SOSYAL, BEŞERİ VE İDARİ BİLİMLER ALANINDA ARAŞTIRMA VE ... · tedir (Özdipçiner, 2010, s.6). İlerleyen zamanlarda finans sektöründe de kullanılmaya başlanan internet

SOSYAL, BEŞERİ VE İDARİ BİLİMLER ALANINDA

ARAŞTIRMA VE DEĞERLENDİRMELER

CİLT 4

Kitap Adı : Sosyal, Beşeri ve İdari Bilimler Alanında Araştırma ve Değerlendirmeler Cilt 4İmtiyaz Sahibi : Gece KitaplığıGenel Yayın Yönetmeni : Doç. Dr. Atilla ATİK Kapak&İç Tasarım : Melek ZORLUSOYSosyal Medya : Arzu ÇUHACIOĞLUYayına Hazırlama : Gece Akademi Dizgi Birimi

Yayıncı Sertifika No : 15476Matbaa Sertifika No : 34559ISBN : 978-605-7631-26-8

Editör (ler)Prof. Dr. Orhan ÇOBANProf. Dr. Serpil AĞACAKAYADoç. Dr. Enderhan KARAKOÇProf. Dr. Fehmi KARASİOĞLUÖğr. Gör. Ayşe ÇOBAN

The right to publish this book belongs to Gece Kitaplığı. Citation can not be shown wit-hout the source, reproduced in any way without permission. Gece Akademi is a subsidiary of Gece Kitaplığı.

Bu kitabın yayın hakkı Gece Kitaplığı’na aittir. Kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz, izin almadan hiçbir yolla çoğaltılamaz. Gece Akademi, Gece Kitaplığı’nın yan kuruluşu-dur.Birinci Basım/First Edition ©Mart 2019/Ankara/TURKEY ©copyright

Gece Publishing ABD Adres/ USA Address: 387 Park Avenue South, 5th Floor, New York, 10016, USATelefon/Phone: +1 347 355 10 70

Gece AkademiTürkiye Adres/Turkey Address: Kocatepe Mah. Mithatpaşa Cad. 44/C Çankaya, Ankara, TRTelefon/Phone: +90 312 431 34 84 - +90 555 888 24 26

web: www.gecekitapligi.com –– www.gecekitap.come-mail: [email protected]

İÇİNDEKİLER

CHAPTER 70: SosyalMedyaAracılığıileDijitalİçerikPazarlamaFaaliyetlerininTurizmEndüstrisiÜzerineEtkisi

GÜnTEkİnŞİMŞEk .......................................................................................................... 5

CHAPTER 71: RusyaFederasyonu’ndaYürütmeninOtorireterleşmeEğilimindeOlmasınınnedenleri

OSMAnAĞIR....................................................................................................................17

CHAPTER 72: TalatAydemir’inDarbeGirişimleri’ninTürkSiyasalHayatınaEtkileri HÜSEYİnÇAVUŞOĞLU ...................................................................................................35

CHAPTER 73: ÖrgütselVatandaşlıkDavranışındanÖrgütselVatandaşsızlıkDavranışınaDoğruGerçekleşennegatifEğiliminnedenleriveÇözümÖnerileri

nİLAYkARASAkAL ........................................................................................................47

CHAPTER 74: 6360SayılıYasaİleUygulamayakonulanBüyükşehirSistemininYerelHalkaYönetselAnlamdaEtkileri:Hatay,Malatya,ManisaVeVanBüyükşehirÖrneği

VEDATYILMAZ,ŞAFAkkAYPAk .................................................................................61

CHAPTER 75: Türkiye’deGayrimenkulSektörününMakroekonomikGöstergelereEtkisi ORHAnÇOBAn,AYŞEÇOBAn,ASİYEkAYHAn ........................................................83

CHAPTER 76: ÖrgütselGüvenveÖrgütselVatandaşlıkDavranışıArasındakiİlişki:TekstilSektörüÇalışanları

SEMRATETİk ..................................................................................................................97

CHAPTER 77: DijitalEtik BAnUAkGÜn ...............................................................................................................113

CHAPTER 78: BütçeAçıklarınınEnflasyonÜzerineEtkisi:TürkiyeÖrneği ALİPETEk .....................................................................................................................123

CHAPTER 79: ÜlkekrediRiskPriminin(CDS)DövizkuruÜzerindekiEtkisi:TürkiyeÖrneği ALİPETEk,SAMİÖZDİL .............................................................................................139

CHAPTER 80: İngiltere’ninkıbrısPolitikası(1930-1940) RECEPMURATGEÇİkLİ .............................................................................................151

CHAPTER 81: CumhuriyetDönemindeIğdır’daTarımsalFaaliyetlerinGelişimi(1923-1960) RECEPMURATGEÇİkLİ .............................................................................................169

CHAPTER 82: OsmanlıDevleti’ninCephedekaybetmesineRağmenMasadakazandığıZafer:Brest-LitovksAnlaşması

İSMAİLEFE ...................................................................................................................177

CHAPTER 83: Osmanlıİmparatorluğu’ndaDışTicaret,DövizkuruveEnflasyonİlişkisi“YapısalkırılmalarAltındaArdlSınırTestiYaklaşımı”

ÖZGÜRÖZAYDIn ..........................................................................................................191

CHAPTER 84: İkincilSözlükültürÇağı:WalterOng’aYakındanBakış GÜLESRAATALAY .......................................................................................................219

CHAPTER 85: AR-GEFaaliyetlerininFinansmanındakarşılaşılanZorluklarveÇözümÖnerileri HÜSEYİnSERDARYALÇInkAYA ............................................................................... 231

CHAPTER 86: SağlıkkuruluşlarındaMarkalaşmaveSosyalMedyaTabanlıMarkaToplulukları ALPERGÜZEL ...............................................................................................................247

CHAPTER 87: EnformasyonTeknolojisininOrganizasyonaAdaptasyonunuAçıklayanİkiTeori YAŞARAkÇA,GÖkHAnÖZER .................................................................................... 267

CHAPTER 88: DuvarsızHapishaneOlanTelevizyonunPanoptikon’danSonraSynoptikonŞekliniAlıpTekhneoptikon’aDönüşmesi

AYŞEMUHTAROĞULLARI ..........................................................................................283

CHAPTER 89: OsmanlıDevleti’neGelenYabancıElçilerinİhtiyaçlarınınkarşılanması(17.ve18.Yüzyıllar)

TAHİRSEVİnÇ ..............................................................................................................297

CHAPTER 90: MetaforlarveGörsellerileÖğrencilereGöreSosyoloji BERnAFİLDİŞ,SÜREYYAGEnÇ ................................................................................ 315

CHAPTER 91: LojistikPerformansEndeksindekiBaşarılıÜlkelerArasındaBirkarşılaştırma:BirleşikkrallıkveAbd

RAMAZAnERTURGUT,TAHSİnALTInkURT ......................................................... 333

CHAPTER 92: CemiyetlerkanunuileOsmanlıBirliğiniSağlamaÇabası BÜLEnTkARA .............................................................................................................351

CHAPTER 93: HayatTarzlarıÜzerindenkimliğinBayraklaştırılması:ÖtekileştirmeninMekansalTezahürleri

SERDARÜnAL ..............................................................................................................361

CHAPTER 94: OECDÜlkelerindeDolaylıveDolaysızVergiGelirleriileEkonomikBüyüme:PanelVeriAnalizi

TUnCERGÖVDELİ .......................................................................................................383

CHAPTER 95: kurumsalSosyalSorumluluk(kss)veTürkiye’dekiUygulamaÖrnekleri CEnGİZGÜnEY ............................................................................................................395

CHAPTER 96: Türkiye’deFinansalOkuryazarlıkkonusundaYapılanLisansüstüTezÇalışmalarınınİncelenmesi

EDAORUÇERDOĞAn .................................................................................................415

CHAPTER 97: XII.veXIII.YüzyıldaSelçukluTopraklarındakurulanBazıküçükAtabeyliklerinAzerbaycanveİran’ınSiyasî,SosyalveEğitimHayatındakiYeri

YAŞARBEDİRHAn,SEFAYILDIRIM ......................................................................... 433

Sosyal Medya Aracılığı ile Dijital İçerik Pazarlama Faaliyetlerinin

Turizm Endüstrisi Üzerine Etkisi

Güntekin ŞİMŞEK1

1 Dr.ÖğretimÜyesi,AydınAdnanMenderesÜniversitesi,TurizmFakültesi

CHAPTER70

Güntekin ŞİMŞEK 7

GİRİŞGünümüzteknolojisiningelişmişlikdüzeyidüşünüldüğündeteknolojiinsanlarınbir-

birleriileolaniletişiminiaynızamandakişivekurumlararasındakiiletişimietkileyerekdeğişimeuğratmıştır. Teknolojininbiruzantısıolaninternetsayesindeinsanlarbirkaçsaniyeiçerisindeistediklerikişivekurumlarakolaylıklaulaşıpiletişimegeçebilmekteveherkonudafarklıbilgivegörüşlereulaşabilmektedir.kurumvekişilerarasındakiiletişimdeğişikliğininyanısırainsanlarınsatınalmadavranışlarıdadeğişiklikgöstermeyebaşla-mıştır.

Teknolojinin sunduğu imkânlar tüketicilere bir ürüne dair satın alma işlemini ger-çekleştirmedenöncesosyalmedyaaracılığıveyaürünhakkındakipaylaşımlarıinceleye-rekdahaetkiliaraştırmayapabilmelerinisağlamaktadır.Tüketicilerinilgiveisteklerininsürekliolarakdeğişiklikgöstermesivesatınalmadavranışlarınındeğişmesi işletmelerisunacakları hizmetleri geliştirmeleri, ürünü tüketiciye anlaşılır bir şekilde tanıtmakve bilgilendirici içerikler sunmakadına yenipazarlama stratejilerine yönelmelerini sağla-maktadır.

Günümüzdeinsanlarteknolojisayesindepekçokürünhakkındabilgisahibiolduğugörülmekteveteknolojiningelişimi ile insanların ilgive isteklerinindeğişimiparalellikgöstermektedir.Bubağlamdagelenekselpazarlamaanlayışınıngünümüzdeheminsan-larhemde işletmeler tarafındanyetersizolduğugörülerekdijitalpazarlamaanlayışınayönelmedurumubaşlamıştır.Dijitaldünyayla iç içeolaninsanlargelenekselpazarlamayaklaşımlarınauzaklaşmalarıylaişletmelerürünlerinisunabilmekveinsanlarlailetişimegeçebilmekiçinteknolojiyeayakuydurarakinternetinimkânlarındanfaydalanarakçalış-malarınıbumecralarüzerindengerçekleştirmeyebaşlamışlardır.

İşletmeler çalışmalarını bu platformlar üzerinden gerçekleştirirken yani herhangibirürünütüketiciyetanıtırkeniçeriğiniyibirşekildetasarlanmışolmasıgerekmektedir.İşletmeler bu yaklaşımla birlikte hareket ederek, içerik oluşturma faaliyetlerine önemvermekteveiçeriğinasıloluşturabileceklerikonusundaçalışmalaryapmaktadırlar.

İNTERNET VE SOSYAL MEDYAkelimeanlamı“ağlararasıağ”olarakifadeedilenİnternet,dünyaüzerindekibinlerce

bilgisayarıbirbirinebağlayan,devbirbilgisayarağıolaraktanımlanabilir.İnternet’tebir-birinebağlananmilyonlarcabilgisayarsayesinde,dünyanınher tarafındakimilyonlarcakişisınırsızca,kolaybirşekildevedüşükbirmaliyetleiletişimkurabilmektedir(Vural&Öz,2007,s.222).

Başlangıçta, sadece birkaç kurumu birbirine bağlamak amacıyla tasarlanan İnter-net, artık milyonlarca kişinin bağlandığı dünya çapında devasa bir yapıya kavuşmuş-tur.kullanankişivekuruluşlarınsayısıhergeçengünartmaktadır(Çakır,2004,s.169).İnternet kullanımı ilk olarak 1960’larda A.B.D.‘de savunma bakanlığı tarafından askeriamaçlıolarakkurulmuşvesavunmavehaberleşmesistemleriiçinkullanıldığıgörülmek-tedir (Özdipçiner, 2010, s.6). İlerleyen zamanlarda finans sektöründe de kullanılmayabaşlananinternetözelliklebankalarınşubeleriarsındakibilgialışverişinikolaylaştırmakvehızlandırmakamacınadahizmetetmiştir.İnternetinkurumsalkullanımalanınınge-nişlemesi ilebirliktebilgisayarvedolayısıyla internetalanındaki teknolojik ilerlemelerbüyükbirhızkazanmıştır.

İnternetilkolarakweb1.0şeklindehizmetvermeyebaşladığındakullanıcılaraktifolamadansadecearaştırmayaparakkullanıcıolarakinternettenfaydalanmaktaydılar.Buwebanlayışınıntemelindebiriçerikyayınlayıcıbirdeiçerikokuyucubulunmaktadır.Web1.0ilesiteziyaretçileriileherhangibiretkileşimkurulmamaktadır.

Teknolojinin gelişmesi ilerleyen zamanlardaweb 1.0 teknolojisinin yetersiz kaldığı

SOSYAL, BEŞERİ VE İDARİ BİLİMLER ALANINDA ARAŞTIRMA VE DEĞERLENDİRMELER8

görülmüşveyenibilgilerinsistemeyüklenmesiihtiyacındandoğanwebsayfalarınıngün-cellenmesindeki zorluklar, daha yönetilebilir ve kolay güncellenebilir, veri tabanları ilebütünleşmişçalışabilenbirwebyapısınınoluşturulmasıgerekliliğiniortayaçıkarmıştır.İnternetinweb2.0teknolojisinegeçmesiylebirliktekullanıcılardaartıkkendilerineaitbirçokdüşüncevetasarımıinternetortamınadâhiletmeimkânınasahipolmuşlardır(Er-can,2016,s.46).İnternetinweb1.0veweb2.0teknolojisininkriterleriTablo1’degibidir

Web1.0veWeb2.0teknolojilerininkriterlerinebakıldığındaaralarındakifarkörnekverilerek anlatılacak olursa;Bilginin gönderim şekli bu iki teknoloji arasındaki önemlifarklararasındadır.Örneğin;diğerbüyükişletmelerdeolduğugibiamazon.com,müşterikitlesindensatınaldıklarıürünlerleilgiligeribildirimalabilmekadınaçalışmalaryürüt-mektedirler. Müşterilerden gelen bu geribildirimler işletmelerin internet sayfalarında,satılanürünlerinyanınaeklenmektedir.BöyleceAmazon.com,web2.0teknolojisisaye-sinde çevrimiçi alışveriş listesinin yanında kullanıcıların içeriklere dahil olarak yorumyapabilecekleri, ürünhakkındaki fikirlerini sunabilecekleri sayfalar geliştirmektedirler.BusayedeAmazon.comgibiçeşitlimarkalarınsiteleri,kullanıcılarınpasifbirkonumdasadece okuyup satın aldıkları bir site konumundan çıkarak, kullanıcıların hemokuyupsatınalabileceklerihemdeenönemlisisatınaldıklarıhizmetlerhakkındadüşünceleriniaktarabileceklerisitelerhalinegelmişlerdir(Caladine,2008,s.4,5)

Web 1.0 Web 2.0

Programcıtarafındanyapılmışwebsayfası kullanıcı tarafından yapılmış internet say-fası

Uzmanlarıniçerikoluşturması Herkesiniçerikoluşturması

kişilerinternetsitesiniziyaretederveokur İnsanlarpaylaşılanbilgiyibirlikteoluşturur

Sıkıkontroledilensiteler Dahaseyrekkontroledilensiteler

Tekyönlü(Tektençoğa) Çiftyönlü(Çoktançoğa)

BritannicaOnlineAnsiklopedi Wikipedia

Yayınlama katılım

Hiyerarşik DinamikveSerbest

Statik,durağaniçerik,çokazdeğişim Sürekligüncelleneniçerik

Tablo 1.Web1.0VeWeb2.0Teknolojisininkriterleri1

Teknolojiningelişmesiylebirlikteinsanların,kendidüşüncevekimliklerinidahaaçıkbirşekildeifadeedebilmeninmümkünolduğunugörmesiylefarklıtartışmavedüşüncegeliştirmeolanaklarıortayaçıkmışoldu.Buolanaklar içerisindeyeralansosyalmedyayaklaşımıweb1.0teknolojisindensonra2000’liyıllardabaşlayaraksonrasındadevam-lılığınıgetirerekhayatımızagirenweb2.0teknolojisiylegelişimgöstermeyebaşlamıştır.Web2.0 ve sosyalmedyakavramları yapı olarakbakıldığındabenzerlik gösterselerdeiçerikbakımındanfarklıolduklarıgörülmektedir.Web2.0teknolojisi,kullanıcılarawebsiteleriileetkileşimkurmaimkânısunmavebusayedeiçeriküretiminikolaylaştırma,bir-birindenfarklıiçerikleriaynıalandatoplamavb.imkânlarıoluştururken(kanışlı,2013,s.70),sosyalmedya insanlarınçevrimiçiplatformlarıkullanarakkonuşabildikleri,ortak

1 Ercan,2016,s.46.


yönleriolan insanlarınbirarayagelerekdüşüncelerini,yorumlarınıvegörüşlerinipay-laştıklarıalanlarıifadeetmektedir(kayabalı,2011,s.15;Ercan,2016,s.47,48).Web2.0teknolojisiylegelişimgösterensosyalmedyanınbileşenleribulunmaktadır.Bubileşenleriçerisinde“halk, toplumyadakitle”kavramları ilebirlikte“işbirliği”kavramıdabubi-leşenlerarasınagirmektedir.Bubağlamda internetsayfalarınınsosyalmedyaniteliğin-de olabilmeleri için kitlelere işbirliği içerisindeolma imkânı tanımaları gerekmektedir(www.academia.edu).

Sosyal Medyanın Önemi ve ÖzellikleriTeknoloji her geçen gün kendini yenileyerek kullanıcılara çeşitli hizmetler ve de-

neyimleme imkânı sunmaktadır. Teknolojinin sunduğu imkânlarla birlikte kullanıcılarsosyal medyada içeriklerini kendileri oluşturarak güncellemelerini yapabilmektedir-ler. İnsanlarkendiiçerikvegüncellemelerinioluşturabildiklerisosyalmedyasayesindedünyanınherhangibiryerindemeydanagelenolaylarhakkındabilgiedinebilmektedirler(Biztatar,2017,s.28).Günümüzdeinsanlarolaylarakarşıolantepkilerinidışarıyaaktar-makonusundasosyalmedyayıaktifbirşekildekullanarakteknolojininimkânlarındanya-rarlanmaktadırlar.Benzerbirşekildeinsanlarınürünvehizmetlerekarşıyapmışolduk-larıyorumlar,işletmelereürünleriniiyileştirmekiçinönemliçıkışnoktalarısunmaktadır(Yazıcı,2014,s.47).Sosyalmedyanındahaiyianlaşılmasıadınabuteknolojikplatformunözellikleriaşağıdaki şekilde ifadeedilmektedir (Biztatar,2017, s.29;Gökçe,2018, s.36;Bozbayvediğerleri,2017,s.637);1. Katılımcılık: Sosyalmedya,herkeseiçeriküretme,katkıdabulunma,fikirlerinisun-

maveyorumlamakonularındacesaretlendirmektedir.2. Açıklık: Birçoksosyalmedyaaracıkullanıcıdangelecekolanolumluveyaolumsuz

yorumlaravekatkılarakarşıaçıktır.3. Konuşma: Gelenekselmedyaanlayışınakarşınsosyalmedyamecralarındakarşılıklı

ikiliiletişimsözkonusudur.4. Topluluk: Sosyalmedyainsanlarınhızlıbirşekildegruplaşabildiğiveiletişimegeçe-

bildiğibirortamsunmaktadır.5. Bağlantılı Olma: Birçok sosyalmedya aracı birbirleriyle bağlantı içerisindedirler.

InstagramuygulamasıiçerisindeoluşturulanbiriçeriğinaynızamandaFacebook’tadapaylaşılabilirolmasıörnekverilebilir.

6. Erişilebilirlik: Sosyalmedyakullanıcılartarafındanmaliyetsizbirşekildekullanıl-maktadır.

7. Kullanılırlık: Sosyalmedyalarherkestarafındankullanılabilenmecralardır. 8. Kalıcılık: Gelenekselmedyaaracılığıileortayakonanürünlerdeğiştirilemezkensos-

yalmedyadakiyorumlar,eleştirilerdüzenlenerekdeğiştirilebilmektedir.

Kuşaklar (X, Y, Z) ve Sosyal Medya İlişkisikuşakkavramıTürkDilkurumununtanımınagöreşuşekildeifadeedilmektedir;ku-

şakfelsefede“Yaklaşık olarak aynı yıllarda doğmuş, aynı çağın şartlarını, dolayısıyla birbi-rine benzer sıkıntıları, kaderleri paylaşmış, benzer ödevlerle yükümlü olmuş kişilerin top-luluğu”şeklindeifadeedilirkentoplumbilimianlayışınagörekuşak;“Yaklaşık yirmi beş, otuz yıllık yaş kümelerini oluşturan bireyler öbeği, göbek, nesil, batın, jenerasyon”olaraktanımlanmaktadır(http://www.tdk.gov.tr).

kuşakkavramınayönelikliteratürdeyapılantanımlarTürkDilkurumununtanımla-malarıilebenzerlikgöstermektedir(Sönmez,2016,s.97).Genelolarakkuşakkavramınıntanımınabakıldığındaikijenerasyonarasındakigeçendönemiyanitoplumdaaynızaman-dadünyayagelenyaşguruplarınıifadeetmektedir(Yurttakalan,2018,s.44).


kuşaklarınoluşmasında toplumdameydanagelenönemliolaylarınetkisiveekono-mik,teknolojikgelişmelerdeyaşanandeğişikleretkiliolmuştur(Yurttakalan,2018,s.44). Herkuşağınkendinehasözellikleri,değerveyargıları,düşünceleri,bakışaçıları,tutumvedavranışları,zayıfvegüçlüyönleribulunmaktadır(Adıgüzelvd.,2014,s.171). Günümüz-depazarlamaliteratüründekullanılankuşaklar,Amerikantoplumunagöretanımlanmışolankuşaklardır.Fakatküreselleşmeolgusuveteknolojidekigelişmelerilebirlikte,bölge-selveulusalfarklılıklarortadankalkmaktaveyenikuşaklarhergeçengünbirbirinedahaçokbenzemektedir.kuşaktürleriniçeşitlendirmeklebirlikteşuşekildeifadeedilmektedir(Sömez,2016,s.103-108);• X Kuşağı: Xkuşağı,1965-1979yıllarıarasındadoğanbireylerikapsayankuşaktür-

lerindendir.BudönemlerdeDünya’daevliliklere,doğumlarda,eğitim,sağlıkgibipekçokalandadeğişikleryaşanmışveinsanlargelecekkaygısınadüşmüşlerdir.Xkuşağıdönemindemeydanagelenteknolojikgelişmelerdeisekuşaklarınkarakteristiközel-liklerindeetkiliolmuştur.Xkuşağıdönemindeilkkişiselbilgisayarlarortayaçıkmışvevideooyunlarıdönemingençleriarasındapopülerhalegelmiştir(Sönmez,2016,s.103,104). Videokasetkaydedicilerin,kabloluTV,bilgisayar,telefonveE-mailkulla-nımınınolduğubirdönemdebüyüyenXkuşağıteknolojiyleyakınbirilişkiiçindedirvebilgisayarkullananilkkuşaktır(Özmen,2016,s.9).

• Y Kuşağı: Ykuşağınınhangitarihlerarasındadoğduklarınadairçeşitligörüşlerbu-lunmaklabirlikte,1980-1994yıllarıarasındadoğanbireylerikapsayankuşaklardır(Sönmez,2016,s.105).Ykuşağıbireyleri,çokkanallıtelevizyon,Goggle,MSn,IPOD,internetveceptelefonugibiyeniiletişimaraçlarıilebüyüyenilkkuşaklarolmasıdo-layısıileXkuşağındanfarklıolanYkuşağıdönemindeteknoloji,bireyleriniçinvaz-geçilmezbirparçasıhalinegelmiştir.Budönemdekibireylerdoğumlarındanitibarenteknolojiyletanışmışkuşaklardır. Ykuşağıbireylerihemçalışıpheminternettedo-laşabilirhemdesosyalmedyadapaylaşımlardabulunabilir(Büyükuslu,2017,s.10).

• Z Kuşağı: Z kuşağı, 1995-2010 yılları arasında doğan bireyleri kapsayan kuşaktır(Sönmez, 2016, s.108). Bu dönemdeki bireyler internet, sosyal medya gibi dijitalteknolojilerinvebilgisayar, tablet,ceptelefonugibielektronikcihazlarıngelişmesiveyaygınbirşekildekullanılmasıgibidurumlaratanıklıketmişlerdir.Zkuşağındakibireylerteknolojiçağındaolmalarıvedijitaleçokfazlamaruzkalmalarıdolayısıylaoyuncaklarlaoynamakyerinetablet,bilgisayar,ceptelefonugibielektronikcihazlarileoynayarakbüyümektedirler(Yurttakalan,2018,s.51-53).

İÇERİK PAZARLAMA KAVRAMIİçerikpazarlamadijitalortamlarınolmadığıdönemlerdeürünaçıklamaları,gazeteve

dergi yazıları olarak pazarlama faaliyetlerinde kullanılmaktaydı. İçerik pazarlamasınınvarlığı eskilere dayansa da farkına varılması ve strateji olarak uygulamaya geçirilmesiuzunzamanalmıştır.kavramolarakliteratürdeyenifakatuygulamaolarakeskiyedaya-naniçerikpazarlamasınınilkuygulamaları18.y.ydayanmaktadır.Tarihteyapılanilkuygu-lamalıiçerikpazarlaması,traktörüreticisiolanJohnDeere’ninyapmışolduğuvesahibiol-duğuTheFurrowadlıdergideyayınladığıuygulamakabuledilmektedir.İçerikpazarlamakavramınıresmiolarakilkkullanankişiAmerikalıbirgazeteciolanJohnF.Oppedahldir. İçerikpazarlamakavramı ilk kez2004yılındaMicrosoft unkurmuşolduğuChannel9isimliblogsitesindeinternetortamındakullanılmıştır. Ancakiçerikpazarlamakavramıesas popüler olmaya başladığı yıllar ve internet ortamında aranan bir kavram olması2012-2013yıllarındaolmuştur. Sosyalmedyaveonline reklamlarınartmasıylabirlikteiçerikmaliyetleriazalmışveiçerikpazarlamauygulamalarıartmıştır(karkar,2018,s.6).

Teknolojinin gelişmesiyle birlikte insanların ilgi ve ihtiyaçları, tutumları değişiklikgöstermektedir. İnsanlar geleneksel pazarlama anlayışına uzaklaşarak işlevsel ve sem-


bolikfaydalarsağlayan,değeryaratan,bilgilendiren,tüketicilerinilgileriniçeken,onlarıdinleyen ve katılımlarına imkân sağlayanmarkaları takip etmektedirler. Bu kapsamdaiçerikpazarlama;tüketicininsatınalacağıüründe/hizmetteistediğiözellikvenitelikleritaşıyan,müşteritatminivememnuniyetiniulaşabileceğienüstdüzeydetutmayaçalışan,müşteriyibilgilendiren,ürüneyönelikdeğeroluşturan,tüketicidemarkabağlılığıvesada-katioluşturmayıamaçlayan,sayfatasarımı,grafik,metinvevideolardanoluşanpazarla-maanlayışıolaraknitelendirebiliriz.Diğerbirifadeileiçerikpazarlamasosyalmedyanınönemlibirparçasıolduğunubelirtenmarkalarınyazı, ses,görüntü,grafik, infografikleryardımıylahazırlanmışolduklarıiçeriklerletüketicilerilebağkurmayasağlayanyenine-silpazarlamaanlayışıolaraktanımlamaktadır(Yılmaz,2017,s.44).

Günümüzdeinternetkullanımınınartmasıylatüketiciler satınalmakistedikleriürün-lerhakkındakibilgilereenhızlışekildeulaşmayı istemektedirler. İçerikpazarlamasınınalt yapısı düşünüldüğünde tüketicilerin bu tarz taleplerine karşılık verme potansiyelibulunmaktadır (Benli ve karaosmanoğlu, 2017, s.29). İşletmelerin çoğu pazarlamastratejilerine bakıldığında aslında içerik pazarlama anlayışını kullanmaktadırlar fakatbunun bir strateji olduğunun farkında değillerdir. Fakat işletmelerin yeni pazarlamafaaliyetleriarayışındaolmasıileiçerikpazarlamasıpazarlamacılarınyeniadapteolmayabaşladığıbirstratejihalinegelmiştir(Mansour,2015,s.8).

İçerik Pazarlamasının Önemi ve Amaçlarıİnternet geçmişten günümüze değerlendirildiğinde her geçen gün kendini

yenileyerekfarklılıkgöstermektedirvegöstermeyededevamedecektir. İnternetinzamaniçerisindegelişimgöstermesi insanların gereksinimlerinindedeğişmesiniberaberindegetirmektedir. Gelişenvedeğişentoplumlardainsanlarınilgiveihtiyaçlarızamaniçeri-sinde farklılık göstermektedir (Yılmaz, 2017, s.56). Teknolojinin gelişim göstermesiyleinternetkullanımoranlarındakideğişimvegelişimler,işletmelerindevamlımüşterilerinielde tutmasıkonusundazorlamaktadır. İşletmelerinmüşterileri ileolan iletişimlerindegelenekselyöntemlerineskisikadaretkiliolmadığınıfarkederekmüşteriiletemaskurmanoktasındadijitalkanallaraönemvermeyebaşlamışlardır.Doğrudijitalkanallarladoğrumesajlarınverilmesihususundaiçerikpazarlamakavramınınönemiortayaçıkmaktadır.İçerikpazarlamanınönemliolduğununbirdiğergöstergesi; içerikpazarlamastratejile-rinin doğru kullanılması bu stratejileri kullanan işletmelerin, kullanmayan işletmelerenazaran çok daha hızlı büyüdüğü sonucuna varılmıştır. İçerik pazarlama işletmelerintüketicizihnindekonumlanmasıvegelecekleriaçısındannekadarönemliolduğugörül-mektedir(Yılmaz,2017,s.57).

İçerik pazarlaması çevrimiçi platformların hızlı bir şekilde gelişim göstermesinedeniyleişletmelerinçeşitlipazarlamafaaliyetlerinibumecralararacılıileyapmalarınızorunlu hale getirmiştir. İşletmelerin pazarlama faaliyetlerini çevrimiçi platformlardagerçekleştirirken içeriğin temelinin insandan oluştuğunu unutmaması gereken birkonudur.Dolayısıyla içerikpazarlamanınburadaki temelamacıdoğrubilgilerleyanılt-madaninsanıetkilemekdiyebiliriz.Budoğrultudaiçerikpazarlamasıamaçlarışuşekildesıralanmaktadır(karkar,2018,s.12,13;Benlivekaraosmanoğlu,2017,s.33-34);• Takipçilerlegüveninşaetmek• Markabağlılığıoluşturmak• Markafarkındalığınısağlamak• Olasımüşterilerinilgisiniçekmek• Tüketicilerisatınalmakonusundadüşündürmek• Sosyalmecralaryoluylakulaktankulağayayılmakvb.


Dijital İçerik Pazarlaması Kanallarıİçeriklerdijitalortamlarınolmadığıdönemlerdedergivegazetegibiyayınkanalları

aracılığıile dağıtılmaktaydı. Teknolojiningelişimgöstermesidijitalortamlarınoluşması-naimkânsağlayarakiçeriklerinbüyükbirkısmınındijitalkanallar/ortamlarvasıtasıyladağıtılmasını sağlamıştır. İçerikpazarlamasıkanalları içeriklerin insanlaraulaştırılmaküzere paylaşıldığı ortamları ifade etmektedir. İçerik pazarlaması kanalları sayesindehazırlananiçeriklerininsanlardanasılbiretkiyarattığıveiçerikkalitesigibihususlarko-laycabelirlenebilmektedir.Dijitalortamlardayaygınolarakkullanılaniçerikpazarlamasıaraçlarışuşekildesıralanmaktadır(karkar,2018,s.15-23);

Sosyal Medya: Sosyalmedya,insanlarabilgivefikiralışverişisağlayan,çeşitliiçerikpaylaşımlarınaimkanverenvebupaylaşımlarüzerineyorumvetartışmayapmaimkâ-nı veren teknolojik ortamlar olarak tanımlanabilir. Sosyal medya bireyselliğin dışındaişletmeler açısındandeğerlendirildiğinde işletmeler sosyalmedyamecralarını tüketici-lereulaşabilmekvetüketicilerleiletişimkurabilmekamacıylakullanmaktadırlar. Sosyal medyasadecebirfikiralışverişinin,tartışmalarınyapıldığıortamlarolarakdeğilbunlarınyanısırawebtemelliyazılımlardadeğişimyapmak,tartışmak, iletişimkurmakvekatıl-makamacıylabirarayagelenvevideo,resim,metinvb.paylaşımlaryapankullanıcılariçinçatıbirterimolaraktanımlamaktadır.Dolayısıylasosyalmedyamecralarıbireylerveiş-letmelertarafındaniçerikpazarlamasıuygulamalarınınsıkçakullanıldığıortamlardırdi-yebiliriz. İçerikpazarlamasındasıkçakullanılansosyalmedyaaraçlarınabloglar,wikiler,podcastler,forumlar,twitter,youtube,instagram,facebookvb.araçlarçeşitlendirilmeklebirlikteörnekolarakverilebilir.

Web Siteleri: İşletmelerindijitaliçerikpazarlamafaaliyetlerinigerçekleştirebilmeleriyanidijitalortamdabulunmalarıiçinilkolarakwebsitelerioluşturmalarıgerekmektedir.Oluşturulan web sitelerin güncel, içeriği ve tasarımının zengin olması kullanıcılarınişletmeyekarşıolandüşünceleriniolumluanlamdabüyükölçüdeetkilemektedir.

Sosyal Ağ Siteleri: Sosyal ağ sitleri kullanıcılara kendi kişisel bilgilerinden oluşanprofilleroluşturma,çevrelerindekiinsanlarıbusosyalağsitelerinedavetetme,birbirleriilekonuşmavemesajlaşmaimkânıtanıyanteknolojikortamlardır.İçerikpazarlamasıfa-aliyetlerindekullanılansosyalağsitelerinefotoğrafpaylaşımıyapılmasınısağlayanFlickr,Instagram, video paylaşımlarına YouTube, Power Point sunumlarının paylaşıldığı SlideShareyadaçeşitliiçerikpaylaşımınaimkânverenFacebookörnekverilebilir.Bukanalla-rınortakamacıkullanıcılarınkendiiçeriklerinidiğerkullanıcılarilepaylaşmalarıdır.

Bloglar: Blogkelimesi“webvelog”kelimelerininbirarayagelmesiyletüremişTürk-çeanlamı“webgünlüğüveyaağgünlüğü”olanbirkelimedir.Web2.0teknolojisininbirkoluolanwebgünlüğüanlamınagelenweblogsözcüğününkısaltılmasıylatüretilenblog-lar,Blogger.comveWordpress.comgibi blog altyapısı sunan siteler aracılığıyla kolaycasahipolunabilenhazırwebsayfalarıdır.Bloglarbakıldığındakullanıcılarınherhangibirteknolojikbilgiye gereksinimduymadan ilgi duydukları konular ile ilgili düşüncelerini,yorumlarını aktarabildikleri günlükbenzeriweb sitelerini ifade etmektedirler (Bilgilervd.,2016,s.1007).

Bilgi Grafikleri (Infographics): Bilgigrafikleribellibirürünvs.hakkındaçözülmesizor,karışıkyapıdakiistatistikibilgileringörselgrafiklerleinternetortamındayadabasımşeklindesunulmasıdır.Verileringörselgrafiklerleanlaşılırbirşekilde insanlaraaktarıl-masıkullanıcılarınverilereyönelikkafakarışıklıklarınıortadankaldırmaktadır.

İnternet Makaleleri: İnternet sayesinde bir ürün veya bir konu hakkında uzmankişiler tarafından bilgi alınmak istendiğinde internet makaleleri bu noktada devreyegirmektedir.


Mobil Uygulamalar ve Akıllı Telefonlar: Mobilpazarlama;işletmelerinmüşterileriile iletişimegeçmenoktasındamobil cihazlardan faydalanarakçeşitli interaktifuygula-malargerçekleştirmelerinedenir. Teknolojiilebirlikteakıllımobilvetabletlerinçeşitlilikgöstermesikullanıcısayısınıartırmaktaveişletmelerindahafazlatüketiciyeulaşmasınısağlamaktadır.

E-posta ve E-Dergiler: Elektronikpostalarinsanlarınkendiistekleridoğrultusundaoluşturduklarıvegeribildirimaldıklarıortamlarıifadeetmektedir.

İçerik Pazarlaması Aşamalarıİşletmeleriniçerikpazarlamasıfaaliyetlerinibaşarılıbirşekildegerçekleştirebilmeleri

için öncelikle iyi bir pazarlama planı oluşturmaları ve bu planı bir düzen içerisindeuygulamaları gerekmektedir. İşletmelerin içerik pazarlama uygulamalarınıgerçekleştirmeleri hususunda aşamaları aşağıda sıralı bir şekilde belirtilmiştir (Özçit,2015,s.71);

Hazırlık Aşaması: İşletmeler içerik pazarlama faaliyetlerine başlamadan önce, ilkolaraknasılbiriçerikyayınlayacaklarınakararvermelerigerekmektedir.• İçerikpazarlamasıekibioluşturulmalıdır.• Çalışmatakvimioluşturulmalıdır.

Amaç ve Stratejilerin Belirlenmesi: İşletmelerinaçıkveanlaşılırbirşekildeamaçvestratejilerinibelirlemelerigerekmektedir.İşletmelerinmüşterilerininistekleridoğrultu-sundapazarlamaamaçlarıiledijitaliçerikpazarlamaamaçlarınıuyumluhalegetirmeleri,faaliyetlerigerçekleştirmehususundakolaylıksağlayacaktır.

Hedef Kitleyi Anlamak: İşletmelerinpazarlamafaaliyetlerindeidealmüşterilerininkim olduğunu belirlemesi gerekmektedir. İdeal müşterileri belirlemek işletmelere ba-şarıya ulaşma konusunda kolaylık sağlamaktadır. İyi hazırlanmış bir içerik işletmelererakiplerlemücadeleetmekonusundazeminhazırlayacaktır.

Marka Hikâyesini Oluşturmak: Günümüzdeinsanlarteknolojininvarlığıylaçokfaz-labilgisahibiolmaktadır.Dolayısıylainsanlarmarkaismindençokonlarainanmayı,gü-venmeyiisterler.Bugüveni,inancısağlamakişletmelerinmarkahikâyeleriniyaratmaklasağlanacakbirdurumdur.

Kullanılacak Kanalların Belirlenmesi: İşletmelerin,vaktininbüyükbirbölümünüinternettegeçirenmüşterilerininhangiaraçtürünükullandığınıbilmesiişletmeyefaydasağlayacaktır.kullanılacakolanaraçhemhedefkitleyeuygunhemdeiçeriğeuygunol-malıdır.

İçeriği Oluşturmak ve Yayınlamak: Gelenekselmedya ve sosyalmedyanın ortaknoktası farklı ve ilgi çekici içerikler oluşturmaktır. İşletmelerin belli bir hedef kitleyeulaşabilmesivevermek istediklerimesajlarınkarşı tarafa iletmek içindeğişik içerikleroluşturmalarıgerekmektedir. Aktarılmakistenenmesajların,işletmeninmisyonvevizyo-nuvb.değerleriçokbasitolmamaklabirliktesadebirdilleanlatmakönemlibirhusustur.

Ölçüm Aşaması: Ölçüm aşaması içerik pazarlamasında yapılan faaliyetlerin nasılölçümleneceğini, nasıl değerlendirileceğinin belirlenmesi, faaliyetlerin başarı ilesonuçlanıpsonuçlanmadığınıifadeetmektedir.

TURİZM İŞLETMELERİNDE İÇERİK PAZARLAMASIHizmetsektörleriarasındaturizmendüstrisiemek-yoğun,deneyimedayalıbirişala-

nıolmasıdolayısıylaiçerikpazarlamasıturizmdekullanılmasıdahilindefaydalıolabile-cekbirpazarlamaçeşididir.Düzgünbirşekildeoluşturulmuşiçerikler,firmalaramevcutmüşterinindışındayenimüşterikazandırmakonusundayardımcıolmaktadır.Ayrıcaiş-


letmelerbuiçerikleridüşükmaliyetlerleoluşturabilmektedirler.Hersektördeolduğugibiturizmişletmelerindede içerikpazarlamasındanfaydalanabilmeleri için işletmeninde-ğerleriniyansıtan,hedefkitleninbeklentileriileuyumluluksağlayaniçeriklerüretmelerigerekmektedir.İnsanlarişhayatıveyabaşkasebeplerdendolayıyoğunveyeterlizamanasahipolamayabiliyorlar.Doğruiçerikoluşturmadediğimizdurumtamdabunoktadadev-reyegirmesigerekmektedir.

Doğruiçerikoluşturmanınyanısıraüretileniçeriğinsüreklilikgöstermesiönemlibirnoktaykenbuiçeriklerinaşamalardahilindeensonölçümlenmesiiçeriğinkalitesinior-tayakoyacaktır. Turizmişletmeleriiçerikpazarlamafaaliyetlerinigerçekleştirebilmeleriiçinsatışodaklıhareketetmedenönceişletmesiiçinhalihazırdakiwebsitelerdevesosyalmedyaüzerindenyaptıklarıpaylaşımlardaiçeriğeönemvermelerigerekmektedir(Özçit,2015,s.83).

İçerikpazarlamasıturizmendüstrisininönemlibirkoluolankonaklamaişletmelerineyönelik değerlendirdiğimizde işletmeler inandırıcı, saygın ve etkileyici bir içerikoluşturarak müşteriye gerekli bilgilerin verilmesi gerekmektedir. İçerik pazarlamafaaliyetlerinigeliştirmekisteyenkonaklamaişletmelerininilkolarakyapmasıgerekenlerşuşekildesıralanabilir(http://kultursanatturizm.com); • Web Sitesi: İnsanlar seyahat etmeye karar verdiklerinde konaklamak istedikleri

işletmelerinwebsiteleriniziyaretetmektedirler. Dolayısıylaişletmelereaitbuwebsiteleringörsellerle,konaklamanınsahipolduğuimkânlarısunan,sorucevapilişkisi-ninolduğuiçeriklerlesayfalarındesteklenmesigerekmektedir.

• Sosyal Medya İçeriği: İşletmelerinwebsitesioluştururkenizledikleriyollarısosyal medyakanallarıiçindeizlemelerigerekmektedir.Verilenhizmetlereyönelikmüşte-rilerinsorularınacevapvererekwebsitesioluşturmaaşamasındabunlarıgörsellerileFacebook,Twitter,Instagramgibiplatformlardabelliaralıklarlapaylaşmasıişlet-meninyararınaolacaktır.

• Bloglar: İşletmelerinblogoluştururkendikkatetmelerigerekennoktamüşterilerinilgisiniçekecekkonularıntespitiniyaparakhedefkitleyeyönelikiçerikleryaratma-larıgerekmektedir.

SONUÇTeknolojigerileyendeğilaksinesürekligelişenbiryapıyasahipolmasıve teknoloji

ileçokfazlaiçiçeolmamızdolayısıylaçağındasosyalveözelhayatımız,alışkanlıklarımız,yaşamkoşullarımız, ilgive ihtiyaçlarımızgibidahabirçokkonudadeğişimyaşanmıştır.Teknolojiningelişmesiylesosyalyaşantımızagireninternethayatımızaköklüdeğişikliklergetirmiştir.Teknolojisayesindeyaşanandeğişikliklerkişilerlesınırlıkalmayıpişletmele-rindeinsanlarındeğişenyaşamkoşullarınaayakuydurmalarıiçindeğişikliğegidilmesin-deetkiliolmuştur.

Çağımızda işletmelerin pazarlama yaklaşımlarında güven önemli bir konu olmasıdolayısıylagelenekselpazarlamayaklaşımıbuhusustayenipazarlamaanlayışlarınagöreyetersizkalmaktadır.Yenipazarlamaanlayışıkapsamındaiçerikpazarlamaanlayışı,işlet-melerinteknolojikdeğişimlereayakuydurarakrekabetortamındamücadeleedebilecek-leribirpazarlamaanlayışıveyastratejisidiyebiliriz.İçerikpazarlamaanlayışıişletmelerinmevcutmüşterisinikorumavepotansiyelmüşteri sayısını artırmakonusundaoldukçaönemlibiryere sahiptir.Bubağlamdagünümüzpazarlamaanlayışınındeğervegüvenüzerine kurulu olması dolayısı ile içerik pazarlaması faaliyetlerini gerçekleştiren işlet-meler; tüketiciye sunacaklarıürünvehizmetlerikonusundabilgi sahibi, tercihedeceğiürünlerinhedefkitleyiilgilendirenürünlerolupolmadığınıbilenvesadıkmüşteriprofilioluşturmayısağlayacakpekçokniteliğesahipolmaktadırlar.Bunedenleiçerikpazarlama


anlayışınagörebunitelikleresahipişletmelerinilkolarakyapmasıgerekşeymüşteriyeürünleilgilikolaycaulaşabileceğigerçekbilgiyisunarakmüşteritatmininisağlamaktır.

Teknoloji insanlarasunduğu imkânlarsayesindepazarlamaalanındagüçüreticidentüketiciye geçmiştir. Günümüzde insanların dijital ortamlarda yaşantılarının büyük birbölümünügeçirmeler içerikpazarlamasınınbuplatformlardaaktifbirşekildeolmasınısağlamaktadır.

KAYNAKÇA1. Adıgüzel,O.,Batur,H.,Z.,Ekşili,n.(2014).“kuşaklarınDeğişenYüzüVeYkuşağıİle

OrtayaÇıkanYeniÇalışmaTarzı:MobilYakalılar”.Süleyman Demirel Üniversitesi Sos-yal Bilimler Enstitüsü Dergisi,1(19),s.171.

2. Benli,T.vekaraosmanoğlu,k.(2017).BirPazarlamaStratejisiOlarakİçerikPazarla-ma.Mesleki Bilimler Dergisi,6(1),s.27-38.

3. Bilgiler,H.A.,Tokatlı,M.,Özbükerci,İ.(2016).WwfVeGreenpeaceUluslararasıÇev-reÖrgütlerininGlobalVeTürkiyeSosyalMedyaSayfalarıÜzerindenyansıttığıkurumkültürlerininİncelenmesi:FacebookVeTwitterÜzerineBirAraştırma. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi,9(44),s.1007.

4. Biztatar,H.(2017).Olumsuz Elektronik Ağızdan Ağıza Pazarlama İletişimine Etki Eden Faktörler: Z Kuşağı Tüketicilerinin Görüşlerini Belirlemeye Yönelik Bir Araştırma.Yük-sekLisansTezi,ÇağÜniversitesi,Mersin.

5. Bozbay,Z.,Türker,C.,Akpınar,H.B.(2017).SosyalMedyakullanıcılarınınElektronikGüvenleri,ElektronikBağlılıklarıVeElektronikAğızdanAğızaİletişimleriArasındakiİlişkilerininİncelenmesi., Uluslararası İktisadi ve İdari İncelemeler Dergisi, (16.UİkÖzelSayısı),s.637.

6. Büyükuslu, F. (2017). Z kuşağının İş Yaşamından Beklentileri konusunda BirAraştırma.BahçeşehirÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,YüksekLisansTezi,

7. Caladine,R.(2008).Enhancing E-Learning with Media-Rich Content and Interactions [ElektronikSürüm].newYork:InformationSciencePublishing.

8. Çakır,V.(2004).YeniİletişimTeknolojilerininReklamÜzerineEtkileri.Selçuk İleti-şim,3(2),s.168-181.

9. Ercan,F.(2016).Otel İşletmelerinde Sosyal Medyanın Müşteri E-Sadakati Üzerine Etki-si: Facebook Örneği.DoktoraTezi,AdnanMenderesÜniversitesi,Aydın.

10. Gökçe,M.M.(2018).Sosyal Medyanın Kurumsal İletişim Aracı Olarak Kullanımı: Devlet İle Vakıf Üniversitelerinin Sosyal Medya Paylaşımlarının Karşılaştırmalı Analizi. Yük-sekLisansTezi,GaziantepÜniversitesi,Gaziantep.

11. kanışlı,E.(2013).HedefkitlevePaydaşlarileİletişimAracıOlarak“SosyalMedya”:Gaziosmanpaşa Üniversitesi (GOÜ) Örneği. Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, 5(2),s.69-78.

12. karkar,A.(2018).Sosyal Medya Uygulamalarında İçerik Pazarlaması Ve Marka Bağ-lılığı Arasındaki İlişki Üzerine Bir Araştırma.YüksekLisansTezi,SüleymanDemirelÜniversitesi,Isparta.

13. kayabalı,k.(2011).İnternetveSosyalMedyaEvrenindeSağlık.İyiklinikUygulamalarDergisi,25,s.14-20.

14. kültürSanatTurizm(2016).Erişim:20.01.2019,http://kultursanatturizm.com/tu-rizmdetkilie--icerik-pazarlama-stratejisi/


15. Mansour, D. M. k. k. (2015). Content Marketing in Online Marketing Strategy and IT Startups: Case Study of Five Portuguese and Four Egyptian Tech Startups.YüksekLisansTezi,EconomiaEGestaoÜniversitesi,Portekiz.

16. Özçit, H. (2015). İçerik Pazarlamasının konaklama İşletmelerinde Uygulanması:İstanbulOtelleriÖrneği.YüksekLisansTezi,İstanbulÜniversitesi,İstanbul.

17. Özdipçiner,n.S.(2010).TurizmdeElektronikPazarlama,Erişim:17.01.2019,http://www.journalagent.com/iuyd/pdfs/IUYD_1_1_5_22.pdf

18. Özmen,n. (2016).Y Kuşağının İnternet Alışveriş Eğilimleri, Bahçeşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,YüksekLisansTezi,İstanbul.

19. Sosyal Medya Ve Turizm(t.y.). Erişim: 17.01.2019, https://www.academia.edu/28173711/SOSYAL_MEDYA_VE_TUR%C4%B0ZM_1.1._%C4%B0nTERnET_VE_SOSYAL_MEDYA

20. Sosyal Medya. (2014). Erişim: 17.01.2019, http://www.nny.edu.tr/images/file/sbe/2015-2016-dokuman/SBE%20Tez%20Yaz%C4%B1m%20%C3%96rne%C4%-9Fi.pdf

21. Sönmez,F.(2016).Sosyal Medyanın, Z Kuşağı Tüketicilerinin Satın Alma Davranışları Üzerindeki Etkisi.YüksekLisansTezi,CelalBayarÜniversitesi,Manisa.

22. TürkDilkurumu.(2019).Erişim;20.012019,http://www.tdk.gov.tr/index.php?opti-on=com_gts&arama=gts&guid=TDk.GTS.5c48213cca6e00.19570467

23. Vural,İ.veÖZ,M.(2007).BirReklamAracıOlarakİnternet.Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 23(l),s.221-240.

24. Yazıcı, G. (2014), “İnternetten Pazarlamada Yeni Bir Boyut: Sosyal MedyanınTüketicilerinMarkaTercihlerineEtkisiÜzerineBirAraştırma”YüksekLisansTezi,GaziÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,Ankara.

25. Yılmaz, M. (2017). Bütünleşik Pazarlama İletişiminin Dijital İçerik Pazarlamasın-da Kullanılması: Türkiye Giyim Sektörü İncelemesi. Yüksek Lisans Tezi, MarmaraÜniversitesi,İstanbul.

26. Yurttakalan, D. P. (2018). İnternet Üzerinden Satın Alımlarda Cinsiyet kimliğininRolü:ZkuşağıÜzerineBirUygulama.YüksekLisansTezi,kafkasÜniversitesi,kars.

Rusya Federasyonu’nda Yürütmenin Otorireterleşme

Eğiliminde Olmasının Nedenleri1

Osman AĞIR2

1 Buçalışma,makaleninyazarınınİnönüÜniversşitesi,SBE’dehazırlamışolduğu“RusyaFede-rasyonu’ndaYürütmeninkonumuveOtoriterleşme”başlıklıyayımlanmamışdoktoratezindenyararlanılarakhazırlanmıştır.

2 Dr.Öğr.Üyesi,kahramanmaraşSütçü İmamÜniversitesi, İİBF,SiyasetBilimiveUluslararasıİlişkilerBölümüÖğretimÜyesi,kahramanmaraş/Türkiye

CHAPTER71

Osman AĞIR 19

1. GİRİŞRusya, tarihin her döneminde dünya siyasetinde önemli bir ülke olagelmiş, bugün

deyüzölçümü,coğrafikonumu,doğalkaynakları, savunmasanayisiningelişmişolması,nükleergücüveBMGüvenlikkonseyi’nindaimiüyesiolmasıgibinedenlerledünyanınenönemliülkelerindenbirisidir.Sonzamanlardakidışpolitikahamleleriyledeyenidenbirküreselgüçolmayolundahızlailerlemektedir.ÖzellikleSuriyekrizindeyürütmüşolduğupolitikalarlauluslararasısorunlardaetkiliolduğunubirkezdahagöstermiştir.

1990’lıyıllardaYeltsin ilebirliktebaşlayanreformlarlabirlikteRusya’dabir liberal-leşme akımı başlamış, Yeltsin’in demokratikleşme yönündeki çabalarıyla birlikte SSCBdönemininaşırımerkezileşmişdevletyapısından,yerelleşmeeğilimindekifederalyapıyadoğrudönüşümbaşlamıştır.BudönemdeRushalkı, siyasi,ekonomikve toplumsalola-rakcidditravmalaryaşamış,devletinikincibirdağılmatehlikesiilekarşıkarşıyaolduğudüşüncesitoplumdapanikoluşturmuştur.Ülketümbusorunlaryumağıiçerisindeiken,Putin’iniktidaragelmesiylebirlikteyerelleşmeeğilimlerininbaşarısızolduğugerekçesiy-lemerkezileşmeönplanaçıkarılmışvedesteklenmiştir.Bukapsamda,federebirimlerindahafazlaözerkliktaleplerininönüalınmış,heryönüyleasimetrikolan(siyasi,ekonomikvb.)federalyapınınmerkezileştirilmesiyönündeçalışmalaryapılmışvesiyasigüçdevletbaşkanınınotoritesialtındatoplanmıştır.

GünümüzRusya’sındadevletbaşkanıdemokratikbirseçimleişbaşınagelmişolması-nakarşın,kuvvetlerayrılığı,hukukunüstünlüğü,temelhakveözgürlüklerinkorunmasıgibi demokrasinindiğer koşullarını yetirincedikkate almamaktadır. Budurumunözel-likleBatılıyazarlartarafındansıklıklaeleştirikonusuyapılmasınakarşın,Ruslarınbüyükçoğunluğuülkedekiotoriterleşmeeğilimininülkeninözelkoşullarıylailgiliolduğunuveülkelerininyararınaolduğunudüşünmektedirler.

1991’deSSCB’nindağılmasınınardındanyaşananveYeltsindönemidiyeadlandırılan10yıllıkzamandilimiiçerisindeRusyasiyasi,ekonomikvetoplumsalyöndenbirçokkrizyaşamıştır.Busüreçtehalktemelihtiyaçlarınıdahikarşılayamazdurumagelmiş,dışpoli-tikadaRusyasıradanbirbölgeülkesikonumunagerilemiş,toplumsalaçıdanisehalkcidditravmalaryaşamıştır.Böylebirortamda iktidaragelenPutin,hukukdüzeniniyürütme-nindenetimialtınaalmış,muhalifbasınısindirmiş,kendisinehalkdesteğineveekonomikperformansa bağlı birmeşruiyet sağlamıştır. Rusya Federasyonu’nda yürütmenin, oto-riterleşmeeğilimigöstermesiRushalkınınönemlibirbölümütarafındandesteklenmiş,ekonomikiyileşmevesiyasiistikrardevamettiğimüddetçededestekleneceğibeklenmek-tedir.Rushalkıiçingüçlüveistikrarlıbirdevletdemokratikdeğerlerdendahaönemlidir.Budurumtarihseldir,bugünRuslarınbirkısmıPutin’esevgiifadesiolarak“çar”diyehitapetmektedirler.

Buçalışmada,RusyaFederasyonu’ndayürütmeninotoriterleşmeeğilimininnedenleriüzerindedurulmuştur.RusyaFederasyonu’ndayürütmeorganınınotoriteruygulamala-rınınRushalkı tarafından,devletingüçkazandığı,gerekçesiyle,olumlukarşılandığıde-nencesinedayalıolarakhazırlanançalışmadatarihselvebetimselaraştırmayöntemlerikullanılmıştır.

2. RUS MİLLİ KARAKTERİ VE KÜLTÜRÜRusmillikarakterinentemelözelliği“vatanseverlik”tir.Hermilletkendiülkesinise-

ver,busonderecedoğaldır.AncakRuslarınvatanseverliklerimistikbirhavataşımaktadır.Ruslariçin“Anavatan”kavramıöylesineüstündürki,kişiselhattamillidüzeyde,birçeşitdinözelliğitaşır.BukavramRushalkınıngözündehertürlümaddideğerdenuzakbiran-lamtaşır.Rusyatarihibirbütünolarakelealındığındabuözelliğinherdevirdefazlasıylaistismaredildiğigörülmektedir(Onay,2002,34).


HükümettenziyadelideringücüneinananRusdüşüncesistemiiçindevletinbaşındabulunankişininimajıönemtaşımaktadır(Hekimoğlu,2007,55).SıradanRusvatandaşlarıarasındagözlenenolağanüstüderecedetekdüzelikvedüzeneitaat,sistematikolarak,sü-reklidevleteitaatetmeninenbüyükşerefolduğudüşüncesinintarihboyuncaaşılanmasısonucuoluşmuştur(Onay,2002,38).PatrimonyalotoriteRushalkıtarafındankabuledil-mektevebenimsenmektedir.DevletBaşkanıbirbabaolarakgörülmekte,cezalandırmaveödüllendirmesidoğalkabuledilmektedir.Butipbiranlayışda,kişiselbiryönetimtarzınınortayaçıkmasınıkolaylaştırmaktadır.Putin’in sürekliRusgeleneklerinigündemegetir-mesiotoritesinisağlamlaştırmaamacıtaşımaktadır.

MoskovaPrensliğininveotokratikmonarşisininkuruluşusırasındayaşanantarihselsüreçSSCB’ninkuruluşusırasındadayaşanmıştır.MoskovaPrensliğinüfuzlubirbürokra-siyesahipti;amamutlakiktidarbürokrasinindeğil,hükümdarınelindeydi.SBdönemindeisesontahlildekimseylepaylaşılamayanverakipsizbiriktidarıkollektifolarakelegeçi-renbürokrasiydi.Eski“tarımdespotizmleri”yleuzaktanakrabaolan“bürokratikmutla-kiyetçilik”çarlarınyadaStalin’inmutlakiyetçiliğindençokdahamoderndi.Amaözelllikledevletinhalküzerindekisiyasikontrolühesabakatıldığında,aynıtüreaitti.BusavlardanbürokratikSovyetdevletiningerekterminolojidekigerekaşağısınıflardanpersonelinişealımındaki devrimci yeniliklere karşın, pek çok çarlık kurumunun doğrudanmirasçısıolduğu,dolayısıyladaçarcıdevletkurmageleneklerinidevamettirmesininbeklenmesigerektiğisonucunuortayaçıkarmaktadır(Levin,2009,472).ÇarlıkRusya’sıveSSCBdö-nemlerindeoluşanbukültürünRusyaFederasyonu’ndadeğiştiğinisöylemekolanaksız-dır.RusyaFederasyonu’ndamutlakiktidarCumhurbaşkanı’ndaolup,kendisitarafındanoluşturulmuşolansınırlıbirbürokrasidebuiktidarıizinverilenölçüdepaylaşmaktadır.Cumhurbaşkanı’nınmutlaküstünlüğü’nedayananbugünküuygulamalarhalktarafındannormalkarşılanmaktadır.Budurum,geçmiştenbugüneRusmillikarakterininvekültürü-nünbiryansımasıdır.

3. ASİMETRİK FEDERAL YAPI Rusya,yüzünüzerindefarklıetnikkökendeninsanınbiraradayaşadığıSovyetlerBir-

liğindenmiraskalanCumhuriyet,Bölgevediğeraltbirimlerdenoluşankarışık,kendinehas,federalyapıyasahipbirülkedir(nichol,2012,6).ABDeyaletleriveAlmanLander’le-rindenfarklıolarak,Rusya’nınaltidaribölümlenmesiaynıveyaeşitdeğildir.kafakarış-tırıcı5farklıyapımevcuttur.Putintarafından2000yılındakurulanveDevletBaşkanıta-rafındanatanan“süpervaliler”ceyönetilensekizdevbölge1;Rusmilliyetindenolmayanbüyükuluslarınanavatanlarında21Cumhuriyet.TatarlarınsahibiolduğuTataristanveBuryatların(Rusya’nıngüneydoğusundayaşayanMoğolırkı)sahibiolduğuBuryatya;nü-fuslarıçoğunluklaRusolan52oblast;altıkrai(bölge);oblostlarınvekrailerinözelstatütalepedenetnikkısımlarındanibaretonözerkokrug(mıntıka)danoluşmaktadır.AyrıcaRusfederalizmindemerkezefazlasıylayetkiverilmektedir.Bundakiamaçfarklımilliyet-leribiraradatutmaarzusudur(Roskin,2009,350).BorisYeltsin’inbaşkanlığıdönemin-debirçokfederalbirimbüyükorandaotonomikazanmıştır.ViladimirPutinisebusürecitersineçevirerekmerkezihükümetigüçlendirmiştir(nichol,2012,6).Putin’inbusürecigeriçevirmesinde federal sisteminasimetrikolması,bazı federebirimlerinbağımsızlıktaleplerininbulunmasıvebazılarınındadahafazlaözerklikpeşindekoşmalarıönemliroloynamıştır.

Rusdevletineoligarşidensonrakibaşlıcatehdit,SovyetlerBirliği’nindağılmasısıra-sındaveYeltsin’inkötüyönetimindebölgelerinelinegeçeniktidargücüolmuştur.Enuçörnekiseayrılıkçılıktehlikesidir(Çeçenistan’daolduğugibi).BunuetnikcumhuriyetlerinegementopraklarındafedereotoritelerinRuskanunlarınıuygulamakistememeleritakip

1 Bubölgelerinsayısısekizeyükseltilmiştir.

Osman AĞIR 21

eder(TataristanveBaşkurtistan’daolduğugibi).AncakRusya’nınidaribölgelerininhep-si,zenginveyafakir,Moskova’danUzakDoğu’yakadarazveyaçokölçüdefederalvesa-yettenve sorumluluktanuzaklaşmaya çalışmaktadır (Rutland,2001,182).2000yılındaiktidarageleneskikGBajanıPutin, buasimetrikyapıyı tehdit olarakgörmüşve siyasibirlikoluşturmaçabasınagirmiştir.

Putin,siyasibirliğinilkadımıolarakyargıbirliğinidüşünmüştür.Rusya’dahalen1000’inüzerindefederalyasa,cumhuriyetlerde,bölgelerdeveözerkalanlardabirkaçbinyasayürürlüktebulunmaktadır.Bunlarınhepsi,Anayasaileuyumludeğildir.AdaletBakanlığı,Başsavcılıkveyargı,busorunuçözmektebugünolduğugibiağırdavranırsa,Anayasa’yaaykırıyasalaryığını,hukukivesiyasi sorunlaryaratabilir.BudurumdadevletinAnaya-salgüvenliği,federalmerkezinkapasitesi,ülkeninyönetilebilirliğiveRusya’nınbütünlü-ğü tehlikeyegirer.Busözlerinhedefi,ABD’nindayattığı “yerindenyönetim”ve “adem-imerkeziyetçilik”politikalarıolarakalgılanmaktadır(Mikail,2007,17).Farklıstatüyesahipfederebirimlerinbulunması,veherfederebirimlefederaldevletarasındafarklıbirhuku-kistatüoluşturulmuşolmasıvefarklıbütçeanlaşmalarınınbulunmasıçeşitlisorunlarayolaçmaktadır.İlkolarakadaletduygususarsılmakta,siyasiaçıdanbağımsızlıkisteklerigündemegetirilmektevehukukieşitlikbulunmadığıiçinfederalyasalarınuygulanmasıvedenetimizorlaşmaktadır.

Federe devletlerin nüfus, ekonomik gelişmişlik, coğrafi büyüklük vb. farklılıklarıylahomojenbiryapıya sahipolmamaları, her federedevletin farklıbir istekle federalyö-netiminkapısınıçalmasınanedenolmaktadır.Bazılarıbağımsızlık,bazılarıekonomikay-rıcalık, bazıları federalizmindoğasıylabağdaşmayacakolandışülkelerle ilişki kurmak,bazılarızenginkaynaklarındanfederaldevletedahaazpayvermekiçinfederalorganlar-danistektebulunmaktadırlar.Tümbuistekler,ülkeninbirlikvebütünlüğünetehditolarakgörüldüğündenÜlke8ayrıidaribölgeyeayrılarakbubölgelerefedereyönetimlerinüze-rindeyeralanmerkezdenatananyöneticileratanmıştır.BuyöneticileraracılığıylaPutin,federebölgelerikontrolaltındatutmaktaveistediğiyönesevkedebilmektedir.

Rusfederalyapısınınbirsistematiğininbulunmamasıvehalklarıbiraradatutmayaye-terliolmamasınedeniyle,RusyaFederasyonu’nunbölünmekorkusudevametmektedir.BunedenleRusFederalizmiPutintarafındanmerkezileştirilmektevekontrolaltınaalın-maktadır.Halkınbüyükçoğunluğubudurumdanmemnundur;çünküSSCB’nindağılma-sındansonraikincibirparçalanmayıistememektedir.Putin’ de bu dağınık yapıyı birarada tutmak için, yerine göre baskıcı yöntemler kullanarak, federalizmin doğasında bulunan ye-relleşme yerine siyasi gücü merkezileştirerek yetkileri elinde toplamaktadır.

4. DEMOGRAFİK YAPI Rusya,karmaşıkbiretnik,dinselvekültürelyapıyasahipolupülkede160’tan fazla

millet2 veazınlıkbiraradayaşamaktadır.Rusyabiryandanhemdillerhemdedinlercoğ-rafyasındaheterojenözelliğiiledikkatçekerken,diğeryandandafarklıkökenveözellikte-kimilletvekültürlerinkarışmasıvekaynaşmasıiledikkatçekmektedir.12Haziran1990tarihinde bağımsızlığını ilan edip SSCB’den ayrılan Rusya’nın önünde çözüm bekleyensorunlarınenöncelikliolanlarıarasındaetniksorunlarveyükselenmilliyetçilikdalgası-naparalelolarakcumhuriyetlerindahaçoközerklikvedahagenişhaklaristemeleriyeralmaktadir(Atasoy,2008,89,112).

RusyaFederasyonuİstatistikAjansıverilerinegöreRusya’dakietnikkökeniRusolan-ların toplam nüfusa oranının, diğer etnik kökenlerden olanlara oranla oldukça yüksek(%79.83)olduğugörülmektedir.Ruslarındışındakienyükseknüfusoranınasahiptop-

2 Putindeetnikbirterimolanrusskisözcüğüyerine,etnikolmayanrossiyanesözcüğünükullanmak-tadır(RiasanovskyveSteinberg,2011,691).


lulukolanTatarlarıntoplamnüfusaoranıisesadece%3.8dir. Ancakülkeninfederatifyapısı eşitbirimlerdenoluşmamakta,bazı federebirimlerde (Özelliklekafkasyada)biretnik topluluknüfusunbüyükçoğunluğunasahiptir.Titülerolanbuetnik topluluklarınisebağımsızlıkisteklerindebulunduklarızamanzamangörülmektedir.kendiyasamaveyürütmeorganlarıbulunanvebazıkararları tekbaşınaalabilecekyetkilerledonatılmışbufederebirimlerin(özelliklecumhuriyetler)karşıgelmelerinivebağımsızlıktaleplerinitörpülemekiçinmerkezihükümetotoriterleşmeeğilimindedir.ÖzelliklekafkasCumhuri-yetleriveTataristangibifederebirimler,nüfusyapılarınedeniylefederalhükümetirahat-sızetmektedirler.

RusyaFederasyonu’nun ilkCumhurbaşkanıYeltsindönemiboyuncaözgürlüklerönplanaçıkarılmayaçalışılmıştır.Ancaksorunlarortayaçıktıkçabudemokratikortamdatersinedönmeyebaşlamıştır.“Zayıfbirdevletyapısıdespotikbiriktidardandahafazlade-mokrasiyezararverir”diyenPutin,etnikkimliklerinayrışaraksiyasitaleptebulunmalarıkarşısındamerkeziyapıyıgüçlendirerekbazıyetkilerielindetoplamıştır.

PutinRusyadışındayaşayanRuslarınsorunlarınısıksıkgündemegetirerekiçpoliti-kadamalzemekonusuyapmaktadır.Adetakendisinindevletigüçlükonumdatutarakbuinsanlarındahaklarınıkoruduğuimajınıvermektedir.BuyollaOtoritereğilimtaşıyanuy-gulamalarına(merkezileşme,muhalefetinvebasınınsindirilmesiveyayandaşkonumunagetirilmesivb.) meşruiyetsağlamaktadır.Dolayısıyla“DışRuslar”sorunununRusyaFe-derasyonu’ndayürütmeninotoriterleşmesineufaktaolsabirnedenoluşturduğunusöyle-mekabartısayılmayacaktır.

5. BÜYÜK DEVLET PSİKOLOjİSİ Rusya Federasyonu’nun olaylara bakışını etkileyen algılamalardan en önemlisi Rus

milletininkimliktanımlamasorunudur.SergeiWitte’ninbelirttiğigibi“Petro’danbuyanaRusyadiyebirşeyyoktur,sadeceRusİmparatorluğuvardır.”Devletgeleneğininİmpara-torlukileözdeşleştiğiRusyaFederasyonu’ndabazıbölgelerinartıkRusya’yaaitolmaması,çoğukesimaçısındankabuledilemezbirdurumdur.RusyaFederasyonuiçindebulunduğupost emperyal dönemde halen dünyadaki konumunu sorgulamaktadır (Sapmaz, 2008,148). Emekçi Rusya Hareketi lideri Viktor Ampilov’un açıklamaları Rusların nasıl birdevlet istediklerini anlamak adına kayda değerdir. “Rusya sağlam bir devleti özlüyor.Stalin zamanındaki gibi güçlübirRusya’yı özlüyoruz.Obüyükbir liderdi ve köylüleri,işçi sınıfınıvehalkıkolluyordu.OnunzamanındaegemenlikhalkınelindeydiveRusyaengüçlüzamanınıyaşadı”(Avar,2007,346).Yinemilliyetçigörüşleri ilebilinenRusyaLiberal Demokrasi Partisi (LDPR) lideri Viladimir Jirinosky (1 Mayıs 2013), bahar veemekbayramıkutlamalarıesnasındayapmışolduğuveRTv’dencanlıyayınlanankonuş-masında;Rusya’nınbüyüklüğüonuntarihindeveruhundayatar.RusyaAvrupakıtasınınmerkezivekıtayayönverebilecekyeganemerkezdir.Moğolistan’mı,Amerika’mı,Alman-ya’mıyönverecektirbukocakıtaya,hayırtabiîkigücünütarihtenalanRusya,diyerekRushalkınınbilinçaltındayatanbüyükdevletolmapsikolojisiniaçığavurmaktadır.

BuyorumlarRuskamuoyunundışdünyayanasılbaktığınıgöstermesiaçısındanol-dukça önemlidir. İlin’e göre: “Rusya’da olan tüm olayların arkasında kötü niyetli, haindünyakuvvetlerinindestekveyönlendirmesimevcuttur.BukuvvetlerinhedefiRusya’yıparçalamakvezayıflatmaktır.BukuvvetlerinbaşarılıolmasıdurumundaRusyaenaz20küçükdevletebölünecekvebudevletlerdebirbirleriiledüşmancailişkileriçinedüşecek-tir.BöyleceRustopraklarıüzerindekibirlikvebütünlükyokolacaktır.BunakarşılıkRusyatopraklarıüstündekidoğalkaynaklardanbudışodaklaraödünlerverilecekvebüyüktica-retyollarıbudışkuvvetlerinelinegeçecektir.İlin’inbusözlerindebahsettiğikötüniyetlidünyagüçleriBatılıdevletleridir(Onay,2002,79-80).Rushalkında,Rusya’nınbüyükvegüçlübirdevletolduğu;ancakdüşmanınınçokolduğupsikolojisihakimdir.Birçokgayri

Osman AĞIR 23

insanipolitikauygulamasınakarşınRushalkınınönemlibirbölümününStalin’inuygu-lamalarınıözlüyoroluşuoldukçadüşündürücüdür.İşteÇarlıkdönemiimparatorluğuveSSCBgibidünyanın ikisüpergücündenbirisininbakiyesiolanRusyaFederasyonu’nda,büyükdevletolmanın,güçlübir lidertarafındanyönetilmeyigerektirdiğidüşüncesiha-kimdir.Bunedenle,halkınbudüşüncelerinipaylaşanPutin,yürütmeorganınıkendite-kelindebulundurmakta,demokratikkurallaraçokfazlaaldırışetmemekte,tarihtengelenbüyükdevletpsikolojisiniherşeyinönündetutmaktadır.

ABD’libiliminsanıRoskin(2009,364),Rusdüşüncesisteminişöyleaçıklıyor:Bizim-le(Amerikalılarla)Ruslararasındakiçokönemlifarklılıkfelsefidir;yanibizLocke’unço-cuklarıyızonlardeğiller.Düşüncesistemimizinbüyükkısmınınköklerindeyatanfilozofuaz sayıda Amerikalı öğrenmiş olsa bile, çoğu bu onyedinci yüzyıl İngiliz düşünürününsöylediğişeyiözümsemiştir:İnsanlarakılcıvemakuldür;doğuştanyaşama,özgürlükvemülkiyethaklarınasahiptirler.Devleteğerbuhaklarıkorursaiyidir,ihlaledersekötüdür.Rus düşüncesi Locke’un neredeyse zıddını söyler ve kökleri, savunmasız bir düzlükteyaşamaklailgilicoğrafibir ikilemedayanır:yagüçlübirdevletkur,yadayokol.Rusla-rıngüçlüdevletgeleneğinedolgumalzameliğiyapanşey ise: “genel irade” teorisi,yanidevletgücünü “insanlarıözgürolmayazorlamak” içinkullanmakadınaLocke’cubirey-ciliği reddeden, 18. yüzyılın radikal Fransız düşünürü Jean-JacquesRousseau’dur. Loc-ke’agöreinsanlartoplumuoluşturur,sonratoplumtümüylemülkiyetikorumakiçinbirdevletkurar.Rousseau’yagöre,buakışbaşkabiryolizler;geneliradeninöncülükettiğidevlettoplumubiçimlendirirvesonrabireyiyenideninşaeder.Marksistlerbunabirsınıfmücadelesicilasıilaveetmiş;Lenin’depaketisatınalmışveRushalkınasatmıştır,diyerekRushalkınındevletalgısınavurguyapmıştır.

Genişbirkültürelvetarihialtyapıyasahip;edebiyat,felsefe,sanatvebilimdebüyük-lüğüdünyacatanınmışvepekçokisimyetiştirmişSovyetlerBirliği,tarihinenbüyükim-paratorluklarındanbirisidir.Sovyetlerinyıkılmasındansonrakısabir fetretdönemiya-şanmışolsadaRusya’da,devletbaşkanıPutin’iniktidaragelişiyletekrarbuimparatorluksöyleminicanlandırılmıştır.Süpergüçolma iddiasıdediğimizbudüşünceRus toplumutarafındankabulgörmüştür(Mikail,2007,8).Putin,yapmışolduğubirkonuşmadaRusyatarihinin1917veya1991debaşlamadığını,Rusya’nın1000yıllıktarihininayrıştırılama-yacağını,kesintisiztekbirtarihesahipolduklarını,tarihibilinçiçerisindevatansevgisiy-ledoluolarakülkeyikalkındırmakiçinçalışmakgerektiğini,bunubaşaracaklarını,vatansevgisininsloganolmadığınıbunugünlükçalışmalardagöstermekgerektiğini,Rusya’nınbağımsızbirülkeolduğunuvebazıglobalsorumluluklarınınbulunduğunu,ülkeninde-mografikyöndengelişimiiçinciddibirprogramhazırladıklarını,güçlüailelerinRusya’nıngeleceğinişekillendireceklerini,Rusdemokrasinin,kendigelenekleriylebirlikteRus in-sanıngücüolduğunu,dışarıdanempozeedilendayatmalarınRusya’dayeriolmadığını,içişlerinedoğrudanveyadolaylımüdahalelerikabuledemeyecekleriniifadeetmiştir(Po-nomarev,2012).

RusyaeskiSovyetCumhuriyetlerininkaybınıiçinesindirememiştir.kaybedilenCum-huriyetlerüzerindekinüfuzunşuveyabuşekildeihyasıyönündeçabalar,şimdidenbaş-lamıştır.Buçabalarsürecektir.Tamamıyleeskidurumadönüşsözkonusuolmamaklabir-likte,kaybedilenSovyetCumhuriyetlerininhiçdeğilse,bazılarıylaRFarasında,ayrıcalıklıilişkileredayanacakbirbütünleşmeninsağlanmasıRFiçinasgarihedefhalinegelmiştir(SİSAV,1995,276).Buamaçlayakınçevrepolitikalarıüretilmekte,siyasialandaolmazsada,eskiSSCBCumhuriyeteriyleekonomikvekültürelaçıdanbirlikteliksağlanmayaçalı-şılmaktadır.RF,Belarusvekazakistanarasındaimzalananekonomikbölgeanlaşmasıbuyakınlaşmayaengüzelörnektir.

ÜlkedeimparatorluksembollerininveotoriterbirruhunyenidenyaratılmasıiçinBi-zansınçiftbaşlıkartalıbüyükbirşevklekabuledilmiştir(kagarlitski,2008,152).Putin’in


birinciamacıülkeninemperyalemelleriniyenidenşekillendirmekolmuştur.ABD’ninha-kimolduğutekkutupludünyasistemindençokkutuplubiryapıyageçişisavunmuştur.BuamaçlaetkinolduğuAvrasyaalanınınıgenişletmeyiplanlamaktadır.İçtemerkizeyetçilikve devletçilik politikalarıyla büyük güç olmayı hayal etmektedir. (Bugajski, 2010, 7-9).GeçmişesüreklibirözlemlebakanRusHalkınazarındaPutin,Çarlakabıylaanılmaktadır.Çarlakabıburada:İktidarıkendietrafındatoplayanantidemokratik,otoriterbiryöneticianlamındakullanılmamakta,tamaksinekurtarıcıanlamındakullanılmaktadır.

28Aralık1999tarihindeöncehükümetinresmiinternetsitesindeardından30Aralık1999tarihinde“RossiyanaRubejeTısyaçeletii”baslığıylanezavisimayaGazeta’daPutin’in21.yüzyılRusvizyonunailiskinbirmakalesiyayınlanmıstır.“BinYılınDönüşümündeRus-ya”adlımakaledePutin,Rusya’nın tarihte büyük, güçlü bir devlet olduğunu ve her zaman böyle kalacağını; jeopolitik, ekonomikvekültürel varlıklarınbüyükRusya’nın ayrılmazkarakteristikleriveönkoşuluolduklarını,bunlarınRuslarınzihniyetinivetarihboyuncahükümetpolitikalarınıbelirlediklerini;bugünde,bugerçeklergözönündebulundurul-maksızınherhangibirşeyyapmanınmümkünolmadığını;ancakRusdüşüncesistemininyenifikirlerlegeliştirilmesigerektiğini;bugünündünyasındabirülkeninbüyüklüğünün,askerî gücündenziyade ilerlemekabiliyetiyle, ileri teknolojiyi kullanımıyla, genel refahdüzeyindeartışsağlanmasıyla,güvenliğintesisiyleveuluslararasıarenadaulusalçıkarla-rınkorumasıylabelirlendiğiniifadeetmiştir(Taştan,2012,95).Putin,dahaiktidaragel-medenhedefinibelirlemişveRusya’nınküreselbirgüçtenbölgeselbirgücedönüşmesinikabuletmeyeceğini,Rusya’nıntarihtedebüyükbirdevletolduğunu,bugündebüyükdev-letolmayamuktedirolduğunu,sadeceşartlarındeğiştiğinivebudeğişenşartlarauyumsağlayıpküreselbirgüçolarakvarlığınıdevamettireceğinisüreklidilegetirmektedir.Busöylem,büyükbirdevletinvatandaşlarıolarakyaşamayaalışmışolan,RushalkınınçokhoşunagitmektevebunedenlePutin’idesteklemektedirler.Ruhununderinliklerindeim-paratorlukvizyonutaşıyanveSSCBdönemindeikikutupludünyadüzenindebirtarafınlideriolduğunuhiçbirzamanunutamayanvebukonumundevamettirilmesiningerekli-liğineinananRushalkı,Putin’in otoriter uygulamalarını desteklemekte hatta gerekli gör-mektedir.HalkınvermişolduğudestekisePutin’icesaretlendirmektedir.

6. SİYASAL KÜLTÜR Siyasalkültürütanımlamadanönce,kültürünneolduğunadeğinmekteyararvardır.

Engeneltanımıilekültür;birtoplumdayıllarınhattayüzyıllarınbirikimisonucuoluşanortakdeğerlerbütünüdür(Öztekin,2003,209).Siyasalkültür,birulusuniçindeveyabirdevletin yurttaşları arasında hakim siyasi duyguların, inançların ve siyasete ilişkin de-ğerlerinbirarayageldiğibütündür.Siyasikültürnetürbir içerik taşırsa taşısın,hakimolduğu toplumlarda,bireylerinsiyasetalanındakialgılamalarınıelektengeçirmekte,buyolladavranışlarıyönlendirmekte,enönemlisidebireyinsiyasihayatakatılmasürecinibelirlemektedir(Oktay,2005,214). Siyasalkültürü,bireylerinsiyasalsistemkarşısındakieylembiçimleri,inançvetutumlarıoluşturmaktadır(Çam,1999,201).

Siyasikültür,“Bireylerinvegruplarınsiyasalduruşvetavırlarınıvegenelolaraktümsiyasipratikleribirbiçimdeşekillendiren, insanların“siyasalolan’a ilişkinolaraksahipolduklarıdeğerler,ritüeller,sembollerveinançlarbütünüdür”.Siyasikültüraraştırmaları-nınöncülerindenolanVerbakavramı,herhangibirinsantopluluğununsiyasieylemlerininiçindegerçekleştiğibütünsel çerçeveyi tayineden tecrübe, inanç, sembolvedeğerlerinoluşturduğu sistemolarak tanımlamaktadır. (Türköne, 2012, 229). Siyasal kültür, uzunyıllarınbirikimiolmaklabirliktetoplumunsiyasiolmayandiğertümdeğerleriylede(eko-nomik,jeopolitik,dinivb.)yakındanilgilidir.

Rusların bir başka özelliği de büyüklük düşkünlüğüdür ki, buna insanda görüldü-ğündepsikologlarmegalomanidiyorlar.Devletmegalomanisinigörüyoruzheryerde.En

Osman AĞIR 25

büyükbinalar,enbüyükgemiler,enbüyükuçaklar,engenişyollarSovyetlerinolmalıydı.Büyüklüğünbedeliniisehalködemiştir.Belkidebubüyüklükyarışısonugetirdi.1980’liyıllarınbaşındaABD’ninbaşlattığısanal“YıldızSavaşları”projesinekarşıuzayçalışmala-rınaçokbüyükkaynaklarayıranSovyetlerkendisonunuhazırlamıştır(Mikail,2007,34).SSCBdönemindenRuslar gerçektendünyanın iki süper gücündenbirisi olabilmeyiba-şarabilmiş,2.DünyaSavaşınıkazanabilmişveekonomikbirgelişimsağlayabilmişlerdir.Ancakbuzaferlerinçokpahalızaferlerolduğudaakıldanuzaktutulmamalıdır.

17-18Mart2013te46bölgede1600kişininkatılımıylayapılanbiraraştırmayagöreRushalkınınyarıdanfazlasıpolitikaylailgilenmiyor.2005yılındayapılanbiraraştırma-dabuoran%48lerdeidi.Birçokdenekilgisizliğinikendisininpolitikayaetkiedememedüşüncesinebağlamaktadır.Birkısmıpolitikanınprofesyonellerebırakılmasıgerektiğinidüşünürken,birkısmı isepolitikayaayıracakvaktiolmadığınıvepolitikanınönemliol-madığınıifadeetmektedir(TheMoscowTimes,2013).Ruslarıngünlüksiyasetleçokfazlaalakadarolduklarınısöylemekolanaksızdır;ancakçoğunluğugüçlübirdevletesahipol-mayıvegüçlübirlidertarafındanyönetilmeyiistemektedirler.Ruslarınotoriterbiryöne-timetahammületmelerininenbüyüknedenlerindenbirisi,enüsttesağlambiryönetimolmazsasisteminkargaşayadönüşeceğinibiliyorolmalarıdır.GerekÇarlıklarDönemindegerekseSSCBDöneminde,baştakikişininzayıfkarakterlioluşununülkeninbaşınadertolduğudönemleryaşanmıştır.İştetümbuanlatılanlarRusyada yürütme organının otori-terleşmesinin Rus halkı nazarında çoğumlukla kabul görüyor olmasının altında yatan en önemli nedendir.

7. EKONOMİK SEBEPLERRusya Federasyonu’nun kurulmasından 2000 yılına kadar geçen süreci kapsayan

Yeltsindöneminde,ekonomikkırılganlıklar,borçlanmayadayalıekonomipolitikalarıvebupolitikalarsonucundaoligarklarınsiyasetüzerindeartanetkinlikleriBatıyanlısıbirdışpolitikanınhakimiyetineyolaçmıştır.1999Ağustosundabaşbakanlık,2000OcağındabaşkanlıkkoltuğunaoturanPutin,Rusya’dadüzenveistikrarısağlamayıhedeflemiş,bu-nuniçindebiryandanekonomikatılımıgerçekleştirmediğeryandanbölgeliderlerininveoligarklarınartangücünekarşımerkeziotoriteyitesisetmeyanidevletigüçlendirmeyolunagitmiştir.Üstelik1999yılıitibariyleekonomideyaşanandönüşümveenerjikay-naklarınınfiyatlarındayaşananartışPutin’inişinikolaylaştırmıştır.PiyasareformlarınınuygulanmasındanyanaolanPutin’intemelamaçlarıarasında,ekonomidekioligarşikya-pıyıkırmak,yabancısermayeyiülkeyeçekmek,diğerülkelerileticariilişkilerigeliştirmekveRusya’nınDTÖ’yeüyeliğinisağlamakyeralmıştır.ÖzellikleiktidarınınilkdönemindegüçlübirdevletyaratmaçabasıileekonomikliberalizasyonuharmanlayanPutin,biryan-danyabancısermayeyiülkeyeçekmekamacıylaçeşitliyapısalreformlaragirişirken,öteyandanoligarklarvebölgeliderleriilegenişçaplıbirmücadeleyebaşlamıştır.Başkanlıkseçimleriöncesindedesteğinikazandığıoligarklarıiktidaragelirgelmezetkisizhalege-tirmeyi amaçlayanPutin, tümoligarklarakarşı cephe almakyerine siyasete soyunarakiktidarıngücünüsarsaneylemleregirişenlerisafdışıetmeyeçalışmıştır.BununiçindeilkolaraksahipolduklarıetkiliVladimirGusinski’ninüzerineyürümüştür.HükümetinÇeçe-nistanpolitikasınıeleştirenherikioligarkdahaklarındaaçılanyolsuzluksoruşturmalarıvetutuklamakararlarıneticesindeülkeyiterketmekzorundakalmışlar,devlettarafındanelkonulanmalvarlıklarınınkaybetmişlerdir(Yapıcı,2010,452-453).

Rusyadünyapazarındaüçalandaliderülkekonumundadır.Bualanlar:Enerji,Atomenerjisi(nüklerenerji)veaskeriteknolojidir(Rar,2012,216).Buüçsektörtümdevletleriçindestratejikönemtaşımaktadır.SSCBdönemindebusektörlertamamendevletkont-rolündeolmuş,RusyaFederasyonudönemindeliberalekonomiyegeçişleberaberbusek-törlerdedeözelleştirmeleryapılmıştır.


Ocak1992’defiyatlarınserbestbırakılması,yaşamdüzeyininhızladüşmesiveyaşamşartlarınınhızladeğişmesineo-komünistliderlerinkesinlikteümitettiklerisonuçlarayolaçmamıştır.“Şokterapisi”3insanlarıniradesinivebilincinifelçetmiştir.Birkaçayiçindenormalinsanlarpolitikadanuzaklaşmıştır.Hergünfiyatlarındeğişmesi,ikiayiçerisindefiyatlarınonkatyükselmesi insanlardaciddibirteleşanedenolmuş;piyasaşartlarındayaşamayakesinliklealışmamışSovyetinsanıçevresindenelerolupbittiğinianlamadan,yönlendirilemezbirakıntıdakendibaşınasürüklenmeyebaşlamıştır(kagarlitski,2008,156).SSCB’nindağılıpserbestpiyasaekonomisinegeçişlebirlikte,büyükdevletişletme-leriözelleştirilmiş,özelleştirmelerdekamuişletmelerini,yinekamukaynaklarıile,biryo-lunubularakdeğerininçokaltındasatınalanlarinanılmazbüyüklüktekiservetlerinsahibiolmuşlardır.Rusya’daoligark4 diyeadlandırılanbukişilerzamangeçtikçesiyasiyapıda da güçeldeetmeyebaşlamışlardır.

Oligarklarınyükselişleriçokkolayolmuş;perestroykasürecindeyaPartikasasındanalmışolduklarıparalarlaözelbankalarkurmuşlar,yadadevletbankalarınınözelleştiri-lenparçalarınıüstlenmişlerdir.1991’densonrakiistikrarlıolmayanilkbirikiyıliçindebunlara çokucuzdevletkredisi sağlanmış, yaşanansonrakihiperenflasyondönemindespekülasyonla dolar milyoneri olmayı başarmışlardır. Daha sonraki yıllarda oligarklarkendi sahibi oldukları bankaları aracılığıyla piyasa değerinin çok altında, endüstri ala-nındaki şirketlerin, ya sahibi yadaortağı olmuşlardır (Taşar, 2001,134).1996yılı gel-diğindetamamıylaanlaşılmıştırkiRusyaaslındabirgrup“oligarşimensubu”tarafındanyönetilmektedir.Bunlar,piyasareformlarısırasındazenginolmuşişadamlarıydı.Bazıları1992’debaşlatılanözelleştirmesürecindeşirketlerinkontrolünüelegeçirmişler,bazılarıdadevletinsahipolduğufabrikaları1995’teyapılanmüzayedelerdedüşükfiyatlarlasatınalmışlardı.BirkısmıdaGazprom,elektriktekeliBirleşikEnerjiSistemleri(EES),televiz-yonşirketiORTvedemiryoluişletmesigibidevletinblokhisselerikontrolettiğişirketler-dedefactobirkontrolsağlamıştı.Oligarşi,1996’daBorisYeltsin’intekrarseçilmesiiçingayretlerinibirleştirmiş,Yeltsin’edestekvererekanti-komunistkampanyaiçinellerinde-kimedyaimkanlarınıkullanmıştır.Oligarşi1997’debirsonrakiözelleştirmeyağmasınınpaylaşılmasındaanlaşmazlığadüşmüşvebölünmüşlerdir.(Rutland,2001,172).

YeltsindönemindetüreyenRusoligark’larınınenönemlileriolanmedyadevleriBorisBerezovskiveVladimirGusinski,zoranlaryaşamayabaşlamış,ABDdestekliikipatronunbüroları,2000yılıiçindebasılmış,yöneticilerivehattakendilerigözaltınaalınmışlardır.Haklarındayolsuzluksoruşturmalarıaçılmışvebuyolla,etkisizhalegetirilmeyebaşlan-mışlardır.Hatırlatmakgerekirki,Berezovski,devlettelevizyonuORT’ninyüzde49hisse-sineYeltsindönemindesahipolmuş;Gusinski’ninMediaMost’uise,aralarındanTV’nindeolduğuonlarcagazetevetelevizyonubünyesindetoplamıştır.Aynıdönemde,bupat-ronlarvediğerAmerikancılarınfinanskaynaklarıhalinegelmişolanLukoil,norilsknikelveAvtovazşirketlerine“şokbaskınlar”düzenlenmiştir.İşinilginçtarafı,Putin’inyükseli-şiniörgütleyenlerdenbirinin,Berezovskiolmasıdır.Oveonungibilerin“YeltsinolmadanYeltsindöneminisürdürme”hayallerisuyadüşmüş,halkınbuasalaklaraolanöfkesine-deniyle,ülkeiçindehemenhiçbirkuvvet,Putin’inkarşısınaçıkmayacesaretedememiş-tir.Duma’dakimuhalefetpartileridahi,atılanadımlarıhararetledesteklemiştir(Mikail,2007,18).Ruslarçabucakzenginleşenlerdennefretetmektedirlervebunefret,bunlara

3 2Ocak1992’deuygulanmayabaşlananGaydar’ın“şokterapi”olaraktanımlananekonomikreformprogramı,sosyalistekonomininyerinehızlıbirşekildepiyasaekonomisininkurulmasınıamaçla-mış,bununiçindefiyatlarveticaretinserbestleştirilmesi,oluşacaktalepyönlüenflasyonuengel-lemekiçinsıkıparapolitikasınınuygulanmasıyaniparaarzınınkısıtlanmasıveözeleştirmelerilemülkiyetilişkilerinindönüştürülmesigibiönlemleredayanmıştır(Yapıcı,2010,22).

4 Oligarşikendisermayesiniyenifabrikalarinşaederekdeğil,mülkiyetinyenidendağılımısayesindeoluşturmuştur.Başkabirdeyişle,oligarşikkapitalizmAsya’dakendinehasbir“pasifdevrimin”söz-cüsüise,Rusya’darestorasyonunsosyalmahsulüolmuştur(kagarlitski,2008,306).

Osman AĞIR 27

karşısıkıönlemalacağınayeminedensiyasetçileredesteğiartırmaktadır.HukuksuzluklarbaşkanPutin’iniktidarınınpekişmesineyardımetmiştir(Roskin,2009,322).

kagarlitski (2008, 425), Putin tarafından liberal ekonomik politikanın sürdürülme-si adına Rusya’ya otoriter bir rejim getirildiğini, otoriterizmin kesinlikle ekonomik yapıya uyarlı olduğunu, Ekonomik liberalizmin söylem düzeyinde “serbest piyasanın” bürokratların müdahalesinden korunması anlamına geldiğini vurgulamaktadır.RusyaveRushalkı içinPutin gerçekten bir başka şahsiyettir. Putin göreve geldikten itibarenRus ekonomisiniyaklaşıkolarak8defagüçlendirmiştir.Rusya’nınmakroekonomikgöstergeleri3defaar-tışgöstermiş,milligeliri250milyardolardan600milyardolarayükselmiştir.RusyabütünbunlarıkendideyimleriyleÇarlarıPutin’eborçludur.RushalkıbugünPutin’isevmektevekendisiniÇarlakabıylaanmaktadır.(Mikail,2007,4).Putin’inotoriteriktidarınınmeşrui-yetkazanmasınınvehalknezdindekideğerininhergeçengünartmasınınaltındayatanenönemlinedenlerdenbirisidePutin’iniktidarageldiğizamanülkeniniçerisindebulunduğuekonomikdurumdur.Yüksekbirenflasyon,alımgücünündüşüklüğüvebirdeemekçek-medenservetsahibiolanoligarklarınhalkavermişolduğupsikolojikrahatsızlık,Putin’insertönlemleralmasınıkolaylaştırmış,hukukdışıotoriteruygulamalarınameşruiyetka-zandırmıştır.DoksanlıyıllardaoligarklarınnedenolduğuekonomikbunalımsonucuRushalkınınyaşamışolduğutravmalar,bugünbileRushalkınınPutin’inetrafındakenetlen-mesininönemlinedenlerindenbirisidir.

8. DEVLET KURUMLARINDAKİ YOZLAŞMAPutin’inyenidışçevreşartlarıkarşısındaRusdevletiniyenideninşaetmegayretleri

19.yüzyılFransa’sının(napolyonİmparatorluğu’nunçöküşündensonra)yenilenmegay-retleriilemukayeseedilebilir.Buyenilenmegayretlerinintemelözelliği,devletliderleri-nineskidüzeninseçkinleriningücünükırmak,yenimoderndevletkurumlarıoluşturmak,yenidevletsembolleriveicatedilmişgeleneklerlepolitikmeşruiyetitesisetmekşeklindetepedeninmeyöntemlerinkullanılmasıolmuştur.Amabuyenilenmeiçinekonomikbirstratejibulmakgüçtür1950’lerdeJaponyavekore’deişeyarayanithalikamesiveihracatgüdümlümodelleryeniserbestticaretdönemindeartıkgeçerlideğildir.Ayrıcayeniküre-selaçıklık,çağdaşRusya’dakiiçaktörlerin,eskirestorasyonrejimlerindekiseçimlerindendahaçokharekettarzlarınasahipolduğuanlamınagelmektedir(Rutland,2001,178).

Putin iktidara geldiğindekarşısındabulunan sorunlarbüyüktü.Yeltsin’inhükümetisıksıkdeğiştirmeadeti idaribirkarmaşayaratmıştı.Devletkademelerindebulunanlar,kendilerindenöncebumakamları işgaletmişancak;biryolunubularakdevlet işletme-lerinielegeçirerekzenginolmuşkişilerinyolundangitmekedealitaşımaktaydı.Dahaaltmakamlarda(yargıda,poliste,gümrüktevb)iserüşvetaçıktanalınmaktaydı.Vergitarifesigibiherkestarafındanbilinenrüşvet(leveyadengi-çörniedengi)tarifelerioluşturulduğuaraştırmanınyazarıtarafından2004yılındadefeatenmüşahadeedilmiştir.Budurumor-talamaRusvatandaşınıhemutandırmaktahemdevatandaşıngünlükyaşamınıçekilmezhalegetirmekteydi.ZateneskibiristihbaratçıolanPutiniçinülkedenelerolupbittiğiniöğrenmekvetakipetmekzorolmamıştır.Rüşvetçarkınıdönderenyöneticilereacımasızyöntemlerlemüdahaleetmiş,birçoğunudeğiştirmişancakrüşvetitamamensonlandıra-mamıştır.

Rusya’dadevletkurumlarınınbirçoğundakariyerveliyakatilkesiuygulanamamakta-dır.Cumhurbaşkanınayakınolanişadamlarıbölgevalisiolarakatanabilmektedirler.Çoğudurumda uzmanlaşma ve tecrübe önemli postlara atanmada dikkate alınmamaktadır.Yönetimçevresineolanyakınlıkönemlibirgöreveatanabilmeninenönemlişartıdır.Budurumaslındakomünistpartidenkalmabiralışkanlıkolup,Putintarafındandasıksıkşikayetkonusuyapılmış;ancakkendisidebenzeruygulamalardangeridurmamıştır.


9. DEMOKRATİK GELENEĞİN BULUNMAYIŞIDemokratik gelenek bir toplumunüst yapı kurallarının değişmesiyle kendiliğinden

oluşmamaktadır.Bunedenlebirtoplumundemokratikkonumutartışılırkengeçmiştekideneyimlerigözönündebulundurulmakzorundadır.RusyaFederasyonu’nundemokratikgeçmişinebaktığımızzaman;ÇarlıkdönemiRusya’sındasiyasiiktidarÇar’ınelindeolup,otoriterrejimleyönetilenülkededemokratikbiryapınınvarlığındanbahsetmekolanak-sızdır.SSCBdönemindeiktidarkomünistpartinintekelindeolmuş,partitarafındanoluş-turulmuşideolojiçevresindeşekillenensiyasalsistemtamolarakbirtotoliterrejimözel-liğindedir.1985’teGorbaçovilebaşlayıp1991sonrasıYeltsiniledevamedenvekısmenliberalpolitikalarınuygulanmışolduğusüreç,yukarıdaaçıklanmışolançeşitlisorunlarınyaşanmasınedeniylePutintarafındandeğişimeuğratılmıştır.Buyenisüreçtesiyasi,eko-nomikvesosyalsorunlaraçözümiçiniktidarınkişiselleştirilmesiveyönetiminotoriter-leşmesieğilimihakimolmuştur.Putin,yürütmüşolduğupolitikalarınbaşarılıolmasıso-nucupopülaritesiniartırmışvekendisinerakipolabilecekkişiveoluşumlarısistemdışınaitmesinibilmiş,ancakbudurumülkeniniçerisindebulunduğuekonomikvesiyasiçöküşnedeniylehalkıntepkisiniçekmemiş,tamaksineçoğunluktarafındandesteklenmiştir.

Putin’instratejisirakiplerininkendiliğindenortayaçıkmalarınaizinvermemeüzerinekuruludur.kurmuşolduğusistemkendisinekiminrakipolabileceğinekendisikararve-rir.Bunakarşıduranlarısistemindışınaiter.Bugüdümlübirdemokrasininiçerisindekiimitasyonpolitikadır.BusistemdeherşeyePutinkendisikararverir(Frolov,2012).Ülkeiçerisindeyaratılmışolansiyasihavaülkenintekrareskigücünükazanmayolundahızlailerlediği,bunedenleyönetimedestekolmanınzorunlulukolmasıyönündedir.SSCB’ninyıkılmasıylabaşlayanliberalekonomiyegeçişdönemindeyaşanansorunlarRushalkındabirtravmayanedenolduğundankimseülkedehakimolanistikrarortamınınbozulmasıtaraftarı değildir. Çardiyenitelendirilenveülkedeki otoritesini her geçengün sağlam-laştıranPutin’in,Forbesdergisitarafından2013yılınınengüçlüismiolarakseçildiğininaçıklanmasıülkedeayrıbirmutlulukkaynağıolmuştur.ÖncekibölümdedeaçıklandığıüzereRushalkıdemokrasidenziyadegücedüşkündürvegücüdemokrasiyetercihetmeeğilimindendir.Ülkededemokrasigeleneğininbulunmamasıvesiviltoplumunolgunlaş-mamasınedeniylePutin’inkarizmasıvetekadamlığıdahauzunyıllardevamedecekgibigözükmektedir.Budurumkısavadedeülkeyeyarar(siyasi,ekonomik)sağlasada,demok-ratikbirtoplumsalyapınınoluşmasınakatkısağlamayacağıveyaböylebiryapınınoluşu-munugeciktireceğiiçingelecekadınaumutvericideğildir.

Demokrasigeleneğininbulunmamasımuhalefetpartilerinin,muhalifbasının,muhalifSTk’larınveiktidaramuhalifolanheroluşumunhareketalanınınkıstlanmasınaveken-disindenolmayanatahammülsüzlüğüneyolaçmaktadır.Busorununkısasüredeaşılmasıbeklenmemelidir.Çünkümuhalifolanlarındüşmanlaişbirliğiyaparakülkeyegüçsüzdü-şürmeyeuğraştıklarınainanılmaktadır.

10. İÇ GÜVENLİK KAYGILARIPutin’egöreYeltsin’inizlediğiadem-imerkeziyetçisiyaset,federasyonunparçalanma-

sınanedenolmuş;Çeçenistan’daolduğugibibölgeselayrılıkçılığayolaçmıştır.OnagöreRusya’nınegemenolduğubölgelerdekontrolüarttırmak,ayrılıkçılıkve terörizmekarşıulusal güvenliği sağlamak için tek çözüm,ülkeninbütünlüğünükoruyacak tedbirler al-maktır.Bunedenlemerkezileşmeyi,ülkeninçıkarları içingerekli görmüştür.nitekim1Eylül2004’tepatlakverenBeslankrizi,Putin’eiçsiyasetteizleyeceğimerkezileşmeiçinbirfırsatvermiştir.İlkaşamada,Çeçensavasınailişkin“dezenformasyon”uönlemekama-cıylamedyaüzerindedevletindenetimiarttırılmıştır.Geneldegüvenlikbirimlerindekiin-sanlardanbir“dikeygüç”(verticalvlasti)oluşturularakfederalhükümetinotoritesietkinkılınmayaçalışılmıştır.Budikeygücünbiryönünüde,yedifederalbölgeninyaratılması

Osman AĞIR 29

veherbirinebaşkanlıkyönetiminekarşıdoğrudansorumlubirgenelvalininatanmasıoluşturmuştur.Yasamaveyürütmegüçlerinibirbirindenayırmakiçinbölgeselyöneticilerfederalkonseyden,Rusyaparlamentosuüstmeclisiüyeliğindençıkarılmış;yerlerinehü-kümettarafındanatanmıştemsilcilergetirilmiştir(Taştan,2012,101).

Rusya’da2004yılındakuzeyOssetiaBeslanşehrindebirilköğretimokulunayönelikolarakgerçekleştirilen,veyüzlercesivilinölümüveyaralanmasıilesonuçlanan,teröristsaldırıbaşkanPutintarafından,terörizmlemücadeleetmezorunluluğuönesürülerek,po-litikdeğişiklikleringerçekleştirilmesindebirfırsatolarakdeğerlendirilmiştir.Bubağlam-daalınanilkönlempolitikyapınınmerkezileştirilmesiyönündeolmuşvebölgevalilerinindoğrudanhalktarafındanseçilmesikaldırılarakbölgevalileritamamenbaşkanabağlıdu-rumagetirilmişlerdir(nichol,2012,8).

BaharçiçekveTuncel(2011,5),ülkelerinsosyalyapılarındakianideğişimvedönü-şümlerinbirçoksorunudaberaberindegetirdiklerini,teröründesosyalyapıdakianide-ğişimvedönüşümsonucuortayaçıkansorunlarınbaşındageldiğini,kimliktemelliterörsorununisedahaçokbaskıcıbirmilliyetçidüşünceyesahiprejimlerdeortayaçıkmaktaol-duğunuvurgulamaktadırlar.SSCB’denRusyaFederasyonu’nageçişteçokciddibirdeğişimvedönüşümyaşanmışolup,budeğişimvedönüşümünetkilerihaladevametmektedir.Busüreçteeskiemperyalkimlikkaybedilmiş,topraklarküçülmüş,enönemlisiherşeyindevletindenetimvegözetimindeolduğubirekonomiksistemdenliberalbirsistemegeçil-miştir.BuanideğişimsürecindeRusmilliyetçiliğidebelirginbirbiçimdeartmıştır.GelişenbumilliyetçidüşüncebirçokmilliyetinbiraradayaşadığıRusyaFederasyonu’nda,tarihinhiçbirdönemindeçözülememişmilliyetlersorununugünyüzüneçıkarmıştır.Buserbestortamiçerisindeterörolaylarıtırmanmışvebazıfederebirimlerinbağımsızlıkistekleridillendirilmiştir.Tümbuyaşananlar,içerisindenbağımsız15ülkeçıkmışvebirdahada-ğılmakorkusuyaşayan,SSCBbakiyesiRushalkınınkorkuvedehşetekapılmasınanedenolmuştur.Dolayısıylatoplumda,hangiyolveyöntemleolursaolsunterörvebağımsızlıktaleplerininortadankaldırılmasıyönündebiriradeoluşmuştur.Putin’debudurumufır-satadönüştürerekÇeçenistan’amüdahaleetmişveülkeiçerisindeyapmakistedikleride-ğişiklikleri,demokratikolmayanyöntemlerikullanarak,rahatlıklagerçekleştirebilmiştir.

11. PUTİN’İN KARİZMASIKarizma kelimesi farklı kişilikli, kendine özgü bir havası olan, kendinden emin gö-

rünenkişileri ifadeetmek içinkullanılmaktadır.Karizmatik liderler ise;güvenve ilhamvermekgibipsikolojikbiretkiyaparak,kaosvekargaşanınyaşandığıdurumlardaorta-ya çıkıp, yenilik iddiasında bulunmaktadırlar. Putin, ortalamaRus erkeği ile karşılaştı-rıldığındabuözelliklerefazlasıylasahiptir.Herşeydenönceçokciddi,özgüveniyüksekvekendineözgüsafbirduruşasahiptir.Ruserkeğigeneldeeğlenceyevealkoledüşkün,günlükçıkarlarıgeleceğetercihedenbirkişiliğesahiptir.Büyükbirçoğunluğuaşırıçalış-maktanvebaşkalarıiçinbirşeyleryapmaktanhoşlanmazlar.İşteböylebirortamda,selefiYeltsin’inalkolbağımlısıvetutarsızlığıdagözönünealındığında,Putin’infarklılığıortayaçıkmıştır.Yeltsin’insondönemlerihatırlanacakolursaRusya’dakisiyasivetoplumsalorta-mınkarizmatikbirlideribağrınabasacakyapıdaolduğunusöyleyebiliriz.

Putin,reformcuBüyükPetro’yuörnekalmasıyla,Sovyetdönemininnostaljisiniulusalmarşveordusimgelerindeyaşatan,vekGB’deekonomikistihbaratçıgeçmişininverdiğideneyimvepragmatikkararvermeyetisiyleuzlaşmacımodeliçinuygunbirkişilikola-raköneçıkmıştır.PutinönceliğiniRusyadevletinigüçlendirmekvebunudagüçlüdevlet,güçlüekonomivegüçlüorduilegerçekleştirmekolarakbelirlemiştir.Putingüçlü,etkin,demokratik,yurttaşlarınınhaklarını,ekonomiközgürlüklerinisavunabilen,onlarauygunyaşamkoşullarısağlayabilendevletkurmaamacındaolduklarınıbeyanederken,devletingüçlenememesidurumundadışmeydanokumalaradacevapverilemeyeceğinivurgula-


mıştır(Cafersoy,2002,98).BusöylemSSCB’nindağılmasıylaRusdevletininartıkikisüpergüçtenbirisiolmaözelliğinikaybettiğigerçeğinikabullenemeyenRushalkı5nazarındaka-bulgörmüştür.

Putin iş başına geldiğinde “oligarşiye”, medyaya, cumhuriyetlere ve bilgelere karşımerkezidevletgücünüyenidentesisetmeyikişiselolaraktaahhütetmiştir.Putin’inmer-kezidevletgücünüyenidentesisetmekararlılığındandahaazönemliolmayangerçekşu-durkifederalyönetimde-başkanlıkveyahükümetseviyesindeböylebirliderliğisabırsız-lıklabekleyenpekçokkişibulunmaktaydı.Biravuçzenginişadamınınyönetimüzerindeçokfazlaetkiliolmuşolması,cumhuriyetlerinveyabölgelerinherhangibirindemerkezikontrolündışınaçıkmahevesiyaratmıştır.kısacasıPutin,kuvvetlidevletiyenidentesisetmekiçinkurumsaltemelleroluşturmuştur(Brown,2001,192).

Putin vatan sevgisini çeşitli vesilelerle dile getirmiş, “ben sadece casus olmak iste-medim, vatanıma yararlı olmak istedim” (Berşinskiy, 2011,182), sözüyle istihbarat gö-revlisi olduğu zamanda bile ülkesine nasıl yararlı olabileceğinin hesaplarını yaptığınıanlatmaktadır.İktidarageldiktensonra,SSCB’ninyıkılmasındanbuyanatoplumuetkisialtınaalanverahatsızeden“ulusalaşağılıkkompleksi”ilemücadeleyegirişmiş,yeniden“BüyükRusya”dansözetmiş,bütünbunlartoplumdaönemliyankıoluşturmuştur.AyrıcaYeltsindönemindedurmadaniçsiyasioyunlarvekavgalardanbıkmışolanhalk,Putin’de“birleştiricibirlider”özelliğinigörmüştür.Onunideolojilerdenuzak,akılcıvepragmatikbirliderolduğunuhissetmiştir.BuaradaYeltsinzamanındahepsıcaktutulmayaçalışılan“AntikomünizmPolitikası” sonaermiş,Putin “komünizm”, “Liberalizm”gibikavramlaradayanarakhareketetmediğiniortayakoymuştur.Yerigeldiğindehemkomünistlerlehemdeliberallerleişbirliğiyapacağınıkanıtlamıştır(Mikail,2007,67).Televizyonekranların-daherseferindefarklıbiruğraşlakamuoyununkarşısınaçıkaraktümkesimlerinsevgisinikazanmıştır.Birbakıyorsunuzaslanlarınkorunmasıyla ilgilikonferanstakonuşuyor,birokyanustabalıkavında,birjudomaçında,birdebakıyorsunuzyangınsöndürmeuçağındaikincipilotolarakyangınamüdahaleediyor (Rar,2012,99).Ülkenin tümmeseleleriyleilgilendiğiniPutinhervesileylegöstermiş,tekbirsiyasiakımınetkisindekalmayarakRus-ya’nıntümünükucaklamayaçalışmıştır.BudaonuRushalkınıngözündeyüceltmiştir.

kendinehasbiryönetimtarzınasahipolanPutin’in,çağınyönetimanlayışıolanyö-netişim anlayışını benimsemediği eleştiri konusu yapılmaktadır. Tunç vd. (2009, 256)yönetişiminsaydamlık(şeffaflık),katılımcılık,hesapverilebilirlik,eşitlikvehukukunüs-tünlüğü,etkinlikvehizmetteyerellikolmaküzerealtıilkesininbulunduğunuifadeetmek-tedirler.Putin’inuygulamalarınabakıldığındabu ilkeleripekbenimsemediğigörülmek-tedir.AncakbudurumRushalkıtarafındanönemsenmemekte,güçlüdevletvurgusuonuhalkınıngözündeyüceltmektedir.

Putin,farklıkişiliğiyledikkatçekmişveyerleşikkurallarındışınadaçıkabilmiştir.“ka-nunkitaplarıvegerçekhayatzamanzamanbirbirindençokuzaktaolabilirler”(Berşins-kiy,2011,110)sözüyle,yapmışolduğuherdoğruişi,yasalzemineoturtamayacağınıifadeetmiştir.İktidardabulunduğuyıllariçerisindedezamanzamanyasalarıkendiyaptığıiş-lereuydurmuştur.

SonuçolarakPutin’in,hemRusya’dahemBDTülkelerindehemdediğerülkelerdeka-rizmasahibibirliderolduğunusöyleyebiliriz.BukarizmaPutin’inşahsıylaalakalıolduğukadar,içerisindebulunduğudöneminşartlarıyladaalakalıdır.Yeltsin’insondönemlerindeRusya’daCumhuriyetlerinetnikayrımcılığadayalıbağımsızlıkistekleriartmış,ekonomiçökmüşve toplumdabirgüvensizlikortamıhakimolmuştur.Budurum;güçlübirdev-

5 Rusçada“Rossiyskoenarodi”Rusyahalkıanlamınagelmekte;“Russkoenarodi”iseRusHalkıan-lamınagelmektedir.BuikikavramTürkiye’deki“TürkHalkı”ve“TürkiyeHalkı”tartışmalarındaolduğugibizamanzamanpolemikkonusuyapılmaktadır.RusetnikmilliyetçileriRusHalkıkavra-mınıkullanmayıtercihederken,liberalkesimRusyaHalkıkavramınıkullanmayıtercihetmektedir.

Osman AĞIR 31

letyönetiminealışıkolanRushalkındatravmayanedenolmuştur.İşteböylebirortamdaciddi,vatansever,birçokspordalıylaalakadarolan,entelektüel,güvenilirveeskibirgizliserviselamanıolmasıgibiözellikleriPutin’insevilmesindebaşroloynamıştır.Bukariz-maülkedekikurumvekişilerinkendisinekoşulsuzbağlılığınayolaçmış,Putin’inyapmışolduğuherişhalkınbüyükçoğunluğunezdinde,ülkeninyararınadırdüşüncesiyle,kabulgörmüştür.

12. SONUÇRusyaFederasyonu’ndayürütmeninotoriterleşmesininülkeninkendi içdinamikle-

rindenkaynaklanannedenleri;Asimetrik Federal Yapı, Demografik Yapı, Büyük Devlet Psikolojisi, Siyasal Kültür, Ekonomik Sebepler, Devlet Kurumlarındaki Yozlaşma, Demokrasi Geleneğinden Yoksunluk, İç Güvenlik Kaygıları ve Putin’in Karizması başlıkları altında bu çalışmada ele alınmış olmakla birlikte, bu sayılanlara yenilerinin eklenebilmesi mümkündür.

Otoriterrejimlerolağanüstüdurumlardaortayaçıkarakkendilerinihalkakabulettir-mektedirler.Buolağanüstüdurumaskeridarbe,savaşvedevrimolabildiğigibiekonomikvesiyasibunalımdönemlerideolabilmektedir.Budönemlerdehalktabirbıkkınlıkduru-musözkonusuolabilmekte,geleceğedairkaygılarönplanaçıkmaktadır.

Yeltsin,Putin’e gelişmemişbirdemokrasi, prematürebir sivil toplum, çökmüşeko-nomivesosyalyaşam,dışveiçborçlar,büyümüşyolsuzluklar,hükümetidenetleyebilenörgütlüsuçorganizasyonlarıilehükümeteküsmüşbirtoplumbırakmıştı.Rusya’nın2000yılıbaşlangıcındakienönemlisorunlarıise,Çeçenistanvediğerayrılıkçıeğilimler,ABDveBatıAvrupaileilişkilerileolumsuzekonomikgöstergelerdi(Hekimoğlu,2007,78).Putiniktidaragelirgelmezfederalyapıyımerkezileştirmiş,Çeçenistan’asertmüdahaledebu-lunmuş,medyayıvedestekgörmediğiişadamlarınıbaskıaltınaalmıştır.

ÇarlıkdönemiimparatorluğuveSSCBgibiDünyanınikisüpergücündenbirisininba-kiyesiolanRusyaFederasyonu’nda,büyükdevletolmanıngüçlübirlidertarafındanyö-netilmeyigerektirdiğidüşüncesihakimdir.Bunedenle,halkınbudüşüncelerinipaylaşanPutin,yürütmeorganınıkenditekelindebulundurmakta,demokratikkurallaraçokfazlaaldırışetmemekte,tarihtengelenbüyükdevletpsikolojisiniherşeyinönündetutmaktadır.

Putin’inRusya’dasiyasetsahnesineçıkışı,ülkeninçokçalkantılıbirdöneminedenkgelmiştir.SBdağılmış,ülkeninyenilideriYeltsinhakkındasayısızdedikodu(alkolikolduğu,hastaolduğuvb.)ortayaatılmış,ekonomidibevurmuş,halkfakirveherşeydenönemlisiumutsuzluğadüşmüş,içkarışıklıklarbaşgöstermiş(Çeçenistan,Tataristanvb.),tümbunlarındoğalsonucuolarakdışpolitikadaprestijkaybınauğranılmıştır.Buolum-suzluklar tarihtebüyük imparatorlukkurmuş,birdönemdünyanın ikisüpergücündenbirisiolanSSCB’deyaşamışRushalkıiçinpsikolojikyıkımolmuşvekarizmatikbirliderindoğuşuiçintümkoşullarhazırhalegelmiştir.İşteböylebirortamda,mazisindekirliişlerbulunmayanveiyibirvatanseverolanPutin,ülkeninbaşınageçmişvegüçlüsöylemleriylehalkınsevgisinikazanmıştır.DolayısıylaPutin“krizanındaortayaçıkmışolankarizmatikbirlider”dir.

RusyaFederasyonu’ndayürütmeninotoriterleşmesininçeşitlinedenlerivebuneden-lerebağlıolarakortayaçıkançeşitlisonuçlarbulunmaktadır.ÇarlıklarveSBdönemlerin-dehepbüyükbirdevletintebasıolarakyaşamayaalışmışolanRushalkı,güçlübirdevletesahipolmayıvegüçlübir lidertarafındanyönetilmeyiçağdaşdeğerlerintoplumlarındayerleşmesindendahafazlaönemsemişlerdir.BüyükdevletpsikolojisinesahipolanRushalkı,demografikyapısınedeniyeSSCB’deolduğugibiyenibirdağılmakorkusuyaşamış,Çeçenmeselesivekafkaskökenli terörnedeniyle içgüvenliksorunlarıyaşayanülkede,serbestpiyasaekonomisinegeçişlebirlikteortayaçıkanşokdurumusonucukaosortamıoluşmuş,budurumaçeşitlidışkaynaklısorunlardaekleninceciddibirbunalımbaşgös-


termiştir.İşteböylebirbunalımdönemindeişbaşınagelen6(getirilen)Putin,karizmatikkişiliğisayesindekendisiniçabucakhalkakabulettirmiştir.

KAYNAKÇA1. ATASOY,Emin,(2011),Demografi, jeopolitik ve EtnoğrafyaIşığındaRusya,Bursa:

MkMYayıncılık2. AVAR,Banu,(2007),Sınırlar Arasında,İstanbul:TuruvaYayınları3. BAHARÇİÇEk,Abdulkadir,GökhanTuncel,(2011),“TerörleMücadeleninZorlukları

veBuZorluklarıAşmadaFarklıBirYaklaşım:DemokratikMücadeleYöntemi”Ulus-lararası Güvenlik ve Terörizm Dergisi,ss.1-16,Cilt2(2),

4. BERŞİnSkY,Leodin,(2011),Tak Gavaril Putin, O Rossii, O Politike, O Zakonox, O Sebe, O Narode, O Vselennoy,Moskvo:Eksmo

5. BROWn,Archıe(2001), “ViladimirPutinveMerkeziDevletGücününYenidenTesi-si”,s:191-237, Kadim Komşumuz Yeni Rusya, Haz.YılmazTezkan,Ülke Kitapları:9

6. BUGAJSkI,Janusz,(2010),“Russia’sPragmaticReimperialization”,CaucasianReviewOfInternationalAffairs (CRIA),s:3-19,Vol.4(1)–Winter2010,

7. ÇAM,Esat,(1999),Siyaset Bilimine Giriş,İstanbul:DerYayınları8. CAFERSOY,nazım,(2002), “RusJeopolitikDüşüncesindeMisyonArayışları, Avrasya

Dosyası, jeopolitik Özel,s.51-101,kış:2002,Cilt:8,Sayı: 49. FROLOV,Vladimir, (2012), “WhyPutinLetProkhorovEnterPolitics”,The Moscow

Times,(12Mart2012)10. HEkİMOĞLU,Asemnauşabay,(2007),Rusya’nın Dış Politikası 1,Ankara:VadiYa-

yınları11. JİRİnOSkY,Viladimir(2013),DenTruda,Rossiya 24 TV(1Mayıs2013saat:15.05)12. kAGARLİTSkY,Boris,(2008),Bugünkü Rusya: Neoliberalizm, Otokrasi ve Resto-

rasyon,Çev.Fatma-SerdarArıkan,İstanbul:İthakiYayınları13. kURAT,nimetAkdes,(2010),Rusya Tarihi-Başlangıçtan 1917’ye Kadar,TürkTa-

rihkurumuYayını14. LEVİn,Moshe,(2009),Sovyet Yüzyılı,Çev.RenanAkman,İstanbul:İletişimYayınları15. MİkAİL,ElnurHasan,(2007),Rus Dış Politikası ve Yeni Çar Putin,IQYayıncılık16. nİCHOL,Jim(2012),“RussianPolitical,Economic,andSecurityIssuesandU.S.Inte-

rests”,Congressional Research Service,www.fas.org/sgp/crs/row/RL33407.pdf(Erişim:09.07.2012)

17. OkTAY,Cemil,(2005),Siyaset Bilimi İncelemeleri,İstanbul:MelisaMatbaacılık18. OnAY,Yaşar,(2002),Rusya ve Değişim,Ankara:nobelYayınları19. ÖZTEKİN, Ali, (2003), Siyaset Bilimine Giriş,4.Baskı,Ankara:Siyasalkitabevi20. PONOMAREV, Anton, (2012), Putin: Russia Did Not Start in 1917 or 1991, Prav-

da (12.12.2012) 21. RAR, Aleksandr, (2012),Kuda Poydet Putin? Mejdu Kitaem i Evropoy,Moskva:

OlmaMediaGrup22. RIASAnOVSkYnicholasV.veMarkD.STEInBERG,(2011),Rusya Tarihi,Çev:Figen

Dereli,İstanbul:İnkilapkitabevi6 BazıyazarlarPutin’inRusGizliServisi(FSB)tarafındanülkeniniçerisindebulunduğubunalımdu-rumundankurtarılmasıamacıylabilinçliolarakiktidaragetirildiğinivurgulamaktadırlar.konuylailgilikesinbirbulgueldeedilememişsedesiyasetlehiçalakasıbulunmayanbirisininbukadarkısasürededevletbaşkanlığınakadaryükselebilmesibizdedeaynıkanaatiuyandırmaktadır.

Osman AĞIR 33

23. ROSkİn,MichaelG.(2009),ÇağdaşDevletSistemleri:Siyaset,Coğrafya,Külür,Çev:BahaeddinSeçilmişoğlu,Ankara:AdresYayınları

24. RUTLAnD,Peter,(2001),“Putin’inİktidarYolu”,s:151-187,Kadim Komşumuz Yeni Rusya,Haz.YılmazTezkan,Ülkekitapları:9

25. SAPMAZ,Ahmet,(2008),Rusya’nın Transkafkasya Politikası ve Türkiye’ye Etki-leri,İstanbul:Ötükenneşriyat

26. SiyasiveSosyalAraştırmalarVakfı(SİSAV),(1995),Rusya Federasyonu’ndaki Ge-lişmeler, Etkileri ve Türkiye,SİSAVYayınları,Yayınno:17,İstanbul:ÜnalOfset

27. TAŞAR,M.Murat,(2001),“kremlin’dekiYeniÇar:VladimirVladimiroviçPutin”,s:127-150,Kadim Komşumuz Yeni Rusya,Haz.YılmazTezkan,Ülkekitapları:9

28. TAŞTAn,Yahyakemal,(2012),“UlusalÜlküdenEmperyalVizyona:Rusya’dakimlikArayışları”,Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi,s.69-134,Yaz2012

29. TUnÇ,Ahmet,AzizBELLİveAbdullahAYDIn,(2019),YereldeYönetişimAlgısıÜze-rineBirAlanAraştırması:kahramanmaraşBüyükşehirBelediyesiÖrneği,GaziantepUniversityJournalofSocialSciences,Cilt:18,Sayı:1

30. TÜRkÖnE,Mümtaz’er,(2012),Siyaset,İstanbul:EtkileşimYayınları31. The Moscow Times,(2013),”PeopleDon’tCareAboutPolitics”,(27Mart2013)32. YAPICI,Merve İrem,(2010),Rus Dış Politikasını Oluşturan İç Etkenler,Ankara:

UsakYayınları

Talat Aydemir’in Darbe Girişimleri’nin Türk Siyasal

Hayatına Etkileri

Hüseyin ÇAVUŞOĞLU1

1 Dr.ÖğretimÜyesi,ZonguldakBülentEcevitÜniversitesi

CHAPTER72

Hüseyin ÇAVUŞOĞLU 37

1. GİRİŞÜlkemizin siyasi tarihi, bir askeri darbeler tarihi olarak adlandırılmaktadır. Askeri

darbelerin yapılış sebepleri dönemin şartlarına göre benzerlikler ve farklılıklargöstermektedir. neredeyse her 10 yılda bir gerçekleştirilen darbeler, ülkemizi siyasi,sosyal, ekonomikbakımdanetkilemiştir.Darbeler iledemokratik süreçaskıyaalınmış,temel hak ve özgürlükler kısıtlanmış, anti demokratik uygulamalar gerçekleştirilmiş,devletvetoplumdüzenindeönemlideğişiklikleryaşanmışveaskeridarbeler,günümüztoplumunun oluşmasında etkili olmuştur. Siyasi partiler, bu süreçte en büyük zararıyaşamışlardır.Askeridarbeler,Türktoplumunuyönlendirmedevedeğiştirmedeönemlibirroloynamıştır.Toplumsalyapıbozulmuş,kurumların fonksiyonuazalmış, toplumdabirçözülme,yabancılaşmameydanagelmiştir.Buda toplumdaçatışmavekutuplaşma-yıarttırmaktadır.Askeridarbelerleoluşturulmayaçalışandeğişim,dahaçok toplumsalkurumlar boyutunda gerçekleşmekte, bir kurumda gerçekleşen değişim başka bir ku-rumdaolandeğişimitetiklemektebudakurumlararasıuyumsuzlukyaratabilmektedir.Askeridarbeilesiyasi,ekonomik,hukukvb.kurumlardadeğişimyaşanmıştır.Türkiye’deiktidarsahipleri,toplumsalaktörlerdeğişimsürecinikendiinisiyatifindegerçekleştirmekiçinmücadelehalindeolmuştur.Bumücadeledeaskerintarihtenvetoplumdangelengüçveprestijiledeğişimigerçekleştirdiğigörülmektedir.DarbelerdeTürkSilahlıkuvvetleri(TSk)ideolojikvezihniyettemelindedeğişimeyadadeğiştirmeyeağırlıkvermiş,bundandolayıdatoplumsalyapınınişleyişinibozmuş;toplumsosyal,siyasalveekonomikçatış-malarınmerkezihalinegelmiştir.

Türk Silahlı kuvvetleri (TSk),Osmanlı İmparatorluğun sondönemlerindeki reformçabalarında,TürkiyeCumhuriyeti’ninkuruluşundavesonrasındaönemlibirrolübulun-maktadır.TSk’nınTürksiyasalyaşamındakiburolü,ordu-siyasetilişkisinebakıldığındaaçıkçagörülmektedir(Öztürk,1993:174).Türkiye’detoplumsaldeğişim,toplumaözgünedenlerdenötürüdiğer toplumlardan farklı gelişmektedir.Ülkemizde toplumsaldeği-şim,tabandandeğilaskeridarbeyoluylagerçekleşmektedir.Askeridarbelerileülkemizdesivilyönetimleraskıyaalındıvebuaskeridarbelerdekurallar,askerirejiminöngördüğübiçimdegerçekleşmiştir.BunabağlıolaraktaTürkiye’nintoplumsalyapısıdaaskerire-jimingölgesindeşekillenmiştir.Busüreçte27Mayıs,22Şubat1962ve21Mayıs1963darbegirişimleri,12Mart,12Eylül,28Şubat,27nisanemuhtırave15Temmuzdarbegirişimibudurumaeniyiörneklerdir.Çalışmanınamacı,TalatAydemir’in22Şubat1962ve21Mayıs1963darbegirişimlerininTürksiyasalhayatınaetkilerinikoyabilmektir.Bubağlamdaöncelikle27Mayıs1960darbesiayrıntılıolarakelealınmıştır.DahasonradaTalatAydemir’inbirinciveikincidarbegirişiminedeğinilmiştir.

2. 27 MAYIS DARBESİ27Mayısdarbesiileordu,ülkeyönetimineelkoymuş,CemalGürsel’inbaşkanlığında

MilliBirlikkomitesi(MBk)kurulmuştur.MBk235’igeneralolmaküzere5bineyakınsu-bayıemekliyesevketmiştir.EMİnSU(EmekliİnkılapSubayları)adıverilenbusubaylarınemekliedilmelerininsebebi,ordunungençleşmesigösterilsedeaslısebepMBk’nınsilahlıkuvvetlerüzerindekiotoritesinimeşrulaştırmaktır(Mazıcı,1989:95).MBkiçinde“Ilımlı-lar”ve“Aşırılar”olmaküzereikigruportayaçıkmıştır.Aşırılar,14kişidenoluşmaktaydıvebu14MBküyesi,yurtdışınaelçilikleregönderilmiştir(Yücel,2001:159).

DP’liler, Yassıada’dakurulan “YüksekAdaletDivanı” tarafındanyargılandı. 14Ekim1960’tabaşlayanYassıadaduruşmaları,15Eylül1961’desonaerdi.592sanıkyargılanmışve15kişininidamınakararverilmiştir.4sanıkhakkındaoybirliğiyle,11sanıkhakkındadaoyçokluğuylaidamcezasıverdi.VeMBk,15kişiden4’ününidamkararınıonaylamıştır.Bu4kişiAdnanMenderes,HasanPolatkan,FatinRüşdüZorluveCelalBayar’dı.CelalBa-yar,yaşhaddindendolayıidamedilmemiştir.YüksekAdaletDivanısadecebu4kişininida-


mınaoybirliğiilekararverdiğiiçinMBk,4kişininidamınaonaylamıştır.16Eylül1961’deHasanPolatkanveFatinRüşdüZorluidamedildiler.AdnanMenderesise15Eylül’deinti-harateşebbüsetti,17Eylül’deidamedildi.Oyçokluğuylahaklarındaölümcezasıverilen11kişişunlardır:eskiRefikkoraltan,RüştüErdelhun,BahaAkşit,BahadırDülger,ZekaiErataman,AgâhErozan,Eminkalafat,Osmankavrakoğlu,İbrahimkirazoğlu,nusretki-rişçioğluveAhmetHamdiSancar(İnönü,2008:838;Yücel,2001:163-166).

27 Mayıs sonrası, üniversitelerde de tasfiyeler yaşanmıştır. 147 akademisyenüniversitelerdenatılmışlardır.Tasfiyelerin amacıolarak,üniversiteleri siyasettenuzak-laştırarak, bilimsel çalışmaların yapıldığı bir yer haline getirmek gösterilmiştir. Mart1962’deçıkarılankanunlabukişilereüniversiteleredönemimkânısağlanmıştır(Özdağ,1997:359).6Ocak1961’deanayasayapmaklagörevliolan“kurucuMeclis”kurulmuştur.kurucuMeclisMBkveTemsilcilerMeclisi’ndenoluşmaktaydı.13Ocak1961’desiyasalpartilerin kurulmasına izin verilmiş, DP’nin devamı olarakmerkez sağdaAdalet Parti-si(AP)veYeniTürkiyePartisi(YTP)kurulmuştur.kurucuMeclis’inhazırladığıanayasaTemmuz1961’dehalkoyunasunulmuştur.Veanayasa%61evetoyuilekabuledilmiştir.(Çavdar,2000:107-120).

nisan1961’deTSk’dadisiplinvebirliksağlamakamacıileüyeleriarasındadöneminGenelkurmay Başkanı Cevdet Sunay’ın yer aldığı “Silahlı kuvvetler Birliği” adıyla birörgütkurulmuştur(İsen,1964:15;Börklüoğlu,2017:21).Buörgütünkuruluşamaçlarışunlardır(Deniz,2003:21;Yurdsever,1983:122):• MilliBirlikkomitesi’neyolgöstermekvesaygınlığınıkorumak• TSkiçindekigruplarıbirleştirmekvebunlarahakimolmak• Siyasetinorduyagirmesiniengellemek• Subayların,TSkdışındakibirkurumunetkisindeolmaması

SilahlıkuvvetlerBirliğinin İstanbulkolundaFarukGürler,Ankarakolunda iseTalâtAydemirönplandadır.SilahlıkuvvetlerBirliğigitgidegüçlenmesi,MilliBirlikkomitesiniendişelendirmiştir. SkB ileMBkarasındaki ilk gerginlik, SkB’ninkurulmasındaönemliyeriolanHavakuvvetlerikomutanıİrfanTansel’ingörevdeğişikliğindeolmuştur.MBk,Tansel’iWashington’danATO’dagörevlendirerek,SkB’ningücünüzayıflatmakistemiştir(Hale,1996:127).BununüzerineSkB,MBkveCemalGürsel’ebirültimatomvermiştir.Ültimatomdayeralanisteklerşunlardır:(Ahmad,2007:218-19).• HavakuvvetlerikomutanıİrfanTansel’ingörevineiadesi,• Tansel’inWashington’aatanmasındarolleriolanCemalMadanoğluveOsmankök-

sal’ıngörevlerindenalınması,• BazıgenerallerinemekliyesevkedilmesiveSavunmaBakanıEmekliGeneralMuzaf-

ferAlankuş’unkabinedenuzaklaştırılmasıGenelkurmayBaşkanıOrgeneralCevdetSunay,SkB’nintümisteklerinikabuletmişve

buyöndeadımlargerçekleşmiştir.BunundışındaMBküyelerininartıkaskeribirliklerikomutaetmeleri,kışlalaragirmeleri,subayatamalarınayasakgetirilmiştir. İrfanTanselolayınınSkB’ninistediğigibisonuçlanması,SkB’ninMBk’yekarşıüstünlüğüelegeçirdiğianlamınagelmektedir(Deniz,2003:25).Buortamda1961genelseçimlerinegidilmiştir.

3. TALAT AYDEMİR’İN BİRİNCİ DARBE GİRİŞİMİ (22 ŞUBAT 1962)15Ekim1961genelseçimlerisonrasındaCHP,%36.7oyoranıilebirincipartiolurken

(Tablo1),DP’nindevamıolarakkurulanpartilerdenAP%34.8ileikincipartiolmuştur.1961seçimlerisonucundahiçbirpartitekbaşınaiktidaragelememiş,1965seçimlerinekadarkoalisyonhükümetleriişbaşındaolmuştur.


Partiler Milletvekili Sayısı Oy Oranı

CumhuriyetHalkPartisi 173 36.7

AdaletPartisi 158 34.8

CumhuriyetçiköylüMilletPartisi 54 14.0

YeniTürkiyePartisi 65 13.7

Bağımsızlar - 0.8

Toplam 450 100

Tablo 1.15Ekim1961MilletvekiliGenelSeçimleri

15Ekimseçimlerindentam6günsonrayani21Ekim’deİstanbulHarpAkademileri’n-deSkBüyesi10general,27albay“21EkimProtokolü”olaraktarihegeçenbelgeyiimza-lamışlardır.Protokol4maddedenoluşmaktadır(Aytekin,1967:187;koçaş,1977:1091):• T.S.k.,15Ekim1961günüyapılmışolanseçimdensonragelecekyeniTBMMtoplan-

madanöncedurumafiilenmüdahaleedecektir.• İktidarı,milletinhakikiveehliyetlimümessillerinetevdiedecektir.• Bütünsiyasipartiler,faaliyetindenmenedilecek,seçimsonuçlarıileMBkfeshedile-

cektir.• Bukararınuygulanması25Ekim1961’densonrakibirgüneertelenmeyecektir.

Genelkurmay Başkanı Cevdet Sunay, bu protokolü duyar duymaz, protokolde im-zası olan subaylarla 23 Ekim’de görüşmüştür. Bu toplantıda, Genelkurmay BaşkanıSunay, rahatsızlıkları giderecek yönde adımların atılacağına söz vermiş ve protokolünuygulanmamasınıistemiştir.AyrıcaSunaytoplantıda“Cemal Gürsel’in Cumhurbaşkanı se-çilmesi ve İsmet İnönü’nün hükümeti kurması halinde müdahaleye gerek kalmayacağını”söylemiştir.ToplantıyakatılankomutanlardaSunay’ınbudüşüncesinionaylamışlardır.BöyleceSunay,21Ekimprotokolününuygulanmasınıönlemiştir(Örtülü,1979:179-80;Akıncı,2014:64).

Çankaya’da24Ekim’deCemalGürsel’inbaşkanlığındaAP,CHP,CkMP,YTPliderleri,GenelkurmayBaşkanıvekuvvetkomutanlarınınkatıldığıbirtoplantıdüzenlenmiştir.Butoplantısonucunda“ÇankayaProtokolü”yayımlanmıştır.Çankayaprotokolündeyeralanmaddelerşunlardır:(Tarım,2013:34).• Siyasalpartilercumhurbaşkanlığıseçimindeadaygöstermeyecekler.CemalGürsel’

oyverilmesiiçinsiyasalpartilerçalışacaklardır.• EMİnSUileilgilibirdeğişiklikolmayacak• 147’lilerüniversiteyealınmayacak• Yassıadahükümlüleriileilgilibirafkanunuçıkarılmayacak

Çankaya protokolü sonrası, 26 Ekim’de TBMM’de yapılan oylamada Cemal Gürsel,Cumhurbaşkanlığınaseçilmişve16kasım1961’dedeİsmetİnönü’nünBaşbakanlığındaCHP-APkoalisyonHükümetikurulmuştur.

T.Aydemir’egöre,22Şubat1962darbegirişimininüçnedenibulunmaktadır.Birinci-si,1961anayasası ilesiyasi,ekonomik,sosyo-kültürelamaçlaraulaşılamaması; ikincisi,siyasi partilerin (CHP-AP)27Mayıs öncesindeolduğugibi kutuplaşmaları, çatışmaları;üçüncüsüherikimeclistedebirtakımsiyasetçilerinTSkilehalkıbirbirinedüşürmeça-balarıdır(Örtülü,1979:201).Üçüncünedenileilgilibakıldığında,bazıAP’lisiyasetçilerinTSk ile ilgilikonuşmalarıordu içerisindetepkileresebepolmuştur.Bunaörnekolarak,APmilletvekilinuriBeşer’in27Ocak1962’deAnkaraAnadolukulübü’ndesubayaileleriiçinettiğiküfürlerörnekolarakgösterilebilir.BuolayüzerineBeşer,AP’denihraçedildi,


dokunulmazlığıkaldırıldıve1yılhapsemahkumedildi(Demir,2006:160).19 Ocak 1962’de Genelkurmay Başkanı Cevdet Sunay “Genişletilmiş komuta kon-

seyiToplantısı”düzenlemiştir.Butoplantısınınamacı,askeridarbeninönlenmesiveİs-metİnönübaşbakanlığındakurulanCHP-APkoalisyonhükümetinedestekolabilmektir.Toplantıdakuvvetkomutanları,CevdetSunay,biraskeridarbeyekarşıolduklarınıaçıkçabelirtmişlerdir.FakatTalatAydemirvearkadaşlarıisebiraskerimüdahaleningerekliol-duğunusöylemişlerdir.ToplantıgerginbirortamdayapılmışveAydemirvearkadaşları“Hangi kuvvet komutanı kıtasına hakimse kalksın hesaplaşalım”şeklindemeydanokumuş-lardır(Demir,2006:159).

BöylebirdönemdeorduiçerisindebudurumubilenBaşbakanİsmetİnönü,İstanbulveAnkara’dakiaskeribirliklereziyaretdüzenlemiştir.İnönü,önceİstanbul’da66.TümenkomutanlığıileHarpAkademileriniziyaretetti.İnönü’nünbuziyaretlerde“Hiçbirhare-keteizinvermeyeceğiz”sözlerialbaylartarafındanhoşkarşılanmamıştır.5Şubat1962’dedehaberliolarakAnkaraHarpOkulu’nagitti.HarpOkulu’ndaİnönü’nünharpokuluöğ-rencileriilebirarayagelmesiengellenmiştir.9Şubat1962’deİstanbul’dakorgeneralRe-fikTulga’nınbaşkanlığında59subayıniştirakiilegerçekleştirilentoplantıda28Şubat’tanöncebirdarbeyapılmasıkararıalınmıştır.Bukararuyarıncaİzmit’te10Şubat’taİstanbulveAnkaragrubutemsilcileribirprotokolimzalamışlardır.Protokolünmaddelerişöyledir(Çakmak,2008:40):• Güvenlikkonseyiadıaltında25kişilikasker-sivilkarışıkbirheyetinyasamayetkisi

olması• GenelkurmayBaşkanıveJandarmadahilkuvvetkomutanlarınınkonseyüyesiolma-

ları• Müdahaledenkısabirsüresonraparlamentonunteşkiledilmesi• HükümetüyelerininGüvenlikkonseyitarafındanbelirlenmesi• 27Mayısdönemindegerçekleştirilmemişolanbütünreformlarınuygulanması• EskiMilliBirlikkomitesi(MBk)olan37kişinin14’lerdedahilolmaküzereseçilme-

lerihalindeparlamentodagörevalmalarınınsağlanması• EMİnSUekibindenyararlanılması• Devletlerarasıantlaşmalardabüyükdeğişiklikleryapılmaması

BuprotokolüngünyüzüneçıkmasıüzerineGenelkurmayBaşkanıCevdetSunay,kor-generalRefikTulgaveHarpAkademilerikomutanıTuğgeneralFarukGüventürkileger-çekleştirdiğigörüşmede,darbedenvazgeçmeleriniistemiştir.TulgaveGüventürk,CevdetSunayilegörüşmedenönceTalatAydemirvearkadaşlarıilebirarayagelmişlerdi.Ayde-mirvearkadaşları, generallere “Bu iş de Ekim’deki gibi olmasın, cayılmasın. Öyle olursa evlatlarımızın bizlere ve sizlere karşı güvenleri azalır”derken;generallerise“Emeklilik,is-tifalarımızverütbelerimizicebimizekoyarakgeldiklerini”belirtmişlerdir.Eylemcisubay-lar,yüksekrütbelisubaylaragüvenilmeyeceğinibutoplantıileanlamışlardı(Örtülü,1979:215-16).Bugörüşmedenbirgünsonrayani19Şubat’taGenelkurmayBaşkanıCevdetSu-nay,eylemcialbaylardanTalatAydemir,necatiÜnsalanveSelçukAtakanilegörüşmüştür.GörüşmedeSelçukAtakanşunlarısöylemiştir:“İhtilalinsizbaşımızdaolarakyapılmasınıistiyoruz.Mademkiarzuetmiyorsunuz,söylenecekbirşeyyoktur.Bizalttangelentazyikigüçlükleönleyebiliyoruz.Eğerbizibutazyiklerinteşvikçisiolarakdeğerlendiriyorsanız,derhalistifamızıverelim.Yarın,öbürgünbiziordudanbusuçuyükleyerekayırmayın.”Butoplantıileİstanbulgrubu,darbedenvazgeçmekararıalmıştır(Örtülü,1979:217-18).21Şubat’tadaCemalGürsel,TalatAydemirvearkadaşlarınıilegörüşmüşveHavakuvvetleri-ninbaskıilebaşkabirlikleretayinedildiklerinisöylemiştir.AydemiriseHavakuvvetlerini,CevdetSunay’ı,MBk’yi,veCHP’yiolanlardansorumlututmuşvesilahınıçekipmasanınüzerinekoyarak“Beni ya şimdi bununla temizlersiniz ya da Divanı Harbe verirsiniz. Benim


damarlarımda CHP kanı dolaşmıyor, vatanperverlik kanı dolaşıyor. Böyle bir haksızlığa ta-hammül edemem. Şayet siz kumandansanız, esas suçluları cezalandırınız”şeklindetepki-sinidilegetirmiştir(Aydemir,1966:135).22Şubatsabahı,TalatAydemir’inarkadaşlarıSelçukAtakan,ŞükrüİlkinveTurgutAlpaguttutuklanmışlardır.Aydemir’inyerineHarpOkulukomutanlığı’naatananAlbaySemihSancar,HarpOkulugirişindeetkisizhalegeti-rilmiştir(Deniz,2003:74).İstanbulgrubundandestekalamayanTalatAydemir,15:00’dahareketegeçmiştir.Harekatınparolası“Halaskar”işareti“Fedailer”olarakbelirlenmiştir.TankOkulu,SüvariGrubu,229.PiyadeAlayı,MuharebeOkulu,ZırhlıBirliklerEğitimMer-kezivekandarmaOkulu’nundesteğiniAlanTalatAydemir,MeclisveGenelkurmay’ınçev-resinehakimolmayaçalışmıştır.Aydemir’indarbegirişimiileorduadetaikiyebölünmüş,içsavaşdurumuihtimalibelirmiştir.

Böyle bir durumkarşısında Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel’in Başkanlığı’ndaBaşba-kan, siyasal parti liderleri, GenelkurmayBaşkanı ve kuvvet komutanlarını katılımı ileÇankaya’dabirtoplantıyapılmıştır(Tarım,2013:38-41).Butoplantıda,YTPlideriEkremAlican,TalatAydemirilegörüşmekilegörevlendirilmişveAlican,TalatAydemirilegörüş-müştür.TalatAydemir’inisteklerişunlardır:• Meclis’infeshedilmesi• Yenidenseçimleregidilmesi• Okuma-yazmabilmeyenlereseçmehakkınınverilmemesi• Hükümetinyeniseçimlerekadarbaşkabirşehirdeçalışması• Ordudakitayinlerindurdurulması

TalatAydemir’inisteklerikabuledilmemiştir.Buarada,Çankayaköşkü,MuhafızAlaykomutanı Binbaşı Fethi Gürcan tarafından kuşatılmış durumdadır. Aydemir, Cumhur-başkanıvediğerkatılımcılarabirşeyyapılmamasınıemretmişveböylecetoplantıyaka-tılanlarköşktenayrılmışlardır.kuvvetkomutanlarıbirliklerininbaşınageçmişler,hükü-met1.2.3.ordunundesteğinialmış,Havakuvvetlerininhareketegeçmesi ileüstünlükhükümet güçlerinin eline geçmiştir. TalatAydemir ve arkadaşları, Başbakan İnönü’nünverdiğiteminatlailekandökülmedendarbegirişiminesonvermişlerdir(kara,2004:66-67). İnönü’nün talimatı “Silahlı Kuvvetler Başkomutanı’nın emirlerine uymak ve girişilen harekâta derhal son vermek şartıyla şimdiye kadar kan dökülmesine meydan verilmemiş olması göz önünde tutularak, harekâta katılanlar hakkında hiçbir cezai takibat yapılma-yacağına hükümet başkanı olarak söz veriyorum”şeklindedir.TalatAydemir,FethiGürcan,OsmanDeniz,DündarSeyhan,necatiÜnsalan,ErolDinçergibiönemliisimlerinolduğu69subayve4astsubay,22Şubatdarbegirişimisonrasındaemekliyesevkedildiler(Akyaz,2002:206).korgeneralRefikTulga,JandarmaGenelkomutanıAbdurrahmanDorukve11generalingörevyerlerideğiştirilmiştir(Tarım,2013:40).

4. TALAT AYDEMİR’İN İKİNCİ DARBE GİRİŞİMİ (21 MAYIS 1963)30Mayıs1962’deBaşbakanİsmetİnönü’nünistifası ileCHP-APkoalisyonhüküme-

tisonaermiştir.Bukoalisyonunsonaermesindensonra25Haziran1962’deyineİsmetİnönü’nünBaşbakanlığı’ndaCHP-YTP-CkMPkoalisyonHükümetikurulmuştur.Orduiçe-risindekihuzursuzluk,22Şubatdarbegirişimisonrasıbitmemiştir.Hükümetioluşturanpartilerarasındakiuyumsuzluk,TSkiçindekidarbetaraftarlarınıumutlandırmıştır.TalatAydemir,emekliyesevkedilmesinekarşın,orduiçindekieylemcisubaylarlailetişiminiko-parmamış, ikincidarbegirişimi içindoğruzamanıbeklemiştir.İnönü,hükümetingüvenoylamasındayaptığıkonuşmada,22Şubatdarbegirişiminisertsözlerlekınamış,Aydemirde aynı sertlikte yanıt vermiştir. Aydemir, kanunun suç saydığı bir fiili övme suçu iletutuklanmış,18Temmuz1962’dedekefaletleserbestkalmıştır.Buolay,TalatAydemirvearkadaşlarınınikincidarbegirişimiiçinhazırlıklarınıhızlandırmalarınasebepolmuş-


tur.Ayrıca,İnönühükümetininbazıuygulamalarıdadarbegirişimihazırlıklarınınhızlan-dırılmasındaetkenolmuştur.BuuygulamalararasındaeskiDP’lilerinbirbölümüiçinafçıkartılması,MBk’nınbatıyasürdüğü55toprakağasınamemleketlerinedönmelerineizinverilmesi, I.Beşyıllıkkalkınmaplanınıhazırlayanuzmanların istifayazorlanmalarıyeralmaktadır(Çakmak,2008:48).TalatAydemir,ikincidarbeiçinyenidenörgütlenmeninnedenişöyleaçıklamıştır:“22 Şubat 1962 olayları üzerinden zaman geçtikçe 22 Şubat’ın iç yüzüne yapılan haksızlık anlaşılıyordu. Gün geçtikçe Silahlı Kuvvetler mensuplarının bizleri ziyaretleri çoğalmıştı. Israrlı teklifler karşısında teşkilatımızı güvenilir şekilde küçük rütbe-lerden başlayarak yeniden organize ediyorduk. Dört kuvvet içindeki genç subaylar arasında taraftarlarımız hızla yayılıyordu. Özellikle Kemalizm doktrini yayınlandıktan sonra bize ka-tılımlar daha da arttı. Çünkü daha önceden böyle bir doktrin fikri ele almamıştık.”kemalizmdoktrininoluşturulmasındaTalatAydemir,EminAratveBahtiyarYalta’nınkatkılarıönplandadır.Budoktrin,22ŞubatçılarındayandığıtemelfelsefeyiveTürkiyeiçinönerdikleriçözümönerileriniiçermekteydi.Ve22Şubatçılar,yapacaklarıdarbegirişiminibudoktrinüzerineoturtmakistemişlerdir(Aydemir,1966:165-168).

27MayıssonrasıMBkiçindeikifarklıeğilimortayaçıkmıştır.Birincieğilim,aşırılır;ikinci eğilim ılımlılardır. Aşırılır içinde14’ler olarak adlandırılan grup yurt dışına elçi-likleregönderilmiştir.24Temmuz1962’de14’lerBrüksel’detoplanmışlardır.Liderlikko-nusunda anlaşılamaması üzerine14’ler parçalandığı görülmektedir (İsen, 1964: 88). 2Aralık1962’deHavakuvvetlerinden3’ügeneralolmaküzere11subay,22Şubatçılarlaişbirliğindeolduklarıgerekçesiileemekliyesevkedilmişlerdir(Akyaz,2002:211).

EminArat’ın evinde 28Mart 1963’te yapılan toplantıda 31Mart gece yarısı darbegirişimininyapılmasınakararverilmiştir.FakatMustafaOk’un“…… Yan kuvvetler olarak 14’leri, 11’leri ve üniversite gençliğini elde etmek zorundayız….”görüşüüzerinedarbetari-hiertelenmiş,14ve11’lerleyenidentemaskurulmasınakararverilmiştir.ButemasiçindeMustafaOkveBahtiyarYaltagörevlendirilmiştir.Darbeninertelendiğikararıİstanbulgrubunageçulaştırılmış,darbeninertelendiğininhaberiolmayanDenizHarpOkulu’ndakibirlikler,hareketegeçmişlerdir.FakatDenizkuvvetlerikomutanlığıbuhareketidurdur-muşvedarbegirişimindeaktifrolalan5denizsubayıtutuklanmıştır.Budurum,22Şu-batçılarınçalışmalarınıolumsuzbirbiçimdeetkilemiştir(Deniz,2003:117,150).11’lerleyapılantoplantıdanolumlubirsonuçeldeedilememiştir.TalatAydemir,14’lerdenAlpars-lanTürkeşile10nisan1963’teAnkaraDikmen’degörüşmüştür.Herikiisimdeörgütünlideriolmak istiyorlardı.Bundanötürübiranlaşmayavarılamamıştır.TalatAydemirvearkadaşları,11’lerveAlparslanTürkeşolmadançalışmalarınısürdürmüşlerdir.

TalatAydemirvearkadaşlarıörgütlenirken“çengelsistemini”kullanmışlardır.Busis-temegöre,birbirliktegörevliolankişiçengelolarakbelirlenecekvebuşahısdiğerkişileriiknaedecek,darbegirişimihazırlıklarıkoordineliolaraktamamlanacaktır.Çengelatılanbirliklerşunlardır:TankTaburu,229.PiyadeAlayı,Genelkurmaykışlakomutanlığı,Cum-hurbaşkanlığıMuhafızAlayıSüvariGrubu,JandarmaOkuluveJandarmaMuhafızTaburu,MerkezkomutanlığıTrafikkıtası,JandarmaGenelkomutanlığı,AnkaraMerkezkomutan-lığı,OrduDonatımBaşkanlığıAnaMuhafızTaburuveHarpOkulukomutanlığı(Çakmak,2008:50).

TalatAydemir,19MayısgününüdüşünmüşancakbununAtatürkilekıyaslanabilece-ğinidüşünerekvazgeçmiştir(Yurdsever,1983:153).Darbegirişimininparolası“Harbiye-li”,işaret,“aldanmaz”olarakbelirlenmiştir.AlparslanTürkeş,darbegirişiminiBaşbakanİnönü’yeiletmişfakatİnönü,böylebirgirişimeihtimalvermemiştir.Türkeş’inhaberver-mesinden3.5saatsonrasaat:23.30’da21Mayıs1963darbegirişimibaşlamıştır.TalatAy-demirvearkadaşlarıönceAnkaraRadyosu’nuelegeçirmişlerdir.TalatAydemir,imzalışubildiriokunmuştur(Aydemir,1968:248-49;Örtülü,1979:401-402):“Dikkat Dikkat Şimdi TSK İhtilal genel karargâhının bildirisini dinleyeceksiniz. Büyük Türk Milletine! Bir: Gayesi


ve vazifesi, Milletimizin kurtarıcısı ve Cumhuriyetin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün il-keleri ve çizdiği yolda yürümek ve milletimizi çağdaş uygarlık seviyesine ulaştırarak refah, huzur ve güvenlik içinde yaşatmak olan Büyük Türk milleti ve onun hükümetlerinin, mevcut Anayasa ve kanunları hiçe sayarak partizan bir zihniyetle hareket etmeleri neticesinde eko-nomik, sosyal ve politik hayatımızı tamamen felce uğratmışlar, millet ve devletimizin beka-sını tehlikeye düşürmüşlerdir. Durumu çok yakından ve hassasiyetle izleyen TSK bu şartlar altında, büyük milletimizin isteklerine uygun olarak ve bunu milli vazifesi bilerek idareye el koymak zorunda kalmıştır. İki: TSK tamamen Atatürk ilkelerine bağlı olarak milletimizin muhtaç olduğu kuvvetli, istikrarlı, devrimci ve demokratik cumhuriyet idaresini kuracak ve bu hareketi amacına ulaştıracaktır. Bu amaç, Türk milletinin refahı, huzuru, hızla çağ-daş uygarlık seviyesine yükselmesi, eşitlik, bütünlük, birlik ve güvenlik içinde milli şeref ve hassasiyetle bütün hürriyetlerine sahip olarak barış içinde yaşamasıdır. Üç: Bu maksatla, Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu feshedilmiştir. Bütün siyasi partiler ile siyasi partilere bağlı veya siyasi mahiyette olan bütün dernekler kapatılmış ve her türlü siyasi faaliyet men edilmiştir. Dört: Türkiye Cumhuriyeti sınırları içinde vatandaşlarımızın ve yabancıların mal ve can emniyetleriyle hak ve hürriyetleri mevcut kanunlarımız dâhilinde TSK ile emniyet kuvvetlerinin teminatı altındadır. Beş: Birleşmiş Milletler Anayasasına tamamen riayetle, mevcut anlaşma ve dayanışmalarımıza sadık kalınacaktır. Altı: İdare mekanizması, amirleri ve emniyet teşkilatı mensupları normal vazifelerine devam edeceklerdir. Silahlı Kuvvetler ve emniyet teşkilatı mensupları idare amirlerine her türlü yardımı yapacaklardır. Yedi: Büyük Türk milleti; hiçbir şahıs, zümre ve parti adına hareket etmeyen ve yalnız milletine karşı borçlu olduğu vazifesini yapan senin Silahlı Kuvvetlerinin zaman zaman yayınlayacağı bil-dirileri tam bir vakar, huzur ve güvenlik içinde bekle. Halaskar fedailerin, yalnız ve daima senin emrinde ve hizmetindedirler.”Bubildiridensonra ikincibildiriokunmuştur. İkincibildirişöyledir(Çakmak,2008:52):“Türk Silahlı Kuvvetleri İhtilal Genel Karargâhı 2 numa-ralı tebliği. Bir: 21 Mayıs 1963 günü saat 00:00 saatten sonra ihtilal için verilen özel parolayı bilmeyen hiçbir vatandaş sokağa çıkmayacaktır. İki: Aksi hareket eden kim olursa olsun ateş edilecektir. Ankara ve İstanbul illerinde şu andan itibaren örfi idare ilan edilmiştir.”

İlk darbe girişiminde olduğu gibi Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel’in başkanlığındaÇankayaköşkü’ndeacilbirtoplantıyapılmıştır.Butoplantıda,AnkaraRadyosuveHarpOkulu’nunelegeçirilmesinekararverilmiştir.YarbayAliElverdikomutasındakihükümetyanlısıbirliklerleAnkaraRadyosuelegeçirilmiştir.YarbayAliElverditarafındanşubildiriokunmuştur (Çakmak,2008:54): “Muhterem Türk milleti! Size Silahlı Kuvvetlerin sesini duyuruyorum. Silahlı Kuvvetler tamamen duruma hakimdir. Türk Silahlı Kuvvetleri hükü-metin emrindedir. Bundan önce yapılan anonslar ve yayınlar birkaç çapulcunun marifetiydi, buna son verilmiştir. Şimdi Silahlı Kuvvetler bunları toplamakla meşguldür. TSK vazifesinin başındadır, hükümetin emrindedir. Hükümetin icraatına son verilmemiştir. Bundan evvelki yayınlar tamamen yalan ve yanlıştır. Hiçbir ordu mensubu toplanmamıştır. Bu harekete hiç-bir ordu mensubu katılmamıştır. Türk ordusu hükümetin emrinde olarak yapılan bu isyan hareketini, silah çekme hareketini bastırmış ve işbaşına gelmiştir. Birçok rivayetler olabilir, bunların hepsi yalandır. Kan dökülmemiştir. Harekâtı yapanlar üç beş çapulcudan ibarettir. Onların da harekatına son verilmiş ve Türk Silahlı Kuvvetleri duruma hakim olmuştur. Hükü-met işbaşındadır. TSK, Kara, Hava, Deniz ve Jandarma Kuvvetleri, emniyet mensupları hükü-metin emrinde ve emir beklemek üzere vazife başındadır.”AncakhükümetyanlısıbirliklerinradyodakikontrolüuzunsürmemişveAnkaraRadyosu,TalatAydemiryanlısıbirliklerceikincidefaelegeçirilmiştir.İhtilalkarargâhınınikinumaralıbildirisitekrarokunmuştur.Budurumüzerinehükümet, radyonunyayınınıkesmiştir. İlkdarbegirişimindeolduğugibiHavakuvvetleri,hükümettenyanatavıralmış,Aydemiryanlısıbirliklerdeçözülmelerbaşlamış,direnişinsürdüğütekgüçolarakHarpOkulukalmıştır.Havakuvvetlerininaçtığıateşile3HarpOkuluöğrencisi,hükümetebağlıbirliklerdende5subayhayatınıkaybet-miştir(Ünsaldı:2008:79).Havakuvvetlerininmüdahalesiileikincidarbegirişimisona


ermiştir.İlkdarbegirişimindefarklıolarak8kişihayatınıkaybetmiş,26kişideyaralan-mıştır.TalatAydemirbaştaolmaküzeredarbegirişimekarışanlartutuklanmış(Çakmak,2008:55).Anayasanın124.MaddesiuyarıncaAnkara,İstanbulveİzmir’de1aysürelisıkı-yönetimilanedilmiştir(Önal,2017:22).14’lerdenAlpaslanTürkeş,MuzafferÖzdağ,RıfatBaykalveFazılAkkoyunlu;22ŞubatçılardandahasonraayrılanekiptenDündarSeyhan,AsımMutludoğan,necatiÜnsalan,AdnanÇelikoğlu ve SelçukAtakan; 11’lerdenHalimMenteştutuklanmıştır(Yurdsever,1983:159-60).

21Mayıs 1963 ikinci darbe girişimi başarılı olması durumunda neler yapılacağınıBahtiyarYaltaşöyleaçıklamaktadır(Demir,2006:167-68):“20- 21 Mayıs başarılı olsaydı tüm partiler kapatılacaktı yani radikal olunacaktı. İlk faaliyetler şunlar olacaktı. 1. Bütünnüfuskayıtlarınıyakacaktık.Adlisicilkayıtlarını,şahsaaitolanlarhariç,devlet

vemahkemeileilgiliherşeyyakılacaktı.Yarıngidinyeninüfuskâğıdıalın.Sistemsizisuçluyaptı.Bundansonrakirletmeyin,bundansonraafyok.

2. Bölgekalkınmacılığınagidecektik.Üçdörtilibirleştirecektik.Başınavaliyanınadaplanlamakuruluoluşturulacaktı.Planlamakurulu15-20kişidenoluşturulacakiçin-deöğretmen,filozof,pedegog,dinadamı,mühendis,maliyecibulunacaktı.”Mahkeme,5Eylül1963’teTalatAydemirvearkadaşlarıhakkındakararınıaçıklamıştır.

kararagöre,TalatAydemir,FethiGürcan,ErolDinçer,OsmanDeniz,İlhan Baş, Cevat Kırca, AhmetGücalidamamahkûmedilmişlerdir.AskeriYargıtay1.CezaDairesiTalatAydemir,FethiGürcan,ErolDinçer,OsmanDeniz’inidamcezalarınıonaylamıştır.AskeriYargıtay’ınbukararındansonraMilletMeclisiveCumhuriyetSenatosu5aylıkgörüşmeninnetice-sinde,TalatAydemir, FethiGürcan’ın adamkararını onaylarken;ErolDinçer veOsmanDeniz’in idam cezalarınımüebbet hapse çevirmiştir. Fethi Gürcan 26Haziran 1964’te,TalatAydemir5Temmuz1964’teidamedilmiştir.1459HarpOkuluöğrencisimahkemetarafındanyargılanmışve75’i4yıl2ay;91’i3ayhapsemahkûmedilmiş,1293öğrencininberaatınakararverilmiştir(Çakmak,2008:60-62).

5. SONUÇ1961genelseçimlerisonrasıİsmetİnönü’nünBaşbakanlığındakurulanCHP-APkoa-

lisyonhükümeti,Aydemirvearkadaşlarınındahaçoktepkisiniçekmiş;yenibirdarbeiçinordununtepeyönetiminebaskıdabulunmuşlardır.AdaletPartisiveYeniTürkiyeParti-si’ninDemokratParti’nindevamıolduklarınısavunmalarıdaaskerikanattarahatsızlığayolaçmıştır.TalatAydemir’egöre,27Mayıs’ınreformlarıyarımkalmışvebutamamlan-masıgerekmektedirveAydemir,ikidarbegirişimininnedenini,27Mayıs’ınhedefineulaş-mamasınabağlamaktadır.1961Anayasasıilesiyasi,ekonomik,sosyo-kültürelyapınıntamanlamıylaoturmamışolmamasındandolayı,üstrütbelisubaylardabirhuzursuzlukvardı.Fakatüstrütbelisubaylar,Başbakanİsmetİnönüilerejimintehditaltındaolmadığını,Ce-malGürsel’indeCumhurbaşkanıseçilmesiyleyapılacakbirdarbeninülkeningeleceğinebüyükzararvereceğineinanmışlardır.DiğertaraftanTalatAydemirvearkadaşlarıiseyenibirdarbeninolmasıgerektiğinisavunmuşlardır.Aydemir,biraskeridiktatörlükrejimin-denyanaiken;yüksekrütbelisubaylardaböylebirdüşüncekesinliklesözkonusudeğildir.

nisan1961’deTSk’dadisiplin ve birlik sağlamak amacı ile SilahlıkuvvetlerBirliğiadıaltındaoluşturulanörgüt,MilliBirlikkomitesikarşısındaönemlibirgüçolarakçık-mıştır.Buörgüt içerisindeTalatAydemirvearkadaşlarıetkinbirkonumagelmişlerdir.SkB’ninhazırladığı21Ekimprotokolü,GenelkurmayBaşkanıCevdetSunay’ınçabalarıylaengellenmiştir.21Ekimprotokolündeimzasıolansubayların,12Mart1971askerimuh-tırasınınverilmesindeetkiliolduklarınıvurgulamakgerekir.Protokolünuygulanmama-sı,TalâtAydemirvearkadaşlarınısonderecerahatsızetmiştir.Aydemirvearkadaşları,ülkeninkurtuluşunuaskeridarbedegörmektedirler. İlkdarbegirişimi(22Şubat1962)sonrasındaAydemirvearkadaşlarıaffedilmişlerdir.Budurumun,ikincidarbegirişiminin


önünüaçtığışeklindebirdeğerlendirmedeyapılabilir.Aydemirvearkadaşlarınınaffedil-meleri,TSk’nınbugirişimiciddiyealmadığışeklindedeğerlendirilebilir.TalatAydemirvearkadaşlarınınbirideolojilerivebirprogramlarınınolmadığıgörülmektedir.İkincidarbe(21Mayıs1963)girişimiöncesiyayımlanan“kemalizmdoktrinini”,birprogramolarakadlandırmakdoğrudeğildir.Budarbegirişimlerineticesinde,TSkiçindegruplarortayaçıkmıştır.İkincidarbegirişimindenönceTSk’daaltıgrupbulunmaktadır.İlkdarbegiri-şimininbaşarısızolmasındansonra,TSkiçindekibölünmüşlüklerdendolayı,Aydemirvearkadaşlarının21Mayıs1963tarihliikincidarbegirişiminigerçekleştirdiklerigörülmek-tedir.

Talat Aydemir’in darbe girişimleri, İnönü hükümetlerinin yıpranmasına neden ol-muştur.BudarbegirişimlerininTürkmilleti adınayapıldığını söylemekkesinlikledoğ-rudeğildir. TalatAydemir’inHarpOkulukomutanıolmasıkendisineavantaj sağlamış-tır. Talat Aydemir ve arkadaşları, özellikle genç subayların veHarpOkulu öğrencilerinsabırsızlıklarından,heyecanlıyapılarındanfaydalanmışlardır.Budarbegirişimlerinbaşa-rılıolamamasınıntemelnedeni,TSk’danyeterlidesteğinalınamamasıdır.TSkdışındaAy-demirvearkadaşları,siyasette,sermayekesiminde,siviltoplumörgütlerinde,üniversite-lerdevetoplumundiğerkurumlarındandestekgörmemiştir.Sonuçolarak,TalatAydemirvearkadaşlarınındarbegirişimleri,kişiselamaçlarınönplandaolduğu,demokratikdüzenyerineaskeribirdüzenisteyen,DP’nindevamıolanAP’yeduyulangüvensizliğinolduğu,devletinkurucuideolojisineolansıkıbağlılıkvekendilerineatfettiklerikurtarıcılıkrolüolanvebirprogramıbileolmayanbirgrubunfaaliyetleriolarakdeğerlendirilebilir.

KAYNAKÇA1. Ahmad,F.(2007).DemokrasiSürecindeTürkiye1945-1980(Çev.AhmetFethiYıldı-

rım),İstanbul:HilYayınları.2. Akıncı,A.(2014).Türkiye’ninDarbeGeleneği:1960ve1971Müdahaleleri,Eskişehir

OsmangaziÜniversitesiİİBFDergisi,9(1):55-72.3. Akyaz,D.(2002).AskeriMüdahalelerinOrduyaEtkisi,İstanbul:İletişimYayınları.4. Aydemir,T.(1966).VeTalâtAydemirkonuşuyor,İstanbul:MayYayınları.5. Aydemir,T.(1968).TalatAydemir’inHatıraları,İstanbul:MayYayınları.6. Aytekin,E.(1967).İhtilalÇıkmazı,İstanbul:Dünyamatbaası.7. Börklüoğlu,L.(2017).27MayısAskeriDarbesiSonrasındaOrduİçindeİktidarMüca-

delesi:MilliBirlikkomitesiVeSilahlıkuvvetlerBirliği,OsmaniyekorkutAtaÜniver-sitesiİktisadiveİdariBilimlerFakültesiDergisi,1(2):13-28.

8. Çakmak,D.(2008).Türkiye’deAsker-Hükümetİlişkisi:AlbayTalatAydemirÖrneği,AkademikBakış,1(2):35-68.

9. Çavdar,T.(2000).Türkiye’ninDemokrasiTarihi(1950-1995).Ankara:İmgekitabevi.10. Demir,Y.(2006).AlbayTalatAydemir’inDarbeGirişimleri,ÇTTAD,5(12):155-171.11. Deniz,O.(2003).Parola:HarbiyeliAldanmaz(Der.YaseminBradley),İstanbul:Yapı

krediYayınları.12. Hale,W.(1996).1789’danGünümüzeTürkiye’deOrduveSiyaset(Çev.AhmetFethi),

İstanbul:HilYayınları.13. İnönü,İ.(2008).Defterler(1919-1973).C.II,3.Baskı,Yay.Haz.AhmetDemirel,İstan-

bul:YapıkrediYayınları.14. İsen,C.k.(1964).GeliyorumDiyenİhtilal:22Şubat-21Mayıs,İstanbul:TanMatbaası.

İstanbul1964.


15. kara,M.A.(2004).koalisyonlar(TürkSiyasalYaşamında1961SonrasıBirOlgu),İs-tanbul:OtopsiYayınları.

16. koçaş,S.(1977).Atatürk’ten12Mart’aAnılar,İstanbul:Tomurcukmatbaası.17. Mazıcı,n.(1989).Türkiye’deAskeriDarbelerveSivilRejimeEtkileri,İstanbul:Gür

Yayınları.18. Önal,T.(2017).27Mayısİhtilali’ninGerideBıraktıklarıveİnönüHükümetleriDöne-

mininÖnemliİçSiyasiGelişmeleri(1961-1965),UluslararasıSosyalveBeşeriBilim-lerDergisi,1(1):10-25.

19. Örtülü,E.(1979),ÜçİhtilalinHikâyesi,konya:MillîÜlküYayınları.20. Özdağ,Ü.(1997).MenderesDönemindeOrduSiyasetİlişkilerive27Mayısİhtilali,

İstanbul:BoyutYayınları.21. Öztürk,M.(1993).OrduvePolitika,Ankara:Gündoğanyayınları.22. Tarım,O.(2013).27Mayıs’tan12Mart’aAdaletPartisiveTürkiye,SelçukÜniversitesi

SBE,(YayımlanmamışYükseklisanstezi),konya.23. Ünsaldı,L.(2008).Türkiye’deAskerveSiyaset(Çev.OrçunTürkay),İstanbul:kitap

Yayınevi.24. Yurdsever, n. (1983). Türkiye’de Askeri Darbe Girişimleri (1960-1964), İstanbul:

Üçdalneşriyat.25. Yücel,M.S.(2001).DemokratParti,İstanbul:Ülkekitapları.

Örgütsel Vatandaşlık Davranışından Örgütsel

Vatandaşsızlık Davranışına Doğru Gerçekleşen Negatif

Eğilimin Nedenleri ve Çözüm Önerileri

Nilay KARASAKAL1

1 Dr.,kocaeliÜniversitesi

CHAPTER73

Nilay KARASAKAL 49

1. GİRİŞBilindiğigibi,görevtanımınınötesinde,beklenileninüzerindebirperformansla,emre

dayalıolmadan,üstüneyardımcıolmayıbenimsemişgönüllüdavranışlargöstererek, işizamanındabitiren, yenilikçi, iş arkadaşlarına yardımcı olan, örgütü koruyan, sadakatli,yardımsever,centilmen,bireyselinisiyatifsahibi,örgütselgelişimiveetkinliğiartırmayıamaçlayançalışanlarörgütselvatandaşlıkdavranışınasahipçalışanlardır.Buçalışanları,örgüttekitanımlanmışbiçimselrollerininötesindeekstrarollerioynamayagötürenanasebepler,yönetimeolangüven,yüksekiştatminivemotivasyon,yönetiminadiltutumu,açık iletişim,katılımcıyönetim tarzıgibinedenlerdir.Bunedenlerin ‘-1’ ile çarpılmasısonucundaoluşacak işortamında,örgütselvatandaşlıkdavranışına(ÖVD)sahipbireyinvatandaşsızlıkdavranışınadoğrunegatifbireğilimgöstereceğidüşünülmektedir.Biran-lamdabirey,sahipolduğubilgiyisaklama,sahipolduğuyeteneğigöstermeme, işveso-rumluluğuüstlenmeme,diğerbireyleriyönetimekarşıolumsuzetkilemegibidavranışlariçerisinegirebilecektir.

Yapılanbuaraştırmaileyukarıdakinegatifeğiliminanasebeplerininnelerolabileceği-niortayakoymakveçözümönerilerigetirmekamaçlanmaktadır.Unutulmamalıdırki;birişletmedeçalışanlarörgütselvatandaşdavranışıgösteriyorlarsa,budurumunörgütekat-tığıenönemlifaydalar;biraradaçalışanlarınverimliliğiveyönetselverimlilikteartış,kay-naklarındahaverimliamaçlariçinserbestkalmasınaimkansağlama,grupçalışanlarıveçalışmagruplarıarasındauyum,örgütüçalışılacakdahaçekicibiryerhalinegetirmeveenönemliside,örgütündeğişençevreselkoşullarauyumsağlamakabiliyetiniyükseltmedir.

2. LİTERATÜR ÖZETİÖrgütselvatandaşlıkdavranışı;‘biçimselödülsistemitarafındandoğrudanyadaaçık

olaraktanımlanmayan,zorlayıcıolmayanveörgütünetkinveetkilifonksiyonlarınınbirarada ilerlemesini sağlayan bireysel davranışlar’ olarak tanımlanır(Çetin ve diğerleri,2003:41).

“Zorlayıcıolmayan”ifadesiilebudavranışlardan,işsözleşmesindeaçıkçatanımlananiştanımıveyarolgerekleriniyerinegetirmekdeğil,kişiselseçimedayananveyerinegeti-rilmediğizamanherhangibircezanınuygulanmasınıiçermeyendavranışlaranlaşılmak-tadır(Acar,2006:3)

Örgütsel vatandaşlıkdavranışı;bireye,grubave/veyaörgüteyöneltilmişfonksiyonel,ekstra-rollerdir.BuanlamdaÖVD,biçimsel rol tanımlarınınötesindeveüzerindedavranan,örgütseletkinliğiarttırmayıamaçlayançalışanlarıngösterdikleridavranışlardır.

2.1. Örgütsel Vatandaşın ÖzellikleriGörev tanımının ötesinde, beklenilenin üzerinde bir performansla, emre dayalı ol-

madan,üstüneyardımcıolmayıbenimsemiş,gönüllüdavranışlargösteren,işizamanındabitiren, yenilikçi, iş arkadaşlarınayardımcıolan, örgütükoruyan, sadakatli, yardımsev-er,centilmen,bireyselinisiyatifsahibi,örgütselgelişimiveetkinliğiartırmayıamaçlayançalışanlardır.

ÖVD’nın yapısını oluşturan unsurlar şunlardır(Erok, 2018: 20-21) (Gökmen, 2011:12)(Şanal,2013:532)a. İleriGörevBilincib. ÖrgütünGelişimineDestekVermec. GönüllülükveCentilmenlikd. Diğergamlık(DiğerleriniDüşünme)e. nezaketTabanlıBilgilendirme


f. Desteklemeg. Barışıkoruma

2.2. Örgütsel Vatandaşlık Davranışına Etki Eden FaktörlerÖrgütsel vatandaşlıkdavranışlarınınaçıklanmasınaetki eden faktörlereyönelikbir

model, VanDyne ve arkadaşları tarafındanortaya konmuştur. Bumodelde vatandaşlıkdavranışlarınıaçıklayankişiselfaktörler,işyerindekidurumsalfaktörlervekonumsalfak-törlerolmaküzeregenelolaraküçfaktörünbelirleyiciolduğuönesürülmektedir(Çetin,2011:35).

Podsakoff ve arkadaşları (2000) isevatandaşlıkdavranışlarınınaçıklanmasında roloynayan faktörleri genel olarak dört kategoride toplamaktadır. Bu kategoriler bireyselfarklılıklar(bağlılık,kişilikvb.),görevözellikleri(rutinlik,geribildirimvb.),örgütselözel-likler(biçimsellik,algılananörgütseldestekvb.)veliderliközellikleri(dönüştürücülider-lik,yüksekperformansbeklentilerivb.)’dir.

Yukarıdakifaktörlerdenhareketlegenelolarakkişiselfaktörlerveçevreselfaktörlerkategorisindetopladığımızda,aşağıdakişekildedetoplanabilir.

Kişisel Faktörler• Örgüteadanma• İşekarşıtutumlarveiştatmini• Bireyinruhsaldurumu• kişiliközellikleri• İhtiyaçlar• Demografikdeğişkenler• Örgütseladalet

Çevresel Faktörler• İşinözellikleri• Liderinözellikleri• kıdemvehiyerarşikdüzey• Örgütünözellikleri

2.3. Çalışanları Örgütteki Tanımlanmış Biçimsel Rollerinin Ötesinde Ekstra Rolleri Oynamaya Götüren Ana Sebepler

• Yönetimeolangüven• Yüksekiştatminivemotivasyon• Yönetiminadiltutumu• Açıkiletişim• katılımcıyönetimtarzı• Siyasigörüşfarklılığı

2.4. Bir İşletmede Çalışanlar Örgütsel Vatandaş Davranışı Gösteriyor-larsa Bu Durumun Örgüte Kattığı En Önemli Faydalar

• Biraradaçalışanlarınverimliliğiveyönetselverimlilikteartış,• kaynaklarındahaverimliamaçlariçinserbestkalmasınaimkansağlama,• Grupçalışanlarıveçalışmagruplarıarasındauyum,

Nilay KARASAKAL 51

• Örgütüçalışılacakdahaçekicibiryerhalinegetirme,• Örgütündeğişençevreselkoşullarauyumsağlamakabiliyetiniyükseltmedir.

3. ARAŞTIRMANIN METODOLOjİSİ

3.1. Araştırmanın AmacıÖrgütsel vatandaşlık davranışından, örgütsel vatandaşsızlık davranışına doğru

gerçekleşebileceğidüşünülennegatifeğiliminnedenleriniortayakoymakveçözümöner-ilerigetirmektir.

3.2. Araştırmanın KapsamıAraştırma, kocaeli Bölgesi, kandıra ilçesindeki eğitim, sağlık ve yerel yönetimdeki

kamukuruluşları çalışanlarınıkapsamaktadır. Buçalışanların%51’nieğitim,%32’sinisağlıkve%17’siniidarikurumçalışanlarıoluşturmaktadır.

3.3. Araştırmanın YöntemiAraştırmayöntemiolarak,anketyöntemikullanılmıştır.Toplam229kişidengelenan-

ketleranalizesokulmuştur.

3.4. Araştırmanın HipoteziHo: Yönetime olan güvensizlik, iş tatmini ve motivasyon eksikliği, yönetimin ada-

letsiz tutumu, iletişim eksikliği, katılımcı yönetimin benimsenmemesi, siyasi görüşfarklılıklarınınişhuzurunuolumsuzetkilemesi,birişletmedeçalışanlarıörgütselvatan-daşlıktan,örgütselvatandaşsızlıkdavranışınadoğrugötürennegatifeğiliminanasebep-lerideğildir.

H1: Yönetime olan güvensizlik, iş tatmini ve motivasyon eksikliği, yönetimin ada-letsiz tutumu, iletişim eksikliği, katılımcı yönetimin benimsenmemesi, siyasi görüşfarklılıklarınınişhuzurunuolumsuzetkilemesi,birişletmedeçalışanlarıörgütselvatan-daşlıktan,örgütselvatandaşsızlıkdavranışınadoğrugötürennegatifeğiliminanasebep-leridir.

3.5. Verilerin AnaliziAraştırmaverilerininanalizindeAnova,ki-kare,TukeyTestiveHomojenlikTestikul-

lanılmış, anket sorularınıngüvenilirliğiniölçmek için iseCronbachTestikullanılmışvesorular%91oranındagüvenilirçıkmıştır.

3.6. Araştırma BulgularıAşağıdaki tabloda kapalı uçlu sorular (S1-S2-S3-S4-S5-S6) örgütsel vatandaşsızlık

eğilimineetkieden faktörleri ifadeetmektedir.Busorularaverilencevaplarınyüzdelikoranlarıtablo1’degörülmektedir. ‘p’değerlerinebakıldığındasorulararasındaanlamlıfarklılıklarınolduğusöylenebilir.


ÖRGÜTSEL VATANDAŞSIZLIK FAKTÖRLERİEvet (%)

Hayır(%)

Kararsızım(%)

p

İşyerimde motivasyonumun çok düşük oldu-ğunu düşünüyorum. (S1) 25,4 67,1 7,5 0,000

İşyerimde yönetimin adaletli davrandığını düşünmüyorum. (S2) 35,5 46,1 18,4 0,000

İşyerimde yönetime güvenmiyorum. (S3) 26,4 54,6 18,9 0,000

İşyerimde yönetimle personel arasındaki iletişimin çok düşük olduğunu düşünüyorum. (S4)

35,7 50,9 13,4 0,000

İşyerimde yaşanılan problemlerin çözümü konusunda fikirlerime önem verilmediğini düşünüyorum. (S5)

28,6 50,7 20,7 0,000

İşyerimdeki siyasi görüş farklılıklarının iş huzurumu olumsuz etkilediğini düşünüyorum. (S6)

17,6 71,8 10,6 0,000

Tablo 1. Örgütselvatandaşsızlıkeğilimineetkiedenfaktörlerarasıfarklılıklar

Aşağıdakitablo2’de,örgütselvatandaşlığıölçenlikerttipisorularaverilencevaplarınortalamaları ileörgütselvatandaşsızlıkeğilimineetkiedenfaktörlerarasındakiilişkilergörülmektedir.

Tabloya göre, motivasyonunun düşük olduğunu düşünenler ile siyasi görüşfarklılıklarınınişhuzurunuolumsuzetkilediğidüşünenlerin örgütselvatandaşlıkeğilim-leribudüşüncedeolmayanlara (motivasyonuyüksekvesiyasifarklılığınetkilemediğinidüşünenlere)göredahadüşük çıkmıştır.

Ayrıca,yönetimegüvenkonusundakararsızolanlarınyönetimegüvenenleregöreor-ganizasyonelvatandaşlıkeğilimleridahadüşüktür.

Nilay KARASAKAL 53

Evet Hayır Kararsızım p

İşyerimde motivasyonumun çok düşük ol-duğunu düşünüyorum. 3,64 3,98 3,76 0,000*

İşyerimde yönetimin adaletli davrandığını düşünmüyorum. 3,83 3,91 3,89 0,576

İşyerimde yönetime güvenmiyorum. 3,79 3,97 3,73 0,011**

İşyerimde yönetimle personel arasındaki iletişimin çok düşük olduğunu düşünüyorum.

3,78 3,95 3,87 0,087

İşyerimde yaşanılan problemlerin çözümü konusunda fikirlerime önem verilmediğini düşünüyorum

3,80 3,93 3,84 0,262

İşyerimdeki siyasi görüş farklılıklarının iş huzurumu olumsuz etkilediğini düşünüyorum.

3,60 3,95 3,86 0,043*

* Hayır diyenlerin vatandaşlık değerleri evet diyenlere göre daha yüksek.

**Hayır diyenlerin vatandaşlık değerleri kararsızlara göre daha yüksek.

Tablo 2. Örgütselvatandaşlıkileörgütselvatandaşsızlıkeğilimineetkiedenfaktörlerarasın-dakiilişki

Aşağıdakitablo3’dedemografiközelliklerileörgütselvatandaşlıkarasındakiilişkilergösterilmiştir.

ort p

kurum Eğitim 3,87 0,420

İdari 3,79

Sağlık 3,93

Cinsiyet Bay 3,88 0,790

Bayan 3,86

Yaş 18-25 3,77 0,009*

26-35 3,78

36-45 3,93

46 ve üstü 4,15

ÇalışmaSüresi 0-5 yıl 3,72 0,000**

6-15 yıl 3,79

16-20 yıl 4,09

20 yıl ve üstü 4,18

Medeni Durum Evli 3,92 0,115

SOSYAL,BEŞERİ VEİDARİBİLİMLER ALAnInDA ARAŞTIRMA VEDEĞERLEnDİRMELER54

Bekar 3,79

Statü Kadrolu Memur 3,88 0,959

Sözleşmeli Memur 3,87

Eğitim İlköğretim 4,32 0,019***

Lise 3,97

Önlisans 3,87

Lisans 3,86

Lisansüstü 3,72 *26-35yaşarasındaolanlarınörgütselvatandaşlıkdeğerleri46veüstüyaşasahipolanlaragöredahadüşükçıkmıştır.

** 16yılveüzeriçalışmasüresiolanlarınörgütselvatandaşlıkdeğerleri0-5yılve6-15yılarasındadeneyimesahipolanlaragöredahayüksektir.0-5yılile6-15yılarasındave16-20ile20veüstüarasındaanlamlıbirfarklılıkyoktur.

***İlköğretimmezunuolanlarınörgütselvatandaşlıkdeğerlerilisansüstüeğitimesahipolan-laragöredahayüksektir.

Tablo 3. Demografiközelliklerileörgütselvatandaşlıkarasındakiilişki

Aşağıdaki tablo4’dekurumfaktörü ileörgütselvatandaşsızlık faktörleriarasındakiilişkilergösterilmiştir.Tabloyagörekurumfarklılığı,S2,S3,S4,S5veS6faktörleriileiliş-kiliçıkmıştır.

Tablo 4.kurumfaktörüileörgütselvatandaşsızlıkfaktörleriarasındakiilişki

nilaykARASAkAL 55

Aşağıdakitablodacinsiyetfaktörüileörgütselvatandaşsızlıkfaktörleriarasındakiiliş-kilergösterilmiştir.Tabloyagörecinsiyet farklılığı ilevatandaşsızlık faktörleriarasındaanlamlıbirilişkibulunmamıştır.

Tablo 5.Cinsiyetfaktörüileörgütselvatandaşsızlıkfaktörleriarasındakiilişki

Aşağıdakitablodayaşfaktörüileörgütselvatandaşsızlıkfaktörleriarasındakiilişkilergösterilmiştir.Tabloyagöreyaşfarklılığı,S5faktörüileilişkiliçıkmıştır.

Tablo 6.Yaşfaktörüileörgütselvatandaşsızlıkfaktörleriarasındakiilişki


Aşağıdakitablodaçalışmasüresifaktörüileörgütselvatandaşsızlıkfaktörleriarasın-dakiilişkilergösterilmiştir.Tabloyagörekıdemfarklılığı,S5faktörüileilişkiliçıkmıştır.

Tablo 7.Çalışmasüresifaktörüileörgütselvatandaşsızlıkfaktörleriarasındakiilişki

Aşağıdakitablodamedenidurumfaktörüileörgütselvatandaşsızlıkfaktörleriarasın-dakiilişkilergösterilmiştir.Tabloyagöreyaşfarklılığı,S5faktörüileilişkiliçıkmıştır.

Tablo 8.Medenidurumfaktörüileörgütselvatandaşsızlıkfaktörleriarasındakiilişki

nilaykARASAkAL 57

Aşağıdakitablodastatüfaktörüileörgütselvatandaşsızlıkfaktörleriarasındakiilişki-lergösterilmiştir.Tabloyagörestatüfarklılığı,S5faktörüileilişkiliçıkmıştır.

Tablo 9. Statüfaktörüileörgütselvatandaşsızlıkfaktörleriarasındakiilişki

Aşağıdakitablodaeğitimfaktörüileörgütselvatandaşsızlıkfaktörleriarasındakiiliş-kilergösterilmiştir.Tabloyagöreeğitimfarklılığı,S2,S3,S4,S5veS6faktörüileilişkiliçıkmıştır.

Tablo 10.Eğitimfaktörüileörgütselvatandaşsızlıkfaktörleriarasındakiilişki


Tablo 11. ÖrgütselvatandaşsızlıkeğilimindeolanlarınDemografikAnalizi

SONUÇ1. Anketekatılankatılımcılarınörgütselvatandaşlıkeğilimleriniölçensorularaverdik-

lericevaplarabakıldığında,kendileriniörgütselvatandaşolarakalgılamaeğilimleriyüksekçıkmıştır.

2. Motivasyondüşüklüğü,yönetimegüvensizlikvesiyasigörüşfarklılıklarınınişhuzuru-nuolumsuzetkilemesiolaraktanımlananveörgütselvatandaşsızlığagötürebileceğidüşünülenfaktörlerileörgütselvatandaşeğilimiarasındapozitifilişkiçıkmıştıryani;motivasyonundüşük olması, yönetime güvenmemeve siyasi görüş farklılıklarınınişhuzurunuolumsuzetkilemesibireylerinörgütselvatandaşlıkeğilimlerinenegatifetkiyapmamaktadır.Örnekleminsadecekamuçalışanlarınıkapsamasıbusonucunçıkmasınıdestekleyebilir.

3. 46yaşveüstüçalışanlarınvatandaşlıkeğilimleridahayüksekçıkmıştır.Genççalı-şanlarınbeklentilerinindahayüksekolmasıvebubeklentilerinkamudagerçekleşmeolasılığınındüşüklüğügençlerivatandaşsızlıkdavranışıgöstermeyeyöneltebilir.

4. kurumdakıdemi16yıldan fazlaolanlarınvatandaşlıkeğilimiyüksek, azolanlarındüşükçıkmıştır.Budaöncekimaddedebelirttiğimizyaşfaktörüilebağlantılıdır.

5. Eğitimiyüksekolanlarınvatandaşlıkeğilimidüşükçıkmıştır.Yaşlıvekıdemliolan-lar,gençleregöredahadüşükeğitimesahiptir.Çünkükamuyapersonelalımlarındaartıkeğitimseviyesiyüksekolanlartercihedilmektedir.Yaşvekıdemileilgiliçıkansonuçlareğitimsonucuilebağlantılıdır.Dolayısıylaçıkansonuçlarbirbirinidestek-lemektedir.

6. kamukurumlarıkendiiçerisindedeğerlendirildiğinde,idarivesağlıkçalışanlarındavatandaşsızlıkeğilimiözellikle,yönetiminadaletsizliğivedüşükiletişimkonusundayüksekçıkmıştır.Bukurumlareğitimkurumuilekıyaslandığındaeğitimkurumun-

Nilay KARASAKAL 59

da çalışan bireylerin eğitim düzeyi yüksektir dolayısıyla çalışanların algısı, hayatgörüşleri,problemleriçözmeyeyönelikyaklaşımlarıdafarklıdır.Diğerkurumlardabu farklılıkolmadığından iletişimsorunlarınanedenolabilir;ayrıca idarivesağlıkkurumlarındakigörevtanımlarıveyetkilendirmeheterojenbiryapısergilediğiiçinyönetiminadaletsiztutumubukurumlardaolağandırdenilebilir.

7. kamuçalışanınınyaşıvekıdemiartıkçayaşanılanproblemlerinçözümükonusundakendinedanışılmabeklentisiartar.Ancakbubeklentikarşılanmadığındavatandaş-sızlıkeğilimigerçekleşebilir.

8. Medenidurumvestatünün,örgütselvatandaşsızlıkeğiliminegötürdüğüsöylenemez.9. Eğitimiyüksekolanların,yönetiminadaletsizliği,yönetimegüvensizlik, iletişimek-

sikliğivekatılımcıyönetiminolmamasınadairvatandaşsızlıkeğilimleriyüksektir.10. Sadecevatandaşsızlıkeğilimiolanların(evetdiyenlerin)

içerisindedemografiközelliklerebakıldığında;• Eğitimkurumunda,26-35yaşarasında,16yılınaltındakıdemesahip,evli,kadroluve

lisanseğitimliolanlarınmotivasyonudüşük,• Sağlıkkurumunda,bayan,26-35yaşarasında,16yılınaltındakıdemesahip,evli,kad-

roluvelisanseğitimliolanlaryönetiminadaletsizdavrandığınıdüşünmektedir,• Sağlıkkurumunda,bayan,26-35yaşarasında,16yılınaltındakıdemesahip,evli,kad-

roluvelisanseğitimliolanlaryönetimegüvenmemektedirler,• Sağlıkkurumunda,26-35yaşarasında,16yılınaltındakıdemesahip,evli,kadroluve

lisanseğitimliolanlariletişimindüşükolduğunudüşünmektedir,• Eğitimkurumunda,bay,36-45yaşarasında,16yılınaltındakıdemesahip,evli,kad-

roluvelisansüstüeğitimliolanlarkatılımcıyönetiminolmadığınıdüşünmektedirler,• Sağlık kurumunda, bayan, 26-35 yaş arasında, 16 yılın altında kıdeme sahip, evli,

kadroluvelisanseğitimliolanlarsiyasigörüşfarklılıklarınınişhuzurlarınıolumsuzetkilediğinidüşünmektedirler.Sonuç olarak; çalışanları örgütsel vatandaşlık davranışına götürenmotivasyon, yö-

netiminadiltutumu,yönetimeolangüven,açıkiletişim,katılımcıyönetimtarzıvesiyasigörüşfarklılıklarınınişhuzuruüzerindekietkisiyönetiminbututumlarıtamtersinegös-termesidurumundaçalışanınörgütselvatandaşsızlıkeğilimineyönelmesihususundanetbirsonuçvermemektedir.Araştırmanınkamuçalışanlarıüzerindeyapılmasıbusonucuetkilemişolabilir.Sadecedemografiközellikler ilevatandaşsızlıkeğiliminegötürenfak-törlerarasındabağlantıgözlenmiştir.

Araştırmanınbirsonrakiadımı,özelsektörçalışanlarınıkapsayacakşekildeuygulamayapmakvesonuçlarınkıyaslanarakbirfarklılığınolupolmadığınıortayakoymakolmalı-dır.

KAYNAKÇA1. AcarA.Z.(2006),‘ÖrgütselYurttaşlıkDavranışı:kavramsalGelişimiİlekişiselVeÖr-

gütselEtkileri’,DoğuşÜniversitesiDergisi,7(1),s.s.1-14.2. ÇetinF.(2011),ÖrgütselVatandaşlıkDavranışlarınınAçıklanmasındaÖrgütselBağ-

lılık,İşTatmini,kişilikVeÖrgütkültürününRolü,T.C.AnkaraÜniversitesi,SosyalBi-limlerEnstitüsüİşletmeAnabilimDalıDoktoraTezi,AnkARA.

3. ÇetinM.,YeşilbağY.,AkdağB.(2003),‘ÖğretmenlerinÖrgütselVatandaşlıkDavranışı’,M.Ü.AtatürkEğitimFakültesiEğitimBilimleriDergisi,Sayı17,s.s.39-54.


4. ErokM.(2018),ÖrgütselVatandaşlıkDavranışıVeÖrgütselSessizlikArasındakiİliş-kinin İncelenmesi:karaman İliÖrneği, T.C.karamanoğluMehmetbeyÜniversitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü,YüksekLisansTezi,kARAMAn.

5. GökmenA.(2011),İlköğretimÖğretmenlerininÖrgütselVatandaşlıkDavranışlarıVeBuDavranışlarınOkulEtkililiğiÜzerindekiEtkisine İlişkinAlgıları,T.C.PamukkaleÜniversitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü,YüksekLisansTezi,DEnİZLİ.

6. ŞanalM.(2013),‘ÖrgütselVatandaşlıkDavranışınınİşletmelerAçısındanÖnemi’,Ç.Ü.SosyalBilimlerEnstitüsüDergisi,Cilt22,Sayı1,s.s.529-538.

7. Podsakoff,P.M.,Mackensie,S.B.,Paine,J.,veBachrach,D.(2000),‘OrganizationalCi-tizenshipBehaviors:ACriticalReviewof theTheoretical andEmpiricalLiteratureandSuggestionsforFutureResearch’,JournalofManagement,Vol.26,p.p.513–563.

6360 Sayılı Yasa İle Uygulamaya Konulan Büyükşehir Sisteminin Yerel Halka Yönetsel Anlamda

Etkileri: Hatay, Malatya, Manisa Ve Van Büyükşehir Örneği1

Vedat YILMAZ2

Şafak KAYPAK3

1 BuçalışmaVedatYILMAZtarafındanŞubat2018’deMustafakemalÜniversitesiSosyalBilim-lerEnstitüsükamuYönetimiAnabilimDalındahazırlanan“6360SayılıYasaileOluşturulanBüyükşehirBelediyeModelininUygulamadakiYansımaları:Hatay,Malatya,ManisaveVanBüyükşehirBelediyesiÖrnekleri”başlıklıDoktoratezçalışmasındangüncellenerekhazırlan-mıştır.

2 Dr.Öğr.Üyesi,VanYüzüncüYılÜniversitesiİİBFkamuYönetimiBölümü3 Doç.Dr.MustafakemalÜniversitesi,İİBF,SiyasetBilimivekamuYönetimiBölümü

CHAPTER74

Vedat YILMAZ, Şafak KAYPAK 63

GİRİŞkamu reformukapsamında büyükşehir belediyeleri alanında çıkarılan en kapsamlı

yasa, ‘2004tarihlive5216sayılıBüyükşehirBelediyeYasası’dır.Buyasailebüyükşehirbelediyesiolmaşartlarıyenidendüzenlenmişolup, İstanbulvekocaeli illerindebüyük-şehirbelediyesisınırları,ilmülkisınırlarıolarakdeğiştirilmiştir.5216sayılıyasa,3030sayılıyasailegetirilenikikademelibüyükşehirmodelinidevamettirmiştir.Çıkarılanyasaveuygulananmodellerinyeterlidüzeydedeğişenihtiyaçlarayanıtverememesisonucun-da,yenimodelarayışlarısürmüştür.Sonolarak,tespitedilensorunlaraçözümgetireceğidüşüncesiilefarklıbiryapıyıöngören,yereldekaynaklarındahaetkinveverimlibirşe-kildekullanılmasısağlanarak,yerelhalkıneniyihizmetalabilmesininsağlanmasıamacınıtaşıyan2012 tarih ve6360 sayılı “On Dört İlde Büyükşehir Belediyesi ve Yirmi Yedi İlçe Kurulması ile Bazı Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun”ileyenibirmodeluygulamayakonmuştur.Yasailegetirilenmodelinbirbölümü,yasanınçıkarılması ilebirbölümü ise30Mart2014yerel seçimlerinyapılması ileuygulamayagirmiştir.

6360sayılıyasaileuygulamayakonmuşolanyenibüyükşehirmodelininyerelhalka;sosyal,ekonomik,yönetsel,çevreselsiyasalgibibirçokboyuttaolumluveolumsuzyön-deetkileriolmuştur.Çalışmadakiamaçbelirtilenboyutlararasındayeralan6360sayılıyasa ile oluşturulan yeni sistemin yönetsel boyutta yerel halka etkilerini ölçmektir. Buamaçdoğrultusunda,yasasonrasıyenibüyükşehirbelediyesiolanondört ildenHatay,Malatya,ManisaveVanolmaküzeredörtbüyükşehirbelediyesiörneklemolarakalınmış-tır.Örneklemolarakalınanillerincoğrafikolarakfarklınoktalardaolmasıvebüyükşehirbelediyebaşkanlarınınfarklısiyasipartiyemensupolmaları(Hatay:CumhuriyetHalkPar-tisi,Malatya:AdaletvekalkınmaPartisi,Manisa:MilliyetçiHareketPartisi,Van:HalklarınDemokrasiPartisibakımındanbirilktir.Araştırmada; literatürtaraması,yerelveulusalbasınileberaberyazınsalvegörselkaynaklar,gözlem,yüzyüzegörüşmevebetimleyicibiryöntemkullanılmasınınyanında;veritoplamayöntemiolarakanketuygulamasındanfaydalanılmıştır.

Çalışmada,örneklemolarakalınanbüyükşehirlerin2015yılınüfuslarınaorantılıola-rakistatistikihesaplamalaryapılarak;Hatayilinde330katılımcı,Malatyailinde165ka-tılımcı,Manisailinde275katılımcıveVanilinde230katılımcıileberabertoplamda1000katılımcıylaanketçalışmasıyapılmıştır.İlgilianket16Şubat2016ile10Mayıs2016ta-rihleriarasındageneliyansıtmasıadına,özelliklebüyükşehirbelediyesicivarındakiyerelhalkınyoğunolduğucaddelerde,parklardaoturan,eskidenköyolanmahalleterminalle-rindebulunankatılımcılarauygulanmıştır.Araştırmadaeldeedilenverilerinanalizi içinSPSS22paketprogramındanfaydalanılarak;Yüzde,FrekansAnalizi,TTesti,TekYönlüVaryansAnalizi (AnOVA) veki kare Bağımsızlık Testleri yapılarak sonuçları hakkındabilgilerverilmesininyanında6360sayılıyasaveyasa ilegetirilendüzenlemeleregenelolarakyerverilmiştir.

BÜYÜKŞEHİR BELEDİYE YÖNETİMİNE İLİŞKİN TARİHSEL SÜ-REÇTürkiye’debüyükşehirbelediyelerininoluşumunagidentarihselsürecikronolojikola-

raksıralayacakolursak:1965yılında,BakanlarkurulukararıileİmarveİskânBakanlığı-nabağlıolarakİstanbul,İzmirveAnkara’danazımİmarPlanBürolarınınkurulması,1972yılındaBakanlıklararasıİmarkoordinasyonkurulununkurulması,Yine1972yılındayasatasarısıolarakİçişleriBakanlığıtarafındanhazırlananMetropolitenHizmetBirliği,1975yılında İçişleriBakanlığıncahazırlananMetropolitenHizmetBirliğiYasaTasarısı,1979yılındaBakanlarkurulukararıilePlanlamaveEşgüdümkurulununkurulması,1980yı-lındaİçişleriBakanlığıileİmarveİskânBakanlığıncahazırlananBüyükkentBirliğiYasa


Tasarısı,1980yılındabüyükkentlerinyakınçevresindekiyerleşimyerlerininanabele-diyelerebağlanmasıhakkındaki2561sayılıyasanınçıkarılması,1982Anayasasının127.maddesine‘Büyükşehirleriçinözelyönetimler…’oluşturuluribaresininkonulmasınınar-dından1984yılındaçıkarılan3030sayılıyasaileTürkiye’debüyükşehirmodeliuygulan-mayabaşlanmıştır(Güngör,1993:48-49;Aktaran,Tekel,2013:197).

1980yılınakadarbüyükşehirlereyönelikçalışmalardahaçokzorunluolarakbirlik-leşmemodelikapsamında,uzunvadeliçözümleryerinekısavadeliçözümlergetirilmişolması (Bulut:1999:50), yoğunnüfusartışı vekaynaklarınyetersizliği gibi sorunlarıngiderilmesindeyetersizkalınması,büyükşehirleriçinyenimodelarayışlarınıdevamet-tirmiştir.1984tarihve18453sayılıResmiGazete’deyayımlanan3030sayılıyasailebü-yükkentlerinyönetimineilişkinuygulamayakonulanyenimodelilebüyükşehirbelediyeyönetimlerininhukukistatüleridüzenlenerek,hizmetlerinplanlı,programlı,etkinveve-rimlibirşekildeyürütülmesininsağlanmasıamaçlanmıştır.Bumodelilesınırlarıiçerisin-debirdenfazlailçebulunanyerleşimalanlarıbüyükşehirolaraktanımlanmıştır.Yapılandüzenlemeileilkolarakİstanbul,Ankaraveİzmirillerindebüyükşehirbelediyelerikurul-muştur.2000yılıdâhilolmaküzereçıkarılanyasavekanunHükmündekararnamelerileTürkiye’dekibüyükşehirbelediyesayılarıartırılarak16’yayükselmiştir.

6360 SAYILI YASA İLE ORTAYA ÇIKAN BÜYÜKŞEHİR BELEDİ-YE SİSTEMİ12.11.2012tarihindekabuledilenve06.12.2012tarihinde28489sayılıResmiGaze-

tedeyayımlanarakyürürlüğegiren6360sayılı“On Üç İlde Büyükşehir Belediyesi ve Yirmi Altı İlçe Kurulması ile Bazı Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun” ileözellikle5216sayılıBüyükşehirBelediyeYasası,5393sayılıBelediyeYasası,5302sayılı İlÖzel İdareYasasıve5018sayılıkamuMaliYönetimivekontrolYasasın-daönemlidüzenlemelergetirmiştir.14.03.2013tarihinde6447sayılıyasaile6360sayılıyasadayapılandeğişiklikleOrduilibüyükşehirbelediyestatüsünekavuşturulmuşveya-sanınadı“On Dört İlde Büyükşehir Belediyesi ve Yirmi Yedi İlçe Kurulması ile Bazı Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun” olarak değiştirilmiştir.6360sayılıyasabüyükşehirbelediyeyönetiminidahaetkinhalegetirenyenibirmodelortayaçıkarmıştır.Yasa,özellikleyönetimsel,siyasiveyerelanlamdaönemlidüzenleme-lergetirmektedir.

6360 Sayılı Yasanın Yerel Yönetimlerde Oluşturduğu Genel Değişik-likler6360sayılıyasaileönemlidüzeydeköklüdeğişiklikleryapılmıştır.Yapılanbugenel

değişikliklergenelolarakşunlardır (kaypakveYılmaz,2015:1333;Parlak,2015:355;Genç,2014:5;BelliveAydın,2016:1701;İzciveTuran,2013:125-126):• 14Yenibüyükşehirbelediyesikurulmuştur.• 750.000nüfusasahipolanillerdebüyükşehirbelediyesikurulmasınınönüaçılmıştır.• Büyükşehirlerdekiilözelidareleri,beldebelediyeleriveköylerintüzelkişiliklerikal-

dırılarakkapatılmıştır.• Tüzelkişiliğikaldırılanköylerde5yılsüreilevergi,katılımpayıveharçalınmayacak,

içmesuyukullanımücretiyine5yılsüreileendüşüktarifenin%25’nigeçmeyecekşekildebelirlenmesikoşulugetirilmiştir.

• BüyükşehirlerdevalininsorumluluğundaYatırımİzlemevekoordinasyonBaşkanlığıkurulmuştur.


• Büyükşehirlerdeyeniilçelerkurulmuştur• Yenivedahaöncekibütünbüyükşehirbelediyelerininsınırlarıilmülkisınırlarıola-

rakdeğiştirilmiştir.• Büyükşehirlerdebulunanköylermahallestatüsünedönüştürülmüştür.• Büyükşehirbelediyesiolmayan51ilde,nüfusu2000’inaltındakibeldebelediyeleri

kapatılarakköyedönüştürülmüştür.Buhükümile552belediyenintüzelkişiliğison-lanmıştır.

• Yenibirmahallekurulmasında500nüfuskoşulugetirilmiştir.• Büyükşehirlerdebulunanbucakvebucakteşkilatlarıkapatılmıştır.• Büyükşehirlerdenüfusu100binigeçenilçelerdekadınveçocuklarınbarınmalarıiçin

konukeviaçmazorunluluğugetirilmiştir.• Büyükşehirbelediyelerindekimahalliidarebirliklerikaldırılmıştır.• Belediyelere,ticariamaçtaşımayanyapılariçinmahalleyedönüşenköylerdetipmi-

mariprojelervemühendislikprojesiyapmaveyaptırmahakkıtanınmıştır.• Belediyeleresporuteşviketmekmaksadıylasporkulüplerineyardımedebilmeim-

kânısağlanmıştır.• GenelBütçeVergiGelirlerindenilözelidarelerevebelediyelereverilenpaylardade-

ğişikliklerolmuştur.• Büyükşehirsınırlarındaeldeedinilengenelbütçevergi tahsilatıgelir toplamından

büyükşehirbelediyelerineverilenpay%5den%6yaçıkarılmıştır.

6360 SAYILI YASA İLE OLUŞTURULAN YENİ BÜYÜKŞEHİR BE-LEDİYE SİSTEMİNİN UYGULAMADAKİ YÖNETSEL ANLAMDA-Kİ ETKİLERİNE YÖNELİK YAPILAN ALAN ARAŞTIRMASI VE BULGULARBubölümde;çalışmadaörneklemolarakalınanHatay,Malatya,ManisaveVan illeri

hakkındagenelbilgilerinverilmesininyanında;araştırmanınamacı,önemi,evrenveör-neklem,araştırmanınvarsayımlarıvehipotezleri,sınırlılıklarıvearaştırmasorularıaçık-lanmış,dahasonraveritoplamatekniğindenbahsedilerekverilerinanalizindekullanılanyöntemlerüzerindedurulmuştur.

Alan Araştırması Kapsamında Yer Alan Büyükşehirlerin Genel Özel-likleriÇalışmada,örneklemolarak6360sayılıyasailebüyükşehirbelediyesiolarak30Mart

2014tarihindenitibarenyerelhalkahizmetvermeyebaşlayanondörtilarasındayeralanHatay,Malatya,ManisaveVanillerineyönelikgenelözelliklereaşağıdayerverilmiştir.

Hatay İlinin Genel ÖzellikleriHatayilidinibakımdan,üçfarklıdinin(Müslüman,YahudiveHristiyanların)vefarklı

mezheplerinbirlikteuyumlubirşekildeyaşadığışehirdir.Ayrıcainsanlarınibadetleriniyerinegetirdiği cami,kilisevehavranınaynımahalde,biraradayeraldığınadir şehir-lerdenbirisidir. (www.hatay.gov.tr,2019).Hataykenti, çoklubirkültürelözelliğe, farklıkimliklibiryapıyaveçağdaşyaşamanlayışınasahipfarklılıklarasaygılı,hoşgörününönplandaolduğukozmopolitniteliklibirkentimizdir.

Hatayilinüfusbakımından,2018yılıAdreseDayalınüfuskayıtSistemiverilerine1609856’dır’.Enkalabalıkilbazındanüfusuile13.sıradayeralmaktadır.Yüzölçümü5.867km2venüfusyoğunluğukm2’ye274kişidüşmektedir.(www.nufusu.com,2019).İlineko-nomisinebakıldığında;tarım,ticaretvesanayininönplanaçıktığıgörülmektedir.Tarımsal


ürünolarakçokçeşitlivebolürününalındığıverimlitopraklarasahipolduğundantahıl,sebzevemeyveambarıolarakadlandırılır.Gastronomialanındamutfağıileünlüdür.Sa-nayialanındademir-çelikfabrikasınınbulunduğu,tarımaraçvegereçlerininüretimininyapıldığıticarianlamdaTürkiye’deönemlibiryeriolanildir(www.cografya.gen.tr,2019).

2012yılındaçıkarılan6360sayılıyasailebüyükşehirolanHatay,30Mart2014yerelseçimlerindensonrabüyükşehirbelediyesiolarakyerelhalkahizmetvermeyebaşlamış-tır.HatayBüyükşehirBelediyesinebağlı;Altınözü,Antakya,Arsuz,Belen,Defne,Dörtyol,Erzin,Hassa,İskenderun,kırıkhan,kumlu,Payas,Reyhanlı,SamandağveYayladağıolmaküzere15ilçebelediyesibulunmaktadır.Builçelerarasındaki4ilçe(Antakya,Arsuz,DefnevePayas)6360sayılıyasaileyenikurulan27ilçearasındayeralmaktadır.YasaileyenikurulanAntakyaveDefneilçeleriHataybüyükşehirBelediyesi’ninmerkezilçelerinioluş-turmaktadır.

Malatya İlinin Genel ÖzellikleriTürkiye’ninDoğuAnadoluBölgesi’ndeyeralanMalatyakenti,geçmiştevegünümüzde

önemliuygarlıklarıbuluşturankesişmenoktalarındanbiridir.Buözelliğiilekenttarihinhersafhasındaöneminikorumuştur(www.malatya.gov.tr,2019).

Malatyailinüfusbakımından,2018yılıAdreseDayalınüfuskayıtSistemiverilerine797.036’dır.Enkalabalıkilbazındanüfusuile28.sıradayeralmaktadır.Yüzölçümü12.146km2venüfusyoğunluğubakımındankm2’ye66kişidüşmektedir(www.nufusu.com,2019).İlinekonomisinebakıldığındaönplandatarımvetarımadayalısanayifaaliyetleriyeral-maklaberabertekstilvehayvancılıklauğraşılmaktadır(www.cografya.gen.tr,2019).DoğuAnadolu’nunkayısısıile‘sarıyüzünü’oluşturanMalatyakenti,zenginkültürelmirasıvegeniştarımsalalanlarasahipolmasıyla,büyükbirgelişimpotansiyelitaşımaktadır(kay-pakveYılmaz, 2015:1345).kayısı üretimindebirmarka şehirolanMalatya’nınkayısımarkalığı2017yılındaAvrupaBirliğitarafındancoğrafiişaretolaraktesciledilmiştir.Ma-latya’dadüzenliolarakheryılkayısıfestivalidüzenlenmektedir.

2012yılındaçıkarılan6360sayılıyasailebüyükşehirbelediyesiolmayahakkazananMalatya,30Mart2014yerelseçimlerindensonrabüyükşehirbelediyesiolarakyerelhalkahizmet vermeyebaşlamıştır. MalatyaBüyükşehirBelediyesinebağlı;Akçadağ,Arapgir,Arguvan,Battalgazi,Darende,Doğanşehir,Doğanyol,Hekimhan,kale,kuluncak,Pütürge,Yazıhan,Yeşilyurtolmaküzere13ilçebelediyesibulunmaktadır.BuilçelerarasındayeralanBattalgazi veYeşilyurt ilçeleriMalatyaBüyükşehirBelediyesininmerkez ilçelerinioluşturmaktadır.

Manisa İlinin Genel Özellikleri Manisa;13.269kilometrekareyesahipEgeBölgesindeyeralanbirkentolup;ulaşım,

ticari,ziraivesanayiaçıdanbölgedeönemlibiryeresahiptir.BatıAnadolu'daSpilDağıileGediznehriarasındayeralanManisailinintarihinebakıldığındaM.Ö.3000yıllarınadayanmaktadır.Hititler,Frigler,Lidyalılar,Makedonlar,Romalılar,Bizanslılar,BeyliklerveOsmanlı uygarlıklarınadair izlerbulunmaktadır. Tarihboyuncakültür ve sanat eserle-rininyoğunolduğu, ticaretyollarınınüzerindebulunduğuManisa ili,kültürelvedoğalkaynaklarıbakımındanzenginbirtatilkentidir(www.manisakulturturizm.gov.tr,2019).

Manisailinin2018yılıitibariylenüfusu1.429.643’dür.nüfusbakımındanenkalabalıkillerarasında14. sıradayeralmaktadır.Yüzölçümü13.269km2olup,nüfusyoğunluğubakımından km2’ye 108 kişi düşmektedir (www.nufusu.com, 2019). İlin ekonomisinebakıldığında,tarımvesanayiyedayandığıgörülmektedir.İltopraklarınınyaklaşık%92’sitarımauygunolup; zeytin, üzüm,pamukve tütün çoğunlukla yetiştirilmektedir (www.cografya.gen.tr,2019).


ManisaBüyükşehirBelediyesinebağlı;Ahmetli,Akhisar,Alaşehir,Demirci,Gölmarma-ra,Gördes,kırkağaç,köprübaşı,kula,Salihli,Sarıgöl,Saruhanlı,Selendi,Soma,Turgutlu,ŞehzadelerveYunusemreolmaküzere17ilçebelediyesibulunmaktadır.Builçelerara-sındayeralanYunusemreveŞehzadelerilçesiManisaBüyükşehirBelediyesininmerkezilçelerinioluşturmaktadır.

Van İlinin Genel ÖzellikleriVan iliDoğuAnadoluBölgesininvolkanikdağlarlaçevrili çukurkesimindeyeralan

VanGölünündoğukıyısına5kilometremesafedeçokazmeyillibiraraziüzerindebulun-maktadır.1725metrerakımyüksekliğiolanVanili,Türkiye’ninenbüyükgölüolanVanGölü’nesahiptir(www.vankulturturizm.gov.tr,2019).

Van ilinin2018yılı itibariylenüfusu1.123.784’dür.nüfusbakımındanenkalabalıkiller arasında19. sırada yer almaktadır. Yüzölçümü21.334km2 olup, nüfus yoğunluğubakımındankm2’ye53kişidüşmektedir(www.nufusu.com,2019).İlinekonomisitarımvehayvancılığadayalıolmaklaberaberhayvanürünleriniişleyensanayiyedayanmakta-dır.nüfusun%77’sitarımişlerindeçalışmaktadır.İltopraklarınınengebeliolmasıvekışşartlarınınsertveuzungeçmesindendolayıbitkiçeşitliliğibakımındansınırlıdır(www.cografya.gen.tr,2019).

Van ili2012yılındaçıkarılan6360sayılıyasailebüyükşehirbelediyesistatüsükaza-nan14ildenbiridir.VanBüyükşehirBelediyesinebağlı;İpekyolu,Erciş,Tuşba,Edremit,Özalp, Çaldıran, Başkale,Muradiye, Gürpınar, Gevaş, Saray, Çatak veBahçesaray olmaküzere13ilçebelediyesibulunmaktadır.

Araştırmanın Amacı Araştırmanıntemelamacı;6360sayılıyasasonrasıoluşturulanyenibüyükşehirbele-

diyesistemininuygulamadakietkileriniortayaçıkarmaktır.Bubağlamda;6360sayılıyasaileönemlidüzeydedüzenlemeleryapılmış,yapılandüzenlemelerinyerelhalkagenişan-lamdayansımasınınölçülmesinoktasındaeksiklerbulunduğugörülmektedir.Çalışmada;6360sayılıyasaileyenibüyükşehirbelediyesiolanAydın,Balıkesir,Denizli,Hatay,Malat-ya,Manisa,kahramanmaraş,Mardin,Muğla,Ordu,Tekirdağ,Trabzon,ŞanlıurfaveVanbü-yükşehirleriarasından,Hatay,Malatya,ManisaveVanBüyükşehirBelediyeleriörneklemolarakalınarak,ilgiliyasaileuygulamayakonulanbüyükşehirsistemininyerelhalkayö-netselanlamdaolumluveolumsuzyöndeetkileriningündemetaşınmasıamaçlanmıştır.

Araştırmanın Varsayımları ve SınırlılıklarıBuçalışmada;ulaşım,zamanvemaliyetunsurlarıdikkatealınarakkonuyailişkin,sı-

nırlısayıdakatılımcıileanketçalışmasıyapılmıştır.Anketçalışmasıörneklemalınanilgiliillerinbüyükşehirbelediyesininbulunduğuişlekalanlardayapılmıştır.Anketçalışmasınınhangi ildehangisayıda,hangiyollarla,nasılhesaplanarakanketsayılarınınbelirlendiğiaraştırmanınyöntemkısmındaaçıklanmışolup,çalışmayailişkinvarsayımlarvesınırlı-lıklarşunlardır:• Veritoplamaaracıolarakkullanılananketteyeralansorularınherbirindekideğerler

arasındakifarklılıkkatılımcılartarafındanayırtedilebileceğivarsayılmıştır.• Araştırmadaveritoplamaaracıolarakkullanılananketinkonuyadairbütündetayları

kapsadığıvarsayılmıştır.• Anketuygulamasındakatılımcılarınanketteyeralansorularaverdiğicevaplarınger-

çekdurumuyansıttığıvarsayılmıştır.• Araştırmadaanketkatılımcılarınınmantıklıcevaplarverebilmeleri içinbüyükşehir

belediyesiningörevvesorumluluklarınadairyeterlidüzeydebilgi sahibiolduklarıvarsayılmıştır.


• Araştırmadakatılımcılarauygulanananketlerinkatılımcılartarafındanölçektekiifa-delere içtenlikledoğruvesamimiolarakcevapladıklarıvebucevaplarıngeçerlivegüvenilirolduğu,verilerinanalizindekullanılanistatikselyöntemlerinamacınauy-gunolduğuvarsayılmaktadır.Yukarıda belirtilen varsayımların yanında araştırmanın bir alan araştırması olması

sebebiyleulaşım,zamanvemaliyetunsurugözönünealınarak6360sayılıyasailebüyük-şehirbelediyesiolan14yenibüyükşehirbelediyesinden4yenibüyükşehirbelediyesiolanillertercihedilerekaraştırma4ilinbüyükşehirbelediyesiilesınırlandırılmıştır.

Araştırmanın YöntemiAraştırmaverilerinintoplanmasıveverilerinanalizineilişkinbilgilerbaşlıklarhalinde

aşağıdasunulmuştur.

Araştırmanın Evreni ve Örneklem Araştırmamızınevrenini,6360sayılıyasasonrasıbüyükşehirbelediyesiolan14il(Ay-

dın,Balıkesir,Denizli,Hatay,Malatya,Manisa,kahramanmaraş,Mardin,Muğla,Tekirdağ,Trabzon,ŞanlıurfaOrduveVan)oluşturmaktaolup,çalışmaörneklemiolarak,Hatay,Ma-latya,ManisaveVanBüyükşehirBelediyeleriseçilmiştir.2015yılındayapılançalışmamız-dabelirtilenillerinörneklemolarakseçilmesindekiamaç, farklısiyasalpartiyemensupbüyükşehirbelediyebaşkanlarınınolması(Hatay:CumhuriyetHalkPartisi,Malatya:Ada-letvekalkınmaPartisi,Manisa:MilliyetçiHareketPartisi,Van:HalklarınDemokrasiPar-tisi)veTürkiye’nindoğrusaldüzlemdeendoğusu(Van)veenbatısında(Manisa)yaşayanyerelhalkayasanınyönetselanlamdakiolumluveolumsuzetkileriölçülmeyeçalışılmıştır.

Örneklemde yer alan katılımcı sayısı illerin nüfuslarına orantılı olarak belirlenmişolup, katılımcıları belirlemede basit tesadüfi örnekleme yöntemi uygulanmıştır.Tanımlananevrendekiherelemanın,eşitvebağımsızseçilmeşansınınolmasınınyanındabirisinin diğerinin seçilme olasılığını engellemediği yönteme basit tesadüfi örneklemedenir(Altunışıkvevd.2010:197).

Veri Toplama YöntemiAraştırmada; literatür taraması, yerelveulusalbasın ileberaberyazınsalvegörsel

kaynaklar,gözlem,yüzyüzegörüşmevebetimleyicibiryöntemkullanılmasınınyanındaveritoplamayönetimiolarakankettekniğindenyararlanılmıştır.

Veritoplamaaracıolarakseçilenanketikibölümdenoluşmaktadır:Birincibölümde;büyükşehirbelediyesindeyaşayanyerelhalkayöneliktanımlayıcıözellikleribelirlemekiçincinsiyet,medenidurum,yaş,meslek,ikametgâhyerivesüresisorulmasınınyanındayerelhalkınillerininbüyükşehirolmalarındakimemnuniyetlerineyöneliksorularyeral-maktadır.İkincibölümdeise;6360sayılıyasaileyapılandüzenlemelerinyerelhalkayö-netselanlamdaetkilerineyönelikyerelhalkındüşüncelerinitespitetmekamacıylaoluş-turulanölçekyeralmaktadır.Sözkonusuölçekyönetselboyutta7ifadedenoluşmaktadır.İfadelerin puanlanmasında Likert ölçeğinden yararlanılmıştır. Likert ölçeği; birden çoksorudanoluşanveanketkatılımcılarınasorulansorulara,sorulardaifadeedilendüşünce,görüş, öneri vebilgiye katılıp katılmadıklarını derecelendirme ile cevaplandırılmasıdır.Uygulamadaençokbeşliseçeneklereyerverilmektedir(GürişveAstar,2014:16).Bubağ-lamdaLikertölçeğinde,katılımcılarınillerininbüyükşehirbelediyesiolmasıileyönetselanlamdayansımalarınayönelikgörüşleriniölçmeküzere“5:kesinliklekatılıyorum”.“4:katılıyorum”.“3:OrtaDüzeydekatılıyorum”.“2:katılmıyorum”.“1:kesinliklekatılmıyo-rum”aralığındapuanlandırılmıştır.


AnketYapılan İller

Dağıtılan Anket Sayısı

Toplanan AnketSayısı

Değerlendirme-ye Alınan Anket Sayısı

Değerlendirmeye Alınan AnketlerinDağılımı

Hatay 360 332 330 %31,9

Malatya 190 166 165 %16,5

Manisa 340 278 275 %28,6

Van 310 235 230 %23,0

Toplam 1200 1011 1000 %100

Tablo 1.BüyükşehirBelediyesiOlanİllereGöreAnketlerinDağılımı

Araştırmamızdaörneklemhesaplamasındabelirtilenenaz384katılımcıileyapılmasıgerekenanket çalışmamızdahagüvenilirolması açısından toplamda1000katılımcı ileyapılmıştır. Sözkonusu anket illerin2015yılı nüfuslarınaorantılı olarak istatistiki he-saplamalaryapılarak,tablo1’degörüldüğügibiHatayilinde330katılımcı,Malatyailinde165katılımcı,Manisailinde275katılımcıveVanilinde230katılımcıileberabertoplamda1000katılımcıyauygulanmıştır.

Veri Analiz YöntemleriAraştırmadaeldeedilenverilerinanaliziiçinSPSSprogramıkullanılarakanalizlerya-

pılmıştır.Yapılananalizler;normaldağılımtesti,tanımlayıcıistatistikler(yüzde,frekans),Ttesti,Tekyönlüvaryansanalizi(AnOVA)vekikarebağımsızlıktestlerindenoluşmak-tadır.Anketteyeralanölçeğe ilişkingeçerlilikvegüvenirlikanalizi içinAlfa (CronbachAlpha)değerihesaplanmıştır.

Ölçeğe İlişkin Güvenirlik AnaliziGüvenirlik analizinde kullanılan Alfa Modeli (Cronbach Alpha Coefficient); ölçekte

bulunanxproblemin,homojenbiryapıgösterenbirbütünüaçıklayıpaçıklamadığınıin-celeyenmodeldir.Birölçektekixprobleminvaryanslarıtoplamınıngenelvaryansaoran-lamasıylabulunur.0(sıfır)ile1(bir)arasındadeğeralanbukatsayıyaAlfa(Cronbach)katsayısıdenir(kayış,2010:404).

ALFA (CRONBACH) KATSAYISI YORUM

0.00–0,40 ÖlçekGüvenilirDeğildir

0,40–0,60 ÖlçeğinGüvenirliğiDüşük

0,60–0,80 ÖlçekOldukçaGüvenilir

0,80–1.00 ÖlçekYüksekDerecedeGüvenilir

Tablo 2.AlfakatsayısınaBağlıOlarakÖlçeğinGüvenirliği

(kayış,2010:403).


Verilenbilgilerışığında;araştırmaölçeğineilişkinyapılangüvenilirlikanalizisonucueldeedilenCronbachAlphadeğerinin0,814olaraktespitedilmişolmasıölçeğinyüksekderecedegüvenilirolduğunugöstermektedir.

ARAŞTIRMANIN BULGULARIBubölümdeeldeedilenbulgularınanalizedilmesiyleeldeedilensonuçlaryorumlana-

rakkonuylailgiliönerilergeliştirilmiştir.

Değişkenler F %

İkam

et E

dile

n İl

Hatay 330 33,0

Malatya 165 16,5

Manisa 275 27,5

Van 230 23,0

Toplam 1000 100,0

Tablo 3.katılımcılarınİkametEttikleriİllereİlişkinTanımlayıcıİstatistikiBilgiler

Tablo 3 incelendiğinde, nüfuslarına orantılı olarak belirlenen toplam 1000 kişininaraştırmayakatıldığıvekatılımcılarındağılımınabaktığımızda;Hatayilinden330(%33)katılımcı,Malatya ilinden165(%16,5)katılımcı,Manisa ilinden275(%27,5)katılımcı,Vanilindenise230(%23)katılımcınınyeraldığıgörülmektedir.

Değişkenler F %

CinsiyetErkek 536 53,6

Kadın 464 46,4

Doğum Yeri

İlmerkezi 385 38,5

İlçe 346 34,6

Kasaba 96 9,6

Köy 158 15,8

Yurt dışı 15 1,5

Yaş

18-25 216 21,6

26-30 236 23,6

31-35 171 17,1

36-40 121 12,1

41-45 125 12,5

46 ve yukarısı 131 13,1

Medeni DurumEvli 602 60,2

Bekâr 398 39,8


Meslek

Memur 229 22,9

İşçi 212 21,2

Esnaf 188 18,8

Çiftçi 113 11,3

Diğer 258 25,8

Öğrenim Durumu

Okuryazar değil 37 3,7

Okuryazar 113 11,3

İlköğretim 199 19,9

Lise 259 25,9

Yüksekokul 2 yıllık 144 14,4

Yüksekokul 4 yıllık 191 19,1

Yüksek lisans 47 4,7

Doktora 10 1,0

Tablo 4.katılımcılarınDemografikÖzelliklerineİlişkinTanımlayıcıBilgiler

Tablo4incelendiğinde;araştırmayakatılanların536’sı(%53,6)erkekkatılımcı,464’ü(%46,4) ise kadın katılımcıdan oluşmuştur. Erkek katılımcı sayısı kadın katılımcı sayı-sından72 (%7,2) katılımcı fazla olduğu görülmektedir. katılımcıların doğumyerlerinebakıldığında;385katılımcı (%38,5) ilmerkezindedoğmuş iken,346katılımcı (%36,6)ilçemerkezinde,96katılımcı (%9,6)kasabada (eskidenbeldebelediyesiolanyerleşimalanı),158katılımcı(%15,8)köyde(Eskidenköyolanmahallede)ve15katılımcı(%1,5)iseyurtdışındadoğduğugörülmektedir.katılımcılarınyaşgrupdağılımlarınıincelediği-mizde;araştırmayakatılanların216’sı(%21,6)18ile25yaşarasındayeralırken,236’sı(%23,6)26ile30yaşarasında,171’i(%17,1)31ile35yaşarasında,121’i(%12,1)36ile40yaşarasında,125’i (%12,5)41 ile45yaşarasındave131’i (%13,1)46veüzeriyaşarasındadır.katılımcılarınçoğunluğuolan623’ü(62,3)18ile35yaşarasındaolduğugörülmektedir.

katılımcıların medeni durumlarına baktığımızda; 602 katılımcı (%60,2) evli iken398 katılımcı (%39,8) bekârdır. katılımcıların çoğunluğunun evli olduğu görülmekte-dir. katılımcılarınmeslekgruplarıincelendiğinde;katılımcıların229’u(%22,9)memuriken,212’si(%21,2)işçi,188’i(%18,8)esnaf,113’ü(%11,3)çiftçive258’i(%25,8)diğermeslekgruplarınıoluşturmaktadır.Meslekgruplarındadiğermeslekgruplarındanson-raenfazlamemurolankatılımcısayısınınolduğugörülmektedir.katılımcılarınöğrenimdurumlarınabaktığımızda;37(%3,7)katılımcıokuryazardeğiliken,113’ü(%11,3)okur-yazar,199’u (%19,9) ilköğretim,259’u (%25,9) lise,144’ü (%14,4)yüksekokul2yıllık(Önlisans),191’i(%19,1)yüksekokul4yıllık(Lisans),47’si(%4,7)yükseklisansve10’u(%1,0)doktoramezunudur.katılımcılarınçoğunluğu(651katılımcı)liseveüzerindeöğ-renimdurumunasahipolduğugörülmektedir.


Değişkenler F %

İkam

et E

ttiğ

iniz

Yer

Büyükşehirbelediyesimerkezilçesinden 495 49,5

Büyükşehirbelediyeilçesinden 224 22,4

Büyükşehirilçesinebağlıeski-denköyolanmahallede 281 28,1

Toplam 1000 100,0

Tablo 5.katılımcılarınBüyükşehirBelediyesindekiİkametYerlerineİlişkinİstatistikiBilgiler

Tablo5incelendiğinde;büyükşehirbelediyesimerkezilçesindeikametedenkatılımcısayısı495(%49,5) iken,büyükşehirbelediye içesinde224(%22,4)katılımcıvebüyük-şehir ilçesinebağlı eskidenköyolanmahallede ise ikameteden281 (%28,1)katılımcıyeralmaktadır.katılımcılarınbüyükşehirbelediyesindekiikametyerlerinebakıldığındayaklaşıkyarısınınbüyükşehirbelediyesimerkezilçesindeyaşadığıgörülmektedir.

İfadeler

Katılım Düzeyi

S.S.

Kat

ılmıy

orum

Ort

a D

üzey

de

Kat

ılıyo

rum

Kat

ılıyo

rum

Kesi

nlik

le

Kat

ılıyo

rum

6360 sayılı yasa sonrasıBüyükşehir Belediyesi ilmülki sınırlarına kadaryeterli düzeyde hizmetgötürmektedir.

F 335 218 168 102 177

2,57 1,48% 33,5 21,8 16,8 10,2 17,7

6360 sayılı yasa sonrasıSu ve kanalizasyon gibialtyapıyatırımvehizmet-lerindeiyileşmeolduğunudüşünüyorum

F 153 122 286 202 237

3,25 1,35% 15,3 12,2 28,6 20,2 23,7

6360 sayılı yasa sonrasıkentimde katılımcı, şeffafbir yönetim anlayışı be-nimsenmiştir.

F 243 123 114 21 4993,41 1,72

% 24,3 12,3 11,4 2,1 49,9

BŞBY’e geçiş sonrası ya-şadığım kentin kırsal ke-simlerinde yol, Su ve ka-nalizasyon faaliyetlerineyönelikyatırım,bakımveonarımhizmetleriarttı.

F 242 232 220 123 183

2,77 1,42% 24,2 23,2 22,0 12,3 18,3

VedatYILMAZ,ŞafakkAYPAk 73

Büyükşehir Belediye Yö-netimine (BŞBY) geçişsonrası yaşadığım kentteyol bakım ve onarım faa-liyetlerininarttığınıdüşü-nüyorum.

F 118 131 244 205 302

3,44 1,35% 11,8 13,1 24,4 20,5 30,2

BŞBY’e geçiş sonrası ya-şadığım kentteki ulaşımhizmetlerinde iyileşmeolduğunudüşünüyorum.

F 116 104 203 229 3483,59 1,36

% 11,6 10,4 20,3 22,9 34,8

Genel olarak büyükşehirbelediyesinin yönetimin-denmemnunum.

F 228 166 232 158 2162,97 1,45

% 22,8 16,6 23,2 15,8 21,6

Boyut genel ortalama/Standart Sapma 3,32 1,14

Tablo 6.katılımcılarınBŞBY’eGeçişSonrasıYönetselDeğişimlereYönelikDüşüncelerineİlişkinTanımlayıcıBilgiler

Tablo6’dakatılımcılarınbüyükşehirbelediyeyönetiminegeçiş sonrası sosyaldeği-şimlereyönelikdüşüncelerineilişkintanımlayıcıbilgilerinaritmetikortalamavestandartsapmadeğerleribelirtilmiştir.AritmetikOrtalama;serinintoplammiktarının,serininbi-rimsayısınabölünmesisonucundaulaşılanölçüyedenir.Aritmetikortalama;sembolüilegösterilir.gösterilir.

Olarakhesaplanır(GürişveAstar,2014:44).Çalışma-

mızbeşbirimden (kesinliklekatılmıyorum, katılmıyorum,OrtaDüzeydekatılıyorum,katılıyorum,kesinliklekatılıyorum)oluşmaktadır.Yukarıdakiformülegörearitmetikor-talamayıbulacakolursak:talamayıbulacakolursak:

olarakaritmetikortalamabulunur.Budabize3‘ün

üzerinde olan bir aritmetik ortalama sonucununolumlu, aksi durumunda ise olumsuzyöndeyorumlanacağıanlamınagelmektir.BuifadeilebirliktekatılımcılarınBŞBY’egeçişsonrasıyönetimseldeğişimlereyönelikdüşüncelerinebakıldığında;“6360sayılıyasason-rasıBüyükşehirBelediyesiilmülkisınırlarınakadaryeterlidüzeydehizmetgötürmekte-dir.”Düşüncesinekatılımcıların335’i(%33,5)kesinliklekatılmadığını,218’i(%21,8)ka-tılmadığını,168’i(%16,8)ortadüzeydekatıldığını,102’si(%10,2)katıldığınıbelirtirken177’si(%17,7)isekesinliklekatıldığınıbelirtmiştir.katılımcılarındüşüncelerininaritme-tikortalamalarınabakıldığında;aritmetikortalamanın2,57olduğuvekatılımcılarınço-ğunluğununbüyükşehirbelediyesininilmülkisınırlarınakadarhizmetgötürmenoktasın-dayeterliolmadığıgörüşündedir.

“6360sayılıyasasonrasısuvekanalizasyongibialtyapıyatırımvehizmetlerindeiyi-leşmeolduğunudüşünüyorum.”Düşüncesinekatılımcıların153’ü(%15,3)kesinlikleka-tılmadığını,122’si(%12,2)katılmadığını,286’sı(%28,6)ortadüzeydekatıldığını,202’si(%20,2)katıldığınıbelirtirken237’si(%23,7)isekesinliklekatıldığınıbelirtmiştir.katı-lımcılarındüşüncelerininaritmetikortalamalarınabakıldığında; aritmetikortalamanın3,25olduğuvekatılımcılarınçoğunluğunun6360sayılıyasasonrasıkentlerindekisuvekanalizasyongibialtyapıyatırımvehizmetlerindeiyileşmeolduğudüşüncesininhâkimolduğugörülmektedir.

“6360 sayılı yasa sonrası kentimde katılımcı, şeffaf bir yönetim anlayışı benimsen-miştir.”Düşüncesinekatılımcıların243’ü(%24,3)kesinliklekatılmadığını,123’ü(%12,3)


katılmadığını,114’ü(%11,4)ortadüzeydekatıldığını,21’i(%2,1)katıldığınıbelirtirken499’u(%49,9)isekesinliklekatıldığınıbelirtmiştir.katılımcılarındüşüncelerininaritme-tikortalamalarınabakıldığında;ortalamanın3,41olduğuvekatılımcılarınçoğunluğununyaşadığıkentteşeffafbiryönetimanlayışınınbenimsendiğigörüşününhâkimolduğugö-rülmektedir.

“BŞBY’egeçişsonrasıyaşadığımkentinkırsalkesimlerindeyol,suvekanalizasyonfa-aliyetlerineyönelikyatırım,bakımveonarımhizmetleriarttı.”Düşüncesinekatılımcıların242’si(%24,2)kesinliklekatılmadığını,232’si(%23,2)katılmadığını,220’si(%22,0)ortadüzeydekatıldığını,123’ü(%12,3)katıldığınıbelirtirken183’ü(%18,3)isekesinlikleka-tıldığınıbelirtmiştir.katılımcılarındüşüncelerininaritmetikortalamalarınabakıldığında;aritmetikortalamanın2,77olduğuvekatılımcılarınçoğunluğununBŞBY’egeçişsonrasıkentlerininkırsalkesimlerindeyol,suvekanalizasyonfaaliyetlerineyönelikyatırım,ba-kımveonarımfaaliyetlerininyeterlidüzeydeolmadığıgörüşündedir.

“BŞBY’egeçişsonrasıyaşadığımkentteyolbakımveonarımfaaliyetlerininarttığınıdüşünüyorum.”Düşüncesinekatılımcıların118’i (%11,8)kesinliklekatılmadığını,131’i(%13,1)katılmadığını,244’ü(%24,4)ortadüzeydekatıldığını,205’i(%20,5)katıldığınıbelirtirken302’si(%30,2)isekesinliklekatıldığınıbelirtmiştir.katılımcılarındüşüncele-rininaritmetikortalamalarınabakıldığında;aritmetikortalamanın3,44olduğuvekatı-lımcılarınçoğunluğununBŞBY’egeçiş sonrasıkentlerininbüyükşehirbelediyesiolmasısonrasıkentlerindekiyol,bakımveonarımfaaliyetlerininarttığıgörüşününhâkimolduğugörülmektedir.

“BŞBY’e geçiş sonrası yaşadığım kentteki ulaşım hizmetlerinde iyileşme olduğunudüşünüyorum.”Düşüncesinekatılımcıların116’sı(%11,6)kesinliklekatılmadığını,104’ü(%10,4)katılmadığını,203’ü(%20,3)ortadüzeydekatıldığını,229’u(%22,9)katıldığınıbelirtirken348’u(%34,8)isekesinliklekatıldığınıbelirtmiştir.katılımcılarındüşünceleri-ninaritmetikortalamalarınabakıldığında;aritmetikortalamanın3,59olduğuvekatılım-cılarınçoğunluğununyaşadığıkenttekiulaşımhizmetlerindeiyileşmeolduğugörüşününhâkimolduğugörülmektedir.

“Genelolarakbüyükşehirbelediyesininyönetimindenmemnunum.”Düşüncesineka-tılımcıların 228’i (%22,8) kesinlikle katılmadığını, 166’sı (%16,6) katılmadığını, 232’si(%23,2)ortadüzeydekatıldığını,158’i(%15,8)katıldığınıbelirtirken216’u(%21,6)isekesinlikle katıldığını belirtmiştir. katılımcıların düşüncelerinin aritmetik ortalamasınabakıldığında,aritmetikortalamanın2,97olduğuvekatılımcılarınçoğunluğununyaşadığıkenttekibüyükşehirbelediyeyönetimindengenelanlamdakısmenmemnunolmadığınısöyleyebiliriz.

Değişken Mesleğiniz? N X S.S F P

Yönet-sel

Memur 229 3,3785 1,18033

2,810 ,025*

İşçi 212 3,2327 1,19475

Esnaf 188 3,4096 1,13685

Çiftçi 113 3,0413 1,03905

Diğer 258 3,4057 1,09589

Tablo 7.MesleklerineGörekatılımcılarınBŞBY’eGeçişSonrasıDüşüncelerineİlişkinAnOVATestiSonuçları

*p<0,05


Tablo7’dekatılımcılarınBŞBY’egeçişsonrasıdüşünceleriilemesleklerininkarşılaş-tırılmasınailişkinAnOVAtestisonuçlarınabakıldığında;ölçekgenelindemesleğimemurolan229katılımcı, işçiolan212katılımcı,esnafolan188katılımcı,çiftçiolan113katı-lımcı,diğermeslekgruplarındayeralan258katılımcınınbulunduğu,Yönetselboyutta,pdeğerinin0,025olduğuvep<0,05olduğundanistatistikselolarakanlamlıbirfarklılıkolduğugörülmektedir.Aritmetikortalamalarınabakıldığında;mesleğimemurolankatı-lımcıların3,3785,mesleğiişçiolankatılımcıların3,2327,mesleğiesnafolankatılımcıların3,4096,mesleğiçiftçiolankatılımcıların3,0413,diğermeslekgrubundaolankatılımcıla-rın3,4057olduğugörülmektedir.

Değişken Öğrenim Durumu N X S.S. F P

Yönetsel

Okuryazar değil 37 2,8829 1,16592

3,528 ,001*

Okuryazar 113 2,9971 1,10149

İlköğretim 199 3,3183 1,04086

Lise 259 3,3565 1,14698

Yüksekokul 2 yıllık 144 3,5787 1,04817

Yüksekokul 4 yıllık 191 3,4031 1,19051

Yüksek lisans 47 3,2411 1,34362

Doktora 10 2,9667 1,65887

Tablo 8. ÖğrenimDurumlarınaGörekatılımcılarınBŞBY’eGeçişSonrasıDüşüncelerineİlişkinAnOVATestiSonuçları

*p<0,05

Tablo 8’de katılımcıların BŞBY’e geçiş sonrası düşünceleri ile öğrenim durumları-nın karşılaştırılmasına ilişkin AnOVA testi sonuçlarına bakıldığında; Yönetsel boyuttapdeğerinin0,001olduğuvep<0,05olduğundanistatistikselolarakanlamlıbirfarklılıkolduğugörülmektedir.Aritmetikortalamalarınabakıldığında;okur-yazarolmayankatı-lımcıların2,8829,okur-yazarolankatılımcıların2,9971,ilköğretimmezunuolankatılım-cıların3,3183, lisemezunuolankatılımcıların3,3565,2yıllıkyüksekokulmezunuolankatılımcıların3,5787,4yıllıkyüksekokulmezunuolankatılımcıların3,4031,yüksek li-sansmezunuolankatılımcıların3,2411,doktoramezunuolankatılımcıların2,9667oldu-ğugörülmektedir.


Değişken

Büyükşehir Belediyesi olan ilinizde ne kadar zamandan beri ikamet etmekte-siniz?

N X S.S. F P

Yönetsel

0-5 148 3,3491 1,02452

3,532 ,007*

6-10 106 3,21071,11775

11-15 128 3,0078 1,11732

16-20 180 3,3593 1,14794

21 ve yukarı 438 3,4170 1,17807

Tablo 9.İkametSürelerineGörekatılımcılarınBŞBY›eGeçişSonrasıDüşüncelerineİlişkinAnOVATestiSonuçları

*p<0,05

TablodakatılımcılarınBŞBY’egeçişsonrasıdüşünceleriileillerindekiikametsürele-rininkarşılaştırılmasınailişkinAnOVAtestisonuçlarınabaktığımızda;yönetselboyuttapdeğerinin0,007olduğuvep<0,05olduğundanistatistikselolarakanlamlıbirfarklılıkolduğugörülmektedir.Aritmetikortalamalarınabaktığımızda;0-5yılarasıikametedenkatılımcıların 3,3491, 6-10 yıl arası ikamet eden katılımcıların 3,2107, 11-15 yıl arasıikametedenkatılımcıların3,0078,16-20yılarasıikametedenkatılımcıların3,3593,21yılveyukarısüreikametedenkatılımcıların3,4170olduğugörülmektedir.

Değişkenİkamet ettiğiniz yer hakkında bilgi verir misiniz?

N X S.S. F P

Yönetsel

Büyükşehirbelediyesimerkezilçesinden 495 3,4566 1,18407

6,857 ,001*Büyükşehirbelediyeilçesinden 224 3,2009 1,12401

Büyükşehirilçesinebağlıeskidenköyolanmahallede

281 3,1827 1,05665

Tablo 10.İkametYerlerineGörekatılımcılarınBŞBY›eGeçişSonrasıDüşüncelerineİlişkinAnOVATestiSonuçları

*p<0,01

Tablo10’dakatılımcılarınBŞBY’egeçişsonrasıdüşünceleriileillerindekiikametettik-leriyerlerinkarşılaştırılmasınailişkinAnOVAtestisonuçlarınabakıldığında;ölçekgene-lindebüyükşehirbelediyesimerkezilçesinden495katılımcı,büyükşehirbelediyeilçesin-den224katılımcı,büyükşehirilçesinebağlıeskidenköyolanmahalledeikameteden281katılımcınınbulunduğu,pdeğerinin0,011olduğuvep<0,05olduğundanistatistikselola-rakanlamlıbirfarklılıkolduğugörülmektedir.Verilenbilgilerışığındaillerininbüyükşe-hirolmasındantümalanlardaikametedenkatılımcılarınmemnunolduğugörülmektedir.


Anket İli

İlinizin Büyükşehir Belediye Olmasından Mutlu musunuz? Evet Hayır Toplam

MalatyaF 106 59 165

% 64,2 35,8 100

VanF 138 92 230

% 60,0 40,0 100

HatayF 195 135 330

% 59,1 40,9 100

ManisaF 221 54 275

% 80,4% 19,6 100

X2= 36,220P=0,000*

Tablo 11.katılımcıların,AnketİliileİllerininBüyükşehirBelediyesiOlmasındanMutluOlupOlmadığıDurumlarınınkarşılaştırılmasınaİlişkinki-kareTestiSonuçları(n=1000)

*p<0,01

Tablo 11’deki ki-kare testi sonuçlarına geçmeden önce ki-kare testinin tanımınıyapmakgerekir.ki-kareTesti;nitel(sayısalolmayan)ikideğişkenarasındaistatistikselolarakanlamlıbirilişkiolupolmadığınıntespitineyönelikyapılantesteki-karetestiadıverilir(karagöz,2015:264).ki-kare“X2”olarakgösterilir.X2testiilehemilişkilerintespitedilmesihemdedeğişkenlerarasındakianlamlıfarklılıklarınbulunupbulunmadığıbelir-lenir(Altunışıkvevd.2010:215).kikareP(Pearson)değerineilişkinanlamlılıkdüzeyi0,05’tenküçükolmasıdurumundaikideğişkenarasındaanlamlıbirfarkvardır(Altunışıkvevd.2010:219).Aksidurumdaiseanlamlıbirfarklılıkyoktur.

Yukarıdaverilenbilgilerışığındatablo11yorumlandığında;katılımcılarınillerininbü-yükşehirbelediyesiolmasındanmutluolupolmadığınınkarşılaştırılmasınailişkinki-karetestisonucundaanketiliMalatyaolankatılımcıların106’sı(%64,2)illerininbüyükşehirbelediyesiolmasındanmutlu59’u(%35,8)isemutludeğildir.AnketiliVanolankatılımcı-ların138’i(%60)illerininbüyükşehirbelediyesiolmasındanmutlu92’si(%40)isemutludeğildir.AnketiliHatayolankatılımcıların195’i(%59,1)illerininbüyükşehirbelediyesiolmasındanmutlu135’i(%40,9)isemutludeğildir.Anket iliManisaolankatılımcıların221’i(%80,4)illerininbüyükşehirbelediyesiolmasındanmutlu,54’ü(%19,6)isemutludeğildir.Pdeğerinebaktığımızda0,000olduğuvep<0,05olduğundanaralarındaanlamlıbirilişkininolduğugörülmektedir.Manisailindeyaşayankatılımcılarındiğerkatılımcılaragöreillerininbüyükşehirbelediyesiolmasındandahafazlamutluolduğugörülmektedir.


Yaşınız?

İlinizin Büyükşehir Belediye Olmasından Mutlu musunuz?

Evet Hayır Toplam

18-25F 165 51

216

% 76,4 23,6 100

26-30F 147 89 236

% 62,3 37,7 100

31-35F 113 58 171

% 66,1 33,9 100

36-40F 74 47 121

% 61,2 38,8 100

41-45F 75 50 125

% 60,0 40,0 100

46 ve yukarısıF 86 45 131

% 65,6 34,4 100

X2=15,116 P=0,010*

Tablo 12.katılımcıların,YaşlarıileİllerininBüyükşehirBelediyesiOlmasındanMutluOlupOlmadığıDurumlarınınİlişkinki-kareTestiSonuçları(n=1000)

*p<0,05

Tablo12’de,katılımcılarınyaşlarıileillerininbüyükşehirbelediyesiolmasındanmut-luolupolmadığıdurumlarınınkarşılaştırılmasınailişkinki-karetestisonucunabaktığı-mızda;yaşı18-25arasıolankatılımcıların165’i(%76,4)illerininbüyükşehirbelediyesiolmasındanmutluolduğunubelirtirken,51’i(%23,6)mutluolmadığınıbelirtmiştir.Yaşı26-30arasıolankatılımcıların147’si(%62,3)illerininbüyükşehirbelediyesiolmasındanmutluolduğunubelirtirken,89’u(%37,7)mutluolmadığınıbelirtmiştir.Yaşı31-35arasıolankatılımcıların113’ü (%66,1) illerininbüyükşehirbelediyesi olmasındanmutluol-duğunubelirtirken,58’i(%33,9)mutluolmadığınıbelirtmiştir.Yaşı36-40arasıolanka-tılımcıların74’ü(%61,2)illerininbüyükşehirbelediyesiolmasındanmutluolduğunube-lirtirken,47’si(%38,8)mutluolmadığınıbelirtmiştir.Yaşı41-45arasıolankatılımcıların75’i(%60,0)illerininbüyükşehirbelediyesiolmasındanmutluolduğunubelirtirken,50’si(%40,0)mutluolmadığınıbelirtmiştir.Yaşı46veyukarıolankatılımcıların86’sı(%65,6)illerininbüyükşehirbelediyesiolmasındanmutluolduğunubelirtirken,45’i(%34,4)mut-luolmadığınıbelirtmiştir.Pdeğerinebaktığımızda,0,010olduğuvep<0,05olduğundanaralarındaanlamlıbirilişkininolduğugörülmektedir.18-25yaşaralığındaolankatılımcı-larındiğeryaşgrubundakikatılımcılaragöreillerininbüyükşehirbelediyesiolmasındandahafazlamutluolduğugörülmektedir.


Anket İli

İlinizin Büyükşehir Belediyesi olması ile yaşamınızda herhangi

bir farklılık oldu mu?

Evet Olumlu

Evet Olumsuz

Ha-yır

MalatyaF 70 50 45

% 42,4 30,3 27,3

VanF 115 61 54

% 50,0 26,5 23,5

HatayF 99 113 118

% 30,0 34,2 35,8

ManisaF 164 55 56

% 59,6 20,0 20,4

X2=57,374P=0,000*

Tablo 13.katılımcıların,AnketİlleriileİllerininBüyükşehirBelediyesiOlmasıileYaşamların-daHerhangiBirFarklılıkOlupOlmadığıDurumlarınaİlişkinki-kareTestiSonuçları(n=1000)

*p<0,01

Tablo13incelendiğinde;katılımcılarınanketilleriileillerininbüyükşehirbelediyesiolması ileyaşamlarındaherhangibirfarklılıkolupolmadığıdurumlarınailişkinki-karetestisonucunabakıldığında;anketiliMalatyaolankatılımcıların70’i(%42,4)illerininbü-yükşehirbelediyesiolmasıileyaşamlarındaolumluyöndefarklılıkolduğunu,katılımcıla-rın50’si(%30,3)illerininbüyükşehirbelediyesiolmasıileyaşamlarındaolumsuzyöndefarklılıkolduğunubelirtirken,katılımcıların45’i(%27,3)iseyaşamlarındaherhangibirfarklılıkolmadığınıbelirtmiştir.

AnketiliVanolankatılımcıların115’i(%50,0)illerininbüyükşehirbelediyesiolmasıileyaşamlarındaolumluyöndefarklılıkolduğunu,katılımcıların61’i(%26,5)illerininbü-yükşehirbelediyesiolmasıileyaşamlarındaolumsuzyöndefarklılıkolduğunubelirtirken,katılımcıların54’ü(%23,5)yaşamlarındaherhangibirfarklılıkolmadığınıbelirtmiştir.

AnketiliHatayolankatılımcıların99’u(%30,0)illerininbüyükşehirbelediyesiolmasıileyaşamlarındaolumluyöndefarklılıkolduğunu,katılımcıların113’ü(%34,2)illerininbüyükşehirbelediyesiolması ile yaşamlarındaolumsuzyönde farklılıkolduğunubelir-tirken,katılımcıların118’i(%35,8)yaşamlarındaherhangibirfarklılıkolmadığınıbelirt-miştir.

Anket ili Manisa olan katılımcıların 164’ü (%59,6) illerinin büyükşehir belediyesiolması ileyaşamlarındaolumluyöndefarklılıkolduğunu,katılımcıların55’i (%20,0) il-lerininbüyükşehirbelediyesiolmasıileyaşamlarındaolumsuzyöndefarklılıkolduğunubelirtirken, katılımcıların 56’sı (%20,4) yaşamlarında herhangi bir farklılık olmadığınıbelirtmiştir.

Pdeğerinebakıldığında,0,000olduğuvep<0,05olduğundanaralarındaanlamlıbirilişkininolduğugörülmektedir.Manisailindeyaşayankatılımcınındiğerilleregöreilleri-ninbüyükşehirolmasındayaşamlarındaolumluyöndefarklılıkolduğunubelirtirken,Ha-tayilindeyaşayankatılımcılarınillerininbüyükşehirbelediyesiolmasıileolumsuzyöndefarklılıkolduğugörüşünündiğerilleregöredahafazlaolduğusöylenebilir.


SONUÇ DünyadabüyükşehirlerinyönetimineyönelikarayışlardevamederkenTürkiye’deki

büyükşehirbelediyelerideetkinveverimlibiryönetimiçinyapısaldönüşümlersürek-liliğini korumaktadır. 1950’li yıllardan itibaren devam eden yapısal değişim sürecindebüyükşehiralanındayapılanengünceldüzenleme2012tarihve6360sayılıyasadır.Yasaileözellikle5216sayılıbüyükşehirbelediyeyasasındaönemlirevizelervedeğişikliklergerçekleştirilmiştir. Yapılandüzenlemeler ile yerel halka etkin ve verimlihizmet sunu-larak halkın müşterek ihtiyaçlarının maksimum düzeyde karşılanması amaçlanmıştır.Ancakherdüzenlemeninyapımaşamasındakidüşünselamaçileuygulamasonrasındakisonucufarklılaşabilmektedir.6360sayılıyasaile14yenibüyükşehirbelediyesikurulmuşve Türkiye’de yer alan büyükşehir belediyelerine önemli düzeyde yetki ve sorumlulukyüklemiştir.

Çalışmada;6360sayılıyasaileuygulamayakonulanyenibüyükşehirmodelininyerelhalküzerindekiyönetimselanlamdakiyansımalarıanketyöntemiilebelirtilenbeşboyut-taölçülmeyeçalışılmıştır.Çalışmasonucueldeedilenbulgularincelendiğinde;

Yönetselanlamda,köylerintüzelkişiliklerininkaldırılarakmahalleyedönüştürülmesikonusunda da yerel halkınmemnun olmadıkları görülmektedir. nitekim buna yönelikyapılmış olan çalışmalarda da bunu görmek mümkündür. Bulut ve kara (2015: 280)tarafındanHatayBüyükşehirBelediyesi sınırları içerisindeyer alan köydenmahalleyedönüşenyerleşimalanlarındayaşayanhalkayönelikyapılananketçalışmasısonucundaköylerin kapatılmış olmasından, burada yaşayan halkın memnun olmadıkları sonucu,çalışmamızın bu kısmında elde edilen bulguları destekler niteliktedir. Büyükşehirbelediyelerinin şeffaf bir yönetim anlayışını benimseyerek çalıştığı, kentteki ulaşımınkoordinasyonlu olarak yapıldığı, hizmetlerin dengeli olarak dağıtılmaya çalışıldığı vegenel olarak büyükşehir belediye yönetiminde halkın memnun olduğu yeni modelinyönetimsel anlamdaolumluyansımalarınınolduğubulgularınaulaşılmışolmasınınya-nında;büyükşehirbelediyesininilmülkisınırlarınakadarhizmetgötürmenoktasındaye-tersizkalması,büyükşehirbelediyesimerkezilçelerindeyol,suvekanalizasyonhizmet-lerininyeterlidüzeydeolduğuancakkırsalkesimdeyaşayaninsanlarınyol,suvekanali-zasyonhizmetlerindenyeterlidüzeydefaydalanamamasıgibisorunlaryönetselanlamdahalkınmemnuniyetinegölgedüşürmektedir.

Sonuçolarak;6360sayılıyasailegetirilenyenimodelinyönetselboyuttayerelhalküzerindekiyansımasınıngenelolarakolumluancakbüyükşehirbelediyelerininkırsalke-simdeyaşayaninsanlarahizmetgötürmenoktasındayenipolitikalarıngeliştirilmesideelzemdir.Şunudabelirtmekgerekirki:6360sayılıyasailegetirilenbüyükşehirbelediyesimodelininyönetimselalandamemnunediciolmasıilegelecekyıllardaSTk’larınveaka-demisyenlerinyeraldığıkurullaroluşturularak,onlarıngörüşleridoğrultusundakararlaralınması,yerelhalkınihtiyaçvetaleplerininkarşılanmasınoktasındabahsedilenolumsuzyansımaların da olumlu yöne dönüşeceği inancındayız. Son olarak,ManisaBüyükşehirBelediyesindeolduğugibitümbüyükşehirbelediyelerindekırsalkesimdeyaşayanhalkadahaiyihizmetsunulabilmekadınakırsalhizmetlerdairesibaşkanlığınınkurulmasıge-rektiğidüşünülmektedir.

KAYNAKÇA1. Altunışık,Remzi,Coşkun,Recai,Bayraktaroğlu,Serkan,Yıldırım,Engin(2010),Sos-

yal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri SPSS Uygulamalı,Geliştirilmiş6.Baskı,SakaryaYayıncılık,Sakarya.


2. Bulut,Yakup(1999),Büyük Şehir Yönetimine Kentsel Alt Örgütlenmelerin (STK ve Ma-halle…) Katılımı (Gaziantep Büyük Şehir Belediyesi Örneği),YayınlanmamışDoktoraTezi,MarmaraÜniversitesi Sosyal Bilimler EnstitüsüMahalli İdareler ve YerindenYönetimAnabilimDalı,İstanbul.

3. Bulut,Yakup,kara,Mehmet (2015), “köylerinMahalleyeDönüşmesininReelYan-sımaları:Hatay’daBirUygulama”, (Editörler: Selmakaratepe, EnderAkyol, CananEmekİnan,IşılArpacı,AyşeÇolpankavuncu,nazlınalcıArıbaş),Yerelleşme/Merkezi-leşme Tartışmaları 9. Kamu Yönetimi Sempozyumu Bildiriler Kitabı,TODAİEYayınno:388,ÖncüBasımevi,Ankara,s.237-249.

4. Belli,Aziz,Aydın,Abdullah(2016),“6360SayılıYasaİlekapatılanBeldeBelediyele-rininHizmetteEtkinlik,VerimlilikveTemsilSorunsalıÜzerineBirAlanAraştırması”,UluslararasıSosyalAraştırmalarDergisi,C.9,S.43,ss.1698-1713.

5. Genç,Fatmaneval(2014),“6360SayılıkanunveAydın’aEtkileri”,Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,1.ÖzelSayı,s.1-29.

6. Güriş,Selahattin,Astar,Melek(2014),BilimselAraştırmalardaSPSSileİstatistik,DerYayınları,İstanbul.

7. İzci,Ferit,Turan,Menaf(2013),“Türkiye’deBüyükşehirBelediyesiSistemive6360SayılıYasaileBüyükşehirBelediyesiSistemindeMeydanaGelenDeğişimler:VanÖr-neği”,Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi,Cilt18,S.1,s.117-152.

8. kayış,Aliye(2010),“GüvenirlikAnalizi”,(Ed.Şerefkalaycı),SPSS Uygulamalı Çok De-ğişkenli İstatistik Teknikleri,5.Baskı,19.Bölüm,s.401-420,AsilYayınDağıtımLtd.Şti,Ankara.

9. kaypak,Şafak,Yılmaz,Vedat(2015),“6360SayılıYeniBüyükşehirBelediyeYasasınınEtkililiğininÖlçülmesi:MalatyaÖrneği”,(Editörler:M.AkifÇukurçayır,HacerTuğbaEroğlu,HayriyeSağır,Mücahitnavruz),Kamu Yönetiminde Değişimin Yönü ve Etkileri 13. Kamu Yönetimi Forumu, Bildiri Kitabı, konya,s.1326-1347.

10. Parlak,Bekir (2015), “YeniBüyükşehirBelediyeYapılanmasının İl İdareSistemineEtkilerininYasalvekurumsalPerspektifteAnalizi”,(Editörler:Selmakaratepe,EnderAkyol,CananEmekİnan, IşılArpacı,AyşeÇolpankavuncu,nazlınalcıArıbaş),Ye-relleşme/Merkezileşme Tartışmaları 9. Kamu Yönetimi Sempozyumu Bildiriler Kitabı, TODAİEYayınno:388,ÖncüBasımevi,Ankara,s.347-360.

11. http://www.hatay.gov.tr/kultur,ErişimTarihi:03/01/201912. http://www.nufusu.com/il/hatay-nufusu(ErişimTarihi:06/02/2019).13. http://www.cografya.gen.tr/tr/hatay/ekonomi.html(ErişimTarihi:10/02/2019).14. http://www.malatya.gov.tr/genel-bilgi,(ErişimTarihi:10/02/2019).15. http://www.nufusu.com/il/malatya-nufusu(ErişimTarihi:10/02/2019).16. http://www.cografya.gen.tr/tr/malatya/ekonomi.html(ErişimTarihi:10/02/2019).17. http://www.nufusu.com/il/2018/manisa-nufusu(ErişimTarihi:11/02/2019).18. http://www.manisakulturturizm.gov.tr/TR,151859/kadim-sehir.html (Erişim Tari-

hi:11/02/2019).19. http://www.cografya.gen.tr/tr/manisa/ekonomi.html(ErişimTarihi:11/02/2019).20. http://www.nufusu.com/il/2018/van-nufusu(ErişimTarihi:12/02/2019).21. http://www.cografya.gen.tr/tr/van/ekonomi.html(ErişimTarihi:12/02/2019).22. http://www.vankulturturizm.gov.tr/,ErişimTarihi:12/02/2019

Türkiye’de Gayrimenkul Sektörünün Makroekonomik

Göstergelere Etkisi

Orhan ÇOBAN1

Ayşe ÇOBAN2

Asiye KAYHAN3

1 SelçukÜniversitesi,İİBF,İktisatBölümü,konya,Türkiye2 Selçuküniversitesi,SBMYO,LojistikProgramı,konya,Türkiye3 SelçukÜniversitesi,SBE,konya,Türkiye

CHAPTER75

Orhan ÇOBAN, Ayşe ÇOBAN, Asiye KAYHAN 85

1. GİRİŞTürkiye’de en fazla istihdam yaratan sektörlerden birisi olan gayrimenkul sektörü,

tamamlayıcısıniteliğindekikonutsektörüylebirlikteözelliklebarınmaihtiyacınıngide-rilmesinekatkısağlamaktadır.Bunedenleyarattığıkatmadeğerdedikkatealındığındagayrimenkulsektörüekonomileraçısındanönemlibiryeresahiptir.Günümüzdebusek-töryatırımaracıolarakdadikkatealınmaktadır.

GayrimenkulsektörüTürkiye’desonyıllardahızlıbirbüyümevegelişmetrendiyaka-lamıştır.Busüreçhemkonut,hemdeticarigayrimenkulalanlarındadahanetbirşekildeizlenmektedir.Biryandandahayaşanılabilirşehirlerinyaratılmasıihtiyacı,diğeryandansürdürülebilirvekaliteliyaşamalanlarınaduyulangereksinim,gayrimenkulsektörününhemniceliksel hemde niteliksel olarak ilerlemesini zorunlu kılmaktadır. Özellikle sonyıllardainşaatsektörüneyapılanyoğunyatırımlarveönemlihukukidüzenlemelerindeetkisiylesadeceİstanbul-Ankara-İzmirgibibüyükşehirlerdedeğil,Anadolu’nunöndege-lenbirçokşehrindedehızlıilerlemeninetkilerigözeçarpmaktadır.Aynızamandainşaatsektörü2017yılında2.098binkişiyeistihdamoluşturmuştur.Gayrimenkulsektöründeönemlibiryeresahipolankonutsektöründeyerlialıcılarınyanındayabancılartarafındandatercihedilmektedir.TÜİk(2019)(Türkiyeİstatistikkurumu)verilerinegöre2018yı-lındayabancılarasatılankonutsayısı39.663’dür.

Buçalışmanınamacı,Türkiye’degayrimenkulsektöründekigelişmelerininmakroeko-nomikgöstergelereetkisininanalizedilmesidir.Çalışma3bölümdenoluşmaktadır.Birincibölümdegayrimenkulsektörünühakkında,ikincibölümdeiseTürkiyegayrimenkulsek-törühakkındabilgiverilecektir.Sonbölümdeisegayrimenkulsektörününmakroekono-mikgöstergelereetkisiincelenecektir.

2. GAYRİMENKUL SEKTÖRÜLiteratürdebulunduğuyerdentaşınmasımümkünolmayan,arazivebuaraziyeinşa

edilmiş her türlü taşınmaz gayrimenkul olarak tanımlanabilmektedir. Bu tanıma bina,arsa,arazivetarlagibiörneklerverilebilmektedir.Gayrimenkulkavramı,geliştirilmişvegeliştirilmemişgayrimenkulolmaküzereikibaşlıkaltındaelealınabilmektedir.Geliştiril-memişgayrimenkul,sadecearaziolarakkullanılanüzerineherhangibiryapılanmabulun-mayantoprakparçasıolaraktanımlanırken,geliştirilmişgayrimenkul,araziyeinşaedilenherhangibiryapınınvarlığınıifadeetmektedir(Yılmaz,2006:4).

TürkDilkurumunagöreemlak,ev,arazi,bağ,tarla,otlak,gibitaşınmasımümkünol-mayanmallarolaraktanımlanmaktadır.Yaniemlak,arazivearaziüzerindekiyapılanmayıifadeeder.Budoğrultudagünümüzdeemlakkavramıgayrimenkulkavramınınbirkarşılı-ğıolarakdakullanılmaktadır(Acar,2010:38).

Gayrimenkulkavramıylayakındanilişkiliolanarazi,konuttanımlamalarınınyapılma-sındadafaydavardır.Bubağlamdasınırlarıbelliyeryüzüparçasıaraziolarakadlandırıl-maktadır.Arazininiçerisindekikaynak,gölcük,ağaçgibişeylerdeyinearazikavramınıniçerisindeelaalınmaktadır (Doğrul,2011:16-17). konutkavramı ise insanların temelihtiyaçlarını,özellikledebarınmayısağlıklıvegüvenlibirbiçimdesağlayan,ortamvefi-zikselbüyüklüğüifadeetmektedir(UğurveÖzdemir,2010:311).konutlaryatırımkarlılıkoranlarınınyüksekolmasınınyanında toplumsalolarakaidiyet,mahremiyet, ailevibir-liktelikgibiözellikleriiçindetaşımaktadır.Gayrimenkulkavramınınbiraçılımıolanarsaise kamumülkü sınırları kapsamında sadece konut inşa edilebilen, belediyelerin imarplanınauygunvekişilerarasındaaynıorandapaylaşılabilmeimkânısağlayabilentoprakparçasıdır(DenizveDemir,2017:215-216).

Gayrimenkulpiyasasıarazivetalepdengekoşulunagörehareketetmektevearzeden-lerletalepedenlerkarşıkarşıyagelmektedir.Gayrimenkulpiyasasının%80’inikonutpiya-


sasıoluşturmaktavegayrimenkuleyapılanyatırımpiyasadakinakitakışınısağlamaktadır(Turan,2017:25).Bukapsamdasonyıllardagelişensektörlerarsındagayrimenkulsek-törüdeyeralmaktadır.Burada,karlılıkoranlarınınartmasınabağlıolarakgayrimenkulsektörünün yatırım getiren bir araç olarak görülmesinin önemli etkisi bulunmaktadır.Gayrimenkul sektörümüşteriaçısındanelealındığında ise ikianagruportayaçıkmak-tadır. Bunlardanilkimalsahibiolanlar,ikincisiisemalıtalepedenlerdir.Portföyodaklıhareketettiklerindendolayısektörde faaliyetgösteren firmalargenellikle ilkgrubayö-nelmektedirler.Firmalargüçlübirportföyünortayaçıkmasınınyenimüşterilerinsürecekatılmasına imkan sağlayacağına inanmaktadırlar. Ancak, sektörün gelişmesi açısındangüçlüportföyüntekbaşınayeterliolmayacağıdeğerlendirilmektedir.Bukapsamdaport-föyüntanıtılmasıvemüşteriodaklıçalışılmasıgayrimenkulsektöründekatmadeğereldeedilmesinisağlayanfaktörlerdir(Çengel,2006:127).

Gayrimenkuller,tipi(arsa,konut,işyeri,bina,turistiktesis,devremülk),konumu(mu-hit, cephe,ulaşım,manzara), gelir sağlamapotansiyeli, yatırımcınitelikleri, kiracınite-liklerivediğerniteliklergibikendineözgübirtakımnitelikleresahiptir(Amca,2017:9).Tekniközellikler,gerekliuzmanlıklaraveniteliklerinegöregayrimenkullerinsınıflandırıl-masıŞekil-1’dekigibidir.

Portföy odaklı hareket ettiklerinden dolayı sektörde faaliyet gösteren firmalar genellikle ilk grubayönelmektedirler. üçlü portföyün ortaya çıkmasının yeni müşterilerin sürece katılmasına imkan sağlayacağına inanmaktadırlar. Ancak, sektörün gelişmesi açısından güçlü portföyün tek başına

olmayacağı değerlendirilmektedir ortföyü tanıtılması ve müşteri odaklı çalışılması gayrimenkul sektöründe katma değer elde edilmesini sağlayan faktörlerdir (Çengel, 2006:

tipi (arsa, konut, işyeri, bina, turistik tesis, devre mülk), konumu (muhit, cephe, ulaşım, manzara), gelir sağlama potansiyeli, yatırımcı nitelikleri, kiracı nitelikleri ve diğer nitelikler gkendine özgü bir takım niteliklere sahiptir (Amca, 2017: 9). özellikler, gerekli uzmanlıklara ve niteliklerine göre gayrimenkullerin sınıflandırılması Şekil 1’deki gibidir.

Şekil Gayrimenkullerin Sınıflandırılması

Şekil 1’e göre gayrimenkul sektörü üç ana başlık altında ele alınmaktadırinsanların barınma ihtiyaçlarını karşılayan ev ve apartmanlar yer almaktadır. İkinci kültürel, ticari, sınai yapılar olan kütüphane depo, otopark, AVM, okul, fabrika gibi insanların yaşamında önemli yere sahip olan yapılar yer almaktadır. Üçüncü kategoride ise özel uzmanlık gerektiren yol, baraj, köprü ve gibi inşaatlar yer almaktadır.

iyasası Özellikleri e Gayrimenkul Piyasasında YatırımGayrimenkul piyasaları, gayrimenkulün alım satımının yapıldığı, ticari ilişki kurulan yerler ve kişileri kapsamaktadır (Özkul, 2001: 7). Bu bağlamda aynı zamanda gayrimenkul piyasasını diğer ayıran özellikler şunlardır (Kalender, 2013: 27; Yılmaz, 2006: 10 Gayrimenkul piyasasında arazi parsellerinin hiçbiri fiziksel olarak birbirine eşit değildir. Fiyatlar düşük değildir ve ani olarak değişebilir. Ayrıca alıcı ve satıcılar fiyatı etkileyebilir. Gayrimenkul piyasaları kendi kendilerini düzenleyebilen bir piyasa değildir. Bu yüzden özel ve

kamu kısıtlamaları vardır. Çoğu insanın gayrimenkul alıp satmadığı için piyasada herkes tam bilgiye sahip olmayabilir. i değişmelere gecikmeli olarak uyum sağlamaktadır. Gayrimenkul piyasasına girmek veya piyasada kalmak zaman gerektirir. Talebin değişken

olması bezen arz fazlası ve düşük fiyat riski yaratabilir. zun vadeli yatırım aracı olması sebebiyle pazarlaması daha zor olabilir.

Gayrimenkul çok yaygın kullanılan bir yatırım aracıdır. Gayrimenkul yatırımları, tasarruf oranlarını, enflasyonu, emek piyasalarını, faiz oranlarını etkimeleri nedeniyle ekonomik performansı

GAYRİMENKULLER

–Kültürel, Ticari, Sınai Yapılar

Kütüphane •

•

•

Özel Uzmanlık Gerektiren İnşaatlar

Şekil 1.GayrimenkullerinSınıflandırılması

Kaynak:DenizveDemir,2017:215.

Şekil1’e göregayrimenkul sektörüüçanabaşlık/kategori altındaele alınmaktadır.Birincikategoride insanlarınbarınmaihtiyaçlarınıkarşılayanevveapartmanlaryeral-maktadır.İkincikategoridesosyo-kültürel,ticari,sınaiyapılarolankütüphanedepo,oto-park,AVM,okul,fabrikagibiinsanlarınyaşamındaönemliyeresahipolanyapılaryeral-maktadır.Üçüncükategorideiseözeluzmanlıkgerektirenyol,baraj,köprüvemetrogibiinşaatlaryeralmaktadır.

2.1. Gayrimenkul Piyasası Özellikleri ve Gayrimenkul Piyasasında Yatı-rım

Gayrimenkulpiyasaları,gayrimenkulünalım-satımınınyapıldığı,ticariilişkikurulanyerlervekişilerikapsamaktadır(Özkul,2001:7).Bubağlamdaaynızamandagayrimen-kulpiyasasınıdiğerpiyasalardanayıranözelliklerşunlardır(kalender,2013:27;Yılmaz,2006:10-12):• Gayrimenkulpiyasasındaaraziparsellerininhiçbirifizikselolarakbirbirineeşitde-

ğildir.

OrhanÇOBAn,AyşeÇOBAn,AsiyekAYHAn 87

• Fiyatlardüşükdeğildirveaniolarakdeğişebilir.Ayrıcaalıcıvesatıcılarfiyatıetkile-yebilir.

• Gayrimenkulpiyasalarıkendikendilerinidüzenleyebilenbirpiyasadeğildir.Buyüz-denözelvekamukısıtlamalarıvardır.

• Çoğuinsanıngayrimenkulalıpsatmadığıiçinpiyasadaherkestambilgiyesahipol-mayabilir.

• Arzvetaleppiyasadakideğişmeleregecikmeliolarakuyumsağlamaktadır.• Gayrimenkulpiyasasınagirmekveyapiyasadakalmakzamangerektirir.Talebinde-

ğişkenolmasıbezenarzfazlasıvedüşükfiyatriskiyaratabilir.• Gayrimenkuluzunvadeliyatırımaracıolmasısebebiylepazarlamasıdahazorolabilir.

Gayrimenkulçokyaygınkullanılanbiryatırımaracıdır.Gayrimenkulyatırımları,tasar-ruforanlarını,enflasyonu,emekpiyasalarını,faizoranlarınıetkimelerinedeniyleekono-mikperformansıetkilemektedirler.Gayrimenkulyatırımlarıiçerisinde,barınmanıntemelihtiyaçlardanbiriolmasınedeniyleenbüyükpayıkonutlaralmaktadır(kalender,2013:26-27).

Uzunvadedemaksimumkar,minimumrisksebebiylegayrimenkul,sağlambiryatı-rımaracıolarakkullanılmaktadır.Diğerpiyasalardadeğildegayrimenkuleyatırımyapıl-masınınbazısebeplerivardır.Gayrimenkullerindayanıklıbirvarlıkolması,gayrimenkulyatırımlarınındiğeryatırımlarakıyasladahaçokvergimuafiyetisağlaması,enflasyonistortamdadahafazlagetirisininolması,nakitgetirisağlamasıgibinedenlerdendolayıgay-rimenkuldahasağlamyatırımaracıolarakgörülmektedir(Amca,2016:31).

Avrupa’dagayrimenkulyatırımlarınınsektörleregöredağılımıŞekil-2’deyeralmak-tadır.

etkilemektedirler. Gayrimenkul yatırımları içerisinde, barınmanın temel ihtiyaçlardan biri olması nedeniyle en büyük payı konutlar almaktadır (Kalender, 2013: 26Uzun vadede maksimum kar, minimum risk sebebiyle gayrimenkul, sağlam bir yatırım aracı olarak kullanılmaktadır. Diğer piyasalarda değil de gayrimenkule yatırım yapılmasının bazı sebepleri vardır. Gayrimenkullerin dayanıklı bir varlık olması, gayrimenkul yatırımlarının diğer yatırımlara kıyasla daha çok vergi muafiyeti sağlaması, enflasyonist ortamda daha fazla getirisinin olması, nsağlaması gibi nedenlerden dolayı gayrimenkul daha sağlam yatırım aracı olarak görülmektedir

Avrupa’da gayrimenkul yatırımlarının sektörlere göre dağılımı Şekil 2’de yer almaktadır.

Şekil Avrupa’d Yatırımları

Şekil 2’ye göre Avrupa’da gayrimenkul yatırımları en çok perakende ve ofis alanlarında yapılmaktadır.Bu yatırımların payı %33 düzeylerindedir. %9 ile endüstriyel gayrimenkul yatırımları %

Sektöründe Küreselleşme ve MarkalaşmaKüreselleşme her sektörde kendini gösterdiği gibi gayrimenkul sektöründe de kendini göstermiştir. İşletmeler dünyanın tek pazar haline gelmesiyle her yerde faaliyet göstermeye başlamıştır. Bu nedenle bir ülke sektörüne ilişkin olaylar rahatlıkla dünya ekonomilerini etkileyebilmektedir. Acentelik sistemiyle gelen ve yerel bankaları da satın alan işletmeler Türkiye gayrimenkul sektöründe

gelmişlerdir (SözerRekabetçi piyasada markanın reklamını yapması oldukça önemlidir. Reklam, markanın imajını yapmak veya güçlendirmekte önemli bir faktördür. Reklamla marka, diğer ürünlerden ayırt edici özelliği olur ve piyasada ürüne güveni sağlar. Ancak markanın gerekliliklerini yerine getiremeyen işletmeler markalaşamamış demektir. töründe uluslararası firmaları kadar başarıya ulaşmış Türk firmaları da vardır. Burada firmaların önem vermesi gereken konu işletmenin diğer firmalara nazaran faklı özelliklerine odaklanmalarıdır. Bunu başaran firmalar arasından farklılaşıpbaşarılı olacaktır (Çengel, 2006: 129).

. Gayrimenkul Değerleme ayrimenkul Yatırım OrtaklarıGayrimenkulün değerini ölçmek amacıyla, gayrimenkule ilişkin fayda, çevre, nitelik gibi faktörlerin, tamamıyla tarafsız olarak değerlendirme işleminin yapılması gayrimenkul değerleme adlandırılmaktadır. Gayrimenkul değerleme, çok geniş bir bilgi birikimi, eğitim ve tecrübe

OFİS; 33%

ENDÜSTİYEL; 9%

EĞLENCE; 1%

SAĞLIK; 2%

DİĞER TİCARİ; 5%

ÖĞRENCİ

Şekil 2.Avrupa’daGayrimenkulYatırımları

Kaynak:Pirgaip,2016:29.

Şekil2’yegöreAvrupa’dagayrimenkulyatırımlarıençokperakendeveofisalanların-dayapılmaktadır.Buyatırımlarınpayı%33düzeylerindedir.Bunu14ilekonutve%9ileendüstriyelgayrimenkulyatırımları%9iletakipetmektedir.

2.2. Gayrimenkul Sektöründe Küreselleşme ve Markalaşmaküreselleşmehersektördekendinigösterdiğigibigayrimenkulsektöründedekendini

göstermiştir. İşletmelerdünyanıntekpazarhalinegelmesiyleheryerde faaliyetgöster-meyebaşlamıştır.Bunedenlebirülkesektörüneilişkinolaylarrahatlıkladünyaekono-


milerinietkileyebilmektedir.AcenteliksistemiylegelenveyerelbankalarıdasatınalanişletmelerTürkiyegayrimenkulsektöründeaktifhalegelmişlerdir(Sözer,2016:48).

Rekabetçi piyasada markanın reklamını yapması oldukça önemlidir. Reklam, mar-kanınimajınıyapmakveyagüçlendirmekteönemlibirfaktördür.Reklamlamarka,diğerürünlerdenayırtediciözelliğiolurvepiyasadaürünegüvenisağlar.Ancakmarkanınge-reklilikleriniyerinegetiremeyenişletmelermarkalaşamamışdemektir.Gayrimenkulsek-töründeuluslararasıfirmalarıkadarbaşarıyaulaşmışTürkfirmalarıdavardır.Buradafir-malarınönemvermesigerekenkonuişletmenindiğerfirmalaranazaranfaklıözelliklerineodaklanmalarıdır.Bunubaşaranfirmalarrakipleriarasındanfarklılaşıpbaşarılıolacaktır(Çengel,2006:129).

2.3. Gayrimenkul Değerleme ve Gayrimenkul Yatırım OrtaklarıGayrimenkulündeğerini ölçmek amacıyla, gayrimenkule ilişkin fayda, çevre, nitelik

gibifaktörlerin,tamamıylatarafsızolarakdeğerlendirmeişlemininyapılmasıgayrimen-kuldeğerlemeadlandırılmaktadır.Gayrimenkuldeğerleme, çokgenişbirbilgibirikimi,eğitimvetecrübegerektirmektedir.Ayrıcaiktisatmimarlık,harita,inşaatgibialanlardabilgisahibiolmayıgerektirmektedir(Büyükkaracığanvd.,2017:79).

Gayrimenkuldeğerinibelirlemekiçinbirçokyöntemolsada,emsalkarşılaştırmayön-temi,geliryöntemivemaliyetyöntemiençokbilinenyöntemlerdir.Emsalkarşılaştırmayöntemi, yeni satılmış gayrimenkul fiyatı ile başka bir gayrimenkulün karşılaştırılmasıesasınadayanmaktadır.Maliyetyöntemi,karşılaştırmamümkünolmayandurumlardade-ğerlemeyapılacakgayrimenkulüntamamenaynısınınyapıldığıvarsayılmaktadır.Böylecetaşınmazınmaliyetitahminedilmektedir.Geliryöntemiise,taşınmazıngelecektekibekle-nenfaydasınagörebelirlendiğibeklentilerilkesinedayanmaktadır.

Gayrimenkul YatırımOrtaklığı (GYO), kanun ve tebliğlerle belirlenen kurallar dahi-lindegayrimenkuller,gayrimenkuledayalıhaklar,gayrimenkulprojeleri,altyapıyatırımvehizmetleri,sermayepiyasasıaraçlarındanoluşanportföyüişletmekamacıylapaylarınıihraçetmeküzerekurulansermayepiyasasıkurumudur.Buortaklığınamacı,getirioranıyüksekgayrimenkullerevegayrimenkuledayalıprojelereyatırımyapılmasınıveportföy-dekigayrimenkullerdenkiragelirivegayrimenkulalım-satımkazancıeldeetmektir(ki-raz,2018:1).Türkiye’dekiGYOlarTablo-1’degösterilmiştir.

AFkEnGYO

AkİŞGYO

AkMERkEZGYO

ALARkOGYO ATAGYO ATAkULE

GYOAVRASYAGYO

DenizGYO

DoğuşGYO

EMLAkkOnUTGYO

HALkGYO

İDEALİSTGYO İŞGYO kİLER

GYOkÖRFEZGYO

MARTIGYO

MistralGYO

nurolGYO

ÖZAkGYO

ÖZDERİCİGYO

PAnORAGYO

PEkERGYO

PERA

GYO

REYSAŞGYO

SAFGYO

ServetGYO

SinpaşGYO

TORUnLARGYO

TSkBGYO

VAkIFGYO

YEŞİLGYO

YEnİGİMATGYO

YAPIkREDİkORAYGYO

Tablo 1.Türkiye’deGayrimenkulYatırımOrtaklıkları

Kaynak:GYODER,2019.

Tablo-1’dedegörüldüğüüzereTürkiye’de33taneGYOfaaliyetgöstermektedir.Gayrimenkul sektörününgelişimindeGYO’larınönemlibir faydalarıbulunmaktadır.

Sözkonusufaydalaraşağıdakişekildeözetlenebilir(Bayraktaroğlu,2013):• negatifsermayeriskiniortadankaldırarakdüşükriskligayrimenkulyatırımimkanı

sağlar.


• Borsadananlıkyatırımimkanısağlar.• Halkaaçıktırbuyüzdensürekliveuzunsüreligelirakışısağlar.• küçükyatırımcıiçinminimummaliyetleçokbüyükyatırımlardanpayalmalarınısağ-

lar.• Borsaşirketleriolmasıdolayısıileşeffaflıkvekurumsalyönetimlekayıtdışılığıönler.• Süreklibirgelirakışısağlamalarınedeniyleemeklilikfonlarıiçinekbiryatırımala-

nıdır.

3. TÜRKİYE’DE GAYRİMENKUL SEKTÖRÜTürkiye’deözelliklesermayepiyasalarınındüzenlenmesiamacıylabazıregülatörku-

rumlarkurulmuştur.BukurumlardanbirtanesideSermayePiyasasıkurulu’dur.Bukap-samdadahasonraadıBorsaİstanbulolarakdeğiştirilenİstanbulMenkulkıymetlerBor-sası faaliyetlerinebaşlamıştır.Teknolojikgelişmelerebağlıolarakborsanınişlemhacmihergeçengünyükselmektedir(Çıkılı,2010:102).Türkiye’degayrimenkultalebiavantaj-larındandolayıhergeçengünartmaktadır.Talebietkileyenenönemliunsurisenüfustur.Diğertaraftanaileleringenişaileyapısındançekirdekaileyapısınadönüşerekbölünmesi,kentleşmeninartması,doğal afetlerdenkaynaklananartış, yaşamkalite standartlarınınartmasıvegelirdüzeyininyükselmesigibi faktörlerde talepartışındaetkiliolmaktadır(Turan,2017:25).

Türkiye’de1980’liyıllardanitibarengayrimenkuleolantalepartmayabaşlamıştır.Sözkonusutalepartışınakarşınsektördeyeterliüretimgerçekleştirilememiştir.Özelliklegöçvesanayileşmekaynaklınedenlerdendolayışehirlerdesürekliolarakbirkonutaçığısözkonusudur.Diğertaraftan1999yılındaMarmaraBölgesindeyaşanandeprembirtaraftanbüyükbiryıkımayolaçarken,diğertaraftandaşehirlerinvebinalarınyenidenyapılan-masınıngerekliliğininortayakoymuştur(Tunalıvekaradağ,2018:4).2000yılındagay-rimenkulsektöründebirhareketlilikortayaçıkmaklabirlikte2001yılındayaşanankrizsektördeciddibirdaralmayayolaçmıştır.krizdensonrauygulamayakonulanpolitikala-rabağlıolarakmakroekonomikgöstergeler iyileşmeyebaşlamışveuluslararasıölçektesağlananfinansmanimkânlarıylagayrimenkulsektörütoparlanmayabaşlamıştır(Yükse-ler,2009:5).Bubağlamda2006yılındaTürkiyeekonomisi%4,5büyürken,gayrimenkulsektöründekibüyüme%21,5olmuştur.Bunagöregayrimenkulsektörüenhızlıbüyüyensektörolmuştur.

2008yılındaABD’debaşlayanvekısasüredetümdünyayıetkileyenbirkrizyaşan-mıştır.BukrizbaşlangıçtaMortgagekriziolarakbaşlamış,dahasonralarılikiditekrizinedönüşmüştür.ABD’definansvesigorta,madencilik,inşaatvegayrimenkulsektörlerininyavaşlamasıbüyümehızınıdadüşürmüştür.Türkiye’debukrizdenetkilenmişveözellik-legayrimenkulsektörüyatırımlarındaönemlibiryavaşlamaortayaçıkmıştır.Dolayısıylagayrimenkulsektöründe2002yılındabaşlayanbaharhavası2008yılındanitibarensoğukrüzgârlarınestiğibirsüreceevrilmiştir.Bukapsamda2007ile2009yıllarıarasındager-çekleşengayrimenkul satışlardahaçokborç tavsiyesiamacıylayapılmıştır. BusüreçteMerkezBankasıpiyasayıcanlandırmakamacıylakonutkredilerineuygulanacakfaizoran-larınıdüşürmüştür.konutalmakiçinuygunortamolsadabireylerkonutalmakiçinisteklidavranmamışlardır(Çıkılı,2010:103-106).

2014’tekonutalımlarınauygulanankredifaizoranlarınınartmasınınyanısıra2016-2017yıllarındaterörolaylarındagörülenartışveyinebudönemdeyaşanan15Temmuzhaindarbegirişimigibiolaylargayrimenkul sektörünüolumsuzyöndeetkilemiştir.Buolumsuzluklarıbertarafetmekiçininşaatvegayrimenkulsektörüneyönelikbirtakımön-lemleralınmıştır.Bazısözleşmelerdedamgavergisininkaldırılması,tapuharcıindirimle-rininyapılmasıgibiuygulamalarsözkonusuönlemlerdenbazılarıdır(kuveytTürk,2018:9).


Türkiye’degayrimenkulsektörünüetkileyenunsurlar,nüfus,tüketicilerinbeklentiveeğilimleri,konutsektörününarzvetalepyapısı, inşaatmaliyetleridir(DalkılıçveAşkın2018:49-62).BukapsamdaTürkiye’de2013-2018dönemindegerçekleşenkonutsatışrakamlarıŞekil-3’deözetlenmiştir.

şehirlerin ve binaların yeniden yapılanmasının gerekliliğinin ortaya koymuştur (Tunalı ve Karadağ, 2018: 4). 2000 yılında gayrimenkul sektöründe bir hareketlilik ortaya çıkmakla birlikte yılında yaşanan kriz sektörde ciddi bir daralmaya yol açmıştırbağlı olarak makroekonomik göstergeler iyileşmeye başlamış ve uluslararası ölçekte sağlanan finansman imkânlarıyla gayrimenkul sektörü başlamıştır (Yükseler, 2009: 5).bağlamda 2006 yılında Türkiye ekonomisi büyürken, gayrimenkul sektöründeki büyümeolmuştur. Buna göre gayrimenkul sektörü en hızlı büyüyen sektör olmuştu

yılında ABD’de başlayan ve kısa sürede tüm dünyayı etkileyen bir kriz yaşanmıştır. başlangıçta başlamış, daha sonraları likidite krizine dönüşmüştür. ABD’de finans ve sigorta, madencilik, inşaat ve gayrimenkul sektörlerinin yavaşlaması büyüme hızını da düşürmüştür. Türkiye’de bu krizden etkilenmiş ve özellikle gayrimenkul sektörü yatırımlarında önemli bir yavaşlama ortaya çıkmıştır Dolayısıyla gayrimenkul sektöründe yılında başlayan bahar havası 2008 yılından itibaren soğuk rüzgârların estiği bir sürece evrilmiştir. Bu kapsamda 2009 yılları arasında gerçekleşen gayrimenkul satışlar daha çok borç tavsiyesi amacıyla yapılmıştırsüreçte Merkez Bankası piyasayı canlandırmak amacıyla lanacak faiz oranlarını düşürmüştür. Konut almak için uygun ortam olsa da bireyler konut almak için istekli davranmamışlardır (Çıkılı2014’te konut alımlarına uygulanan oranlarının artmasının yanı sıra yıllarında terö olaylarında görülen artış ve yine bu dönemde yaşanan 15 Temmuz hain darbe girişimi gibi olaylar gayrimenkul sektörünü olumsuz yönde etkilemiştir. Bu olumsuzlukları bertaraf etmek için inşaat ve gayrimenkul sektörüne yönelik bir takım önlemler alınmıştır. Bazı sözleşmelerde damga

kaldırılması, tapu harcı indirimlerinin yapılması gibi uygulamalar söz konusu önlemlerden bazılarıdır ürkTürkiye’de gayrimenkul sektörünü etkileyen unsurlar, nüfus, tüketicilerin beklenti ve eğilimlsektörünün arz ve talep yapısı, inşaat maliyetleridir (Dalkılıç ve Aşkın 2018: 49Türkiye’de 2013 2018 döneminde gerçekleşen nut satış rakamları Şekil 3’de özetlenmiştir.

Şekil Türkiye’de Konut Satışı

TÜİK

Şekil 3’e göre gayrimenkul sektörü içinde en yüksek payı konut satışları almaktadır. 2013 yılında 1.2 milyon düzeylerinde olan toplan konut satışı, 2015 yılında 1,3 milyona ve 2017 yılında 1,4 milyona çıkmış, ancak 2018 yılında 1,38 milyona düşmüştür. Buna göre 2018 yılı verileri göz ardı edildiğinde,

e alınan dönemde konut satışlarının sürekli olarak tığı ifade edilebilir. Diğer taraftan i

Toplam Konut Satışı İpotekli Konut Satışı Diğer Satış

Şekil 3.Türkiye’dekonutSatışı

Kaynak:TÜİk,2019.

Şekil-3’egöregayrimenkulsektörüiçindeenyüksekpayıkonutsatışlarıalmaktadır.2013yılında1.2milyondüzeylerindeolantoplankonutsatışı,2015yılında1,3milyonave2017yılında1,4milyonaçıkmış, ancak2018yılında1,38milyonadüşmüştür.Bunagöre2018yılıverilerigözardıedildiğinde,elealınandönemdekonutsatışlarınınsürekliolarakarttığıifadeedilebilir.Diğertaraftanipoteklikonutsatışıartışeğilimindeolmaklabirliktediğersatışşekillerinegörebüyümetrendidahadüşükgerçekleşmiştir.Bunagörekonutsatışınıarttıranipoteklikonutsatışıdeğil,diğerkonutsatışlarıdır.2018yılındaiseTürkiye’detoplamtalepbiröncekiyılagöreazalmıştır.Buazalıştatoplamsatışlariçindeyeralanipoteklikonutsatışlarınınnetbirşekildeazalmasıetkiliolmuştur.

Türkiye’desonyıllardakonutsektörüneolantalepgiderekartmaktadır.Butalepar-tışında,konutsektörününgetirisininyüksekolmasıveTürkiye’deyatırımaracınınkısıtlıolmasıfaktörleriyatmaktadır.Türkiye’dekonutfiyatınıetkileyenunsurlar,TÜFE,GSYİH,konutkredisifaizoranı,konuttalebi,kiraendeksiveyapımaliyetendeksigibideğişken-lerdir.Ayrıcakonutlarınkalitesidefiyatartışlarındaetkiliolabilmektedir(Coşkun,2016:205-211).

konutunyanısıraticarigayrimenkultarafındadaarz-talepdengesiarzlehinebozul-muştur.Sözkonusudengesizliğehızlıüretimartışınınyanısıradövizkurunaendekslen-mesisebebiylesonyıllardakiralamamaliyetlerindekiyükselişdekatkıdabulunmuştur.Ofispiyasasındaüretimfazlasıveartanboşlukoranlarıparalelinde2017’defiyatlaraşağıyönlübirseyirizlemiştir.Perakendepazarındadayüksekkiradüzeyikaynaklısorunlaryeryerdevametmiştir(TürkiyeİşBankası,2019:2.)

Ekonomikgelişmelerdenençoketkilenengrupinşaatsektörüvealtsektörbileşenle-ridir.Üretimsürecinekatkısıveyarattığıistihdamilebusektörlerdekisorunlarekonomiyietkileyecektir.Türkiye’degelişeninşaatsektöründeenönemliiticigüçkonutvealtyapıyatırımlarınaolantalepartışıdır(DalkılıçveAşkın,2018:45).Türkiye’deyapılanaltyapıyatırımlarınınsektöreldağılımıŞekil-4’degösterilmiştir.


konut satışı artış eğilim diğer satış şekillerine göre büyüme trendi daha düşük gerçekleşmiştir Buna göre konut satışını arttıran ipotekli konut satışı değil diğer konut satışlarıdır2018 yılında ise Türkiye’de toplam tale ir önceki yıla göre azalmıştır Bu azalışta toplam satışiçinde yer alan ipotekli konut satışlarının net bir şekilde azalması etkili olmuştur.Türkiye’de son yıllarda konut sektörüne olan talep giderek artmaktadır. Bu talep artışında, konut sektörünün getirisinin yüksek olması ve Türkiye’de yatırım aracının kısıtlı olması faktörleri yatmaktadır. Türkiye’de konut fiyatını etkileyen unsurlar, TÜFE, GSYİH, konut kredisi faiz oranı, konut talebi, kira endeksi ve yapı maliyet endeksi gibi değişkenlerdir. Ayrıca konutların kalitesi de fiyat artışlarında etkili olabilmektedir (CoşkunKonutun yanı sıra ticari gayrimenkul tarafında da arz talep dengesi arz lehine bozulmuştur. Söz konusu dengesizliğe hızlı üretim artışının yanı sıra döviz kuruna endekslenmesi sebebiyle son yıllarda kiralama maliyetlerindeki yükseliş de katkıda bulunmuştur. Ofis piyasasında üretim fazlası ve artan boşluk oranları paralelinde 2017’de fiyatlar aşağı yönlü bir seyir izlemiştir. Perakende pazarında da yüksek kira düzeyi kaynaklı sorunlar yer yer devam etmiştir (Türkiye İş Bankası, 2019Ekonomik gelişmelerden en çok etkilenen grup inşaat sektörü ve alt sektör bileşenleridir. Üretim sürecine katkısı ve yarattığı istihdam ile bu sektörlerdeki sorunlar ekonomiyi etkileyeceTürkiye’de gelişen inşaat sektöründe en önemli itici güç konut ve alt yapı yatırımlarına olan talep artışıdır (Dalkılıç ve Aşkın Türkiye’de yapılan alt yapı yatırımlarının sektör dağılımı Şekil4’de gösterilmiştir.

Şekil Altyapı Yatırımlarının Sektörel Dağılımı (2006

Şekil 4’e göre Türkiye’de alt yapı çalışmalarının yapıldığı alanlardan ilk sırayı 51.almaktadır. Bunu 42. imanı, 33.1 milyar dolar ile otoyol ve 3.

alt yapıları takip etmektedir. Bu kapsamda e 3 milyar dolar ile doğalgaz yatırımları . Alt yapı yatırımlarımda işçi ve yapılacak üretim

değerlendirildiğinde söz konusu yatırımların ekonominin canlanması için önemanlaşılmaktadırTürkiye’de son yıllarda gayrimenkul sektörü içinde AVM’ler (Alış Veriş Merkezleri) de öneedinmeye başlamıştır. Bu bağlamda 1995 yılında 12 sayısı 2018 yılında 463’e yükselmiştirAVM yatırımlarının orijini incelendiğinde ise yatırımların ’ünün yerli yatırımcılar tarafından yapıldığı tespit edilmiştir Kalan yatırımların %23’ü yabancılar tarafından ’ünün ise yerl yabancı

lığı şeklinde gerçekleşmiştir. Önümüzdeki yıllarda da AVM sektöründe yerli yatırımcıların daha baskın rolü sürecektir. Bugüne kadar üretilmiş ve üretilecek projelerin toplamına bakıldığında

Havalimanı; 42,1

Doğalgaz;

Şekil 4.AltyapıYatırımlarınınSektörelDağılımı(2006-2016;MilyarDolar)

Şekil-4’egöre,Türkiye’dealt yapı çalışmalarınınyapıldığı alanlardan ilk sırayı51.1milyardolar ileelektrikalmaktadır.Bunu42.1milyardolar ilehavalimanı,33.1milyardolarileotoyolve3.4milyardolarilelimanaltyapılarıtakipetmektedir.Bukapsamdaenazpaya0.3milyardolariledoğalgazyatırımlarıenazpayasahiptir.Altyapıyatırımlarım-daistihdamedilenişçilerveyapılacaküretimbiraradadeğerlendirildiğindesözkonusuyatırımlarınekonominincanlanmasıiçinönemidahaiyianlaşılmaktadır.

Türkiye’de son yıllarda gayrimenkul sektörü içindeAVM’ler (AlışVerişMerkezleri)deönemlibiryeredinmeyebaşlamıştır.Bubağlamda1995yılında12olanAVMsayısı2018yılında463’eyükselmiştir.AVMyatırımlarınınorijiniincelendiğindeiseyatırımla-rın%73’ününyerliyatırımcılartarafındanyapıldığıtespitedilmiştir.kalanyatırımların%23’üyabancılartarafından,%4’ününiseyerli-yabancıortaklığışeklindegerçekleşmiş-tir.ÖnümüzdekiyıllardadaAVMsektöründeyerliyatırımcılarındahabaskınrolüsüre-cektir.Bugünekadarüretilmişveüretilecekprojelerintoplamınabakıldığındaiseyabancısermayeniniçindebulunduğukiralanabiliralanınpayının%23’ten%19’adüşeceğiöngö-rülmektedir(Çetinkaya,2018:13).

Ticarigayrimenkulpiyasasıanalizedildiğindeisedengeninarzlehinebozulduğugö-rülmüştür.Budengesizliğinortayaçıkmasındahızlıüretimartışınınyanısırakiralarındö-vizkurunaendekslenmesininönemlibiretkisibulunmaktadır.Özellikleofispiyasasındaciddiorandaarzfazlasıolduğundandolayıfiyatlarsondönemlerdeaşağıyönlübireğilimegirmiştir.Perakendepiyasasındadaözellikleyüksekkiralardankaynaklısorunlarhalendevametmektedir(TürkiyeİşBankası,2019:2).Türkiye’dekiAVMsayılarıŞekil-5’teyeralmaktadır.

yabancı sermayenin içinde bulunduğu kiralanabilir alanın payının 23’ten 19’a düşeceği öngörülmektedir Çetinkaya

piyasası analiz edildiğinde ise dengenin duğu görülmüştürdengesizliğin ortaya çıkmasında hızlı üretim artışının yanı sıra kiraların dövi

nin önemli bir etkisi bulunmaktadır Özellikle ofis piyasasında ciddi oranda arz fazlası olduğundan dolayı fiyatlar son dönemlerde aşağı yönlü bir eğilime girmiştir. piyasasında da özellikle yüksek kiralardan kaynaklı sorunl Türkiye İş BankasıTürkiye’deki AVM sayıları Şekil 5’te yer almaktadır

Şekil Türkiye’deki AVM Sayısı

: Çetinkaya, 2018: 13

Şekil ’e göre AVM sayısı sürekli olarak artmaktadır Bu bağlamda 2014 yılında 345 olan AV sayısı son olarak 2018 yılında 463’e yükselmiştir. AVM sayısındaki artışa paralel olarak sektör cirosu da artmaya başlamış olup, söz konusu artışın önümüzdeki dönemlerde de devam edeceği öngörülmektedir. AVM cirolarının gelişimi Şekil 6’da özetlenmiştir.

Şekil AVM Sektörü Cirosu (Milyar TL)

: Çetinkaya, 2

Şekil 6’ya göre AVM’lerin 2016 yılında 103,8 milyar TL olan cirosu, 2018 yılında 119,2 milyar TL’ye yükselmiştir. Bu artış eğiliminin devam edeceği öngörülmektedir.

TÜRKİYE’DE GAYRİMENKUL SEKTÖRÜNÜN MAKROEKONOMİK GÖSTERGELERE ETKİSİGayrimenkul sektörü Türkiye’de büyümenin en itici güçlerinden birisi haline gelmiştir Sektör bir taraftan üretici kesime yönelik yeni avantajlar sunarken, diğer taraftan da yatırımcılara yeni fırsatlar sağlamaktadır. Bu özelliğinden dolayı gayrimenkul sektörü son on yıl yaklaşık %8,4’ünü oluşturmuştur. Bu kapsamda 2017 yılında Türkiye’de yapılan toplam doğrudan yabancı yatırımların değeri yaklaşık 10.8 milyar dolar düzeylerindedir. Bu yatırımların 4.6 milyar dolarlık kısmı gayrimenkul

Şekil 5.Türkiye’dekiAVMSayısı

Kaynak:Çetinkaya,2018:13


Şekil5’egöreAVMsayısısürekliolarakartmaktadır.Bubağlamda2014yılında345olanAVsayısısonolarak2018yılında463’eyükselmiştir.

AVMsayısındakiartışaparalelolaraksektörcirosudaartmayabaşlamışolup,sözko-nusuartışınönümüzdekidönemlerdededevamedeceğiöngörülmektedir.AVMciroları-nıngelişimiŞekil-6’daözetlenmiştir.

yabancı sermayenin içinde bulunduğu kiralanabilir alanın payının 23’ten 19’a düşeceği öngörülmektedir Çetinkaya

piyasası analiz edildiğinde ise dengenin duğu görülmüştürdengesizliğin ortaya çıkmasında hızlı üretim artışının yanı sıra kiraların dövi

nin önemli bir etkisi bulunmaktadır Özellikle ofis piyasasında ciddi oranda arz fazlası olduğundan dolayı fiyatlar son dönemlerde aşağı yönlü bir eğilime girmiştir. piyasasında da özellikle yüksek kiralardan kaynaklı sorunl Türkiye İş BankasıTürkiye’deki AVM sayıları Şekil 5’te yer almaktadır

Şekil Türkiye’deki AVM Sayısı

: Çetinkaya, 2018: 13

Şekil ’e göre AVM sayısı sürekli olarak artmaktadır Bu bağlamda 2014 yılında 345 olan AV sayısı son olarak 2018 yılında 463’e yükselmiştir. AVM sayısındaki artışa paralel olarak sektör cirosu da artmaya başlamış olup, söz konusu artışın önümüzdeki dönemlerde de devam edeceği öngörülmektedir. AVM cirolarının gelişimi Şekil 6’da özetlenmiştir.

Şekil AVM Sektörü Cirosu (Milyar TL)

: Çetinkaya, 2

Şekil 6’ya göre AVM’lerin 2016 yılında 103,8 milyar TL olan cirosu, 2018 yılında 119,2 milyar TL’ye yükselmiştir. Bu artış eğiliminin devam edeceği öngörülmektedir.

TÜRKİYE’DE GAYRİMENKUL SEKTÖRÜNÜN MAKROEKONOMİK GÖSTERGELERE ETKİSİGayrimenkul sektörü Türkiye’de büyümenin en itici güçlerinden birisi haline gelmiştir Sektör bir taraftan üretici kesime yönelik yeni avantajlar sunarken, diğer taraftan da yatırımcılara yeni fırsatlar sağlamaktadır. Bu özelliğinden dolayı gayrimenkul sektörü son on yıl yaklaşık %8,4’ünü oluşturmuştur. Bu kapsamda 2017 yılında Türkiye’de yapılan toplam doğrudan yabancı yatırımların değeri yaklaşık 10.8 milyar dolar düzeylerindedir. Bu yatırımların 4.6 milyar dolarlık kısmı gayrimenkul

Şekil 6.AVMSektörüCirosu(MilyarTL)

Kaynak:Çetinkaya,2018:13.

Şekil6’yagöreAVM’lerin2016yılında103,8milyarTLolancirosu,2018yılında119,2milyarTL’yeyükselmiştir.Buartışeğiliminindevamedeceğiöngörülmektedir.

4. TÜRKİYE’DE GAYRİMENKUL SEKTÖRÜNÜN MAKROEKONO-MİK GÖSTERGELERE ETKİSİGayrimenkulsektörüTürkiye’debüyümenineniticigüçlerindenbirisihalinegelmiş-

tir.Sektörbirtaraftanüreticikesimeyönelikyeniavantajlarsunarken,diğertaraftandayatırımcılarayenifırsatlarsağlamaktadır.Buözelliğindendolayıgayrimenkulsektörüsononyıldamilligelirinyaklaşık%8,4’ünüoluşturmuştur.Bukapsamda2017yılındaTür-kiye’deyapılantoplamdoğrudanyabancıyatırımlarındeğeriyaklaşık10.8milyardolardüzeylerindedir.Buyatırımların4.6milyardolarlıkkısmıgayrimenkulveinşaatsektörle-rineyapılmıştır.Bunagöregayrimenkulsektörününpayıyaklaşık%43’dür(Invest,2019).

İnşaatsektöründekiyaşananolumlugelişmeler,gayrimenkuledayalımenkulkıymet-lerinalım,satım,değerlemeişlemlerininyapıldığıpiyasalarınişhacminiartırırken,aynızamandakullanılanürünlerinçeşitlenmesineyolaçmaktadır(Turan,2017:28).

İnşaatvegayrimenkulsektörüfaaliyetlerikaynaklıgayrisafikatmadeğerverileriTab-lo-2’deözetlenmiştir.

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Gayrisafi Katma Değer

999 1,16 1,39 1,57 1,81 2,04 2,33 2,59

İnşaatSektörüve Gay-rimenkul Faaliyetleri

161 186 225 253 295 330 371 429

İnşaatSektörününkatmaDeğereEtkisi

%16 %16 %16 %16 %16 %16 %15 %16

Tablo 2.GayrisafikatmaDeğerveİnşaat-GayrimenkulSektörükatmaDeğeri(MilyarTL)

Kaynak:kuveytTürk,2018:9.

Tablo2’yegöre,inşatsektörügayrimenkulsektörününveözellikledekonutsektörü-nünbüyümesinevebusektörde istihdamınartmasınakatkı sağlamaktadır.Bunedenlesektörünekonomi içerisindekiönemihergeçengünartmaktadır.2017yılındaTürkiye


ekonomisi%7.4büyürken,inşaatsektörü%8,9’lukbirartışlabüyümeyekatkısağlamıştır.İstihdamrakamlarıelealındığındaise,2017yılıAralıkdönemindeistihdamedilenlerin%18.3’ütarım,%19.5’isanayi,%7.3’üinşaatve%55’iisehizmetlersektöründeyeralmış-tır.2018Haziranayındainşaatsektörüyaklaşık2milyon110binkişiyeistihdamsağlar-ken,tarımdışıistihdamiçindekipayı%8.9olmuştur(İnTES,2019:5-10).

Türkiye’deToplukonutİdaresincesondönemdealt,ortaveüstgelirdüzeyineyönelikkonutüretimiyoğunlukkazanmıştır.Türkiyegenelindeİdaretarafındançoksayıdakonutinşaedilmiştir.TürkiyeToplukonut İdaresinin inşasınıartırdığıkonutlar sayesindebualan,dahafazlaişçiçalıştırmapotansiyelinesahipolmuştur.Dolayısıylasektöristihdamıartmışvekonutinşasıiledoğrudanvedolaylıolmaküzere900.000kişilikistihdamsağ-lanmıştır(İnTES,2019:18).

Türkiye’dekentlerinhızlıbüyümesivedinamikyapısergilemesi,gayrimenkulsektö-ründediğerülkelerindetercihetmesinenedenolmaktadır.Budakalitevestandartlarınhergeçengündahaiyiolmasınanedenolmaktadır.Gayrimenkulsektörü,ekonomikaçı-dangelişenpiyasalaradahaçekicigelmektedir.Türkiye’de2006yılındanitibarenekono-mikbüyümeortalama%4.5seviyelerindegerçekleşirken,gayrimenkulsektöründebüyü-meoranı%21.5seviyelerindegerçekleşmiştir(Yılmaz,2008:12;İMSAD,2018:59).

Şekil7’deTürkiye’nin2010-2017yıllarıarasındakiGSYİHveinşaat,gayrimenkulsek-törlerininbüyümeoranlarıverilmiştir.

: İMSAD, 2018: 59.Şekil 7’ye göre, inşaat sektörünün büyüme oranları yıllar itibariyle farklılık göstermektedir. Buna göre, ele alınan dönemde 2011 yılında %24.7 ile en yüksek büyüme oranına ve 2014 yılında %5 ile en düşük

üyüme oranına ulaşmıştır. İnşaat sektöründe 2017 yılında bir toparlanma süreci başlamakla birlikte hala önceki yıllardaki performansa ulaşılamamıştır. Gayrimenkul sektörünün büyüme oranları incelendiğinde, 2012 yılında başlayan düşüş eğilimim sonraki yıllarda da devam etmiş; 2017 yılında gerçekleşen %2.6’lık büyüme oranı ile en düşük düzeye ulaşmıştır. Bu düşüşlerde Türkiye’nin bulunduğu bölgede yaşanan siyasi gelişmelerin önemli bir etkisi bulunmaktadır. Ayrıca, enflasyon ve buna bağlı olarak faiz oranlarının artması ve döviz kurlarında yaşanan artışlar bu olumsuz süreci tetiklemiştir. Gayrimenkul sektörünün gelişiminde konut fiyatlarının aynı sıra kredi faiz oranları arasındaki ilişkiler önem arz etmektedirNetwork (REIDIN) tarafından yapılan değerlendirme , konut fiyat endeksi ve kredi faiz oranları arasındaki ilişkinin gücü 0,77 düzeyinde; konut fiyat endeksi ve konut kredi hacmi arasındaki ilişkinin gücü +0,86 düzeyinde olduğu ulaşılmıştır na göre kredi faiz oranlarının aşağı doğru hareket etmesi, konut fiyatlarının düşmesine olumlu yönde katkı sağlayabilecektirEkonomik büyümenin sürdürü ayrimenkul sektörünün önemli bir rolü bulunmaktadır amaçla aşağıda düzenlemeler yapılabilir (Dalkılıç ve Aşkın, 2018: 106 abancıya yapılan konut satışlarının ihracat gibi nitelendirilebilir. Finansal piyasalar, vergi ve alım/satımla ilgili problem yaratan ‘resmi inşaat değeri’ ile ‘fiili

l değeri’ arasındaki farkın bir kereye mahsus kapatılmalı ve geliri kentsel dönüşüm ve tekrar emlak bankası oluşturulması için kullanılabilir.

Kamu ağırlıklı olarak kurulan ve uzun vadeli konut kredilerini hem bireylere hem de kurumlara sağlayan ve gayrimenkule dayalı ‘menkul kıymetleştirme’ yapan bir bankanın kurulabilir. Bu finans sektörünü olumlu etkileyecek bir düzenleme olabilir.

İstanbul bünyesinde gayrimenkule dayalı haklar ile gayrimenkullerin menkul kıymetleştirilmesi ile ilgili pazarların oluşturulması

Kentsel dönüşüm amacıyla yapılacak konut inşatlarında temel girdi (beton, demir, vs. gibi vergi

5. SonuçTürkiye’de 1980’li yılardan itibaren gayrimenkul sektörü ekonominin lokomotif sektörlerinden birisi haline gelmiştir. Geçmiş dönemler dikkate alındığında gayrimenkul sektöründe talep sürekli olarak artmakta, artan bu talep karşısında yeterli arz gerçekleştirilememektedir. Dolayısıyla sektörde arz

İnşaat Gayrimenkul GSYİH

Şekil 7. İnşaatveGayrimenkulSektöründeBüyüme(%)

Kaynak:İMSAD,2018:59.

Şekil 7’ye göre, inşaat sektörününbüyümeoranları yıllar itibariyle farklılık göster-mektedir.Bunagöre,elealınandönemde2011yılında%24.7ileenyüksekbüyümeora-nınave2014yılında%5ileendüşükbüyümeoranınaulaşmıştır.İnşaatsektöründe2017yılındabirtoparlanmasürecibaşlamaklabirliktehalaöncekiyıllardakiperformansaula-şılamamıştır.Gayrimenkulsektörününbüyümeoranlarıincelendiğinde,2012yılındabaş-layandüşüşeğilimimsonrakiyıllardadadevametmiş;2017yılındagerçekleşen%2.6’lıkbüyümeoranıileendüşükdüzeyeulaşmıştır.BudüşüşlerdeTürkiye’ninbulunduğuböl-gede yaşanan siyasi gelişmelerin önemli bir etkisi bulunmaktadır. Ayrıca, enflasyon vebunabağlıolarakfaizoranlarınınartmasıvedövizkurlarındayaşananartışlarbuolumsuzsürecitetiklemiştir.

Gayrimenkul sektörününgelişimindekonut fiyatlarınınaynı sırakredi faizoranlarıilekredihacmiarasındakiilişkilerönemarzetmektedir.RealEstateInvestment&Deve-lopmentInformationnetwork(REIDIn)tarafındanyapılandeğerlendirmede,konutfiyat


endeksivekredifaizoranlarıarasındakiilişkiningücü-0,77düzeyinde;konutfiyatendek-sivekonutkredihacmiarasındakiilişkiningücü+0,86düzeyindeolduğusonucunaula-şılmıştır.Bunagörekredifaizoranlarınınaşağıdoğruhareketetmesi,konutfiyatlarınındüşmesineolumluyöndekatkısağlayabilecektir.

Ekonomikbüyümeninsürdürülebilirbirhalegetirilmesindegayrimenkulsektörününönemlibirrolübulunmaktadır.Buamaçlaaşağıdadüzenlemeleryapılabilir(DalkılıçveAşkın,2018:106-107):• Yabancıyayapılankonutsatışlarınınihracatgibinitelendirilebilir.• Finansalpiyasalar,vergivealım/satımlailgiliproblemyaratan‘resmiinşaatdeğeri’

ile‘fiiligayrimenkuldeğeri’arasındakifarkınbirkereyemahsuskapatılmalıvegelirikentseldönüşümvetekraremlakbankasıoluşturulmasıiçinkullanılabilir.

• kamuağırlıklıolarakkurulanveuzunvadelikonutkredilerinihembireylerehemde kurumlara sağlayan ve gayrimenkule dayalı ‘menkul kıymetleştirme’ yapan birbankanınkurulabilir.Bufinanssektörünüolumluetkileyecekbirdüzenlemeolabilir.

• Borsaİstanbulbünyesindegayrimenkuledayalıhaklarilegayrimenkullerinmen-kulkıymetleştirilmesiileilgilipazarlarınoluşturulması

• kentseldönüşümamacıylayapılacakkonutinşatlarındatemelgirdi(beton,demir,vs.gibivergiindirimi)maliyetleriniazaltacakuygulamalaragidilebilir.

5. SONUÇTürkiye’de1980’liyılardanitibarengayrimenkulsektörüekonomininlokomotifsek-

törlerindenbirisihalinegelmiştir.Geçmişdönemlerdikkatealındığındagayrimenkulsek-töründetalepsürekliolarakartmakta,artanbutalepkarşısındayeterliarzgerçekleştirile-memektedir.Dolayısıylasektördearzkaynaklısorunlarsözkonusudur.Busorununortayaçıkmasındaiç-dışgöçler,aileyapılarınındeğişmesi,kişibaşınagelirdüzeyininartmasınabağlıolaraktüketicilerindahakonforluevlerdeyaşamaarzusu,yaşanandepremlervear-tanekonomikfaaliyetlerebağlıolarakyenigayrimenkulticaretyatırımlarınınyapılmasıbeklentisietkiliolmaktadır.

Türkiye’degayrimenkulsektörüiçerisindeenyüksekpayinşaat/konutsektörüneait-tir.Bukapsamda1980’liyıllardabaşlayanolumlugelişimeğilimi1999yılındayaşanandepremvearkasındangelen2001kriziilesekteyeuğramıştır.2002yılındauygulamayakonulantedbirlerlesektöryenidencanlanmayabaşlamış,busüreç2008yılındaABD’debaşlayanMortgagekrizinekadardevametmiştir.2010yılındanitibarentekrarbirtopar-lanmasürecibaşlamıştır.Ancak,2012yılındanitibarendünyapiyasalarındagörülendal-galanmailebirliktesektördeyenidenbirdurgunluksüreciyaşanmayabaşlanmıştır.

Gayrimenkul sektörünün gelişiminde sermaye piyasalarının önemli etkileri bulun-maktadır.BukapsamdahalihazırdaTürkiye’de33taneGayrimenkulYatırımOrtaklığıfa-aliyetgöstermektedir.Gayrimenkulsektörüiçindeenyüksekpaykonutsatışlarınaaittir.2013yılında1.2milyondüzeylerindeolantoplamkonutsatışı,2018yılında1.4milyonayükselmiştir.Türkiye’dealtyapıçalışmalarınınyapıldığıalanlardikkatealındığındaiseilksırayı51milyardolarileelektrikalırken,bunu42milyardolarilehavalimanıyatırımlarıtakipetmiştir.DiğertaraftanTürkiye’degayrimenkulsektörününbirboyutuolarakAlışVerişMerkezlerininsayısısürekliolarakartmaktadır.Bubağlamda2014yılında345olanAVMsayısı2018yılında463’eyükselmiştir.Büyümeoranlarıbiraradadeğerlendirildi-ğindeiseinşaatsektörünün2011yılındayaklaşık%25oranındabüyüdüğügörülmüştür.Ancak, son yıllarda inşaat sektöründe bir durgunluk süreci ortay çıkmıştır. Bu sürecinortayaçıkmasındaTürkiye’ninbulunduğubölgedeyaşanansiyasigelişmelerinyanısıraenflasyonvebunabağlıolarakfaizoranlarınınartmasıvedövizkurlarındayaşananyük-selişlerinönemlietkileribulunmaktadır.


KAYNAKÇA1. A.Doğrul,Gayrimenkul Alım Satımlarında Vergi Kayıp Kaçağı Ve Bunun Önlenmesinde

Bilgi Teknolojilerinin Rolü “Konya Örneği”,YüksekLisansTezi,karamanoğluMehmet-beyÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,karaman,2011.

2. A.G.kiraz,2018.GayrimenkulSermayePiyasasıAraçları,http://www.tuyid.org/fi-les/makaleler/Sayi-90-AGk.pdf,ErişimTarihi:10.01.2019.

3. B. Dalkılıç, M. Aşkın 2018. Gayrimenkul Ve konut Sektörüne Genel Bakış, http://www.emlakkonut.com.tr/_Assets/Upload/Images/file/Yatirimci/sektorRaporu/YATIRIMCI%20ILISkILERI_SEkTOR%20RAPORU_TR.pdf,ErişimTarihi:09.01.2019.

4. B.Pirgaip,Türkiye’de Gayrimenkul Yatırım Fonları Portföy Yönetimi, Değerleme Ve Fi-nansal Raporlama Uygulamaları,Gazikitabevi,Ankara,2016.

5. D.Yılmaz,GayrimenkulGeliştirmeProjelerindeFizibiliteAnalizi,YüksekLisansTezi,İstanbulTeknikÜniversitesiFenBilimleriEnstitüsü,İstanbul,2006.

6. E.Bayraktaroğlu2013.DünyadaVeTürkiye’deGayrimenkulYatırımOrtakları,htt-ps://docplayer.biz.tr/5886263-Dunyada-ve-turkiye-de-gayrimenkul-yatirim-ortak-liklari.html,ErişimTarihi:10.01.2019.

7. E.Deniz,B.Demir,“HedonikTüketimkavramıIşığındaGayrimenkulSektöründePa-zarlamaStratejilerininİncelenmesi:İzmirFolkartTowersÖrneği”,Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi,5(45),213-239,2017.

8. F.Amca,Gayrimenkul Değerlemesi ve Denizli Merkez’de Bir Uygulama,YüksekLisansTezi,PamukkaleÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,Denizli,2016.

9. F. Çetinkaya 2018. Sektörel Bakış- Perakende, https://assets.kpmg/content/dam/kpmg/tr/pdf/2018/01/sektorel-bakis-2018-perakende.pdf, Erişim Tarihi:11.09.2019.

10. G.Çıkılı,Türkiye’de Gayrimenkul Sektörü ve Gayrimenkul Yatırım Ortaklıkları,YüksekLisansTezi,DokuzEylülÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,İktisatAnabilimDalı,ParaBankaProgramı,İzmir,2010.

11. GYODER(GayrimenkulveGayrimenkulYatırımOrtaklığıDerneği)2019.GYOlar,htt-ps://www.gyoder.org.tr/gyolar,ErişimTarihi:10.01.2019.

12. H.Tunalı,H.karadağ,“Türkiye’deGayrimenkulPiyasasınınRegülasyonu:Gayrimen-kulPiyasasıkurumuÖnerisi”,Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 35, 1-27,2018.

13. Invest2019.InvestInTurkey,http://www.invest.gov.tr/tr-tr/sectors/Pages/RealEs-tate.aspx,ErişimTarihi:15.09.2019.

14. İMSAD(TürkiyeİnşaatMalzemesiSanayicileriDerneği),Türkiye İMSAD Yapı Sektör Raporu,Raporno:İMSAD-R/2018-08/386,MuratOfsetMatbaacılık,İstanbul,2018.

15. İnTES(TürkiyeİnşaatSanayicileriİşverenSendikası)2019.İnşaatSektörüRaporu,https://intes.org.tr/wp-content/uploads/2018/11/SEkT%C3%96R-RAPORU.pdf,ErişimTarihi:16.01.2019.

16. kuveyt Türk 2018. Türkiye Ve İstanbul Gayrimenkul Sektör Görünümü, ht-tps://www.kuveytturkozel.com.tr/hizmetlerimiz/danismanlik-hizmetleri/DocumentHandler.ashx?path=~/Resources/CkEditor/Service/FtExtraIn-fo/2018-02-22@11-27-15-126_2018%20%C4%B0stanbul%20ve%20T%C3%BCr-kiye%20Gayrimenkul%20Sekt%C3%B6r%20Raporu.pdf,ErişimTarihi:03.01.2019.

17. L.O.Uğur,H.Ö.Özdemir, “konutÜretimiVekonutPazarlaması:kırşehir İliÖrneği”,E-Journal Of New World Sciences Academy,5(2),310-338,2010.


18. M.kalender,Vergi Yükünün Gayrimenkul Yatırımlarına Etkisi Ve Türkiye Uygulaması,YüksekLisansTezi,MarmaraÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,İstanbul,2013.

19. n.Büyükkaracığan, İ.Altınışık,H.Uzun,“Türkiye’deGayrimenkulDeğerlemeÇalış-malarındakarşılaşılan Sorunlar Ve ÇözümÖnerileri”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Ve Teknik Araştırmalar Dergisi,14,77-91,2017.

20. n.Sözer,Gayrimenkul Sektöründe Mimari Ve Tasarımın Pazarlama Yönetiminde Öne-mi,YüksekLisansTezi,İstanbulTicaretÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,İstan-bul,2016.

21. n.Turan,“Gayrimenkul(Emlak)SektörününGelişmesindeVekonutSorunununÇö-zümündeGayrimenkulİşletmekooperatifleriVeGayrimenkulSertifikalarıModelle-rininAlternatifOlarakDeğerlendirilmesi”, Üçüncü Sektör Sosyal EkonomiDergisi,52(2),24-40,2017.

22. O.Acar,Emlak Pazarlaması Uygulamalarının Bir Kent Merkezinde İncelenmesi Aydın İli Örneği,YüksekLisansTezi,AdnanMenderesÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,Aydın,2010.

23. Ö.Çengel,“GayrimenkulSektöründeModernPazarlamaTeknikleriveGüncelUygu-lamalar”,İstanbulTicaretÜniversitesiSosyalBilimlerDergisi,5(9)125-131,2006.

24. S. Özkul,Gayrimenkul Yatırım Ortakları ve Türkiye Değerlendirmesi, Yüksek LisansTezi,İstanbulTeknikÜniversitesiFenBilimleriEnstitüsü,İstanbul,2001.

25. T. Yılmaz, Ömerli Havzası’nda Mülkiyet Dokusunun konut Sektörüne Etkisininİncelenmesi,YüksekLisansTezi,İstanbulTeknikÜniversitesiFenBilimleriEnstitüsü,İstanbul,2008.

26. TÜİk(Türkiyeİstatistikkurumu)2019.konutSatışİstatistikleri,http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1056ErişimTarihi:23.12.2018.

27. TürkiyeİşBankası2019.İnşaatveGayrimenkul-1.https://ekonomi.isbank.com.tr/contentmanagement/Documents/rt_201829.pdf,ErişimTarihi:15.01.2019.

28. Y.Coşkun,“konutFiyatlarıVeYatırımı:TürkiyeİçinBirAnaliz”,Niğde Üniversitesi İk-tisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi,9(2),205-211,2016.

29. Z. Yükseler 2009. Gayrimenkul Sektöründe Gelişmeler Ve Olası Sorunlar, https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/74200a6c-f2d5-428b-8321-481f0ce92fe1/gayrimenkul_yukseler.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=ROOTWORkSPACE-74200a6c-f2d5-428b-8321-481f0ce92fe1-m3fBalZ,ErişimTarihi:28.12.2018.

Örgütsel Güven ve Örgütsel Vatandaşlık Davranışı

Arasındaki İlişki: Tekstil Sektörü Çalışanları

Semra TETİK1

1 Dr.ÖğretimÜyesi,ManisaCelalBayarÜniversitesi

CHAPTER76

Semra TETİK 99

1. GİRİŞÖrgütlerinvizyonlarınaulaşmasındaverekabetteöncüolmalarındagüvenönemlibir

rolesahiptir.Örgütlerdegüvenolgusu,güçlübirörgütkültürü,pozitiförgütiklimi,etkiliörgütseliletişim,örgütseladalet,örgütselbağlılık,işmemnuniyetiveörgütselvatandaşlıkdavranışıgibikonularaçısındanönemtaşımaktadır.Örgütselvatandaşlıkdavranışlarınınsergilenmesigüveniklimininhakimolduğuörgütselortamabağlıdır.

Güvenkavramı,yaşamımızınheralanındakendimizveçevremizdekileraçısındanelealdığımız,enyalınifadesiyledürüstlükvedoğruluğadayalıbirkavramdır.Bubağlamdagüven,kişininçevresindekidiğerinsanlardanolumlubeklentileridir.Örgütselgüvenise,çalışanların belirsiz veya riskli bir durumla karşılaştıklarında örgütün taahhütlerininvedavranışlarınıntutarlıolduğunadairinançlarınıifadeeder(Çıtırvekavi,2010:223).Örgütselvatandaşlıkdavranışı, çalışanlarınbiçimsel iş tanımlarındabulunmayan, fakatörgütünetkiliçalışmasınıdestekleyengönüllüdavranışlarıifadeeder(Sezgin,2005:317).

Çalışanlarörgüte,yöneticiyeveçalışmaarkadaşlarınagüvenmegereksinimiduyarlar.Algıladıklarıgüvendüzeyindeörgütselvatandaşlıkdavranışısergilerler.Çalışanlarınör-gütselvatandaşlıkdavranışlarıözgecilik,centilmenlik,vicdanlılık,sivilerdemvenezaketşeklindeolabilir.Sonyıllardayapılanaraştırmalarda,çalışanlarörgütlerinegüvendikleritakdirde(DirksveFerrin,2000)yadaörgütünkendileriniönemsediklerinidüşündükle-rinde(Eisenbergervd.,2001)formaliştanımlarınındışındakigörevleridegerçekleştir-dikleritespitedilmiştir(Yücesoy,2018:20).

Buçalışmanınamacı,örgütselgüvenveörgütselvatandaşlıkdavranışıilişkisiniteks-tilsektöründeçalışanlarözelindeincelemektir.Çalışmakapsamındailkolarak,örgütselgüvenveboyutları ileörgütsel vatandaşlıkveboyutları ele alınacaktır.Ardından, araş-tırmanınamacı,yöntemi,modeli,hipotezlerivebulgularınayerverilereksonuçkısmıylatamamlanacaktır.

2. ÖRGÜTSEL GÜVEN KAVRAMI1990’lardanitibaren,güvenolgusununkişilerarasıilişkilerintemelinioluşturduğuve

örgütlerinrekabetavantajısağlayabilecekkaynaklarınınoluşmasındaetkiliolduğuilerisürülmektedir(TanveLim,2009:45).Güvenduygusunuyüksekolduğuörgütlerdegüvenduygusunundüşükolduğuörgütlerekıyasladahabaşarılıverekabettegüçlüolduğukabuledilmektedir(Çakıroğlu,ÇöpveAltınöz,2018:3685).

TürkDilkurumu’na(TDk)göregüven;itimatduyma,korku,çekinmevekuşkuduy-madaninanmavebağlanmaduygusudur.Robinson(1996)güvenkavramını“birtarafındiğertarafınaleyhindedavranmayacağınaçıkarlarınıengellemeyeceğineilişkininançlar,tahminler ve beklentiler” olarak tanımlamıştır. Güven yardımseverlik, güvenilirlik, uz-manlık,dürüstlükveaçıklıkunsurlarınıiçerenevrenselbirkavramdır(Hoy,GageveTar-ter,2006;Çetin,2016:35).

Mayer(1998)’egöregüven“karşısındakikişiyikontroletmeyadayönetmeka-biliyetinigözardıederekkarşısındakininkendisiiçinçokönemliolanbirşeyiya-pacağıbeklentisiilegüvenenkişininkarşısındangelecekhertürlütehlikeyekarşımaruz kalma isteğidir” (Çiftçi veÖneren,2017:570).Mishra (1996)örgütsel güveni,“örgütiçindekiilişkilerdeveetkileşimlerdekişilerinbirbirlerineaçık,dürüst,duyarlıvegerçekçidavranmasıvetemelamaçların,normlarınvedeğerlerinfarkındaolmaisteği”olaraktanımlamıştır(Omorov,2009:1).

Örgütselgüvenkavramı ile ilgili çoksayıda tanımyapılmıştır. Örgütselgüven,kişi-ninçalıştığıörgüttekibireylereinanmagereksinimidir(BatmantaşveÖrücü,2018:201).Taylor(1989)örgütselgüveni,“örgütüyelerininiyiliğiiçinkarşılıklısaygıyavenezaketedayalıuyumludavranışlarınbirsonucuolarakgenellikleyavaşkazanılanbirolgu”olaraktanımlamıştır(DemircanveCeylan,2003:142).


Engenelifadeyle,doğrulukvedürüstlükdavranışlarıylailişkilendirilengüvenkavramı,birkişinindiğerinsanlarınsözlerineveeylemlerineolumluduygularbesleyerekonlarainanmaisteğidir(CookveWall,1980:39;EşittiveAkyüz,2015:3).Bubağlamdaörgütselgüven,birçalışanınörgütünsağladığıdesteğeilişkinalgılarıveyöneticilerindoğrusözlüolacağınavesözününardınaduracağınaolaninancışeklindetanımlanmaktadır(MishraveMorrissey,1990;Türköz,PolatveCoşar,2013:289).

Örgütsel güven kavramı, Cummings ve Bromiley (1996) tarafından geliştirilen ku-ramsalmodelesasalınarakaçıklanmaktadır.Bunagöreörgütselgüven,“birbireyinyadagrubunbaşkabirbireyeyadagruba/örgüteyönelikinanışları”şeklindeaçıklanmaktaveüçboyuttadeğerlendirilmektedir(BağcıveAkbaş,2016:157).Buboyutlar;örgütegüven,yöneticiyegüvenveçalışmaarkadaşlarınagüvendir.

2.1. Örgütsel Güven BoyutlarıLiteratürebakıldığındaörgütselgüvenörgütegüven,yöneticiyegüvenveçalışmaar-

kadaşlarınagüvenolmaküzere3altboyuttaelealındığıgörülmektedir(Örücüvekambur,2017:1111).Buboyutlaraynızamanda,çalışmadakullanılanörgütselgüvenölçeğininbo-yutlarınıoluşturmaktadır.Sözkonusuboyutlaraşağıdaaçıklanmaktadır.

Örgüte Güven: Çalışanların örgütün güvenilirliği hakkındaki algıları örgüte güveniifade etmektedir (Günüşen ve karabulut, 207:427). Örgüte güven, örgüt içinde oluşangüveniklimidirveörgütselrol, ilişkivedeneyimtemelinde,çalışanlarındüşüncelerivedavranışları konusunda ortaya çıkan olumlu beklentilerdir (Çakıroğlu, Çöp ve Altınöz,2018:3685).Diğerbirifadeyleörgütegüven,bireyinçalıştığıörgütünkendiyararınaolaneylemlerde bulunacağı veya en azından bu eylemlerin kendisine zarar vermeyeceğineolaninancıdır(BatıveTutar,2016:38).

Yöneticiye Güven: Çalışanlar, yöneticinin sözlerinin ve eylemlerinin tutarlı, gerçekçive inanılır olmasını beklerler (Batmantaş veÖrücü, 2018:201). Poonvd. (2006) yöne-ticiye güveni, “yöneticinin davranışlarına, hedeflerine, ifadelerine dayanan beklentiyekarşıçalışanınmüdahaledebulunmamaisteği”olarakifadeetmiştir(Örücüvekambur,2017:1111).Güvenyöneticilertarafındanbaşlatılmasıgerekenbirsüreçolup,çalışanlarıngüvenlerini kazanmak açısından davranışlarında tutarlı ve bütünlük olması gereklidir(TokgözveAytemizSeymen,2013:63).

ÇalışmaArkadaşlarınaGüven: Çalışmaarkadaşlarınagüvenbireyinişarkadaşlarınınyeterliliğiniveadil,güvenilirvedavranışlarınaetikilkelerdoğrultusundayönvereceği-neolaninancıolaraktanımlanabilir(Omorov,2009:24).Sargut(1994)’agöre,çalışanlararasındakiyüksekdüzeydekigüven,örgütyapısındakimerkezleşmeeğiliminiartırırken,güvendüşüklüğümerkezleşmeyiartırmaktavekatıdışsaldenetimedavetiyeçıkarmakta-dır(İşcanveSayın,2010:202).

Örgütlerin rekabet üstünlüğü kazanabilmesi ise ancak çalışanların örgütsel vatan-daşlıkdavranışısergilemeleriylemümkünolabilir.Budavranışlarınsergilenmesindeenönemliunsuriseçalışanlarınörgütlerineduyduklarıgüvendir.Buaçıdangüvengerekça-lışanlargerekseörgütleriçinönemtaşımaktadır(TaşkınveDilek,2010:38).

3. ÖRGÜTSEL VATANDAŞLIK DAVRANIŞI KAVRAMIOrgan(1997)örgütselvatandaşlıkdavranışıkavramını,“örgütaçısındanistenilen-ar-

zulananveörgütsel etkililiğekatkıdabulunanbireyseldavranışlar”olarak tanımlamış-tır(Sezgin,2005:319).Podsakoffvearkadaşları(2000)butürdavranışların,görevveiştanımlarındazorunlututulmayan,ihmalihalindecezagerektirmeyenvedahaçokkişiseltercihsonucusergilenendavranışlarolduğunuifadeetmişlerdir(köse,kartalvekayalı,2003:2).Örneğinbirçalışanın,zorunluolmamasınarağmenişiyoğunolanveyazorlananişarkadaşınadestekolması,mesaisaatlerinindışındadaçalışması,örgütünkaynaklarınıkorumasıbirörgütselvatandaşlıkdavranışışeklidir(naqshbandivekaur,2011:188)

Semra TETİK 101

Örgütsel vatandaşlık davranışı aynı zamanda, “prososyal örgütsel davranış, ekstraroldavranışıvegönüllülük”kavramlarıiledeifadeedilmektedir(Draves,2003:2;Çarıkçıvd.,2010:44).Örgütselvatandaşlıkdavranışınınenönemliözelliklerindenbirtanesibudavranışın işaçısındanbirzorunlulukolmaması (norris-WattsveLevy,2004;Yücesoy,2018:15), bir karşılık beklemeden tamamen içten gelen davranışlar olmasıdır (Çimen,2016:2).

Yapılantanımlardandaanlaşılacağıüzere,örgütlerinistenilenvearzuedilenamacaulaşmasıiçinsergilenenörgütselvatandaşlıkdavranışınıntemelindegönüllülükveeks-tra-roldavranışlarıvardır(BatemanveOrgan,1983:588;nakış,2018:74).Ekstra-roldav-ranışı,resmiiştanımlarınınötesindebirişdavranışıanlamınagelir(SinghveSrivastava,2016:598).

Örgütsel vatandaşlık davranışı, yöneticilerin çalışanlardan beklediği asgari roldavranışlarını aşmakta ve işletmenin verimliliğini artırmaktadır (naqshbandi ve kaur,2011:187).Çalışanlarsergiledikleriörgütselvatandaşlıkdavranışı ileörgütselbaşarıyaönemlikatkıdabulunabilmektedir.SchnakeveDumler(2003)örgütselvatandaşlıkdav-ranışınınörgütselbaşarıüzerindekiyararlıetkilerindenbazılarınışuşekildesıralamıştır(Fettahlıoğluvekoca,2015:221):• Çalışanlarınveörgütünverimliliğiartar,• kaynaklarındahaüretkenamaçlariçinkullanılmasınsağlayabilir,• nitelikliçalışanlarıörgüteçekerekveörgüttekalmalarınısağlayarak,örgütünkabi-

liyetinigüçlendirir,• Örgütperformansındasürdürülebilirlikartar,• Gerekgrupiçigereksedegruplararasındakifaaliyetlerikoordineetmeyikolaylaştı-

rır,• Örgütünçevreseldeğişimleredahaetkinuyumsağlamasınakatkıdabulunur.

3.1. Örgütsel Vatandaşlık Davranışı BoyutlarıÖrgütsel vatandaşlık davranışı kavramının alt boyutlarına ilişkin çoğunlukla, Or-

gan’ın(1988)beşboyuttanoluşantanımlamasıkapsamındaçeşitliçıkarımlardabulunul-muştur (Podsakoff,Mackenzie,PaineveBachrach,2000;DiPaolaveTschannen-Moran,2001;DiPaolaveHoy,2005),bununlabirliktebukonudatambirfikirbirliğisağlandığıdasöylenemez.Bernard(1938),katz(1964),katzvekahn’ın(1960)çalışmalarındanha-reketleveörgütselvatandaşlıkkavramınışimdikianlamıylakullananBatemanveOrgan(1983)’ınçalışmalarındansentezlenerek,Organ(1989),örgütselvatandaşlıkdavranışı-nıbeşboyut(özgecilik,centilmenlik,vicdanlılık,sivilerdem,nezaket)altındatoplamış-tır(Podsakoff,Mackenzie,MoormanveFetter,1990;Podsakoff,MackenzieveBommer,1996; Podsakoff, Mackenzie, Paine ve Bachrach, 2000; DiPaola ve Tschannen-Moran,2001;Avcı,2015:15).Sözkonusuboyutlaraşağıdaaçıklanmaktadır.

Özgecilik: Çalışanlarınsorunlarkarşısındadoğrudanvegönüllüolarakdiğerbirça-lışmaarkadaşınayardımetmesiniifadeetmektedir.Örneğin;yeniişebaşlayanelemanınoryantasyonuna, yoğun iş yüküolan iş arkadaşına işi ile ilgili karşılaştığıproblemlerinüstesindengelmelerineyardımcıolmakgibidavranışlarıiçerir(OrganveRyan,1995;Po-dsakoffvd.,2000;Allisonvd.,2001;BolatveBolat,2008:79).

Centilmenlik:Buboyutdiğerkişilereişeilişkinsorunlardakarşılıkbeklemedengönül-lüolarakyardımetmekşeklindetanımlanabilir(Organ,1988:96).Centilmenlik,işinnedenolduğuhertürlüolumsuzluklarakarsıhoşgörülüolma,çalışmaarkadaşlarıtarafındanra-hatsızedilmektendolayışikayetetmeme, işleryolundagitmediğindeolumlu tutumunukaybetmeme,kendisigibidüşünmeyenleresaygılıolma, takımçalışması için fedakarlıkyapabilmegibidavranışlarıiçermektedir(Podsakoffvd.,2000:517;kaya,2002:282)


Vicdanlılık: Organ, vicdani davranışı, örgüt çalışanlarının bazı rol davranışlarınınbeklenenperformansınüstündebirdavranışolarakifadeeder.Diğerbirifadeyle;Örgütçalışanları,görevlerinikendibeklenenroldavranışlarınıaşangönüllüolarakyerinege-tirmeklesorumludur(Akdemir,2018:26).Örneğin; iştenkaytarmama, işeerkengelme,iştengeççıkma,işletmekaynaklarınıverimlikullanma,görevigereğigibiyerinegetirmegibidavranışlarıiçerir.

Sivil Erdem:Çalışanlarınörgütvatandaşıolmasındankaynaklanansorumluluklarıylailgilibirdavranıştır. MackenzievePodsakoff(1993)’agöre budavranış,birbütünolarakörgütebağlılığı veyamakro seviyede ilgiyi içerir.Birbaşka ifadeyle, örgütünyaşamınaaktifvegönüllükatılmayıifadeetmektedir(kösevd.,2003:5).Sivilerdemboyutuişleil-giliproblemlerdeçözümönerileriningetirilmesi,kararlarınetkinbirşekildeuygulanmasıgibidavranışlarıkapsar(ÖzyerveAlici,2015:74).

Nezaket: Çalışanların, diğer çalışma arkadaşları için sorun yaratabilecek durumlarıöngörerek,bunlarınçözümüiçinönerilerdebulunma,yardımcıolmayadasorununorta-yaçıkmasınıengellemebiçimindekiönlemalmayayönelikdavranışlarınıiçerir.Örneğin;yerinegetirilecekbirfaaliyetileilgiliolarak,bundanetkilenmeolasılığıolankişilerlebağ-lantıyageçme,çalışmaprogramıkonusundabilgiyeihtiyacıolankişileribilgilendirmegibidavranışları içerir(OrganveRyan1995;konovskyveOrgan1996;Podsakoffvd.2000;Bolat,BolatveAytemizSeymen,2009:218).

Güvenduygusununartması;örgüttemaliyetlerinazalması,çalışanlararasındaişbir-liğininartmasıveçalışanlarınözgecildavranmaları, fazladankatkı sağlamakonusundagönüllüolmaları,örgütselkurallarauymalarınıkolaylaştırmasıveçatışmalarıazaltmasıaçısındanönemlibirişlevesahiptir(kocaBallıveÜstün,2017:23).

4. METODOLOjİBubölümdeörgütselgüvenveörgütselvatandaşlıkdavranışıarasındabelirlenenhi-

potezlerkapsamındaistatistikselolarakanlamlıbirilişkiolupolmadığınıntespitedilmesiamacıylayapılanalanaraştırmasınailişkinsonuçlaryeralmaktadır.

4.1 Araştırmanın YöntemiBuçalışmadaörgütselgüvenveörgütselvatandaşlıkdavranışı ilişkisi tekstil sektö-

ründe çalışanlar özelinde incelenmiştir. Araştırmanın örneklemini Uşak ilinde faaliyetgösterenbirtekstilişletmesindeçalışan92maviyakalıişgörenoluşturmaktadır.Verileranketyöntemikullanılarakeldeedilmiştir.Anketlerfirmanıninsankaynaklarıyöneticisiaracılığıylayürütülmüştür.

4.2. Araştırmanın AmacıÖrgütsel vatandaşlık davranışı Örgütsel verimlilik, üretkenlik ve başarı üzerinde

örgütsel vatandaşlık davranışı önemli etkiye sahiptir. Örgütsel güven duygusunun daörgütsel vatandaşlık davranışı üzerinde önemli etkiye sahip olduğu bilinmektedir. Bubağlamdatekstilsektöründefaaliyetgösterenfirmaçalışanlarınınörgütselgüvenalgılarıileörgütselvatandaşlıkdavranışlarıarasındaanlamlıbirilişkiolupolmadığınınincelen-mesibuçalışmanınamacınıoluşturmaktadır.Örgüselgüvenveörgütselvatandaşlıkdav-ranışıarasındanasılbirilişkiolduğununortayakonulması,firmayöneticilerineyönetimtarzlarınınnasılolmasıgerektiğikonusundaampirikbulgulardoğrultusundayolgöstericibilgilersunabilecektir.

4.3. Araştırmanın Evreni ve ÖrneklemiBuaraştırmaUşak’tafaaliyetgösterenortaölçeklibirtekstilfirmasınınmaviyakalıça-

lışanlarıüzerindeyapılmıştır.Tamsayımyöntemikullanılarakevrenintümünüoluşturan

SemraTETİk 103

135çalışanaulaşılmayaçalışılmıştır.Ancakmaviyakalılarınyoğunçalışmatemposundandolayı99kişiyeulaşılabilmiştir.Anketlerden7tanesieksikdoldurulduğuiçindeğerlen-dirmedışıbırakılarakanalizler92anketüzerindenyapılmıştır.

4.4. Araştırmanın Veri Toplama AraçlarıÖrgütsel Vatandaşlık Davranışı (ÖVD) Ölçeği: Örgütsel Vatandaşlık Davranışı Öl-

çeği Podsakoff ve Mackenzie (1989) tarafından Organ (1988)’ın örgütsel vatandaşlıkdavranışının 5 boyutu (özgecilik, vicdanlılık, nezaket, centilmenlik, sivil erdem) temelalınarakhazırlanmışolup,Podsakoffvd.(1990)veMoorman(1991)tarafındangeliştiril-miştir.Türkçe’yeçevirisiMehtap(2011)tarafındanölçek20maddeve5boyuttanoluş-maktadır.

ÖrgütselGüvenÖlçeği: Tekstilsektöründeçalışanlarınörgütselgüvenalgısınıölçmekiçin25ifadeve3boyuttan(örgütegüven,yöneticiyegüven,çalışmaarkadaşlarınagüven)oluşanÖrgütselGüvenÖlçeğikullanılmıştır.SözkonusuölçekAktuna(2007)tarafındandahaöncekiçalışmalartaranarakgeliştirilmiştir.Herikiölçektekimaddelerde5’liLikertölçeğikullanılmıştır.Sözkonusuölçekleringüvenilirliklerikanıtlanmışveyaygınlıklakul-lanılanölçeklerolduğundanorijinalfaktörleresadıkkalınmıştır.

4.5. Ölçeklerin Güvenilirlik AnaliziAraştırmadakullanılanölçeklereilişkinyapılangüvenilirlikanalizisonuçlarınaTab-

lo..dayerverilmiştir.

Ölçekler Madde Sayısı Cronbach’s Alpha

ÖrgütselGüven 25 0,944

ÖrgütselVatandaşlıkDavranışı 20 0,826

Tablo 1. Ölçeklerin Güvenilirlik Analizi Tablosu

Tablo1’degörüldüğügibi,ÖrgütselGüvenÖlçeği’neilişkin25maddeningüvenilirlikanalizisonucuCronbach’sAlphadeğeri0,944,olarakbulunmuştur.ÖrgütselVatandaşlıkDavranışıÖlçeği’neilişkin20maddeningüvenilirlikanalizisonucuCronbach’sAlphade-ğeri0,826,olarakbulunmuştur.Busonuçlaragöreölçeklerinyüksekdüzeydegüvenilirolduğusöylenebilir.

4.6. Araştırmanın Modeli ve HipotezleriBuaraştırma,örgütselgüvenveörgütselvatandaşlıkdavranışlarıarasındakiilişkisel

taramamodelinedayanmaktadır.karasar(1994)’agöretarama,geçmişteveyahalihazır-davarolanbirdurumuvarolduğuşekliylebetimlemeyiamaçlayanbiraraştırmamode-lidir.

Şekil 1. Araştırma Modeli


Araştırmasorusu;Tekstilsektörüçalışanlarınınörgütselgüvenalgısıveörgütselva-tandaşlıkdavranışıarasındanetürbirilişkivardır?

Buaraştırmasorusudoğrultusundahipotezleraşağıdakigibioluşturulmuştur;H1:Örgütselgüvenileörgütselvatandaşlıkarasındapozitifyönlüveanlamlıbirilişki

vardır.H2:ÖrgütselgüveninaltboyutlarındanolanörgütegüvenileÖVDboyutları(özgecilik,

vicdanlılık,nezaket,centilmenlik,sivilerdem)arasındapozitifyönlüveanlamlıbirilişkivardır.

H3:Örgütselgüveninaltboyutlarındanolanyöneticiyegüvenileörgütselvatandaşlıkdavranışıboyutları(özgecilik,vicdanlılık,nezaket,centilmenlik,sivilerdem)arasındapo-zitifyönlüveanlamlıbirilişkivardır.

H4:Örgütselgüveninaltboyutlarındanolançalışmaarkadaşlarınagüvenileörgütselvatandaşlıkdavranışıboyutları(özgecilik,vicdanlılık,nezaket,centilmenlik,sivilerdem)arasındapozitifyönlüveanlamlıbirilişkivardır.

H5:Örgütselgüveninörgütselvatandaşlıkdavranışıüzerindepozitifetkisivardır.

5. BULGULAR VE YORUMLAR

5.1. Demografik Özelliklere İlişkin BulgularAraştırmayakatılanlarındemografiközelliklerineilişkinbulgularTablo2’deözetlen-

miştir.

Değişkenler Frekans Yüzde Toplam

CinsiyetErkek 38 41,3

92kadın 54 58,7

Yaş

20yaşvealtı 6 6,5

92

21-30 28 30,4

31-40 34 37,0

41-50 18 19,6

50veüzeri 6 6,5

Eğitim

İlkokul 34 37,0

92

Ortaokul 18 19,6

Lise 34 37,0

Önlisans 6 6,5

kurumdaÇalışmaSüresi

1yıldanaz 20 21,7

92

1-2yıl 42 45,7

3-5yıl 26 28,3

6-12yıl 4 4,3

Tablo 2. katılımcılarınDemografikÖzellikleri

Araştırmayakatılanların%58,7’si kadın,%41,3’ü erkektir. Tekstil sektöründekiha-kimbayanistihdamıdikkatçekmektedir.katılımcılarınyaşgruplarınagörebakıldığında%56,6’sı21-40yaşaralığındadır.katılımcıların%37’siilkokul,%37’siliseve%19,6’sıor-taokulmezunudur.katılımcıların%95,7gibibüyükbiroranda1-5yılarasıçalışmasüre-sinesahipolmasıdikkatçekicidir.

Semra TETİK 105

5.2. Tanımlayıcı İstatistiklerÖrgütselgüvenvealtboyutlarıveörgütselvatandaşlıkdavranışıvealtboyutlarına

ilişkintanımlayıcıistatistiklereTablo3veTablo4’deyerverilmiştir.

Boyutlar N Ortalama Std. Sapma

ÖrgüteGüven 92 4,28 ,589

YöneticiyeGüven 92 4,35 ,664

ÇalışanlaraGüven 92 4,28 ,649

ÖrgütselGüven 92 4,31 ,557

Tablo 3. ÖrgütselGüvenÖlçeğiveAltBoyutlarınınOrtalamaveStandartSapmaDeğerleri

Tablo3’tegörüldüğügibiörgütselgüvenboyutortalamalarıbirbirineyakınveyüksekdüzeydedir.Örgütselgüvenboyutlarıarasındaenbelirginolanınyöneticiyegüvenolduğugörülmektedir.

Boyutlar N Ortalama Std. Sapma

Özgecilik 92 4,34 ,575

Vicdanlılık 92 4,34 ,446

nezaket 92 4,33 ,448

Centilmenlik 92 3,71 ,543

SivilErdem 92 4,38 ,604

ÖVD 92 4,22 ,366

Tablo 4. ÖVDveAltBoyutlarınınOrtalamaveStandartSapmaDeğerleri

Tablo4’degörüldüğügibi,örgütselvatandaşlıkdavranışıboyutortalamalarıbirbirineyakınveyüksekdüzeydedir.Örgütselvatandaşlıkdavranışlarıarasındaenbelirginolanınsivilerdem,endüşükolanıncentilmenlikolduğugörülmektedir.

5.3. Korelasyon AnaliziÖrgütselgüvevealtboyutlarıileörgütselvatandaşlıkdavranışıvealtboyutlarıara-

sındakiilişkininyönünüvederecesinitespitetmekamacıylayapılankorelasyonanalizineilişkinbulgularTablo5’deverilmiştir.

BOYUTLAR

Özg

ecili

k

Vicd

anlıl

ık

Nez

aket

Cent

ilmen

-lik

Sivi

l Erd

em

ÖVD

ÖrgüteGüven r ,432** ,455** ,277** ,448** ,383** ,573**

p ,000 ,000 ,007 ,000 ,000 ,000

N 92 92 92 92 92 92

YöneticiyeGüven r ,238* ,434** ,236* ,238* ,007 ,310**

p ,022 ,000 ,024 ,023 ,948 ,003

N 92 92 92 92 92 92


ÇalışanlaraGüven r ,125 ,242* ,017 ,059 -,013 ,115

p ,237 ,020 ,876 ,579 ,905 ,274

N 92 92 92 92 92 92

ÖrgütselGüven r ,300** ,430** ,204 ,298** ,138 ,382**

p ,004 ,000 ,052 ,004 ,191 ,000

N 92 92 92 92 92 92

Tablo 5. DeğişkenlerArasındakikorelasyonAnaliziSonuçları

**p<0.01Önemdüzeyindeanlamlıdır.*p<0.05Önemdüzeyindeanlamlıdır.Örgütselgüvenveörgütselvatandaşlıkdavranışıölçekleri ilealtboyutlarına ilişkin

korelasyondeğerlerineTablo5’deyerverilmiştir.Tablodakikorelasyondeğerlerininço-ğunun0,01ve0,05önemdüzeyindeistatistikselolarakanlamlıolduğu söylenebilmekte-dir.Tablodakikorelasyondeğerlerinebakıldığında; örgütegüven ileözgecilikarasında0,432, vicdanlılık arasında0,455, nezaket arasında0,277, centilmenlik arasında0,448,sivil erdem arasında 0,0383 düzeyinde pozitif yönlü ve anlamlı ilişkilerin bulunduğugörülmektedir.Yöneticiyegüvenileözgecilikarasında0,238,vicdanlılıkarasında0,434,nezaketarasında0,236,centilmenlikarasında0,238,düzeyindepozitifyönlüveanlamlıilişkilerinbulunurken,yöneticiyegüvenilesivilerdemarasındaanlamlıbirilişkibulun-mamıştır. Çalışmaarkadaşlarına güven ile sadecevicdanlılık arasında0,242düzeyindepozitifyönlüveanlamlıbirilişkibulunurkenözgecilik,nezaket,centilmenlive,sivilerdemarasındaanlamlıilişkibulunmadığıgörülmektedir.Örgütselgüvenveörgütselvatandaş-lıkdavranışıarasında0,382düzeyindepozitifyönlüistatistikselaçıdananlamlıilişkibu-lunmuştur.BusonuçlaragöreH1,H2,H3,H4hipotezlerikabuledilebilir.Örgütselgüvenveörgütselvatandaşlıkdavranışıdeğişkenlerininbirbirlerininasıletkilediği iseregresyonanaliziileirdelenecektir.

5.4. Regresyon AnaliziÖrgütselgüveninörgütselvatandaşlıkdavranışıüzerindekietkisinibelirlemekama-

cıyla,Örgütselgüvenileörgütselvatandaşlıkdavranışıarasındakorelasyonelilişkioldu-ğundandoğrusalregresyonanaliziyapılarakeldeedilenbulgularaTablo6’dayerveril-miştir.

Model Standardize Edilmemiş Katsayılar

Standardize Edilmiş t p

B Std.Hata Beta

(Sabit) 3,135 ,278 11,267 ,000

ÖrgütselGüven ,251 ,064 ,382 3,924 ,000

R ,382a

R2 ,146

DüzeltilmişR2 ,137

StandartHata ,34041

F 15,401 ,000

*Değer0.05düzeyindeanlamlıdır

Tablo 6. ÖrgütselGüveninÖVDÜzerindekiEtkisineİlişkinRegresyonAnaliziSonuçları

BağımlıDeğişken:ÖrgütselVatandaşlıkDavranışı

Semra TETİK 107

BağımsızDeğişken:ÖrgütselGüvenTablo6’dagörüldüğügibiörgütselgüvenileörgütselvatandaşlıkdavranışıarasında-

ki ilişki incelenmiştir.Yapılandoğrusalregresyonanalizisonucunagöre,bağımlıdeğiş-kenolanörgütselvatandaşlıkdavranışının,örgütselgüventarafındanaçıklanmadüzeyiR2=0,146olarakbulunmuştur.Örgütselgüven,örgütselvatandaşlıkdavranışınaaittop-lamvaryansın%14,6’sınıaçıklamaktadır.Buoran,örgütselgüvendekideğişikliklerinbirbölümününörgütselvatandaşlıkdavranışı ileaçıklanabileceğinigöstermektedir.Bununanlamı,örgütselgüvendeki1standartsapmalıkartış,örgütselvatandaşlıkdavranışında0,14standartsapmalıkdeğişimesebepolmaktadır.Fdeğerinin15,401olduğuvebununpdeğerinin0,000olduğugörülmektedir.Budeğerinp<0.05olmasımodelinistatistikselaçıdananlamlıolduğunugöstermektedir.

H5:Örgütselgüvenörgütselvatandaşlıkdavranışınıpozitifyönlüetkilemektedir.Modelkapsamındakitümkatsayılaristatistikselaçıdananlamlıvepozitifyönlüoldu-

ğundandolayıhipotezkabuledilebilir.

6. DEĞERLENDİRME VE SONUÇGünümüzünzorlayıcırekabetkoşullarında insanodaklıbiranlayışla işletmeverim-

liliğiniartırmanınvekatmadeğeriyüksekürünlerüretebilmeyihedefleyenmodernyö-netimyaklaşımlarınıntemelindegüvenvardır.İşletmelerayaktakalabilmekvebaşarılıolabilmek için,biçimselödül sistemindedoğrudan tanımlanmayanvebirbütünolarakörgütün etkinliğine katkıda bulunan davranışları sergileyen çalışanlara her geçen gündaha fazlagereksinimduymaktadır.Dolayısıylaörgütselvatandaşlıkdavranışı,örgütseldavranışveinsankaynaklarıalanındaöneçıkankonulardanbirisidir.

Güvenduygusu;örgüttemaliyetlerinazalması,çalışanlararasındaişbirliğininartmasıveçalışanlarınözgecildavranmaları,fazladankatkısağlamakonusundagönüllüolmaları,örgütselkurallarauymalarınıkolaylaştırmasıveçatışmalarıazaltmasıaçısındanönemlibir işlevesahiptir.Buçalışmadaörgütselgüvenvealtboyutları ileörgütselvatandaşlıkdavranışıvealtboyutlarıarasındakiilişkiincelenmişveörgütselgüveninörgütselvatan-daşlıkdavranışıüzerindekietkisitespitedilmeyeçalışılmıştır.

Araştırmayailişkinanalizsonuçlarıdeğerlendirildiğinde;Örgütselgüvenveboyutlarıile örgütsel vatandaşlık davranışı ve boyutlarının “yüksek” ortalamaya sahip olduğusonucuna varılmıştır. Bununla birlikte tekstil işletmesinde çalışanların örgütsel güvendüzeyleri ile örgütsel vatandaşlık davranışı arasında çeşitli düzeylerde pozitif yönlüve anlamlı ilişkiler bulunmuştur. Örgütsel güvenin, örgütsel vatandaşlık davranışının%14’ünüyordadığısonucunaulaşılmıştır.Busonuçlaragöre,çalışanlarınörgütselgüvendüzeyi arttıkça özgecilik, vicdanlılık, nezaket, centilmenlik ve sivil erden gibi örgütselvatandaşlıkdavranışısergilemedüzeylerideartmaktadır.Örgütlerinamaçlarınaetkilibirşekildeulaşabilmeleriaçısındanörgütselvatandaşlıkdavranışıönemifadeetmektedir.Bunoktadaçalışanlarınörgütselgüvendüzeylerinikorumayavedahadaartırmayayönelikönlemlerin alınması yararlı olabilir. Elde edilen sonuçlara göreH1,H2,H3,H4veH5kabuledildiğisöylenebilir.

Alanyazınincelendiğinde,örgütselgüvenileörgütselvatandaşlıkdavranışıarasındapozitif yönlü ve istatistiksel açıdananlamlı ilişki bulunduğu, örgütsel güveninörgütselvatandaşlıkdavranışıüzerindeetkiliolduğugörülmektedir.Örneğin;Samancı(2007)ta-rafındanilköğretimöğretmenlerininörgütselgüvenalgısıileörgütselvatandaşlıkdavra-nışıarasındaki ilişkiyi incelemekamacıylayapılanaraştırmasonucunda,örgütselgüve-ninörgütselvatandaşlıkdavranışıüzerindeetkisiolduğuveörgütselgüvenboyutlarınınörgütselvatandaşlıkdavranışıboyutlarınıetkilediğiortayakonulmuştur.TokgözveSey-men(2013)’inbirdevlethastanesindeneldeettikleriverilerkapsamındaörgütselgüven,


örgütsel özdeşleşme ve örgütsel vatandaşlık davranışı arasındaki ilişkiyi tespit etmekamacıylayaptıklarıçalışmasonucunda,örgütselgüven,örgütselözdeşleşmeveörgütselvatandaşlık davranışı arasındapozitif yönlü ve anlamlı ilişkiler saptamışlardır. GürbüzveDede(2017)tarafındanöğretmenlerinörgütselgüvenveörgütselvatandaşlıkdavra-nışıdüzeylerinibelirlemekvebudeğişkenlerarasındaanlamlıbirilişkiolupolmadığınıortayakoymakamacıylayaptıklarıaraştırmasonucunagöre,örgütselgüvenveörgütselvatandaşlıkdavranışıdüzeylerininyüksekolduğutespitedilmiştir.Yaptıklarıregresyonanalizinegöre,örgütselgüveninörgütselvatandaşlıkdavranışıüzerindepozitifyönlüveanlamlıetkisiolduğunuortayakoymuşlardır.Ersan(2018)’ınörgütselgüveninörgütselvatandaşlıkdavranışıüzerineetkisinisağlıkkurumlarıözelindeincelemekamacıylayap-tığı araştırmanın sonucunda, örgütsel güvenin örgütsel vatandaşlık davranışınapozitifyöndeetkisiolduğunuveörgütselgüvenboyutlarıileörgütselvatandaşlıkdavranışıbo-yutlarıarasındapozitifyönlüanlamlı ilişkilerolduğunuortayakoymuştur.Bunakarşınfarklısonuçlarıneldeedildiğiçalışmalardabulunmaktadır.Yılmaz(2009)’ınözeldersha-neöğretmenlerininörgütselgüvenveörgütselvatandaşlıkdavranışıarasındailişkiolupolmadığınıbelirlemekamacıylayaptığıçalışmasonucunda,özeldershaneöğretmenleri-ninortadüzeydebirgüvenduygusunasahipolduklarını,ortadüzeydeörgütselvatandaş-lıkdavranışısergiledikleriniveörgütselgüvenileörgütselvatandaşlıkdavranışıarasındaanlamlıbirilişkiolmadığınıtespitetmiştir.

Örgütselgüvenveörgütselvatandaşlıkdavranışıilişkisiüzerineyapılanaraştırmala-rınçoğunluklaöğretmenlerüzerindevediğerhizmetalanlarındaçalışanlarüzerindeya-pıldığısöylenebilir.Buçalışmadaaraştırmabirüretimişletmesindeçalışanmaviyakalılarüzerindeyapılmıştır.Buyönüylediğerçalışmalardanfarklılıkgösterdiği ifadeedilebilir.Buaçıdanalanyazınakatkısınınönemliolabileceğidüşünülmektedir.

BuaraştırmaUşak’ta tekstil sektöründe faaliyet gösterenbir işletmedeki çalışanlarüzerindeyapılmıştır.Dolayısıyladurumtespitiniteliği taşıdığı içineldeedilensonuçlargenellenememektedir.Budaaraştırmanınkısıtlarındanbirinioluşturmaktadır.Diğerkı-sıtlarisearaştırmadakullanılanveritoplamayöntemlerindenanketinsınırlılıkları,zamanvemaliyettenkaynaklanansınırlılıkolarakifadeedilebilir.

Araştırmasonuçlarıkapsamındaönerilerşuşekildesıralanabilir:• Benzerçalışmalarındahagenişbirörneklemüzerindeyapılmasıönerilebilir.• Aynıkonudafarklısektörlerdeçalışanlarayönelikaraştırmayapılabilir.• Örgütselverimlilikaçısındanyöneticilerçalışanlarıngüvenduygusunuartıracakuy-

gulamalarabaşvurabilirler.• Yöneticilerinkatılımcıyönetimanlayışınıbenimseyerekçalışanlarınfikirlerinealma-

sıgüvenduygusunuartırabilirler.• Örgütselperformansıartırmakaçısındançalışanlarınörgütselvatandaşlıkdavranış-

larınısergilemeleriteşvikedilebilir.• Örgütselgüvenveörgütselvatandaşlıkdavranışıilişkisiikifarklısektördekiörgütler-

dekarşılaştırmalıolarakincelenebilir.

KAYNAKÇA

1. Akdemir,Y.(2018).YönetselDavranışBecerileri İleÖğretmenlerinÖrgütselVatan-daşlıkDavranışlarınınİncelenmesi.YüksekLisansTezi,OkanÜniversitesiSosyalBi-limlerEnstitüsü,İstanbul.

2. Aktuna,M. (2007). İnsankaynaklarıYönetimiEğitimFonksiyonununÖrgütselGü-veneEtkileriveBirUygulama.YüksekLisansTezi,DumlupınarÜniversitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü,kütahya.

Semra TETİK 109

3. Avcı,A.(2015).ÖrgütselVatandaşlıkDavranışları:kavramsalGelişimiveEğitimÖr-gütleriAçısındanEtkileri.Hasan Ali Yücel Eğitim Fakültesi Dergisi, 12-2(24),11-26.

4. Bağcı,Z.veAkbaş,T.T.(2016).HemşirelerinÖrgütselGüvenAlgılarınınÖrgütselBağ-lılıklarıÜzerindekiEtkisiniBelirlemeyeYönelikBirAraştırma.MANAS Sosyal Araştır-malar Dergisi,5(5),155-170.

5. Bateman,T. S. veOrgan,D.W. (1983). Job SatisfactionandTheGoodSoldier:TheRelationshipBetweenAffect andEmployee “Citizenship”.Academy of Management Journal,26(4),587-595.

6. Batı,G.veTutar,E.(2016).ÖrgütselGüvenkavramı,ÖzellikleriveYararları.Arel Ey-sad,1(2),35-41.

7. Batmantaş,H.veÖrücü,E.(2018).ÖrgütselGüvenİleSinizmArasındaki İlişki:BirUygulama.Sosyal Ekonomik Araştırmalar Dergisi,18(36),198-214.

8. Bolat,O.İ.veBolat,T.(2008).OtelİşletmelerindeÖrgütselBağlılıkveÖrgütselVa-tandaşlık Davranışı İlişkisi. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11(19),75-94.

9. Bolat,O.İ.veBolat,T.veAytemizSeymen,O.(2009).GüçlendiriciLiderDavranışlarıveÖrgütselVatandaşlıkDavranışıArasındakiİlişkininSosyalMübadelekuramındanHareketleİncelenmesi.Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,12(21),215-239.

10. Cook, J. veWall, T. (1980). newWork AttitudeMeasures Of Trust,OrganizationalCommitment And Personal need non-Fulfilment. Journal Of Occupational Psycho-logy,53,39-52.

11. Çarıkçı,İ.,kanten,S.vekanten,P.(2010).kişilik,DuygusalZekaVeÖrgütselVatan-daşlıkDavranışlarıArasındakiİlişkileriBelirlemeyeYönelikBirAraştırma.Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,1(11),41-65.

12. Çelik,H. (2016).DemokratikLiderlikVeÖrgütselGüven İlişkisi:BalıkesirMerkezİlçeleriÖrneği.YüksekLisansTezi,BalıkesirÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,Balıkesir.

13. Çıtır, I.Ö.vekavi,E.(2010).AlgılananÖrgütselGüvenİleİşGüvencesiArasındakiİlişkiyeYönelikBirAraştırma.Yönetim Bilimleri Dergisi,8(2),221-243.

14. Çiftçi,G.E. veÖneren,M. (2017).Örgütsel Sessizlik, İşeYabancılaşmaveÖrgütselGüvenİlişkisi.Social Sciences Studies Journal (SSSJournal),3(5),567-583.

15. Çimen,M.(2016).YönetimdeYeniYaklaşımlar:ÖrgütselVatandaşlıkDavranışı.ACU Sağlık Bilimleri Dergisi,1,1-5.

16. Draves,P.R.(2003).AnExaminationofPotentialModeratingEffectsofPersonalityontheRelationshipbetweenJobAttitudesandOrganizationalCitizenshipBehaviors.UnpublishedPhDThesis,UniversityofSouthFlorida.

17. Demircan,n.veCeylan,A.(2003).ÖrgütselGüvenkavramı:nedenleriveSonuçları.Yönetim ve Ekonomi: Celal Bayar Üniversitesi İİBF Dergisi,10(2),139-150.

18. DiPaola,M.F.,&Hoy,W.k.(2005).OrganizationalCitizenshipofFacultyandAchieve-mentofHighSchoolStudents.The High School Journal,88(3),35-44.

19. DiPaola,M.veTschannen-Moran,M.(2001).OrganizationalCitizenshipBehaviorinSchoolsandİtsRelationshiptoSchoolClimate.Journal of School Leadership,11(5),424-447.

20. Ersan,H.(2018).SağlıkkurumlarındaÖrgütselGüvenveÖrgütselVatandaşlıkDav-ranışı İlişkisi veBirAraştırma.YüksekLisansTezi,PamukkaleÜniversitesi, SosyalBilimlerEnstitüsü,Denizli.

21. Eşitti, B. ve Akyüz, B. (2015). konaklama İşletmelerindeMobbing-Örgütsel Güvenİlişkisi:ÇanakkaleİlindeBirAraştırma.Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 34,1-14.


22. Fettahlıoğlu,Ö.O.vekoca,n.(2015).ÖrgütselÖzdeşleşmeveÖrgütselVatandaşlıkİlişkisindeÖrgütselDesteğinDüzenleyiciEtkisi.Sosyal Bilimler Dergisi (SOBİDER), 2(4),218-234.

23. Günüşen,Z.E.vekarabulut,T.(2017).ÖrgütselGüveninÖrgütselBağlılıkÜzerindekiEtkisi.İstanbulTicaretÜniversitesiSosyalBilimlerDergisi,16(31),425-440.

24. Gürbüz,F.G.veDede,E.(2017).ÖrgütselGüveninÖrgütselVatandaşlıkDavranışınaEtkileri:OrtaokulÖğretmenleriÜzerineBirAraştırma.Uluslararası Eğitim Bilimleri Dergisi,4(12),106-125.

25. Hoy,W.k.,Gage,C.Q.I.veTarter,C.J.(2006).SchoolMindfulnessandFacultyTrust:necessaryConditionsforEachOther?Educational Administration Quarterly,42(2),236–255.

26. İşcan,Ö.F.veSayın,U.(2010).ÖrgütselAdalet,İşTatminiveÖrgütselGüvenArasın-dakiİlişki.Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi,24(4),195-216.

27. kaya,Ş.D.(2002).ÖrgütselVatandaşlıkDavranış.Türk İdare Dergisi.,476,265-287.28. köse, S.,kartal,B. vekayalı,n. (2003).ÖrgütselVatandaşlıkDavranışı veTutuma

İlişkinFaktörlerleİlişkisiÜzerineBirAraştırma.Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi,20,1-19.

29. kocaBallı,A.veÜstün,F.(2017).ÇalışanlarınÖrgütselGüvenDüzeyiİleDemografikÖzellikleriArasındakiİlişki:BirÖrnekOlayÇalışması.International Journal of Social and HumanitiesSciences(IJSHS),1(2),20-38.

30. Mackenzıe,S.B.vePodsakoff,P.M.(1993).TheImpactofOrganizationalCitizenshipBehavior onEvaluations of SalespersonPerformance. Journal of Marketing, 57(1),70-81.

31. Mehtap, Ö. (2011). Örgüt İçi Politik Davranışların Örgütsel Vatandaşlık DavranışıÜzerindekiEtkisi.DoktoraTezi, İstanbulÜniversitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü, İs-tanbul.

32. Mishra,J.veMorrissey,M.A.(1990).TrustinEmployee/EmployerRelationships:ASurveyofWestMichiganManagers.Public Personnel Management,19(4),443-486.

33. naqshbandi,M.M.vekaur,S.(2011).AstudyofOrganizationalCitizenshipBehavi-ours,OrganizationalStructuresandOpenInnovation.International Journal of Busi-ness and Social Science,2(6),182-193.

34. nakış,O.(2018).DoğuAnadoluBölgesindeÇalışanAkademisyenlerinÖrgütkültürü-nünÖrgütselVatandaşlıkDavranışlarınaEtkisininYapısalEşitlikModeliİleAnalizi.YüksekLisansTezi,MunzurÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,Tunceli.

35. norris-Watts,C.veLevy,P.E.(2004).TheMediatingRoleofAffectiveCommitmentintheRelationoftheFeedbackEnvironmenttoWorkOutcomes.Journal of Vocational Behavior,65(3),351-365.

36. Omorov,A.(2009).ÖrgütselGüvenveİşDoyumu:ÖzelBirSektördeUygulama.Yük-sekLisansTezi,DokuzEylülÜniversitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü,İzmir.

37. Organ,D.W.(1988).OrganizationalCitizenshipBehavior:TheGoodSoldierSyndro-me.Lexington,MA:LexintonBooks.

38. Organ,D.W.(1989).OrganizationalCitizenshipBehavior:TheGoodSoldierSyndro-me.The Academy of Management Review,14(2),294-297.

39. Örücü,E. vekambur,E. (2017).OtelÇalışanlarındaÖrgütsel SessizlikveÖrgütselGüven İlişkisi: Bandırma İlçesi Örneği. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi,10(52),1109-1123.

40. Özyer,k.veAlici,İ.(2015).DuygusalZekâİleÖrgütselBağlılıkveÖrgütselVatandaş-lıkDavranışıİlişkisiÜzerineAmpirikBirAraştırma.Zeitschrift für die Welt der Türken Journal of World of Turks,7(1),69-85.

Semra TETİK 111

41. Podsakoff,P.M.,Mackenzie,S.B.veBommer,W.H.(1996).TransformationalLeaderBehaviorsandSubstitutesforLeadershipAsDeterminantsofEmployeeSatisfaction,Commitment,Trust, andOrganizational CitizenshipBehaviors. Journal of Manage-ment,22(2),259-298.

42. Podsakoff,P.M.,Mackenzie,S.B.,Moorman,R.H.veFetter,R.(1990).Transformatio-nalLeaderBehaviorsandTheirEffectsonFollowers’trustinLeader,Satisfaction,andOrganizationalCitizenshipBehaviors.Leadership Quarterly,1(2),107-142.

43. Podsakoff,P.M.,MackenzieS.B.,PaineJ.B.veBachrach,D.G.(2000).OrganizationalCitizenshipBehaviors:ACriticalReviewofTheTheoreticalandEmpiricalLiteratureandSuggestionsforFutureResearch.Journal of Management,26(3),513-563.

44. Poon, J.M.,RahidM.R. veOthman,A. S. (2006).Trust-in-Supervisor:AntecedentsandEffectonAffectiveOrganizationalCommitment.Asian Academy of Management Journal,11(2),35–50.

45. Robinson,S.L.(1996).TrustandBreachofthePsychologicalContract.Administrative Science Quarterly,41(4),574–599.

46. Samancı,G.(2007).ÖrgütselGüvenveÖrgütselVatandaşlıkDavranışı.YüksekLisansTezi,AfyonkocatepeÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,Afyonkarahisar.

47. Sargut,A.S.(1994).Kültürlerarası Farklılaşma ve Yönetim.Ankara:VYayınları.48. Sezgin, F. (2005).ÖrgütselVatandaşlıkDavranışları:kavramsalBirÇözümlemeve

OkulAçısındanBazıÇıkarımlar.Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 25(1),317-339.49. Schnake,M.E.veDumler,M.P.(2003).LevelsofMeasurementandAnalysisIssuesin

OrganizationalCitizenshipBehaviorResearch.Journal of Occupational and Organiza-tional Psychology,76(3):283-301.

50. Singh,U.veSrivastava,k.B.L.(2016).OrganizationalTrustandOrganizationalCiti-zenshipBehaviour.Global Business Review,17(3),594-609.

51. Tan,H.H.&Lim,A.k.H.(2009).TrustinCoworkersandTrustinOrganizations.The Journal of Psychology,143(1),45-66.

52. Taşkın,F.veDilek,R.(2010).ÖrgütselGüvenVeÖrgütselBağlılıkÜzerineBirAlanAraştırması.Organizasyon Ve Yönetim Bilimleri Dergisi,2(1),37-46.

53. TDk,http://www.tdk.gov.tr54. Thomas,G.F.,Zolin,R.veHartman,J.L.“TheCentralRoleofCommunicationinDeve-

lopingTrustanditsEffectonEmployeeInvolvement”,Journal of Business Communi-cation,46(3),2009,287-310.

55. Tokgöz,E.veAytemizSeymen,O.(2013).ÖrgütselGüven,ÖrgütselÖzdeşleşmeVeÖrgütselVatandaşlıkDavranışıArasındakiİlişki:BirDevletHastanesindeAraştırma.Öneri,10(39),61-76.

56. Türköz,T.,Polat,M.veCoşar,S.(2013).ÇalışanlarınÖrgütselGüvenveSinizmAlgıla-rınınÖrgütselBağlılıklarıÜzerindekiRolü.Yönetim ve Ekonomi: Celal Bayar Üniversi-tesi İİBF Dergisi,20(2),285-302.

57. Yılmaz,k.(2009).ÖzelDershaneÖğretmenlerininÖrgütselGüvenDüzeyleriİleÖr-gütselVatandaşlıkDavranışlarıArasındakiİlişki.Kuram ve Uygulamada Eğitim Yöne-timi,15(59),471-490.

58. Yücesoy,A. (2018).ÖrgütselGüven,HissedilenGüvenilirlik, İşyerindeDışlanmaveÖrgütselVatandaşlıkDavranışıArasındakiYordayıcıİlişkilerÜzerineBirAraştırma.YüksekLisansTezi,İstanbulÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,İstanbul.

Dijital Etik

Banu AKGÜN1

1 BanuAkgün,Öğr.Gör.,AnkaraHacıBayramVeliÜniversitesi,PolatlıSosyalBilimlerMeslekYüksekokulu,GörselİşitselTekniklerveMedyaYapımcılığıBölümü,Türkiye,

CHAPTER77

Banu AKGÜN 115

GİRİŞDijital küreselleşme, dijital teknolojiyle birlikte internet, ekonomik ve sosyal yaşa-

mımızınkalbihalinegelmiştir.Çağımızda,bilgive iletişimteknolojilerininkullanımınınyaygınlaşması,bualandakietiktartışmalarıdaberaberindegetirmektedir.Etiksorularteknolojiileilgiliolarakgizlilik,tarafsızlık,dijitaluçurumdadahilolmaküzereçokçeşitlikonularıkapsamaktadır.Gelenekselolaraketik,insanlararasındayeralandeğerleri,ah-lâkîbakımdaniyiyadakötü,doğruyadayanlışolanınniteliğinivetemelleriniaraştıranfelsefedalıolaraktanımlanmaktadır.

Teknolojininhızlagelişmesiylebirlikte,dijitalteknolojininkullanımındandoğanetiksorunlarınvebusorunlarınetkileyebileceğiinsansayısındaartışlarınolacağıgözlenmek-tedir.Sadecebilişimteknolojileriningelişmesiiledeğil,bilgisayarkullanımınınkolaylaş-masıiledebilişimortamlarındasıksıketiksorunlaryaşanmayabaşlanmıştır.

Dijital etik, dijital teknolojinin toplumumuz ve çevre üzerindeki etkisiyle ilgilidir.Dünyadijitalleştikçedijitaletikdegiderekdahafazladikkatçekmektedir.

Dijitaletik,sosyalsorumluluğutanımlamakveuygulayıcılaraetikaçıdansağlıklıka-rarvermederehberliketmektir.ÖrneğinTürkiyeBilişimDerneği(TBD),bilişimetiğini,bilişimalanındahizmetsunanvealanlarındavranışlarınıinceleyenbirfelsefedalıolaraknitelendirip;etiğinuygulamalıbiraltalanıolarak tanımlamıştır (Olcott Jrvd.,2015:3;Esenlik&Bolat,2010:127;Sadikuvd.,2017:75;ArıkanveDuymaz,214:320).

Dijital Etiğe İlişkin Unsurların Belirlenmesi Dijital etik kapsamındaki konularınbelirlenmesi çalışmaları ülkemizdevedünyada

çeşitlikuruluşlarcayürütülmekteayrıcabualandayineakademikçalışmalargerçekleş-tirilmektedir.UnESCO(UnitednationsEducational,ScientificandCulturalOrganization-BirleşmişMilletlerEğitim,BilimvekültürÖrgütü)bünyesindeoluşturulanbirkomisyon,dijitaletikkapsamındaçalışmalaryürütmektedir(UnitednationsEducational,ScientificandCulturalOrganization[UnESCO],2018).kısaadıCOMESTolanbukomisyon,WorldCommissionontheEthicsofScientificknowledgeandTechnologyismiylefaaliyetgöster-mektedir(Dünya,BilimselBilgiveTeknolojikomisyonu).Türkiye’nindeYükseköğretimkurulukanalıylaüyeverdiğibukomisyon, faaliyetlerikapsamındabelirliaralıklarlara-porlaryayımlamaktadır.YineBirleşmişMilletlerçatısıaltında,dijitaletikkonularıkap-samındafaaliyetgösterenbirbaşkakuruluşiseDünyaFikriMülkiyetÖrgütüdür.WorldIntellectualPropertyOrganization(Un-WIPO)kısaltmasıylabilinenbukuruluş,fizikselvesanalortamlardakifikrimülkiyethaklarıileilgiliçalışmalaryürütmektedir.

DijitaletikkonularıkapsamındaAmerikaBirleşikDevletleri’ndefaaliyetgösterenku-ruluşiseTheComputerEthicsInstitute(CEI)kısaltmasıylabilinenBilgisayarEtiğiEnsti-tüsü’dür.

Enstitünün1992yılındayayımladığı10kuralgünümüzdehalengeçerliğinikorumak-tadır.

Amerika Birleşik Devletleri Bilgisayar Etiği Enstitüsü’nün Yayımla-dığı 10 Kural

1. Bilgisayarı,başkalarınazararvermektekullanmayın.2. Bilgisayarla,başkalarınınişineengelolmayın.3. Başkalarınındosyalarınıkarıştırmanınyollarınıaramayın.4. Bilgisayarıhırsızlıkyapmaktakullanmayın.5. Bilgisayarıyalancışahitlikte,sahtedelilhazırlamadakullanmayın.


6. Parasınıödemediğinizyazılımlarıkopyalamayınveuygunolmayanbiçimdekullan-mayın.

7. Sahibindenizinsizbaşkalarınınbilgisayarkaynaklarınıkullanmayın.8. Başkalarınınfikirlerinibilgisayarlaçalıpkendinizemaletmeyin.9. Sosyalhayataetkilerinidüşünmedenbirprogramyazmayın.10. Bilgisayarı,saygıveilgigöstermeksizinkullanmayın(TheComputerEthicsInstitute

[CEI],2018).Türkiye’nindeüyesiolduğuEkonomikİşbirliğivekalkınmaÖrgütü(OECD,Organisa-

tionforEconomicCo-operationandDevelopment)ikiyıldabiryayınladığıDijitalEkonomiGörünümRaporunda(OECDDigitalEconomyOutlook),kendiçalışmaalanıbağlamında,dijitaletiksorunlaraişaretetmektedir(OECD,2018).Dijitaletikkonularıalanındafaali-yetleribulunanbirdiğerkuruluşolarakiseUluslararasıİletişimDanışmanlığıOrganizas-yonundan(ICCO-InternationalCommunicationsConsultancyOrganisation)sözedilebi-lir.Türkiye’deİletişimDanışmanlığıŞirketleriDerneği(İDA)ilekoordineliolarakçalışanörgüt,dijitaliletişimalanındakietikkonularhakkındaçalışmalaryürütmektedir(Inter-national Communications Consultancy Organisation [ICCO], 2018; (Türkiye’de İletişimDanışmanlığıŞirketleriDerneği[İDA],2018).

DijitalEtikalanındafaaliyetgösterenulusalkuruluşlarınbaşındaiseTBDgelmekte-dir.1971yılındanberi faaliyetgösterenTBD,alandaçeşitlietkinliklerorganizeederek,çalışma grupları oluşturarak ve yayın faaliyetlerinde bulunarak dijital etik konularınınbelirlenmesivefarkındalıkartırmayönünderolüstlenmektedir(TürkiyeBilişimDerne-ği[TBD],2010).DijitaletikunsurlarıbelirlemeçalışmalarınabirörnekolarakMason’un1986yılında4başlıkaltındaelealmışvebilişimetiğisorunlarınıPAPAkelimesinin ilkharflerindenoluşan(Privacy,Accuracy,PropertyveAccesibility)olarakbelirlemiştir.

Gizlilik (Privacy):Buboyut,“bireylerinkendisineyadakendigrubunaaitbilgiyihan-gikoşullaraltında,hangigüvenceileneölçüdepaylaşmalıdırlar?”sorularıileaçıklanmış-tır.Gelişenteknolojilerlebirliktebilgilerartıkçokdahakolayulaşılabilirvepaylaşılabilirhalegelmektedir.Ancakbilgilerekolayulaşmakherzamaniyisonuçlarvermemektedir.Bireylerinbilgilerininkendikontrolleridışındakötüniyetlibireylertarafındanelegeçiril-mesiistenmeyensonuçlarasebepolmaktadır.

Doğruluk (Accuracy):Buboyut,“bilginindoğruluğundanvegüvenirliğindenkimso-rumludur?hatalıbilgilerdenkimsorumlututulmalıdır?”sorularıileaçıklanmayaçalışıl-mıştır.Web2.0teknolojilerikullanıcılarıniçerikoluşturmasınıvebilgilerinkolayşekildepaylaşılmasınısağlamaktadır.

Fikri Mülkiyet (Property):Buboyuttakietiksorunlara“bilgininsahibikim?,fiyat-landırmavedağıtımnasılolmalıdır?,kaynaklaranasılerişilmelidir?bilgiyieldeetmekiçingerekenücretnedir?”sorularıileaçıklıkgetirilmeyeçalışılmaktadır.Busorularıncevap-larısahiplikileilgilidir.Sahiplikbirmülkiyetinbaşkalarıtarafındannasılkullanılmasıge-rektiğinibelirtmeklebirliktekişininomülkiyetinbütünhaklarınasahipolmasıdır.Ancakgelişenteknolojilerlebirliktebilgilerinçokkolaybirşekildekopyalanabilirvedağıtılabilirolmasıfikrimülkiyetinkorunmasıiçinbüyükbirtehditoluşturmaktadır.Hukuksalolarakfikrimülkiyetinkorunmasıiçintelifhakkıvepatentgibiönlemleralınmıştır.

Erişebilirlik (Accessibility):Buboyutise“dijitalortamdakibilgiyeerişimolanağına-sılsağlanmalıdır?kullanılanteknolojilerhakkındabireylerinnedüzeydebecerileresahipolmasıgerekmektedir?”sorularıileaçıklanmayaçalışılmıştır.Bireylerinbilgiyeerişebil-mesiiçingereklibilgidüzeyinevegerekliekonomikdüzeyesahipolmalarıgerekmektedir.Masonbuboyuttaokuryazarlığavebilgisistemlerininulaşılabilirolmasınadeğinmiştir(Ozanvd.,2014:64-65;Yurdakulvd.,2013:892).

Banu AKGÜN 117

Dijital Etik Konuları Dijitaletikkonularınınbelirlenmesindegenelolarak,Öztürk’ün(2015:298-307)ça-

lışmasındayeralançerçevetemelolarakkabuledilmektedir.Elealındandijitaletikkonu-larşunlardır:1. Özelyaşamıngizliliği2. İçeriğinasılkaynağınıngösterilmemesi3. Telif/patenthakları4. Üretileniçeriklerinolgunlaşmadanvedoğruluğununteyitedilmedenyayılması5. kişiselverileringüvenliğininsağlanamaması6. Verimadenciliği7. Dijitalgözetimolgusu8. Haberveticarienformasyonunsınırlarınınbelirsizleşmesi9. Yoğunreklamiçeriği10. Yanıltıcıetiketlemevebaşlıklandırma11. nefretsöylemininvarlığı12. Genelahlakaaykırıiçerikoluşturmakveyaymak13. Anonimlikolgusu14. Trololgusu15. Dilinkullanımı16. Siberzorbalık17. IsrarlıTakip(Stalking)18. Sosyotelizm(Phubbing)

Özel Yaşamın GizliliğiÖzelyaşamıngizliliği,etikolduğukadar,anayasanındagüvencealtınaaldığı,yasalbir

kuraldır.Dijitalortamdaisebukuralınihlaliçeşitlişekillerdegerçekleşebilmektedir.Birbaş-

kasınaaityadabirbaşkasınındaiçerisindeyeraldığıgörselyadaişitselmateryallerinpaylaşılması,bupaylaşımlardaetiketlemeözelliğininkullanılması,başkasınaaitbutür-dekipaylaşımlarınizinsizaktarılması,bukuralınihlalineilişkinörneklerolarakgözlen-mektedir.

İçeriğin Asıl Kaynağının Gösterilmemesiİnternet,başlangıçtayalnızcabilgikaynağıolarakgörülenbaşkabirifadeyletekyönlü

iletişiminsözkonusuolduğubirortamolarakgörülmekteydi.Ancaketkileşimliİnternet(Web2.0)teknolojisiningelişmesiveyaygınlaşmasıylabirliktewebsitelerineartıkkul-lanıcılardaiçerikyükleyebilirdolayısıylaçiftyönlübiriletişimisürdürebilirhalegeldiler.Budönüşüm,birçoktekilİnternetkullanıcısıyadaplatformuaçısından,dahanitelikliiçe-rikgereksiniminidoğurmuştur.Böylebirortamda,başkakimselereaitiçeriğinasılkayna-ğınıngösterilmemesi,birbaşkadijitaletikihlalolaraköneçıkmaktadır.

Ayrıcabubaşlıktakietikihlalinbirdiğerörneğiolarakise,ödevyadaraporhazırla-madayararlanılan internet kaynaklarının akademik atıf kurallarınauygun şekilde gös-terilmemesiolduğuifadeedilebilir.BununlailgiliErsoyveÖzden(2011:618)tarafındangerçekleştirilenbirçalışmada,öğretmenadaylarınınintihalyapmaeğilimleriileöğretimelemanıkaynaklıdeğişkenlerarasındailişkibulunmuştur.Çalışmakapsamında,öğretimelemanlarınınbukonudakibeklentivehassasiyetlerininetolarakortayakoymalarıöne-rilmektedir.


Telif/Patent HaklarıDijital ortamda, dolaşımdaki bazı veriler “telif/patent” koruması altındadır. Müzik

eserleri, filmler, edebi eserler bu kapsamdadeğerlendirilebilecek içerikler arasındadır.Ancakgünümüzteknolojileri,telifkorumasınıkısıtlıhalegetirmektedir.kullanıcılarçokazçabasarfederekbutüriçerikleriedinebilmektevepaylaşabilmektedir.Budurumisehemetikdışıhemdeyasadışıolaraknitelendirilebilir.

İfadeedilentürdeniçeriğeilişkintelif/patentihlallerininyanısıra,yazılımboyutundadaihlalörneklerigözlenebilmektedir.Belirlibirücretlesatılan,lisanskorumasıaltındakiyazılımların,satınalınmaksızınİnternetortamındanindirilerekkullanılması,bubaşlıktakibirdiğeretikihlalörneğidir.

Üretilen İçeriklerin Olgunlaşmadan ve Doğruluğunun Teyit Edilme-den Yayılmasıİnternetortamındaüretileniçeriklerçoğuzamanbireditöryadamoderatörkontrolü

olmaksızınyayınlanabilmektedir.Budurumise“dezenformasyon”olaraknitelenebilecekbilgikirliliğinioluşturmaktavebiretikihlalolarakkarşımızaçıkmaktadır.kullanıcılarbuetikihlalifarkındaolmadangerçekleştirebildiklerigibi,bazıartniyetlikimselertarafın-dan,birprovokasyonunsuruolarakyadabenzergerekçelerlebuihlaligerçekleştirdiğikimitoplumsalolaylardagözlenmektedir.Sözüedilenbudurum,İnternettedolaşımdakibiriçeriğindoğruluğunuteyitetmeihtiyacınıortayaçıkarmıştır.

Kişisel Verilerin Güvenliğinin SağlanamamasıDijitalortamda,kullanıcılarınpaylaştığıveriler,kendilerininizinleriolmaksızınbaşka

kişilercevebaşkaamaçlarlakullanımaaçıkhaldedir.Butürkullanımlardijitaletikihlaloluşturmanın yanında yasal olarak da korunmaya çalışılmaktadır. Bu kapsamda, 2016yılında 6698numaralı kişisel Verilerinkorunması kanunu kabul edilmiş ve bu kanunuyarıncakişiselVerilerikorumakurumu(kVkk)kurulmuştur.kurumwebsitesindeifa-deedildiğişekliyle,kurumunmisyonuşuşekildedir:“Anayasadaöngörülenözelhayatıngizliliğiiletemelhakveözgürlüklerinkorunmasıkapsamında,Ülkemizdekişiselverilerinkorunmasını sağlamakvebunayönelik farkındalıkoluşturarakbilinçdüzeyini geliştir-mek,aynızamandaveritemelliekonomideözelvekamusalaktörlerinuluslararasıreka-betkapasiteleriniartırıcıbirortamoluşturmak”(kişiselVerilerikorumakurumu[kVkk],2018).

Veri MadenciliğiBiröncekibaşlıktasözüedilenkişiselveriler,birbirindenfarklıkaynaklardayeralabil-

mektedir.Bunlaraörnekolarakçeşitlisosyalmedyahesapları,bankahesapları,çalışılankurumbilgi işlemsistemi, forum/bloggibidiğerortamlargösterilebilir.Çeşitlikişilerinsözüedilenortamlardabıraktığıdijitalizlerintoplanmasıveizinsizşekildekullanılmasıbirbaşkadijitaletikihlalunsurunuoluşturmaktadır.

Dijital Gözetim OlgusuBilişimteknolojisiaraçları,sahipolduğudonanımnitelikleri(kamera,mikrofonvb)ve

internetbağlantısıyoluylafizikselizlenmeyiolanaklıhalegetirmektedir.Ayrıca,yasadışıyazılımlaryoluyla,sanalolarak,kullanıcınınbilgisayarortamındagerçekleştirdiğihementümyazışmaveişlemlerinizlenmesideolanaklıdır.Budurumyinehemyasadışıhemdeetikdışıbirsorunolaraköneçıkmaktadır.

Banu AKGÜN 119

Haber ve Ticari Enformasyonun Sınırlarının Belirsizleşmesiİnternet ortamında dolaşımda olan içeriğin kontrolü çoğu durumda mümkün

olmadığından,herhangi türdeki(yazı, sesvd) içeriğinarasınarahatlıklareklamöğeleriyerleştirilebilmektedir.kullanıcılarınbaşkaamaçlarlaziyaretettiğisitelerde,beklentileri-ninaksinekarşılaştıklarıbutürreklamlardijitaletiğeaykırıaddedilebilir.

Yoğun Reklam İçeriğiBazıticarisiteleryadasosyalmedyaplatformları,kâramaçlarınabağlıolarak,belir-

limiktardareklamayervermektedir.Ancaksözüedilenreklamların,asıliçeriğinönünegeçecekderecedeyoğunkullanılmasıvebuyoğunreklamkullanımıyoluylakullanıcınınrahat(uygun)birkullanımdeneyimigerçekleştirememesietikdışıbirdurumolarakgöz-lenmektedir.

Yanıltıcı Etiketleme ve BaşlıklandırmaHemenherİnternetsayfasınınhangisayıdaziyaretedildiği,kaçkullanıcıtarafından

takipedildiğigünümüzdijitalortamındaönemlibirrekabetunsuruolarakgörülmektedir.Bunedenlehemticarisitelerhemdetekilkullanıcılar,kendiwebsitelerineyadasosyalmedyahesaplarınadahafazlakullanıcıçekebilmekiçinetikdışıolarakyanıltıcıbaşlıklaryadaetiketlendirmelerkullanmaktadır.

Nefret Söyleminin Varlığınefretsöylemi,günlükhayattaolduğugibidijitalortamdadaistenmeyenveetikdışı

birdavranışolaraknitelendirilebilir.İnsanların,birekranardındaolmanınverdiğirahat-lıkla,dijitalortamda,nefretsöyleminedahafazlayönelmeihtimalleri,bubaşlığıdahakri-tikhalegetirmektedir.

Genel Ahlaka Aykırı İçerik Oluşturmak ve Yaymakİnternetortamıheryaştanbireyinkullanımınaaçıkhaldedir.Özellikleçocuklarınfi-

ziksel,zihinselvesosyalgelişiminiolumsuzetkileyebilecekiçeriğinpaylaşılmasıveyayıl-masıbirbaşkadijitaletiksorununuoluşturmaktadır.Ayrıcabudurum,çocuklarözelindedahaönemliolmaklabirlikte,İnternetikullananhemenherkesiçinrahatsızediciolaraknitelendirilebilir.

Anonimlik Olgusuİnsanlar, günlük hayatta gerçekleştirdikleri tüm davranışlarından bireysel olarak

sorumludurlar. İnternet ortamında da bunun böyle olması beklenebilecekken, yapısıgereği, bireyler anonim olarak (kendi isim ve kişisel belirtici niteliklerini gizleyerek)paylaşımvedavranışlardabulunabilmektedir.Bukullanımşeklinindedijitaletiğeaykırıolduğu ifadeedilebilir.SincarveUğurlu(2012:751) tarafındangerçekleştirilenbirça-lışmada,öğretmenlerineğitimleilgilikonulardagörüşalışverişindebulunmakamacıylakatıldıkları forum sayfalarında; karakter, saldırganlık, takıntı ve saygısızlık kategorilerialtındaçoksayıdaetikolmayandavranışlakarşılaştıklarınaişaretedilmektedir.

Trol OlgusuBiröncekibaşlıktasözüedilenanonimdavranışlar,kimizaman,bilinçliolarakçeşit-

liçatışmalarıalevlendirmek,dijitalortamdakihuzurubozmakgibiamaçlarlaprovokatifolarakgerçekleştirilebilmektedir.Trolismiyleanılankarakterleringerçekleştirdikleributürdenuygulamalarbirbaşkaetiksorunuoluşturmaktadır.


Dilin KullanımıDijitalaraçveplatformlar,temelde,iletişimsağlamarolünüüstlenmektedir.İletişimin

etkinaracıolandilinkurallarauygunşekildekullanılmamasıetikdışıbirdavranışolaraknitelenebilir.Dijitalortamlarda,genellikle,herhangibirdenetimmekanizmasıolmadığın-dan, bukonudada etik ihlaller gözlenebilmektedir. “Selam”kelimesi yerine “slm” veya“naber”kelimesiyerine“nbr”yazmakgibiörnekleriçoğaltmakmümkündür.

Siber ZorbalıkÖzellikleGenelEğitimçağında,okullardagözlenenakranzorbalığı,İnternetortamın-

da,SiberzorbalıkyadaSanalzorbalıkgibiisimlerlehalinebürünebilmektedir.kişilerin,belirlibirkişiyisanalortamdaküçükdüşürücü,hakirgörücübutürdendavranışlarıdijitaletikdışıolarakifadeedilebilir.

Israrlı Takip (Stalking)Birkimsenin,başkalarını,rahatsızediciderecede,dijitaltakibi,birbaşkadijitaletik

ihlalidir.Stalkkelimesiİngilizcedendilimizegeçmişbirkelimedir.Türkçekarşılığıgenelhatlarıylasözlüklerde“sessizceyaklaşmak,gizlicesokulmak,kolgezmek,sinsiceizlemek,ağıradımlarlayürümek,azametleyürümek,sarmakgibisözcüklerleifadeedilmektedir.OxfordDictionaries’destalkeylemi; “birine istenmeyenveyasaplantılıbir ilgi ile taciz-debulunmakveyasıkıntıvermek”siberstalklama(cyberstalking)ise;“Birkişiyitacizet-mekyadakorkutmakiçin,örneğintehditedicie-postalargöndererekonunlaelektronikiletişimyöntemlerinin tekrar tekrarkullanılmasıolarak tanımlanmaktadır.Siberstalker(cyberstalker)kısaca,başkabirkişiveyakişilerinçevrimiçietkinlikleriniizleyenkişidir.Stalkkavramınınhukukibirnitelikkazanmasıoldukçayenidirvebukavram,hukukbilimidışında,psikoloji,sosyoloji,kriminoloji,gibibirçokdisiplininilgiveçalışmaalanınagir-mektedir(Doğan,2014:139-150;Akmeşe&Deniz,2017:24-25).

Sosyotelizm(Phubbing)Taşınabilir bilişim teknolojileri araçlarının yaygınlaşması, günlük sosyal ilişkileri

deetkilemektedir. İnsanların,bulundukları sosyalortamda, saygısızlıkderecesindeceptelefonu, ilemeşgulolması,etikolmayanbirdavranıştır.Sosyotelizm,bireyinbaşkabi-rey(ler)le iletişim hâlindeyken dikkatini akıllı telefona vermesi, akıllı telefonla ilgilen-mesi ve algısını kişilerarası iletişimdenkaçırmasıdır. Sosyotelizm sözcüğünün İngilizcekarşılığıolanPhubbingsözcüğüünlüMacGuarieSözlük’üngüncellenesisırasındaortayaçıkmıştır.Güncellemeekibiçağınhastalığıdenilebilecekbuakıllıtelefonbağımlılığıiçintelefon(phone)veyoksaymak(snubbing)sözcüklerinibirleştirerekphubbingsözcüğünüüretmiştir(karadağ,2016:224).

Alınabilecek ÖnlemlerSosyalmedyakullanıcılarınınalabileceğietkiliönlemlerdenbirisi,hemenhersosyal

medyaplatformunundetaylıolaraksunduğugizlilikayarlarınınyapılmasıdır.Busayede,kullanıcı,kendiprofilinikimleringörebileceği,kimlerinhangişartlardakendisiyleiletişimkurabileceği,paylaşımlarınınekadarherkeseaçıkyadanekadargizli tutabileceğigibidetaylarıbelirleyebilmektedirErmişoğlu(2016:46-47).

Sosyal Medya Platformları Gizlilik PolitikalarıGünümüzdeyaygınşekildekullanılanakıllıtelefonlariçinise,yüklenenmobiluygu-

lamalariçinuygulamaizinlerininkontroledilmesibirdiğeretkiliönlemolarakifadeedi-lebilir.Bu sayede,kullanıcı,uygulamasağlayıcılara çeşitlibilgilerineerişimhakkıveripvermemekararınıgözdengeçirebilir.Bubilgilerarasında;rehber,mesajlaşma,yüklüuy-gulamalar,konum,fotoğraflar,sesvevideokayıtlarıörnekolarakgösterilebilir.

Banu AKGÜN 121

Geçmişte“antivirüs”olarakisimlendirilentürdeyazılımlargünümüzdeişlevinigeliş-tirerekgenelkorumayazılımırolüüstlenmektedir.kullanılanhementümbilgiveiletişimteknolojisiaraçlarıiçinbutürkorumayazılımlarıkullanılması,alınabilecekbirbaşkaön-lemdir.

Tümbunlarınyanında,dijitaletikihlaldavranışlarınınönünegeçmeninönemliyolla-rındanbirisiolarak,yinedijitalolanaklarıngücündenfaydalanılabilir.Örneğinhersosyalmedyaplatformu,rahatsızediciyadaetikdışı/yasadışıpaylaşımlarınbildirilmesiiçinkanallar(seçenekler)sunmaktadır.Buyollaetikdışıpaylaşımlarınbildirilmesi,ayrıcasözkonusukimselerinafişeedilmesi,eğeraynızamandayasadışıbirihlalsözkonusuysailgilimercilerebildirilmesi,etikdışıdavranışlardankorunmakvebudavranışlarınönünegeç-mekiçinalınabilecekbirdiğerönlemdir.

Yılmazvediğerlerinegöre(2016:28)alınabilecekönlemlerdenbazılarınışuşekildesıralamaktadır;• Güvenlikyazılımlarınıngünceltutulması,• Lisanslıyazılımlarınkullanılması,• Parolalarınbirbirindenbağımsızolması,• Güvenliolmayane-postalarınaçılmadansilinmesi,• Sosyalpaylaşımağlarındakişiselbilgilerinpaylaşılmaması,• Elektronikbankacılıkveçevrimiçialışveriştekişiselbilgisayarlarınkullanılması.

Tüm bu önlemlerin yanı sıra, bu konuda bilinç sahibi olunması ve eğitim yoluylabireylere bu yönde olumlu tutumun kazandırılması dijital etik sorunların çözümündeönemlibiradımolabilir.Sonuçolarak,teknolojininçokhızlıgelişmesiylebirliktedijitaletikihlalleribilişimortamındaoldukçasıkyaşanırhalegelmiştir.

KAYNAKLAR1. Akmeşe,Z.,&Deniz,k.(2017)Stalk,BenliğinİziniSürmek.Ege Üniversitesi İletişim

Fakültesi Yeni Düşünceler Hakemli E-Dergisi,(8),23-32.2. Arıkan,Y.D&Duymaz,S.H.(2014).GerçekYaşamDurumSenaryolarıylaBilişimEtiği

Ölçeği’niTürkçeyeUyarlamaÇalışması,Ege Eğitim Dergisi,15(1),318-337.3. CEI(2018),TheComputerEthicsInstitute,3Aralık2018tarihinde:http://compute-

rethicsinstitute.org/publications/tencommandments.html/sayfasındanerişilmiştir.4. Ermişoğlu,D.(2016).SosyalPaylaşımSitelerininBilgiGüvenliğiAçısındankarşılaştı-

rılması,Akademia Sosyal Bilimler Dergisi,1(2),40-47.5. Ersoy,A.&Özden,M.(2011).ÖğretmenAdaylarınınÖdevlerindeİnternettenİntihal

Yapmalarında Öğretim Elemanının Rolüne İlişkin Görüşleri, İlköğretim Online, 10(2),608-619.

6. Esenlik,E.&Bolat,E. (2010).klinikvebilimselaraştırmalardaetikkurallar,S.D.Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü Dergisi,1(2),125-133.

7. ICCO(2018),International Communications Consultancy Organisation,10Aralık2018tarihinde:https://iccopr.com/sayfasındanerişilmiştir.

8. İDA(2018),İletişimDanışmanlığıŞirketleriDerneği,8Aralık2018tarihinde:http://www.ida.org.tr/sayfasındanerişilmiştir.

9. karadağ,E.,Tosuntaş,Ş.B.,Erzen,E.,Duru,P.,Bostan,n.,MızrakŞahin,B.,Çulha,İ.&Babadağ,B.(2016).Sanaldünyanınkronolojikbağımlılığı:Sosyotelizm(phubbing).Addicta: The Turkish Journal on Addiction,3,223‒269.


10. kVkk(2018),Kişisel Verileri Koruma Kurumu,5Aralık2018tarihinde:http://www.kvkk.gov.tr/tarihce.html/sayfasındanerişilmiştir.

11. OECD (2018), Organisation for Economic Co-operation and Development, 10 Ara-lık 2018 tarihinde http://www.oecd.org/internet/oecd-digital-economy-outlo-ok-2017-9789264276284-en.htm/sayfasındanerişilmiştir.

12. Olcott Jr. D., Carrera Farran, X., Gallardo Echenique, E. E., & GonzálezMartínez, J.(2015).EthicsandEducationintheDigitalAge:GlobalPerspectivesandStrategiesforLocalTransformationinCatalonia.RUSC.Universities and Knowledge Society Jour-nal,12(2),59-72.

13. Ozan,Ş,kurt,A,&Odabaşı,H.(2014).Mason’unBilişimEtiğiBoyutlarıAltındaViki-pedi’ninİncelenmesi.Turkish Online Journal of Qualitative Inquiry,5(3),62-75.

14. Öztürk,Ş.(2015).SosyalMedyadaEtikSorunlar,Selçuk İletişim,9(1),287-311.15. Sadiku,M.n.O.,Tembely,M.,&Musa,M.S.(2017).Digitalethics,International Resear-

ch Journal of Advanced Engineering and Science,2(1),75-76.16. Sincar,M.&Uğurlu, C.T. (2010).ÖğretmenlerinForumSayfalarındakarşılaştıkları

EtikSorunlar,Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,11(3),737-758.17. TBD(2018),Türkiye Bilişim Derneği,2Aralık2018tarihinde:http://www.tbd.org.tr/

sayfasındanerişilmiştir.18. UnESCO(2018),United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization,5

kasım 2018 tarihinde: http://www.unesco.org/new/en/social-and-human scien-ces/themes/comest/sayfasındanerişilmiştir.

19. Yılmaz,E.,Şahin,Y.L.,&Akbulut,Y.(2016).ÖğretmenlerinDijitalVeriGüvenliğiFar-kındalığı,Sakarya University Journal of Education,6(2),26-45.

Bütçe Açıklarının Enflasyon Üzerine Etkisi: Türkiye Örneği

Ali PETEK1

1 Dr.ÖğretimÜyesi,ADUnazilliİİBFİktisatBölümü

CHAPTER78

Ali PETEK 125

1. GİRİŞBütçeaçığıolgusuülkeleringelişmişlikdüzeyindenbağımsızolarakmeydanagelen

önemlibirmakroekonomiksorundur.Devletlerinbütçeaçığıolduğuvebuoluşanbütçeaçığınınnasılfinanseedilmesigerektiğiyönündeekonomistlerinfarklıgörüşleribulun-maktadır.Bütçeaçığıkavramolarakkamugelirleriilekamugiderleriarasındaoluşanfarkıifadeetmektedir.Bütçeninaçıkvermesikimidurumlardaörneğinbüyümeningerçekleş-tiğiekonomilerdebellibirsınırakadarkabulgörülebilirbirdurumolarakifadeedilebilirancakbütçeaçığınıngiderekartmasıdurumundaciddisorunlaroluşturmaktadır.Dünya-dayaşanankrizlersonucunda1991yılındaAvrupaBirliğiülkeleriarasındauygulanmaktaolanMaastrichtkriterlerinegöreBütçeAçığı/GayriSafiYurtİçiHasıla(GSYİH)oranının%3olmasıkabuledilebilirbütçeaçığıoranınaörnekoluşturmaktadır.Birülkeninbütçesionunmaligücünüifadeetmektedir.

Enflasyonvebütçeaçıklarıarasındabirilişkiolupolmadığıuzunyıllardırüzerinetar-tışılankonulardanbiriolarakkarşımızaçıkmıştır.Genelolaraközetlendiğindehakimolanikigörüşolduğunusöylenebilir.İlkgörüşolarakRicardocuDenklikteoremiesasalındığın-dakurulanmodellerdeekonomidefiyatlardüzeyininbelirlenmesindeparapolitikasınınetkiliolduğusonucunaulaşılmıştır.RicardocuDenklikteoreminegörebireylerrasyonelbeklentileresahiptir.Buyüzdenbugörüşüsavunanekonomistlertoplamtalepvefiyat-largeneldüzeyindemaliyepolitikasınınetkinolmadığınıvarsayarlar.klasikiktisatçılaragöreenflasyonkavramıklasikmiktarteorisiileaçıklanmaktadır.Bunedenleenflasyonunbelirlenmesindemaliyepolitikasınınetkinolmadığınıtamaksineparasalfaktörlerveso-nucundaparapolitikasınınetkinolduğunusavunurlar.

Birdiğergörüşolarakkeynes,ekonomiksorunlardaolayveolgulardatalepyanlıçö-zümlere ağırlık verir.keynes’e görekamuharcamalarındabir artış olması durumundaveyavergigelirlerindebirazalmaolduğundaekonomidebütçeaçığımeydanagelir.Olu-şanbütçeaçığınıfinanseetmekiçindevletmerkezbankasınabaşvurabilirveparabası-mınakararverebilirveyaborçlanmayolunagidebilirher ikidurumdada fiyatlargeneldüzeyiartar.

Buikidurumkısacaşöyleözetlenebilir:MerkezBankasıdevletinbütçeaçığınıparasal-laştırabilirancakparasallaştırmadığıdurumdagiderekdahaartanbütçeaçığıpolitikasıveyüksekenflasyonasebepolabilir.MerkezBankasıparabasmakyoluylabütçeaçıklarınıkarşılamadığıtakdirdepiyasayatahvilçıkartırancakbuyöntemlefinansmansağlanırsareelsektöryatırımharcamasıgerçekleştirmekvemakineteçhizatalmakyerinetahvilalır.Busebepleözelsektöryatırımlarıdışlanırveüretimazalır.Buyüzdenekonomideparaar-zınınartmamasıdurumundaveüretimindeazalmasıdurumundadahaazürünedahaçoktalepolacağıiçinekonomidekifiyatlargenelseviyesiyükselirvefiyatlarartmayabaşlar(Akçayvd.,2001:2).

Diğer bir deyişle ekonomide sürekli bütçe açığı olduğu durumda para politikalarımalipolitikalarınbaskısıaltındakalır.Hükümetparaarzınınartırdığıdurumdaenflasyonolacağınıvarsaydığıiçinborçlanmayolunutercihedebilir.Paraarzınınsabitolduğudu-rumdaoluşanaçıklardahayüksekfaizoranınasebepolacaktır.Böyleceborçmiktarındagerçekleşen sürekli artış borç faiz oranlarını ve dolayısıyla faiz ödemelerini ve sonuçolarakborçstokunuarttırır.Devletvadesigelenborçlarınıödemekiçintekrarpiyasadanborçlanırvebusüreçsonundaparasaltabanıngenişletmekzorundakalacaktır.Busüreçteoluşanyüksekfaizoranlarıözelsektöryatırımlarınındışlanmasınanedenolur.Özelsek-töryatırımlarınındışlanmasıhalindeekonomidekireelbüyümeoranıazalırveenflasyonoluşur(HondroyiannisvePapapetrou,1994:493).

SargentveWallace’ınönesürdüğühoşolmayanmonetaristaritmetikkavramınagöreisemaliotoriterininbütçedisiplininisağlayamadığıdurumlardakamuaçıklarınınpara-


sallaşması nedeniyle fiyatlar genel düzeyindemeydana gelen artış ilemücadele etmekiçincaridönemdesıkıparapolitikalaruygulanacağınıvebupolitikanınuzundönemdeenflasyonudüşürmekyerineyükselteceğinibelirtmiştir.Bugörüşüsavunanekonomistlerparavemaliyepolitikalarınınkoordinelibirbiçimdeuygulanmasıgerektiğiniönesürmüş-lerdir.Ekonomideparapolitikasıuygulanırkençeşitlimaliyepolitikalarıtarafındandes-teklenmelidir.Paraotoriteleritarafındanparasaltabanbelirlenirkenfiyatistikrarıdikkatealınmalıvebununyanındamaliotoritelergerçekleştirmekteolduğukamuharcamalarınıkamugeliriileaynıorandagerçekleştirmelidir.

Monetarist akım olarak bilinen Frienman’ın öncüsü olduğu parasalcı görüşe göre;enflasyonbütçeaçıklarıveparaarzıarasındakarşılıklıbirilişkivardır.Gelişmekteolanülkelerdeenflasyonuntemelnedenibütçeaçıklarınınparasallaşmasıdır(koruveÖzmen,2005).Bununnedenireeldeğişkenlerinörneğinistihdam,reelfaiz,toplamtalepvefiyatgibi değişkenlerin temelde parasal değişmelerden etkilenmesidir. Ekonomide bulunanparaarzıdeğiştiğindekısadönemdebirçokdeğişkeninetkilendiğigörülsedeuzundönemincelendiğindedeğişkenlerindengedeğerinedöndüğüvefiyatındeğişmesigibinominaletkisiolduğugörülür.

1980’liyıllaragelindiğindeenflasyonuntemelnedeninparapolitikasıolduğukonusuaraştırılmayabaşlanmıştır.Ekonomideenflasyonolmasıdurumundauygulanmaktaolansıkıparapolitikası sürdürülemezborç finansmanı sürecinesebepolurveuzunvadedeenflasyonartar.Bubağlamdaenflasyonkavramımaliyönübulunanparasalbirolgudur(koru veÖzmen, 2005).Bir ekonomide sürekli bütçe açıklarının oluşması durumundadevlet eryadageçbubütçeaçığınıparabasmaksuretiyle finanseederekenflasyonistsüreci başlatmış olacaktır. Bu teoreme göre enflasyonun temelindemali dengesizliklervardırancakenflasyonasebepolandiğerparasalolgularınönemideihmaledilmemiştir.Bütçeaçığıveenflasyonkavramıözelliklegelişmekteolanülkelerdeyaygınolarakkarşı-mızaçıkar.Bununtemelsebeplerigelişmekteolanülkeleringüçlübirvergisistemibulun-maması,politik istikrarsızlık içerisindeolmalarıvedışborç imkanlarınınsınırlıolmasısebebiyleparabasaraksenyorajgelirinebaşvurmalarıdır.

2. TÜRKİYE EKONOMİSİNDE BÜTÇE AÇIKLARI VE ENFLASYON İLİŞKİSİTürkiyeiçinbakıldığındaenflasyonuntemelsebeplerindenbiribütçeaçıklarıolarak

görülmektedir.OECDülkelerinevegelişmekteolanbirçokülkeilekıyaslandığındabütçeaçığınınGSMHoranıfazlaolmamaklabirlikteasılsorunbuborcunfinansmanıdır(koruveÖzmen,2003:591).

Türkiye’de1960yılındanitibaren1980yılınınbaşlarınakadarplanlıekonomidönemidolayısıylaekonomipolitikalarıbüyükorandabeşyıllıkkalkınmaplanlarınagörebelir-lenmiştir.kamuaçıklarınıngiderilmesindeMerkezBankasınabaşvurulmuşparapolitika-sımaliyepolitikasınınhedefleriiçinkullanılmışvedışsalaçıklarMerkezBankasıtarafın-danparasallaştırılmıştır.Budönemdedışticarettekorumacıpolitikalaruygulanması, içpiyasayamüdahaleedilmesiveithalatiçinkısavadelidışborçlanmalarınetkisineekola-rakPetrolkrizininpatlakvermesiyleödemelerdengesindeciddisorunlaryaşanmıştır.Ön-lemalınmadankullanılankısavadeliborçlar1977yılındaödenemezbirhalalmışve1978yılındaekonomikkrizbaşlamışveIMFileçözümarayışıbaşlamıştır(kazgan,2005:173).

Türkiyeekonomisindekidarboğazınaşılmasıiçinvealınanönemlerinyetersizolmasısebebiyleekonomikanlamdayenibirdönemolaraknitelendirilen24Ocakkararlarınıntemelleriatılmıştır.24Ocak1980’deekonomikistikrarveserbestleşmehedeflerininger-çekleşmesiiçinserbestpiyasaekonomisinegeçilmiştir(Akçayvd.,1996:2).1980yılındaTürkiyeekonomisindeönemlideğişikliklerinyaşandığıbirdönemolarakkarşımızaçık-mıştır. Bu tarihle birlikte liberalleşmevedışa açıklık ekonomik yaşamın yeni stratejisi

Ali PETEK 127

olarak temelalınmıştır.Dışaaçılmave liberalleşmeçabalarıülkeninyapısaldinamikle-rininveayrıcaDünyaekonomisindegerçekleşenyenigelişmelerinortaksonucuolarakkarşımızaçıkmıştır.Uygulananekonomikistikrarprogramıileithalatserbestleştirişmiş,Türklirasıdevalüeedilmişveesnekdövizkurubenimsenmiştir.Ayrıcayabancısermayegirişlerinisağlamakiçinihracatteşvikedilmiştir.

1980 yılı finansal liberalizasyon sonrası hükümetinMerkez Bankasına başvurmasıparaarzınınarttırılmasınıntalepedilmesibüyükölçüdekısıtlanmıştır.Buyüzdenkamuaçıklarınıngiderilmesi için içborçlanmaenönemli finansmankaynağıhalinegelmiştir(koruveÖzmen,2003:592).Devletinuyguladığıtemelpolitikasıkımaliyepolitikasıdır.Bupolitikanınamacıfiyatlargenelseviyesininyükselmesininönlenmesidir.Devletsosyalharcamalarınıkıssadahikamuharcamalarınıazaltmalıveekonomiyemüdahaledebulun-mamalıdır. Ekonomik istikrarprogramıuygulandığı ilküç yıldakısa vadeli hedeflerinebüyükölçüdeulaşmıştır.Uluslararasıpiyasalardansağlanankredilerdolayısıylaacildışfinansmansorunlarıortadankalkmışveyabancısermayegirişiyledövizdarboğazındançıkılmışödemelerbilançosuaçığıküçülmüşvefiyatlargenelseviyesidüşmesürecinegir-miştir(Şahin,2006:199-200).Budönemdeuygulananmaliyepolitikasıincelendiğindebirdisiplinsağlandığıgörülmüştür.kamuharcamalarıdaraltılmışüretimiçinyapılantabanfiyatlarıvedesteklemealımlarınınkapsamıdaraltılmıştır.Böylecebütçedengesivepara-salgöstergelerdeiyileşmeolmuştur.Özellikleenflasyonunkırılmasındabuiyileştirmele-rinetkisioldukçayüksektir.

1983yılınagelindiğindeuygulanmaktaolandaraltıcımaliyepolitikasınınterkedildiğigörülmüştür.IMFileyapılanstand-byanlaşmasının1986yılındasonaermesiileiktidardahagevşekpolitikalaruygulamayabaşlamıştır.Daraltıcımaliyepolitikasındanvazgeçil-mesiilekamuharcamalarındaartışyaşanmışvedolayısıylaenflasyonüzerindeolumsuzetkileresebepolmuştur.Budönemdeliberalizasyonhareketlerininetkisiveserbestpi-yasaekonomisinindeetkisiylekaynakdağılımındapiyasa fiyatı etkili olmuştur.Bune-denleihracatadayalıbüyümehedefleridoğrultusundaTL’nindeğeridüşüktutulmuşveyerlimallarınyabancılaraucuzhalegelmesisağlanmış ihracatdesteklenmiştir(Yeldan,2003:48-49).

1986yılındanitibarenartanbütçeaçıklarısebebiyleiçborçlanmayoluylafinansmanbüyükölçüdeartmıştır.Bununtemelsebebiparaarzınınsabitolmasıdurumundadevle-tin içborçlanmayolunabaşvurulduğundabununenflasyonayolaçmayacağıgörüşüdür.Ancaktümbusonuçlardikkatealındığında1983-1987dönemiyıllıkbüyümehızı%6,5olarakgerçekleşmiştir.Ancakbubüyümesonuçlarıilebirlikteenflasyonoranındadabirartışyaşanmıştır.Gereksıkımaliyepolitikasınınterkedilmesikamuharcamalarınınart-masıgereksedebüyümehızındakiartışaparalelolarak1980yılında%115,6düzeyindeolanenflasyonoranı1982yılındasıkımaliyepolitikasınınetkisiyle%21,9gibibirseviye-yedüşerekardından1988yılındatekrar%73,7seviyesineyükselmiştir.

Türkiyeekonomisindeyaşananbelirliyapısalkırılmalardanbirdiğeriise1989yılındayaşanmıştır.1989-1994dönemielealındafinansalliberalizasyonhızkazanmıştır.1989yılınınenönemliözelliğisermayehareketlerininserbestleştirilmesivebunabağlıolarakpiyasanınyenidencanlandırılmayaçalışmasürecidir(Yeldan,2003:60).neyazıkkigerek-liönlemleralınmadangerçekleştirilensermayehareketlerininserbestleşmehareketleriülkeyispekülatifparahareketlerineşoklarakarşıaçıkvehazırlıksızhalegetirmiştir.Vebudönemdeülkeyeyabancısermayegirişlerindeartışyaşanmışbunundoğalsonucuola-rakTLaşırıdeğerlenmişihracatdüşmüşithalatartmışartanithalatabağlıolarakiçtalepyükselmişveekolarakfaizoranlarıyükselmiştir(Yentürk,2005:62-65).kısavadeliya-bancısermayeakımlarıileekonomidışaçıklarınınfinanseetmişithalatvetüketimhacmiartmıştır.DiğerbirifadeileTürklirasınındeğerlenmesinedeniyleortayaçıkancariişlemaçıkları,ülkedeoluşanyüksekfaizsebebiylegelenspekülatifkısavadelisermayehareket-leriilefinanseedilmiştir(kazgan,2006:149).


1990’lıyıllaragelindiğindekörfezkriziortayaçıkmışbudönemdeyaşananerkense-çimnedeniyleişçiücretlerineartışyapılmışvedesteklemealımlarıartırılmışdolayısıylatümbunedenlerdoğrultusundakamuharcamalarındaartışyaşanmışekonomikdengelerkötüleşmiştir.1993 yılına gelindiğinde döviz kurunda vemali piyasalarda belirsizliklerartmışveekonomikrizineşiğinegelmiştir.1994yılıTürkiyeekonomisiiçinönemlitarih-lerdenbiriolupülkeciddiorandacariaçıkvebütçeaçığıilekarşıkarşıyagelmiştir(Ülgen,2005:84).Yaşanancariaçığıngiderilmesiiçiniktisadibirimlerdevalüasyonbeklentisiiçi-negirmişvebuyüzdenekonomikbirimlerindöviztalebidahadayükselmiştir.DöneminenbelirginözelliğioluşanyüksekkamuaçıklarınınfinansmanıiçinvededövizkurununartmasınıönlemekiçinpiyasadakiTL’ninpiyasadançekilmesiyoluylayaniiçpiyasadanborçlanmayolunabaşvurmalarıdır.Devletkısavadeliborçlarınıödemekvedöviztalebinidüşürmekamacıyla%400oranındafaizleborçkağıtlarıpiyasayasürmüştür(kepenekveYentürk,2001:484-485).

Siyasiistikrarsızlıklarsonucuoluşankamuaçıklarıiçvedışborçilekapatılmayaça-lışılmış ancakbudurumgiderekkronikbir hal almış vemevcut borçların sürekli yeniborçlarlakapatılmayaçalışıldığıbirdönemyaşanmıştır.1993yılındaisehükümetTCMBborçlanmayabaşlamışvebuyüzdenTCMBrezervlerindeciddibirazalmayaşanmıştır.Budönemdeuygulananönemligelişmelerdenbiridevalüasyonyapılmasıdır.29Ocak1994tarihinde%13,6devalüasyonyapılmıştır

Türkiye’de yaşanan bu krizlerin makro ekonomik sorunların artışının önlenmesiamacıyla5nisan1994kararlarıalınmıştır.Bukararlarıntemelhedefikamufinansmanıüzerindekidengesizliğigidermek, ihracatıartırmak,enflasyonudüşürmek,TLüzerindeistikrarsağlamakveekonomininistikrarakavuşmasınısağlamaktır.Ocak1994yılındadö-vizkırı19.000TL/DOLARveMBrezervleri7milyardolarikennisanayındaTL/DOLAR38.000veMBrezervleriise3milyardolarolarakgerçekleşmiştir.Alınanönlemlerdolayı-sıyladevalüasyonnedeniyleihracatınithalatıkarşılamaoranındagelişmeleryaşanmıştır.kamuharcamalarının düşürülmesi sebebiyle bütçe açıklarında azalma gerçekleşmiştir.Ayrıcakısavadeli yabancı sermayegirişidüşüşeğiliminegirmiştir (Yentürk,2005:67).Ancak1994yılındaalınankararlaryürürlükteolanistikrarprogramıbaşarılıolmamıştır.

1998 yılındaAsya veRusya krizlerinin ortaya çıkmasıyla ulusal ekonomi olumsuzetkilenmişvedaralmasürecinegirmiştir(Yeldan,2003:159).Ekonomideyurt içi talep-tedaralmagerçekleşmiştir.Rusya’dakrizyaşanması sebebiyle ihracat talebi azalmıştır.Ekonomik istikrarın olmaması ve güvensizlik ortamı nedeniyle yabancı sermaye girişidüşmüşveülkeyenibirkrizortamınagirmiştir.1994kararlarıekonomiksistemidenge-yegetirmekiçinetkiliolmamışvebukısadönemlibastırılanmakroekonomiksorunlaryenidenortayaçıkmıştır.Tümbusorunlardoğrultusundaülkeekonomisindetopyekünreformihtiyacıdoğmuştur(Yentürk,2005:68,Yeldan,2003:160).1999yılıAralıkayındaIMF ilestand-byanlaşmasıdüzenlenmiştir.Veekonomidegelişmeleryaşanması içinüçyıllıkzamandiliminikapsayanenflasyonudüşürmeprogramıuygulanmıştır.Bubağlamdamaliyepolitikasıparavedövizkurupolitikalarınailişkinyapısalreformlarıngerçekleşme-sigerektiğivurgulanmıştır.9Aralık199’daIMF’yeverilenniyetmektubuilebirliktedövizçıpasıyöntemli–antienflasyonististikrarprogramıuygulanmayabaşlanmıştır.Dövizku-rununçıpasınadayalıyapılançalışmalarınsonucuolarak2000yılınınsonundaenflasyonoranının%25,2001yılında%12ve2002yılındaise%7olmasıhedeflenmiştir.Ayrıcaülkeiçikaynaklarınetkinkullanımı,gelirindahaadildağılımınınsağlanması,reelfaizoranınındahadüşükdüzeyeçekilmesiveekonomikbüyümehızınınartırılmasıgibitemelhedeflerbenimsenmiştir.2000yılınınkasımayınakadargeçensüreçteekonomideiçtalepartmış,üretimartmışmaliyepolitikasıaçısındandevletinprogramhedeflerineuygundavranmasıdolayısıylakamusektörününfaizdışıfazlahedefiaşılmışancakprogram2000yılıkasımayınakadarbaşarıileuygulanmıştır(Yay,YayveYılmaz,2001:44-45).2000yılındaenf-lasyonoranı%67’den%38edüşmüşancakbelirlenenhedefeulaşamamıştır.Vebugibi

Ali PETEK 129

diğerdeğişkenlerdeelealındığındaprogramınnihaihedeflereulaşamadığıgörüşmüştür.Sonuçolarakdövizkurununhedeflenenenflasyonagörebelirlenmesidolayısıylaayar-lanandövizkurukarşısındaTLaşırıdeğerlihalegelmişvebunedenleihracatazalmışveithalatartmıştır.Busonuçlardandagörüldüğügibicariişlemleraçığındahızlıbiryükselişmeydanagelmiştirbunedenleekonomikbirimleroluşanbuaçığınfinansmanıiçindeva-lüasyonbeklentisiiçinegirmişbuyüzdendöviztalepleriniartırmışlardır.Tümbumakroe-konomiksorunlaraekolarakbankacılıksektöründedeolumsuzgelişmeleryaşanmış,fonsahiplerivekararmekanizmalarınınpiyasayaolangüvenizayıflamışvetümbugelişmelerülkeyi2000kasımve2001Şubatkrizinedoğrusürüklemiştir.

2002 Yılında ülke ekonomisini canlandırmak hedefiyle para politikası, sıkı maliyepolitikasıvedövizkurupolitikalarıilebirlikteGüçlüEkonomiyeGeçişProgramıoluştu-rulmuştur.Sabitkursistemiyerineesnekdövizkurusistemibenimsenmiştir.İlkyıllardaörtükenflasyonhedeflemesidahasonrasında2006yılındanitibarenaçıkenflasyonhe-deflemesistratejisinibenimsenmiştir.Bankacılıksektöründeyaşanansorunlariçinciddiveyenibiryapılandırmaoluşturulmuştur.Disiplinlibirmaliyepolitikasıuygulanmalıvesüreç içerisinde ekonominin düzelmesi için yapısal reformlar yapılması tasarlanmıştır.Tümbugelişmelerışığında2004yılındauzunzamandırgerçekleşmeyenbirrakamolarakenflasyonoranı%10’unaltınadüşerektekhaneliseviyelereinmiştir.

2008yılındadünyaekonomisindeyaşanankrizlervesorunlarabakıldığındabirçokülkedaralmasürecinegirmiştir.Ancakülkemizdeuygulananprogramınbüyükölçüdeba-şarılıolduğugörülmüştür.Parapolitikasınınvemaliyepolitikasınihtiyatlıduruşukamugelirleriveharcamalarınabakıldığındabütçededisiplininsağlanmışolmasıveekonomidegerçekleşenenflasyonunhedeflenenenflasyonauyumluolmasınedeniylekararbirimleritarafındanenflasyonbekleyişleriolumluseyrinidevamettirmiştir(TCMB,2006).

Bubilgiler ışığındaTürkiye’deyaşananbütçeaçıklarınınenflasyonanedenolupol-madığınınanalizedilmesiönemlibirkonuhalinegelmiştir.Yapılananalizdoğrultusundabuilişkininkurulmasıekonomideuygulanacakpolitikalariçinbiryolgöstericiolacaktır.

3. BÜTÇE AÇIKLARI VE ENFLASYON İLİŞKİSİ BAĞLAMINDA İK-TİSAT OKULLARI

3.1. Klasik İktisatta Bütçe Açığı ve Enflasyon İlişkisiklasikiktisatçılarekonomidekinominaldeğişkenlerinaçıklanmasındamiktarteori-

siniesasalırlar.Buteorideparaarzıilefiyatlargeneldüzeyiarasındakiilişkiaçıklanmak-tadır.Başkabirifadeilemiktarteorisiparanındeğeriilepiyasadabulunanparamiktarıarasındakiilişkiyiaçıklar.AdamSmith,J.S.MillveRicardogibibirçokklasikiktisatçıenf-lasyonumiktarteorisitemelindeaçıklamaktadır(Şahinoğlu2010:3).Ekonomidebulunanparamiktarıtoplamtalebigerçekleşentoplamtalepisefiyatdüzeyinibelirler.

klasik iktisattamiktar teorisihakkında ikigörüşbulunurBirincisiFisherdenklemidiğeriCambridgedenklemiolarakkarşımızaçıkar.Fisherteorisindeparayalnızcamüba-deledeğişimaracıolarakesasalınmıştır.

M.V = P.T Miktarteorisinegörefiyatlargeneldüzeyindegerçekleşenartışyanienflasyonilepara

miktarındaki artış aynıorandaveaynı yöndegerçekleşir.MV=PTdenklemindeMparamiktarınıViseparanındolaşımhızınıifadeeder.DenkleminsağtarafındabulunanPmal-larınortalamafiyatınıTiseekonomidesatılanmalmiktarınıifadeeder.Denklemegöreparamiktarıartarsafiyatlargeneldüzeyideartar.

Fısherfiyatdışındakidenklemdebulunandeğişkenlerindengedeğerlerininbazıoto-ritelertarafındanbelirlendiğiniönesürer.Bununsonucundaoluşandeğişimdenklemifi-


yatdüzeyinibelirler.Bunaekolarakmiktarteorisinintemelvarsayımıekonomidekiparamiktarınınparaotoritesitarafındandışsalvekontrolaltındaolmasıdır.Paranındolaşımhızınındengedeğerikısadönemdesabittirvegelenekselfaktörlertarafındanbelirlenir.klasikiktisatçılaragöreTdüzeyiyaniekonomidekiçıktımiktarıreelsektörtarafındanbe-lirlenirvekısadönemdesabittir.BöylecedenklemdeVileTdeğerlerisabitolduğuvarsa-yılırvedenklemParaarzıileFiyatlargeneldüzeldüzeyiarasındakiilişkiyiaçıklar.Örneğinbirekonomideparaarzı%20artarsafiyatlargeneldüzeyide%20artar(Froyen2009:51-52).Sonuçolarakklasikiktisatçılariçinenflasyonparasalbirolgudur.

klasik iktisadıntemelvarsayımlarındanbirdiğeridedenkbütçesistemininbenim-senmişolmasıdır.Budoğrultudadevletekonomiyemüdahaledebulunmamalıdır.Ekono-mik sistemdevergiler tarafsızolmalı ayrıcavergikonulması zorunlu iseyada zorunlugiderlerolmasıhalindevergikonulacaksadolaylıvergilertarafındankarşılanmalıdır.Dev-letinborçlanmayabaşvurmasıhalindebuborcunuzunvadeliolmasıgerekmektedir(Avcı1988:4;Gedik2007:14-15).

3.2. Keynesyen İktisada göre; Bütçe Açığı ve Enflasyon İlişkisikeynesyeniktisadagöreekonomitamistihdamdadeğileksikistihdamdadır.Enflas-

yonyanifiyatlargeneldüzeyininyükselmesitamistihdamdüzeyindensonragerçekleşenbirolgudur(Gedik2007:23-24).Bukuramdafiyatlargeneldüzeyininyükselmesininne-deniekonomitamistihdamdüzeyineulaştığındaoluşantalepbaskılarıdır.Ekonomitamistihdamdengedüzeyindeykennominalücretin sabitolduğudurumda taleparttığındapiyasadabulunanüreticilerinkarıartar.Bunedenlefirmalarınbuartantalebikarşılamakamacıylaişgücütalebiartardolayısıylaekonomideücretlerartar.keynes’egörebudöngü-nünçözümütalebidaraltıcıpolitikalaruygulamaktır(Şahinoğlu2010:4).

Bubağlamdaklasikiktisattadenkbütçeesasalınırkenkeynesyeniktisattaisemakroekonomikdengetemelhedeftir.keynesyeniktisadagöremakroekonomikdengeninsağ-lanmasıiçinhükümetleraçıkfinansmanpolitikasıilebütçedengesindensapmalarasebepolabilir(Şenvd.2007:76).

3.3. Monetarist Yaklaşımda Bütçe Açığı ve Enflasyon İlişkisiMonetaristiktisadiakımagöreekonomidekifiyatlargeneldüzeyinibelirleyentekun-

surparapolitikasıdır.Miktarteorisiniesasalangörüşçerçevesindeparasalcıiktisatçılarekonomideparapolitikasınınuygulanmasınınmümkünolmadığıdurumlardafiyatistik-rarınısağlamakiçinmaliyepolitikasınınyeterliolmadığınısavunur(Telatar2002:181).

Parasalcıgörüşesahipolanekonomistleregöreenflasyonyalnızcaparasalbirolgudur.Ekonomideparaarzındakiartışekonomininbüyümeoranındanfazlaolarakgerçekleşti-ğindeenflasyonayolaçar.Gelenekselparasalcıgörüşteekonomideparaarzınınartırıldığıdurumdaparaarzıparatalebiniaşarvebunedenlemalpiyasasındatalepartarvetalebinartmasıfiyatlargeneldüzeyininartmasınayolaçar.

Parasalcı görüş de klasik iktisatçılar gibi denk bütçeyi savunur. Bu nedenle bütçeaçıklarının nasıl ve hangi kaynaklarla finanse edildiği ekonomide enflasyonist etkiyaratılıpyaratılmadığınıbelirleyentemeletkendir.Özetlemonetaristakımasahipeko-nomistlerpiyasada gerçekleşenbütçe açıklarınınpara otoritesi tarafındanparabasıla-rakfinanseedildiğindeenflasyonayolaçtığınıbuyüzdenenflasyonuönlemekiçinuzundönemdeyalnızcaparaarzınınsabitkalmasıyadadenetimaltındaolmasınınyeterlibirpolitikaolduğunusavunurlar.

Ali PETEK 131

4. LİTERATÜRÇalışmanın bu kısmında Türkiye ekonomisi üzerine yapılan incelemeler ışığında

bütçeaçığıveenflasyonüzerineyapılmışçalışmalarveamprikliteratüreyerverilmiştir.Çalışmalardanözetleağırlıklıgörüşbütçeaçığıveenflasyonarasındadoğrudanbirilişkibulunduğudur.Bunedenlefiyatlargenelseviyesindemaliyepolitikasınınönemlibiryeriolduğusonucunaulaşılmıştır.

Metin(1998) yapmış olduğu çalışmasında Türkiye için 1952-1987 dönemini analizederekbütçeaçıklarınınenflasyonuönemliorandaetkilediğisonucunaulaşmıştır.

Günaydın(2001)1975-1998yıllarıarasındaamprikanalizgerçekleştirmiştir.Vearaş-tırmanınbulgularınagöreenflasyonvebütçeaçıklarıarasındaçiftyönlünedensellikbu-lunduğusonucunaulaşmıştır.Günaydın(2004)1971-2002yılları arasındagerçekleştir-mişolduğuaraştırmadaise;eşbütünleşmetestiyapmıştır.Butestinsonucundaiseparaarzıvebütçeaçıklarıarasındauzundönemliilişkiolduğusonucunaulaşmıştır.Birekono-midebütçeaçığınınazaldığıdurumdafiyatlargenelseviyesinindüşeceğiniaçıklamıştır.

Akçayvd.(2001)1970-2000dönemininesasalındığıçalışmadaborçlarınsürdürüle-bilirliğivebütçeaçığınıanalizedilmiştir.BulgularagöreTürkiye’degerçekleşenkonsolidebütçeaçığınınenflasyonüzerindekalıcıbiretkisiolmadığısonucunaulaşmıştır.Ayrıcaya-pılaneşbütünleşmetestiilekamununborçlanmagereksiniminenflasyonileeşbütünle-şikolduğusonucunaulaşılmıştır.Yanikamukesimiborçlanmagereğienflasyondeğişkeniüzerindekalıcıetkilereyolaçmıştır.

Telatar(2002)yapmışolduğuanalizdeTürkiye’debirincil fazlave toplamkamuyü-kümlülüklerideğişkenlerinikullanmış1985-1997döneminitestetmiştir.ÇalışmadaTür-kiye’debütçeaçıklarınınfinansmanındaparavemaliyepolitikalarınınetkisitartışılmıştır.SonuçolarakTürkiye’debütçeaçıklarıveenflasyonüzerineyapılançalışmadamaliyepo-litikasınınetkinvedahabaskınrejimolduğunaulaşılmıştır.Yaniekonomidefiyatlargenelseviyesininyanienflasyonunönlenmesiiçinuygulanacakolanpolitikamaliyepolitikası-dırveenflasyonmaliyeotoriteleritarafındanbelirlenir.

koruveÖzmen(2003)yapmışolduklarıanalizdeparaarzıolarakikifarklıdeğişkenolarakM2Yengenişparaarzınıveendarkapsamlıyalnızcadolaşımdakiparanınesasalındığıdeğişkenlerikullanmışvedolayısıyla iki farklımodeloluşturmuşlardır.Buana-lizin sonucunagöreTürkiye’de enflasyonunnedeni olarakbütçe açığınınbulunduğunaulaşmışlardır.Bütçeaçıklarınınönlenmesiiçinçeşitlifinansmanyöntemlerikullanılsadabütçeaçıklarıveenflasyonarasındailişkiolduğusonucudeğişmemiştir.

neyaptı(2003)1970-1989dönemiarasında54adetgelişmişvegelişmekteolanül-keyi esas alarakpanel veri analizi gerçekleştirmiştir.Bu çalışmada finansalpiyasalarınyeterliorandaetkiliolmadığıazgelişmişvegelişmekteolanülkelerdegerçekleşenbütçeaçığınınMerkezBankasıilebağlıolduğuvebütçeaçıklarınınenflasyonistetkileryarattığısonucunaulaşılmıştır.

Çetintaş (2005) Türkiye’de bütçe açıkları ve enflasyon üzerine yapmış olduğuçalışmada1985–2003döneminiesasalmıştır.İkimodeloluşturarak,ilkmodelindeikideğişkenikincimodelindeisefarklıdeğişkenlerekleyerekçoklubirmodeltahminetmiş-tir.Herikimodelinsonucundadabütçeaçıklarıvefiyatlargeneldüzeyiarasındaçiftyönlünedensellikilişkisibulunmuştur.VebubağlamdaTürkiye’deenflasyonunazaltılmasınınyöntemibütçeaçıklarınınazaltılmasıdır.

Oktayer(2010)çalışmasında1987-2009döneminiincelemiştir.Analizsonucunagöreuzundönemdebütçeaçığıveenflasyonarasındadoğrudanbirilişkiolduğunubulmuşvebütçeaçığınınenflasyonuetkilediğisonucunaulaşmıştır.


ÇALIŞMA DÖNEM YÖNTEM TEMEL SONUÇ

ERTEL,

İnSEL(1993)1981-1991 SEkk BÜTÇEAÇIkLARIEnFLASYOn(+)

ÜLEnGİn(1995) 1981:1-1992:4 Grangernedensellik BÜTÇEAÇIkLARI EnFLASYOn(+)

METİn(1998) 1950-1987 JohansenEşbütünleşme BÜTÇEAÇIkLARI EnFLASYOn(+)

SARAÇOĞLU(1999) 1986:1-996-4 Eşbütünleşme BÜTÇEAÇIkLARI EnFLASYOn(+)

ÇAVUŞOĞLU(2005) 1987:12003:4 Eşbütünleşme BÜTÇEAÇIkLARI EnFLASYOn(+)

kESBİÇvd.(2005) 1989-2003 Ekk BÜTÇEAÇIkLARI EnFLASYOn(+)

ÖZAkTAŞ(2007) 1987:1-2004:4 JohansenEşbütünleşme BÜTÇEAÇIkLARI EnFLASYOn(+)

OkTAYER(2010) 1987-2009 JohansenEşbütünleşme BÜTÇEAÇIkLARI EnFLASYOn(+)

Bütçe Açığı ve Enflasyon Arasında ÇİFT Yönlü Nedensellik İlişkisi Bulunan Çalışmalar

ÖZGÜn(2000) 1950-1998EşbütünleşmeAnaliziGrangernedensellikTesti

BÜTÇEAÇIkLARI EnFLASYOn(+)

GÜnAYDIn(2004) 1971-2002JohensenEşbütünleşmeGrangernedensellikTesti


BARIŞIkkESİkOĞ-LU(2006) 1987:1-2003:4

GrangernedensellikTestiEtkiTepkiAnaliziVaryansAyrıştırması


Tablo 1.BütçeAçığıveEnflasyonÜzerineYapılmışÇalışmalar

5. BÜTÇE AÇIĞI VE ENFLASYON İLİŞKİSİNİN ANALİZ EDİLMESİÇalışmanınbubölümündeTürkiye’defiyatlargenelseviyesininyükselmesininbütçe

açığı ile ilişkisinin olup olmadığı yönü ve şiddeti analiz edilecektir. Analiz 1968-2016döneminikapsamaktaolupBütçeAçığı (BA),GayriSafiYurt İçiHasıla (GSYIH), enflas-yon oranı (TUFE) değişkenlerine ilişkin yıllık veriler kullanılmıştır. Enflasyon verisiTCMBElektronikVeriDağıtımSistemindenGSYIHverisiDPTveTÜİkdenayrıcaBütçeAçığıverisiiseMaliyeBakanlığıBütçeveMalikontrolGenelMüdürlüğündenalınmıştır.Türkiye’debütçeaçığıveenflasyonoranıarasındaki ilişkiyi incelemekiçinEngleGran-ger(1987)yöntemikullanılmıştır.

EngleGrangereşbütünleşmeanalizindedeğişkenlereaitserilerindurağanolmamasıdurumundadahiçalışılanserilerindoğrusalbirkombinasyonuolabileceğinibelirtmiştir.Serilerin doğrusal ve durağan bir kombinasyonu olması halinde bu serilerin analizedileceğinibelirtmiştir.Serilerinbirliktedurağanolmasınınanlamıserilerinkalıcıdışsalşoklaryaşamasıhalindedahiaralarındakiuzundönemliilişkinindevametmesigerekir.Analizedilendeğişkenlerdekalıcıdışsalşokvar isebudeğişkenlerin tümününetkilen-mesigerekmektedir.Başkabirifadeileanalizekonuolandeğişkenlerdekalıcıdışsalşok-laryaşanıyorsaherbirdeğişkeninayrıayrıdışsalşokyaşamasıdeğiltümdeğişkenlerinaynıortakbirdışsalşoktanetkilenmesivestokastiktrendleresahipolmasıgerekir(Tarı,2008:406).

Çalışmadaeşbütünleşmevehatadüzeltmemodellerikullanılmıştır.Amprikanaliz-deilkaşamadaserilerinbütünleşmesırasıbelirlenmiştir.İkinciaşamadaisebütünleşmedereceleri aynıolandeğişkenlerinEnküçükkarelerYöntemiyle(EkkY) eşbütünleşmedenklemleritahminedilmiştir.BubağlamdaçalışmadaEngleGranger(1987)modeliuy-gulanarakmodeldekideğişkenlerarasındaeşbütünleşmeilişkisininolupolmadığıCRDW(CointgrationRegresionDurbinWatson)veDickeyFuller(DF)testleriileanalizedilmiştir.

AliPETEk 133

Analizdekullanılanbütçeaçığıenflasyonvegayrisafiyurtiçihasıladeğişkenleriyıllıkolarakalındığıiçinmevsimselliketkisigörülmemiştir.ModeldekideğişkenlerinADFtestiilebütünleşikI(1)değişkenlerolduğubelirtilmiştir.Eşbütünleşmedenklemilogaritmikdoğrusalolmaküzereşuşekildetanımlanmıştır;

Çalışmada eş bütünleşme ve hata düzeltme modelleri kullanılmıştır. Amprik analizde ilk aşamada serilerin bütünleşme sırası belirlenmiştir. İkinci aşamada ise bütünleşme dereceleri aynı olan değişkenlerin En Küçük Kareler Yöntemiyle(EKKY) eş bütünleşme denklemleri tahmin edilmiştir. Bu bağlamda çalışmada Engle Granger (1987) modeli uygulanarak modeldeki değişkenler arasında eş bütünleşme ilişkisinin olup olmadığı CRDW( Cointgration Regresion Durbin Watson) ve Dickey Fuller (DF) testleri ile analiz edilmiştir.

Analizde kullanılan bütçe açığı enflasyon ve gayri safi yurt içi hasıla değişkenleri yıllık olarak alındığı için mevsimsellik etkisi görülmemiştir. Modeldeki değişkenlerin ADF testi ile bütünleşik I(1) değişkenler olduğu belirtilmiştir. Eş bütünleşme denklemi logaritmik doğrusal olmak üzere şu şekilde tanımlanmıştır;

Ltufet = β0 + β1LBAt + et (1) Bu modeldeki değişkenler şu şekilde tanımlanmıştır. Ltufet logaritmik dönüşümü yapılmış

enflasyon oranı , LBAt ise bütçe açığının GSYIH değişkenine oranlanarak öncelikle mutlak değeri alınarak sonra logaritmik dönüşümü yapılmış halini ifade eder.

Analizde kullanılan değişkenlerin durağan olup olmadıklarına karar verebilmek için Denklem 1‟in hata terimleri serisine ADF (Augmented Dickey_Fuller) testi uygulanması gerekir. Hata terimleri serisinin durağan olması halinde söz konusu değişkenlerin eş bütünleşik olduğuna karar verilir. Aksi durumda hata terimleri serisi eğer durağan değilse değişkenlerin eş bütünleşik olmadığı sonucuna varılır.

Enders‟a (Enders: 2004, 336) göre, et serisinin regresyon denklemi şu şekilde ifade edilmiştir.

1 et-1 + t (2)

Burada, a1 = 0 hipotezi reddedilmiyorsa et serisinin birim köke sahip olduğu ve bu yüzden değişkenlerin eş bütünleşik olmadıkları yönünde karar verilir.

Ancak a1 = 0 hipotezi reddediliyorsa et serisinin durağan olduğu ve böylece değişkenlerin eş bütünleşik olduğu sonucuna varılır.

Serilerin eş bütünleşik olduğunun saptanması durumunda kısa dönem dinamiklerinin hata düzeltme modeli ile araştırılması sürecine geçilir. Tüketim harcamaları ve gelir ilişkisinin incelendiği modelde, hata terimi (error correction term = ECT ), lnth değişkenin kısa dönemdeki davranış biçiminin uzun dönemdeki davranış biçimiyle ilişkili olduğunu ve uzun dönem denge düzeyinde oluşan sapmaların ne kadar sürede ortadan kaldırılacağını belirtmektedir.

Bu duruma göre 3. Model oluşturulmuştur. lntht = β0 + β1 lnGSYİHt+ β2K1989 + αet-1 + t (3) Bu analizde değişkenlerin birinci dereceden farkının alındığı göstermektedir. et-1

regresyon kalıntı değerinin bir dönem gecikmeli değerini göstermekte ve uzun dönem denge değerinin amprik tahmini ifade etmektedir. α değişkeni uzun dönem dengesine doğru olan uyarlama hızını t değişkeni ise hata terimini göstermektedir. Model istatistiki olarak anlamlı

(1)

Bu modeldeki değişkenler şu şekilde tanımlanmıştır. Ltufet logaritmik dönüşümüyapılmışenflasyonoranı,LBAtisebütçeaçığınınGSYIHdeğişkenineoranlanaraköncelik-lemutlakdeğerialınaraksonralogaritmikdönüşümüyapılmışhaliniifadeeder.

AnalizdekullanılandeğişkenlerindurağanolupolmadıklarınakararverebilmekiçinDenklem1’inhataterimleriserisineADF(AugmentedDickey_Fuller)testiuygulanmasıgerekir.Hataterimleriserisinindurağanolmasıhalindesözkonusudeğişkenlerineşbü-tünleşikolduğunakararverilir.Aksidurumdahataterimleriserisieğerdurağandeğilsedeğişkenlerineşbütünleşikolmadığısonucunavarılır.

Enders’a (Enders:2004,336)göre,etserisininregresyondenklemişuşekilde ifadeedilmiştir.







1 et-1 + t (2)






(2)Burada,a1=0hipotezireddedilmiyorsaetserisininbirimkökesahipolduğuvebuyüz-

dendeğişkenlerineşbütünleşikolmadıklarıyönündekararverilir.Ancaka1=0hipotezireddediliyorsaetserisinindurağanolduğuveböylecedeğişken-

lerineşbütünleşikolduğusonucunavarılır.Serilerineşbütünleşikolduğununsaptanmasıdurumundakısadönemdinamiklerinin

hatadüzeltmemodeliilearaştırılmasısürecinegeçilir.Tüketimharcamalarıvegelirilişki-sininincelendiğimodelde,hataterimi(errorcorrectionterm=ECT),lnthdeğişkeninkısadönemdekidavranışbiçimininuzundönemdekidavranışbiçimiyle ilişkili olduğunuveuzundönemdengedüzeyindeoluşansapmalarınnekadarsüredeortadankaldırılacağınıbelirtmektedir.

Budurumagöre3.Modeloluşturulmuştur.







1 et-1 + t (2)






(3)Buanalizdedeğişkenlerinbirinciderecedenfarkınınalındığıgöstermektedir.et-1 reg-

resyonkalıntıdeğerininbirdönemgecikmelideğerinigöstermekteveuzundönemden-gedeğerininampriktahminiifadeetmektedir.α değişkeniuzundönemdengesinedoğruolanuyarlamahızınıtdeğişkeniisehatateriminigöstermektedir.Modelistatistikiolarakanlamlıise,lntht‘de1dönemdeortayaçıkandengesizliğinnekadarsüresonraortadankalkacağınıbelirtmektedir.

Analizinveriveyöntemkısmındaanlatıldığıgibidurağanolmayanzamanserileriiletahmin edilenmodellerde düzmece regresyon sorunu ile karşılaşılır. Bu regresyon so-runlakarşılaşılmasısebebiyle(EngleGrangervenewbolt,1974),eldeedilensonuçlarıngerçekilişkiyiyansıtmaz.Budurumdatveftestlerisonuçlarıgeçerliliğiyitirir.Sonuçola-rakdurağanolmayanzamanserileriileyapılanregresyonanalizlerininanlamlıolmasıvegerçekdeğerleriyansıtmasısadecebuzamanserilerininaynıderecedendurağanolduğudurumdamümkünolur(Gujarati,1999:726).Birzamanserisinindurağanolabilmesiiçinortalamasıilevaryansınınzamaniçindedeğişmemesiveikidönemarasındakikovaryan-sınınbukoveryasınhesaplandığıdönemedeğildeyalnızcaikidönemarasındakiuzaklığabağlıolmasıgerekir(Gujarati,1999:713).

5.1. ADF Birim Kök TestiBuçalışmadaincelenendeğişkenlerindurağanlıkdüzeyleriDickey-Fuller(1979)tes-

tiylebelirlenmiştir.Sözkonusutestüçregresyondenkleminebağlıgerçekleştirilir:


1.Yalınhali:

ise, lntht „de 1 dönemde ortaya çıkan dengesizliğin ne kadar süre sonra ortadan kalkacağını belirtmektedir.

Analizin veri ve yöntem kısmında anlatıldığı gibi durağan olmayan zaman serileri ile tahmin edilen modellerde düzmece regresyon sorunu ile karşılaşılır. Bu regresyon sorunla karşılaşılması sebebiyle (Engle Granger ve Newbolt, 1974), elde edilen sonuçların gerçek ilişkiyi yansıtmaz. Bu durumda t ve f testleri sonuçları geçerliliği yitirir. Sonuç olarak durağan olmayan zaman serileri ile yapılan regresyon analizlerinin anlamlı olması ve gerçek değerleri yansıtması sadece bu zaman serilerinin aynı dereceden durağan olduğu durumda mümkün olur (Gujarati,1999:726). Bir zaman serisinin durağan olabilmesi için ortalaması ile varyansının zaman içinde değişmemesi ve iki dönem arasındaki kovaryansının bu koveryasın hesaplandığı döneme değil de yalnızca iki dönem arasındaki uzaklığa bağlı olması gerekir (Gujarati,1999:713).

5.1. ADF Birim Kök Testi Bu çalışmada incelenen değişkenlerin durağanlık düzeyleri Dickey- Fuller(1979) testiyle

belirlenmiştir. Söz konusu test üç regresyon denklemine bağlı gerçekleştirilir:

1.Yalın hali :

t = γYt-1 + ut (5)

2.Sabit terimli :

t = α0 + γYt-1 + ut (6)

Sabit terimli ve trendli :

t = α0 +α1t+ γYt-1 + ut (7)

Bu testlerin sonucunda DF istatistikleri MacKinnon kritik değerleriyle karşılaştırılarak ;

Sıfır hipotezi (H0: γ =0), alternatif hipoteze karşı (H1: γ 0) test edilir. Sıfır hipotezi serinin durağan olmama durumunu ifade eder. Ve sıfır hipotezi serinin birim köke sahip olduğunu anlatır. Alternatif hipotez ise serinin durağan olduğu durumu yansıtmakta ve serinin birim köke sahip olmadığını ifade eder. Bu analiz sonucunda hata terimi ut içsel bağlantılı ise denklem (7) yeniden düzenlenmiştir.

m

t = α0 +α1t+ γYt-1 +βt∑ Yt-1 + ut (8)

i-1

Bu denklemde m gecikme uzunluğunu, farkı alındığını belirtmektedir. Gecikme sayısı içsel bağıntısız modelin elde edilmesine bağlıdır. Bu şekilde yapılan test Genişletilmiş Dickey Fuller (Augmented Dıckey Fuller: ADF) testi olarak bilinir.

(5)

2.Sabitterimli:





1.Yalın hali :

t = γYt-1 + ut (5)

2.Sabit terimli :

t = α0 + γYt-1 + ut (6)


t = α0 +α1t+ γYt-1 + ut (7)



m

t = α0 +α1t+ γYt-1 +βt∑ Yt-1 + ut (8)

i-1


(6)

Sabitterimlivetrendli:





1.Yalın hali :

t = γYt-1 + ut (5)

2.Sabit terimli :

t = α0 + γYt-1 + ut (6)


t = α0 +α1t+ γYt-1 + ut (7)



m

t = α0 +α1t+ γYt-1 +βt∑ Yt-1 + ut (8)

i-1


(7)

ButestlerinsonucundaDFistatistikleriMackinnonkritikdeğerleriylekarşılaştırıla-rak;

Sıfırhipotezi(H0:γ=0),alternatifhipotezekarşı(H1:γ0)testedilir.Sıfırhipoteziseri-nindurağanolmamadurumunuifadeeder.Vesıfırhipoteziserininbirimkökesahipoldu-ğunuanlatır.Alternatifhipoteziseserinindurağanolduğudurumuyansıtmaktaveserininbirimkökesahipolmadığınıifadeeder.Buanalizsonucundahataterimiut içselbağlantılıisedenklem(7)yenidendüzenlenmiştir.





1.Yalın hali :

t = γYt-1 + ut (5)

2.Sabit terimli :

t = α0 + γYt-1 + ut (6)


t = α0 +α1t+ γYt-1 + ut (7)



m

t = α0 +α1t+ γYt-1 +βt∑ Yt-1 + ut (8)

i-1


(8)

Budenklemdemgecikmeuzunluğunu,farkıalındığınıbelirtmektedir.Gecikmesayısıiçselbağıntısızmodelineldeedilmesinebağlıdır.BuşekildeyapılantestGenişletilmişDi-ckeyFuller(AugmentedDıckeyFuller:ADF)testiolarakbilinir.

5.2. Amprik Sonuçlar

ltufe = f(lnba)

Değişkenler Katsayılar t- İstatistik

Sabitterim 0.027283 0.9814

Lnba 0.784320 0.0000

ModeldoğrulamaTestSonuçları

R2:0.718905LMTesti:F(2,45)=0.000

CRDW:2.00χ2LM=0.000

χ2JBn=49.89427

Fistatistic:120.2030

Tablo 1.(1968-2016)

Not: Yapılananalizdeχ2LMveχ2JBnsırasıylaLMtestiveJarqueBeranormalliktestiistatistikleridir.

Tahminedilenregresyondenklemisonucunagöre,Türkiye’debütçeaçığıilefiyatlargeneldüzeyiarasındagüçlübirilişkiolduğugörülmüştür.

Bütçeaçığındaki%1likbirartışfiyatlargenelseviyesinde%0.78’likbirartışayolaç-maktadır.Busonuççalışmamızaçısındanönemliolup;diğeryapılmışampirikçalışmalarıdesteklerniteliktedir.

Ali PETEK 135

6. TARTIŞMA VE SONUÇÜlkemizdefiyatistikrarıhedefveamaçolupbirçokdeğişkeniberaberindeetkilediği

içinçokönemlibirkavramdır.Günümüzdebirçokekonomidetemelhedeffiyatistikrarınısağlamaktır.Fiyatistikrarıkavramıfiyatlargenelseviyesindeyaşanandeğişiklerinkabuledilebilir bir oranda ve düzenli olması olarak tanımlanabilir. Fiyat istikrarı hedefininsağlanması için geniş anlamda ekonomistlere göre iki farklı politika uygulanabilir.BunlardanbirincisiMaliyePolitikasıdiğeriiseParapolitikasıdır.Literatürebakıldığındabukonudabirçokçeşitligörüşolduğubelirtilmiştir.Parasalcıakımolarakbilinenmone-taristiktisadiakımdafiyatistikrarınısağlamakiçinyalnızcaparapolitikasıuygulanmasıgerektiğinisavunur.Veekolarakekonomidekifiyatlargenelseviyesindekisorunlarınkay-nağındaMerkezBankasıparaarzıgibideğişkenlerinetkiliolduğunuveyalnızcaparasalfaaliyetlerinfiyatistikrarınıengellediğinivedüzenlemeyeyardımcıolacağıgörüşünüsa-vunur.

Ancakdiğerbir görüş fiyat istikrarını sağlamakamacıylaMaliyePolitikasının etkinolduğu görüştür. Bu görüş çerçevesinde bakıldığında fiyat istikrarını belirleyen temelunsurunyalnızcaparapolitikalarındanveyaparasaldeğerlerdendeğilkamuborçstokubütçeaçığıbütçedengesivebütçekısıtınındafiyatlargenelseviyesiniciddiorandaetki-lediğigörüşüdür.Birekonomiksistemdebütçegiderlerininbütçegelirindenfazlaolduğudurumdaekonomidebütçeaçığıyaşanır.Budurumdabütçeaçığınıngiderilmesindeçe-şitlifinansmanyöntemleribulunur.Bufinansmanyöntemleriarasındaülkelerinbilinçliadımlaratmasıekonomiksistemiçinönemlidir.Çünkübütçeaçığıfinansmanısağlanırkenpiyasadaenflasyonasebepolunabilir.

Bubilgilerışığında1980yılınakadartümekonomilerdemonetaristakımınhakimol-duğusöylenebilir.Fiyatlargenelseviyesininparaarzınabağlıolduğubununlailgiliparapolitikalarının izlenmesi gerektiği gerek Dünyada gerekse Türkiye’de benimsenmiş buyöndeuygulamalargerçekleştirilmiştir.nitekim1980yılınagelindiğindebazıekonomist-lerışığındaparaarzıveenflasyonarasındakiilişkininifadeedilenölçüdeetkiliolmadığıgörüşüortayaçıkmayabaşlamıştır.

Türkiye’de2001yılınakadarfiyatlargenelseviyesininsabitbirorandakalmasıiçintedbirolarakparapolitikalarıtemelalınmıştır.Çeşitliistikrarpolitikalarındahakimpoli-tikayineparapolitikasıolmuştur.Ancak2001yılısonrasındaekonomiksistemdeyenilikvedönüşümyaşanmış,istikrarprogramıhedeflemesindemaliyepolitikalarıdayeralmıştemelhedefolarakmalidisiplinönplanaçıkmıştır.Busüreçsonucundaparavemaliyepo-litikalarınınbirliktekullanılmasıylaenflasyonoranı2004yılındatekhanelirakamadüş-müştür.2001yılındanbugünedekmakroekonomikgöstergelervefiyatlargenelseviyesiincelendiğindeparavemaliyepolitikalarınınbirliktekullanılmasınınönemianlaşılmıştır.

nitekim yapılan amprik çalışmada 1968-2016 dönemi için Türkiye incelendiğindemonetaristakımınsavunduğu fiyatlargenelseviyesininyalnızcaparaarzınaveparasaldeğerlerebağlı olduğugörüşüyanlışlanmışveyaşananbütçe açığınınbütçepolitikala-rınınvehattabütçekısıtınınfiyatlargenelseviyesiniciddianlamdaetkilediğisonucunaulaşılmıştır.BusonuçlardoğrultusundaTürkiyeekonomisindeuzundönemdebütçeaçı-ğınınenflasyonuetkilediğidoğrubir ifadeolarakeldeedilmiştir.Vebunedenlemaliyepolitikalarınınfiyatlargenelseviyesindekietkisidegözardıedilemezbirgerçekolarakkarşımızaçıkmıştır.

Son dönemde Türkiye ekonomisinde para vemaliye politikaları koordinasyonu ilemalidisiplinuygulanmaktadır.Parapolitikasınınyanı sırakurallaradayalımaliyepoli-tikasıuygulanarakfiyatistikrarıveekonomikistikrarısağlamakadınaönemliçalışmalaryapılmıştır.Budoğrultudaekonomiksistemiçerisindeuzunvadeliistikrarhedeflenmek-tedir.YapılananalizdoğrultusundadabenzersonuçlareldeedilerekTürkiye’deenflasyo-


nunönlenebilmesivefiyatistikrarınınsağlanmasıiçinmaliyepolitikasınınyanındaparapolitikasınınuygulanmasıöngörülmüştür.

KAYNAKÇA1. Akçayvd.(1996),“Budgetdeficit,Moneysupplyandinflation:Evidence2. fromlowandhighfrequencydataforTurkey”BoğaziçiÜniversitesiInstituteofSocial

Sciences,Working Paper,96-120.3. Akçay,O.C.vd.(2001),“BudgetDeficit, InflationandDebtSustainability:Evidence

FromTurkey(1970-2000)”,Bogaziçi University Institute of Social Sciences Working Paper,90-112.

4. Avcı,n.(1988).BütçeveParaPolitikalarınınMakroekonomikEtkileri.DevletBütçeUzmanlığıAraştırmaRaporu.

5. AkdoğanGedik,M.(2007).kamuAçıklarınınEkonomikEtkileriveÇözümÖnerileri.ÇukurovaÜniversitesi,İktisatAnabilimDalı,DoktoraTezi

6. Barışık,S.vekesikoğlu,F.(2006).Türkiye’deBütçeAçıklarınınTemelMakroekonomikDeğiĢkenlerÜzerineEtkisi(1987-2003VAR,EtkiTepkiAnalizi,VaryansAyrıĢtırma-sı).AnkaraÜniversitesiSBFDergisi.Sayı:61/4.

7. Çavuşoğlu,T.(2005).VergiGelirlerivekamuHarcamalarıAçısındanEnflasyon:TanziveTersTanziEtkileri.GaziÜniversitesiİktisadiveİdariBilimlerFakültesinDergisi.Sayı:7/3,ss.35-52.

8. Ertel,n.veĠnsel,A.(1993).Türkiye’dekronikEnflasyonSüreciveAntienflasyonistPolitikalarınEtkinliği,1981-1991.ODTÜGelişmeDergisi.Sayı:20/3,ss.299-312.

9. Enders,W.(1995).AppliedEconometricsTimeSeries.BirinciBaskı.Wiley10. Engle,R.F.veGranger,C.W.J.(1987),“CointegrationandError-Correction:Repre-

sentation,EstimationandTesting”,Econometrica,55,251-76.11. Friedman,M.(1968),“TheRoleofMonetaryPolicy”,The American Economic Review,

58,1-17.12. Froyen,R.T.(2009).Macroeconomics:TheoriesandPolicies.PearsonEducationIn-

ternational.13. Günaydın, İ. (2001).Türkiye’dekamukesimiAçıklarıveEnflasyon. JournalofQu-

afqazUnıversity.Sayı:10.14. Günaydın,İ.(2004).BütçeAçıklarıEnflasyonistMidir?TürkiyeÜzerineBirĠnceleme.

DokuzEylülÜniversitesiSosyalBilimlerDergisi.Sayı:6-1.15. Hondroyiannis, G. Ve Papapetrou, E.(1997), “Are budget deficits inflationary? A

cointegrationapproach”Applied Economics Letters, 4,493-49616. koru,AyçaT.veÖzmen,E.(2003),“Budgetdeficits,Moneygrowthandinflation:the

Turkishevidence”,Applied Economics,35,591-596.17. kazgan, G. (2005), Türkiye Ekonomisinde Krizler (1929-2001): Ekonomi Politika

Açısından Bir İrdeleme, İstanbulBilgiÜniversitesiYayınları,İstanbul.18. kazgan, G. (2006), Tanzimat’tan 21. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi, İstanbul Bilgi

ÜniversitesiYayınları,İstanbul19. kesbiç,C.Y.,BaldemirE.veBakımlıE.(2005).BütçeAçıklarıileParasalBüyümeve

EnflasyonArasındakiilişki:TürkiyeiçinBirModelDenemesi.CelalBayarÜniversitesiİktisadiveİdariBilimlerDergisi.Sayı:11/2,ss.27-40.

20. kepenek,Y.venurhan,Y.(2001),Türkiye Ekonomisi, Remzikitabevi,İstanbul.

Ali PETEK 137

21. koru,A.T.veÖzmen,E.(2003),“BudgetDeficits,MoneyGrowthandInflation:TheTurkishEvidence”,Applied Economics, Vol.35,no.5,591-596.

22. Merkez Bankası Yayınları, kitaplar/Çalışmalar, Enflasyon kitapçığı, 2004. http://www.tcmb.gov.tr/(17.05.2014)

23. MerkezBankasıYayınları,YıllıkRaporlar-1996,1997,1998,1999,2000,2001,2002,2003,2004.http://www.tcmb.gov.tr/research/yillik/yillikyeni.html.(15.05.2014).

24. Metin,k.(1995),AnIntegratedAnalysisofTurkishInflation”,Oxford Bulletin of Eco-nomics and Statistics, V.57,513-533.

25. Metin,k.(1998),“TheRelationshipBetweenInflationandtheBudgetDeficitinTur-key”,Journal of Business and Economic Statistics,V.16,n.4,412-422.

26. neyaptı,B. (2003),“BudgetDeficitsandInflation:TheRolesofCentralBankInde-pendenceandFinancialMarketDevelopment”,Contemporary Economic Policy, Vol.21,no.4,458-475.

27. Oktayer,A. (2010). Türkiye’deBütçeAçığı, ParaArzı veEnflasyonĠliĢkisi.MaliyeDergisi.Sayı:158,Ocak-Haziran2010

28. Özaktaş,F.D.(2007).SürekliBütçeAçıklarındanEnflasyona:TürkiyeÜzerineUygu-lamalıBirÇalıĢma.AnkaraÜniversitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü,İktisatAnabilimDalı,DoktoraTezi

29. Saraçoğlu,B.(1999).Türkiye’dekamuAçıklarıveEnflasyon.AnalysisandResearch.Sayı:Ocak99.

30. Saraçoğlu,B.(1998).MaliAçıklarınTürkiyeEkonomisiÜzerindekiRolüveEnflasyon-laMücadeledeEtkiliPolitikalarınSeçimi.ODTÜGelişmeDergisi.Sayı:25/2,1998,ss.329-359.

31. Sargent,T.veWallace,n.(1981),“SomeUnpleasantMonetaristArithmetic”,FederalReserveBankofMinneapolisQuarterlyReview,Fall,1-17.

32. Şahin,H.(2006),Türkiye Ekonomisi, Ezgikitabevi,Bursa33. Şahinoğlu,T.,Özden,k.,Başar,S.veAksu,H.(2010).Türkiye’deEnflasyonunOluşu-

mu:ARDLYaklaşımı.Sosyoekonomi.Sayı:2010-1/10010234. TCMB(2006),Finansal İstikrar Raporu, Ankara,Haziran200635. Telatar,E.(2002).Fiyatİstikrarı?ne?nasıl?kimiçin?ĠmajYayınevi.36. Ülgen,G. (2005),Türkiye’dePiyasaEkonomisineGeçiş veSürdürülebilirliği,Derin

Yayınları,İstanbul37. Yeldan, E. (2003), Küreselleşme Sürecinde Türkiye Ekonomisi, İletişim Yayınları,

İstanbul.38. Yentürk,n.(2005),Körlerin Yürüyüşü: Türkiye Ekonomisi ve 1990 Sonrası Krizler, 39. İstanbulBilgiÜniversitesiYayınları,İstanbul.40. Yay, Turan, Yay, G. ve Yılmaz, E. (2001), Küreselleşme Sürecinde Finansal Krizler ve Fi-

nansal Düzenlemeler, İstanbul Ticaret Odası Yayınları, Yayın No: 2001-47, İstanbul.

Ülke Kredi Risk Priminin (CDS) Döviz Kuru Üzerindeki Etkisi:

Türkiye Örneği

Ali PETEK1

Sami ÖZDİL2

1 Dr.ÖğretimÜyesi,AdnanMenderesÜniversitesi2 DoktoraÖğrencisi,AdnanMenderesÜniversitesi

CHAPTER82

Ali PETEK, Sami ÖZDİL 141

1. GİRİŞGelişmişveözelliklegelişmekteolanülkelerdefinansalkrizlerinsonuçlarındanbiri

de finansalpiyasalardabelirsizlikveriskartışıolmuştur.krediriskinin fiyatlandırmasıakademisyenler,uygulayıcılarve finansaldüzenleyiciler arasındabüyük ilgi görmüştür.Sonyıllardakrediderecelendirmekuruluşları tarafındanbelirlenenveriskprimininfi-yatlandırılmasınısağlayanaynızamandayatırımcılaracısındanpopülerbirkararvermearacıolanveriskalgısınıgösterenriskpuanları,birçokmakroekonomikdeğişkenüze-rindedeetkiliolmuştur.kısaveortavadede,subjektifolarakbirülkeiçinbelirlenenriskpuanlarıyabancısermayeninülkeyegirişinibelirleyendeğişkenlerdendir(kębłowskiveWelfe,2012:1453).

Uluslararasıoynaklığınyüksekolduğudönemlerdeyatırımcılarrisktenkaçınmaeği-limdedir(CoudertveMignon,2013:493).krizsırasındarisktenkaçınmaeğilimiarttıkça,değeridüşmesibeklenenulusalparabirimindençıkışlarartarak,düşükfaizlifakatgüvenliolarakgörülenparabirimlerinegeçişlerhızlandıracaktır(RanaldoveSöderlind,2007:4).Budurumülkeyiriskliolarakgörenvebunedenleulusalparabirimdençıkışisteyenya-bancıyatırımcıdaulusalparabirimimeyöneliksatış,dövizedealışpozisyonunugerekti-recektir.Buyönelimiseulusalparabirimindeğerinindüşmesinenedenolacaktır.Ayrıcarisknedeniyleyeniyabancıyatırımcıgirişinidolayısıyladadövizgirişiniengelleyecektir

Finansalişlemlerdahilindefirmalarveyatırımcılartarafındankarşılaşılanikianarisktürüpiyasariskivekrediriskidir.Birincisi, faizoranlarındaki,dövizkurlarındaki,hissesenedifiyatlarındakivb.dalgalanmariskidir.İkincisi,borçlularınkredibilitesindekideği-şikliklerinnedenolduğurisktirkibudurumkarşı tarafıntemerrüttedüşmesinenedenolur(naifaraveAbid;2006:2).kreditürevlerindenolanCDSsözleşmeleri,yatırımcılarınabirborcununtemerrüdedüşmesidurumundarisktenkaçınmakamacıylayatırımlarıtuta-rındakorumasatınalmalarınaizinverenbirsigortasözleşmesigibiişlevgörür(Longst-taff&ark.,2011:2,Sethi&ark,2018:9)Bukreditürevi,krediriskinibirtaraftandiğerinetransferetmekiçintasarlanmıştırvekredirisklerinisentetikolarakoluşturarakveyaor-tadankaldırarak,kurumlarınkredirisklerinidahaetkinbirGrafikdeyönetmelerineizinverir(naifaraveAbid;2006:2).Yatırımcıisesatınaldığıkorumakarşılığında,koruyanabirprimöder,buriskprimineiseswapprimidenir(Longsttaff&ark.,2003:4).Buriskprimi,satınalınankorumakarşısındakontratsüresibitinceyekadarheryılperiyodikola-raköncedenbelirlenmişbirorandaödemeyapılmasınıkapsar(HullveWhite;2003:3).Riskprimininbelirlenmesindeenönemlideğişkeniülkeninveyafirmanınkredibilitesinidiğerbir ifade ile kredi riski gösterenbazpuandır.Riskekarşı korunmak isteyenyatı-rımcılaraçısındanher100CDsbazpuanıiçin%1oranındamaliyetsözkonusudur.Bazpuandameydanagelenartışlar,risktenkorunmakisteyenyatırımcılarındahafazlariskprimiödemesinenedenolur.

2. LİTERATÜR ÖZETİDellaCorte&ark.’nın(2015:13),5yıllıkülkeriskprimleriiledövizkuruarasındaki

ilişkiyi20ülkeüzerindenaraştırdıklarıçalışmanınsonucunda,ülkeriskprimleriiledövizkuruoranlarıarasındapozitifyönlügüçlübirilişkisaptanmıştır.Çalışmayakonuülkelerinriskprimlerindekiartışın,dövizkurlarındaoynaklığınartmasıylabirlikte,ülkeparasındadeğerkaybınayolaçtığıbelirtilmiştir.Sonuçolarakriskprimlerindeki50bazpuanlıkar-tışınülkeparasınındeğerini%3.7azaltacağınıtespitedilmiştir.

Ojeda-JoyaveSarmiento’nun(2018:10)2003ile2017yıllarıarasındabeşLatinAme-rikaülkesinde(Brezilya,Şili,kolombiya,MeksikavePeru)beşyıllıkülkekrediriskprimi(CDs)ilereeldövizkurlarıarasındakiilişkininaraştırıldığıçalışmada,ülkeriskprimlerin-demeydanagelecekartışlarınreeldövizkurunudüşüreceğini,dolayısıylaülkeparasınındeğerkaybedeceğitespitedilmiştir.Çalışmanınampiriksonuçlarınagörebeşyıllıkülke


riskprimlerindemeydanagelecek100bazpuanlıkartışın,reeldövizkurunuBrezilya’da%18.0,Peru’da%3.1,Şili’de%10,kolombiya’da%15.1,Meksika’da%7.5düşüreceğibe-lirtilmiştir.

kębłowskiveWelfe(2012:1)1999 ile2010yıllarıarasındaPolonyaekonomisi içinülkekrediriskprimi(CDs)iledövizkuruarasındakiilişkiyitestemiştir.Çalışmanınsonu-cundaülkekrediriskprimiileülkeparasınındeğerkaybıarasındapozitifyönlübirilişkitespitedilmiş,krediriskprimpuanındauzundönemdemeydanagelebilecek%100’lükbirartışın,Zloty’nindeğerini%13’eyakınbirorandadüşüreceğinibelirtilmiştir.

CarrveWu’nun(2007:2388),2002ile2005yıllarıarasındaMeksikaveBrezilyaeko-nomileri içinkrediriskprimiiledövizkuruoynaklığıarasındakiilişkiyiampirikolarakincelediğiçalışmanınsonucundaherikiekonomidededövizkuruoynaklığıilekrediriskdağılımıarasındagüçlüpozitifbirilişkitespitedilmiştir.

3. MODEL, YÖNTEM VE VERİ SETİBuçalışmadaTürkiye’ninkrediriskpuanındakideğişimindövizkuruüzerindekiet-

kisiniaraştırmakamacıylatoplamüçdeğişkenkullanılmıştır.2009:Q1-2018:Q4dönemiverilerininkullanıldığıbuçalışmada,kurdeğişkeni(DkURSA)Dolaralışvesatışkurununortalamasındaneldeedilmiştir.Ülkekrediriskpuanınıgösterenkrediriskswapdeğişkeni(CDsSa)iseikivebeşyıllıkkrediriskprimpuanlarınınortalamalarındaneldeedilmiştir.Ayrıca24HaziranseçimleriöncesibelirsizlikveAmerika ileyaşanansiyasigerilimso-nucundaTürkiyealeyhineyapılanaçıklamalariçin2018:Q2–2018:Q3dönemine,döne-minetkileriningösterilmesiamacıylakukladeğişkeneklenmiştir.kurvekrediriskpirimdeğişkenlerininharfsembollerininsonundakiSAkısaltması,değişkenlerinmevsimselet-kilerdenarındırıldığınıgöstermektedir.kurverileriTürkiyeCumhuriyetMerkezBankasıElektronikVeriDağıtımSisteminden,krediriskprimpuanverileriiseThomsonReutersEikon sitesindenderlenerekeldeedilmiştir.Tahminedilecekekonometrikmodel şöyletanımlanmıştır:

Türkiye’ninkrediriskpuanlarındakideğişiminindövizkuruüzerindekietkisiniölç-mekamacıylaenküçükkareleryöntemivasıtasıylaregresyonanaliziyöntemkullanılmış-tır.Sözkonusuyöntemaşağıdakisüreçlerelealınarakuygulanır:

Bağımsızdeğişkeninbağımlıdeğişkenlerüzerindekietkisinigösterenbasitregresyondenklemiaşağıdabelirtilmiştir.(1)

Denklemdeki β1 katsayısı regresyon doğrusunun eğimini, β0 sabit katsayıyı, ϵ ise hata terimini ifade etmektedir.

Yapılacakanaliziçinβ0veβ1parametrelerinintahminedilmesigerekmektedir.Budu-rumdatahminedilecekregresyondenklemi(Ryan,2007:235)

Regresyon denklemi, bağımlı değişkenin (Y) gelecek değerlerinin tahmini için kullanıl-dığında, denklem tahmin edilen regresyon denklemi olarak adlandırılır. Bu bağlamda isetahminedilendeğerigösterir.

Temelyaklaşımda,hernoktanıntahminedilenregresyondoğrusunadikeyuzaklığınımininizeetmekiçinenküçükkareleryöntemikullanılır.Buyönteminamacıtoplamsap-malarınınkarelerinintoplamını minizeedecekdeğerlerinbulunmasıdır.

Toplamsapmalarınkarelerinintoplamınınminimizeetmekiçinilkolarakhataterimi-ninyalnızbırakılmasıgerekmektedir.Bununiçingerçekregresyondenkleminde(1)yer


alanhataterimiyalnızbırakılarakdenklem(2)eldeedilir.Denklem2üzerindenisehataterimlerininkarelerinintoplamlarıalınırsaLileifadeedilendenklem3bulunur.

Hata terimlerininkarelerinin toplamını gösterenLdenklemini (4)minimizeetmekamacıyla,denklemdebelirtilenherikiparametreiçin( ve )kısmitürevalınaraksıfıraeşitlenecektir(5)(6).

ve parametreleriiçindenklem(5)ve(6)çözülerekdenklem(7)ve(8)’dekinor-maleşitliklereldeedilir.

Yukarıdabelirtilen(7)ve(8)no’ludenklemlerinçözümlerinden, ve parametrele-rinintahmincileriolan ve katsayılarınındeğerlerieldeedilir.

4. ÖN TESTLER VE AMPİRİK SONUÇLAREnküçükkareleryöntemi ile regresyonanaliziuygulamadanöncebazı işlemveön

testleryapılmıştır.İlkaşamadamevsimseletkiyesahipolduğuanlaşılandeğişkenlerHare-ketliOrtalamalarYöntemikullanılarakmevsimseletkidenarındırılmıştır.İkinciaşamada,değişkenlerindurağanolupolmadıklarıvekaçıncıderecedenbütünleştiklerinibelirlemekamacıylaDickeyFuller(1979)vePhillips-Perron(1988)testiuygulanmıştır.Üçüncüaşa-madamodeldekiserilerinnormaldağılımasahipolupolmadıklarını tespitetmekama-


cıylaJarque-Beratestiyardımıylanormalliktestiyapılmıştır.DördüncüaşamadayapısalkırılımileilgiliregresyonmodelindekikatsayılarınkararlığınıntestedildiğiCusumtestiuygulanmıştır. Beşinciaşamadamodeldeotokorelesyonolupolmadığıvedeğişkenvar-yanssınanmıştır.Sonaşamadaiseöntestleriyapılanmodelinampirikanaliziyapılmıştır.

Birinciaşamada;ülkekrediriskprimivedövizkurudeğişkeninHareketliOrtalama-larYöntemiilemevsimseletkilerdenarındırılmadanöncekivesonrakigrafiğiSekil1.VeGrafik2.’degösterilmiştir.

-.4

-.3

-.2

-.1

.0

.1

.2

.3

.4

.5

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

CDs CDsSA

Grafik 1.krediRiskPrimiMevsimselEtki

-.10

-.05

.00

.05

.10

.15

.20

.25

.30

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

DKUR DKURSA

Grafik 2.DövizkuruMevsimselEtki


Durağanolmayanzamanserileriyletahminedilenmodellerdedüzmeceregresyonso-runuylakarşılaşılmasınedeniyle(Grangervenewbold,1974),eldeedilensonuçlargerçekilişkiyiyansıtmamaktadır.BöylebirdurumdatveF sınama sonuçları geçerliliğini kaybet-mektedir. Bu nedenle, durağan olmayan zaman serileriyle yapılan regresyon analizlerinin anlamlı olabilmesi ve gerçek ilişkileri yansıtabilmesi için bu zaman serilerinin aynı derece-den durağan olması gerekmektedir (Gujarati, 1999: 725-726).

İkinciAşamada,düzeydeğerleriyletestetabitutulandeğişkenlereilişkinhesaplananAugmentedDickey-Fuller(ADF)vePhillips-PerrontestistatistikdeğerleriTablo1.’desu-nulmuştur.

2009: Q1-2018: Q4

Test Türü Değişken TestDeğerikritikDeğerler

%1 %5 %10

ADF TestiDKURSA -3.885226 -3.626784 -2.945842 -2.611531

CDsSA -4.857601 -3.626784 -2.945842 -2.611531

Phillips-Perron

Testi

DKURSA -4.176994 -3.610453 -2.938987 -2.607932

CDsSA -5.050817 -3.610453 -2.938987 -2.607932

Tablo 1.BirimkökTestiSonuçları

Tablo1.’degörüldüğüüzereher ikibirimkök testindedeDkURSAveCDsSAdeğiş-kenlerinintestdeğerleri,kritikdeğerlerdenbüyükolduğuiçinbirimkökiçermediğiaynıderecedenI(0) bütünleştikleri, tespit edilmiştir.

Üçüncüaşamada,modelinkalıntılarınnormaldağılımauygunluğunun testedilmesiamacıyla, normallik varsayımının geçerliliği Jarque-Bera testi ile incelenmiş, sonuçlarTablo2.’desunulmuştur.

jarque-Bera Probability Kurtosis Skewness

1.179111 0.554574 2.995136 0.420548

Tablo 2.normallikTesti

Tablo2.’degörüldüğüüzere,olasılıkdeğeriolanprobabilitykritikdeğerolan0.05’tenbüyükolduğuiçin(0.554574>0,05)hataterimlerinormaldağılmaktadır.

Dördüncüaşamada,modeldeyapısalkırılmanınolupolmadığınıntespitiiçinCUSUMTestiuygulanmıştır.TestsonuçlarıGrafik3’sunulmuştur.


-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

CUSUM 5% Significance

Grafik 3.YapısalkırılmaTesti(CUSUM)

Grafik3’tengörüldüğüüzere%5güvensınırındaCusumgrafiğisınırlardahilindekal-dığıiçinmodeldeyapısalkırılmagörülmemektedir.

Beşinci aşamada, ilk olarakmodelde otokorelasyon varsayımının araştırılması içinDurbin-WatsonveBreusch-Godfreytestiuygulanmıştır.TestsonuçlarıTablo3.ve4.’teve-rilmiştir.

DW İstatistik Değeri= 1.763903

Pozitif Otokorelasyon Bölgesi DW<DL

1. Kararsız Bölge

DL<DW<Du

Otokorelasyon Olmayan Bölge

Du <DW<4-Du

2. Kararsız Bölge

4-Du <DW<4-DL

Negatif Otokorelasyon

Bölgesi DW>4-DL

DW<1.39 1.39<DW<1.6 1.60<DW<2.4 2.4<DW<2.61 DW>2.61

Tablo 3.Durbin-WatsonOtokorelasyonTesti

40gözlemdeğerive2bağımsızdeğişkenesahipolanmodel içinDL=1.39,DU=1.60olarakhesaplanmıştır.Tablo3’tengörüldüğüüzeremodelinDurbin-WatsonTestistatis-tiği otokorelasyonunolmadığı bölgeye isabet etmiştir.OtokorelasyondurumunuayrıcaBreusch-GodfreytestivekorelogramgrafiğiiledeincelendiğindeTablo4.’dekiveGrafik4’dekisonuçlareldeedilmiştir.


Testler İstatistik Değeri Probability (1)

Obs*R-squared 0.007820 0.9295+

Fİstatistiği 0.007039 0.9336

Tablo 4.Breusch-GodfreyOtokorelasyonTesti

Not: 1. Mertebeden otokorelasyon testi yapılmıştır.+ProbabilityChi-Square

Grafik 3.korelogramGrafiği

Tablo4. İncelendiğindeObs*R-squaredveF istatistikdeğerleri,olasılıkdeğeriolan0.05’tenbüyükolduğuiçin1.mertebedenotokorelasyonolmadığıtespitedilmiştir.AyrıcaGrafik3.’dekikorelogramgrafiğindeserigrafiklergüvenaralıkları içerisindeyeraldığı,komşugözlemdeğerleri arasındabirkorelasyonve sistematikbirörüntüolmadığı gö-rülmektedir.SonuçolarakhemDurbin-WatsonveBreusch-Godfreytestinehemdekore-logramgrafiğindeyeralansonuçlaragöremodeldeotokorelasyonolmadığısaptanmıştır.

Beşinciaşamadaikinciolarakdeğişkenvaryansdurumu,Breusch-Pagan-GodfreyveWhitetestlerisınanmıştır.SonuçlarTablo5.’desunulmuştur.

Testler Obs*R-squared Probability (1)

Breusch-Pagan-Godfrey 3.672513 0.1594

White(notİncludeCrossTerms)

4.087842 0.1295

Tablo 5.DeğişkenVaryansTestleri

Tablo5.’egöreBreusch-Pagan-GodfreyveWhiteTestdeğerlerininolasılıkdeğerlerikritiksınırolan0.05’tenbüyükolduğuiçindeğişkenvaryanssorununasaptanmamıştır.

Sonaşamadaöntestlersonucundadüzeydedurağan,normaldağılımınmevutolduğu,yapısal kırılma,değişkenvaryansveotokorelasyon sorununolmadığımodelin ampiriksonuçlarıTablo6.’dabelirtilmiştir.


Değişkenler C CDsSA KUKLA

Regresyon Katsayıları 0.024591 0.236502 0.103053

Standart Hata 0.004800 0.030136 0.019124

t-İstatistik 5.122613 7.847784 5.388621

Olasılık Değerleri 0.0000 0.0000 0.0000

R2 Ř2 F-İstatistikOlasılık

(F-İstatistik)Durbin-Watson

0.80 0.79 74.63 0.000000 1.76

Tahmin Edilen Regresyon Denklemi

DKURSA = 0.024591 + 0.236502CDsSA + 0.103053KUKLA

Tablo 6.AmpirikSonuçlar

Tablo6’dandagörüleceğiüzere,ülkekrediriskpriminin(CDsSA),dövizkuru(DkUR-SA)üzerindekietkisinigösterenkatsayı istatistikiolarakanlamlıveyorumlanabilirbü-yüklüğe sahiptir. Etkinin büyüklüğününpozitif olması teorik beklentimizle uyumludur.Denklem,Türkiye’ninkrediriskprimindemeydanagelecek%100’lükbirartışın,dövizkurunu%23oranındaarttıracağınıbelirtmektedir.

5. SONUÇBuçalışmada,Türkiye’ninkrediriskpuanlarındakideğişimindövizkuruüzerindeki

etkisienküçükkareleryöntemiyardımıyla,2009:Q1-2018:Q4dönemiverilerikullanıla-rakaraştırılmıştır.Ampirikbulgularagöre,ülkekrediriskprimipuanlarıiledövizkurlarıarasındaistatistikiaçıdananlamlıvegüvenilebilirdüzeydepozitifbirilişkitespitedilmiş-tir.Elealınandönemde,Türkiye’ninkrediriskprimibazpuanlarında(CDs)meydanage-lecek%100’lükbirartışındövizkurlarındaki%23’lükbirartışayolaaçacağısaptanmıştır.ÇünküUluslararasıoynaklığınyüksekolduğudönemlerdeyatırımcılar risktenkaçınmaeğilimdeolduğuiçin(CoudertveMignon,2013:493),değeridüşmesibeklenenulusalparabirimindençıkışlarartarvedüşükfaizlifakatgüvenliolarakgörülenparabirimlerinege-çişhızlanır (RanaldoveSöderlind,2007:4).Budurumülkeyi riskli olarakgörenvebunedenleulusalparabirimdençıkışisteyenyabancıyatırımcıdaulusalparabirimimeyö-neliksatış,dövizedealışpozisyonunugetirir.Buyönelimiseulusalparabirimindeğerinindüşmesinenedenolur.

Sonuçolarak, çalışmadakredi riskpirimi iledövizkurları arasındaki ilişkihem te-orikhemdeampirik literatürleuyumluolmaklabirlikte, (kębłowskiveWelfe,2012:1;DellaCorte,2015:13;Ojeda-JoyaveSarmiento,2018:10)ülkeriskininartmasınınulusalparabirimideğerinenegatifetkidebulunacağıvarsayımınındadesteklemesibakımındanönemlibirbulguolarakdeğerlendirilmektedir.

KAYNAKÇA1. Coudert,V.,&Mignon,V.(2013).The“ForwardPremiumPuzzle”AndTheSovereign

DefaultRisk.JournalofInternationalMoneyandFinance,32,491–511.2. DellaCorte,P.,SarnoJ.,Schmelingk,M.&Wagner,C.(2015).ExchangeRatesandSo-

vereignRisk,1-45.3. Dickey,D.,&Fuller,W.A.,(1979).DistributionOfTheEstimatesForAutoregressive

TimeSeriesWithAUnitRoot. JournalOfTheAmericanStatisticalAssociation,74,427-431.


4. Carr,P.,&Wu,P.(2007).TheoryandEvidenceonTheDynamicİnteractionsBetweenSovereignCreditDefaultSwapsandCurrencyOptions,JournalofBanking&Finance,31,2383–2403.

5. Granger,C.W.J.,&newbold,P.,(1974).SpuriousRegressionsİnEconometrics.Jour-nalOfEconometrics,2(2),111-120.

6. Gujarati,D.n.,(1999).BasicEconometrics.İstanbul:McGrawHill,LitaratürYayın-cılık.

7. Hull J.,&AlanW.(2003).TheValuationofCreditDefaultSwapOptions. JournalofDerivatives,10(3),1-28.

8. kębłowski,P.,&Welfe,A.(2012).ARisk-DrivenApproachToExchangeRateModel-ling.EconomicModelling,29,1473–1482.

9. Longstaff,FrancisA.,Mithal,S.,neis,E.(2003).TheCredit-DefaultSwapMarket:IsCreditProtectionPricedCorrectly?,WorkingPaper,1-28

10. Longstaff,FrancisA.,Pan,J.,Pedersen,LasseH.,&Singleton,kennethJ.(2011).HowSovereignIsSovereignCreditRisk?.AmericanEconomicJournal:Macroeconomics,AmericanEconomicAssociation,3(2),75-103.

11. naifara,n.,&Abid, F. (2006).TheDeterminants of CreditDefault SwapRates:AnExplanatoryStudy. InternationalJournalofTheoreticalandAppliedFinance,9(1),23-42.

12. Ojeda-Joyaa,Jairn.,&SarmientoG.(2018).SovereignRiskAndTheRealExchangeRate:Anon-LinearApproach.InternationalEconomics,156,1-14.

13. Phillips,P.C.B.,&Perron,P.(1988).TestingforAUnitRootinTimeSeriesRegressions.Biometrika,75(2),335-346.

14. Sethi,M.,Thakkar,P.,&Jamal,M.(2018).ASimulationModelforPrincingtheSpreadinaCreditDefaultSwap:ApplicationandAnalysis.SDMIMDJournalofManagment,9(1),9-18.

15. Ranaldo,A.,&Söderlind,P.(2007).SafeHavenCurrencies.DiscussionPaper,22,1-25.16. Ryan.ThomasP.,(2007).ModernEngineeringStatistics.UnitedStatesofAmerica:A

JohnWiley&Sons,Inc.,Publication.

İngiltere’nin Kıbrıs Politikası (1930-1940)

Recep Murat GEÇİKLİ1

1 Dr.ÖğretimÜyesi,IğdırÜniversitesi

CHAPTER80

Recep Murat GEÇİKLİ 153

GİRİŞAdınıenönemliyeraltızenginliklerindenolanbakır(Cyprum/Cuprum)madeninden

alankıbrıs,DoğuAkdenizhavzasındaSicilyaveSardunya’dansonraAkdeniz’inüçüncübüyükadasıdır1.Coğrafi girinti ve çıkıntıları içeren782kmuzunluğundaki sahilleri ilekendine özgü bir şekle sahip olan ada, Türkiye’nin İskenderun körfezini gösteren “şe-hadetparmağı”nabenzetilmektedir.Türkiyekıyılarından70, Suriye’den100,Mısır’dan370,Rodos’tan400veYunanistan’dan800kmuzaklıktayeralanadanınyüzölçümü9,251km²’dir2. Ada Büyük Roma İmparatorluğu’nun 395’te idari açıdan ikiye bölünmesiylebirliktedoğuyarısıiçerisindeve1191’deimparatorluktankopuşunakadarBizans’ınbireyaletiolarakvarlığınısürdürmüştür3.1192’deAdaFranklarcaişgaledilmiştir.ArdındanVenediklilerinhâkimiyetinegirmiştir4.

Coğrafikonumu,askeriveticariönemidolayısıylaasırlarcaMüslümanlarlaHristiyan-lararasındamücadelealanıolankıbrıs’ınTürkhâkimiyetinegeçişiXVI.yüzyıldagerçek-leşecekti.Anadolu,SuriyeveMısır’ahâkimolanOsmanlıDevleti,DoğuAkdeniz’dedetambirhâkimiyetkurmakiçinkıbrıs’ıtopraklarınakatmakistemiş,buamaçlaVenediklilerinelindebulunankıbrıs,1571’deLalaMustafaPaşakomutasındakibirordutarafındanfet-hedilmişti5.HukukenOsmanlıhâkimiyetinegirmesiise7Mart1573’teimzalananOsman-lı-Venedikanlaşmasıylamümkünolmuştu6. Fetihtensonragelenaskerler, idarigörevli-lerileailelerivesürgünlegönderilenlerlebirliktekıbrıs’taTürkiskânıgerçekleştirmişti.BöylelikleadadaMüslümanTürklerintarihibaşlamışoldu.Ada,öncelerisadrazamabağlıolupsadrazamınatadığıpaşalartarafındanidareolunurken1670’tekaptanpaşalığabağ-lanarakbirmuhassıl(vergitahsildarı)tarafındanidareedilmişti7.Dahasonra1838’deII.Mahmuttarafındanidare ıslahedilmiş,Abdülmeciddönemindeisekaymakamlığabıra-kılmıştı.kaymakamlığın İstanbul’abağlıbirmutasarrıflığadönüştürülmesi ise1870’degerçekleşmişvebuidaretarzı1878’ekadardevametmişti8.

DoğuAkdeniz’deMısırveHindistanyolundaönemlibirstratejikkonumasahipolankıbrıs,XIX.yüzyıldaBatılıdevletlerinilgisiniçekiyordu.ÖzellikleHindistanyolunugüven-likaltınaalmakisteyenİngiltere,kıbrıs’ıelegeçirmesiyasetiizlemeyebaşlamıştı.1877-1878OsmanlıRusHarbi’ndenmağlupayrılanOsmanlıDevleti,RuslarlaAyastefanosAnt-laşması’nı imzalamışvebuanlaşmaBatılıdevletlerintepkisiniçekmişti.BununüzerineBerlin’debirkongredüzenlenmesikararıalınmışveİngiltereAnadolu’yamuhtemelbirRussaldırısıkarşısındaOsmanlıDevleti ilesavunmaittifakıyapacağıteminatıvermişti.Bununkarşılığındaisekıbrıs’ınbiraskerîüshalindekendisinebırakılmasınıistemişti.ZordurumdaolanOsmanlıhükümeti4Haziran1878’deİngiltere’ninfiilenadayayerleşme-

1 CevatRüştüGürsoy,“kıbrıs”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA), Ankara, 2002, C. 25, s. 370.

2 Orhan Turan, 1878’den Günümüze Kıbrıs’tan Türk Göçleri, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum, 2016, s.1.

3 IşıkDemirkent,“kıbrıs-Tarih”,TürkiyeDiyanetVakfıİslamAnsiklopedisi(TDVİA),Ankara,2002,C.25, s.371.

4 SühaBölükbaşı,BarışçıÇözümsüzlük, Ankara, 2001, s.57-58.5 Halil Fikret Alasya, Kıbrıs Tarihi ve Kıbrıs’ta Türk Eserleri, Ankara, 1964, s.72; İsmail Hakkı Uzunçar-

şılı, Osmanlı Tarihi, III/I, Ankara, 1988, s.10-14.6 kemalÇiçek,“kıbrıs-OsmanlıDönemi”,TürkiyeDiyanetVakfıİslamAnsiklopedisi(TDVİA),Ankara,2002,C.25,s. 374.

7 İsmetkonur,kıbrısTürkleri,İstanbul,1938,s.18-19;İsmetkonur,kıbrısTarihivekıbrıs’takiEsirTürkler, Adana, 1946, s.67.

8 Konur, Kıbrıs Tarihi ve Kıbrıs’taki Esir Türkler, s.67.


sinezeminhazırlayacakolananlaşmayıimzaladı9.Aslıikimaddedenoluşanbuanlaşma;“1-Rusya,OsmanlıDevleti’ninDoğuAnadolu’dakesinbarışsözleşmesiylesaptanacak

topraklarınasaldıracakolursa,İngiltereburalarısilahlasavunmaküzereOsmanlıDevletiileişbirliğiyapacaktı.

2- Osmanlı Devleti, Doğu Anadolu’da Hıristiyanların bulunduğu yerlerde, ileride İngilte-re ile aralarında kararlaştıracak ıslahatı uygulayacaktı.

3- Osmanlı Devleti, İngiltere’ye bu hükümlülüklerini yerine getirebilmesi amacıyla, Kıb-rıs’ı tahsis edecek ve buraya asker yerleştirerek yönetmesini kabul edecekti.

4- Bu anlaşma en geç bir ay içinde onaylanacaktı10.”1Temmuz1878’deimzalananekanlaşmailekıbrıs’ınidaresiveaskeryerleştirilme-

siyle ilgilişartlarbelirlendi11.Altımaddedenoluşanbuekanlaşmanın ilkbeşmaddesi,kıbrıs’takiİslamesaslarınadayalımahkemelerindevamıileTürktoplumununvedevletmalıolantaşınabilir,taşınamazmallarınyönetim,devirvegelirlerinintoplanmasınınneşekildeolacağıileilgiliydi.Altıncımaddeise;“Rusyakars’ıvesonsavaştaDoğuAnado-lu’daişgaletmişolduğudiğeryerleriOsmanlıDevleti’negeriverdiğitakdirde,kıbrısAdasıİngilteretarafındanboşaltılacakve4Hazirantarihlisözleşmeninhükmükalmayacaktı.”12

Anlaşmayagörekıbrıs,İngiltere’yekiralanıyorveyıllıksabitödemede92.799Sterlin11Şilinve3Pensolarakbelirleniyordu.“kıbrısVergisi”olarakhalktantoplananbuvergiadadahuzursuzluğayolaçmıştı.Ayrıca İngilizler, toplananparayıOsmanlı’yaödemeye-cek,İngiltereveFransa’nıngarantisiyleOsmanlıDevleti’nekırımSavaşısırasındaverilenborçlarınkarşılığıolarakBankofEngland’datutulacaktı13.

1878’egelindiğindeAda,yönetimibirkezdahaeldeğiştirdi.ButarihtekıbrısOsmanlıDevleti tarafından İngilizlerekiralandı.Böyleliklekıbrıs’ta yaklaşık307yıl sürenTürkegemenliğibitiyordu.

1. İNGİLTERE YÖNETİMİ’NDE KIBRISYapılanantlaşmagereğinceeskiVenediktoplarıve100kişilikbirTürkbirliğininsa-

vunduğuLarnakaLimanı’na9Temmuz1878’deAmiralLordJohnHaykomutasındakiİn-gilizbirlikleriçıktı.Böylelikleadada82yıldevamedecekolanİngilizyönetimibaşlamışoldu. İngilizlerkıbrıs’a işgalci olarakdeğil bir kiracı statüsünde gelmişti vebu statü5kasım1914’ekadardevamedecekti14.

İngilterekıbrıs’ı1925’ekadar“Yüksek Komiser”adınıverdikleriidarecilerleyönetti.1878’den1931’ekadargeçendönemdeİngilizyönetimi,kıbrıs’ıyönetmekte temeldü-şüncelerinin“özgürlükleri” desteklemek olduğu iddiasındaydı. Bu doğrultuda geniş yetkile-re sahip özerk bir yönetim ile yönetildiğini ileri sürmekteydi. Merkezi yönetim, kaynakların geliştirilmesi ve toplumsal koşulların iyileştirilmesinden ziyade kanun ve düzenin korun-masına ve düzgün bir yargı sistemine yönlendirildi. 1878’dekihalini“harabe” olarak tabir eden İngilizler, 1914’de ilhak edilene kadar büyük gelişme kaydedildiği düşüncesindeydi.Yolsistemivelimanlarıngeliştirilmişvetrenyoluinşaedilmişti.Düzenlipostavetelgrafhizmetlerisağlanmıştı.Eğitiminyayılması,hükümettarafındansağlananhibelerledestek-lendi.Ancakİngilizsömürgeciliksistemininbirözelliğiolan,idariveekonomikgelişmeye

9 Halil Fikret Alasya “Kıbrıs-İngiliz İşgali ve İdaresi” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TD-VİA), Ankara, 2002, C. 25, s.380.

10 Rıfat Uçarol, Siyasi Tarih (1789-2014), İstanbul, 2015, s.417.11 Alasya,“kıbrıs-İngilizİşgaliveİdaresi”,s.380.12 Uçarol, Siyasi Tarih, s.418.13 Eric Solsten, Cyprus a Country Study, Washington D.C., 1993, s.20.14 Mehmet S. Emircan, Kıbrıs Türk Toprağıdır, Ankara, 2007, s.69.


katkıdabulunmauygulamasıkıbrıs’taçokazgörülmekteydi.Doğrudanhükümetfaaliyet-lerikısıtlıbirkapsamdailerledivebuduruminsanlarınhayatlarınazorladâhiledildi.Busistemzamanıngeneldurumuylailgiliydi.Ancakkıbrıssözkonusuolduğundabununiçinyerelveözelsebeplerolduğubelirtilmekteydi15.

1878’den I.Dünya Savaşı’nın başlamasına (1914) kadar geçen süreçtekıbrıs, kira-lanmış bir toprak statüsündeydi. Büyük Britanya tarafından yönetilmekle beraber adaüzerindeki egemenlik padişaha aitti. Bu nedenle İngiltere’nin kullanım süresi kesin vekalıcıdeğildi.1878antlaşması,bellikoşullaraltındaadanınİngilteretarafındantahliyeedileceğiniiçerenmaddeyesahipti.BudurumneyönetimigeliştirmekiçinBüyükBritan-ya İmparatorluğu’nanedegeliştirmedeyardımcıolması için İngilizsermayesinehiçbirkalıcı teşvik sunmamaktaydı. Ayrıca İngiliz kamuoyunda 1881Mısır’ın işgali16, kıbrıs’ıUzakdoğu’yageçişte stratejikbirnoktaolarakatfedilendeğerindenbirnebzemahrumbıraktığıgörüşühâkimdi.Ada,artıkDoğuAkdeniz’dekiaskeriharekâtlariçingereklibiralanolarakgörülmüyordu.kamuoyunagöre,BüyükBritanyaİmparatorluğu’nunsömür-gelerininsavunulmasındangelenönemi,Mısır’dabirİngilizgarnizonununkurulmasıveSüveyşkanalıüzerindeİngilizdenetimininsağlanmasıileyerlebirolmuştu17.BunedenleBerlinkonferansı’ndaLordBeaconsfield18tarafındankıbrısiçinortayaatılananamesele-ler,önemsürecindenhızlıbirşekildeçıkmıştı19.

BüyükBritanyatarafındankıbrıs’averilendestek,hükümetfaaliyetleriniteşviketmekamacıylatasarlanmamıştı.1882’deyenianayasailebirlikteliberaldüşünceyedayalıbirYasamakuruluoluşturuldu.Birvaliveonikiseçilmişaltıdaatanmışüyedenoluşmaktay-dı.İlerleyenyıllardakuruldabazıdeğişiklikleryapılmasınarağmenseçilenveatananüye-lersayısındaherhangideğişikliğegidilmedi.İngilizleregöreyenianayasa,resmiolmayanbirtopluluğunelineyasamagücüvermişti.Anayasa,1931isyanınakadar49yılboyuncayürürlüktekalacaktı.Budönemdeyürütmegücüiseyasamakurulundaazınlıkdurumun-daydı.Budurumdayürütme,“işinieniyişekildeyapmakta” şeklinde bir değerlendirme ya-pılmaktaydı. Çünkü anayasa ile birlikte ortaya çıkan durum iktidara gelme amacı olmayan, daimi ve sorumsuz bir muhalefetin ortaya çıkmasına neden olmuştu20.

İngilizleranayasa ileortayaçıkanbuyenidurumhakkındadeğerlendirmelerineşuşekildedevametmekteydi:hükümet,seçilenüyelerarasındaYunancakonuşanlarıTürkçekonuşanlarlabirbirinedüşürmekteydi.nezamanönemlibirçıkmazagirilsekraliyetkon-seyi’nebaşvuruluyorancakyinedeyasamakuruluyoluylakendiönlemleriniuyguluyor-du.Buşekildeçözümüretilmesiise;“yeniyönetimtarzınınhükümetkanadıancakdüşükgerilimileişlevselhalegetirebilirdi”şeklindeaçıklanmaktaydı.İngilizleregörekıbrıs’ınyönetimi,adalılarınkarakterindenvegeçmişindenbeklenildiğiüzereanayasalbirdüzen-denziyadeucuzpolitikalarvesiyasientrikalarauygundu.Bunedenleİngilizyönetimi,ön-lemlerinisiyasidüşünceleriitibariylekendiidarideğerleriışığındadeğil,tamtersiyöndeuygulamakzorundaydı.Adayönetimininaltkurumlarımerkezyönetiminkarakteriniveeksiklikleriniyansıtmaktaydı.Bukurumlarseçilmişbiroligarşi tarafındankontroledil-

15 The National Archives (TNA), Foreign Office (FO), 371/19511. İngiltere Sömürgeler Bakanlığı’ndan Dışişleri Bakanlığı’na gönderilmiş olan Kıbrıs’taki İngiliz politikasına dair 26 Ekim 1935 tarihli muhtıra.

16 1882’de Mısır’da yönetime karşı başlayan ayaklanmayı fırsat bilen İngiltere, Fransa ile anlaştıktan sonra savaş gemilerini İskenderiye önlerine göndermiş, 11 Temmuz günü kenti bombardıman etmeye başla-mıştı. İngiliz kuvvetleri 13 Temmuz’da karaya çıktı ve birkaç ay sonra Mısır, İngilizler tarafından işgal edildi. VlademirPotyemkin vd (Çev: Attila Tokatlı), Uluslararsı İlişkiler Tarihi 2, İstanbul, 1978, s.172.

17 TNA, FO, 371/19511.18 İngiltereBaşbakanıBenjaminDisraeli(1804-1881).19 G.E. Buckle- W. F. Monypenny, The Life of Benjamin Disraeli- Earl of Beaconsfield, IV, (1876-1881),

The Macmillan Company, New York, 1920, s.364-367. 20 TNA, FO, 371/19511.


meyi,etkilive ilerlemecibiryönetiminyerine tercihediyordu.Okullaryerel siyasilerinkontrolüaltındaydı.Eğitiminönemlibirkısmıkışkırtıcıveirredentistpropagandanınet-kisialtındaydı.Anaşehirlerinbelediyemeclislerideaynıilkeüzerinekurulmuşveseçilenkonseyüyelerininkontrolünebırakılmıştı.Zamanlatümbuseçilenkurumlardabüyükbirbozulmabaşgösterdi21.

1882Anayasası’nınadanınözelliklerineve ihtiyaçlarınauygunolupolmadığıkonu-sunda İngilizlerde bazı şüpheler bulunmaktaydı. Onlara göre organik olarak kıbrıs’ıngeçmişindenyararlanılarakhazırlanmamıştı.Çünküadanıntarihiincelendiğindepratiktehepdışgüçlertarafındanyönetilenbirbölgekonumundaydı.ÜçyüzyıldanfazlaTürkhâ-kimiyetindekalmışdahasonraİngilizişgalineuğramıştı.Böylebirgeçmişesahipolmasıadada,Anglosaksonmodelüzerindenbirtemsilcilerkuruluoluşturulmasınınönündebirengelteşkilediyordu.Onlaragöre,kıbrıshalkınınkarakterniteliklerideişlerinisorumlubirşekildeyürütmeyeuygundeğildi22.

kıbrıs’ınkasım1914’deBritanyaİmparatorluğutarafındanilhakıbirçokyasaldeği-şiklikgetirmesinerağmenadalılarınhayatıüzerindeönemlibiretkiyapmadı.İmparator-luk,savaşsırasındamevcutpolitikayıdevamettirmektenveidarenintemelgereklerinekatılmaktanbaşkayapacakbirşeyolmadığıdüşüncesindeydi.Ada,savaşındışındaparakazanmış,barışvegüveniçindekalmışvesavaşınkomşuülkeleregetirdiğideğişimlerinhiçbirini tecrübe etmemişti. Zorunlu askerlik yükümlülüğünden kaçan adalılar, bu dö-nemde iyiparakazandılarveağırvergilendirmeye tabi tutulmadılar. Savaşı takipedenyıllarda, İngilizyönetimi tarafından izlenenpolitikadaçokazyenilikyapıldı.Dışarıdakidünyadakigeneldeğişimlervebuhran,adanınticaretinikötüetkilediveİmparatorluğungörüşünegöre,reformlarvekıbrıs’ıngelişimiiçinoldukçaazparamevcuttu23.

Ada içinsavaşsonrasıdönemdeyeni fikirler ilerisürüldü. İngilizhükümetiveRumsiyasilertarafındanortayaatılanvekısasüredeuyumsuzluklarınbelirdiğibuyenifikir-ler,siyasiveekonomikolmaküzeretemeldeikiamaçiçinhareketetmekteydi.Ekonomikyönden,hükümetgeliştirmeveiyileştirmepolitikasıgerçekleştirdi.Savaşsonrasısömür-geimparatorluğuboyuncaözellikletarımürünlerininüretimiteşvikedenetkinbireko-nomikkalkınmapolitikasıbaşladı.BudurumBüyükBritanya’nındenizaşırıülkelerdekiyönetiminingeliştirmevedahasistematikhalegetirmekyönündekiçabalarıileberaberyürütülmekteydi.Personelveteçhizatıngelişmesidetümdünyadagörülengeneliyileş-meninbiryansımasıydı.kıbrıs,doğalolarak,bugüçlerinyelpazesiarasındageldi.Eskipolitikayıdeğiştirenhükümet,hedefin etkililikolduğubir yönetimbiçimineodaklandı.Politikyöndenise,Yunanistanilebirleşmehareketi,kısıtlanmamışbirhareketiçindeeşzamanlıolarakortayaçıktı.Buözellik,ayrıca,dışarıdakidünyadakigeneleğilimleriyan-sıtmaktaydı.Savaşsonucundaortayaçıkanküçükuluslarınkendikaderlerinitayinedaireğilimlerkıbrıs’tadabirsiyasihareketitetikledi.Buhareketuzunsüredirolmasınarağ-menbarışçılveakademikseviyedeydi24.

2. İNGİLTERE YÖNETİMİ ALTINDA KIBRIS RUMLARIYunanistanilebirleşmehareketi(Enosis),kıbrısiçintemelbirsiyasifaktördü.I.Dün-

yaSavaşı’nınbaşlarındakasım1915’deİngiltere,hemenkendiyanındasavaşakatılmasıveBulgaristan’asaldırmasıkoşuluyla,kıbrıs’ıYunanistan’avermeyikabulettiğiniİngilizBakanSirFrancisElliotaracılığıylaYunanhükümetinebildirmişti.AyrıcabaşpiskoposveYasamaMeclisi(kavaninMeclisi)RumüyelerinedebuteklifbildirilmişancakYunanlılarbuteklifigeriçevirmişlerdi.Bununüzerineönerihemengeriçekildivebirdahagündeme21 TNA, FO, 371/19511.22 TNA, FO, 371/19511.23 TNA, FO, 371/19511.24 TNA, FO, 371/19511.


getirilmedi25.İngilizleregöre iseEnosis çoğuulusçuhareketgibiparadoksaldıvebununardında

yatangerekçeleroldukçakarmaşıktı.Birnoktada,budüşünce,kıbrıslılar için,Yunanlı-lararasındakendilerinenamlıbirsoybulabilmevekıbrıskilisesi’ninİmparatorZenoileolanBizansbağlantısınavurguyapmaisteğindenkaynaklanmaktaydı.Bunedenle,nüfu-sunküçükunsurlarıarasında,siyasiolarakYunanistanilehakikibiridealisttikbirleşmeisteğivardı.kıbrıs’ınbatımedeniyetinintümüneruhanibirgıdasağlayanbüyükYunanöğrenmevesanatgeleneğiilebirleşeceğinedairbirinanışhâkimdi.Dahayaygınbirdü-şünceise,yerelhalkiçindebüyükbirönemesahipdinadamlarıvesiyasilerarasındavarolan,kendimaddivekişiselmenfaatlerininBüyükBritanya’danziyade,Yunanistanileya-pılacakbirbirleşmeiledahaiyikarşılanacağıydı.İmparatorluğagörebudüşünce,İngilizmakamlarınınhoşgörülerisayesindeİngilteredüşmanlığınadönüşmemişti.İngiltere’ninAdayıYunanlılarateslimedebileceğiveaynızamandaoradabirdonanmaüssütutacağıvediğeryabancıgüçlerinsaldırılarındankorumayıtaahhütedeceğidüşünülüyordu.Liberalgeleneğisürdüren İngiltere’nin,YunanlılaravekıbrıslıRumlarakarşısamimiyaklaşımısebebiylebuamaçlarıgerçekleştirmedeyardımcıolabileceğiinanışıhâkimdi26.

İngiliz yönetimi sürecinde kıbrıs Rumların ekonomik durumlarına bakıldığında;1929’agelinceyekadarönemlibirolumsuzlukgörülmemektedir.İngiltere,kıbrıs’ıngelirfazlasına,1855’deOsmanlı’nınİngiltereveFransa’danalmışolduğuborçlarakarşıelkoy-muştu.kıbrıslıRumlararasındatepkiyenedenolmaktaydı27.Budurumİngilizlereişgalinbaşındanitibarensorunçıkarmasınarağmen1927yılıbütçegörüşmelerinekadarönemlibirtepkigörülmemişti.GörüşmelerdebütçeninYasamakonseyitarafındanreddedilmesiüzerineİngiltereyenibirdüzenlemeyegitti.Bunagöre;Osmanlıdevletborcuödemesin-dekıbrıs’ınyaptığıkatkıyıdevralmayakararverdi.Bumiktar,yılda92.800Sterlinolarakbelirlenmişti.Ada,buyükümlülüğükarşılamayayardımcıolmasıiçin,İmparatorlukhazi-nesinden,yılda50.000Sterlindevletyardımıalıyordu.Geriyekalanyılda42.800Sterlinkendigelirlerindenbulmakzorundaydı.1927yılındaİngilizHükümetitarafındanverilenimtiyaz,kıbrıs’ınkraliyetsavunmasımaliyetineyılda10.000Sterlinkatkısağlamasışar-tınabağlıydı.kıbrıs’ın1914-1926yıllarıarasındaödediği600.000Sterlinmiktarındakibakiyehakkındahiçbirşeydenmedi.Bunedenle,1927’denitibarenkıbrıs’ıngelirininbuanlaşmadannet yıllık kazancı, yılda32.800Sterlin idi. Fakatbu imtiyaza rağmen,kıb-rıs’takidüşünce,İngilizHükümeti’nin1914yılındanitibarentümyükümlülüğüalmışol-masıgerektiğiydi.Bunedenleyenidüzenlemekıbrıslılarıtatminetmemişti28.

Ekonomik konularda kıbrıslı Rumların hoşnutsuzlukları 1929 bütçesinin Yasamakonseyi’ndegörüşülmesisırasındadadevametmişveseçilmişRumüyelergörüşmeler-dençekilerektepkilerinigöstermişlerdi.Ekim1929’daLondra’yagidenkıbrısRumHeye-ti,SömürgelerBakanlığıilebirgörüşmegerçekleştirmişveşutaleplerdebulunmuşlardı:kıbrıs,Yunanistan’abağlansın,AnayasaEnosis’edoğrubiradımolmaküzeredeğiştirilsin,vergiyükükaldırılsınveOsmanlıDevletiborcunakarşılıkelkonulan2.600.000Sterlinadayageriödensin29.

kıbrıs’takiİngilizyönetimi,1931’desorunuertelemekiçinmerkezebirformülöner-mişti.Bunagöre;kıbrıslılarınisteklerinin1930ekonomikbuhranınınkoşullarıiçerisindeyerinegetirilmesininmümkünolmadığının,ancakkonunundahaileribirtarihteçözüle-ceğininkendilerinebildirilmesiniistemekteydi.AncakbuöneriLondra’dakabulgörme-mişti.ÇünküMaliyeBakanlığı,talepedilenyaklaşık2.600.000Sterlin’inkarşılanmasının25 Taçgey Debeş, Sır Ronald Storrs’un Anıları (1926-1932), KKTC, 1993, s. 21-22.26 TNA, FO, 371/19511.27 ŞükrüS.Gürel,kıbrısTarihi1 (1878-1960), Ankara, 1984, s.130-131.28 TNA, FO, 371/19511.29 Ş.S.Gürel,kıbrısTarihi1 (1878-1960), s.131-132.


ileriki bir tarihte demümkün olmadığı görüşünü ileri sürmüştü.Maliye Bakanı PhilipSnowden8Temmuz1931’deParlamento’dayaptığıkonuşmasında,İngilizhükümetinceelkonulmuşolankıbrısgelirlerinin fazlalarının1855Osmanlıborcununödenmesi içinkullanılmaküzerebirfonoluşturularaksaklandığınıaçıkladı30.

kıbrıslılarİngilizlerinkendilerineborçluolduğunudüşündükleriiçinyapılanaçıkla-malardantatminolmamışlardı.İngilizlerinOsmanlılaraödeyeceğiborçtanartakalanve1878’denberihükümetgüvenliğiiçinyatırılanparaile1914’dekiilhaktansonraborçiçinverilenbütünparanınyasalolmadığınıvekendilerineödenmesiniistemekteydiler.İngilizhükümetibuitirazlarıkabuletmemekteydi.1930’larboyuncadünyadakikrizdendolayızordurumdaolanekonominedeniyledeadadaortamgerginleşmekteydi.

3. KIBRISLI RUMLARIN ENOSİS İSTEĞİkıbrıs’ın İngilizyönetiminegeçmesininardından İngilizlerkıbrıslıRumlarasamimi

yaklaşmıştı.Yayılmalarınıengelleyecekİngilizpropagandasınıuygulamamışlarvebudu-rumRumlar içinEnosis inancınıgüçlendirmişti.Yunanistan ilede sıkıbir ilişki içerisi-negirmişlerdi.Ayrıca1929’dan itibarendeekonomik istekleri İngilizler tarafındanka-buledilmemişvebudurumadaRumlarıarasındahoşnutsuzlukyaratmıştı.nihayetinde1931’deİngilizidaresinekarşıisyanbaşlatmışlardı.

İngilizleregöreisyanınbirçoksebebivardı.Bunlararasındakıbrıs’ta1930’dabaşla-yanİngilizaleyhtarlığınadikkatçekenbirdetaydı.Bualeyhtarlığınınasılsebebini;yerelOrtodokskilisesi’nintavrıveuzlaşmayıreddetmesiolduğunudüşünüyorlardı.kiliseninkıbrıslılarüzerindeherzamançokfazlaetkisiolmuştu.İngilizlertarafındangiderekyoz-laştığıdüşünülenkiliseartıkcahilinsanlarınoluşturduğubiryapıhalinegelmişti.Çünküköyrahiplerinincahilköylülerdenoluştuğuvegenelliklekendiayinlerinindillerinibileanlamadıklarıilerisürülüyordu.Birrahibinköyünencahilinsanıolduğusöylemekİngi-lizler içinabartısayılmıyordu.Manastırlarınvepiskoposluklarıngelirleri “keşişlerinvepiskoposlarınmetreslerininvegayrimeşruçocuklarınınbakımına”yönlendirildiği iddiaedilmekteydi.İngilizler,kiliseyi“skandallarla dolu bir efendi” olarak tabir etmekteydi. Yoz-laşmasına rağmen en büyük toprak sahibi olma pozisyonunda olması sebebiyle de ülke iş-lerinde güçlü bir etkiye sahip olduğunu da inkâr etmiyorlardı. Bu durumun tarihi bir arka planı olduğunu düşünüyorlardı. Türk hâkimiyeti zamanında adadaki Rumların tek sözcüsü başpiskopos olduğu ve asayişi sağlamak, vergi toplamak ve genel olarak adayı yönetmek için kiliseyi kullandığını ileri sürüyorlardı. Bu nedenle de kilise gücünü devam ettirmişti.31.

İngilizfikirlerininyayılması,kiliseninsiyasigücününbitişianlamınageliyordu.Bune-denlekilise liderleriYunanistansevgisininyanında İngilterenefretiyayarakkişiselgüçvemenfaatlerinikorumakadınaEnosishareketinikullanıyordu.İngilizleregörekıbrıslıRumlarınYunanırkındanolupolmadıklarışüpheliydi.AntikzamanlardanitibarenAda-dangeçmişbirçokulus,üzerindekendiizlerinibırakmıştı.Etnolojikolarak,kıbrıslılarınkarışıkbirkökeniolduğundanİngilizlerinenufakbirşüphesiyoktu.HükümetileEnosishareketiarasındakiilişki1926’danitibarengergindi32.

Gelişmeyedahaaçıkbiridarekurmaamacındakihükümet,bugerginliğigidermeadı-naYasamakonseyiyoluylakendiönlemlerinialmakzorundaydı.Resmiolmayanüyeler,siyasiamaçlarlakonseyüzerindekigüçlükonumlarınıkullanmaktagecikmedi.İlkolarakuzlaşmayolunagidildi.Heridaribölüm,düzeniağırbirbiçimdebozacakvekayırmalaragözyumacakkadar,seçilenüyeleringörüşveönerilerineaçıkhalegetirildi.kıbrıslılara,hükümethizmetindeönemli görevlerverildi.Yunanbağımsızlığı taraftarıdüşüncelerinifadeedilmesine,büyüktoleransgösterildivekısıtlanmadanYunanbayrağıaçma,adanın30 Ş.S.Gürel,kıbrısTarihi1 (1878-1960), s.132-134.31 TNA, FO, 371/19511.32 TNA, FO, 371/19511.


engenelözelliğihalinegetirildi.Fakatbuuzlaşmapolitikasının,yalnızcasiyasilerinİngilizyönetiminekarşımuhalefetiteşvikettiğigörüldü33.

GerginliğintırmandığıgünlerdeYunanistan’ınkıbrıskonsolosluğundabirdeğişiklikyaşanmış;konsoloslukgörevinindışınaçıkmayanM.Inglessis’inyerineM.Aleksanderky-rouatanmıştı.İlkişolarakLarnaka’danLefkoşa’yataşıdıktansonrahertürlüdinivemilligünlereveprogramlarakatılarakYunanMarşıokutup,İngilizaleyhtarlığıyapmayabaşla-dı.Bununüzerineİngiltere’ninkıbrısValisiSirRonaldStorssdurumuLondra’yabildire-rekkonsolosun istenmeyenadamilanedilmesini istedi34.konsolosadadafaaliyetlerinedevamedecekveisyanınhazırlayıcılarındanbiriolacaktı.

1930yılındaSömürgelerBakanıadayıziyaretettiğindebolcadalgalananYunanbayra-ğıylakarşılandı.BuziyaretYunanistanilebirleşmelehinegösterileryapmakiçinbirfırsatolarakgörülmüştü.Enosistaraftarıradikallerarasında,hedeflerineulaşmakiçinsözdenziyade eylemebaşvurmadurumubelirmekteydi. 1931yılında, İngiliz hükümeti aleyhi-ne“iftiravehakaretkampanyası”dahadagüçkazandı.Buhareketinçoğunluğuavukat,öğretmen ve rahip olan destekçileri, kampanyalarını köylülerin birleşme konusundakiduyarsızlıklarınıortadankaldırmayayönlendirdi.Heryerdehükümetkarşıtıkonuşmalaryapıldı.Birleşmehareketiiçin,sosyalkulüplervesportiforganizasyonlardanyararlanıldı.Çalkantılar,1931EkimayındaortayaçıktıveseçilenYunanüyeler,Yasamakonseyiüye-liklerindenistifaetti.Çalkantılarınmerkezindebulunan,şiddetveyasadışısüreçlerinaçıkdestekçisiolanvehareketinmeşalesiniyakankitiumPiskoposunun“Buülkeninmenfaatiiçin,onlarınkurallarınauymamalıyız.İngiltere’ninbirfilosuvardiyekorkmayın.Birleşmeiçinherşeyidenemeliyizvegerekirse,kanımızınakmasındandaçekinmemeliyiz”şeklin-deyaptığıkonuşmasonrasıortamiyicegerilmişti35.

kitium Piskoposu nicodhimosMylanos, 18 Ekim’de Larnaka’da bir konuşma dahayapmış, ancakkonuşması cezahukukunda suçoluşturacakbirmahiyette olmadığı içinherhangibir işlemyapılmamıştı.20Ekim’deLimasol’uziyaretederekşehirhalkınabirkonuşmayapmış,ertesigünbirköykilisesindekikalabalığa“İngilizrejimidenenadiada-letsizvesorumsuzyönetimekarşıgelinir.Adivezehirlirejimkahrolsun”şeklindebirko-nuşmayapmışancaktoplanankalabalıktarafındanbirkabulgörmemiştir36.

4. 1931 RUM İSYANIİsyanıngerçekleşmesindebirçokiddiaolmasınarağmenasılsebepEnosiskışkırtma-

sıydı.Bukonudaadanıniçindenolduğukadardışarıdanmüdahaledevardı.Yunanistan’ınkıbrıskonsolosuAlexanderkyrouEnosisçilerleokadaryoğunvedikkatsizçalışmaktaydıki sonunda izinbelgesi iptal edilmişveEkim1931’degeri çağrılmıştı.Bununyanı sırakilisedeEnosistaraftarlarınıkışkırtmaktavedestekvermekteydi37.

kıbrıs’tayıllardırdevamedenyoğunEnosispropagandası1931’defiilibirisyanadö-nüştü. YasamaMeclisi üyesi Papaznikodimos vergi konusundaki uzlaşmazlığı gerekçegöstererekEnosistalebindebulundu.Ardından21Ekim1931’deRumlarsilahlıeylemlerebaşladı.BudoğrultudaValiRonaldStorrs’unValilikBinası’nıateşeverdiler. İsyanınya-yılmasıkarşısındaAkdeniz’dekiDonanmakomutanıveMısır’dakiİngilizBirlikleriadayaçağrıldı.AyrıcakraliyetHavakuvvetlerineaituçaklaaskerlerveikikruvazörileikidest-royerde23Ekim’dekıbrıs’aulaştı.RumlarıntaşkınlıklarıLimasol,Larnaka,Magosave

33 TNA, FO, 371/19511.34 T. Debeş, Sır Ronald Storrs’un Anıları (1926-1932), s. 101-102.35 TNA, FO, 371/19511.36 T. Debeş, Sır Ronald Storrs’un Anıları (1926-1932), s. 107.37 George Hill, Kıbrıs Tarihi Osmanlı ve İngiliz İdaresi Dönemi 1571-1948, (Çev: Nazım Can Serbest),

İstanbul, 2016, s. 467-468.


Baf’ayayıldı38.GemilerinveMısır’danbirliklerinveuçaklarıngelişiyle, isyankısasüredebastırıldı.

İngilizHükümeti’ninkendiiçpolitikasınısürdüreceğiveşiddetebaşvurmanınhoşgörül-mediğiadalılarabildirildi.kitiumvekyreniaPiskoposlarıdadâhilolmaküzerebubaş-kaldırınınelebaşları,adadansürgünedildivebirdahaadayageridönmelerineizinveril-medi39.AyrıcaisyansonrasındabirçokRumtutuklandı.İsyandaaltıkişiölürkenotuzkişideyaralandı.Ayrıcabazıtelgrafhatlarıkesildiveresmibinalardazarargördü.ButarihtenitibarenİngilizSömürgeYönetimiadadabirbaskırejimiuygulamayabaşladı.II.DünyaSa-vaşı’nakadardevamedensüreçteRumlargibiTürklerdebaskıdanetkilenecekti40.

TürkDışişleriBakanlığıiseBaşbakanlığagönderdiğiyazıdaolaylardanFenerBaşpa-pazlığısorumlututuluyordu.Yunanistan’ailhakamacıylabaşlayanisyandaİstanbul’dakiOrtodoksbaşkanlığınıngizli faaliyetlerinindeetkiliolduğuifadeedilmekteydi.Atina’dayıldabirkezyayımlanan“Megas Engiglopedikos Kazamias” isimli takvimde Kasım ayında Kıbrıs’ın Yunanistan’a ilhakına dair bir hareketin meydana geleceği yazmaktaydı. Takvimde ayrıca bu hareketle beraber on iki adanın da ilhakı için gösterilerin yapılacağı iddiası da yer almaktaydı. Atina’da yayımlanan “Patris” gazetesinin 5 Kasım 1931’deki nüshasında da Fener Başpapazlığı’nın isyanla alakalı olduğunu gösteren bir haber ve fotoğraf, dışişlerinin iddiasını güçlendirmek üzere ileri sürdüğü bir diğer kanıttı41.

Hükümetinprestijiyenidensağlanırsağlanmaz,düzeniiyileştirmek,sürdürmekveis-yanıtetikleyençalkantılarıbastırmakiçin,birserizorlayıcıönlemleralındı.12kasımda,1882AnayasasınıhükümsüzkılanveYasamakonseyiniortadankaldıranbirimtiyaznameçıkarıldı.Yüksekyasamaveyürütmemakamı,hükümetebırakıldı.Bukarışıklıklarınorta-yaçıkmasıüzerineilanedilenSavunmakonseyDüzenlemesi,hükümetezorlayıcıyetkilerverdi.katıbirsansüruygulandıvebasınıeskiözgürlüklerindenyoksunbırakanbirBa-sınkanunuyürürlüğegirdi.Cezakanunuüzerinde,isyankonusundakanunugüçlendirenbazıtadilatlaryapıldı.Birdiğerönemliadımise,uzunzamanboyuncaadanınsıradanbirözelliğiolanYunanbayrağıdalgalandırılmasınınyasaklanmasıoldu.karışıklıklarsırasın-dazarargörentopluluklariçintazminatamacıylavergikonuldu.Siyasiçalkantılarafırsatverenbelediyeseçimlerikaldırıldıvehükümet tarafından,belediyelerin işleriüzerindeyakınbirdenetimsağlandı42.

kıbrıskavaninMeclisi,13kasım’dalağvedildivehükümettarafındançeşitlitarihlerdeyayımlananemir vekararlarla yenibirnizamname ilebirleştirildi.kıbrıshükümetininresmi gazetesi olan “The Cyprus Gazette”nin olağanüstü sayısında bir genelge yayımla-narakalınankararlarilanedildi.BunagörekavaninMeclisikapatılıyorvekanunyapmayetkisivaliyeveriliyordu.Bukararacilenuygulanacağıveanayasanınhazırlanmasıiçinçalışmalarınbaşlanacağıbelirtilmekteydi43.

Hükümet,aynızamanda,adanıngelişmesivedahaiyiidareedilmesiiçinçoksayıdaönemlikararlaraldı.TecrübelibirdevletmemuruolanHintliSirRalphOakden,Maliyeko-miseriolarakkıbrıs’ınmaliveekonomikkaynaklarınıraporetmekiçinatandı.BakanlığınTarımMüşaviri,tarımsalgelişimplanlarınınoluşturulmasındayardımcıolmakiçinadayabir ziyarettebulundu.Adayaşamınınönemli bir kısmınamaddikatkı sağlamayı temin38 Akşam,24Teşrinievvel1931,no:4684.;Söz,“TehlikeliTeşebbüslerveÇirkinHadiseler”,s.1-2,“Şu-ursuzHareketler”,s.5,29Teşrinievvel1931,Sayı:511,TnA,FO,371/19511.https://api.parliament.uk/historic-hansard/commons/1931/nov/12/cyprus#column_254,(ErişimTarihi26.12.2018).

39 TNA, FO, 371/19511.40 https://api.parliament.uk/historic-hansard/commons/1931/nov/12/cyprus#column_254, (Eri-şimTarihi26.12.2018).

41 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), 030.10.109.727.4.42 TNA, FO, 371/19511.43 BCA, 030.10.234.577.15.


edençoksayıdaplan,yürürlüğegirdi.Polisteşkilatıyenidenorganizeedildi.Adanınsahipolduğueşsiztarihiyapıtlarınbakımıiçinyeniönlemleralındı.İngilizMüzesininYöneticisiSirGeorgeHill44 ve eskiAntikacılarTopluluğuBaşkanı Sir CharlesPeers, adayı ziyaretettilervealınmasıgerekentedbirlereilişkinraporlarhazırladılar.İngiltere’de,kıbrıs’takiyatırımlar için fonlarıarttırmakamacıylakıbrıskomitesiolarakbilinenresmiolmayanbir komite kuruldu.YeniTarihiYapıtlarkanunu’nunyürürlüğe girmesi içinbazı adım-laratıldı.Ayrıca,adadakieğitimsistemi,tamamıylayenidendüzenlendi.Öncedenbüyükorandaresmiolmayankomitelerindenetimialtındaolanilköğretim,doğrudanhükümetindenetimialtınaalındı.Eskimüfredatyenidendüzenlenmişveiçineİngilizceeğitimideek-lenecekşekildeyeniadımlaratılmıştı.EskidenYunanbağımsızlığıtaraftarıpropaganda-nınmerkeziolanortaokullar,dahafazlahükümetdenetimialtınaalınmıştı.Öğretmenlerineğitimiiçinyeniönlemleralınmışvetümsistem,geliştirilipmodernihtiyaçlarıkarşılaya-cakhalegetirilmişti45.

Hükümettarafındakibukatılıkveeylemkombinasyonununsonuçları,İngilizleregöremükemmelseviyedeydi.Adainsanlarının,gelinensonnoktayımemnuniyetlekarşıladık-larınavedahaöncehiçbirİngilizyönetimialtındaolmadıklarıkadarmutluvememnunolduklarınadairhiçbirşüpheleriyoktu.EğitimeyönelikgösterileneğilimveYunanbayra-ğınınyasaklanması,sadakatsizliğinhoşgörülmeyeceğiningöstergesiydi.İngilizleregörekıbrıs,imparatorluğunbölünmezbirparçasıydıveburayıbaşatbiryabancıgücedevret-mek söz konusu değildi. İngiliz kolonisi olan adanın gelişimini tehdit eden irredentistetkilerekarşıkoymakve İngilizegemenliğininsürdürülebilirliği içingerekenherşeyinyapılacağıaçıkçaifadeedilmekteydi46.

İsyanınbastırılmasınınardından29Ekim1931’deSelanikİngilizkonsolosluğuönünegelenbirkaçyüzkişilikbirgrupkıbrısRumlarılehindegösteriyapmışlardı.İngilizkon-solosbalkona çıkıpbirkonuşmayaparakgöstericileridağıtmaya çalışmışsadabaşarılıolamamıştır.Dahasonragüvenlikgüçleriolayyerinegelerekgöstericileridağıtmıştır47.

5. İNGİLTERE YÖNETİMİ’NDE KIBRISLI TÜRKLERkıbrısTürkleri’nininsanhaklarıveulusalvarlıklarıylailgilimücadelesiİngiltere’nin

işgalindensonrabaşlamıştı.kıbrıs,OsmanlıDevletiileİngilterearasındaimzalanansöz-leşmegereğincegeçiciolarakİngilizyönetiminedevredilinceodönemde“kıbrısMüslü-manları” olarakda anılan adaTürkleri, İngiliz idaresinekarşı kendi kültürel, ulusal vedinselkimliklerinikoruyabilmekiçinuzunmücadelelervermekzorundakalmışlardı.He-lentaraftarıolanİngilizidaresiTürktoplumunuihmaletmişvebutoplumu,“kıbrısHris-tiyanları” olarak anılan “zorba, çığırtkan, saldırganvebağnaz”Rumsakinlerin insafınabırakmıştı48.

TürkUlusalkurtuluşSavaşı’nınzaferlesonuçlanmasınınardından24Temmuz1923’teTürkiye ileMüttefikDevletleriarasındaLozanAntlaşması imzalanmıştı.BuanlaşmailebağımsızyeniTürkiyeCumhuriyeti’ninuluslararasıalandatanınmasısağlanmıştı.Türkiyetarihiaçısındanbüyükönemesahipolanbuantlaşmanın16,20ve21.maddeleridoğru-dankıbrıs ile ilgiliydi.LozanAntlaşması’nın16.maddesikıbrıs’ınhukuksaldurumunu

44 GeorgeHill, 22Aralık1867’deBengal’dedoğdu.1891’deOxford’daklasik filoloji eğitimini ta-mamladıktansonra1893’deBritishMuseum’unSikkeveMadalyalarBölümündeçalışmayabaşla-dı.1Ocak1931’deBritishMuseummüdürlüğünegetirilenHill,beşyılbugörevdekaldıktansonra1936’daemekliyeayrıldı.GHill,kıbrısTarihiOsmanlıveİngilizİdaresiDönemi1571-1948, s. XI-XII.

45 TNA, FO, 371/19511.46 TNA, FO, 371/19511.47 BCA, 030.10.254.712.44.48 SalâhiSonyel,“İngilizYönetimindekıbrısTürklerininVarlıkSavaşımı(1878-1960)”,Belleten, C.

LIX, S.224, Ankara, 1995, s.133.


ilgilendirenmaddeydi.Türkiye’ninantlaşmadabelirtilensınırlardışındabulunantoprak-larileadalarüzerindekisıfatlarından,haklarındanveegemenliğindenvazgeçmişolduğubelirtilmişti.Böylelikleadaİngilizidaresinebırakılmışoldu49.

kıbrısTürkleri adanüfusunun1/5’ineyakınkısmını teşkil etmekteydi.1935resmiverilerinegöre365.000adanüfusununyaklaşık65.000’iTürklerdenoluşmaktaydı.İngilizMüstemlekeİdaresikıbrısahalisinimilliyetlerinegöredeğildinlerinegöreayırdığı içinTürklerideİslamcemaatiolaraktanımaktaydı.Türkleradanınhemenhertarafındada-ğınıkhaldeyaşamaktaydı.AncakönemlibirkısmıLefkoşa’dayaşıyordu.Türklerinböyledağınıkhaldeyaşamalarıbirtakımsorunlarıdaberaberindegetirmekteydi50.

kıbrıslıTürklergenel itibariyleTürk İnkılâbınınprensiplerinikabuletmişlerdi. İm-kânları dâhilinde de adada tatbik etmeye çalışıyorlardı. Türk alfabesini gazetelerde veokullardakabuledilmişti.neredeyseTürklerintamamışapkagiymişlerdi.kıbrısTürkle-rininTürkiye’yeveTürkİnkılâbınabağlılıklarıokadarkuvvetliydikiiçlerindentaraftarolmayanlarbiletaraftarmışgibigörünmeyiihtiyaçhissediyordu.EvkafDairesi’ndetabela-larınArapharfleriyleyazılıolmasıveevkafdelegesiolanşahsınfesgiymekteısraretmesibuidareileadaTürklerininarasındakiayrılığıartırmıştı51.

kıbrıslı Türklerin adada yaşadıkları sıkıntıları Türkiye’ninkıbrıskonsolosluğu’nunDışişleri Bakanlığı’na gönderdiği raporlardan anlamak mümkündü. kıbrıs Türklerininadadabarınmalarınaengelolacakolaylaryaşanmaktaydı.Mahallihükümetinbaskılarıveekonomikdurumlarınınkötüoluşu ilebunlarabağlıolarakgöçetmek istemeleri temelproblemlerolarakdikkat çekmekteydi.Mahalli hükümettengördükleri enbüyükbaskımilliyetlerinin tanınmaması vemilli kültürlerini yaşatacak araçlardan bir birmahrumbırakılmalarıydı.kıbrıs’takiTürklerTürkolarakdeğil,diniolarak İslamcemaatiolaraktanınmıştı.Önceleributabirözelbirmanaiçersedeilerleyenzamanlardaİslamcılıksi-yaseti takipedilmesidolayısıylaİslamtabiriTürk’emuhalifbirtabirolarakhükümetçekabulgörüyordu.İslamcılık,Türklerinmilliduygularınıortadankaldırmakiçinkullanılı-yordu.DahasonraayrıntılıolarakverilecekolanTürkLisesi’ninadınınİslamLisesiolarakdeğiştirilmesi,TürkçegazeteleresansüruygulanarakbütünTürkkelimelerininArapçayadönüştürülmesikıbrıshükümetininuyguladığıpolitikalardanbazılarıydı52.

Türklük aleyhinde icraatlar özellikle eğitim alanında görülmekteydi. kıbrıs’ta ilko-kullarcemaatokullarışeklindeeğitimvermekteydi.Rumların,Türklerin,ErmenilerinveMaroritlerinayrıokullarıvardı.Okullarınmasraflarınakarşılıkemlakvergisineekolarakmaarifvergisiismiylebirvergitahsiledilmekteydi.Buverginüfuslarıoranındahercema-atinokullarındakiöğretmenlerinmaaşlarınaveokullarıninşaveönemlimasraflarınahar-canmaktaydı.Bunlarındışındakimasraflarisebulunduğuköyveyakasabalardakicemaa-teaitti.İlkokullarınidaresigörünürdecemaatlereaitolmaklaberabergerçektebuokullarhükümetinsıkıdenetimialtındaydı.1933’deyayımlananbirkanunlailkokullarınidaresigöreviylesorumluolmaküzerebirmaarifencümeniatanmasıkararıalınmıştı.Bununyanısıraherilçemerkezindevebazıönemlinahiyemerkezlerindedebirmaarifkomisyonukurulacaktı.TürkMaarifEncümeni,maarifmüdürününbaşkanlığıaltındamaarifmüdüryardımcısı,TürkevkafüyesivevalininatayacağıaltıTürküyedenoluşacaktı.Maarifko-miteleriise,evkafüyesiveyavekilininbaşkanlığıaltındaİngilizevkafüyesi,maarifmüdüryardımcısıvevalitarafındanatanacaküçüyedenoluşacaktı.Busuretlemaarifencümenvekomiteleritamamıylahükümettarafındanatanmaktavetoplumungerçektemsilcileri-niiçermemekteydi.BunedenleTürkiye’dengelenkitaplarınokutulmasınıengellemekiçin“kitapsıztedrisat”usulükabuledilmişti.Bunuyapmaktakiamaç;kıbrıs’takiTürkçocukla-49 Seha L. Meray, Lozan Konferansı, Tutanaklar, Belgeler, T.II, C.II, Ankara, 1969, s.7.50 BCA, 030.10.124.886.18.51 BCA, 030.10.124.886.18.52 BCA, 030.10.124.887.3.


rınınTürkiyeileolanmaneviilişkilerinikesmekti53.1935’deyayımlananbiristatistiğegöreadada263ilkokulvardı.Buokullarda4788’i

erkekve3174’ükızolmaküzere7962öğrencieğitimalmaktaydı.Buokullarınsayısıdahafazlaolmasınarağmen1931’deyaklaşık100tanesikapatılmışöğretmenlerideaçığaalın-mıştı.Bunasebepolarakise,Türknüfusoranınınadanüfusunun1/5’iolmasınarağmenmaarifvergisindenTürkokullarınaaktarılanmiktarınbuorandanfazlaolmasıveRumla-rınbudurumayaptıklarıitirazlargösterilmişti.Aslındanüfusoranıdoğruolmaklabirlikteadadakiemlakların¼’üTürklereaittivemaarifvergisideemlakvergisiüzerindentahsiledilmekteydi.BunedenlehükümetinilerisürdüğügerekçeadaTürklerinegerçekçigel-memişti.kapatılanokullarınçoğuTürknüfusuazolanköylerinokullarıydı.Civarköyleruzakolduğundanbuköylerdekiçocuklarbaşkaokullaragidememişlerveeğitimdentama-menmahrumbırakılmışlardı54.

Lefkoşa’dabirierkekbirikızolmaküzereikilisevardı.1937itibariyleErkeklisesinde252,kız lisesinde ise99öğrencivardı.Bu liselerözel lisemahiyetindeolupmasraflarıöğrencilerdenalınanücretlerileevkaftarafındanverilen932liravehükümetinverdiği1880lirailekarşılanmaktaydı.1930’luyıllarakadarbuliselerTürkiye’dekiliselerleaynıprogramıuygulamaktavemüdürleriilebazıöğretmenleriTürkiye’dengetirtilmekteydi.AncakhükümetçıkardığıbirkanunlaöğretmenlerinİngiliztabiiyetindenolmalarışartınıgetirinceTürkiye’denöğretmengetirmeimkânıortadankalkmışoldu.Ayrıcaliselereİngi-lizmüdürleratanmıştı.Dahasonradafarklıbirprogramiçinçalışmalarbaşlatılmışı.Lise-niniçnizamnamesinde29Ekimresmitatilgünüolarakkabuledilmesinerağmen1936’danizamnamedentatilolmaktançıkarılmıştı.Durumöğrencilerebildirilmesinerağmenöğ-rencilerogünokulagelmemişveokulidaresigelmeyenöğrencilerdendördünükışkırtıcıolduklarıgerekçesiylebaşkabirokuladakabuledilmemeküzereokulileilişkilerinikes-mişti.BuolayfırsatbilinerekdeTürkLisesi’ninismiİslamLisesiolarakdeğiştirilmişveokuldaTürkçetabelavesembollerkaldırılmıştı55.

Öğrencisiolmadığı gerekçesiylebirçokTürk İlkokulukapatılmışveTürkiye’denge-lenkitaplarınokutulmaması içinkitap içeriğiolmayanbireğitimusulükurulmuştu.Enönemlimüdahaleyeuğrayankurumise liseydi. İsmi İslamLisesiolarakdeğiştirildiktensonraöğretmenlikmesleği ilehiç ilişkisiolmayanbir İngiliz liseyemüdürolarakatan-mış,milliyetçiöğretmenleriştençıkarılmışveböylelikleliseetkisizbirhalegetirilmişti.HükümetlisedenmezunolanöğrencilerinyükseköğretimiçinTürkiye’yegittiğinivebirdahageridönmediklerini,bunedenlelisemezunlarınınadayabirfaydasağlamadığındanbukurumungereksizolduğunu ileri sürmekteydi.Gerçekte ise lisedenmezunolanlaraişbulmalarıkonusundahiçbirkolaylıkgösterilmiyorveTürkiye’deyükseköğretiminita-mamlayanlarınadayadönüpçalışmaisteklerininönünebirçokengelçıkarılmaktaydı.Sonyıllardaçıkarılankanunlarla,avukatlıkvedoktorlukgibimeslekleriyapacaklariçinİngilizüniversitelerindenmezunolmaşartıgetirilmişti.kıbrıslıTürklerinİngiltere’deöğrenimgörmeleriekonomikolarakmümkündeğildi56.

kıbrıslıTürklerinekonomikdurumlarıdaiyideğildi.Bununikisebebiolduğubelirti-lenrapordaadadagenelolarakekonomininzatenkötüolduğuifadeedilmekteydi.Ticare-tinRumlarınelindeolduğuvegerekRumticaretodalarıgereksedebankagibikurumlar-daTürkmemurçalıştırılmamasıdaikincisebepolaraksunuluyordu.Raporda;Türklüğüortadankaldırmakiçinİslamcılığınkullanılması,eğitimalanındayaşanangelişmelerveekonomikolarakkötüdurumdaolmalarıkıbrıslıTürklerdegöçetmedüşüncesiniuyan-dırdığıbelirtilerekönünegeçilmesigerektiğivurgulanmaktavebununiçinbazıönlemler53 BCA, 030.10.124.886.18.54 BCA, 030.10.124.886.18.55 BCA, 030.10.124.886.18.56 BCA, 030.10.124.887.3.


alınmasıistenmekteydi57.kıbrıslı Türkler ekonomikolarakRumlarla karşılaştırıldığında çok geri bir vaziyet-

teydi. İngiliz işgalindenönceadadakigayrimenkullerin çoğuTürklerinelindeolmasınarağmenişgalinardındanbuüstünlükRumlarınelinegeçmişti.Aynışekildeticaretvesa-nayideRumlarınelinegeçmişti.AdadabirkaçesnaftanbaşkaticaretleuğraşanTürkkal-mamıştı.1937itibariyleadagayrimenkullerinin¼’üTürklerinelindeolmasınarağmensahipleriborçluydu.BuborçlulukdurumusadeceTürklerehasbirdurumdeğildi.Rumemlakvearazisahiplerinindedurumuaynıolmasınarağmenborçverensermayesahip-leridetamamıylaRumolduklarıiçinemlakvearaziyineRumlarageçmekteveböylelikleRum toplumunun genel serveti azalmamaktaydı. Ancak Türk gayrimenkulleri borçlarakarşılıkRumlarageçmekteveTürkemlaksayısıazalmaktaydı.Türktoplumununispetenmüreffehkesiminioluşturanhükümetmemurlarıydı.Türkmemurlar, İngiliz işgalindensonrauzuncabirsüreözelliklegümrük,tapuveemniyetteşkilatıgibiresmikurumlardaçoğunluğuoluşturmuşlardı.1930’luyıllardaTürkmemursayısıkendinüfuslarınaoranlafazlaydı.Rumlarhükümetebirçokkezbukonudaitirazlarınıdilegetirmişlerdivebunais-tinadensonmemuralımlarındaboşkadrolaraatamalardanüfusoranlarıgözönündebu-lundurulmayabaşlanmıştı.Ayrıcaİngilizce,TürkçeveRumcabilmelerinedeniyleErmenimemuratamasıdatercihedilmekteydi.Türktoplumununekonomikolarakzayıfolmasıdoktor,avukatveserbestmesleksahiplerininsayılarınınazalmasınasebepolmaktaydı.Türkiye’deyükseköğrenimlerini tamamlayankıbrıslı gençleradayadönmeyerekTürki-ye’dekalmayıtercihetmekteydi58.

kıbrısTürklerinincemaatteşkilatımevcutdeğildivehükümetletemasageçecekvebusıfatlaisteklerininiletebilecekleribirmakamyoktu.Osmanlı’nınhâkimiyetindeolduğuzamanlardakıbrısmüftüvekadısıileevkafmüdürüİstanbulHükümetitarafındantayinediliyor vemaaşlarıkıbrıs bütçesindenödeniyordu. 1927’dekıbrıs valisi olanmeşhurajanLawrence ilebirlikteArabistan’daTürklerekarşıçalıştığıveTürkdüşmanıolduğurivayet edilen Stores, kadı vemüftülüğü ilga etmişti. SebepolarakdaRumların ruhaniliderinehükümetçemaaşverilmediğihaldeTürkmüftüvekadıyabütçedentahsisatveril-mesinigöstermişti.Budurumunikitoplumaeşitmuameleyapılmasıesasınaaykırıoldu-ğunuifadeetmişti59.

Müftülüğünilgasınınsadecemalisebeplerdenolduğuhükümetçebeyanedilmesivebu aradakavaninüyelerindennecatiÖzkan’a resmimakamlarcaTürklerinmaaşı ken-diaralarındatoplananparalardanverilmekşartıylabirmüftüseçimininserbestolduğubilgisiyayıldıktansonra1931MayısındaMillikongretoplanmasıkararıalınmıştı60.kıb-rıslıTürklerindinilideriolanmüftüatamasındaİngiltereçokmüdahilolmuyordu.kıbrısmüftüsünüİngilterehükümetihiçbirzamandoğrudandoğruyayadaresentayinetmezdi.Makamboşolduğundailerigelenlerinimzasıylabirisimbelirlenirİstanbul’agönderilirveoradaŞeyhülislamtayinederdi.Hükümetmüftüyütanırvemaaşınıöderdi.MüftülerserbesttivehükümetekarşıMüslümanlarıkorurdu.Hükümetinnüfuzualtındadeğildi61.

1Mayıs1931’deLefkoşa’dabirkongredüzenlenipmüftüseçimiyapılmasıkararınınalınmasında, sonmüftününkıbrısvalisi tarafındankimseyesorulmadan tayinedilmesietkiliolmuştu.Valitarafındanatananmüftühükümetinnüfuzualtınagirmişvehükümetmemurugibihareketetmeyebaşlamıştı.Hattamüftülükbirmüddet“FetvaEminliğine”dönüştürülmüştü.DurumböyleoluncaadadakiTürklerinmüftüdenherhangibirbeklen-

57 BCA, 030.10.124.887.3.58 BCA, 030.10.124.886.18.59 BCA, 030.10.124.886.18.60 BCA, 030.10.124.886.18.61 BCA, 030.10.124.886.19.


tisikalmamıştı.Derhal“Umumi Milli Kongre” toplanmış ve Hoca Said62ismiyleyenimüftüseçilmişti.kongredensonra“Cemaat-iİslamiye”ismiylebirteşkilatkurulmakistenmişsedevalidenizinalınamamıştır.Valiliktenverilencevaptaosıfatlabirfaaliyetinolmasıdu-rumundakanuniişlemlerinbaşlatılacağıifadeedilmiştir.Bunedenlebugirişimsonuçsuzkalacaktır63.Bununyanısırahükümetmüftülükseçiminidetanımadığınıbeyanedecekti.HattamüftüolarakseçilenHocaSaid’inbusıfatlahareketettiğitakdirdeemirlerinemuha-lefetlesuçlanacağıvehakkındaişlembaşlatılacağınıaçıklamıştı.kısabirsüresonraRumisyanınınbaşlamasınedeniylebirçokhürriyetinyasaklanmasıTürklerinbukonudaitirazetmeimkânıdaortadankaldırmıştı64.

İngilizSömürgelerBakanıSirFilipkanlifListerkıbrıs’ayaptığıziyarettekitutumvedavranışlarıİngiltere’ninikitoplumabakışaçısınıgöstermesiaçısındanönemliydi.SirFi-lipkanlifLister,19nisan1933’deMağusaLimanı’nagelmişti.Lefkoşa,Girne,Larnakavekarpasi’debazıtemaslardabulunmuştu.kıbrısİslamahalisiadınabirheyetkendisindengörüşmetalepetmişancakbutalepkabuledilmemişti.AynışekildekıbrısBaşpiskopo-su’nunrandevutalebiisekabuledilmişvebirgörüşmegerçekleşmişti.Başpiskopos,adaidaresiveRumcemaatininisteklerikonusundabakanlaistişaredebulunmuşlardı.Ancakİngiltere’nin1931’deyaşananRumİsyanınınsorumlularındanbiriolarakkiliseyigörmesinedeniylebakan,buisteklereolumluyaklaşmamışvebaşpiskoposadinvedevletişleri-ninayrılmışolduğunuvekendisininuhreviişlerlemeşgulolmasıgerektiğitavsiyesindebulunmuştu65.

kıbrıs’ta1930’luyıllardaüçtaneŞer’iMahkemevardı.Hâkimlerevkaftarafındanta-yinedilmektevemaaşlarıevkaftanverilmekteydi.Görevleri;nikâh,talakveverasetgibikonularailişkindavalarıfıkıhhükümleriiçerisindegerçekleştirmekti.BumahkemelerinkararlarınıİstinafMahkemesi’ncebozulabilirdi.TürklerinailehukukukonularıTürkMe-denikanunu’nabenzeyenbirkanunlatespitedilmesiiçinyapılangirişimlersonuçsuzkal-mıştı66.

kıbrıs’ınmerkezikonumundaolanLefkoşa’davediğerönemlibirkaçkasabadaTürkkulüpleri vardı.AncakbukulüpleregelenlerTürkiye’dengelenbirkaçgazeteyiokuyupkâğıtoyunlarıoynamaktanbaşkabirşeyyapmıyorlardı.Bunedenlebukulüplerkültürsahasındaherhangibirfaaliyetgöstermiyorlardı67.

Lefkoşa’daSöz68ismindehaftadaikidefaveSes69 ismindehaftadabirdefayayımla-nanikiTürkçegazetevardı.Rumcadörttanegünlükyayımlanangazetebulunmaktaydı.AdıgeçenikiTürkgazeteTürkİnkılâbı’nataraftarvemilliyetçiolmalarınarağmençeşitlikonulardayazacakyazarkadrosuyoktu.Bunedenlekıbrıs’taTürkbasınıbeklentilerinuzağındakalmaktaydı70.62 Hoca Said; Kavanin Meclisi azalığı yapmış, genç ve hür fikirli olarak tanınan biriydi. Dini konularda

yenilikçi makaleleri bulunmaktaydı. Seçildiği dönemde Lefkoşa’da dava vekili olarak çalışmaktaydı. BCA, 030.10.124.886.19.

63 BCA, 030.10.124.886.19.64 BCA, 030.10.124.886.18.65 BCA, 030.10.234.578.12.66 BCA, 030.10.124.886.18.67 BCA, 030.10.124.886.18.68 15Şubat1921’deilksayısıneşredilenSözgazetesi,millibilinceveduygularayönelikyayınlaryap-maktaydı.SahibiolanMehmetRemziBey’invefatısonrası22Ocak1942’deyayınhayatısonaer-mişti.OrhanTuran,TarihtenGünümüzekıbrısTürkBasını(1879-2009), Ankara, 2013, s.73-76.

69 Yayın hayatına 29 Nisan 1935’de başlayan Ses Gazetesi dört sayfa düzeninde haftalık olarak yayım-lanmaktaydı. Sahibi ve Başyazarı Hasan izzet Asım Bey’di. O. Turan, Tarihten Günümüze Kıbrıs Türk Basını (1879-2009), s.97.

70 BCA, 030.10.124.886.18.


Belediyeseçimlerindeyapılandeğişikliktenençoketkilenentopluluklarbiridekıb-rıslı Türkler idi. 1931’de Rumların adanın Yunanistan’a ilhakını talep ederek isyankârhareketlerde bulunmaları ve bu arada Lefkoşa Vali konağı’nı yakmaları üzerine hükü-metadanınidareşeklinideğiştirerekkavaninMeclisi’niilgaetmişti.Dahasonrayapılandeğişikliklerle artıkbelediyeüyelerihalk tarafından seçilmeyecekvehükümetçe tayiniusulünegeçilecekti.BudurumkıbrıslıTürkler’inseçtikleriüyelerdenmahrumolacaklarıanlamınagelmekteydi71.

SONUÇTürkler tarafından1571’de fethedilenkıbrıs,307yılTürkhâkimiyetindekaldıktan

sonra1878’deİngiltere’yekiralanmıştı.I.DünyaSavaşı’nınbaşlamasıylabirlikteİngiltere,kıbrıs’ıilhakettiğiniduyurmuştu.Butarihtensonraadadaİngilizidaresioluşmuş,ancakadadabirçokulusyaşamasınarağmenRumlarakarşıçoktoleranslıgösterilmişti.Rumla-rınYunanistan’akatılmaisteklerivebuyöndekifaaliyetlerigörmezdengelinmişveher-hangibirmüdahaledebulunulmamıştı.

1931’de Enosis doğrultusunda meydana gelecek olan isyan neticesinde İngilizler,Rumlarhakkındayanıldıklarınıanlayacaklardı.ÖncelerirahatsızolmadıklarıRumfaali-yetlerininşiddetedönüşmesiylebirlikteİngilizler,özeleştiriyaparakadaidaresindeyan-lışyaptıklarını itiraf etmişlerdi. İsyandabaş sorumluolarakkiliseönplanaçıkmaktay-dı.Rumlarüzerindeçoketkiliolmasınedeniylemüdahaleedemediklerikilise,Enosis’ingerçekleşmesi içinönemli faaliyetleryapmaktaydı.Piskoposlaryaptıklarıkonuşmalarlaisyanınbaşlamasındaetkiliolmuşlardı.İsyansonrasındaİngilizidaresiserttedbirleral-mıştı.YasamaMeclisiolankavaninMecliskapatılmıştı.kilise’yedünyaişleriilediniiş-lerinayrıldığıuyarısıyapılarakbundansonrasadecedinikonulardafaaliyetgöstermesikonusundatelkinlerdebulunulmuştu.

kıbrıs’tayaşayandiğerkesimiseTürkleridi.İngilizidaresialtındaTürkleradetabirvaroluşsavaşıvermekteydi.ÇünküİngilizlerTürklerüzerindebirasimilasyonfaaliyetiyü-rütmekteydi.Türktoplumuyerineİslamtoplumudenilmekte,TürkokullarınınismiİslamokullarıolarakdeğiştirilmekteveokullardakiTürkçeibarevesembollerArapçaifadelerledeğiştirilmekteydi.ÖzellikleeğitimalanındayürütülenbufaaliyetlerTürklerderahatsız-lıkyaratmaktaydı.

İngilizidaresialtındageçenyıllardaİngilizler,RumlaraayrıcalıklaryaparkenTürkle-re tamaksiyöndedavranmaktaydı. İsyanlabirlikteRumlarhakkındayanıldıklarını an-layan İngilizlerRumlarakarşıbazı tedbirleralışsada, isyanla ilgiliolmayanTürklerdebutedbirlerdenolumsuzetkilenmişlerdi.AdaTürkleri1930-1940yıllarıarasındaeğitim,ekonomik,siyasi,kültürvebasınalanındahemİngilizidaresihemdeRumlarlamücadeleetmekzorundabırakılmıştı.BumücadeleadaTürkleriiçinoldukçazorgeçmişti.

71 BCA, 030.10.124.886.18.


KAYNAKÇA

1. ArşivlerThenationalArchives,ForeignOfficeBaşbakanlıkCumhuriyetArşivi

2. Süreli YayınlarAkşamSöz

3. Araştırma Eserler ve Makaleler1. CevatRüştüGürsoy,“kıbrıs”,TürkiyeDiyanetVakfıİslamAnsiklopedisi(TDVİA),An-

kara,2002,C.25,s.370-371.2. EricSolsten,CyprusaCountryStudy,WashingtonD.C.,1993.3. G.E.Buckle-W.F.Monypenny,TheLifeofBenjaminDisraeli-EarlofBeaconsfield,IV,

(1876-1881),TheMacmillanCompany,newYork,1920.4. GeorgeHill,kıbrısTarihiOsmanlıveİngilizİdaresiDönemi1571-1948,(Çev:nazım

CanSerbest),İstanbul,2016.5. HalilFikretAlasya“kıbrıs-İngilizİşgaliveİdaresi”TürkiyeDiyanetVakfıİslamAnsik-

lopedisi(TDVİA),Ankara,2002,C.25,s.380-383.6. HalilFikretAlasya,kıbrısTarihivekıbrıs’taTürkEserleri,Ankara,1964.7. Işın Demirkent, “kıbrıs-Tarih”, TürkiyeDiyanet Vakfı İslamAnsiklopedisi (TDVİA),

Ankara,2002,C.25,s.371-374.8. İsmailHakkıUzunçarşılı,OsmanlıTarihi,III/I,Ankara,1988.9. İsmetkonur,kıbrısTarihivekıbrıs’takiEsirTürkler,Adana,1946.10. İsmetkonur,kıbrısTürkleri,İstanbul,1938.11. kemalÇiçek, “kıbrıs-OsmanlıDönemi”, TürkiyeDiyanetVakfı İslamAnsiklopedisi

(TDVİA),Ankara,2002,C.25,s.374-380.12. MehmetS.Emircan,kıbrısTürkToprağıdır,Ankara,2007.13. OrhanTuran,1878’denGünümüzekıbrıs’tanTürkGöçleri,AtatürkÜniversitesiAta-

türkİlkeleriveİnkılapTarihiEnstitüsü,YayınlanmamışDoktoraTezi,Erzurum,2016.14. OrhanTuran,TarihtenGünümüzekıbrısTürkBasını(1879-2009),Ankara,2013.15. RıfatUçarol,SiyasiTarih(1789-2014),İstanbul,2015.16. SalâhiSonyel,“İngilizYönetimindekıbrısTürklerininVarlıkSavaşımı(1878-1960)”,

Belleten,C.LIX,S.224,Ankara,1995,s.133-187.17. SehaL.Meray,Lozankonferansı,Tutanaklar,Belgeler,T.II,C.II,Ankara,1969.18. SühaBölükbaşı,BarışçıÇözümsüzlük,Ankara,2001.19. ŞükrüS.Gürel,kıbrısTarihi1(1878-1960),Ankara,1984.20. TaçgeyDebeş,SırRonaldStorrs’unAnıları(1926-1932),kkTC,1993.21. VlademirPotyemkinvd(Çev:AttilaTokatlı),UluslararasıİlişkilerTarihi2, İstanbul,

1978.22. https://api.parliament.uk/historic-hansard/commons/1931/nov/12/cyprus#co-

lumn_254,(ErişimTarihi26.12.2018).

Cumhuriyet Döneminde Iğdır’da Tarımsal Faaliyetlerin Gelişimi

(1923-1960)

Recep Murat GEÇİKLİ1

1 Dr.ÖğretimÜyesi,IğdırÜniversitesi

CHAPTER81


GİRİŞIğdır’ınTürktopraklarınakatılmasıhernekadar1920’yibulsada,iktisadenülkenin

doğukesimindençokfarklıolmadığısöylenebilir.CumhuriyetdönemininOsmanlıDevle-ti’ndenaldığımirasheralandaolduğugibiIğdır’dadaoldukçakötüydü.

Osmanlıdönemindetarımsalüretiminvekırsalnüfusunyaşadığısorunlarherneka-dar Iğdırson200yılOsmanlı idaresindekalmamışolsadahemenhemenbenzerdi.EkolarakIğdır’ınsavaşlardolayısıylasıksıkistilayauğramasıvenihayetinde1920’dekurta-rılmasısonucundayaşanançatışmalarveIğdırhalkınınErmenilertarafındangöçezorlan-malarınedeniyleciddisorunlaryaşamıştı.

CumhuriyetdönemininOsmanlıDevleti’ndenalmışolduğuekonomikmirasoldukçakötüydü.Tarımadayalıbirekonomivebununsonucuolarakihracatınyüzde90’ınıaşanbirorandayine tarımadayalıbirdış ticaretbulunmaktaydı.AyrıcaOsmanlıDevleti’nin19.yüzyılortalarından itibarenalmışolduğudışborçlarınödenebilmesi içinkurulmuşolanDüyun-ıUmumiyegibikurumlardaAvrupalıdevletlerinbirölçüdedeyarı-sömürgedurumunagelmişolanOsmanlıDevletiüzerindekietkinliğininsimgesidurumundaydı1.

CumhuriyetdönemindeyaşananzorluklarvegelişmelerindoğalolarakOsmanlımi-rasıiledoğrudanilişkisibulunmaktaydı.BuçerçevedegenelolaraktümTürkiye’deözelolarakdaIğdır’dakitarımsalgelişmelerianlamakveaçıklayabilmekiçinOsmanlıdöne-mindetoplumunvetarımsalfaaliyetleringeçtiğiaşamalaradeğinmektebüyükfaydabu-lunmaktadır.

Osmanlı Devleti’nin Ekonomik MirasıOsmanlıDevleti’ninegemenliğialtındabulunantopraklardaveözellikledahasonra

TürkiyeCumhuriyeti’ninkurulduğuAnadolutopraklarındatoprakmülkiyetinintarımsalfaaliyetleredoğrudanetkisiolduğukabuledilmektedir.19.yüzyılakadarolandönemdedaha çok iç dengeler tarafından belirlenen toprakmülkiyetine ilişkin değişimler, dahasonrakidönemlerdedoğrudandoğruyabatılıgüçlerinbaskısıaltındagerçekleşmişti.Budurumun sebebi ise Avusturya-Macaristan İmparatorluğu ile Rus İmparatorluğu’nunözellikleBalkanlardakibaskılarısonucuOsmanlıDevleti’nindönemdönemdeolsaden-ge sağlamaküzere İngiltere veFransa’ya yaslanması olmuştur2. İngiltere veFransa isebu yardımlarına karşılık olarak serbest ticaret üzerindeki kısıtlamaların kaldırılmasınısağlayarak, Osmanlı Devleti egemenliğindeki toprakların açık bir pazar olarak yarısömürgehalinegelmesinenedenolmuşlardı.AvrupaülkelerindeüretilenmamulmallarınOsmanlıtopraklarınagirerekküçükişletmelerhalindekiüretimiyoketmesininyanısırabirdiğerdeğişimdetoprakmülkiyetikonusundaortayaçıkmıştı.Osmanlıtebaasınıntop-rakmülkiyetininSultantarafındantanındığıTanzimatFermanıdabuçerçevedeelealın-masıgerekenbirdüzenlemeolarakdeğerlendirilmelidir.Dahasonra1858yılındakabuledilenArazikanunnamesidebiryandanBatılıdevletlerinreformisteklerinikarşılarkendiğeryandanüretimiartırmakamacındaydı.kanunnameiletoprağınserbestçekiralan-ması,satılmasıgibi ticariamaçlakullanılmasınınönüaçılmaktaveaslındadahaöncekidönemlerdeuygulanankamumülkiyetidediyebileceğimiztımarsistemindenönemlibirkopuşungerçekleştiğinigöstermekteydi.Ancakbukanunnameesasamaçlardanbiriolanüretiminartırılmasıkonusundaçokdabaşarılıolamamıştı.Bunedenledesıklıkladeğişti-rilmişveensonII.Meşrutiyetdönemindetamamenliberalleştirilmişti3.

19.yüzyıldaAnadolunüfusununkabacatahminleregöreyaklaşık%80’ikırsalkesim-deyaşamaktaydı.Budönemdeortayaçıkanvekonumuzaçısındanenönemlideğişiklikise

1 Korkut Boratav, Türkiye İktisat Tarihi, İmge Kitabevi, Ankara, 2003, s. 20.2 Kemal Karpat, Ortadoğu’da Osmanlı Mirası ve Ulusçuluk, İmge Kitabevi, Ankara, 2001, s. 98.3 Karpat, a.g.e, s.99.


tarımsalüretimingeçimliküretimdenpazariçinüretimedoğrukaymasıolmuştu.Ancakbudurumtarımsalteknolojiaçısındanciddiherhangibirdeğişimenedenolmamıştı4.

Pazarayöneliküretiminyaygınlaşmasının ikinedeniolduğusöylenebilir.Bunlardanilki Anadolu’danAvrupa’ya yapılan ihracatın artmasıdır. OsmanlıDevletinin yaptığı ih-racatınneredeysetamamınayakınbirbölümütütün,üzüm,hamipek,tiftik,incir,fındıkve zeytinyağı gibi tarımsal mallardan oluşmaktaydı. İhracatın bu bileşimi cumhuriyetdönemindedefazlabirdeğişimeuğramadandevametmişti.İkinciolarakisedahaöncebahsedilmişolanveilknedenlebağlantılıolarakortayaçıkanOsmanlıegemenliğindekitoprakların serbest ticarete açılması ile Avrupa’dan gelen tekstil ürünlerinin pazardaalınıpsatılmayabaşlanmasıolmuştu.Buürünlerekolaycaerişilebilmeninsonucuolarakdakırsalkesiminenazındanbirbölümününbutürürünleriüretmeyeayırdıklarızamanıdahaçoktarımsalüretimekaydırmalarıpazarayöneliküretiminartmasınısağlamıştı.Budönemdeşehirnüfusununartışıdadikkatealınmasıgerekenbirayrınoktadır.19.yüzyılınsonlarındainşaedilendemiryollarıdalimanlarileiçkesimlerinbağlantısınıgeliştirerekpazarayöneliküretimidesteklemişti.SözkonusudemiryollarınınözellikleEgebölgesindeinşaedilenlerininesasamacınındabuolduğugözdenkaçmamalıdır.

Anadolu gibi geniş bir coğrafyanın tamamını aynı kategoride değerlendirmek tabiiki yanlış sonuçlara götürme riski taşımaktadır.nekadar geniş çerçevede genellemeleryapılırsa yapılsınbölgesel farklılıklara temas etmeyendeğerlendirmeler eksik kalacak-tır. İklim, toprakkalitesigibikonularbölgedenbölgeyefarklılıkgösterdiği içinüretilentarımsal ürün ile toprak sahipliği gibi diğer etkenler farklılığı artıran unsurlar olarakkarşımıza çıkmaktadır. Özellikle 19. yüzyılın ikinci yarısında ortaya çıkan, pazar içinüretimşekliAnadolu’daEge,DoğukaradenizveÇukurovabölgelerindeyoğunlaşmaeğili-migöstermişti.AncakdemiryollarınınyapımındansonraOrtaAnadolu’nundakısmenbusürecegirmesininyoluaçılmıştı.DoğuveGüneydoğuAnadolubölgeleriisebugelişmele-rinbüyükorandadışındakalmışlardı.

BatıAnadolu’daAyanlarıngücünün19.yüzyılbaşındabirnebzedeolsakırılmasıy-la ve ellerinde fiilen tuttukları topraklarınbir kısmının topraksız köylüleredağıtılmasıile birlikte küçük ve orta büyüklükteki tarımsal işletmeler büyük işletmelerle birlikteyaşamlarınısürdürebilmişlerdi.İzmirlimanınhinterlandındabulunanBatıAnadolu19.yüzyılda,18.yüzyıldabaşlayangelişmelerindevamıolarakAvrupapazarıiçinençoküre-timyapılanyerolmayabaşlamıştı.Üzüm,incir,tütün,pamukvezeytinyağıbudönemdebaşlıcaürünlerolarakdışpiyasayasatılmayabaşlanmıştı.Ayrıca,öncelikleİzmir’deyer-leşikolanveLevantenolarakadlandırılanAvrupalı tüccarlarveonlarınyerelortaklarıvasıtasıylagerektiğindepeşinödemeyaparakçiftçileripiyasaiçinüretimyapmayateşviketmişlerveiktisadihayataegemenolmayabaşlamışlardı5.

İhracatamacıylaüretimyapılanbirdiğerbölgeiseDoğukaradenizbölgesiydi.Doğukaradenizbölgesindefındıkvetütüntemelliihracatcoğrafikoşullarnedeniyledahaçokküçükişletmelerşeklindekendinigöstermekteydikibudurumgünümüzdedeyaygındır.Çukurovabölgesi isedahafarklıbirgelişimgöstermişti.Çukurova’nınkurutulmasındansonragenişarazileryerelolarakgüçlükesimlerinelinegeçmişvepamuküretimiyaygın-laşmıştı.Emekgücününkısıtlıolmasındandolayıfarklıbölgelerdenişçigetirtilmesiuy-gulamasıbaşlamışvegünümüzekadardevametmiştir.DemiryolununAlmansermayesiilebirlikteAnadolu’danBağdat’akadarulaşmasıilebirliktesadeceişgücününnaklideğilAlmansermayesiilekrediolanaklarıdaartmışveÇukurovaücretliemekvepiyasaiçinüretiminenyaygınolduğubölgehalinegelmişti.Ayrıca17.yüzyıldaCelaliayaklanmalarınedeniylekırsalnüfusunyaylalaradoğruçekilmesindensonra,ayanlarlamerkezidevlet

4 Şevket Pamuk, Türkiye’nin 200 Yıllık İktisat Tarihi, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2017, s. 127.5 Ali Fidan, Burjuvanın Dönüşümü: Arayışlar, Elitler ve Türkiye Ekonomisi, II. Türkiye Lisanüstü Çalış-

malar Kongresi Bildiriler Kitabı II, Bursa 2013.


arasındakiçatışmanınsonaererekgüvenliğinsağlandığı1830’larlabirlikteovalaradoğruinennüfusÇukurovagibitarımsalarazilerinüretimeaçılmasınısağlayanbirbaşkaetken-di.kırilekentarasındakiulaşımınkolaylaşmasıdabusayedegerçekleşmişti6.

OsmanlıegemenliğindekiAnadolu’nunpazarayöneliküretimi19.yüzyıldahızlaartarvetarımdakapitalistilişkilergelişirkenDoğuveGüneydoğuAnadolubölgeleribugeliş-melerdenbüyükorandaayrıkalmışlardı.Tarımsalüretiminpazariçinyapılmasıözellikleulaşımkoşullarınınzorluğunedeniylesadeceyakınşehirleriçinsözkonusuolabilmişti.BuradaDoğuAnadolu ileGüneydoğuAnadolubölgeleriniayırmakta faydavardır.Dahaçok göçebe kürt aşiretlerinin yaşadığı bölgelerde Osmanlı Devleti’nin hâkimiyeti tamolarakhissedilmemekteydi.Bunedenlede19.yüzyılboyuncadevamedenmerkezileş-meçabalarınakarşıbölgedekiaşiretdüzenipekdeğişmedendevamedebilmişti.Göçebeaşiretlerinyerleşikdüzenegeçmesiyledebüyükarazileraşiretreislerininarazilerihalinedönüşmüşveburadakiüretim ilişkileride feodal yapınınözelliklerini göstermeyebaş-lamıştı.ArazisahipliğindekieneşitsizdağılımınÇukurovailebirliktebubölgedegörül-mesininnedenideOsmanlıDevleti’ninsözkonusubölgeyetamolarakhâkimolamamasıolarakgörülebilirdi7.

DoğuAnadolu bölgesi ise uzak bölgeler için üretimin görülmediği bir bölge olarakdeğerlendirilmelidir.ErmeniveTürkköylülerinyaşadığıbubölgedeküçükveortaboylutarımsalişletmelerinyaygınolduğubelirtilmelidir8.

Cumhuriyethükümetlerinintarımsalalandakiilkdüzenlemelerindenbiriaşarvergi-sinikaldırmakolmuştu.Buradaamaçlananhedefkırsalkesiminbirnebzeolsunrahatla-masını sağlamakveüretimi artırmalarını sağlamaktı. Aşarın kaldırılması diğer yandandakırsalkesimüzerindehâkimiyetinimültezimleraracılığıylasağlayanbüyükaileleringücünüazaltmakolarakdayorumlanmaktaydı9.Zatenuzunsavaşlardolayısıylatarımsalnüfusunciddibirşekildeazaldığıveekilenarazilerinküçüldüğübirdönemdeaşarvergi-siningelirleriçindekipayıdaazalmışveeskiöneminikaybetmişti.Gerçektende1920’lerve1930’lartarımsalüretiminyenidentoparlandığıyıllarolarakgörülmektedir.

Cumhuriyetin ilk yıllarında ekonomide ciddi toparlanma emareleri görülmekteydi.İzmir İktisatkongresindedaha çok temenniolarakalınankararlarla liberalbir ekono-mikmodelinbenimsenmesikararlaştırılmışolsada,Ankarabürokrasisininbirkısmınınbunaçokdasıcakbakmadığıdabilinmekteydi10.Budüşünceyeitensebepiseyeterlimillisermayedarınolmamasınedeniylebazıekonomikfaaliyetlerindevleteliylegerçekleştiril-mesizorunluluğuydu.Uzunsavaşyıllarınıngetirdiğiyıkıntıyıdaancakbuşekildetoparla-manınmümkünolduğugörüşüdedoğruolarakkabuledilmelidir.

Büyükbuhranyıllarıolarakbilinen1930’larilebirliktedevletçipolitikalarizlemeyebaşlayanyeniCumhuriyethükümetleribunu“memleketin ihtiyacı”olaraktanımlamaktay-dı.BuşekildeCumhuriyethükümetininsosyalistbirrejimgörüntüsüvermektenkaçınma-yıamaçlamışolmalarımuhtemeldi11.

6 Pamuk, a.g.e., s. 135.7 Pamuk, a.g.e., s. 1348 Tevfik Güran, , 19. Yüzyılda Osmanlı Tarımı, Eren yayınları, İstanbul, 1998.9 Boratav, a.g.e., s. 55.10 Arzu Varlı, Murat Koraltürk, I. Meşrutiyet’ten Erken Cumhuriyet’e Milli İktisadın Sürekliliği ve İzmir

İktisat Kongresi, ÇTTAD, IX/20-21, 2010, s.131.11 William Hale, Ideology and economic development in Turkey 1930–1945, British Society for Middle

Eastern Studies Bulletin, 2007, s. 112.


Iğdır ve Cumhuriyet Hükümetleri DönemiOsmanlıDevleti’ninsondönemlerindekırsalkesimindönüşümüneyukarıdadeğinil-

mişti.Iğdırbölgesinin1920yılındakurtarılmasınakadarOsmanlıidaresindeolmamasınarağmeniktisadiaçıdanCumhuriyetdönemiylebirliktediğerbölgelergibideğerlendiril-mesigerekmeklebirlikte,bölgedesürençatışmalarnedeniyleahalisi sıksıkgöçetmekzorundakalanIğdırdoğalolarakdahafazlazorluklarlakarşılaşmıştı.Budurumkarsme-busları, Cavid, FahrettinveAliRıza imzasıylaTürkiyeBüyükMilletMeclisi’ne (TBMM)sunulan bir takrirde belirtilmekteydi. Söz konusu takrirde özetle şöyle denmekteydi:“düşmanların zulüm ve hakareti yüzünden senelerden beri göç etmek zorunda kaldıkları, aç ve çıplak olan bu insanlara İran’dan kendi arazilerine dönerken talan edildikleri, yüzlerce Türk balaları felakete uğradığı, hükümete birçok kez müracaat etmelerine rağmen cevap alamadıkları, açlıktan ve soğuktan hasta olup tedavisiz ölen zavallı Türk yavrularının ceset-lerinin belediyenin yardım imkanı olmaması yüzünden cesetlerinin sahipsiz kalıp köpekler tarafından yendiği, bir çoklarının kefensiz defnolunduğu belirtilmektedir”12.

Yine1922yılındaIğdırahalisiadınagönderilenbirtelgrafdaBayezidMebusuŞev-ketBey tarafındanMeclisgündemine taşınmıştır.Telgrafta Iğdırahalisi,Albayraklarınakavuştuklarını ancak hesapsız fukarayı iaşe için bin müşkülatla getirdikleri zahireninmalmüdürü,memurvearkadaşlarınınkeselerinedöktükleriyönündeşikâyetleribulun-maktaydı13.

Savaşvesürgünkoşullarıiçindeyaşananbuolumsuzluklarındahasonrakiyıllardaül-kenintümünekoşutolarakortadankalkmayabaşladığısöylenebilir.ÇokeskizamanlardanbuyanapamuküretimininyapıldığıIğdırovasındaCumhuriyethükümetlerininiktisadipolitikalarına uygun olarak bu ürünü desteklemek amacıyla birtakım faaliyetlerdebulunduğugörülmektedir.Bunlardanilki1925yılındaİzmiryöresindengetirilenellibinkilolukpamuktohumuydu14.

Iğdır’dayetiştirilecekpamuğunişlenmesiamacıyla1935yılındahazırlananbirrapor-daErzurumyadabölgeyeyakınbiryerdekurulmasıistenenbirfabrikavardı15.Ancakbutarihtençoköncede,1924yılındaBayezidMebusuŞefikBey’inIğdırvekulpkazalarısucetvellerinintahririnevepamukfabrikalarınıntamirveinşasınamuktezisermayeninita-sınadairtakririndenanlaşılmaktadırki,bölgedemetrukhaldedeolsapamuğuişleyecekfabrikalarbulunmaktaydı16.

IğdırveçevresindepamuküretimininartırılmasındaenbüyükçabaşüphesizİkinciUmumMüfettişlikİktisatMüşavirivekooperatiflerBirliğiGenelDirektörüŞükrükasa-poğlu’nunçabalarıayrıbiryertutmaktadır.Şükrükasapoğlu’nunçalışmalarıneticesindeIğdırbölgesindeyerleşikyaklaşık4000üreticiIğdırPamukSatışkooperatifineüyeolmuşvetüccarlarıninsafınabırakılmaktankurtulmuşlardı17.

1937yılıürünüoldukçaiyiolmuştu.BununnedenihavalarıniyigitmesininyanındaSovyetlerBirliği’nden gelenpamuk tohumlarınında etkisi bulunmaktaydı.Ancak Iğdırpamuğunda ve dolayısıyla çiftçinin gelirindeki bu gelişmeler İkinci Dünya Savaşı’nınçıkmasıylasekteyeuğramıştı.Dahaönceleripamukziraatındakullanılanarazilerdeartıkbuğdayvearpaekilmeyebaşlanmıştı18.ZiraIğdırpamuğununenbüyükikialıcısıduru-12 Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMMZC), İ. 119, C.1, 29/11/1337, s.392.13 TBMMZC, İ. 18, C.1, 1/4/1338, s.452.14 BaşbakanlıkCumhuriyetArşivi(BCA),030.18.01.13.28.915 BCA, 030.10.161.132.1.21.16 TBMMZC,İ.2,C.1,5/11/1340,s.2017 Muzaffer Başkaya, “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Iğdır’da Pamuk Ziraati ve Serdarabat Barajı Mesele-

si”, I. Uluslararası Iğdır Sempozyumu Sosyal Bilimler Bildiri Kitabı, Iğdır 2013, s. 756.18 Başkaya, a.g.e., s. 760.


mundaolanSovyetlerBirliğiveAlmanyasavaşagirmişdurumdaydılar.CumhuriyetdönemindeMustafakemalAtatürk’ündeözelbirönemverdiğikoope-

ratifçilik Osmanlı döneminde başlamıştı. İlk kooperatifçilik çalışmalarıMithat Paşa’nıngirişimleriilekurulanveçiftçilerinkredilendirilmesiamacıyladevletyardımınınyanısıradevleteaitboşarazilerinkullanılmasıveburadaüretilecekürünlerdeneldeedilecekge-lirlekurulacakbirsandıkileolacaktı.Memleketsandıklarıhareketiolarakbilinenbuha-reketteşkilatlıziraikredininilkşekliolarakkarşımızaçıkmaktadır.DahasonralarıZiraatBankası’nadönüşecekolanbuyapının29maddedenoluşanbirnizamnamesidevardı19.

Iğdır’dapamukekimininönündekiengellerdenbiridesulamanınyetersizliğiolmuştu.Sulama sorununuaşabilmekamacıylaArasnehriüzerindeTürkiye ile SovyetlerBirliğiarasındabirbarajinşaatınıiçerenbirprotokol8Ocak1927gibierkenbirtarihteimza-lanmıştı.AnlaşmayagöreTürkiyeileSovyetlerBirliğiArasnehrisularındaneşitbiçimdefaydalanacaklardı20.Ancakarayagiren İkinciDünyaSavaşıveSovyetlerlegerilen ilişki-lerebirdeTürkiye’ninanlaşmagereğiolanödemeyiyapmamasıneticesindeIğdırovasısulamadanmahrumkalmıştı.ÖzellikleTürkiyetarafındainşaedilmesigerekensualmayapısınınvekanallarınbitirilememesi,Arasnehrinden faydalanmayı geciktirmiş ancakTürk-SovyetilişkilerininStalin’inölümündensonra1953yılındadüzelmesiilebusorunaşılabilmişti21.SavaşyıllarındamalzemetedarikisorunlarınedeniyleülkesavunmasıiçinelzemgörülenveTrakya’dangelebilecekmuhtemelbirsaldırıyıönlemesiiçinyapılmasıplanlananÇakmakHattıdahiçimentovedemiryetersizliğinedeniyletamamlanamamış-kenIğdırgibiücrabirbölgedekisulamakanallarıiçinçimentovedemirtahsisininyapıla-mamasıanlaşılırbirdurumdur22.

Iğdır’da Demokrat Parti döneminde sulama sorunun çözülmesi, bir yandan İkinciDünyaSavaşıvesonrasındagörülensiyasigerginliğinartıkyavaşyavaşortadankalkmasıdiğeryandandaDemokratParti’nin iktisatpolitikaları ilemümkünolmuştu.kalkınmaçabalarıiçinyeterlikaynağaulaşamayanTürkiyetümumudunuBatıdünyasıveözellikleABD’denalacağıyardımlarabağlamışdurumdaydı.DışyardımlardanfaydalanabilmenintemelkoşuluolansanayileşmedenvazgeçmevetarımöncülüğündeBatıdünyasıiçinham-maddesağlayıcıbirülkeolmayıkabullenmebulunmaktaydı.DemokratParti’ninkitlesininçıkarlarıileörtüşenbuyenipolitikahızlakabulgördüveuygulanmayabaşlandı.CHP’nintopraksızköylüyütopraklandırmapolitikasınakarşıçıkanyineCHPiçindenbirgrubunkurduğuDemokratParti,iktidarageldiktensonrakiilkdörtyıldadışyardımlarınveiklimkoşullarınınolumlugitmesiyletarımsalüretimdeciddiartışlarsağlamıştı.Tarımöncelik-likalkınmapolitikasınınenönemliayağınıtarımdamakineleşmeoluşturmaktaydı.Dahaönce görülmeyenmiktarda traktörün ülkeye girmesi ile birlikte yeni tarım alanlarınınaçılmasısağlanmıştı.1946yılındaülkedekiçalışırdurumdakitraktörsayısıbincivarındaseyretmekteyken1955yılınagelindiğindebusayı43bineulaşmışdurumdaydı23.Bugeliş-melerdenIğdırveçevresinindefaydalandığınıkabuletmekgereklidir.

SONUÇOsmanlıDevleti’nin yıkılması üzerine kurulan Cumhuriyet, onun askeri, iktisadi ve

toplumsalmirasınıdevralmıştır.ÖzellikledönemindekiAvrupalıülkelerenazarantarım-

19 M.Tayyip Gökbilgin, Mithat Paşa (1822-1884), Yüzyıllık Teşkilatlı Zirai Kredi, Ankara, 1964, ss.95-100.

20 Çağatay Benhür, Stalin Dönemi Türk-Rus İlişkileri (1924-1953), Basılmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Bilim Dalı, Konya 2008, s.137.

21 Başkaya, a.g.e. s.768.22 Selim Deringil, Denge Oyunu, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1994, s. 36.23 Çağlar Keyder, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, İletişim, İstanbul, 2008, s. 149.


sal alandaki gerilikülkenin tümünüetkilemeklebirlikte, özellikleDoğuve iç kesimleridahafazlaetkisialtınaalmıştır.Iğdırveçevresininancak1920yılındakurtarılmasınede-niylebubölgeningenelsıkıntılaraekolaraksürgünveişgalaltındabulunması,iktisadendahadabüyükzorluklaryaşamasınasebepolmuştur.Ankarahükümetininhenüzcumhu-riyetkurulmadanöncedebubölgeahalisininçektiğisıkıntılarıaşmasıamacıyladoğrudanyardımlarıgörülmektedir.

Cumhuriyet’ten sonra bölgenin kalkındırılması yönündeki çabaların ülkenin genelmalisıkıntılarıveteknikyetersizliklerinedeniyleistenilenhızdagerçekleşmediğigörül-mektedir.SulamaamacıylayapılmasıgerekenveSovyetlerBirliğiileortaklaşaişletilmesigerekenSerdarabatbarajınınsualmayapılarıvekanallarıinşaedilememiştir.Ulaşımzor-luklarıvedolayısıylayeterlimalzemenintedarikedilememesibununenönemlinedenidir.İkincidünyasavaşıyıllarınınhızlayaklaşmasıdolayısıyla farklıönceliklerinortayaçık-masıda,bölgedekiinşafaaliyetlerininancak1950’densonraDemokratPartidönemindegerçekleşebilmesinenedenolmuştur.

KAYNAKÇA1. AliFidan,BurjuvanınDönüşümü:Arayışlar,ElitlerveTürkiyeEkonomisi,II.Türkiye

LisanüstüÇalışmalarkongresiBildirilerkitabıII,Bursa2013.2. ArzuVarlı,Muratkoraltürk,I.Meşrutiyet’tenErkenCumhuriyet’eMilliİktisadınSü-

rekliliğiveİzmirİktisatkongresi,ÇTTAD,IX/20-21,2010.3. BaşbakanlıkCumhuriyetArşivi4. ÇağatayBenhür,StalinDönemiTürk-Rusİlişkileri(1924-1953),BasılmamışDoktora

Tezi,SelçukÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsüTarihAnabilimDalıAtatürkİlkele-riveİnkılâpTarihiBilimDalı,konya2008.

5. Çağlarkeyder,Türkiye’deDevletveSınıflar,İletişim,İstanbul,2008.6. kemal karpat, Ortadoğu’da Osmanlı Mirası ve Ulusçuluk, İmge kitabevi, Ankara,

2001.7. korkutBoratav,TürkiyeİktisatTarihi,İmgekitabevi,Ankara,2003.8. M.TayyipGökbilgin,MithatPaşa(1822-1884),YüzyıllıkTeşkilatlıZiraikredi,Ankara,

1964.9. MuzafferBaşkaya,“CumhuriyetinİlkYıllarındaIğdır’daPamukZiraativeSerdarabat

BarajıMeselesi”,I.UluslararasıIğdırSempozyumuSosyalBilimlerBildirikitabı,Iğdır2013.

10. SelimDeringil,DengeOyunu,TarihVakfıYurtYayınları,İstanbul,1994.11. ŞevketPamuk,Türkiye’nin200YıllıkİktisatTarihi,İşBankasıkültürYayınları,İstan-

bul,2017.12. TevfikGüran,,19.YüzyıldaOsmanlıTarımı,Erenyayınları,İstanbul,1998.13. TürkiyeBüyükMilletMeclisiZabıtCeridesi14. WilliamHale,IdeologyandeconomicdevelopmentinTurkey1930–1945,BritishSo-

cietyforMiddleEasternStudiesBulletin,2007.

Osmanlı Devleti’nin Cephede Kaybetmesine Rağmen Masada Kazandığı Zafer: Brest-Litovks

Anlaşması

İsmail EFE1

1 Dr.ÖğretimGörevlisi,kırıkkaleÜniversitesi,AtatürkİlkeleriveİnkılapTarihiBölümü

CHAPTER85

İsmail EFE 179

GİRİŞTarihi süreç içerisinde Osmanlı Devleti’nin Rusya ile ilişkileri jeopolitik konumları

nedeniyledaimamücadelehalindegeçti.Rusya’nın sınırlarınıgenişletipbüyüyebilmesigüneyeinmesiilemümkündü.GüneyeinebilmesiiçinOsmanlıDevleti’nimağlupetmesigerekiyordu.Ruslarınele geçirmeyihedefledikleri coğrafya,karadeniz,TürkBoğazları,Balkanlar,kafkaslarveOrtaAsya’yı,kapsıyordu.Ruslarınhedefindekibucoğrafyalar,Os-manlıDevleti’nidoğrudanetkilediğinden,OsmanlıDevletideRuslarakarşıkendiçıkarla-rınıkoruyabilmekiçingününşartlarınagörefarklıpolitikalar izledi(Uzunçarşılı,1998:476).ÖzellikleXIX.YüzyılınbaşlarındanitibarenOsmanlıDevletiveRusya’nınpekçokortaknoktalarıolmasınarağmen,Rusya’nınsıcakdenizlereinmehayalindenvazgeçme-mesiikiülkearasındaiyiilişkilergeliştirmesineimkânvermedi(Ortaylı,1999:126).

XIX.YüzyılınsonlarındaAlmanya’nınbirsüpergüçolarakortayaçıkması,Avrupa’daikikampınoluşmasınanedenoldu.Avrupa’daortayaçıkanbukamplaşmadaaynıtaraftayeralanİngiltereveFransa,Almanya’yakarşıRusyaileittifakilişkisinegirdiler.Buülkeler,müttefikolmalarıhasebiyleRusya’nınOsmanlıDevletiüzerindekiemellerinigerçekleştir-medüşüncesinekarşıçıkmamayahattaonayvermeyebaşladılar(Avcı,2000:720).Rus-ya,Avrupa’daortayaçıkankamplaşmayıhedeflerineulaşmahususundabirfırsatolarakgördüğündenbunudeğerlendirmekistiyordu.Rusya’nınniyetininfarkındaolanOsmanlıDevletide,Rustehdidinekarşıkoyabilmekiçinittifakarayışlarınagirişti.BusıradaÜçlüİtilafbloğundayeralanİngiltereveFransa,müttefikleriolanRusya’ya,OsmanlıDevletiüzerindekiemellerinigerçekleştirmenoktasındaonayverdiklerinden,Osmanlı’nınİngil-tereveFransanezdindekiittifakgirişimlerisonuçsuzkaldı.İtilafbloğunakatılamayanOs-manlıDevleti,çıkmasımuhtemelbirsavaştaRustehlikesinekarşıyalnızkalmamakiçin,2Ağustos1914’teAlmanyaileimzaladığıittifakanlaşmasıylaÜçlüİttifakDevletlerisafınakatıldı(Yalçınvd.,2000:75;Uçarol,2008:568).

AlmanyaileOsmanlıDevletiarasındaimzalanittifakanlaşma,Osmanlıadınabirsa-vunma antlaşması niteliği taşıdığından, savaşa girme zorunluluğu taşımıyordu. Ancak,İtilaf donanmasından kaçarak boğazları geçip Osmanlı Devleti’ne sığınan ve OsmanlıDevleti tarafından İtilaf Devletleri’ne teslim etmemek için alındığı söylenen, adları daYavuzveMidilliolarakdeğiştirilenikigeminindeiçindeyeraldığıOsmanlıDonanması,29Ekim1914’dekaradeniz’eaçılarakRuskıyılarınıtopatutu.BugelişmeüzerineRus-ya’nın2kasım1914tarihindesavaşilanetmesiileOsmanlıDevletikendisinisavaşıniçin-debuldu(Bilge,1992:6;Uçarol,2008:569).OsmanlıDevleti’nesavaşilanedenRusya,Anadolu’nunkuzey-doğusınırındasaldırarakZivin,DoğuBeyazıtveDiyadin’i işgaletti.Rusya’nınsaldırısıüzerineBaşkumandanVekiliEnverPaşa,hem işgaledilenTürk top-raklarını işgaldenkurtarmak,hemde1877-1878Osmanlı-RusHarbi’ndeRuslarınelinegeçenkars,ArdahanveBatum’ugerialmakamacıylaSarıkamışkışHarekâtınıbaşlattı.Ancak,mevsimşartlarınınağırlığı,askerinyeterli iaşeveteçhizatasahipolmamasıgibinedenlerleSarıkamış’taçoksayıdaşehitverilince,Türkbirliklerigeriçekilmekzorundakalındı(karal,1999:414). 1915yılındaileriharekâtageçenRusbirlikleri,çokciddibirdirenişlekarşılaşmadan1916Ağustos’undaVan,Erzurum,Muş,BitlisveTrabzon’uişgalettiler(kurat,1999:421;Bilge,2005:8).

1. RUSYA’DA ÇARLIK İDARESİNİN YIKILMASI VE BOLŞEVİK İDA-RENİN TEŞKİLİTürkOrdusu’nunÇanakkaleCephesi’ndekazandığızafer, İtilafDevletleri’ninmütte-

fikleriolanRusyaileboğazlardanirtibatkurmalarınafırsatvermedi.Baltık’tanveAvru-pa’danAlmanlartarafındanablukayaalınanRusya,Boğazlarvekaradeniz’dendeTürk-lertarafındankuşatılıncaçokdahazordurumadüştü.Rusya,karşıkarşıyabulunduğuiçsorunlardansavaştaeldeedeceğibirzaferlekurtulmayıveyüzyıllardırhayalinikurduğu


hedeflerine ulaşmayı amaçlıyordu. Rusya’yı içinde bulunduğu zor durumdan, boğazlarüzerindenulaştıracaklarıyardımlarlarahatlatmakisteyenmüttefiklerinbaşarısızlığauğ-raması,mevcutsıkıntılarındahadaartmasınaveRusya’nınekonomikolarakdabüyükbirçöküntü içerisinegirmesinenedenoldu.Rusya’da sorunlarınbüyümeyedevametmesi,Çarlıkidaresinekarşıbaşlamışolanisyanhareketleriningelişipgüçlenmesineyolaçtı(Bı-yıkoğlu,1950:48).

Savaşlardaortayaçıkanbaşarısızlıklarvesavaşıngetirdiğizorluklar,ekonomininbo-zulması, artangrevler,Rusya’da1917yılınagelindiğinde içkarışıklıklarındahadaart-masınagerginliğinkaosadönüşmesine sebepoldu.8Mart1917’dePetersburg’dahalkÇarlıkidaresinekarşıgösterilerebaşladı.10Mart’taihtilalhavasınabürünengösteriler,12Mart’tagelindiğindePetersburg’da“İşçilerinveAskerlerinSovyeti’nin”kurulması,hü-kümetgörevininüstlenildiğininilanedilmesi ilesonuçlandı.kurulduğuilanedilenyenihükümetileDumaarasındayapılangörüşmelersonunda,14Mart1917tarihindeÇarII.nikola’nınistifaetmesinevegeçicibirhükümetinkurulmasınakararverildi.GeçiciHükü-metinkurulmasındansonradaÇaristifaetmekzorundakaldı(kerensky,1967:162-170).

RusÇarıII.nikola’ınistifasındansonra,Çarlıkdüzeniniyıkarakyerinebaşkabirdü-zengetirmekdüşüncesindeolanBolşevikLenin,Almanya’nınyardımıylanisan1917’deİsviçre’denRusya’yadöndüveBolşevikhareketinbaşınageçti(Gorkiyvd.,2004:137-140).Butarihtensonra,savaşakarşıolduklarıpropagandasınıyükseksesledillendirenBol-şeviklerkarşısındazordurumdakalanGeçiciHükümet,savaştanyanaolduğunuaçıkladı.Taraflarınortayakoyduğufarklıgörüşleriktidarmücadelesinindebirişaretiydi.Buikti-darmücadelesiençoktaAlmanya’yayaradı.GelişimleriiyiokuyanAlmanya,Ruslarlabarışyapılmasıyönündegirişimlerdebulunmayabaşladı(kılıç,1998:24).

YenikurulanhükûmetinHarbiyeBakanıolankerenskiy’ninAlmancephesindekitaar-ruzununbaşarısızlıklasonuçlanmasıüzerine,1917Temmuz’undayenidenayaklanmalarbaşlayınca,BolşeviklerinlideriolanLeninkaçtı, Troçkitutuklandıvehükümettedüştü.Yenikurulanhükümettekerenskiybaşbakanolduve14Eylül1917tarihindecumhuriyetilanedildi.CumhuriyetidaresinegeçişteRusya’dasükûnusağlamadı,hattaülkedekarı-şıklıklardahadaarttı.kargaşaortamınınhakimolduğusıradaköylülerindeayaklanması,Rusya’yı içindençıkılmazbirkaosasürükledi.Ülkedekikaosvekargaşaortamını fırsatolarakgörenBolşevikler,ordunundaolaylaramüdahilolmasındanfaydalanarak,“Askeriİhtilalkomiteleri”kurdular.Bolşevikler,1917kasım’ındakihükümetdarbesiyleyönetimeelkoyunca,1917Temmuz’undakiayaklanmalarsırasındakaçanLenin,8kasım1917’detekrarPetersburg’adöndüveRusSovyetkongresitarafındanhükümetbaşkanlığınaseçil-di(Aybars,2000:67-68).BudeğişimleRusya’daÇarlıkidaresitarihekarışırken,Lenin’inbaşkanolduğu,Troçki’ninDışişleriBakanı,Stalin’indeHalklarBakanıolduğuyenibirdö-nembaşladı(Liebman,TBL:347).

Rusya’daiktidarahakimolanBolşevikler,ÇarlıkRusya’sınınBirinciDünyaSavaşısı-rasındamüttefikleriyle imzaladıkları gizli paylaşım anlaşmalarını, reddettiklerini ifadeederekDünya’yakamuoyunaifşaettiler.Bolşevikler,paylaşımanlaşmalarıçerçevesindemüttefikleritarafındankendilerinevaatedilenİstanbulveTürkBoğazlarındanvazgeçtik-lerinisöylediler.GizlipaylaşımanlaşmalarınıifşaedenBolşevikler,savaştançekilmekiçinAlmanya, Avusturya-Macaristan,OsmanlıDevleti veBulgaristan’la barış görüşmelerinebaşladılar(Akşin,2001:429).Rusya’nınsavaştançekilmekararı,savaştığıbirçokcephe-dekaybeden,ordusubüyükorandayıpranmışolan,ciddiekonomiksorunlaryaşayanOs-manlıDevletiiçinbüyükbirfırsattı.İçindebulunduğuşartlardasavaşıuzunbirsüredahasürdürülemeyeceğinin farkındaolanOsmanlıDevleti, toprakkaybetmedenve tazminatödemedenbiranöncesavaşınsonaermesiniarzuluyordu(kılıç,1998:35).

İsmail EFE 181

2. RUSYA’DA YAŞANAN DEĞİŞİMİN OSMANLI KAMUOYUNDAKİ YANSIMALARIRusya’da yaşanan Bolşevik Devrimi, Türk kamuoyu tarafından da yakından takip

ediliyor, basında gelişmeleredair çok sayıdahaber, yorumvemakale yer alıyordu. Yu-nusnadi,Rusya’dagerçekleşendevrimdeÇanakkale’dekazanılanzaferinbüyükroloy-nadığını söylerken, “ÇarlıkRusya’sınıyıktık,RusDevrimi’nimümkünkıldık” ifadelerinikullanıyordu (nadi, 11 Ocak 1922). Rusya’da kurulan Bolşevik hükümet hakkında Ta-ninGazetesi, yeni hükümetin bir ihtilal hükümeti olduğunu, hükümetin asker ve ame-lelerdenteşkiledildiğinivurguluyordu.Gazetehaberinde,Rusya’dahükümetioluşturankesimlerindüşüncelerinindünyanınenaşırıfikirlerindendahadaaşırıolduğuifadelerineyerveriyordu(Tanin,13kasım1918).AhmetEminYalman,Rusya’dateşkiledilenBol-şevik idaredenveonunortayakoyduğugörüşlerdenövgüylebahsediyor,Petersburg’dabirLenin-Troçkihükümetininbulunduğunu,buhükümetinyayılmacılığakarşıolduğunu,yüksekvetemizgayeleresahipolduğunusöylüyordu.BolşeviklerinRusya’dauygulamayakoyduklarısosyalistidarenin,sadeceRushalkıiçindeğilbütüninsanlıkiçinyenivemesutbirgeleceğihazırlayacağınainandıklarınıifadeediyordu(Yalman,27kasım1917).

Tasvir-iEfkârGazetesi,10kasım1917 tarihli sayısındasosyalistlerinhükümetielealdığını, eski bakanların tutuklanarak hapsedildiğini, Başbakan kerenskiy’nin kaçtığınıokurlarınaduyurdu.Gazete,haberinindevamındayenihükümetinbaşkanıolanLenin’inderhal sulhyapmaarzusundaolduğunuyazdı.Aynı tarihliTercüman-ıHakikatGazete-si,Rusya’dayaşanandeğişimi,Petersburg’daLenin’inbaşkanlığındayeniRusHükümetikurulduşeklindeverdi.GazeteaynısayısındabirbaşkahaberdeiseLenin’insulhmüzake-relerinegirişmeküzereİtilafDevletlerinebirültimatomgöndereceği,müttefiklerininbuteklifikabuletmemelerihalinde,Rusya’nınkendibaşınahareketedeceğiifadelerineyerverdi.LeninHükümeti’ninmüttefikleriolanİtilafDevletlerine,derhalmütarekeyapılmasıiçinültimatomvereceğinedairhaberler,11kasımtarihligazetelerdedeyeralmayadevametti(Tasvir-iEfkar,10Teşrinisani1917:1;Tercüman-ıHakikat,10Teşrinisani1917:1).

12kasım1917’deTercüman-ıHakikatGazetesi’nde,LeninHükümeti’ninsavaşanbü-tündevletlere,derhalmütarekeyapılaraksulhmüzakerelerinebaşlanılmasıveüçaylıksüreiçerisindedesonuçlandırılmasıyönündebirtekliftebulunduğuhaberiyeraldı.Ha-berindevamında,LeninHükümeti’ninbaşka türlühareketedemeyeceği iddiasındabu-lunuldu (Tercüman-ıHakikat, 12Teşrinisani 1917). AhmetAğaoğlu tarafından kalemealınan“RusHükümetininBeyannamesi”başlıklımakaledeiseLeninHükümeti’ninkendi-sindenbeklenilenaçıklamayıyaptığıvebütünmuharipdevletler-İtilafveİttifak-halkınısulhadavetedenbirbeyannameyayınladığınayerverildi.LeninHükümeti’ninyayınladığıbeyannamede,Rusya içinbirdakikabilebeklemeninmümkünolmadığıkaydedildiktensonra,dostvedüşmandevletlerebeşgünlükbirmühletverdiğinikaydetti.Busüreiçe-risindeolumlubir cevap alınamaması halinde, Lenin’in doğrudan sulhmüzakerelerinegirişeceğinibeyanetti(Agaoğlu,30Teşrinisani1917:1).Rusya’nınmütareketeklifi,Os-manlıcenahındaolumlukarşılanmışolmaklabirlikte,basındaihtiyatlıolunmasıyönündehaberlerde yer aldı. Ahmet Ağaoğlu, “Her Şeyden Evvel İhtiyat!” başlıklı makalesinde,RusyaileyapılacakmütarekeninOsmanlıDevletiiçinönemlibirrahatlamasağlayacağınısöylendiktensonra,herişteyapıldığıgibifazlahayalciolunmamasıhususundaikazlardabulundu.Ağaoğlu,RusyailemütarekeyapılsabileİngiltereveFransa’nınsavaştanvazgeç-meyecekleriniifadeetti(Agaoğlu,29Teşrinisani1917:1).

Bolşeviklerinherhangibirtoprakveyatazminattalepetmeksizinsulhteklifindebu-lunmaları, Osmanlı devlet adamları tarafından da olumlu karşılandı. Hatta bazı devletadamları,Rusya’nınbunoktayagelmesindeTürkOrdusu’nunÇanakkaleCephesi’ndeka-zandığızaferinetkiliolduğunadikkatçektiler.Buminvaldegörüşleriniifadeedenisimler-denbirisidedöneminAdliyenazırıveHariciyenazırVekiliHalilBey’di.HalilBey,Mebu-


sanMeclisi’ndemebuslarahitabenyaptığıkonuşmada,Rusya’nınsavaştançekilmekararıvermesindeÇanakkale’dekazanılanzaferinöneminevurguyaptı.HalilBey;Çanakkale’deTürkOrdusu’nunyaptığımüdafaanınRusya’nınmüttefikleriyleirtibatkurmasınamaniol-duğunu,busayedeRusya’nınmühimmatveteçhizathususundaihtiyacınıkarşılamaktanmahrum bırakıldığı için savaştan çekilmek zorunda kaldığını söyledi (MMZC, 28Mart1918:408-409).

3. RUSYA İLE İTTİFAK DEVLETLERİ ARASINDA SULH VE BARIŞ GÖRÜŞMELERİ SÜRECİ

3.1. Sulhun Temin ve Tesisine Dair ÇabalarLeninbaşkanlığındakiSovyetRusyaHükümeti,iktidarageldiğiilkandanitibarenifade

ettiğisulhyapmakararını,21kasım1917’demüttefikdevletlerelçilerineverdiğinotalarlaortayakoydu.SulhkararlılığınıdevamettirenRusyaHükümeti,26kasım1917’deAlmanOrdularıŞarkCephesikumandanlığınaderhalbirmütarekeyapılmasıteklifiniiletti.Tek-lifinkabuledilmesiüzerine,2Aralık1917’demüzakerelerebaşlandıve4Aralık1917’demütarekeimzalandı(kurat,1990:331-332). Genişleyerekdevamedenmüzakerelerso-nucunda,15Aralık1917’deBrest-Litovsk’daAlmanya,Avusturya,Bulgaristan,OsmanlıDevletiveRusyaarasındasavaşdurumunasonverenortakmütarekemetni imzalandı.Ancak,ortakmütarekeninyanısıraRusyaileOsmanlıarasındakafkasCephesi’ndemüta-rekeşartlarınınbelirlenmesivesavaşhalinefilensonverilmesiiçinayrıcabirmutabakataihtiyaçvardı(Yavuz,2013:209).

15 Aralık 1917 tarihinde Erzincan-Refahiye yolu üzerinde bir araya gelen taraflar,mütarekegörüşmeleriniErzincan’dayapmayakararverince,aynıgüntaraflararasındagörüşmelerbaşladı.GörüşmelerdeOsmanlıDevleti’ni,III.OrdusubaylarındankurmayAl-bayÖmerLütfiBey’inbaşkanlığınıyaptığı,HarekâtŞubeMüdürüHüsrevBeyveIII.OrduTercümanıYüzbaşıYakupBey’inyeraldığıbirheyet temsiletti.Rus tarafı iseaskervesivillerdenoluşanbirheyettarafındantemsiledildi.Üçgündevamedengörüşmelerdensonra,18Aralık1917’deondörtmaddedenoluşan“ErzincanAteşkesAnlaşması”adınıtaşıyanvesika imzalandı.BuanlaşmailekafkasCephesi’ndeOsmanlıveRuskuvvetleriarasındasavaşhalisonaererken,OsmanlıveRusordularınınkonumlarıdikkatealınarakbirdesınırhattıtespitedildi(Yavuz,2013:217,220).

ErzincanAteşkes Anlaşması’nın yapılmasından sonra Almanya, Avusturya-Macaris-tan,BulgaristanveOsmanlıDevletiileRusyaarasında20Aralık1917’deBrest-Litovsk’tabarışgörüşmelerinebaşlandı(Uçarol,2008:595-596).AncakRusyaileOsmanlıDevletiarasındaimzalanmışolanErzincanAteşkesAnlaşması’nınuygulanmasındabazısorunlarortayaçıktı.Ruslar,DoğuAnadoluBölgesi’ndenişgalbirlikleriniçekerken,tahliyeettikleriyerlerikendisubayvesilahlarıyladestekledikleriErmenimilislerebırakmayabaşladılar.Ermenilerebıraktıkları yerlerde “ErmeniHalkTemsilcileri Sovyeti” adını verdikleribiryönetim teşkil ettiler.Ruslar, buralaraAnadolu’danveRusya’dangelenErmenileri yer-leştirmeyiplanlıyorlardı.ErzincanMütarekesi’ndenhemensonraRusların,Osmanlı-RussınırındabirErmeniDevletikurmadüşüncesiiçindeolduklarıgörüldü.AslındaRusya’nınburadayapmayaçalıştığışey,OsmanlıDevletiilekendisiarasındatamponbirdevletkur-maktı,temelsorundabuydu(Bilge,1992:19).

3.2. Brest-Litovsk’ta Kalıcı Barış Arayışları15Aralık1917tarihindeimzalanangeçicimütarekedensonrabarışmüzakerelerinin

başlamasınıkararverildi.20Aralık1917’deBrest-LitovskşehrindeAlmanlarvemüttefik-leriileRuslararasındabarışmüzakerelerinebaşlandı(kurat,1990:341).SadrazamTalatPaşabaşkanlığındakiOsmanlıheyeti,sulhanlaşmasıyapmaküzere31Ocak1918tarihin-deBrest-Litovsk’ageldi.29Ocaktarihindeyenidenbaşlayangörüşmelerinilktoplantısına

İsmail EFE 183

daTalatPaşabaşkanlıkyaptı.(Tasvir-iEfkâr,1Şubat1918:1).HeyetlerinBrest-Litovsk’tayaptıklarıgörüşmeler,OsmanlıbasınıtarafındanTürkkamuoyunasunuluyordu.6Şubat1918tarihliİkdamGazetesigelişmeleri,“Brest-LitovskSulhMüzakeratı”başlıklıhaberleokuyucularınaduyurdu(İkdam,6Şubat1918).

Ruslarınoyalamataktiğiuygulayarakbarışısürüncemedebırakmagirişimlerikarşı-sındamüttefikler,RuslarıbarışyapmayazorlamakiçinUkraynaileayrıbirbarışıngörüş-mesinebaşladılar.OsmanlıDevletivemüttefikleriolandevletlerileUkraynaarasında,9Şubat1918’deBrest-Litovsk’dasulhhalinintesisinedairanlaşmaimzalandı.Ayrıca,birdeOsmanlıDevletiileUkraynatemsilcileriarasındaaynıtarihteikilibirsulhmuahedename-siimzalandı.Meclis-iAyanveMeclis-iMebusantarafındandakabuledilenSulhMuahedemetniveekleriSultanMehmetReşat’ın iradesi ilekanunlaştı (TakvimiVekayi,9nisan1918:1-2).Ukrayna ilemüttefiklerarasındaayrıbarışanlaşmasınınyapılmasıüzerineTroçki,10Şubat1918’desavaştançekildiklerini,ancakbuşartlardabirbarışanlaşmasıyapmayacaklarınıifadeederekgörüşmelerdençekilince,müzakerelerkesildi.Troçki’ningörüşmelerdençekilipPetersburg’adönmesinimütarekeninihlalisayanİttifakDevletleri,yenidensavaşakararverdiler(kılıç,1997:197).

Brest-Litovsk’dabulunanOsmanlıheyetiRusya ileanlaşmayapılmadanönce,DoğuAnadolu’daki Rus işgal güçlerinin bölgeden tamamen çekilmesini, buralarda Ermenikuvvetlerinin kurulmasına son verilmesini istiyordu. Rusya, Türk tarafının Doğu Ana-doluhakkındakitaleplerinikabuletmeyip,bölgeyiErmenileştirmeçalışmalarınadevamediyordu(Bilge,1992:20).Troçki’nin10Şubat1918’desavaşdurumununbittiğinedairaçıklamasınıfırsatolarakgörenEnverPaşa,12Şubat’taIII.OrdukomutanıVehipPaşa’yataarruzemriniverdi.BuemirüzerinemütarekehattınıgeçenIII.Ordubirlikleri,13Şubat1918’deErzincan’ıRusişgalindenkurtardı(kılıç,1997:198).İleriharekâtısürdürenbir-likler16Şubat1918tarihindeGümüşhane,TorulhattınındoğusunakadarolanbölgeyiErmenilerdentemizledi.17Şubat’taAkçaabat,20Şubat’taBayburtkurtarıldıktansonra,24Şubat1918tarihindeTrabzonTürkOrdusutarafındangerialındı.Böylece,RusişgalialtındakiTürktopraklarınınönemlibirkısmıişgaldenkurtarılmışoldu(Efevekızıl,2018:324;Gürbüz,2007:87).

DiğertaraftanRuslarıbarışazorlamakamacıyla18Şubat1918’deAlmankuvvetleri-ninsaldırıyageçip,LetonyaveEstonya’nıntamamını,Ukrayna’nındaönemlibirkısmınıelegeçirmesiüzerineRuslarındirenciiyicekırıldı(Yüceer,1995:29-30).BarışmasasınadönmekzorundakalanRuslar,uzunvetartışmalarlageçenmüzakerelerdensonra,Alman-ya’nınşartlarınıkabulettikleriniaçıklayarakheyetleriniBrest-Litovsk’agönderdiler(kı-lıç,1997:198).BusıradaSultanMehmetReşat,OsmanlıDevletiadınaRusyaileyapılacaksulhgörüşmelerindehükümetiyetkilendirdi.Padişahtanyetkiyialanhükümet,eskisad-razamlardan,Meclis-iAyanüyelerindenveosıradaBerlinBüyükelçisiolanİbrahimHakkıPaşaileyinepadişahınyaverlerindenveaynızamandaOsmanlıDevletiadınaAlmanyanezdindeaskerimurahhasolarakbulunanBirinciFerikZekiPaşa’yıgörevlendirdi(Düs-tur,1928:407).

RuslarıntutumunedeniylesıksıkkesintiyeuğrayanBrest-Litovsk’dagörüşmeler,26Şubat1918’deBerlinSefiriHakkıPaşabaşkanlığındakiOsmanlıheyetinindeanlaşmayıimzalamaküzereBrest’egelmesiyleyenidenbaşladı.Heyetlerintamamınındahilolmasıüzerine28Şubat1918’degörüşmelereyenidenbaşlandı(Aslan,2017:301).TaninGaze-tesi,Brest-Litovsk’daİtilafDevletleri’nemensupheyetbaşkanları ileRusyabarışheyetibaşkanıarasındaMartayınınbirincigünüsaat11’deyapılacakgenelbirtoplantıilegörüş-melerebaşlanacağınakararverildiğiniTürkkamuoyunaduyurdu(Tanin,3Mart1918).


4. BREST-LİTOVSK BARIŞ ANTLAŞMASI

4.1. Ortak Barış Anlaşması3Mart1918’deBrest-LitovskBarışkonferansı’ndaİbrahimHakkıPaşa’nınyaptığıet-

kilikonuşmavegirişimlerisayesindekars,ArdahanveBatumsancaklarıdaDoğuAnado-luvilayetlerikavramıiçinedahiledildi. Aralıklarlayaklaşıkikibuçukayserttartışmalarınyapıldığımüzakerelerdensonra,Türktarafınınbüyükorandahedeflerineulaştığıbarışşartlarıgerçekleşti(kılıç,1997:200-201).Heyetlerarasıgörüşmeler,3Mart1918tarihin-deAlmanya,Avusturya-Macaristan,Bulgaristan,OsmanlıDevletiileRusyaarasındaOrtakBrest-LitovskAntlaşmametnininimzalanmasıilesonuçlandı.AnlaşmayıOsmanlıDevletiadınaİbrahimHakkıPaşaveZekiPaşaimzaladı.Ayrıca,aynıgünSovyetRusyaveİtilafDevletleriarasındadaikiliantlaşmalaryapıldı(kurat,1967:407;kocabaşoğluveBerge,2006:139).

SovyetRusyaveİtilafDevletleriarasındaimzalananOrtakBarışAntlaşması’nınbirincimaddesi,Osmanlı,Almanya,Avusturya-MacaristanveBulgaristandevletleriileRusyaara-sındakiharphalininsonraerdiğiniifadeediyordu.Ayrıca,taraflarınbirbirleriilesulhiçin-deyaşamayakararverdiklerinivurguluyordu(MMZC,28Mart1918:418).İkincimaddeisetarafların,diğertarafdevletlerveyahükümetleriveyaaskeriyesialeyhindehertürlütahrikveteşvikiterkedeceklerinisöylüyordu.Ortakanlaşmametininüçüncümaddesinegöre,taraflarınakdinitayineylediklerihattınbatısındaRusya’nınidaresialtındabulunanarazininRusya’nınhâkimiyetindekalmayacağını,tespitedilensınırhattınınanlaşmanınekiolarakkabuledilenharitadagösterildiğiniaçıklıyordu(Düstur,1928:408).AdıgeçensınırhattınınkesinolarakbelirlenmesininAlman-Rusüyelerdenoluşanbirkomisyonumarifetiilebelirleneceği,bahsedilenarazidekitebaanınRusya’yakarşıhertürlüsorum-luluktanmuafolacaklarıkararlaştırılmıştı.RusyaHükümetibuarazininiçişlerinehiçbirşekildemüdahaleetmeyecektir.AlmanyaveAvusturya-Macaristandevletleribuaraziningeleceğiileilgilikararıburalarınahalisiileişbirliğihalindetayinetmeyitaahhütetmişler-dir(MMZC,28Mart1918:419).

Anlaşmanın dördüncümaddesi, Almanya Devleti, Rusya kuvvetlerinin kesin olarakterhisi ve üçüncümaddenin ek fırkasında ifade edilen işlemler tamamlandıktan sonrahattınbatısındakiaraziyitahliyeedeceğinitaahhütetmiştir.MaddeyegöreRusyaDevleti,AnadoluVilayet-iŞarkiye’sinitahliyeveenkısasüredeOsmanlıDevleti’ne(Ardahan,karsveBatum)sancaklarıdahilolmaküzerederhaliadeedecektir.RusyaDevletibusancak-larınteşkiledecekleriidari-hukukuvemilletlerarasıhukuknizamınoktasındaalacaklarıkararlaramüdahaleetmeyecekvebunlarınahalisinekomşuhükümetlerveözellikleOs-manlıDevletiileitilafızkararvermesihususundaözgürbırakacaktır.Anlaşmanınbeşincimaddesi,RusyaDevleti’ninmevcuthükümetinteşkilettiğiaskeribirliklerdedahilolmaküzere,bütünordularınıterhisedeceğiniifadeetmektedir.Sekizincimaddeiseharpesirle-rininkarşılıklıolarakmemleketlerineiadeedileceğinisöylemektedir(Düstur,1928:409,411;MMZC,28Mart1918:419).

4.2. Osmanlı-Rusya İkili Barış Anlaşması Osmanlı Devleti ile Rusya arasında yapılan ikili anlaşmanın temeli büyük oranda

Ortak SulhMuahedenamesinin dördüncümaddesinin ikinci kısmına dayanıyordu. İkilianlaşmanınbirincimaddesi,RusHükümeti’nin işgalaltındabuldurduğuTürkvilayetle-rindeki bütün askeri kuvvetini, mülki ve askeri memurlarını muahedenin imzalandığıtarihten itibaren6 ila8hafta içerisindeharptenevvelkisınırınRusyatarafınaçekmeyitaahhütetmekteydi.İkincimadde,AsyaCephesiRusveOsmanlıordularıbaşkumandan-larınınbirincimaddehükümlerinegöreRusaskerinintespitedilensınırındiğertarafınaçekilmesini,sınırgüvenliğiveasayişintemini,sulhşartlarınınhayatageçirilmesiilegö-

İsmail EFE 185

revlendirmiştir(Düstur,1928:415).İkincimaddeninikincibendiiseTürk-Russınırınıntespitininnasılolacağınıaçıklamaktadır.Muahedenamenintasdikinitakipedenüçayzar-fındaRusveOsmanlıkarmakomisyonuoluşturulacaktır.BukomisyonlardanbiriOsmanlıileRusveİransınırlarınınbirleştiğinoktadankars,ArdahanveBatumsancaklarınıayıranhattınsonunakadar,TürkiyeileRusya’yıbirbirindenayıransınırhattınıyenidentayinetmeklegörevlendirilecektir.Bugüzergâhüzerindeharptenöncemevcutolansınırhattıtakipedilecekveaskeriharekatesnasındatahripedilmişolansınırdakiişaretler,1880se-nesisınırtespitkomisyonutarafındantanzimedilmişolanharitalarla,protokollereuygunolarakyenideninşavetamiredilecektir.İkincikomisyoniseRussınırınıvesulhmuahede-namesinindördüncümaddesininüçüncüfırkasınagöreRuslartarafındantahliyeedilecekolanüçsancağınsınırınıbelirleyecektir.Adıgeçensancaklarınsınırı1877-1878senesiOsmanlı-Rusmuharebesindenevvelmevcutolduğuşekildebelirlenecektir(Düstur,1928:416-417).

Osmanlı-RusikilianlaşmasınınüçüncümaddesinegöreRusHükümeti,işgalialtındabulunanTürktopraklarınıtahliyeedipOsmanlıDevletiidaresinegeçenekadaremniyetve asayişi temin edecektir. Dördüncü madde, Rusya’nın Türk-Rus sınırının güvenli-ğini temin için takriben150veyadaha fazlakilometremesafeboyuncabir fırkaaskerbulundurabileceğiniveordusunungerikalankısmını terhisedeceğini ifadeetmektedir.Beşincimadde,RusHükümetini,gerekRusya’dagerekseişgalaltındabulundurduğuOs-manlıtopraklarındabulunanErmeniçetelerininellerindensilahlarınıalmayıvebunlarıdağıtmayıtaahhüdünüiçermektedir.YedincimaddeyegöreRusHükümeti,umumisulhakadarkendisınırındaveyakafkasya’datalimamacıylabileolsabirfırkadanfazlaaskerbu-lunduramayacaktır.Anlaşmanınsonmaddesi,bumuahedeninBrest-Litovsk’taimzalananmüştereksulhmuahedenamesi ileaynızamandayürürlüğegireceğini ifadeetmektedir.OsmanlıileRusyaarasındaimzalananikilianlaşmanınaltındaOsmanlıDevletiadınaİb-rahimHakkıPaşaveZekiPaşa’nınimzalarıbulunmaktadır(Düstur,1928:415-416,421).

4.3. Osmanlı Mebuslarının Brest-Litovsk Anlaşması Hakkındaki Görüş-leri

Meclis’iMebusanveMeclis-iAyan’daBrest-LitovskAnlaşmasıhakkındakonuşmaya-panmebuslar,anlaşmayıolumlubulmuşvebüyükbirbaşarıolarakdeğerlendirilmiştir.MebusanMeclisiHariciyeEncümeni’ndeBrest-LitovskAnlaşmasıileilgiliyapılangörüş-melerde,anlaşmanıntarihibirbaşarıolduğunadikkatçekilmiştir.GörüşmelersırasındaOsmanlıDevletiileRusyaarasındayapılanikilianlaşmanınOsmanlıDevletiadınaAyaste-fanosAnlaşması’nınortayaçıkardığıolumsuzsonuçlarıyokedentarihibiranlaşmaolarakdeğerlendirilmiştir.Hatta,buanlaşmanıngünügününeAyastefanosAnlaşması’nınkırkın-cısenesinetesadüfettiğiifadeedilmiştir(MMZC,28Mart1918:424).

28Mart 1918’deMeclis-iMebusan’daOsmanlıDevleti vemüttefikleri ileRusya veUkraynaarasındasulhuntesisihakkındayapılananlaşmanınimzaveteatisinedairyasatasarısınıngörüşülmesisırasında,mebuslargörüşlerinidilegetirmişlerdir.İlksözüalanAdliyenâzırıveHariciyenazırVekiliHalilBey,anlaşmanınmuhtevasıhakkındamebus-laraaçıklamadabulunmuştur.AnlaşmanınikikısımdanoluştuğunuifadeedenHalilBey,müşterekanlaşmanınmuhtevasınınbütünmüttefiklerinmenfaatiniihtivaedenmesele-lerdenmüteşekkilolduğunu,diğerininisesadeceOsmanlıDevleti ileRusyaveUkraynaarasındakimeseleleriihtivaedenbiranlaşmaolduğunusöylemiştir.Müşterekanlaşmadabizi ilgilendirenenönemlihususun,düşman işgalialtındabulunanarazimizin tahliyesiolduğunuifadeetmiştir(MMZC,28Mart1918:408-409).

HalilBey’inkonuşmasındansonrasözalankarahisar-ıSahipMebusuAğaoğluAhmetBey,Brest-LitovskAnlaşması’nı,Osmanlıtarihindeikiyüzyıldırbenzerigörülmeyenbirbaşarıvesikasıolaraknitelemiştir.konuşmasınındevamındaiseikiyüzyıldırmillihay-siyetimiz üzerineRusların attığı darbelerin buAnlaşma ile silindiğini, tarihte Rusların


bizeindirmişolduğudarbelerinmukabilininRuslaravurulduğunuveintikamınalındığınısöylemiştir(MMZC,28Mart1918:412).Sözalandiğermebuslardayapılananlaşmanıntarihibirbaşarıolduğumuhtevasındakonuşmalaryaptıktansonra,yasatasarısımebus-larınoyunasunulmuştur.YüzaltmışüçmebusunhazırbulunduğuMebusanMeclisi’ndeyapılanoylamada,OsmanlıDevletiileRusyaveUkraynaarasındayapılanbarışanlaşmasıhakkındakiyasatasarısıoybirliğiilekabuledilmiştir(MMZC,28Mart1918:415).

MebusanMeclisi’ndeoybirliğiilekabuledilenOsmanlıDevletivemüttefikleriileRus-yaveUkraynaarasındasulhun tesisinehakkındayapılananlaşmanın imzave teatisinedairhükümeteyetkiverenyasatasarısı,29Mart1918’deMeclis-iAyan’ahavaleedilmişve30Mart’taiseoylamayasunulmuştur.Aynıgün,konuhakkındasözalanAyanüyelerian-laşmahakkındagörüşleriniifadeetmişlerdir.Meclis-iAyanüyelerindenAhmetRızaBey,anlaşmahakkındahükümetinbaşarısınındesteklenmesini,eldeedilenbaşarınınkalıcıol-masıiçingerekliolanşartvevasıtalarınoluşturulmasınıtemennietmiştir. AyanüyesiTop-çuFerikiRızaPaşaisesözlerineRusyaileparlakbiranlaşmayaptığıiçinhükümetitebrikederek başlamıştır. konuşmasının devamında, bu anlaşmanın 1877-1878Osmanlı-RusHarbisonundatazminatmukabiliolarakRusya’yabırakılankars,ArdahanveBatum’unyenidenvatanakatılmasınısağlayanbirmahiyetteolmasının,büyükbirnimetveşükranolduğunusöylemiştir(MAZC,30Mart1918:363-364).

AdliyenâzırıveHariciyenazırVekiliHalilBey,Meclis-iAyan’dayaptığıkonuşmada,hü-kümetinanlaşmanınkendisineyüklediğivazifeyiciddiyetleuygulayacağınıifadeetmiştir.kars,ArdahanveBatum’ungeleceğihakkındaiseordununorayagideceğini,asayişiteminettiktensonraoradakihalklatemastabulunarak,onlarınarzularınıvedevletinmenfaatidairesindemeseleyiçözeceğinisöylemiştir.Rusya’nınanlaşmaileüçsancaktançekilmeyikabulettiğini,işinoradakiahaliiletemasnoktasınageldiğini,oraahalisinindüşüncesinindeneyöndeolduğununbilindiğini,OsmanlıDevleti’nimamacınınaşikârolmasıhasebiyle,sorununenkısazamandaçözüleceğiniifadeetmiştir. AyanMeclisi’ndekonuüzerindesözalanAbdurrahmanŞerefEfendi,böylebiranlaşmayapılmışolmasındandolayıçokbüyükmemnuniyetduyduğunuveAllahahamtettiğinisöylemiştir(MAZC,30Mart1918:365).

3Mart1918’deOsmanlıDevletivemüttefikleriileRusyaarasındaveayrıcaOsmanlıDevletiveRusyaarasındaikiliolarakyapılanBrest-LitovskAnlaşmaveeklerininimzaveteatisihususundahükümeteyetkiverenyasateklifi,Meclis-iMebusanveAyantarafındankabuledildiktensonra,padişahınonayınasunulmuştur.SultanMehmetReşat’ınkendisi-nesunulanyasateklifini,4nisan1918tarihindeonaylamasıileanlaşmakanunlaşmıştır(Düstur,1928:406;TakvimiVekayi,9nisan1918:2).

5. BREST-LİTOVSK ANLAŞMASI’NIN İMZALANMASINDAN SON-RA YAŞANANLAR 3Mart1918’deimzalanananlaşmayagöreRuslar,BirinciDünyaSavaşısırasındaişgal

ettikleriOsmanlı topraklarıboşaltacaklar, ayrıca1878’deBerlinAnlaşması ile aldıklarıkars,ArdahanveBatum’unkaderideoradayaşayanhalkınkararıilebelirlenecekti.BudaüçsancağınyenidenOsmanlıDevleti’nekatılmasıanlamınageliyordu(Gökdemir,1989:15).Ancak,anlaşmanınuygulanmasıaşamasındabazısıkıntılarortayaçıktı (karabekir,1995: 203-204). Ruslardan himaye gören Ermeniler, Erzurum ve Erzincan havalisindeMüslümanhalkakarşıkatliamlarabaşladı(Tanin,13Mart1918).Bölgedeanlaşmaşart-larınıuygulamakveuygulatabilmekiçingüçkullanmakzorundakalanOsmanlıDevleti,osıradaharekethalindebulunanÜçüncüOrdu’yuileriharekâtasevketti.11Martsabahıgüneşdoğmadan ileri harekatabaşlayanÜçüncüOrdubirlikleri, 12Mart’taErzurum’ukurtardıktan sonra, ileri harekata devam ettiler. 13Mart 1918’de Hasankale, 16Mart1918’deHorasanve17Mart1918’denarman,21Mart1918’dekötek’indekurtarılmasıile24Mart1918’de,1914sınırlarınaulaşıldı(karabekir,1990:151-152).

İsmail EFE 187

Üçsancağındurumunukomşuhükümetlerleçözümekavuşturmagirişimlerindenbirsonuçalınamayınca,hareketegeçenTürkbirlikleri,14nisan1918’deBatum’uelegeçir-diler.İleriharekatadevamedenTürkbirlikleri,25nisan’dakars’ıelegeçirerek,Brest-Li-tovskAnlaşmasıiletespitedilmişolansınırlaraulaşmışoldular.Brest-LitovskAnlaşmasıhükümlerinegöreüçsancağınkaderini tayin içinhalkoylamasıyapılmasıgerekiyordu.Hazırlıkları1918yılıHaziranveTemmuzaylarındayapılanhalkoylamasınınsonuçlarıAğustossonlarındakesinleşti.BölgeahalisininbüyükçoğunluğununOsmanlıDevleti’nekatılmayönündeoykullanması,kars,ArdahanveBatum’unTürktopraklarınakatılmasınıkesinleştirmişoldu(kılıç,1997:201-202).

Brest-LitovskAntlaşması gereğincekars, Ardahan veBatum sancaklarının yenidenOsmanlıtopraklarınakatılmasıhakkındakihalkoylamasınınsonuçları,OsmanlıHüküme-ti’ne8Eylül1918tarihindebiryazıilebildirildi.Bukarar,PadişahMehmetVahdettin’eDolmabahçe Sarayı’ndaki cülus merasimi sırasında söylendi. kars, Ardahan ve BatumsancaklarınınOsmanlıDevleti’nekatılmakararınıPadişah’aarzetmeküzere İstanbul’agelenArdahanMurahhasıRasimBeyveBatumMurahhasıBünyadMuradEfendi,SahilSarayı’ndaSadrazamTalatPaşa’nındahazırbulunduğusıradaPadişahtarafındanhuzu-rakabuledildiler(OsmanlıBelgelerindeBirinciDünyaHarbiII,2013:248).Batum,karsveArdahanahalisiadınaİstanbul’agelmişolanheyetüyeleri,PadişahMehmetVahdettintarafındanhuzurakabuledildiktensonra,onurlarınasaraydabakanlarınveyaverlerindeyeraldığıgenişkatılımlıbirziyafetverildi(Takvim-iVekayi,15Eylül1918:1).

PadişahMehmetVahdettin,15Ağustos1918’deyayınladığıHattı-ıHümayunileBa-tum,karsveArdahanileçevresininOsmanlıtoprağısayılmasınıveidaresinindeonagöredüzenlenmesiniHeyet-iVükelayaemretti.BuralarınYavuzSultanSelimvekanuniSultanSüleyman dönemlerinden itibaren peyderpey Osmanlı mülkü yapıldığına vurgu yapanMehmetVahdettin,“elviye-iselaseahalisine”hitabenbirHattıHümayunyayınladı.Hat-tıHümayunda,üçyüzyılOsmanlıidaresindekalankars,Ardahan,BatumvehavalisinindoksanüçharbineticesindeharptazminatıolarakRusya’yaverildiğini,otarihtenitibarenorahalkınınacıveıstırapiçindeyaşadığınısöyledi.RuslarlaimzalananBrest-LtovskAn-laşmasıiletekrarOsmanlıülkesinekatılmasıimkanıortayaçıkanüçsancağınahalisininbuyöndekarar verdiğini vebukarardanduyduğumemnuniyeti dile getirdi. PadişahınHattı Hümayunu, Dahiliye nezareti tarafından telgrafla Elviye-i Selase ahalisine tebliğedildi(Takvim-iVekayi,17Ağustos1918:1;Düstur,1928:573-574).

14Eylül1918Tarihlikararname ileBatumVilayet teşkilatınınkuruluşkararname-siyayınlandı.kararnameyle,Batum,kars,Ardahanveçevresi,Batum-kars livalarındanoluşanBatumVilayetininkurulmasınakararverildi.BatumLivası;OrtaBatum,Çürüksu,Borçka,Maradit,AşağıAcara,YukarıAcara,Artvin,Ardanuş,Şavşatkazalarıileotuzbeşnahiyedenteşkiledildi.karsLivasıiseArdahan,Göle,Çıldır,nıfs-ıkars,Şuregel,Akbaba,Zaruşad,Sarıkamış,Horasan,kağızman,nahcivan,OltuvePosofkazaları ilealtmışbeşnahiyeden oluştu. Adı geçen livaların hususi idare bakımından, İdare-i Umumiye-i Vi-layetkanunu’na göre iç işlerindebağımsızolup, genel idarebakımındanvilayetebağlıolacaklarınakararverildi.İsimlerizikredilenvilayet,livavekazalarınbirincisınıfoldukla-rıifadeedildi(Düstur,1928:586).BatumVilayetteşkilatınınkurulmasıkararındansonra,3Ekim1918’deBatum,karslivalarınatayinolunacakmemurlarınmaaşvetahsisatlarınıdüzenleyenkararnameyayınlandı.kararnamede,maaşvetahsisatlarıyanısıra, livalaragidecekmemurlarabirdefayamahsusolmaküzerehareketlerindenönce,İaşenezaretitarafındanbirpaltove iki takımelbise, ikiçiftayakkabıve ikiadet fesverilmesiuygunbulundu. Yine livalara gidecek olanmemurlara,mensup oldukları daire reisinin onayıilemasraflarınınverileceğiifadeedildi(Düstur,1928:911-912;Takvim-iVekayi,5Ekim1918).


6. SONUÇBirinciDünyaSavaşı’naİttifakDevletlerisafındakatılanOsmanlıDevleti,Çanakkale

Cephesi’nde kazandığı zaferle, müttefiklerinin zor durumda bulunan Rusya’ya yardımulaştırmasına fırsatvermedi.kafkasCephesi’ndeRuslarakarşıbaşlatılanSarıkamışkışHarekatı’nda,ağırmevsimşartlarınındaetkisiilebüyükkayıplarverilmesiüzerineTürkbirlikleri geri çekildi. Türk kuvvetlerinin geri çekilmesinden sonraharekete geçenRuskuvvetleri, Doğu Anadolu’nun büyük bir kısmını işgal etti. Bolşevik hareketlerin Ekim1917’de Çarlık rejimini yıkarak iktidarı ele alması üzerineRusya’da şartlar değişmeyebaşladı.İktidaragelenBolşevikler,Rusya’nınsulhtaraftarıolduğunuvesavaştançekile-cekleriniaçıkladılar.Rusya ile İttifakDevletleriarasındabaşlayansulhgörüşmeleri,za-manzamankesintiyeuğrasada3Mart1918’deBrest-Ltovsk’taOrtakSulhAnlaşması’nınveayrıca,Osmanlı-Rusikilianlaşmasınınimzalanmasıilesonuçlandı.

OsmanlıDevleti,buanlaşmaylauzunyıllarsonraRusya’yakarşıkaybettiğiüstünlüğüyenideneldeetti.AnlaşmaşartlarıRusya’nın işgali altındabulunanDoğuAnadolu’dakiTürktopraklarınıboşaltmasınıöngörüyordu.Bununladakalmıyor,1878’deRusya’nıneli-negeçmişolanüçsancak,kars,ArdahanveBatum’unyapılacakhalkoylamasındansonraOsmanlıDevleti’nekatılmasınınyolunudaaçmışoluyordu.Anlaşmanınuygulanmasısaf-hasındaRusya’nınsorunçıkarmasıüzerine,ileriharekâtabaşlayanTürkbirlikleri,zamanzamanRusya’yızorlayarakveyazorkullanarak12Mart1918tarihindeErzurum’udaRusişgalindenkurutarak1914sınırlarına,yanisavaşöncesisınırlaraulaştılar.OsmanlıDevle-tikars,Ardahan,Batumdayapılanhalkoylamasısonucundahakimiyetialtınaaldı. HattaortamınsunduğufırsatlarıdeğerlendirenTürkbirlikleriileriharekatadevamederek,15Eylül1918günüBakü’yegirdiler.

OsmanlıDevleti’ninasırlarsonraRusyakarşısındaeldeettiğiavantajınkalıcıolabil-mesiİttifakDevletlerigurubununsavaşıkazanmasınabağlıydı.nevarki,İttifakDevletlerisavaşıkaybettiler.OsmanlıDevleti,IrakveSuriyecephelerininçökmesiüzerineçokağırşartlarahaizolanMondrosMütarekesi’ni,30Ekim1918’deimzalayarakyenilgiyikabuletti.MondrosMütarekesi’nin11.Maddesi,kafkas coğrafyasındabulunanOsmanlı kuv-vetlerininderhalharptenevvelkisınırıngerisineçekilmesiniemrediyordu.Budakars,ArdahanveBatum’unsınırlardışındakalmasıanlamınageliyordu.kafkasya’dakiTürkor-dularınınsavaşöncesisınırlaraçekilmesindensonra,bubölgelerErmenilerveGürcülertarafındanyenidenişgaledildi.ErmenilerişgalettikleriyerlerdekiMüslüman-Türkahali-yekatliamlarvezulümleryaptılar.kısacası,kafkasCephesi’ndeBrest-LtovskAnlaşmasıileeldeedilenbaşarıkorunamadı.AncakMilliMücadeleyıllarındaüçsancaktanikisikarsveArdahanyenidenTürkiyesınırlarınadahiledilebildi.BatumMoskovaDostlukAnlaş-masıileSovyetRusya’nınidaresindeolanGürcistan’abırakıldı.

KAYNAKÇA1. Ağaoğlu,A.(29Teşrinisani1917).“HerŞeydenEvvelİhtiyat!”,Tercüman-ı Hakikat.2. Ağaoğlu,A.(30Teşrinisani1917).“RusHükümetininBeyannamesi”,Tercüman-ı Ha-

kikat.3. Akşin,S.(2001).Jön Türkler ve İttihat ve Terakki,Ankara,İmgekitabevi.4. Aslan, Z. (2017). “Brest Litovsk Müzakerelerinin Türk kamuoyuna Yansımaları

(Aralık1917-nisan1918)”,Birinci Dünya Savaşında Karadeniz ve Kafkasya, Askeri, si-yasi ve sosyal Gelişmeler, (Editörler,MehmetOkur-BahadırGüneş-Ülküköksal),Trab-zon,karadenizTeknikÜniversitesiYayınları,katüMatbaası:283-308.

5. Avcı,C.(2000).“TürkSovyetİlişkileri(MilliMücadeleDönemiveTürkiyeCumhuriye-ti)”,Atatürk 4. Uluslararası Kongresi: Bildiriler (25-29 Ekim 1999),C.I,Ankara,AtatürkAraştırmaMerkezi.

İsmail EFE 189

6. Aybars,E.(2000).Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I,İzmir,Ercankitabevi.7. Bıyıklıoğlu,T.(1950).ÇanakkaleMuharebelerineDairkonferans,İstanbul,HarpAka-

demileriBasımevi.8. Bilge,A.S.(1992).Türkiye- Sovyetler Birliği İlişkileri (1920-1964), Güç Komşuluk, An-

kara,TürkiyeİşBankasıkültürYayınları.9. Bilge,M.S.(2005).OsmanlıDevletivekafkasya,İstanbul,ErenYayıncılık.10. Düstur,Tertip-iSani.(1928).C.10,İstanbul,EvkafMatbaası.11. Efe,H.vekızıl,M.(2018).“Osmanlı’nınkuzeyVeDoğuPolitikasıVeRusya’nın“Sıcak

DenizlereİnmePolitikası”kapsamındaŞekillenenDoğuSınırları”,Kafkas Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi KAÜİİBFD, C.IX,S.17,kars:297-334.

12. GorkiyveDiğerleri.(2004).1917 Sovyet Devrimi,Çeviren:AlaattinBilgi,C.I,İstanbul,EvrenselYayınları.

13. Gökdemir,A.E.(1989).Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti,Ankara,TürkkültürünüAraş-tırmaEnstitüsüYayınları.

14. Gürbüz,M. (2007). “1917Rus İhtilaliSonrasıkafkasya’daTürkAskeriFaaliyetleri:SerdarabadSavaşlarıveSiyasiSonuçları”,Ermeni Araştırmaları Dergisi,S.25,Ankara,UmutTaniMatbaası.

15. İkdamGazetesi.(6Şubat1918).16. karabekir,k.(1990).Doğunun Kurtuluşu (Erzincan ve Erzurum’un Kurtuluşu, Sarıka-

mış, Kars ve Ötesi),Ankara,ErzurumTicaretveSanayiOdasıAraştırma,GeliştirmeveYardımlaşmaVakfıYayınları.

17. karabekir,k.(1995).Birinci Cihan Harbini Nasıl İdare Ettik? (Erzincan ve Erzurum’un Kurtuluşu),C.III,İstanbul,EmreYayınları.

18. karal,E.Z.(1999).Osmanlı Tarihi İkinci Meşrutiyet Ve Birinci Dünya Savaşı,C.IX,An-kara,TürkTarihkurumuBasımevi.

19. kerensky,A.(1967).Kerensky ve Rus İhtilali,Çeviren:RasihGüran,İstanbul,AğaoğluYayınevi.

20. kılıç,S.(1997).“Türk-AlmanBelgeleriIşığıAltında“Elviye-iSelase”VeEnverPaşa’nınOluşturduğukafkaskomitesi”,Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü

21. kılıç,S.(1998).Türk-Sovyet İlişkilerinin Doğuşu: Brest-Litovsk Barışı ve Müzakereleri (22 Aralık 1917-3 Mart 1918),İstanbul,DergâhYayınları.

22. kocabaşoğluU.veBerge,(2006).M.Bolşevik İhtilali Ve Osmanlılar,İstanbul,İletişimYayınları.

23. kurat, A. n. (1967). Brest- Litovsk Müzakereleri Ve Barışı, Ankara, Türk TarihkurumuYayını.

24. kurat,A.n.(1990).Türkiye ve Rusya,Ankara,kültürBakanlığıYayınları.25. kurat,A.n.(1999).Rusya Tarihi,4.Baskı,Ankara,TürkTarihkurumuYayınları.26. Liebman,M.(Tarihsiz).Rusİhtilali,Çeviren:SamihTiryakioğlu,İstanbul,VarlıkYa-

yınevi.27. MeclisiAyanZabıtCeridesi(MAZC).(30Mart1918).Devre:3,C.II,İnkad45.28. MeclisiMebusanZabıtCeridesi(MMZC).(28Mart1918).C.II,İnkad77.29. nadi,Y.(11Ocak1922).Anadolu’da Yeni Gün.30. Ortaylı,İ.(1999).“XVIII.YüzyılTürk-Rusİlişkileri”,Türk-Rus İlişkilerinde 500 Yıl 1491-

1992,Ankara,TürkTarihkurumuYayınları.


31. OsmanlıBelgelerindeBirinciDünyaHarbiII,(2013).(ProjeYön.UğurÜnal),İstan-bul,BaşbakanlıkArşivleriGenelMüdürlüğü,OsmanlıArşiviDaireBaşkanlığıYayını.

32. Takvim-iVekayi (5Ekim1334).33. Takvim-iVekayi,(9nisan1334).34. Takvim-iVekayi.(15Eylül1334). 35. Takvim-iVekayi.(15Eylül1918).36. Takvim-iVekayi.(17Ağustos1334).37. TaninGazetesi,(13kasım1918).38. TaninGazetesi.(13Mart1918).39. TaninGazetesi.(3Mart1918).40. Tasvir-iEfkâr,(1Şubat1334).41. Tasvir-iEfkâr.(10Teşrinisani1917).42. Tasvir-iEfkâr.(10Teşrinisani1917).43. Tercüman-ıHakikat,(11Teşrinisani1917).44. Tercüman-ıHakikat.(10Teşrinisani1917).45. Tercüman-ıHakikat.(12Teşrinisani1917).46. Uçarol,R.(2008).SiyasiTarih,İstanbul,DerYayınları.47. Uzunçarşılı,İ.H.(1998).Büyük Osmanlı Tarihi,C.II,Ankara,TürkTarihkurumuYa-

yınları.48. YalçınD.vediğerleri.(2000).Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I,C.I,Ankara,AtatürkAraş-

tırmaMerkezi.49. Yalman,A.E.(27kasım1917).Vakit Gazetesi.50. Yavuz,n.(2013).“ErzincanMütarekesininTürkTarihindekiYeriVeÖnemi”,Dergiler.

ankara.edu.tr /dergiler/18/24/113.pdf/(22.01.2019):207-232.51. Yüceer, S. (1995).Milli Mücadele Döneminde Türk-Sovyet İlişkileri (1919-1923), Ya-

yınlanmamışDoktoraTezi,H.Ü.,Ankara,AtatürkİlkeleriveİnkılapTarihiEnstitüsü.

Osmanlı İmparatorluğu’nda Dış Ticaret, Döviz Kuru ve Enflasyon

İlişkisi“Yapısal Kırılmalar Altında Ardl

Sınır Testi Yaklaşımı”

Özgür ÖZAYDIN1

1 Dr.AraştırmaGörevlisi,OndokuzMayısÜniversitesi,İktisadiveİdariBilimlerFakültesi,İktisatBölümü

CHAPTER83

Özgür ÖZAYDIN 193

GİRİŞEnflasyon,biryandan iktisadibirimlerinsatınalmagücünüerozyonauğratarakya-

şamstandartlarınıdüşürmesi,diğeryandaniseekonomidebelirsizliğeyolaçarakiktisadibirimlerinüretim,tüketim,tasarrufveyatırımgibialanlarailişkinkararvermesüreçle-riniolumsuzolaraketkilemesinedeni ileözelliklepolitikayapıcılartarafındandikkatleizlenenbirolgudur. Genelbirçerçevedeelealındığında, iktisat teorisindeenflasyonuntemeldetoplamtalepfazlası(talepçekişlienflasyon)ve/veyatoplamarzaçığından(ma-liyet itişli) kaynaklandığı üzerindebir fikirbirliği bulunduğu söylenebilir.Bunakarşın,dahadetaylıincelendiğindeenflasyonunkaynaklarınıtamolarakaçıklayan,üzerindefikirbirliğisağlanmışbirteorikmodelbulunmadığıgörülmektedir.

kapalıbir ekonomideenflasyon,hanehalkı ve firmalarınyatırım, tasarruf, tüketimkararlarıvebubağlamdasözkonusuekonomikbirimleringeleceğeyönelikbekleyişle-ri,paraarzı,paratalebi,kamuharcamaları,vergilervetransferharcamalarıgibipekçokfaktörtarafındanetkilenebilmekteveayrıcasözkonusufaktörlerideetkileyebilmektedir.Dışaaçıkbirekonomideiseenflasyonuetkileyebilecekveenflasyondakideğişmelerdenetkilenebilecekdeğişkenlerarasınaihracat,ithalatvedövizkurudeğişkenlerinidedahiletmekgerekmektedir.

Bubağlamdaelealındığında,dövizkuruveenflasyonarasındakiilişkiyiteorikolarakortayakoyanöncüçalışmalarDornbusch(1976,1987)tarafındanyapılmıştır.Dornbusch(1976,1987)sözkonusuçalışmalarında-etkininbüyüklüğüithalikamecimallarınarzes-nekliğineveithalmallarınınortalamabirtüketicisepetindekipayınabağlıolmakkaydıile-dövizkurundameydanagelecekbirartışınyurtiçindeüretilenithalikamecimallarıngörelifiyatlarınındüşmesinenedenolarakbumallariçintalepfazlasınayolaçacağınıvebutalepfazlasınedeniyleortayaçıkandengesizliğinfiyatlargeneldüzeyindebirartışlagiderileceğiniilerisürmüştür.

Dövizkurunun,fiyatlargeneldüzeyiüzerindekibirdiğeretkisiiseTaylor(1990)tara-fındandagösterildiğiüzeredövizkurundameydanagelecekbirartışın,ithalgirdifiyatla-rını,açıkyadaörtükendekslememekanizmalarıaracılığıilebirimemekmaliyetleriniveişletmesermayesi finansmanmaliyetiniyükselterekfiyatlargeneldüzeyininartmasına,birbaşkadeyişle,maliyetitişlienflasyonayolaçabilecekolmasıdır.

Dornbusch(1976,1987)veTaylor(1990)’ınçalışmalarınıtakibendövizkuruveenf-lasyonarasındakiilişkiyiaçığakavuşturmaküzereyeniteorikmodelleringeliştirildiğipekçokçalışmayapılmıştır.İlgiliçalışmalarincelendiğindedövizkurununfiyatlargeneldüzeyiüzerindekietkilerininhangikanallararacılığıilegerçekleşeceğineilişkingörüşleribelirlibaşlıklaraltındasınıflandırmakmümkündür.Bubağlamda,dışaaçıkbirekonomidedövizkurundakideğişimlerinyurtiçiveyabancımallarıngörelifiyatlarınındeğişmesinenedenolarakyurtiçimallarayönelikyurtiçiveyurtdışıtalebideğiştirmesivebununsonucundatoplam talepkanalı ile fiyatları etkilemesiolasıkanallardan ilkidir.Buradauluslararasıticaretekonuolanveolmayanmallararasındakiayırımönemtaşımaktadır.İkinciolarak,dövizkurundameydanagelendeğişimler,tüketicifiyatendeksininhesaplanmasındakul-lanılansepetiniçindeyeralanithalmallarınyerliparacinsindenfiyatlarınıdeğiştirerekfiyatlargeneldüzeyinindedeğişmesineyolaçabilecektir.Üçüncüolarak,dövizkurunundeğişmesiithalgirdivearamalıfiyatlarınıdeğiştirerekfiyatlargeneldüzeyinietkileyebi-lecektir.Dördüncüolarakise,dövizkurundakideğişimlerözellikleTÜFE’yebağlınominalücretlerivenominalücretleraracılığıilefiyatlargeneldüzeyinietkileyebilecektir.(Sven-son(1998),AgenorveMontiel(2005))

Teorikbağlamdaelealındığında,dışticaretveenflasyonarasındakiilişkininyapısınayönelikolarakbir fikirbirliğibulunmadığıgörülmektedir.Romer(1993),durumabağlıparapolitikasıuygulandığıvarsayımındaveeksikrekabetkoşullarınıngeçerliolmasıdu-


rumundaözellikleküçükülkelerdedışaaçıklığınartmasıilebirliktegenişleticiparapoli-tikasıuygulamakdahazorhalegeleceğindenbudurumunenflasyonüzerindeolumluetkiyaratacağınıilerisürmüştür.Lane(1997),ticaretekonuolmayanmallariçintekelcireka-betkoşulları,ticaretekonumallariçinisetamrekabetpiyasasıkoşullarınıngeçerliolduğuküçükbirekonomivarsayımında,Phillipseğrisidahadikhalegeleceğindendışaaçıklıkarttıkça enflasyon oranlarının düşeceğini savunmuştur. Terra(1998), Romer(1993)’ındışaaçıklık ileenflasyonarasındanegatifbir ilişkiolduğuyönündekibulgusununborçkrizidönemiboyuncaveaşırıborçluülkeleriçingeçerliolduğunubunakarşınborçkriziöncesidönemveaşırıborçluolmayandiğerülkeleriçindışaaçıklıkileenflasyonarasındabutürbirilişkibulunmadığınıilerisürmüştür.Evans(2007),yabancıtüketicilerinithalmalıtaleplerininesnekolmadığıdurumdaparaotoritesinintekelcigücesahipolmako-numunukullanacakolmasınedeniiledışaaçıklıkileenflasyonarasındapozitifbirilişkibulunduğunu ortaya koymuştur. Cooke (2010),iki ülkeli genel dengemodeli kullandığıçalışmasındadışticarethadlerinintekelcifiyatlamadavranışlarıilebağlantılıolmasıso-nucupolitikayapıcılarınkısadönemPhillipseğrisindendahafazlayararlanmaeğilimindeolduklarınıvebunedenledışaçıklıkileenflasyonarasındapozitifbirilişkibulunduğunuilerisürmüştür.

Dışticaretihracatveithalatbağlamındaayrıayrıelealındığında,ihracatınartması,ihracatakonumallarınyurt içiarzınınhemyurt içi talebihemdeyurtdışı talebikarşı-lamayayeteceği varsayımındaölçekekonomileri veuzmanlaşmayolu ile ticaretekonumallarınmaliyetlerindevefiyatlarındabirdüşüşenedenolarakfiyatlargeneldüzeyinindedüşmesineyolaçacaktır.Ancak, ihracatakonumallarınyurt içiarzının toplamihraçmalıtalebinikarşılamayayetmemesidurumundaihraçmallarınınyurtiçiarzıazalacağın-danbudurumdaihracatartışıfiyatlargeneldüzeyiüzerindeyukarıyönlübirbaskıyadanedenolacaktır.İthalataçısındanbakıldığında,ithalattakiartışyaratacağırekabetnedeniileyurtiçindeüretilenithalikamecimallarınfiyatlarındadüşüşeyolaçarakfiyatlargeneldüzeyiüzerindeaşağıyönlübirbaskıyayolaçacakiken,diğeryandanyurtiçiarzınyurtiçitalebikarşılamayayetmemesinedeniileithalatınartmasıdurumundaithalmallarınayöneliktalepartışıithalatmalıfiyatlarınıartırarakfiyatlargeneldüzeyininyükselmesineyolaçacaktır.

Fiyatlargeneldüzeyiçerçevesindeelealındığında,nominaldövizkuruveyabancıfi-yatlargeneldüzeyiveri iken, yurt içi fiyatlargeneldüzeyininartmasıreeldövizkuru-nundüşmesineyolaçarak,ithalatveihracatesneklikleritoplamınınbirdenbüyükolduğuvarsayımıaltında,yerlimallarınithalmallarıkarşısındakirekabetgücünüzayıflatacakveithalatınartıpihracatınazalmasınayolaçacaktır.Tamesnekdövizkuruvesatınalmagücüparitesi varsayımlarında fiyatlar genel düzeyindeki değişmelernominal döviz kurundameydanagelecekdeğişmelerlegiderileceğindenfiyatlargeneldüzeyivedövizkuruara-sındabağlantınınortadankalkacağıilerisürülsedeHouck(1979)tarafındangösterildiğigibidövizkurundaortayaçıkacakayarlanmagecikmelerinedeniiletamesnekdövizkurusistemindedahienflasyondakigöreliartışticaretdengesinitersyöndeetkileyebilecektir.

Buçalışmadafiyatlargeneldüzeyi,ihracat,ithalatvedövizkurudeğişkenleriarasındayukarıdadaifadeedilentümolasıilişkiler1830-1893dönemiiçinOsmanlıİmparatorluğubağlamındaanalizedilmiştir.BildiğimizkadarıileçalışmaOsmanlıİmparatorluğu’ndail-gilideğişkenlerarasındakiilişkilerinaraştırılmasındamodernekonometriktekniklerkul-lanılarakyapılanilkçalışmadır.BuözelliğiyleçalışmaOsmanlıİktisatTarihibağlamındaekonomiyazınınakatkısağlamaktadır.

Çalışmaizleyenbiçimdekurgulanmıştır. İlkbölümdeyazıntaramasıyapılmış, ikincibölümdekullanılanverisetitanıtılarakçalışmanınyöntemiaçıklanmış,üçüncübölümdeçalışmadavekullanılanmodelveuygulamasonuçlarısunulmuşveçalışmadördüncüvesonbölümolansonuçbölümüiletamamlanmıştır.


1. YAZIN TARAMASIBayraktutanveArslan (2003),1980-2000dönemi içinTürkiye’dedövizkuru, itha-

lat ve enflasyon değişkenler arasındaki ilişkileri inceledikleri çalışmalarında Johansen(1988)veJohansenveJuselius(1990)eşbütünleşmeanaliziçerçevesindeçalışmayakonuolandeğişkenlerineşbütünleşikolduğubirbaşkadeyişleilgiliserilerarasındauzundö-nemlibirilişkibulunduğu,Granger(1969)nedensellikanalizibulgularınagöredövizkuruileithalatarasındaveİthalatileTEFEarasındaikiyönlünedensellikolduğutespitlerindebulunmuşlardır.

Dexter,Levivenault(2005)Ocak1967-Ocak1991dönemiaylıkverilerinikullanarakyaptıklarıçalışmalarındaABD’dedışticaretinenflasyonüzerindebelirginveayrıbiretkisiolduğuvePhillipseğrisinin tutarlıbirbiçimdetanımlanması içindış ticaretinetkisininanalizedahiledilmesininmutlakagerekliolduğusonucunaulaşmışlardır.

PahlavaniveRahimi(2009)İran’ailişkinyıllıkverilerikullanarak1971-2016dönemiiçinfiyatlargeneldüzeyi,geniştanımlıparaarzı,dövizkuru,reelgelir,enflasyonveyurtdışıfiyatlargeneldüzeyideğişkenleriarasındakiilişkilerianalizettikleriçalışmalarında,ARDLyöntemiçerçevesindeeldeettikleribulgularadayalıolarak,sözkonusudeğişkenlerarasındaeşbütünleşmeilişkisibulunduğuveuzundönemdedövizkuruilefiyatlargeneldüzeyiarasındaaynıyönlübirilişkibulunduğusonucunueldeetmişlerdir.

Mukthar(2010),1960-2017dönemiiçinbütçeaçığı,GSYİH,dövizkuru,enflasyonveticariaçıklıkdeğişkenlerinikullanarakyaptığıçalışmasındaPakistan’daincelemedöne-minde,Johansen(1988)veJohansenveJuselius(1990)eşbütünleşmetestibulgularınadayanarakçalışmayakonudeğişkenlerarasındabiruzundönemilişkisibulunduğu,uzundönemdedöviz kuru ile enflasyonarasındapozitif, ticari açıklık ile enflasyonarasındanegatifbirilişkibulunduğunugöstermiştir.

Ülke ve Ergün (2011) 1995-2010 dönemine ait aylık verileri kullanarak yaptıklarıçalışmalarındaTürkiye’de,Engle-Granger(1987)ikiaşamalıeşbütünleşmeyöntemiso-nuçlarıçerçevesindeithalatileenflasyonarasındanegatifyönlübirilişkiolduğu,Granger(1969)nedensellikanalizbulgularıçerçevesindekısadönemdeithalattanenflasyonadoğ-rutekyönlübirnedensellikilişkisibulunduğusonuçlarınavarmışlardır.

Samimi,GhaderiveSanginabadi(2012)1970-2009dönemiiçinyıllıkverilerikulla-narakİran’daenflasyon,parasalgenişlemehızı,kamubüyüklüğü,dışaçıklıkveküresel-leşmeindeksideğişkenleriarasındakiilişkileriaraştırdıklarıçalışmalarında,ARDLsınırtestiyaklaşımıçerçevesindeilgilideğişkenlerarasındaeşbütünleşmeilişkisiolduğu,dışaçıklık ileenflasyonarasındauzundönemdeaynıyönlübir ilişkibulunduğu,bunakar-şınkısadönemdedışaçıklıkileenflasyonarasındakiilişkininnegatifolduğubulgularınaulaşmışlardır.

Güneşvekonur(2013),Ocak2000-Aralık2011dönemiiçinüçaylıkverilerikullan-dıkları çalışmalarında, Türkiye’de Johansen (1988) ve Johansen ve Juselius (1990) eşbütünleşmeyaklaşımıçerçevesindeenflasyonveticariaçıklıkarasındauzundönemlibirilişkibulunduğu,kısadönemdeiseGranger(1969)nedensellikanalizisonuçlarıkapsa-mındaenflasyonvedışaaçıklıkarasında ikiyönlübirnedensellik ilişkisibulunduğunutespitetmişlerdir.

TariqveBibi(2014),1972-2012dönemiiçinenflasyon,bütçeaçığı,faizoranı,dışaçık-lıkvedövizkurudeğişkenleriiçinyıllıkverilerikullanarakyaptıklarıçalışmalarında,Pa-kistan’daincelemedönemindeeşbütünleşmeyeARDLyaklaşımıçerçevesindeilgilideğiş-kenlerarasındauzundönemlibirdengeilişkisibulunduğu,ticariaçıklığınuzundönemdeenflasyonuyükselttiği,benzerbiçimdeuzundönemdedövizkuruveenflasyonarasındapozitifbirilişkiolduğubulgularınaulaşmışlardır.


GülmezveAltıntaş(2015),1981-2011dönemineilişkinyıllıkverilerikullanarakTür-kiye’deGinikatsayısı,enflasyonvedışaçıklıkdeğişkenleriarasındakiilişkileriaraştırdık-larıçalışmalarında,Johansen(1988)veJohansenveJuselius(1990)eşbütünleşmeyön-temiçerçevesindeçalışmakapsamındaincelenendeğişkenlerarasındauzundönemlibirilişkiolduğu,kısadönemdehemenflasyonhemdedışaçıklıktanGinikatsayısınadoğrubirnedensellikilişkisibulunduğusonuçlarınıeldeetmişlerdir.

kızılgölveİpek(2016)Ocak1992-Mart2013dönemineilişkinüçaylıkverilerikul-lanarak Türkiye’de enflasyon, ticaret açıklığı, dış borç ve ticaret hadleri değişkenleriarasındakiilişkileriaraştırdıklarıçalışmalarında,ARDLyöntemiçerçevesindeilgilideğiş-kenlerineşbütünleşikolduğu,uzundönemdedışaaçıklıkveticarethadleriileenflasyonarasındapozitifbirilişkiolduğuvebenzerbiçimdekısadönemdeticaretaçıklığınınenf-lasyonüzerindepozitifbiretkisiolduğusonuçlarınaulaşmışlardır.

GöçerveGerede(2016)ithalat,ihracatvetüketicifiyatendeksideğişkenleriiçinOcak1989veOcak2015dönemiaylıkverilerikullandıklarıçalışmalarındaTürkiye’de,Gran-ger(1969)nedenselliktestisonuçlarınagöre,ihracatveenflasyonileithalatveenflasyonarasındaikiyönlünedensellikilişkisiolduğu,Toda-Yamamoto(1995)nedenselliktestiso-nuçlarınagöreihracatveenflasyonarasındaikiyönlüveithalattanenflasyonadoğrutekyönlünedensellikilişkisibulunduğu,Hatemi-J(2012)yönteminegörefarklıdönemlerdeihracattanenflasyona,enflasyondanihracata,ithalattanenflasyonaveenflasyondanitha-latadoğrunedensellik ilişkisiolduğuveHatemi-J(2008)rejimkırılmalıeşbütünleşmetestisonuçlarınagöreiseithalat,ihracatvetüketicifiyatendeksideğişkenleriarasındaeşbütünleşmeilişkisibulunduğunutespitetmişlerdir.

PetekveÇelik(2017)Türkiye’deOcak1994-Haziran2000dönemiverilerinikullana-rakyaptıklarıçalışmalarındaJohansen(1988)veJohansenveJuselius(1990)eşbütünleş-meanaliziçerçevesindeenflasyon,dövizkuru,ihracatveithalatdeğişkenlerinineşbütün-leşikoldukları, VECManalizinegörekısadönemdeTÜFE’denihracatveithalatadoğru,ihracattandövizkurunaveithalatadoğru,ithalattandövizkurunaveTÜFE’yedoğru,uzundönemdeisedövizkuru,ihracatveithalattanTÜFE’yedoğrubirnedensellikilişkisibulun-duğu,Granger(1969)nedenselliktestisonuçlarınagöreisedövizkurundanihracataveit-halattanihracatadoğrutekyönlübirnedensellikilişkisiolduğusonuçlarınaulaşmışlardır.

Şahin(2018),Ocak2005-Haziran2018dönemindeTürkiyeörneğiçerçevesindeay-lıkverilerikullanarakyaptığıçalışmasında,Gregory-Hansen(1996)yapısalkırılmalıeşbütünleşmeyönteminegöreenflasyon,ihracatveithalatarasındauzundönemlibirilişkibulunmadığı,Toda-Yamamoto(1995)yaklaşımınagörekısadönemdeihracatileenflas-yonveithalatileenflasyonarasındaGrangeranlamındaikiyönlüilişkiolduğuveBalcılarvd.(2010)Boostrapkayanpencereleryöntemiçerçevesindeenflasyon,ihracatveithalatarasındafarklıdönemleritibariylenedensellikilişkisiolduğubulgularınaulaşmıştır.

Uslu(2018),Türkiyeörneği içinHaziran2005-Aralık2017dönemineaitaylıkveri-lerikullanarakyaptığıçalışmasında,Granger(1969)nedenselliktestiçerçevesinde,reeldövizkuruveihracatileenflasyonveithalatdeğişkenleriarasındaçiftyönlüayrıcadövizkurundanithalatavedövizkurundanenflasyonadoğrutekyönlünedensellikilişkisioldu-ğusonucunaulaşmıştır.

khan, Teng ve khan (2019) 1980-2017 dönemine ilişkin yıllık verileri kullanarakÇin’dedövizkuru,GSYİH,enflasyon,faizoranıvedışaçıklıkdeğişkenleriarasındakiilişki-leriinceledikleriçalışmalarında,ARDLtestisonuçlarınagörearaştırmayakonuolande-ğişkenlerarasındauzundönemlibirilişkibulunduğu,uzundönemdedışaçıklığındövizkurunupozitif,enflasyonunisenegatifyöndeetkilediği,kısadönemdeenflasyoniledövizkuruvedışaçıklıkiledövizkuruarasındaaynıyönlüilişkibulunduğunutespitetmişlerdir.


2. VERİ SETİ ve YÖNTeMÇalışmadakullanılanverisetiveyöntemizleyenbölümdetanıtılmıştır.

2.1. Veri SetiBuçalışmada,1830-1913dönemineaityıllıkverilerkullanılarakOsmanlıİmparator-

luğu’ndaenflasyoniledışticaretvedövizkuruarasındakikarşılıklıdinamikilişkilerin-celenmiştir.Çalışmada,fiyatlargeneldüzeyi(P),ihracat(X),ithalat(M)vedövizkuru(R)değişkenlerikullanılmıştır.FiyatlargeneldüzeyiverisiŞevketPamuk’unkişiselinternetsitesinden1,ihracat,ithalatvekurverileriPamuk,1995s.25’tenderlenmiştir.Fiyatlarge-neldüzeyiverisiiçinbazyıl1918’dir.İhracatveİthalatverileriisemilyonİngilizSterliniolarakhesaplanmıştır.kurverisi1Sterlin=xOsmanlıAkçesicinsindendir.

2.2. YöntemÇalışmadafiyatlargeneldüzeyiileihracat,ithalatvedövizkurudeğişkenleriarasın-

dakikısaveuzundönemilişkilerinaraştırılmasıamacıiledoğrusalzamanserisiyöntem-lerindenyararlanılmıştır.Doğrusalzamanserisiyöntemlerikullanılırkenkarşılaşabileceken önemli sorunlardan bir tanesi düzmece regresyon sorunudur. Bu bağlamda düzmece reg-resyon sorunundan kaçınmak için incelenen zaman serilerinin özelliklerinin belirlenmesi son derece önemlidir. Bu kapsamda çalışmada üç aşamalı bir yöntem izlenmiştir.

İlkaşamadaincelenenzamanserilerinindurağanlığıbirimköktestleriilebelirlenmiş,ikinciaşamadailgilizamanserilerinindurağanlıközelliklerineenuygunyöntemkullanı-larakdeğişkenlerarasındauzundönemdebirdengeilişkisiolupolmadığıuyguneşbütün-leşmetestiilesınanmış,sonaşamadaisedeğişkenlerarasındakikısadönemnedensellikilişkileriuygunnedenselliktestiyöntemikullanılaraktespitedilmiştir.Çalışmakapsamın-dakullanılanyöntemlerçalışmanınizleyenbölümündeayrıntılandırılmıştır.

3. MODEL VE UYGULAMA SONUÇLARIÇalışmadakullanılanmodelveçalışmayailişkinuygulamasonuçlarıizleyenkısımda

ayrıntılandırılaraksunulmuştur.

3.1. ModelÇalışmakapsamındafiyatlargeneldüzeyiileihracat,ithalatvedövizkurudeğişkenleri

arasındakikısaveuzundönemilişkilerinaraştırılmasıamacıilekurulanmodel1numa-ralıdenklemilegösterilmiştir.

(1)

burada,tilgilidönemi,Pfiyatlargeneldüzeyini,Xihracatı,MithalatıveRdövizkuru-nugöstermektedir.Modeldeyeralandeğişkenlerlogaritmalarıalınarakanalizedahiledil-mişvelogaritmikdeğişkenlerinyeraldığımodel2numaralıdenklemilegösterilmiştir.

(2)

burada, ,fiyatlargeneldüzeyideğişkeninin, ,ihracatdeğişkenin, ,ithalatdeğiş-keninve ,dövizkurudeğişkenindoğallogaritmasını, isehatateriminigöstermektedir.

1 https://ata.boun.edu.tr/sites/ata.boun.edu.tr/files/faculty/sevket.pamuk/database/19b-ucret-ler_tablolar.pdf


3.2. Birim Kök Testleri2numaralıdenklemçerçevesindeçalışmayakonuolandeğişkenlerarasındakikısave

uzundönemliilişkilerindüzmece regresyon sorununa yol açmadan incelenebilmesi için önce-likle değişkenlerin durağanlık derecelerinin belirlenmesi gerekmektedir. Bu çerçevede, çalışma kapsamında incelenen zaman serilerinin durağanlık özelliklerinin belirlenmesinde Genişletil-miş Dickey-Fuller (ADF), Phillips-Perron (PP), Kwiatkowski–Phillips–Schmidt–Shin (KPSS) gibi geleneksel birim kök testlerinin yanı sıra yapısal kırılmaya izin veren Zivot-Andrews (ZA) ve Lee-Strazizich (LS) birim kök testlerinden de yararlanılmıştır. İlgili testler ve bu testlere ilişkin uygulama sonuçları çalışmanın izleyen bölümünde sunulmuştur.

3.2.1. Genişletilmiş Dickey-Fuller (ADF) TestiDickeyveFuller(1979,1981)tarafındangeliştirilmişolanveAR(1)sürecivarsayımı-

na dayanan geleneksel Dickey-Fuller birim kök testinde ortaya çıkabilecek ardışık bağlanım sorunun çözülmesi amacı ile ilgili testin Said ve Dickey (1984) tarafından AR(k) süreçlerini içerecek biçimde modifiye edilmiş versiyonu olan ADF testinde serilerin birim köke sahip olup olmadıkları yalnızca sabit ve hem sabit hem de trend içeren modeller için sırası ile 3 ve 4 nu-maralı denklemler yardımı ile sınanır.

(3)

(4)

burada farkoperatörünü, sabitterimi, trenddeğişkenini,kuygungecikmesayısı-nı, isebeyazgürültühatateriminiifadeetmektedir.ADFtestinde katsayısının0’aeşitolduğunuvedolayısıileilgiliserininbirimkökesahipolduğunuifadeedensıfırhipotezi,ilgilikatsayının0’danküçükolduğuvedolayısıileilgiliserininbirimkökesahipolmadı-ğınıifadeedenalternatifhipotezkarşısındatestedilmektedir.BuçerçevedehesaplanantestistatistiğiDickeyveFuller(1979)tarafındangösterildiğiüzeregelenekselt-dağılımı-na uymadığından ilgili test istatistiği MacKinnon (1991,1996) tarafından türetilen tablodeğerleriilekarşılaştırılmaktavehesaplananADFtestistatistiğininMackinnontablode-ğerlerindenbüyükolmasıdurumundasıfırhipotezireddedilerekserininbirimkökesahipolmadığısonucunaulaşılmaktadır.

Çalışmada incelendeğişkenler içinADFbirimkök testi sonuçlarıTablo1’de sunul-muştur:

Değişkenler Sabita Sabit ve Trendb

p -3.40**(0) -3.30(0)

dp - -12,00(0)

r -33.75*(11) -34.98*(2)

dr - -

m -0.92(2) -1.67(2)

dm -9.23*(1) -9.18*(1)

x -1.51(2) -2.21(0)

dx -8.20*(1) -8.24*(1)

Tablo 1.ADFBirimkökTestiSonuçları


ParanteziçindekideğerlerAICkriterinegörebelirlenenuygungecikmesayısınıgös-termektedir.Maksimumgecikmesayısı11olarakbelirlenmiştir.

a Kritik değerler %1, %5 için sırası ile -3.51 ve -2.89b Kritik değerler %1, %5 için sırası ile -4.07 ve -3.46 *ve**serilerinsırasıile%1ve%5düzeylerindedurağanolduğunugöstermektedir.Yalnızca sabit içeren ADF birim kök testi sonuçlarına göre, fiyatlar genel düzeyi ve döviz

kuru değişkenleri düzey durağan I(0) iken, ithalat ve ihracat değişkenlerinin birinci fark durağan I(1), hem sabit hem de trend içeren ADF birim kök testi sonuçlarına göre ise, döviz kuru değişkeni düzey durağan I(0) iken, fiyatlar genel düzeyi, ithalat ve ihracat değişkenlerinin birinci fark durağan I(1) olduğu bulgularına ulaşılmıştır.

3.2.2. Phillips-Perron (PP) TestiPhillipsvePerron(1988)tarafındanDickeyveFuller(1979,1981)testinedayalıola-

rakbu testte ortaya çıkan ardışık bağlanım ve değişen varyans sorunlarını çözmek amacı ile geliştirilen PP birim kök testi parametrik olmayan bir yönteme dayandığından aralarında zayıf bağımlılık olan ve heterojen dağılıma sahip olan verilerle çalışılmasına izin veren bir yapıdadır. Bu bağlamda, PP testi, ADF testinin aksine geleneksel DF testine gecikmeli değerlerin eklen-mesi yerine, DF denklemlerinin tahmin edilerek t istatistiklerinin farklı bir biçimde hesaplan-ması esasına dayanmaktadır. PP testinde serilerin durağanlık dereceleri yalnızca sabit ve hem sabit hem de trend içeren modeller için sırası ile 5 ve 6 numaralı denklemler yardımı ile sınanır.

(5)

(6)

buradaT,gözlemsayısınıifadeederkendiğerdeğişkenlerdahaönceifadeedilenan-lamlarındakullanılmışlardır.ADFtestindeolduğugibiPPtestindedeilgiliserininbirimkökesahipolduğunuifadeedenve katsayısının0’aeşitolduğunugösterensıfırhipote-zi,ilgiliserininbirimkökesahipolmadığınıifadeedenalternatifhipotezkarşısındatestedilmektedir.BuçerçevedehesaplanantestistatistiğiMackinnon(1991,1996)tarafındantüretilen tablodeğerleri ilekarşılaştırılmaktavehesaplananPP test istatistiğininMac-kinnontablodeğerlerindenbüyükolmasıdurumundasıfırhipotezireddedilerekserininbirimkökesahipolmadığısonucunaulaşılmaktadır.

ÇalışmadakapsamındaincelendeğişkenleriçinPPbirimköktestisonuçlarıTablo2’desunulmuştur:


p -3.45**(3) -3.26(3)

dp - -12,14*(2)

r -4.80*(10) -3.59**(10)

dr - -

m -0.88(3) -2.30(2)

dm -12.10*(5) -12.03*(5)

x -1.61(7) -1.98(2)

dx -11.60*(6) -11.99(7)*

Tablo 2. PPBirimkökTestiSonuçları

ParanteziçindekideğerlerBarlettkernelyöntemivenewey-WestBandwithkriterinegörebelirlenenuygungecikmesayısınıgöstermektedir.


a Kritik değerler %1 ve %5 için sırası ile -3.51 ve -2.89b Kritik değerler %1 ve %5 için sırası ile -4.07 ve -3.46 *ve**serilerinsırasıile%1ve%5düzeylerindedurağanolduğunugöstermektedir.Yalnızca sabit içeren PP birim kök testi sonuçlarına göre, fiyatlar genel düzeyi ve döviz

kuru değişkenleri düzey durağan I(0) iken, ithalat ve ihracat değişkenlerinin birinci fark du-rağan I(1), hem sabit hem de trend içeren PP birim kök testi sonuçlarına göre ise , döviz kuru değişkeni düzey durağan I(0) iken, fiyatlar genel düzeyi, ithalat ve ihracat değişkenlerinin birinci fark durağan I(1) olduğu tespit edilmiştir.

3.2.3. Kwiatkowski–Phillips–Schmidt–Shin (KPSS) TestiKwiatkowski, Phillips, Schmidt ve Shin tarafından geliştirilen KPSS durağanlık testi ADF

ve PP testlerinden, test istatistiğinin Lagrange Çarpanı üzerine kurulmuş olması ve sıfır hipo-tezinin ADF ve PP testlerinin aksine incelemeye konu serinin durağan olduğunu ifade etmesi bakımlarından farklılaşmaktadır. KPSS testinde incelemeye konu seriler deterministtik trend-den arındırıldığından sıfır hipotezinin ima ettiği durağanlık trend durağanlıktır. KPSS testinde serilerin durağanlığı 7 ve 8 numaralı denklemler yardımı ile sınanır.

, (7)

(8)Burada tümdeğişkenveparametreler çalışmanınöncekibölümlerinde ifadeedilen

anlamlarındakullanılmışlardırÇalışmada incelendeğişkenler içinkPSSbirimkök testi sonuçlarıTablo3’te sunul-

muştur.


p 0.59*(6) 0.25(6)

dp - 0,11**(1)

r 0.52*(6) 0.19**(6)

dr - -

m 1.06(6) 0.21(6)

dm 0.08**(4) 0.08**(4)

x 1.00(7) 0.26(2)

dx 0.22**(6) 0.09**(8)

Tablo 3. kPSSDurağanlıkTestiSonuçları

ParanteziçindekideğerlerBarlettkernelyöntemivenewey-WestBandwithkriterinegörebelirlenenuygungecikmesayısınıgöstermektedir.

akritikdeğerler%1ve%5içinsırasıile0.739ve0.463bkritikdeğerler%1ve%5içinsırasıile0.216ve0.146*ve**serilerinsırasıile%1 ve %5 düzeylerinde durağan olduğunu göstermektedir.Yalnızca sabit içeren KPSS durağanlık testi sonuçlarına göre, fiyatlar genel düzeyi ve

döviz kuru değişkenleri düzey durağan I(0) iken, ithalat ve ihracat değişkenlerinin birinci fark durağan I(1), hem sabit hem de trend içeren KPSS birim kök testi sonuçlarına göre ise , döviz kuru değişkeni düzey durağan I(0) iken, fiyatlar genel düzeyi, ithalat ve ihracat değiş-kenlerinin birinci fark durağan I(1) olduğu saptanmıştır.


3.2.4. Zivot-Andrews (ZA) TestiYapısalkırılmalarıdikkatealanbirbirimköktestiolanPerron(1989)birimköktesti-

nintemelindeyatanyapısalkırılmanındışsalolarakbilindiğivarsayımınıeleştirenZivotveAndrews (1992) yapısal kırılmanın içsel olarak tahmin edildiği Zivot-Andrews (ZA)birimköktestinigeliştirmişlerdir.Zivot-Andrews(ZA)birimköktestinde9,10ve11nu-maralıdenklemlerileifadeedilenmodellerkullanılmaktadır.

(Model A) (9)

(Model B) (10)

(Model C) (11)

Burada, olmaküzerezamanı, kırılmazamanınıgöstermektedir.

, ikensıfır,aksihaldebirdeğerinialanvesabitterimdekiyapısaldeğişimigösteren,

ise iken ,aksihaldebirdeğerinialanvetrenddeortayaçıkanyapısaldeği-şimigösterenkukladeğişkenlerdir.

Zivot-Andrews birim kök testinde, her bir yapısal kırılma noktasının tespit edil-mesi amacıyla her bir olası kırılma zamanı için farklı bir kukla değişken kullanılarak

olmaküzere,Enküçükkareleryöntemikullanılarak, tanereg-resyonkurulurveburegresyonlar içerisinde katsayısınınenküçük istatistiğinesa-hipolduğuregresyonailişkintarihuygunkırılmanoktasıolarakbelirlenir.Uygunkırılmanoktasınınbelirlenmesininardından içinhesaplananZAistatistiğininmutlakdeğerininkritikZAdeğerindenbüyükolmasıdurumundatrendfonksiyonundameydanagelenyapı-salbirkırılmanedeniileserinindurağanolmadığısonucunaulaşılır.

ÇalışmadaincelendeğişkenleriçinZAbirimköktestisonuçlarıizleyenTablo4’tesu-nulmuştur.


p -3.69(1)[1853] -3.74(1)[1855]

dp -9.53*(1)[1856] -9.63*(1)[1856]

r -3.20(0)[1864] -3.40(2)[1876]

dr -9.89*(1)[1870] -10.05*(1)[1857]

m -3.63(2)[1876] -3.40(2)[1876]

dm -9.89*(1)[1870] -10.05*(1)[1857]

x -4.69(0)[1877] -6.34*(0)[1877]

dx -8.86(1)[1872] -

Tablo 4. ZABirimkökTestiSonuçları


Paranteziçindekideğerleruygungecikmesayısınıgöstermektedir.köşeliparanteziçindekideğerleryapısalkırılmanıngerçekleştiğitarihigöstermekte-

dir.akritikdeğerler%1ve%5içinsırasıile-5,34ve-4,93bkritikdeğerler%1ve%5içinsırası ile -5,57 ve -5,08 * ve ** serilerin sırası ile %1 ve %5 düzeylerinde dur ağan olduğunu göstermektedir.ModelAçerçevesindekiZAbirimköktestisonuçlarınagöre,ihracat,fiyatlargeneldü-

zeyi,dövizkuruveithalatdeğişkenlerininbirincifarkdurağanI(1),modelCçerçevesin-dekiZAbirimköktestisonuçlarınagöreise,ihracatdeğişkenidüzeydurağanI(0)iken,fiyatlargeneldüzeyi,dövizkuruvedeğişkenlerininbirincifarkdurağanI(1)olduğugö-rülmektedir.

3.2.5. Lee-Strazizich (LS) TestiLeeveStrazizich(2003,2004)ZivotveAndrews(1992)testinitekkırılmalıolması

nedeni ilebirdençokkırılmanınolduğudurumlardasahtereddetmesorununayolaça-bileceğiveADFtipi testlerolan hemZivot-Andrews(1992)hemde ikikırılmaya izinvermesinekarşınLumsdainevePapell(1997)birimköktestleriniiseilgilitestlereilişkinkritikdeğerlerhesaplanırkensıfırhipotezindekırılmayayervermemelerinedeniileeleş-tirereksözkonusubirimköktestlerinealternatifolarakhemsıfırhemdealternatifhipo-tezlerdeyapısalkırılmalaraizinverenveSchmidtvePhillips(1992)tarafındangeliştirilenLagrangeÇarpanlarıbirimköktestinedayananLSbirimköktestinigeliştirmişlerdir.LSbirimköktestinindayandığıveriyaratmasüreciaşağıdayeralandenklemdesunulmuştur.

, (12)

burada dışsaldeğişkenlervektörünügösterirkendiğerdeğişkenveparametrelerçalışmanınöncekibölümlerindeifadeedilenanlamlarındakullanılmışlardır.İkikırılmalıLStestindeModelAiçin ]modelCiçinise ]biçimindedir.ModelAveModelC’de ,düzeydekırılmalaraizinverenkukladeğişkenigöstermektedir. kukladeğişkeni i=1,2 ikenve ikiyapısalakırılmayaait tarihlerigöstermeküzere ikenbir,diğerdurumlarda sıfırdeğerini almaktadır.ModelC’de ,eğimdekırılmalaraizinverenkukladeğişkenigöstermektedir. kukladeğiş-kenii=1,2ikenve ikiyapısalakırılmayaaittarihlerigöstermeküzere iken

,diğerdurumlardasıfırdeğerinialmaktadır.Çalışmada incelenendeğişkenler içinLSbirimkök testi sonuçlarıTablo5’te sunul-

muştur:

Değişkenler Model Aa Model Cb

p -1.66(6)[1854,1891] -5.49(6)[1847,1873]

dp -4.05**(2)[1858,1860] -9.82*(1)[1856,1863]

r -3.89**(8)[1844,1846] -28.46*(4)[1837,1843]

dr - -

m -2.64(9)[1856,1894] -4.25(9)[1864,1896]

dm -4.23*(2)[1875,1902] -10.35*(1)[1857,1864]

x -2.28(10)[1856,1882] -5.25(6)[1868,1886]

dx -9.02*(1)[1873.1879] -10.86*(0)[1843,1851]

Tablo 5. LSBirimkökTestiSonuçları


ParanteziçindekideğerlerBarlettuygungecikmesayısınıgöstermektedir.köşeli parantez içindeki değerler yapısal kırılmaların gerçekleştiği tarihleri göster-

mektedir.a Kritik değerler %1 ve %5 için sırası ile -4.07 ve -3.56 b Kritik değerler %1 ve %5 için sırası ile -7.19 ve -6.31

* ve ** serilerin sırası ile %1 ve %5 düzeylerinde durağan olduğunu göstermektedir.

LSbirimköktestimodelAsonuçlarınagöre,dövizkurudeğişkenidüzeydurağanI(0)iken,fiyatlargeneldüzeyi,ihracatveithalatdeğişkenlerininbirincifarkdurağanI(1),LSbirimköktestiModelCmodelisonuçlarınagörede,dövizkurudeğişkenidüzeydurağanI(0)iken,fiyatlargeneldüzeyi,ihracatveithalatdeğişkenlerininbirincifarkdurağanI(1)olduğubulgularınaulaşılmıştır.

Birim kök testi sonuçları toplu olarak değerlendirildiğinde hiçbir değişkenin ikin-ci farkdurağanI(2)olmadığıveZAtestimodelAsonuçlarıdışındakitümtestleregöredeğişkenlerinfarklıderecelerdendurağanolduğubulgularınaulaşılmıştır.Buçerçevede,incelenendeğişkenlerfarklıderecedendurağanolduklarındanilgilideğişkenlerarasında-kiuzundönemilişkilerininincelenmesinde,değişkenlerininaynıdurağanlıkderecelerinesahipolmalarıgerektiğivarsayımınadayananvektörardışıkbağlanım(VAR)modelininyadaartık tabanlıEngle-Granger, Johansen-JuseliusveGregory-Hanseneşbütünleşmetestlerininkullanılmasısapmalısonuçlarayolaçacağındanmümkündeğildir.Buçerçeve-de,düzeydurağan[I(0)]değişkenlerilebirincifarkındadurağan[I(0)]değişkenlerara-sındakiilişkilerineşbütünleşmeyöntemiilearaştırılmasınaolanaksağlayan,PesaranvePesaran(1997),PesaranveSmith(1998),PesaranveShin(1999)vePesaranvediğer-leri (2001) tarafındangeliştirileneşbütünleşmeyöntemineARDLyaklaşımı,çalışmayakonuolandeğişkenlerarasındakikısaveuzundönemilişkilerinaraştırılmasıiçinenuy-gunyaklaşımolduğundanfiyatlargeneldüzeyi,ihracat,ithalatvedövizkurudeğişkenleriarasındakikısaveuzundönemlidinamik ilişkilersözüedilenARDLsınır testiyöntemikullanılarakincelenmiştir.ARDLsınırtestininuygulamaaşamalarıvebuçerçevedeeldeedilenuygulamasonuçlarıçalışmanınizleyenbölümündesunulmuştur.

3.3. ARDL Sınır Testi

3.3.1. Modelin ARDL Biçiminin OluşturulmasıÇalışmayakonuolandeğişkenlerarasındauzundönemdebireşbütünleşmeilişkisi

bulunupbulunmadığınınsınanmasıiçinöncelikleçalışmanınöncekikısımlarındayeralan2numaralıdenkleminARDLbiçimioluşturulmalıdır.Bukapsamda2numaralıdenklemiçinoluşturulantrendsiz ve trendli ARDL modelleri 13 ve 14 numaralı denklemlerde sunul-muştur.

(13)

(14)

Burada, sabitterimi, ve ilgilideğişkenlereilişkinparametreleri,j=1, 2, ..., n olmak üzere ve maksimum uygun gecikme sayılarını ve ve sırasıileLSbirimköktestiModelCtarafındanbelirlenenyapısalkırılmayıllarıolan1854ve1891yıllarınailiş-kinkukladeğişkenlerigösterirkendiğerdeğişkenlerçalışmadadahaöncekibölümlerdeaçıklanananlamlarındakullanılmıştır.


3.3.2. Uygun Gecikme Yapısına Sahip ARDL Modelinin Belirlenmesi Ve TahminiPesaran ve diğerleri (2001) tarafından belirtildiği gibi değişkenler arasında eş bü-

tünleşme ilişkisibulunupbulunmadığınınaraştırılmasındakullanılacakuygungecikmeyapısınasahipARDLmodelininbelirlenmesiiçin,enyüksekgecikmeuzunluğu13ve14numaralıdenklemlerileifadeedileneşitlikleriçinsırasıile ve ,açıklayıcıde-ğişkensayısıise(k) olmaküzere13ve14numaralıeşitlikleriçinsırasıile ve ARDLmodeliOLSyöntemiiletahminedilirvetahminedilenmodellerAIC,-SIC,HQveDüzeltilmiş kriterleriçerçevesindekarşılaştırılarak,mutlakdeğeranlamındaenyüksekdeğeresahipolanmodel ilgilikriterbağlamındauygungecikmeuzunluğunasahipARDLmodeliolarakbelirlenerekilgilimodelinparametreleritahminedilir.

Pesaranvediğerleri(2001),ilgilikriterçerçevesindeuygunmodelolarakseçilenmo-del(ler)inardışıkbağlanım,değişenvaryanslılık,modelkurmahatasıvenormallikbağla-mındatanısaldenetimtestlerinetabitutularakmodel(ler)ingeçerliliğininsınanmasınınyanısırayineilgilimodel(ler)inparametrelerininCUSUMveCUSUMSQtestleriileistik-rarlıolupolmadıklarınınsınanmasıgerektiğiniifadeetmişlerdir.

Bubağlamdauygungecikmeyapısına sahipARDLmodelleriAIC,SIC,HQvedüzel-tilmiş kriterleriçerçevesindebelirlenerektahminedilmiştir.UygungecikmeyapısınasahipherbirARDLmodeli,ilgilimodeldenormallikvarsayımınınsağlanıpsağlanmadığı-nınsınanmasıiçinJarque-Beratesti(ilgilitestistatistiği ileifadeedilmiştir),ardışıkbağlanımsorunubulunupbulunmadığınınbelirlenmesiamacı ile Breusch-GodfreyLMtesti(ilgilitestistatistiği1gecikmeiçin 4gecikmeiçin ileifadeedilmiştir),değişenvaryanssorunubulunupbulunmadığınınsınanmasıamacı ileARCHtesti (ilgilitestistatistiği ileifadeedilmiştir),vemodelbelirlemehatasıbulunupbulunmadığı-nıntestedilmesiamacıileRamseyRESETtesti(ilgilitestistatistiği ileifadeedilmiş-tir)iletanısaldenetimtestlerinetabitutulmuştur.Ayrıca,herbirmodel,ilgilimodelinpa-rametrelerininincelemedönemindeyapısalolarakistikrarlıolupolmadığınınsınanmasıamacıileCUSUMveCUSUMSQtestleriilesınamayatabitutulmuştur.Buçerçevede,AIC,SIC,HQvedüzeltilmiş kriterleriçerçevesindetahminedilenuygungecikmeyapısınasahipARDLmodelleriveilgilimodellereilişkintanısaldenetimtestsonuçlarıtrenddeğiş-kenininyeralmadığı13numaralıdenklemiçinTablo6vetrenddeğişkeninyeraldığı14numaralıdenklemiçinTablo7’desunulmuştur.

KriterUygun ARDL

ModeliCUSUMa CUSUMSQa

AIC ARDL(1,0,2,4)

2.39(0.30)

1.00(0.31)

2.39(0.66)

8.03***(0.09)

0.01(0.90) Pozitif Pozitif

SIC-HQ ARDL(1,0,1,4)

6.23**(0.04)

0.70(0.40)

2.62(0.62)

6.01(0.19)

0.00(0.98) negatif negatif

R2 ARDL(1,3,3,4)

0.64(0.72)

0.51(0.47)

3.43(0.48)

6.22(0.18)

0.68(0.40) Pozitif Pozitif

Tablo 6.Trendsizp|x,m,riçinUygunGecikmeYapısınaSahipARDLModelleriveTanısalDenetimSonuçları

Paranteziçindekideğerlerolasılık(p)değerlerinigöstermektedir.*ve**ilgilimodeldesırasıile%1 ve %5 anlam düzeyinde ilgili teste ilişkin sorun bulun-

duğunu göstermektedir. a İlgili test için pozitif ibaresi modelin parametrelerin istikrarlı, negatif ibaresi ise modelin

parametrelerinin istikrarsız olduğunu göstermektedir.


KriterUygun ARDL

ModeliCUSUMa CUSUMSQa

AIC,HQ,R2 ARDL(1,0,1,4)

6.27**(0.04) 0.22(0.63) 3.43

(0.48)5.30(0.25)

0.09(0.66) Pozitif negatif

SIC ARDL(1,0,1,2)

7.87**(0.01) 0.03(0.84) 2.92

(0.57)3.71(0.44)

0.11(0.73) Pozitif negatif

Tablo 7.Trendlip|x,m,riçinUygunGecikmeYapısınaSahipARDLModelleriveTanısalDene-timSonuçları

Paranteziçindekideğerlerolasılık(p)değerlerinigöstermektedir.*ve ** ilgilimodelde sırası ile%1ve%5anlamdüzeyinde ilgili teste ilişkin sorun

bulunduğunugöstermektedir.a İlgili test için pozitif ibaresi modelin parametrelerin istikrarlı, negatif ibaresi ise modelin

parametrelerinin istikrarsız olduğunu göstermektedir.Tablo6veTablo7’deyeralansonuçlarincelendiğinde,trenddeğişkeninyeralmadığı

modellerden,AICkriterinegörebelirlenenARDL(1,0,2,4)modelinindeğişenvaryans,SICveHQkriterlerinegörebelirlenenARDL(1,0,1,4)modelininnormallikveparametreistik-rarı,trenddeğişkenininyeraldığımodellerdenise,AIC,HQvedüzeltilmiş kriterleri-negörebelirlenenARDL(1,0,1,4)modeliileSICkriterinegörebelirlenenARDL(1,0,1,2)modelininnormallikveparametreistikrarı testlerindebaşarısızolduğugörülmektedir.İlgilimodeller tanısal denetim testlerindebaşarısız olduklarından çalışmanın ilerleyenbölümündetahminamacıilekullanılmamışlardır.

Tablo6veTablo7’deyeralansonuçlarçerçevesindetümtanısaldenetimtestlerinibaşarıilegeçentekmodeltrenddeğişkeninyeralmadığıvedüzeltilmiş kriterinegörebelirlenenARDL(1,3,3,4)modelidir.Buçerçevede,ARDL(1,3,3,4)modelineilişkintahminsonuçları,önemliistatistiklervetanısaldenetimsonuçlarıTablo8’desunulmuştur.

Değişken Katsayı Standart Hata t-istatistiği Olasılık Değeri

LnP(-1)* 0.789 0.057 13.793 0.000

LnX** -0.203 0.084 -2.408 0.019

LnX(-1) 0.053 0.097 0.544 0.588

LnX(-2) 0.011 0.097 0.118 0.906

LnX(-3) -0.156 0.082 -1.916 0.060

LnM 0.072 0.061 1.180 0.242

LnM(-1)** 0.257 0.070 3.653 0.001

LnM(-2) -0.110 0.070 -1.572 0.121

LnM(-3)*** 0.116 0.066 1.764 0.083

LnER* -0.845 0.279 -3.031 0.004

LnER(-1)* 2.202 0.325 6.765 0.000

LnER(-2)* -1.826 0.348 -5.247 0.000

LnER(-3) -0.218 0.342 -0.637 0.527

LnER(-4)* 0.737 0.248 2.970 0.004


@YEAR=1854 0.017 0.069 0.245 0.807

@YEAR=1891 0.028 0.069 0.410 0.683

C* 0.199 0.069 2.865 0.006

Önemli İstatistikler

R-kare 0.9152 BağımlıDeğişkenOrtalaması 1.5758

DüzeltilmişR-kare 0.8937 BağımlıDeğişkenStandartSapması 0.2296

RegresyonStandartHatası

0.0749 AkaikeBilgikriteri -2.1600

ArtıkkarelerToplamı 0.3532 Schwarzkriteri -1.6538

LogaritmikOlabilirlik 103.3995 Hannan-Quinnkriteri -1.9570

F-istatistiği 42.4931 Durbin-Watsonİstatistiği 2.1307

Olasılık(F-istatistiği) 0.0000

Tanısal Denetim İstatistikleri

Test Türü katsayı Test Türü katsayı

0.64(0.72) 6.22(0.18)

0.51(0.47) 0.68(0.40)

3.43(0.48)

Tablo 8.p|x,m,riçinARDL(1,3,3,4)ModeliTahminSonuçları

* , ** ve *** ilgili değişkenin sırası ile %1,%5 ve %10 düzeylerinde anlamlı olduğunu göstermektedir.

3.3.3. Uygun Gecikme Yapısına Sahip ARDL Modelinin Kısıtsız Hata Düzeltme Biçiminin Tahmini SınırtestiyaklaşımındauygunARDLmodelininbelirlenmesininardındanilgiliARDL

modelininkısıtsızhatadüzeltmebiçimioluşturulmalıdır.Bubağlamda,çalışmaçerçeve-sinde13numaralı denklemle ifadeedilen ARDL modelinin kısıtsız hata düzeltme biçimi aşağıda yer alan denklemde sunulmuştur.

(15)buradai=1,2,…,nolmaküzere = ,ARDLmodeli içinbelirlenenuygungecikme

sayılarınınbireksikdeğerlerinigöstermektedir.Diğerdeğişkenveparametrelerçalışma-nınöncekibölümlerindeaçıklanananlamlarındakullanılmışlardır.ARDL(1,3,3,4)modeliiçin15numaralı denklemle ifade edilenkısıtsızhatadüzeltmebiçimine ilişkin tahminsonuçları,önemliistatistiklervetanısaldenetimtestsonuçlarıTablo9’dasunulmuştur.


Değişken Katsayı StandartHata t-istatistiği Olasılık

DeğeriC* 0.199 0.078 2.543 0.014

LnP(-1)* -0.211 0.064 -3.274 0.002

LnX(-1)* -0.295 0.100 -2.951 0.004

LnM(-1)* 0.335 0.107 3.136 0.003

LnER(-1) 0.050 0.175 0.288 0.775

D(LnX)** -0.203 0.095 -2.137 0.037

D(LnX(-1)) 0.145 0.102 1.416 0.162

D(LnX(-2))*** 0.156 0.092 1.701 0.094

D(LnM) 0.072 0.068 1.047 0.299

D(LnM(-1)) -0.006 0.088 -0.070 0.944

D(LnM(-2)) -0.116 0.074 -1.565 0.123

D(LnER)* -0.845 0.314 -2.689 0.009

D(LnER(-1))* 1.307 0.289 4.523 0.000

D(LnER(-2))*** -0.519 0.280 -1.857 0.068

D(LnER(-3))** -0.737 0.280 -2.636 0.011

@YEAR=1854 0.017 0.078 0.218 0.829

@YEAR=1891 0.028 0.078 0.364 0.717




RegresyonStandartHatası 0.0749 AkaikeBilgikriteri -2.1600






TestTürü katsayı TestTürü katsayı

0.64(0.72)

6.22(0.18)

0.51(0.47)

0.68(0.40)

3.43(0.48)

Tablo 9.p|x,m,riçinARDL(1,3,3,4)ModelineDayalıkısıtsızHataDüzeltmeModeliTahminSonuçları

* , **ve *** ilgilideğişkeninsırası ile%1,%5 ve %10 düzeylerinde anlamlı olduğunu göstermektedir.


Tablo 9’da yer alan sonuçlar çerçevesinde, ARDL (1,3,3,4) modeline dayalı kısıtsız hata düzeltme modeli tüm tanısal denetim testlerinden başarı ile geçtiği görülmektedir.

3.3.4. Uygun Gecikme Yapısına Sahip ARDL Modelinin Kısıtsız Hata Düzeltme-Biçiminin Tahmini

ARDL (1,3,3,4)modeline dayalı kısıtsız hata düzeltmemodeli tüm tanısal denetimtestlerindenbaşarı ilegeçtiğindendeğişkenlerarasındauzundönemlibirdengeilişkisibulunupbulunmadığısınırtestiyaklaşımıilesınanarakilgilisınamasonucuTablo10’dasunulmuştur.

F(p|x,m,r) 4.398**

AltveÜstSınırkritikFDeğerleri

90.0% 95.0% 97,5% 99.0%

k I(0) I(1) I(0) I(1) I(0) I(1) I(0) I(1)

3 2.711 3.800 3.219 4.378 3.727 4.898 4.385 5.615

Tablo 10.p|x,m,riçinARDL(1,3,3,4)ModelineDayalıkısıtsızHataDüzeltmeModeliSınırTestiSonuçları

Kritik değerler Peseran ve Peseran (2009)’dan alınmıştır.Tablo10’dayeralansonuçlaragöre,hesaplananFdeğeri;F(p|x,m,r)=4.398,%5an-

lamdüzeyindekritiküstsınırdeğeriolan4,378’denbüyükolduğundandeğişkenlerara-sındaeşbütünleşmeilişkisiolduğubulgusunaulaşılmıştır.Bukapsamda,ihracat,ithalatvedövizkurudeğişkenlerininbirlikteuzundönemdefiyatlargeneldüzeyininbelirleyicideğişkenleriolduğusaptanmıştır.

3.3.5. Uzun Dönem Katsayıların TahminiDeğişkenlerarasındaeşbütünleşmeilişkisibulunduğununtespitedilmesininardından,kısıtsız

hatadüzeltmemodelikullanılarakherbirbağımsızdeğişkeninbirgecikmelidüzeydeğerinin15nu-maralı denklemde i=1,2,3olmaküzere biçiminde ifade edilenkatsayısı, bağımlı değişkeninbirgecikmelidüzeydeğerinin15numaralıdenklemde ileifadeedilenkatsayısınabölünereknormal-leştirmeişlemiyapılırakilgilibağımsızdeğişkeniçinuzundönemkatsayılarıeldeedilmelidirBuçer-çevede,ARDL(1,3,3,4)modelinedayalıolaraktahminedilenkısıtsızhatadüzeltmemodelisonuçlarıçerçevesindehesaplananuzundönemkatsayılarıTablo11’desunulmuştur.

Değişken Katsayı Standart Hata t-istatistiği Olasılık Değeri

x* -1.399 0.461 -3.032 0.0035

m* 1.586 0.460 3.448 0.0010

r 0.238 0.710 0.336 0.7382

Tablo 11.p|x,m,riçinARDL(1,3,3,4)ModelineDayalıkısıtsızHataDüzeltmeModelindenEldeEdilenUzunDönemkatsayıları

. *,**ve *** ilgilideğişkeninsırası ile%1,%5ve%10düzeyindeanlamlıolduğunugöstermektedir.

Tablo11’deyeralansonuçlaragöreuzundönemde ihracat ile fiyatlargeneldüzeyiarasındanegatifbir ilişkivardır.Buçerçevede,uzundönemdeihracattameydanagelen%1’likbirdeğişiminfiyatlargeneldüzeyinitersyönde%1,399oranındadeğiştirmektedir.Tablo11’deyeralansonuçlarçerçevesinde,uzundönemdeithalatileenflasyonarasındapozitifbirilişkibulunduğutespitedilmiştir.Bubağlamda,uzundönemdeithalattamey-danagelen%1’likbirdeğişiminfiyatlargeneldüzeyindeaynıyönde%1.586oranındabir


değişimeyolaçtığıtahminedilmiştir.Tablo11’egörehernekadaruzundönemde,dövizkuru ile fiyatlargeneldüzeyiarasındapozitifbir ilişkibulunduğu tespitedilsede ilgilideğişkeneilişkinkatsayıistatistikiolarakanlamlıdeğildir.

3.3.6. Değişkenler Arasındaki Kısa Dönem İlişkilerin BelirlenmesiDeğişkenler arasında eş bütünleşme ilişkisi bulunduğuna karar verilenmodel için

uzundönemkatsayılarıhesaplandıktanvebukatsayılarçerçevesinde hata düzeltme terimi serisi elde edildikten sonra, değişkenler arası kısa dönem ilişkilerin araştırılması için 15 nu-maralı denklem ile ifade edilen modelde değişkenlerin bir gecikmeli düzey değerlerinin yerine hata düzeltme terimi serisi kullanılarak kısa dönem hata düzeltme modeli tahmin edilmelidir. 15 numaralı denklem için kurulan kısa dönem hata düzeltme modeli 16 numaralı denklem ile gösterilmiştir.

(16)ARDL(1,3,3,4,)modelinedayalıkısıtsızhatadüzeltmemodelindeneldeedilenkısadö-

nemhatadüzeltmemodelitahminsonuçları,önemliistatistiklervetanısaldenetimtest-leriTablo12’desunulmuştur.

Değişken Katsayı StandartHata t-istatistiği Olasılık Değeri

C* 0.199 0.046 4.344 0.000

D(LnX)** -0.203 0.088 -2.305 0.025

D(LnX(-1)) 0.145 0.093 1.558 0.124

D(LnX(-2))*** 0.156 0.087 1.801 0.077

D(LnM) 0.072 0.063 1.130 0.263

D(LnM(-1)) -0.006 0.077 -0.080 0.937

D(LnM(-2))*** -0.116 0.068 -1.713 0.092

D(LnER)* -0.845 0.256 -3.301 0.002

D(LnER(-1))* 1.307 0.269 4.861 0.000

D(LnER(-2))** -0.519 0.258 -2.010 0.049

D(LnER(-3))* -0.737 0.262 -2.811 0.007

@YEAR=1854 0.017 0.075 0.226 0.822

@YEAR=1891 0.028 0.076 0.373 0.710

ect(-1)* -0.211 0.049 -4.293 0.000




RegresyonStandartHatası 0.0749 AkaikeBilgikriteri -2.1600







TestTürü katsayı TestTürü katsayı

0.64(0.72) 6.22(0.18)

0.51(0.47) 0.68(0.40)

3.43(0.48)

Tablo 12.p|x,m,riçinARDL(1,3,3,4)ModelineDayalıkısıtsızHataDüzeltmeModelindenEldeEdilenkısaDönemHataDüzeltmeModeli

. *,**ve *** ilgilideğişkeninsırası ile%1,%5ve%10düzeyindeanlamlıolduğunugöstermektedir.

Kısa dönem hata düzeltme modeli sonuçlarına göre, kısa dönemde fiyatlar genel düzeyi ile ihracattaki değişimin iki gecikmeli değeri ve kurdaki değişimin bir gecikmeli değeri arasın-da pozitif ve fiyatlar genel düzeyi ile ihracattaki değişimin düzey değeri, ithalattaki değişimin iki dönem gecikmeli değeri, kurdaki değişimin düzey, iki ve üç gecikmeli değerleri arasında negatif ve istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki olduğu tespit edilmiştir.

Modelinyenidendengeyegelmehızınıifadeedenhatadüzeltmeterimi(ecm(-1))kat-sayısınındeğeri-0.211olarakhesaplanmıştır;ilgilikatsayıbeklendiğigibinegatifişaretliveistatistikiolarakanlamlıdır.Hatadüzeltmeterimikatsayısıdeğerininsıfırayakınolma-sıkısadönemdedengedenbirsapmaolmasıdurumundauzundönemdemodelinyenidendengeyegelmehızınındüşükolduğunugöstermektedir.Bubağlamdamodeldekısadö-nemdeortayaçıkandengesizliklerin%21,1’ibiryıliçerisindegiderilmektedir.

3.3.7. Model Parametrelerinin İstikrarlılığın SınanmasıEşbütünleşmeyeARDLyaklaşımındasonolaraktanısaldenetimtestlerindenbaşarı

ilegeçenmodelinkatsayılarınistikrarlıolupolmadıkları,CUSUMveCUSUMSQtestleriilesınanmalıdır. ARDL (1,3,3,4) modeline ilişkin CUSUM ve CUSUMSQ test sonuçları Şekil 1’de sunulmuştur.

-15

-10

-5

0

5

10

15

92 94 96 98 00 02 04 06 08 10 12

CUSUM 5% Significance

-0.4

-0.2

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

1.2

1.4

92 94 96 98 00 02 04 06 08 10 12

CUSUM of Squares 5% Significance

Şekil 1.p|x,m,rARDL(1,3,3,4)ModeliiçinCUSUMveCUSUMSQSınamaSonuçları

Şekil1incelendiğinde,CUSUMveCUSUMSQistatistikleriningrafiklerinin,%5anlamdüzeyiiçinkritiksınırlarıgösterençizgilerarasındakaldığıgörülmektedir.Bubağlamda,ARDL(1,3,3,4)modelindeneldeedilenkatsayılarınistikrarlıolduğusonucunaulaşılmış-tır.


3.4. Toda-Yamamoto Nedensellik AnaliziDeğişkenlerarasındakinedensellik ilişkilerinin araştırılmasında kullanılabilecek yöntem-

lerin başında geleneksel Granger(1969) nedensellik testi gelmektedir. Ancak, geleneksel Gran-ger(1969) nedensellik testi uygulanırken serilerin durağan olmamaları durumunda ilgili seriler durağanlaştırılarak analize dahil edilmekte bu durum ise ilgili serilerde bilgi kaybının meydana gelmesine yol açmaktadır. Toda ve Yamamoto (1995), geleneksel Granger(1969) nedensellik testinin bu özelliğini eleştirmiş ve ayrıca geleneksel Granger(1969) nedensellik testi için kulla-nılan F istatistiğinin, serilerin farklı derecelerden durağan olmaları ya da eş bütünleşik olmaları durumunda, standart dağılıma sahip olmaması nedeni ile söz konusu durumlarda geleneksel Granger(1969) nedensellik testi sonuçlarının tutarlı ve anlamlı olmadığını ileri sürmüşlerdir.

Granger(1969) nedensellik testine Toda-Yamamoto yaklaşımında durağan olmayandeğişkenlerin düzey değerlerinin analize dahil edilebilmesi geleneksel Granger (1969)nedenselliktestindeortayaçıkanbilgikaybınıönlemektedir.Ayrıca,Toda-Yamamotoyak-laşımındadeğişkenlerinfarklıderecedendurağanolmalarıyadaeşbütünleşikolmalarıdurumlarındadahitestsonuçlarıistatistikselolaraktutarlıolmaktadır.Sözkonusuüstün-lüklerinedeniileçalışmadadeğişkenlerarasındakinedensellikilişkilerininaraştırılmasıamacıilegelenekselGranger(1969)nedenselliktestiyerineGrangernedenselliktestininToda-Yamamotobiçimikullanılmıştır.

TodaveYamamoto(1995)yaklaşımındaönceliklebirimköktestleriileserilerindura-ğanlıkdereceleriincelenerek,enyüksekderecedendurağanserinindurağanlıkderecesimaksimumbütünleşmederecesi olarakbelirlenir.BukapsamdaçalışmanınöncekibölümlerindeLSbirimköktestiModelCmodelisonuçlarınagöre,dövizkurudeğişkenidüzeydurağanI(0) iken ,fiyatlargeneldüzeyi, ihracatve ithalatdeğişkenlerininbirincifarkdurağan I(1) olduğubulgularınaulaşılmıştır. Bunedenle, çalışmakapsamındade-ğişkenler arasındaki nedensellik ilişkilerinin araştırılmasında kullanılacak olan Gran-ger(1969)nedenselliktestininToda-Yamamoto(1995)biçimiiçinmaksimumbütünleş-mederecesi olarakbelirlenmiştir.

Granger(1969)nedenselliktestininToda-Yamamoto(1995)biçimiuygulanırkenmak-simumbütünleşmederecesibelirlendiktensonrakısıtsızvektörardışıkbağlanım(VAR)modelikurularakuygungecikmeuzunluğu( )AIC,SIC,HQgibikriterlerçerçevesindebe-lirlenir.Buçerçevede,tahminedilenkısıtsızVARmodeliiçinuygungecikmesayısınınbe-lirlenmesindekullanılanverilertablo13’tesunulmuştur.

Gecikme LogL LR FPE AIC SIC HQ

0 229.606 nA 3.10e-08 -5.9370 -5.814339 -5.888

1 464.594 439.056 9.76e-11 -11.700 -11.08650* -11.455

2 470.381 10.203 1.28e-10 -11.4311 -10.32704 -10.990

3 485.765 25.504 1.31e-10 -11.415 -9.820143 -10.778

4 510.570 38.514 1.06e-10 -11.6466 -9.561195 -10.813

5 562.838 75.650 4.20e-11 -12.601 -10.02492 -11.57147*

6 583.262 27.41159* 3.90e-11* -12.7174 -9.650667 -11.492

7 598.510 18.859 4.23e-11 -12.698 -9.140183 -11.276

8 616.873 20.780 4.32e-11 -12.75982* -8.711707 -11.142

Tablo 9.UygunGecikmeUzunluğununBelirlenmesi


*ilgilikritertarafındanseçilenoptimumgecikmeuzunluğunugöstermektedir.Tablo13’te,LR;ardışıkmodifiyeedilmişLRtestistatistiğini,FPE;nihaitahminleme

hatasını,H-Q;HannanQuinnbilgikriterinigöstermektedir.AICveSICçalışmanınöncekibölümlerindeifadeedilenanlamlarındankullanılmışlardır.Tablo13’teyeralansonuçlarincelendiğindeuygun gecikmeuzunluğu SIC için1,HQ için5, FPE için6 veAIC için8olarakbelirlenmiş, gecikmeuzunluğunun seçilmesindeAICkriteri esas alınarakuygungecikmeuzunluğu olarakbelirlenmiştir.

Granger (1969)nedensellik testininToda- Yamamoto (1995) biçimi için uygun ge-cikmeuzunluğubelirlenirkendikkat edilmesi gerekenbirbaşkaönemlinokta ise ilgiliuygungecikmeuzunluğuiçintahminedilenkısıtsızVARmodelininardışıkbağlanımvedeğişenvaryanssorunları içermemesidir.Bubağlamda, ilgilimodeldeardışıkbağlanımsorunununbulunupbulunmadığınınbelirlenmesiamacıileLMardışıkbağlanımtestivedeğişenvaryanssorunubulunupbulunmadığınınbelirlenmesiamacı ileWhitedeğişenvaryanstestikullanılmışveilgilitestlereilişkinbulgularsırasıileTablo14veTablo15’tesunulmuştur.

Gecikme LM Pr.

1 24.531 0.079***

2 41.936 0.000*

3 28.131 0.031**

4 20.899 0.184

5 35.246 0.004*

6 30.117 0.018**

7 26.243 0.051***

8 21.585 0.158

Tablo 14.LMArdışıkBağlanımTestSonuçları

.*,**ve***ilgiligecikmeuzunluğuiçinsırası ile %1, %5 ve %10 düzeyinde ardışık bağ-lanım sorunu bulunduğunu göstermektedir.

Gecikme Pr.

8 664.302 0.106

Tablo 15.WhiteDeğişenVaryansTestSonuçları

Tablo14’teyeralanLMardışıkbağlanımtestsonuçlarınagöre gecikmeuzunluğuiçinmodeldeardışıkbağlanımsorunuolmadığınıifadeedensıfırhipotezikabuledilmiştir.Tablo15’teyeralanWhitedeğişenvaryanstestsonuçlarınagöre gecikmeuzunluğuiçinmodeldedeğişenvaryanssorunuolmadığınıifadeedensıfırhipotezikabuledilmiştir.Tablo14veTablo15’teyeralansonuçlarbirliktedeğerlendirildiğindeilgiliVARmodelin-deardışıkbağlanımvedeğişenvaryanssorunlarıbulunmadığıtespitedildiğindenmode-linsonuçlarınıntutarlıolduğutespitedilmiştir.

Granger(1969)nedenselliktestineToda-Yamamoto(1995)yaklaşımındamaksimumbütünleşmederecesiveuygungecikmeuzunluğubelirlendiktenvekısıtsızVARmodeli-ninardışıkbağlanımvedeğişenvaryanssorunlarınasahipolmadığısaptandıktansonra,maksimumbütünleşmederecesi ,uygungecikmeuzunluğuna( eklenerektah-


minlenecekolanVARmodelinin uygungecikmeuzunluğu( olarakbelirlenir .BubağlamdaçalışmakapsamındatahminedilecekolanVARmodeliiçinuygungecikmeuzunluğu olarakbelirlenmiştir.

Granger(1969)nedenselliktestininToda-Yamamoto(1995)biçimindeuygungecik-mesayısıbelirlenenVARmodelidenklemlerininçalışmayauyarlanmışbiçimleri,aşağı-dakibiçimdekurularakilgiliVARmodelitahminedilmiştir.

(17)

(18)

(19)

(20)

İlgiliVARmodelinintahminedilmesininardındanherbirdenklemiçinilgilibağımsızdeğişkeninbağımlıdeğişkeninGrangeranlamındanedeniolmadığıbiçimindekiboşhi-potez,ilgilibağımsızdeğişkeninbağımlıdeğişkeninGrangeranlamındanedeniolduğunuifadealternatifhipotezkarşısındaasimptotikolarakdağılmışmodifiyeedilmişWaldTesti(MWALD)ilesınanır.(TodaH.Y.veYamamotoT;1995:230)

Yukarıdayeralanve17,18,19ve20numaralıdenklemlerileifadeedilenVARmodeli-nedayalıolarakGranger(1969)nedensellikanalizininToda-Yamamoto(1995)biçimineilişkineldeedilenbulgularTablo16’dasunulmuştur.

Bağımsız Değişken

s.d=8 p x m r

Bağı

mlı

Değ

işke

n Pr Pr Pr Pr

p n/a n/a 8.07 0.43 7.43 0.50 8.01 0.44

x 7.23 0.52 n/a n/a 7.18 0.52 2.81 0.95

m 12.40 0.14 4.72 0.79 n/a n/a 5.51 0.71

r 31.35 0.01* 11.49 0.18 5.10 0.75 n/a n/a

Tablo 16.Granger(1969)nedensellikTestineToda-Yamamoto(1995)YaklaşımıBulguları

.*,**ve***ilgiliilgilibağımsızdeğişkeninsırasıile%1,%5ve%10düzeyindeilgilibağımlıdeğişkeninGrangeranlamındanedeniolduğunu göstermektedir.

Tablo16’dayeralanbulgularçerçevesindekısadönemdeyalnızcadövizkurudeğişke-nindenfiyatlargeneldüzeyideğişkeninedoğruGrangeranlamındatekyönlünedensellikilişkisibulunduğutespitedilmiştir.


4. SONUÇ 1830-1913dönemineaityıllıkverilerkullanılarakOsmanlıİmparatorluğu’ndadışti-

caret,dövizkuruveenflasyondeğişkenleriarasındakikısaveuzundönemliilişkilerininincelendiğiçalışmada,birimköksınamalarıilgilideğişkenlerinfarklıdurağanlıkderece-lerinesahipolduğunugösterdiğindenaraştırmayakonuolandeğişkenlerarasındakiuzun dönem denge ilişkisi ARDL sınır testi yöntemi ile incelenmiştir.

ARDLsınırtestisonuçlarıihracat,ithalatvedövizkurudeğişkenlerininuzundönemdefiyatlargeneldüzeyininbelirleyicisiolduğunuortayakoymuştur.Bubağlamdaayrıca,ih-racattameydanagelen%1’likbirartışınfiyatlargeneldüzeyinde%1.399oranındadüşüşeyolaçtığı,bunakarşınithalattameydanagelen%1’likbirartışınisefiyatlargeneldüzeyini%1.586oranındaartırdığıtespitedilmiştir.

Değişkenler arasındaki kısa dönemnedensellik ilişkilerinin belirlenmesi için kulla-nılanGranger(1969)nedenselliktestisininToda-Yamamoto(1995)versiyonusonuçlarıihracatvefiyatlargeneldüzeyiileithalatvefiyatlargeneldüzeyiarasındakiilişkininkısadönemdevarolmadığını,bunakarşın,kısadönemdedövizkurundan fiyatlargeneldü-zeyinedoğruGranger(1969)anlamındatekyönlübirnedensellik ilişkisibulunduğunuortayakoymuştur.

DeğişkenlerarasındakikısaveuzundönemilişkileriçerçevesindekibulgularbirliktedeğerlendirildiğindeincelemedönemindeOsmanlıİmparatorluğu’ndafiyatlargeneldü-zeyinietkilemekiçinuygunpolitikaaracınındövizkuruolduğuveihracatveithalatayö-nelikpolitikalarınkısadönemdefiyatlargeneldüzeyiüzerindenedensellikanlamındabiretkisibulunmadığı,bunakarşınuzundönemdeenflasyonukontrolaltınaalmakve/veyafiyatlargeneldüzeyindüşürmekiçinihracatıartırıcıveithalatıazaltıcıpolitikalarınuygunpolitikaaraçlarıolarakkullanılmasıgerektiğisonuçlarınaulaşılmıştır.

KAYNAKÇA1. Agenor, P.R.&Montiel, P.J. (2005).DevelopmentMacroeconomics. (Third edition).

PrincetonUniversityPress.2. Balcılar,M., Ozdemir, Z. A. & Arslanturk, Y. (2010). Economic Growth and Energy

Consumption Causal nexus Viewed Through a Bootstrap RollingWindow. Energy Economics,32(6),1398-1410.https://doi.org/10.1016/j.eneco.2010.05.015

3. Barnichon,R.&Peiris, S.J. (2007). Sourcesof Inflation in Sub-SaharanAfrica, IMFWorkingPaperno.07/32,InternationalMonetaryFund,Washington,D.C.https://www.imf.org/~/media/Websites/IMF/imported-full-text-pdf/external/pubs/ft/wp/2007/_wp0732.ashxadresindenerişilmiştir

4. Bayraktutan,Y.&Arslan,İ.(2003).Türkiye’deDövizkuru,İthalatveEnflasyonİliş-kisi: Ekonometrik Analiz (1980-2000). Afyon kocatepe Üniversitesi İİBF Dergisi, 5(2):89-104.http://dergipark.gov.tr/akuiibfd/issue/1635/20510adresindenerişil-miştir

5. Cooke,D.(2010)“OpennessandInflation”,JournalofMoney,CreditandBanking,V.42(2-3),p.266-287.https://doi.org/10.1111/j.1538-4616.2009.00287.x

6. Dexter,AlbertS.,Levi,MauriceD.&nault,BarrieR.(2005).InternationalTradeandtheConnectionbetweenExcessDemandandInflation,ReviewofInternationalEco-nomics,13(4),699–708.https://doi.org/10.1111/j.1467-9396.2005.00532.x

7. Dickey D.A., & FullerW.A., (1979), “Distribution of Estimators for AutoregressiveTimeSerieswithUnitRoots”,JournaloftheAmericanStatisticalAssociation74:427-431.https://doi.org/10.2307/2286348


8. Dickey,D.A.&Fuller,W.A. (1981). “LikelihoodRatioStatisitics forAutoregressiveTime SeriesWith a Unit Root”. Econometrica,Vol: 49(4), 1057-1072. https://doi.org/10.2307/1912517

9. Dornbusch,R.(1988),ExchangeRatesandInflation,TheMITPress,Cambridge,MA.10. Engle, R.F. & Granger, C. W. J. (1987). Cointegration and Error Correction: Rep-

resentation, Estimation and Testing, Econometrica, 55: 251-276. https://doi.org/10.2307/1913236

11. Evans,R.W.(2007).IsOpennessInflationary?ImperfectCompetitionandMonetaryMarketPower.FederalReserveBankofDallasGlobalizationandMonetaryPolicyIns-titute,WorkingPaperno:1,1-41.http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.1083303

12. Göçer, İ. & Gerede, C. (2016). Dış Ticaretin Enflasyon Üzerinde-ki Etkileri:Türkiye İçin Zaman İçinde Değişen Birim kök ve ne-densellik Testleri. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, 11(2):25-46. https://arastirmax.com/tr/system/files/dergiler/14926/makale-ler/11/2/arastirmax-dis-ticaretin-enflasyon-uzerindeki-etkileri-turkiye-icin-za-man-icinde-degisen-birim-kok-nedensellik.pdfadresindenerişilmiştir

13. Granger, W.J.C. (1969). Investigating Causal Relations by Econometric Mo-dels and Cross-Spectral Methods.Econometrica, 37 (3), 424-438. https://doi.org/10.2307/1912791

14. GregoryAW&HansenBE.(1996)TestsforCointegrationinModelswithRegimeandTrendShifts.OxfordBulletinofEconomicsandStatistics;58(3),555–60.https://doi.org/10.1111/j.1468-0084.1996.mp58003008.x

15. Gregory, A. and Hansen, B. (1996), Residual-based Tests for Cointegration inModels with Regime Shifts. Journal of Econometrics, 70, 99-126. https://doi.org/10.1016/0304-4076(69)41685-7

16. Gülmez,A.&Altıntaş,n.(2015).Türkiye’deTicariAçıklıkVeEnflasyonunGelirDa-ğılımınaEtkisi:EkonometrikBirAnaliz.kafkasÜniversitesiİktisadiveİdariBilimlerFakültesiDergisi,6(9),31-44.http://dergipark.gov.tr/kauiibf/issue/19209/204233adresindenerişilmiştir.

17. Güneş,Ş.&konur,F.(2013).TürkiyeEkonomisindeDışaAçıklıkveEnflasyonİlişki-siÜzerineAmpirikBirAnaliz.EskişehirOsmangaziÜniversitesiİİBFDergisi,8(2),7-20.http://dergipark.gov.tr/oguiibf/issue/5714/76485adresindenerişilmiştir

18. Hatemi-J,A.(2008),TestsforCointegrationwithTwoUnknownRegimeShiftswithanApplicationtoFinancialMarketIntegration”,EmpiricalEconomics,35(3),4497-505.https://doi.org/10.1007/s00181-007-0175-9

19. Hatemi-J ,A .(2012) ,AsymmetricCausalityTestswithanApplication” ,EmpiricalEconomics,43(1),447-456.https://doi.org/10.1007/s00181-011-0484-x

20. Houck, J. (1979). Inflation and International Trade: Increasing Understanding ofPublic Problems and Policies”, http://ageconsearch.umn.edu/bitstream/17294/1/ar790057.pdfadresindenerişilmiştir

21. https://ata.boun.edu.tr/sites/ata.boun.edu.tr/files/faculty/sevket.pamuk/databa-se/19b-ucretler_tablolar.pdf

22. Johansen,S.&Juselius,k.(1990).MaximumLikelihoodEstimationandInferenceonCointegration—withApplicationstotheDemandforMoney.OxfordBulletinofEco-nomics and Statistics, 52(2), 169-210. https://doi.org/10.1111/j.1468-0084.1990.mp52002003.x


23. Johansen, S. (1988). Statistical Analysis of Cointegration Vectors. Journal of Eco-nomic Dynamics and Control, 12(2-3), 231-254. https://doi.org/10.1016/0165-1889(88)90041-3

24. Johansen, S. (1991).EstimationandHypothesisTestingofCointegrationVector inGaussianVectorAutoregressiveModels.Econometrica,59,1551-1580.https://doi.org/10.2307/2938278

25. Johansen,S.(1992).DeterminationofCointegrationRankinthePresenceofaLinearTrend.OxfordBulletinofEconomicsandStatistics,54(1992),pp.383-397.https://doi.org/10.1111/j.1468-0084.1992.tb00008.x

26. khan,M.k., Teng, J.Z. & khan,M.I. (2019). Cointegration between Macroeconomic Factors and the Exchange Rate USD/CnY, Financial Innovation, 5(5),. https://doi.org/10.1186/s40854-018-0117-x

27. kızılgöl,ÖzlemA.&İpek,A.(2016).Türkiye’deEnflasyonileTicaretAçıklığıArasın-daki İlişki.AnadoluÜniversitesiSosyalBilimlerDergisi,15(4),43-54.https://doi.org/10.18037/ausbd.83116

28. Lee,J.&Strazicich,M.C.(2004).MinimumLMUnitRootTestwithOneStructuralBre-ak.AppalachianStateUniversityWorkingPapers04-17:1-15.http://www.accesse-con.com/Pubs/EB/2013/Volume33/EB-13-V33-I4-P234.pdfadresindenerişilmiştir.

29. Lee,J.&Strazicizh,M.C.(2003).MinimumLagrangeMultiplierUnitRootTestwithTwoStructuralBreaks.TheReviewofEconomicsandStatistics85(4):1082-1089.ht-tps://www.jstor.org/stable/3211829adresindenerişilmiştir.

30. Loungani,M.P.andSwagel,M.P.(2001)“SourcesofInflationinDevelopingCountries”IMFWPno.1/198,InternationalMonetaryFund,Washington,DC.https://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2001/wp01198.pdfadresindenerişilmiştir.

31. Lumsdaine, R. L. & D.H. Papell (1997),Multiple Trend Breaks and The Unit RootHypothesis, Review of Economics and Statistics, 79(2), 212-18. https://doi.org/10.1162/003465397556791

32. Mackinnon,JamesG.(1991).CriticalValuesforCointegrationTests,”Chapter13inR.F.EngleandC.W.J.Granger(eds.),Long-runEconomicRelationships:ReadingsinCointegration.Oxford:OxfordUniversityPress.

33. Mackinnon, James G. (1996). numerical Distribution Functions for Unit Root andCointegration Tests. Journal of Applied Econometrics, 11, 601-618. https://doi.org/10.1002/(SICI)1099-1255(199611)11:6<601::AID-JAE417>3.0.CO;2-T

34. Mohanty,M.S.&klau,M. (2001), “WhatDetermines Inflation inEmergingMarketEconomies?”,BISPapersno.8,Bank for International Settlement,Basel, pp. 1-38.https://www.bis.org/publ/bppdf/bispap08a.pdfadresindenerişilmiştir.

35. Mukthar,T.(2010).DoesTradeOpennessReduceInflation?EmpiricalEvidencefromPakistan.TheLahoreJournalofEconomics,15(2):35-50.http://121.52.153.178:8080/xmlui/bitstream/handle/123456789/5747/02%20Tahir%20Mukhtar%20ttc%2014th%20Dec%202010.pdf?sequence=1&isAllowed=yadresindenerişilmiştir

36. Pahlavani,M.&Rahimi,M.(2009).SourcesofInflationinİran:AnApplicationoftheARDLApproach,InternationalJournalofAppliedEconometricsandQuantitativeStu-dies,6(1),61–76.https://core.ac.uk/download/pdf/6539634.pdfadresindenerişil-miştir.

37. Pamuk,Ş. (1995). 19. Yüzyılda Osmanlı Dış Ticareti. Tarihi İstatistikler Dizisi Cilt1.DevletİstatistikEnstitüsü,http://www.ata-arsiv.boun.edu.tr/faculty/Faculty/Sev-ket%20Pamuk/database/historical%20statistics/Historical%20Statistics_01_Fore-ign%20Trade.pdfadresindenerişilmiştir.


38. Perron,P.(2001)TheGreatCrash,theOilPriceShock,andtheUnitRootHypothesis,Econometrica,57(6),1361–1401.https://doi.org/10.2307/1913712

39. Pesaran,B. andPesaran,M.H. (2009).Time series econometricsusingMicrofit 5.OxfordUniversityPress,Oxford.

40. Pesaran,M.H.,Shin,Y.&Smith,R.J.(2001)BoundsTestingApproachestotheAnaly-sisofLevelRelationships,JournalofAppliedEconometrics,16,289–326.https://doi.org/10.1002/jae.616

41. Pesaran,M.H.,&Smith,R.J.(1998).StructuralAnalysisofCointegratingVARs,”Jour-nalofEconomicSurveys,12,471–505.https://doi.org/10.1111/1467-6419.00065

42. Pesaran,M.H.&ShinY.(1999).AnAutoregressiveDistributedLagModelingAppro-achtoCointegrationAnalysis,In:Strom,S.,Holly,A.,Diamond,P.(Eds.),CentennialVolumeofRangarFrisch,CambridgeUniversityPress,Cambridge.

43. Pesaran,M.H.& Shin, Y. (1998).Generalized ImpulseResponseAnalysis in LinearMultivariateModels.EconomicsLetters,58,17-29.https://doi.org/10.1016/S0165-1765(97)00214-0

44. Pesaran,M.H.&Pesaran,B.(1997).WorkingwithMicrofit4.0:Aninteractiveecono-metricsoftwarepackage(DOSandWindowsversions).OxfordUniversityPress,Ox-ford

45. Petek,A.&Çelik,A.(2017).Türkiye’deEnflasyon,Dövizkuru,İhracatveİthalatArasın-dakiİlişkininEkonometrikAnalizi(1990-2015).FinansPolitik&EkonomikYorumlar, 54(626):69-87. http://www.ekonomikyorumlar.com.tr/files/artic-les/152820006535_5.pdfadresindenerişilmiştir

46. Phillips,P.C.B.&Perron,P.(1988).TestingforaUnitRootinTimeSeriesRegressions,Biometrika,75(2),335-346.https://doi.org/10.2307/2336182

47. Romer,D.(1993)OpennessandInflationTheoryandEvidence.TheQuarterlyJour-nal of Economics, 108, 869-903. https://eml.berkeley.edu/~dromer/papers/DRo-mer_QJE1993.pdfadresindenerişilmiştir.

48. Şahin, D . (2018). Türkiye’de Dış Ticaret ve Enflasyon Arasındaki İlişkinin Anali-zi.BartınÜniversitesi İktisadi ve İdariBilimlerFakültesiDergisi, 9 (18), 125-146.http://dergipark.gov.tr/bartiniibf/issue/40570/458980adresindenerişilmiştir.

49. Samimi, A.J., Ghaderi, S. & Sanginabadi,B. (2012). The Effects of Openness andGlobalization on Inflation:An ARDL Bounds Test Approach , Iranian Journal ofEconomic Studies, 1(1), 29–54. http://ijes.shirazu.ac.ir/article_587_5788cbea0f-6442bc45b4525bb5e0ca67.pdfadresindenerişilmiştir.

50. Svensson,L.E.O.(2000).Open-EconomyInflationTargeting.JournalofInternationalEconomics.(50),155–183.https://doi.org/10.1016/S0022-1996(98)00078-6

51. Tariq,A.J.R.&Bibi,n.(2014).FiscalDeficitandInflation:newEvidencesfromPakis-tanUsingaBoundsTestingApproach,EconomicModelling,37(2),120–126.https://doi.org/10.1016/j.econmod.2013.10.029

52. Taylor,L. (1990), (Ed.),SociallyRelevantPolicyAnalysis:StructuralistComputableGeneralEquilibriumModelsfortheDevelopingWorld,MITPress,newYork.

53. Terra,C.T.(1998)“OpennessandInflation:AnewAssessment”,QuarterlyJournalofEconomics,113(2),641-648.https://doi.org/10.1162/003355398555603

54. Toda, H.Y., & Yamamoto, T. (1995). Statistical Inference in Vector Autoregressionswith Possibly Integrated Process. Journal of Econometrics, 66(1-2), 225-250. htt-ps://doi.org/10.1016/0304-4076(94)01616-8


55. Ülke, V. & Ergün, U. (2016). Econometric Analysis of Import and Inflation Relati-onship in Turkey between 1995 and 2010. Journal of Economic and Social Stu-dies,1(2):69-86.http://eprints.ibu.edu.ba/1068/1/vol1-no2-pJOURnAL.OF.ECOnO-MIC.AnD.SOCIAL.STUDIES-1-2_p69-p86.pdfadresindenerişilmiştir

56. Uslu,H .(2018).Dövizkuru,EnflasyonveFaizOranlarınınTürkiye’ninDışTicare-tiÜzerindekiEtkisininEkonmetrikAnalizi.SosyalBilimlerDergisi,5(20),473-497.http://www.sobider.com/Makaleler/2015290378_4055%20H%C3%BCseyin%20USLU.pdfadresindenerişilmiştir.

57. Zivot,E.&Andrews,D.W.k. (1992).FurtherEvidenceon theGreatCrash, theOilPriceShock,andtheUnit-RootHypothesis.JournalofBusiness&EconomicStatistics 10(3):251-270.https://doi.org/10.2307/1391541

İkincil Sözlü Kültür Çağı: Walter Ong’a Yakından Bakış

Gül Esra ATALAY1

1 Dr.ÖğretimÜyesi,ÜsküdarÜniversitesiİletişimFakültesi,YeniMedyaveGazetecilikBölümü

CHAPTER84

Gül Esra ATALAY 221

GİRİŞ21.yüzyılınenönemlidüşünürlerindenbiriolarakkabuledilenWalterJacksonOng,

akademikmerakıvebilgiyeolanaçlığıveçalışmaya,araştırmayaadanmışlığıilebilinmek-tedir. Sözlükültür-Yazılıkültür teorisyeniolarakanılanWalterOng,30kasım1912’dekansasCity,Missouri,Amerika’dadoğmuştur.RockhursCollege’deLatinDiliokuyanOng,1935yılındaCizvitlerekatılmışve1946yılındapapazolmuştur.

Ong,SaintLouisÜniversitesi’ndeFelsefe,Teolojiveİngilizceokumuşveaynıüniver-sitedeİngilizcedalındamastıryapmıştır.Yeniyükseklisanstezidanışmanıosıradaüni-versitededersvermekteolanMarshallMcLuhan’dı.McLuhan,Ong’adoktoratezkonusuolarakFransızmantıkuzmanıveeğitimreformcusuPetrusRamus’uçalışmasınıtavsiyeetmiş,Ong,buöneriyidikkatealarakdoktorasını1955yılındaHarvardÜniversitesi’ndebukonuüzerine tamamlamıştır. PetrusRamus ile ilgili çalışmasını sürdürürkenbir yılİngiltere,üçyıldaFransa’dayaşayanOng,busüreçteAvrupa’dayaklaşıkyüzkütüphaneyidolaşarakRamusve takipçilerineaitdökümanları incelemiştir.Bu titiz çalışması,onunakademikdünyadatanınmasınıveortalamanınçoküzerindeentelektüelbirkapasiteyesahipbirakademisyenolduğunungörülmesinisağlamıştır(Farell,2003,s.339-340).Ay-rıcaWalterOng’unRamusçalışması,Gutenberg Galaksisi: Tipografik İnsanın YapımıadlıeserinikalemealmasıbağlamındaMarshallMcLuhan’ailhamkaynağıolmuştur.

Ong, akademisyenolarak Saint LouisÜniversitesi’nde çalışmayabaşlamış ve 36 yılburadadersvermiştir.1993yılındaSaintLouisÜniversitesi’ndenenyüksekonurnişanıolanSword of Ignatius Loyol’alayıkgörülmüştür.EnbilineneseriolanSözlü ve Yazılı Kültür birçokdileçevrilmişveOng,BatıAfrika,JaponyaveAvrupa’dabirçokkonferansvermiştir.

Fransahükümeti1963yılındaOng'uPetrusRamusileilgiliçalışmalarınedeniyleCha-valierdansL'OrdredesPalmesAcademiquesödülünelayıkgörmüştür.Ong,birçokakade-mikderginineditörlerkurulundayeralmış,ModernLanguageAssociation(ModernDilDerneği),ThenationalEndowmentfortheHumanities(İnsanBilimleriiçinMilliVakıf),AmericanCouncilonEducation(AmerikanEğitimkonseyi)gibikuruluşlarınkomitelerin-degörevyapmıştır.1967yılındaBeyazSaray’daEğitimGörevBirliği’ndeçalışmış,Yale,Cornell,TorontoÜniversitesigibisaygınüniversitelerdekonferanslarvermiştir.

1978 yılında Modern Language Association’un (Modern Dil Derneği) başkanlığınaseçilenOng,şimdiyekadarbugöreviüstlenen ilkvetekkatolikpapazıolmuştur.1982yılında,onadünyacaçapındaünkazandıracakeseriSözlü Kültür ve Yazılı Kültürkitabınıyayınlamıştır.İleriderecededisiplinlerarasıbirakademisyenolmasınedeniyleSaintLouisÜniversitesi1984yılındaOng’u,‘ÜniversiteProfesörü’olarakatamıştır.Buunvan,Ong’unherhangibirfakülteyadadekanlığabağlıolmadandoğrudanÜniversiteninmerkeziyö-netiminebağlıçalıştığıanlamınagelmektedir.Okadarfarklıalanlardaveçoksayıdadersveriyorduki,Ong’ubirhocaolarakgenelakademiksınıflandırmayatabiitutmakzordu.

Öğrencileri Ong’un derslerine, kendine özgü tarzı nedeniyle “English” yerine “Ong-lish”isminitakmışlardı.HayatınınsonyıllarındaParkinsonhastalığınayakalananOng,12Ağustos2003’tezatürrenedeniylevefatetmiştir.Ardındakitaplar,kitapbölümleri,maka-leler,kitapeleştirileri,çeviriler,şiirlervesınırlısayıdabasılmışyayınlardanoluşan457eserbırakmıştır.

SaintLouisÜniversitesiOng’uneserleriniarşivlemişveokuyucularınkullanımınaaç-mıştır..ÜniversiteOngadınakonferanslardüzenlemekteveonuanmaktadır.YineSaintLouisÜniversitesi,Walter Ong Dil, Medya ve Kültür Merkezi’ni(WalterOngCenterforLan-guage,MediaandCulture)debünyesindebulundurmaktavebumerkezdisiplinlerarasıçalışmalarıdesteklemektedir.


WalterOng’unbaşlıcaeserlerişunlardır:• 1957Frontiers in American Catholicism: Essays on Ideology and Culture (Amerikan

katolisizmindeSınırlar:İdeolojivekültürÜzerineMakaleler).• 1958Ramus Method and Decay of Dialogue(RamusMetoduveDiyaloğunÇöküşü).• 1962American Catholic Crossroads(Amerikankatolikliği’ndeYolAyrımları).• 1962The Barbarian Within(İçeridekiBarbar).• 1967In the Human Grain: Further Explorations of Contemporary Culture(İnsanTohu-

mununİçinde:GüncelkültüreDairİleriAraştırmalar).• 1967The Presence of the Word(SözünVarlığı).• 1971Rhetoric, Romance and Technology: Studies in the Interaction of Expression and

Culture(Retorik,RomansveTeknoloji:İfadevekültürEtkileşimiÇalışmaları).• 1981Fighting For Life(HayatİçinSavaşmak).• 1982Orality and Literacy(SözlüveYazılıkültür).• 2002An Ong Reader(Ong’uOkumak)(Makalelerinintoplamı).

WalterOng,söylenensözündönüşümünü,somutaraçlardaki(tablet,papirüs,parşö-men,kağıtvematbaa,elektronikmedya)değişimyoluylaaraştırmıştır.BuaraştırmalarsırasındaBatıeğitimsistemindekibelleksanatlarınayoğunlaşmıştır.Bellek teknolojile-rinin,alfabetikkültürlerdekimetinlerinretorikselyapısınınasıletkilediğiüzerindedur-muştur(Gibson,2012,s.179).

WalterOng’uneserlerivehayatıbirbiriyleilişkiiçerisindedir.ÖzellikleRomankatolikbirpapazolmasıvedineyaklaşımıeserlerinedeyönvermiştir.Eserleriningenelindeha-kimolan“söz”teması,konuşulan,yazılansözdışında,HristiyanlıktaHz.İsa’yıtemsiledenvebüyükharfleyazılan“Söz”edegöndermeyapmaktadır.Tarihselretoriklebaşladığıça-lışmaları,“Görselcilik(Visualism)adınıverdiğigörselgörüntülerveonlaraeşlikedendü-şüncealışkanlıklarınayönelmiştir.Bubağlamdaaraştırmalarınasözhakkındabaşlamış,dahasonrainsanlarınsözüdeneyimlemesindekideğişimlereduyduğuilgisi,onuiletişimaraçlarıaşamalarını(sözlü,yazılıveikincilsözlü)yapılandırmayayönlendirmiştir.Hayatı-nınsondönemindeisedijitalmedyavehermenötikleilgilenmiştir.Sözvedüşünceyeolanilgisionuinsanbilincininkökenleri,Batı’dakieğitimsistemleriningelişimi,ruhvekişilikarasındakiilişkigibikonularıincelemeyeitmiştir(Soukup,2006,s.175-176).

WalterOngda,birdönemhocasıolanMarshallMcLuhangibi,siyasalekonomistHa-roldInnis’tenetkilenmiştir. Innis,tarihseldurumlarıteknolojininkültürüşekillendirmeözelliğinitestetmekiçinkullanmıştır.Innis’egöre,tarihseldurumlarıartardasıralayarakincelemekgünümüzdeteknolojikyeniliklersonucuortayaçıkankonularaışıktutacakta-rihselörneklerikeşfetmemizisağlar.OngdaInnis’inmetodunabenzeyenkarşılaştırmalıbirteknikkullanmışveyenibiriletişimaracınaeşlikedendeğişimmotiflerinigösterenvakaçalışmalarıyapmıştır(Gibson,2012,s.180).

WalterOng’unçalışmaları,“MedyaEkolojisi”alanınadâhildir.İlkkezMarshallMcLu-hantarafındankullanılmışolanMedyaEkolojisikavramı,1990’lardakurulanMedyaEko-lojisiDerneği’nintanımınagöre,semboller,medyavekültürarasındakikarmaşıkvekarşı-lıklıilişkidir(Sternberg,2012,s.2012).Ong,konuşma,yazı,matbaagibiiletişimaraçları-nıninsana,insanındaaraçlarayaptığıetkiyiincelemişvemedyaekolojisimetodolojisininilkteorisyenlerindenolmuştur.WalterOng’unSözlü ve Yazılı Kültürisimlieseriotuzyıldaoluşturduğuçalışmalarınbirözetikonumundadır.Bunedenlesözkonusueserinincelen-mesi,Ong’undüşünceleriniveteorilerinianlamaktatemelönemarzetmektedir.

WalterOng,sözlükültürveyazılıkültüresenkronik,diyakronikvetarihselolarakyak-laşmakgerektiğinivurgular.Sözlükültürün,yanikonuşaninsanıngeçmişi30.000-50.000yılöncesinedayanmaktayken,yazılıkültüreaitilkörnek6000yılöncesinegitmektedir.


Sözlükültür,arkasındangelenyazılıkültür,onutakipedenbasılıyazıkültürüveelektro-nikkültürartarda(diyakronikbirşekilde)incelenirsebirbiriniaydınlatabilir(Ong,2012,s.13-15).

Ong’agöresözlükültürveyazılıkültürarasındakifarkı, insanoğluancakelektronikçağdaanlayabilmiştir.Elektronikmedyavebasılımedyaarasındakifark,insanoğlunusöz-lüveyazılıkültürarasındakifarkıanlamayayöneltmiştir.Çünküelektronikçağbiranlam-daikincibirsözlükültürçağıdır.Sözlükültürdenyazılıkültüre,oradandaelektronikçağlabirlikteikincisözelliğegeçişin,insanzihnindeyarattığıdeğişimvezihniyetfarkı,WalterOng’unSözlü ve Yazılı Kültür kitabınınkonusunuoluşturmuştur.

İLK ÖNCE SÖZ VARDIOng,dilinsesedayananbirolguolduğunuifadeedervesesliolmayaniletişimyöntem-

leriolsada, iletişimdekihâkimöğeninsesolduğunubelirtir.Sağırlarınkullandığı işaretdilibilesözlükonuşmasisteminebağlıdır.DilinsesebağımlılığınabirbaşkaörnekolarakOng,tarihboyuncainsanlarınkullandıklarıbelkideonbinlercedildensadece106tane-sininedebiyatüretecekderecedeyazıylabağlantılıolduğunu,çoğununhiçbirzamanya-zılmadığınıhatırlatmaktadır.Bugünkonuşulan3000dildensadece78tanesininedebiyatımevcuttur.Sözlüanlatımyazısızdavarolur,fakatyazı,sözlüanlatımolmadanvarolamaz.

Ong, yazı vematbaa kavramlarının varlığından habersiz, iletişimin yalnız konuşmadilindenoluştuğukültürleri“birincilsözlükültür”olaraknitelendirir.Telefon,radyo,tele-vizyonvediğerteknolojikaraçlarınürettiğisözlüiletişimiiseönceyazıvemetindençıkıpsonrakonuşmadilinedönüştüğüiçin“ikincilsözlükültür”olarakadlandırır.

Sözlükültürdekelimelersestenibarettir,görselvarlıklarıyoktur.Tümkelimelerbirerolay,eylemdir.Sesözündegeçicidir.Durdurulupdondurulamaz,dondurulursa,yokolur.Sözlükültürlerdekelimeninbirgücüvardır.Birtürkelimeolanisimönemlidir.İnsan,isimverdiğinesneilebirsahiplikilişkisikurar.

kelimelerinsözlükültürdesadecesesteolması,insanındüşünmesürecinideetkiler.Yazıdanyoksun, sözlükültürdeyaşayanbirininherhangibirkonudaderinlemesinebirirdelemeyapabilmesiiçinbirbaşkakişiyedahaihtiyacıvardır.Birbaşkakişiyleilgilikonuhakkında konuşuyor olması gerekir. Aksi takdirde kişinin, tek başına aynı konuda çokuzunsürekonuşması,kendikendinesorularsormasızordur.Budasözlükültürdesosyal-liğinönemliolduğuanlamınagelmektedir.İrdelemesürecibittiktensonra,çıkansonuç-larınakıldatutulmasıisediğerbirişlemdir.Sözlükültürlerdekibireyler,akıldatutulmasıgerekenşeyleri, akıldakalacakbir formasokmakzorundaydılar.Belleğeyardımcıolan,ağızdançıkmayahazırdüşüncebiçimlerikullanılmalıdır(Ong,2012,s.49).

Buşuşekildeolabilir:1. Ritmikvedengelitekrarlar2. kelimelerdekiünlüveünsüzseslerinuyumu,3. Sıfatlarvebaşkakalıpsalifadeler4. kolayhatırlanıratasözlerindenoluşması.5. Belliizleklereyerleştirilmesi

Ritimanımsamayıkolaylaştırdığındandolayı,uzunsürelivesözlütemeledayalıdü-şünceritimağırlıklıdır(Ong,2012,s.50).

Sözlükültürlerdeyasalarbilekalıplaşmışdeyişlere,atasözlerineyerleşmiştir:Bunlaryalnızyasadilinindeğilyasanınözüdür.Hattayargıcıngörevi,konuylailgiliatasözlerinianımsatmaktır.


Ong,sözlükültürlerdekidüşünmeveanlatımbiçimininözelliklerinişöylesıralar:1. YancümleYerineEkleme:Yancümlekullanmakyerine“ve”kullanarakanlatım.2. ÇözümlemeYerinekümeleme:Belleğigüçlendirmekiçinkalıplarkullanılır.Örneğin:

Güzelprenses,uluçınar,kahramanaskervs.Butipanlatımlaryazılıolduğundaçokağdalıvesıkıcıolabiliyorken,sözlükültürünayrılmazbirparçasıdır.

3. BolTekrarlıyada“Bereketli”:Yazılımetinfazladansözcükkullanımınıdesteklemezvehattabunubirhataolarakgörebilirken,sözlükültürlerdekonuşmaboltekrarlar-danoluşur.Akıldakalıcılığınsağlanmasınayarayanbupratik,günümüzde,toplubirkitleyeyapılanhitabetlerdedehalavarlığınısürdürmektedir.

4. TutucuyadaGelenekçi:Sözlükültürlerdekavramlaştırılanbilgi,unutulmamasıiçinyüksekseslesüreklitekraredilmelidir.Buzorveemekisteyenbirsüreçtir.Buneden-leyeniliklereçokiyigözlebakılmaz.Yazıdadatutuculukvardır.Fakatyazı,zihninko-ruma,unutmamagörevleriniüstlendiğiiçinzihnirahatlatmışvezihninyenidüşünce-lereyönelebilmesineolanaktanımıştır.Biryazılıkültürünbugünhalasözlügeleneğenederecedebağlı olduğunu zihindekibellekyükünden, yani, eğitimingerektirdiğiezberoranındanbelirleyebiliriz(Ong,2012,s.58).

5. İnsanYaşamınaYakın:Sözlükültürdetümbilgilerinsanyaşamınadayanacakşekildevarolur.Bilgiyleyaşantı,yani,deneyimarasındakimesafeyazınınsahipolduğuayrın-tılı,çözümlemelikategorilerleolanaklıolmuştur.

6. MücadeleciEda:Sözlügelenektesosyallikleiçiçeolanbilgi,mücadeleortamınıntamortasındadır.Atasözlerivebilmecelerinsanlararasındabirtürsözlüzekâyarışı,birmücadeleverekabetortamıyaratır.Taşlamabirsözlükültürgeleneğidir.Öteyandanövgülerdesözlükültürdeçokçakullanılmaktadır.

7. MesafeliOlmakYerineDuygudaşvekatılımcı:Sözlükültürlerdeöğrenmek/bilmekbilenle bilinen arasında yakınlık, duygudaşlık ve özdeşleşme anlamına gelir, oysayazı,bilgiyinesnelkılar.

8. DeğişmeyenOrtamDengesi:Sözlükültürdegüncelliğiniyitirenanılar,kelimelerbel-lekte silindiği için anındengesi kolaybozulmaz. Sözlükolmadığı için anlamuyuş-mazlığıdayoktur.Söylenenhersözünoandasağlamasıyapılır.Elkolhareketlerivemimiklerledesteklenir.kelimeninanlamıhepşimdikizamandançıkar(Ong,2012,s.64).

9. SoyutDeğilDurumaBağlı:Sözlükültürlerdekavramlardurumagöre, işlevsel ilişkiçerçevesindekullanıldığıiçinsoyutluğuenazdüzeydedir.Sözlükültürlerdegeomet-rikşekiller,daire,karegibikavramlarladeğil,tabak,kapı,aynagibinesneadlarıylaanılır.Sözlükültürlerdeinsanlarkategorikdüşünceyerine,işlevseldüşünceyeyöne-lirler.Sözlükültürlerdetanımlamayayeryoktur.Tanımlamanınyerinedeneyimlemegeçer.Ong, sözlü ezberin yazılı birmetni ezberleyerek akıldan okumayla aynı olmadığını

anlatır.Sözlüezbermetinlerigenelliklekalıplarvekelimekümelerindenoluşur.ÖrneğinİlyadaveOdyssea’daşair,kahramanlarıanarkendizeölçüsüneuyanbellisıfatlarıkulla-nırdı.“Ve akıllı Odysseus çekinmeden konuştu”, “Ve akıllı Odysseus açık açık beyan etti”gibikalıplarsüreklitekrarlanır(Ong,2012,s.76).

Ong,“verbomotor”kültürlerdenbahseder.Verbomotorkültürleryazıyazmayıbilme-lerinerağmenesasensözlünitelikleriniyitirmemişveyaşambiçimleri,nesnedenziyadekelimeye yönelik gelişmiş kültürlerdir. Sözlü kültürde insanlar, okuryazar kültüre göredahaaziçinekapalı,dışdünyayavetoplumadahaaçıktır.Yazıveokumaisekişinintekbaşınayaptığıvekendiiçdünyasınadöndüğüeylemlerdir.


Sözlükültürlerdegenelliklekahramanlarvardırvebukahramanlarçeşitlitiplemelerhalindedir.Bilgenestor,kızgınAkhileus,AkıllıOdysseusgibi.Abartmalarvegaripnite-liklerbelleğegüçkattığıiçinsadeceinsanlardeğil,nesnelerdekahramanboyutundadır.Bueskisözlüzihinyapısı,hemenyazınınicadıylasilinmemiş,matbaanınicadıylaaşamaaşamadeğişmiştir.Zamanlaanlatımaşırıkişiliklerdenkopmuş,matbaanınicadındanüçasırsonranormalinsanyaşamınınkonualındığıromanboyutlarınainmiştir(Ong,2012,s.89).

Söylenensözinsanıniçindengelirveinsanlarıbirbirinebağlar.Yazıvematbaaiseya-lıtır.Ağızdançıkansözüniçselleştiricigücü,kutsallıkladabağlantılıdır.Hemenherdinde,söylenensöz,ayinvedualarınayrılmazbirparçasıdır.kutsalkitaplaryazılıolsadasözlükültürünetkisialtındadır.

TEKNOLOjİK BİR ALET OLARAK YAZIWalterOng,yazınıninsanbilinciniençokdeğiştirentekilbuluşolduğunudilegetir-

miştir.Yazılısöylem,yazarındanayrıtutulduğuiçinsorusorulmayan,sorgulanmayanbirsöylemdir.kitap, onuyazankişinindeyişlerini aktarır.Hiçbir kitapta, kitap aracılığı ileyazarınaerişilemez.kitaptakimetinçürütülemez,çünküyazıdeğişmez.“kitaptaöyleya-zılı”sözü,neredeyse“bugerçektir”anlamınagelir.Ong,bunedenlekitaplarınyakıldığınısöylemiştir.

BugünbilgisayaragetirileneleştirileraslındaPlaton’un,Phaedrus veYedinci Mektup yapıtlarındayazıyagetirdiğieleştirilerinaynısıdır.Platon(Sokrates’inağzından)yazınıninsaniolmadığını,insanınzihnindeolandüşünceyi,zihindışındakurmayakalkıştığınıbe-lirtmiştir.Yazıbirnesne,imaledilmişbirüründür.Ong,yineSokrates’tenaktararakyazı-nınbelleğiçürüttüğünü,zihnizayıflattığınıiddiaeder.Diğereleştirileriseyazınıncevapvermeözelliğininolmaması,kendinisavunamaması,insanlararasındagerçekbirsözalış-verişiyapmamasıdır.Yazıedilgendirvekendigerçekdışıveyapayiçdünyasınakapalıdır.

Ong,Platon’uneleştirisininzayıfnoktasının,yazıyadaireleştirilerini,kalıcıolmasıiçinyazıyadökmüşolmasıolduğunusöyler.Matbaayakarşıçıkanlardadüşünceleriniyaymakiçinmatbaadan,bilgisayarıeleştirenlerdebilgisayardanfaydalanmaktadır.

Platonyazıyıdışsal,yabancıbirteknolojiolarakgörmüştür.Fakatbizyazıyıiçselleş-tirdiğimiziçin,onuntıpkımatbaayadabilgisayargibibirteknolojiolduğunuunuturuz.Fakatesasenyazıbirteknolojidirvematbaavebilgisayardandahazorlayıcıdır.Yazıdina-miksesi,suskunmekanaindirmiş,kelimeyiyaşananandankoparmıştır.Yazıherşeyiyleyapay,konuşmagibidoğalbir süreçdeğildir.Ong,buyapaylığıyergideğil,övgüolarakaçıklar.Yazıbilincikeskinleştirir.Teknolojiyapaydır,fakatiçselleştirilenteknolojilerya-şamıyüceltir.

Ong, yazının, tarihin geç buluşlarından birisi olduğunu vurgular. Homo Sapiens’in50.000yıldıryeryüzündeyaşamasınarağmen,ilkyazıörneğiolançiviyazısıancakMÖ.3500’lüyıllardaSümerlertarafındankullanılmıştır.

Bundanöncede insanlarresim,çubuklar, taşdizilerivb.kayıtyöntemlerivebellekyardımcıları kullanmışlardır. Gerçek anlamda yazı olan el yazısı, yalnız resim, resimletemsiledilennesneleringörüntüsüdeğil,birininsöylediğiyadasöylediğitasavvuredilensözcenin temsilidir.Yazı insanın teknolojikbuluşlarınınenbüyüğüdür.Yazıkonuşmayasadecebirekdeğil,konuşmayısözlü-işitselduyudançıkarıpgörmeduyusunabağladığıiçinhemkonuşmayı,hemdedüşünmebiçiminidönüştürür.

SamiırkınınicatedipYunanlılarıngeliştirdiğifonetikalfabe,sesigörünürbiçimein-dirgeyenyazısistemlerininenesneğidir.Herkesinkolaycaöğrenebileceğidemokratikleş-tiricibiryazıdır.ÖteyandanÇinalfabesiçokzorolduğuiçinsadeceseçkinlertarafındanyoğunşekildeöğrenilebilmektedir(Ong,2012,s.112).


Yüzyıllardır süregelen sözlü alışkanlıkla düşünmek, yazı teknolojisinin ortaya çıkı-şından sonra düşünceleri yüksek sesle söyleyerek yazdırmabiçimindedevametmiştir.Ortaçağ boyuncaAvrupa yazarları, sık sık yazıcılardan yararlanmışlardır. İlk şairler deşiirlerini,karşılarındabirdinleyicitopluluğuolduğunuhayalederekyazmışlardır(Ong,2012,s.116).

SÖZLÜ KÜLTÜR VE YAZILI KÜLTÜR ETKİLEŞİMİOng, kelimelerin metin içindeki durumuyla sözlü söylemdeki durumunun farkına

değinir.Yazılıkelime,ağızdançıkankelimenindoğduğudahagenişvezenginbağlamdansoyutlanmıştır. Sesliortamındakelime,gerçekvevarolanbir şimdininparçasıdır. Söz-lükelimegerçek,yaşayanbirinsantarafındanyineyaşayangerçekinsanlara,gerçekbirortamdayöneltilir.Yazılımetindeiseyazankişiyalnızdırvehayalibirokuyucukitlesinehitapedergibiyazısınıkalemealır.

konuşurkenkelimelervurgulanır,konuşmacınınsesinden,içerisindebulunduğuduy-guyuanlamakolanaklıdır.Yazıyazmaaslındaherzamaniçinbirçeşitkonuşmataklididir.Ong,günlüktutmapratiğindenbahseder.Günlükyazaninsandakendikendinekonuşurgibidir. Esasen kendi kendimize günlükteki gibi konuşmayız, yazı vematbaanedeniyleböylebirkendikendinekonuşmadurumugelişmiştir.Butipkonuşma,matbaanınşekil-lendirdiğibilincinürünüdür.

Yazınınkesinliksağlayanbiryanıvardır.konuşmailedüzenlenendilvedüşünceçö-zümlemeyeözgükesinliktenyoksundur.Yazılankelimeçözümlemeyikeskinleştirir.An-latımaeşlikedenjestvemimikler,sestonugibiöğelerolmadığıiçin,herkelimeninifadeedebileceğitümanlamlartitizceöncedendüşünülmüşolmalıdır.Yazılımetin,kontroledi-lerek tutarsızlıklardanarındırılabilir. Sözlükültürlerde isekelimeler akar geçer.Yazıdadüzeltmeyapılabilir,fakatbununsözlüedimdebirkarşılığıyoktur.

Yazı,bilgiyibilendenayırarakkişinin içdünyasınabakışını irdelemesinigüçlendirir.YazısayesindeiçdünyayadönükBudizm,Musevilik,Hristiyanlıkveİslamgibibüyükdinigeleneklerdoğmuşveherbirininbirkutsalkitabıyazılmıştır.

Yazılıdildekikodlaraynıkültürdekisözlükodlardanfarklıdır.Sözlüyedayanankodlar,insanyaşamınayakınbağlamlıanlatımdayeterlidir.kalıbımsınitelikteanlatımlariçerir.Yazılıyadayanankodlariseaçıklıkvekesinlikiçerir.kelimeanlamısözlükültürlerdebağ-lamdananlaşılmakta,yazıdaysaanlamdilinkendisindeyoğunlaşmaktadır(Ong,2012,s.118).

Yazıvematbaakendineözgülehçelerüretir.Birbölgedekibirlehçediğerlerininönünegeçerekulusaldilniteliğinebüründüğündeyazıyladenetlemeyebaşlarveözündenkopa-rakbambaşkakaynaklardangelenkelimelerlezenginleşereközgünbirsözdizimigelişti-rir.Böylegelişenyazılıdile“grafolekt”denir.Örneğin,İngilizceböylebirdildir.Grafolekt-lerinzenginkelimedağarcığıyazıylabaşlamış,amamatbaaylaasılboyutunaulaşmıştır.Bununkaynağıisesözlüklerdir.Sözlükleryazıvematbaaylabilinçdüzeyininnasıldeğişti-ğiniyansıtaneniyikanıtlardır(Ong,2012,s.129).

Ong,Batıkültüründeakademikhitabetve“OkumuşLatincesi”’ninsözlüveyazılıge-leneğinetkileşimindenkaynaklandığınıvebuetkileşimiyönlendirdiğinianlatır.Hitabetinözü,toplulukönündekonuşma,halkaseslenmesanatıdırvehedefiiknaetmekveyaaçık-lamalaryapmaktır.Hitabet,sözlükültürütemsileder.

OkumuşLatincesiiseyazınındolaysızsonucudur.BirzamanlarAvrupa’nınçeşitliyer-lerindeanadilolanLatince,İtalyanca,İspanyolca,Fransızca,Portekizcevb.dilleredönüş-müştür.FakatokullardaortakbirdilleeğitimyapılmasıgerektiğindenLatincekullanılmış-tır.BöyleceLatincetamamenyazıyladenetlenenokumuşlarındiliolmuştur.


HitabetsanatıileOkumuşLatincesi’ninbirortaknoktasıdagenellikleerkeklerinka-buledildiğiokullardaöğretilmeleriydi.BunedenleLatinceneredeyse1000yılyalnızer-keklerinyazıpkonuştuğubirdilolmuştur.FakatLatinceaynızamandasözlükültüredebağlıydı,çünküdilbilgisikurallarıvegenelkelimedağarcığısözlükültürdenkalmaydı.

Okumuş Latincesi, anadilin duygu yüklü derinliklerinden uzak bir ortamda bilgiyitemellendirerek nesnelliği pekiştirdiği gibi, duygu ve içgüdülerin koşullandırdığı can-lı insanilişkilerinin,bilimvebilgiyekarışmasınısınırlayarakOrtaçağ’ınkusursuzsoyutskolastiğiniveardındangelenyenimatematiktemellimodernbilimindoğuşunuolanaklıkılmıştır. Avrupa veAsya’daki başka toplumlardadaOkumuşLatincesi’yle eş zamandayazıyladenetlenen,erkeklerinkullandığıdillergelişmiştir.klasikİbranice,klasikArapça,Sanskritçe,klasikÇince...Artıkhiçkimseninanadiliolmayanbudillerdeyalnızerkeklertarafındankonuşulmaktaydı(Ong,2012,s.136,137).

Sözlükültürdenyazılıkültüregeçişyavaşolmuşveyazılıkültürsözlükültürünbirçoköğesinidebirşekildedönüştürerekyolunadevametmiştir.

MATBAANIN ETKİLERİWalter Ong, yazının düşünmeye ve anlatıma etkisini pekiştirip şekillendirdiği için

matbaanındaelealınmasıgerektiğinisöylervematbaanıninsanbilincinesızanvefarketmedenyansıyanetkilerindenbahseder.Herharfinayrıbirmetalparçasınadökülüpşe-killendirildiğialfabebaskısı,ruhsalaçıdanyepyenibirçığıraçmıştır.Göstergebilimciya-pısalcılarıniddialarınakarşın,kelimeyivezihinseletkinliğitamanlamıylaşeyleştirenyazıdeğil,matbaaolmuştur(Ong,2012,s.142).

Yazıtamameniçselleştirildiktensonrabile,eskizihinseldünyadagörüntüdenziyadeişitilensesüstünlüğünükorumayısürdürmüştür.Elyazmasıkültürlerindebilgininmetin-lerdekorunmasınarağmen,geneldeses-kulaküstünlüğüyitirilmemişti.Matbaanıngeliş-mesindençoksonra,işiterekalgılama,gözlegörülenbasılımetnebirsürehükmetmeyedevametmiş,ancakzamanlamatbaabuüstünlüğüsilmiştir.

Matbaa,işitselüstünlüğünyerine,yazınınbaşlattığıamatekbaşınayeterincedestekle-yemediğigörselüstünlüğüelegeçirmiştir.Yazı,kelimelerisesdünyasındangörselmekânataşır,matbaaysaonlarıbumekândakiyerlerinehapiseder.Matbaanınenönemliözelliğikelimeninmekâniçindekikonumunudenetlemektedir.Basılımetin,elyazmasındançokdahakolayokunur.Baskınınkolayokunabilirliğininyaygınetkilerivardır.Busayedeyazı-larhızlıvesessizokunabilir.Fakatbukolayokunabilirlik,okurlametindekiyazarsesiara-sındaki ilişkiyideğiştirenyeniyazıüsluplarınındoğmasınanedenolmuştur.Biryazınınbasılmasıiçinyazarındışında,yayıncı,telifajansı,yayınyönetmeni,redaktörüngörüşlerialınır. Tümbukademelerdemetin incelenir. Elyazması yazıcıya yöneliktir. Çünkükop-yalarıçoğaltmak,çokzamanalanbiriştir.Ortaçağ’dankalmaelyazmaları,yazıcınınişinikolaylaştırankısaltmalarladoludur.Baskıisetüketiciyeyöneliktir.Dahakolayokunabilirbirürün içinçabasarfedilir.Yazı,özündesözlükonuşmayadayalıolankelimeyigörselmekânayerleştirmiştir.Matbaaisebunusağlamlaştırmıştır(Ong,2012,s.146).

WalterOngmatbaanınBatızihniyetineyaptığıetkilerisıralar.Matbaasözlügelenektemellihitabetsanatınıakademikeğitiminmerkezindenuzaklaştırmıştır.Bilgininölçül-mesini geniş çapta olanaklı kılıp özendirmiştir. Matbaa, temsili resimlerin çekiciliğiniazaltmıştır.Matbaasayesindegenişkapsamlısözlüklerbasılmayabaşlanmış,düzgündilkullanımıözendirilmiştir.Matbaadilinözündemetinselolduğunailişkinduyguyugüçlen-dirmiştir.

Ong’a göre matbaa modern toplumlardaki “özel hayat” anlayışının gelişmesindekibaşlıcaunsurlardanbirisidir.Matbaasayesindeelyazmalarındanfarklı,ufak,taşınabilirkitaplarbasılmış,okur,kalabalıktanuzak,yalıtılmışbirortamdaokumayabaşlamıştır.


Matbaa,kelimelerüzerindeyenibirözelmülkiyetanlayışıyaratmıştır.Sözlükültürler-deisekullanılankelimelerortakmaldır.

Matbaa,birkapanıklıkduygusunu;metindebulunanşeyinsonşeklinialdığıvetamam-landığıyolundabirduyguyubesler.Yazınındabenzeribiretkisiolmuş,fakatmatbaabunugüçlendirmiştir.Matbaa,düşünceyi aynı görsel ve fizikselbenzerliktebinlercenüshayakapatır.Basılımetnin,biryazarınkelimelerinikesinveyasonbiçimiyletemsilettiğivar-sayılır.Matbaa,sınırlarıkapalısözelsanatbiçimlerinimümkünkılmıştır.HersözelsanatyapıtınınkendibaşınabirdünyaolduğubirçeşitsözelresimolduğunusavunanBiçimcilikveYeniEleştiriakımlarınagidenyoludamatbaaaçmıştır.Matbaa,ayrıcametinlerarasıilişki sorununundoğmasına da neden olmuştur. Elyazması devrindemetinlerarası iliş-kigayetolağansayılırdı.Başkametinlerdenalıntıyapmakolağandı.Matbaakültürününzihniyetiisefarklıdır.Yapıttaözgünlükveyaratıcılıkgibikavramlar,matbaanınürünüdür(Ong,2012,s.152-160).

İKİNCİL SÖZLÜ KÜLTÜRSözelanlatımınelektronikdönüşümü,hemkelimeninyazıylabaşlayıpmatbaaylape-

kiştirilenmekânbağlarınıgüçlendirmişhemdebilinci,ikincilsözlükültürçağınasokmuş-tur.İddialarınaksineelektronikaraçlarkitaplarıyoketmez,tamtersinearttırır.Örneğin,elektronikseskayıtcihazları,çoksayıdakitabınyazılmasınavesileolmuştur.Yeniaraç,eskiolanınkonumunuhempekiştirir,hemdedönüştürür.kelimeninönceyazıylasonradamatbaaylaişlenişivemekânkazanışı,bilgisayarladahadayoğunlaşırvebilgisayarke-limeninmekânaveyerelhareketebağımlılığını azamiye çıkarırkenkelimeyineredeyseanlıkkılarakçözümlemeliardışıklığıeniyişekildekullanır.

Elektronikteknoloji,telefon,radyo,televizyonveçeşitliseskayıtaraçlarıylainsanlığı“ikincilsözlükültür”çağınataşımıştır.Birincilsözlükültürebenzesedeondandahaamaç-lı,dahabilinçlidir.Temeliniyazıvematbaaoluşturmaktadır.Yazıvematbaa,insanlarıyal-nızlaştırırken,birincilveikincilsözlükültürler,dinleyicilerarasındagrupbilincioluşur.Fakatikincilsözlükültürlerdekikitle,birincilsözlükültürdekikitledensayıcaçokdahakalabalıktır.Hitabetsanatındakideğişikliklerdebirincilveikincilsözlükültürlerarasın-dakifarklarısuyüzüneçıkarmaktadır.

Radyo,televizyongibiaraçlarsayesindepolitikacılar,dahaöncegörülmemişbüyük-lükte geniş kitleleremesajlarını iletebilmektedirler. Fakat birincil kültürden gelen eskitarz hitabet, ortadan kalkmıştır. Dinleyici görülmez, duyulmaz şekildedir. Politikacılareskidönemlerdekigibisaldırganüsluplakonuşmaz.Butipaçıkşekildemücadeleciüslubaelektronikmedyadauzunsüretahammülgösterilmez(Ong,2012,s.162).

Sözlükültürdenyazılıkültüregeçiş,şiir,anlatı,tiyatro,gibibirçoksözelsanattarzındadeğişikliklermeydanagetirmiştir.Birincilsözlükültürdenileriokur-yazarveelektronikbilgiişlemkültürünesüregelmişenyaygınsözelanlatımtürü,anlatıdır.Bütünsözelsanatbiçimlerininenönemlisiolananlatı,bütünkültürlerdemevcuttur,fakatbirincilsözlükül-türdeözellikleönemlidir.Bununbirincinedeni,sözlükültürlerdebilgininbilimselsoyutkategorilerdeişlenememesiveinsanlarınbilgiyisaklamakiçininsanetkinliğinikonualanöyküleryaratmakzorundaolmasıdır.İkincinedeniseanlatısayesindegenişbirbilgininoldukçaözlü,uzunveuzunömürlübiçimlerçerçevesindebirbirinebağlanabilmesidir.

Sözlü kültürden yazılı kültüre geçincemetin yaratma deneyimi olgunlaşmış, yazar,sözlüanlatıcıdançokfarklıbirifadevedüzenlemeduyarlılığıkazanmıştır.kendieserinidenetlemeyetisiartmıştır.Bilinçlidenetimpekiştikçeöyküçizgisidağınıkolaylardanolu-şaneskisözlüolayörgüsüyerineyazargiderekdahasıkı,doruknoktalıyapılargeliştirir.BatıkültüründetamamenyazıdenetiminegirenilksözelsanatYunanTiyatrosuolmuştur(Ong,2012,174).

Ong,sonolarakmoderninsanlarınyazıöncesitoplumları,ilkelyadavahşiolarakni-telendirdiklerinin,fakatbununhaksızlıkolduğununaltınıçizmiştir.Levi-Strauss’unyazı


öncesitoplumlara“yazısız”toplumlardediğini,fakatkendisinindahaolumlubirçağrışımıolan“sözlükültürler”demeyiönerdiğinihatırlatır.Okuryazarlıksözeveinsanvarlığına,yazısız hayal bile edilemeyecek yeni olanaklar sunmuştur. Fakat sözlü kültürlerdede-ğersizdeğildir.Bilincimizinevrimiiçinhemsözlükültürhemdeyazılıkültürdendoğanokuryazarlıkgereklidir.

Ong,kitabındaözenle “medya” teriminikullanmaktankaçındığını söyler.Bununse-bebinindebuterimin,insaniletişimihakkındayanlışbirizlenimyaratabileceğiolduğu-nuaçıklar.İnsaniletişiminin“araç”(medium)modelineuymadığını,çünkügeribildirimbeklentisiningerçekleşmediğinisöyler.“Medium”modelindeiletigöndericidenalıcıyatekyönlüdür.Gerçekinsaniletişimindeisegöndereninherhangibirşeygöndermedenönce,yalnızgönderendeğil,aynızamandaalıcıdurumundadabulunmasıgerekir.

konuşmakiçinbirbaşkakişiyadakişilereihtiyaçvardır.kendikendimizekonuşur-kenbileikikişiolduğumuzuhayalederiz.Sözlerimiz,konuştuğumuzgerçeğeveyahayale,başkadeyişle,sözlerimebeklediğimkarşılığabağlıdır.karşımızdakikişininzihnindebu-lunduğunusezdiğimizdüşünceyleağzımızdançıkankelimeninbağlantısıolmasıgerekir.kısacasıiletişimöznelerarasıbirdurumdur.Medyamodeliiseöyledeğildir.

Sözlü-yazılıkültüretkileşimi,insanlığınenyükseksorunlarıveemelleriarasındadır.İnsanlıktarihindekitümdinigeleneklerinköklerisözlügeçmiştengelir.Tümdinlerdesözönemlibiryeresahiptir.Fakatbellibaşlıdünyadinlerikutsal,yazılımetinleringelişmesiy-leiçselleştirilmiştir.Ong,Hristiyanlığınözündekeskinbirsöz-yazıkutuplaşmasıolduğu-nu,Hz.İsa’nınTanrınınsadeceoğludeğil,sözüdeolduğunuhatırlatır.Babatanrı,oğlunusöyler,yazmaz.Ong,sözlüveyazılıkültüründinamiğininbilincindahayoğuniçsellikveaçıklığadoğruilerleyenmodernevrimininayrılmazbirparçasıolduğunusöyleyerekça-lışmasınısonlandırır(Ong,2012,s.200-210).

SONUÇOng’un sözlükültür-yazılı kültür-ikincil sözlükültür ayrımlarınadayanandöngüsel

tarihanlatımı,bugüngereksözlükültürincelemeleri,gerekmatbaavematbaaöncesiya-zılıkültürçalışmaları,gerekseelektronikçağhakkındakiincelemeleretemelbirkaynakolarakhizmetetmeyedevametmektedir.Buçalışmadahayatınınneredeyseheranınıça-lışarakvearaştırarakgeçirmişbir teorisyenolanWalterOng’undüşünceleri,medyaveiletişimodaklıözetlenmiş,Ong’undeğindiğieğitimvediğerkonular, kapsamdışıbıra-kılmıştır. Ong’un ikincil sözlü kültür terimi, yenimedya teknolojilerinin şekillendirdiğigüncelinsanyaşamınıanlamakiçimdeaydınlatıcıdır.Videopaylaşımplatformlarınıngit-tikçeartanbirhızdayazılıplatformlarınpopülerliğinigeridebırakmasıbununençarpıcıörneğidir.BukonuyenimedyayadairanalizlerdeWalterOng’unçalışmalarınındikkatealınmasınıgerektirmektedir.

KAYNAKÇA1. Farell,T.J.(2003),Ong’sThoughtAsaFrameworkandOrientationForCulturalStu-

diesinHumanities,Renaiscence,55(4),s.339-340.2. Gibson,T.(2012),OntheInterface:BetweenMediaCulturesandWorlds,Religion&

Literature,44(2),s.179.3. Ong,W.(2012),SözlüveYazılıkültür,Çev.SemaPostacıoğluBanon,Metis,İstanbul,4. s.13-15.5. Soukup,P.A. (2006),ContextsofFaith:TheReligiousFoundationofWalterOng’s

LiteracyandOrality,JournalofMediaandReligion,5(3),s.175,176.6. Sternberg,J.(2012),MisbehaviourinCyberPlaces:TheRegulationofOnlineConduct

inVirtualCommunitiesontheInternet,UniversityPressofAmerica,Maryland,2012,s.18-19.

AR-GE Faaliyetlerinin Finansmanında Karşılaşılan

Zorluklar ve Çözüm Önerileri1

Hüseyin Serdar YALÇINKAYA2

1 BuçalışmayazarınAr-GeFaaliyetlerininFinansmanıveFirmaDeğerineEtkisibaşlıklıyükseklisanstezindentüretilmiştir.

2 Dr.ÖğretimÜyesi,necmettinErbakanÜniversitesi

CHAPTER85

Hüseyin Serdar YALÇINKAYA 233

GİRİŞAr-Gefaaliyetleri18.yüzyıldamucitlikvesistematikolmayanyapıdaolmasınakarşın

II.DünyaSavaşı’ndateknolojininoynadığırolüfarkedenülkelerözellikleA.B.D. ,Japon-yaveAvrupaar-ge (Araştırma-Geliştirme)faaliyetlerineönemvermişlerdir.Ar-Ge faali-yetlerininetkilerininmakroekonomikboyutubirçokaraştırmacıtarafındanincelenmiş,bunların içerisindekondratieff , kuznets ve Schumpeter’in teorileri en önemlilerindensayılmaktadır.

Ar-Gefaaliyetlerininfirmaboyutundaetkilerini inceleyençalışmalar içerisindePor-ter’inDeğerZinciriTeorisienönemlisiolarakkabuledilmektedir.DeğerZinciriTeorisi’n-defirmadeğerineenbüyüketkininteknolojiveinovasyontarafındanolduğuvebukav-ramlarıntemelindedear-gefaaliyetlerininbulunduğunukabuletmektedir.

Firmalarınrekabetçiyapılarınısürdürebilmeleriortayakoyacaklarıyenilikçiürünvefikirlerbağlıvedolaylıolarakar-gefaaliyetlerininetkinliğinebağlıdır.Ancakyapılacakar-gefaaliyetlerinintürlerinegöreeldeedileceketkivekatlanılacakrisklerfarklılaşmaktadır.Araştırmafaaliyetleribüyükriskleriçerirkenuzundönemrekabetaçısındandahabüyükavantajlarsunmaktadır.Geliştirmeler isedahaazrisklerbarındırırkenrekabetavantaj-larıdahakısasürelidir.Firmalarınbirçoğuticaribaşarıyıkısadönemlerdearzulamakta,risklerdeniseoldukçauzakdurmakistemektedirlervetemelaraştırmalarafazlafonayır-maktazorlanmaktadırlar.Ar-Gefaaliyetlerininbubelirsizlikortamındafinansmanınıyö-netmekoldukçabüyükbirproblemedönüşmektedir.Gerçekleştirilenbuçalışmanıntemelamacıda;Ar-Gefaaliyetlerininfinansmanınınyönetilmesineyardımcıolmaktır.

1. AR-GE FAALİYETLERİNİN TANIMI Ar-Ge,bilimveteknolojininaltyapısınıteşkiletmekteolup,mevcutmamulleringeliş-

tirilmesindeveişletmelerinvarlıklarınısürdürmelerindetemelbirfonksiyonolarakkar-şımızaçıkmaktadır(Şimşek,1993:281).Ar-Ge,araştırmavedeneyselgeliştirme,toplum,kültürvebilgi içerenpaydaşlarınbilgibirikiminiartırmakvebunuyeniuygulamalardakullanmaküzereoluşturulansistematikçalışmalardır(www.die.gov.tr/sozluk).

OECD(1970)raporunagöreisear-ge;bilgibirikiminiartırmakiçinsistematikbiryapıiçerisindeortayaçıkartılanyenilikçibilgibirikimininyeniuygulamalardakullanımıdır.Ar-Gekavramındagerçekteikifarklıkavrambulunmaktadır.Araştırma,dahaöncedenbilin-meyenbilgivekavramlarınortayaçıkarılmasıiçinyapılançabalarıntümüiken,geliştirme,mevcuttaolanbirbilgininveyakavramınyenidüzenlemelerledahaverimlihalegetirmeçabasıdır(Sarıhan,1998;21).

1.2. Ar-Ge Faaliyetlerinin Önemi Şuandamodernekonomik,sosyal,politik,teknolojikvediğerçevrefaktörlerindeor-

tayaçıkanhızlıdeğişmeler,hemülkeekonomisibakımındanhemde firmalaraçısındanar-gefaaliyetlerininöneminiarttırmıştır(Şimşek1993:281).firmalarınar-gefaaliyetle-rineönemvermelerinin temel sebebişu şekildeözetlenebilmektedir (Barutçugil, 1981:20-21):• Pazarlaİlgilinedenler:Pazardaliderişletmeolmakveyamevcutkonumukorumak,

rakiplerekarşıkoyabilmekiçinyeniürünveyahizmetlergeliştirmek.• Örgütselnedenler:kendisektöründeyenilikçibirfirmaimajıyaratmak.• Personelleİlgilinedenler:Yetenekliveistekliaraştırıcılarıçekebilmek,işletmedetu-

tabilmekiçinçalışmalaragereklimotivasyonukazandırmaktır.


1.2.1. Ar-Ge’nin Mikro Ekonomik Açıdan ÖnemiFirmabazındaar-geçalışmalarınınhedefi,firmanınkarınıveüretiminimaksimizeet-

meyeyöneliktir.Yüksekteknolojininhızlagelişmesiveartanuluslararasırekabetküreselekonomilerdekiyapısaldeğişiminnedenleriarasındakienönemlietkenolarakgörülmek-tedir.Rekabet,teknolojikgelişmeyenedenolmakta,geliştirilenyeniteknolojileriseyenifırsatlarortayaçıkarmaktavepiyasalardeğişentalebikarşılayabilmekiçinyeniürünlerüretmektedirler.Genel olarak firmaboyutundayaşanandeğişimvedönüşümlerbüyükölçüdeteknolojikilerlemeyebağlıdır(kurtulmuş,1996:124).

1.2.1.1. Rekabet Gücü ile Değer Yaratma ve Ar-Ge İlişkisiFirmalarınyenilikçiyapılarısayesindepazarayeniürünlersunmakrekabetçabaları

içinbüyükönemarzetmektedir.Dolayısıylayenilik,rekabetçi işletmeolmanıntemelinioluşturmaktadır(Denton,1999:82-85).MichaelPortertarafındangeliştirilenDeğerZinci-riTeorisirekabetinstratejiyivebilgiyönetiminirekabetyapısınınasıletkilediğinianlamakonusundayardımcıolmaktadır(Tekin,2003:332).

DeğerZinciriTeorisinegöre,birfirmaürünlerinitasarlayacak,üretecek,pazarlayacak,dağıtacakvedestekleyecekbirçokfaaliyettenoluşanbirbütündür.Tümbufaaliyetlerbirdeğerzincirinioluşturmaktadır.Birfirmanındeğerzincirivebuzincirinişleyişifirmanıntarihi, stratejisi ve stratejisininuygulamabiçimininbiryansımasıdır.Rakipler arasındadeğerzincirlerindekifarklılıklarrekabetçiüstünlükiçinönemlinoktalarıoluşturmakta-dırlar(Porter,1985:34).

zincirin işleyişi firmanın tarihi, stratejisi ve stratejisinin uygulama biçiminin bir yansımasıdır. Rakipler arasında değer zincirlerindeki farklılıklar rekabetçi üstünlük için önemli noktaları oluşturmaktadırlar (Porter, 1985: 34). Şekil-1:DeğerZinciri Modeli

Kaynak:Porter, 1985: 3

Teknolojinin rekabetçi üstünlüğü etkileyebilmesi için

işletmenin göreceli maliyet veya farklılaşma konumunun belirlenmesinde etkin bir faktörolması gerekmektedir. Teknolojinin sağladığı bu etkilerin yanında, maliyet ve farklılaşma ile ilgili diğer faktörleri etkileyerek ya da değiştirerek rekabetçi üstünlüğü etkileyebildiği de görülmektedir. Ayrıca teknolojik ilerleme ölçek ekonomilerine ulaşmayı kolaylaştırabilir ya da esneklik sağlayarak bunu önemsiz hale getirebilir (Porter, 2000: 5). Değer ve rekabet üstünlüğünü yaratan teknolojinin elde edilmesinde ise en önemli kaynak ar-ge çalışmalarının kendisidir.

1.2.2. Ar-Ge'nin Makroekonomik Açıdan Önemi Ar-Ge ülkenin sosyo-ekonomik kalkınma hedeflerine

ulaşma ve maksimize etmeye yöneliktir (Sarıhan, 1998: 50). Bugünkü dünya konjonktründe ar-ge harcama düzeyi, kalkınmışlığın en önemli göstergesi olarak belirtilmektedir (Ayhan, 2002: 179).Ülkeler ekonomik ve sosyal kalkınmaları

Firma örgüt yapısı

İnsan kaynakları yönetimi

Teknoloji geliştirme Tedarik

İç Lojistik İşlemler

Dış lojistik

Pazarlama Satış Hizmetler

Katkı Payı

Şekil 1. DeğerZinciriModeli

Kaynak: Porter,1985:3

Teknolojininrekabetçiüstünlüğüetkileyebilmesiiçinişletmeningörecelimaliyetveyafarklılaşmakonumununbelirlenmesindeetkinbirfaktörolmasıgerekmektedir.Teknolo-jininsağladığıbuetkilerinyanında,maliyetvefarklılaşmaileilgilidiğerfaktörlerietki-leyerekyadadeğiştirerek rekabetçi üstünlüğü etkileyebildiği de görülmektedir.Ayrıcateknolojikilerlemeölçekekonomilerineulaşmayıkolaylaştırabiliryadaesnekliksağlaya-rakbunuönemsizhalegetirebilir(Porter,2000:5).Değerverekabetüstünlüğünüyaratanteknolojinineldeedilmesindeiseenönemlikaynakar-geçalışmalarınınkendisidir.

1.2.2. Ar-Ge’nin Makroekonomik Açıdan ÖnemiAr-Ge ülkenin sosyo-ekonomik kalkınma hedeflerine ulaşma vemaksimize etmeye

yöneliktir (Sarıhan, 1998: 50). Bugünkü dünya konjonktründe ar-ge harcama düzeyi,kalkınmışlığın enönemli göstergesi olarakbelirtilmektedir (Ayhan, 2002:179).Ülkelerekonomik ve sosyal kalkınmaları gerçekleştirebilmek, gelişmiş ülkelerle aralarındakiteknolojiaçığınıkapatabilmek, toplumunrefahvemutluluğunuyükseltebilmek içinar-


gefaaliyetlerinegerekenönemivererek,bufaaliyetlereayrılankaynaklarıartırmalıdırlar(Şimşek,1993:281).

İktisatçılarekonomikgelişmeyisağlayançeşitlifaktörleringöreceliöneminianlamakileuzunzamandırilgilenmektedirler.Araştırmalarsonucundagelişmenindüzenlibirşe-kildeortaya çıkmadığını,düzensizveani artışlar şeklindeoluştuğunuvebunundadışfaktörleringelişmeüzerindemuhtemelenönemlibiretkiyesahipolduklarınıngöstergesiolarakkabuledilmektedir.Gelişmesürecininbuperiyodikyapısıkondratieff,kuznetsveSchumpetertarafındanyoğunolarakaraştırılmıştır.

kondratieff(1935/1951)yatığıçalışmadakonjonktüreldalgaların48ila60yıllıkbirperiyodasahipolduklarınıgöstermiştir.kondratieff’inbudalgalanmalarınönemliolarakbelirlediğiçeşitliözelliklerdenenilgiçekiciolanı,teknolojivear-gekonusundakiaçıkla-malarıdır.kondratieff:“Üretim ve iletişim tekniğindeki önemli keşif ve icatların çoğu uzun dalganın gerileme döneminde yapılır, fakat bunlar genellikle ancak bir sonraki uzun dalga-nın ilerleme döneminde hayata geçirilir.”(Compton,1999:423).

Simonkuznetsdekondratieffileaynıçağdayaşamışbirbilimadamıdır,teknolojininmakroekonomiyeetkilerinişuşekildeaçıklamaktadır:“Analizlerin sonucunda, milli eko-nomi kayıtları çıktılarının büyüme oranları ile girdilerin büyüme oranları kıyaslamasının pozitif bir kalan verdiğidir. Bu da tamamen olmasa bile büyük ölçüde teknolojik değişimin katkısına bağlıdır. Modern ekonomik büyümeye teknolojik yeniliklerin yaptığı katkıyı basit bir şekilde özetlemek gerekirse, ilk olarak teknolojik yeniliklerin nihai ürünlerin hacmini artırıp özelliklerinden bazılarını değiştirirken çalışma şartlarını ve hayat şartlarını da sü-rekli bir şekilde dönüştürmekte olduklarını belirtmek gerekir. İkincisi, teknolojik yeniliklerin kitlesel uygulamaları kaçınılmaz bir şekildebazıolumsuzsonuçlarayol açmıştır. Üçüncü olarak, her ne kadar geleneksel girdiler, geleneksel olmayan gereksinimler ve olumsuz yan ürünlerle alakalı tüm maliyetlerin katkısını tek bir sayısal tahmine indirgemek zor olsa da, teknolojik yeniliklerin net katkısının olumlu ve büyük olması gerektiği sonucunu kimse inkar edemez.”(kuznets,1975:239,344,345).

Schumpeter iktisadi dalgalar eserinde, yarım yüzyıl kadar süren “kondratieff”inuzun dalgalarının varlığını kabul etmekle birlikte, kondratieff’in açıklamasından farklıveyenibiraçıklamagetirmektedir.Schumpeter’ingörüşünegöre,kapitalistbüyümeninanamotoruvegirişimcikarınınkaynağı,çokbüyükölçüdeçeşitlilikgösterenteknolojikyeniliklerdir(Freeman,2003:23).

Schumpeterteknolojininrolünübir“uzunsüreliyaratıcıyıkımetkisi”sağlamakola-rak tanımlamıştır. Teknik değişime bağlı olarak kişi başına düşen çıktıdaki sapmalarıkişibaşınadüşensermayeyeerişebilirliktekideğişikliklerebağlıolansapmalardanayır-manın basit bir yolunu araştırmıştır. Onun tanımlamasına göre teknik değişim üretimfonksiyonundakiherhangibirdeğişimtürüanlamınagelmektedir.Bubüyükdeğişimlerherzamaniçinaralıksızdeğildir;bunlarbirbirindenkıyaslanabilirdurgunluksüreleriileayrılankesiklihamlelerhalindeoluşurlar(Compton,1999:424).

2.1. Ar-Ge Faaliyetlerinin Finansmanında Karşılaşılan ZorluklarÖnemli teknolojik yenilikler yolu ile stratejik avantaj kazanmaya çalışan şirketler,

busürecinfaaliyetşeklininuzunvadelivezahmetliolduğugerçeğinikabuletmekduru-mundadırlar.Enönemliproblem, fikrinpratiğe ilk indirgenişiolanyeniliknadirolarakplanlanabilenveyöneticilerindiğerfaaliyetlerinebağladıklarıanalitikkesinlik ilekont-roledilemeyenbirsüreçtir(Quinn,1986:264).Teknolojitekbaşınamevcutdeğildirvesadecekendisiiçinaraştırılmamalıdır.Bununyerineşirketinkoyduğuamaçvehedeflereulaşmak içinbiraraçtır.kendialanında teknolojik liderolmayakararvermişbir firma,teknolojitakipçisiolmayakararvermişbirfirmadançokdahafarklıihtiyaçlarasahiptir.Bufirmalardanbirincisiar-ge’yebüyükölçüdeyatırımyapmaihtiyacındadır,takipçifir-


malarıdezavantajlıdurumadüşürecekbirsüredeteknolojikilerlemeleryoluilemevcutürünlerianlamsızhalegetirmeyeçalışacakvedahariskli fakatpotansiyelolarakbüyükgetiriler sağlayan yeni teknik alanlara geçmeyi tercih edecektir (Compton, 1999. 421).Yüksekteknolojiyedayalısektörlerdekimücadelebüyükoranlaraulaşmış,dolayısıile,te-melaraştırmalarıfonlayanhükümetlervefirmalaryaşamlarınısürdürebilmeleriiçinbüt-çefazlasıherkuruşlarınıvebilgibirikimlerinimalzeme,cihaz,sistem,yöntemveprototipgeliştirmeyeyönlendirmekzorundadır(Boumol,2002:23).Başkabir ifadeyle, firmalaryeniürüngeliştirerekhayattakalacakyadapiyasadançıkacaklardır.

Ar-Geprojelerifinansmanındadiğerbirproblempersonelileilgilidir,ar-geprojele-rindegörevlipersonellerebilgiçalışanlarıdenilmekte,buçalışanlarhamverileriişle-mekteveeldeettikleriverilerüzerindenkatmadeğeroluşturarakbilgiüretmektedirler(DemircanveMoltay,1997:125).Ar-Gefaaliyetlerindeçalışanbilgiçalışanınaverilecekücretenazbilgiçalışanlarını firmadatutacakseviyedeolmalıdır.Çünkü,personelinay-rılmasıdurumundayenibirçalışanıbulmakzorolduğugibi,rakipfirmayagidenbirar-gepersoneli firmanınar-geplanlarınıdaberaberindegötürecektir.Diğerönemlinokta isepersoneleverilmesigerekenücretseviyesininneolmasıgerektiğidir.Yapılanaraştırmala-ragöre,ar-geçalışanlarınaverilecekücretlerin(ekleriilebirlikte),diğerçalışanlaraveri-lenden%16-%20dahafazlaolmasıgerektiğitespitedilmiştir(Manav,1990:400).

2.2. Ar-Ge Faaliyetlerinde Finansal Karar AlmaAr-Gefaaliyetlerininsonucundapiyasadadahaöncedengörülmemişyadafarklılaşmış

ürünler,hizmetlerveyafikirlerortayaçıkar.Bufarklılıkberaberindeyeniürününpazar-lanmasına,üretimsistemlerinindeğişmesinevealternatif fonkaynaklarınınortayaçık-masınadasebebiyetverir.Busebeplear-gefonksiyonupazarlama,üretimvefinansmangibidiğer işletmefonksiyonlarındanayrıolarakdüşünmekyanlışolacaktır.Özelliklear-geilefinansman,üretimvepazarlamafonksiyonlarıarasındasıkıbirbağbulunmaktadır(Dinçer,1996:81).

Ar-Ge faaliyetlerinin firma ile ilintili tümpaydaşlar içindaha fazladeğeroluşturmaamacıgütmesindendolayıar-gefaaliyetlerifirmanındiğerhedefvefaaliyetleriileeşgü-dümlüolmasıgerekliliğianlaşılırbirdurumdur.

Firma yöneticilerinin ar-ge faaliyetlerinde finansal kararlar vermesinde Şekil-2’degösterildiğigibibirhiyerarşiuygulamasıuygunolacaktır.Öncelikliolarakar-gefaaliyet-lerifirmanındiğerorganlarıileuyumluolmasıiçinfirmayaaitmisyonvevizyonyapılarıileolan ilişkisiortayakonulmalıdır.Dahasonrasında isear-gebütçesihazırlanmasındafirmanın teknoloji stratejisi dikkate alınarak uygun araştırma fikirleri üzerinden ar-geportföyününoluşturulmasıgerekmektedir.Ar-Geportföyündeyeralanfikirlerinherbiriayrı,ayrıolarakdeğerlendirilerekherbirprojeiçinfarklıstratejilerinortayakonulmasıgerekmektedir(Matheson,1998:20).


Ar-G e T eknoloji

Diðer Ýþlevsel Karar AlanlarýS tr.

Ar-G e P ortföy S tr.

Ar-G e P roje S tr.

Şekil 2. Ar-GeveStratejikkararHiyerarşisi

Kaynak: Matheson,1998:20

Kaynak: Matheson,1998:20

Ar-Gefaaliyetlerindekararlarınalınmasındaoluşturulanbuhiyerarşikyapınınherbiradımıoldukçakritikönemesahiptir.Bunabağlıolarakbukararalmaaşamalarınınayrıcaincelenmesidoğruolacaktır.

2.2.1. Teknoloji Stratejisiküreselleşmeunsurununartmasıilebirliktepazarlardayoğunrekabetyaşanmakta-

dır.Burekabetortamındafirmalarınbaşarılıolmaları,tüketicilerinisteklerininarzulananyer,zaman,miktar,kaliteveenuygunmaliyetlekarşılayabilmeyeteneklerinisürekliola-rakgeliştirmelerinebağlıdır.Özellikle,kaliteyebağlırekabetinartmasıylabirlikte,kaliteyibelirleyenenönemlikavramlardanbirisiolanteknolojifaktörü,işyaşamındagündeminilksıralarındayeralmayabaşlamıştır.Buaçıdan,günümüzfirmayöneticileri,ürünebağlıteknolojileringeliştirilmesiüzerindeodaklanmaktadırlar(Tekin,2003:90).Teknolojiöy-lesinehızlıbirseyiriçerisinegirmiştirki,buhızıtakipetmekdahigüçleşmiştir.

Teknoloji yönetiminde teknolojik tahmin (technologicalforecasting) ve teknolojikplanlama(technologicalplanning)çokönemlidir.Gerekfirmalardüzeyindegerekseülkebazındateknolojik tahminveteknolojiplanlamasımevcutkaynaklarındahaverimlibi-çimdekullanılmasınayardımcıolmaktadır.Teknolojitahminisırasındafirmanınstratejikkararnoktalarıaşağıdabelirtilmiştir:• Yeniteknolojiktrendlernelerdirizlenmesi,• Hangiteknolojilereyatırımyapılmalıdır,• Hangiyeniürünyadahizmetkonseptininmüşterilerinihtiyaçlarınauygundur,• Hangiyenifikirlerfirmanınrekabetüstünlüğükazandıracaktır,• Gelecektenetürolanaklarortayaçıkacaktır,

Teknolojistratejisibelirlerkengeleceköngörülerivetahminlerigerçekleştirmedeçe-şitliyöntemlermevcuttur.Buyöntemleraşağıdabelirtilmiştir;• Gözlemleme(Monitoring)• Uzmangörüşü(Delfi,…)• Modelleme


• Senaryolar• Simulasyon

2.2.1.1.Teknolojik PlanlamaBirfirmanınkullandığıtümteknolojilerleilgilikısaveuzundönemlitümplanlamafa-

aliyetleriniiçerir.Firmastratejileridevamlıolarakdeğişmektedirvebunedenlebironyılöncedoğruolangenellemelerbirsonrakikuşaktageçerliolmayabilir.Örnekolarakbilişimveiletişimteknolojisiözellikledışsalilişkiağlarıvediğerfirmalarlaişbirliğiaçısındanfir-madavranışlarındabirçokdeğişikliklereyolaçmaktadır(Freeman,2003:306).

Firmanınhangiteknolojilersahipolmasıgerektiğinianlayabilmesiiçinyapmasıge-rekenleraşağıdabelirtilmiştir;• Firmanınhangiteknolojikonularındagüçlü,hangilerindezayıfolduğununtespiti,• Firmanınteknolojikgücünüetkileyeniçselvedışsalfaktörlerinbelirlenmesi,• Firmaiçinuygunteknolojilerinseçilmesi,• Firmanınteknolojisatınalmaihtiyacınınolupolmadığınınbelirlenmesi,eğervarsa

uygunteknolojiteminetmekanallarınınbelirlenmesi,• Firmaiçinmakroteknolojikplanlamayapılması,firmanınmevcutkaynaklarıilehan-

giyeniürün,prosesveyahizmetinekadarsüredeüretebileceğininbelirlenmesi,• Buyeniürünleriçin,şirketkaynaklarınınneşekiIdekullanılacağınınbelirlenmesi,• Firmanınteknolojikplanıylaişletmestratejininbütünleştirilmesi.

Firmabutespitleriyerinegetirirkenişletmeningenelstratejileriarasındadauyumusüreklikontroletmesigerekir.

2.2.2. Ar-Ge Portföyü Oluşturma İyibirportföystratejisininamacıaynıteknolojistratejisindeolduğugibiençokdeğeri

yaratmaktır.Ancakar-geportföystratejisibirdengelemeeylemidir.Portföy,birbirindenbağımsız birden fazla ürünü bulunan her işletmede ürün türüne veya coğrafi bölgeyegöreyapılabilir.Birportföy,belirlibirandakidurumugösterirvekullanımsüresigerçekanlamdabuplanlamaufku İle sınırlıdır.Eğerenflasyonveçevrebelirsizliğininartmasıgibisebeplerleplanlamaufkudaralmıyorsa,busüre5ile1Oyılarasındadeğişebilir.Bustratejininişveteknolojistratejisiniyetlerinimevcutbirdiziprojeveyenifırsatlarlabağ-daştırmasıgerekir(Hinterhuber,1984:51).Portföystratejisibirşirketin,hangiprojedi-zisininar-gesonuçlarınınzamaniçindekipotansiyelgetirisinidengelediğineilişkinseçi-miniyansıtır.Portföyünçeşitlibölümleri(işbirimleri,teknolojiler,piyasalarvb.)nekadarodaklanılmasıgerektiğinigösterir.Sonuçolarakportföystratejisihangiar-geprojeleri-ne,hangidüzeylerdefonverilmesigerektiğinibelirler(Matheson,1998:236).Portföyünoluşumundatemelfonksiyonenyüksekdeğeryaratmakoluştururkentek,tekprojelerinyarattığıdeğerlergözönünealınmalıvetoplamportföyündeğeriüzerineetkileriin-celenmelidir.

Portföystratejisininenzoryönlerindenbiribuluşçu,amariskliprojeleriledahake-sinsonuçlarıolantedriciprojelerarasındadoğrudengeyikurmaktır.Tedrici,kısavadeli,yüksekolasılıklıprojelerlehindeişleyenkuvvetler,özellikleişletmekültürününbaşarı-sızlığıcezalandırdığıvear-geçalışmalarınauygulananindirimoranlarınınyersizderece-de yüksekolduğudurumlarda etkilidir (Matheson, 1998: 237). Portföyoluşturulurkendeğerlemeyöntemleridikkatliseçilmeliveindirgemeoranlarımevcutriskleriiçerisinebulundurmalıdır.

HüseyinSerdarYALÇInkAYA 239

2.2.2.1. Projeleri Portföyde DeğerlendirmeOluşturulanar-geportföyü içerisindeoldukça fazlamiktardaprojeninolmasıgayet

doğaldır. Ancak portföye dahil edilen projelerin derecelendirilmesi ve sıralanması ge-rekmektedir.Projelerinderecelendirilmesindeherbirprojeninsahipolduğuvade,nakitakımları ve araştırma zorlukları farklı olacağından yapılacak yanlış bir değerlendirmeönemsizprojeleriönplanaçıkarabilecekkenoldukçaönemliprojeleridahagerilereitebi-lecektir.Budurumunortadankaldırılmasıiçinherbirprojeninriskvegetirileriayrıayrıoluşturulmalıdırvebirdengeoluşturulmalıdır(Ercan,Ban,2005:188).

Ar-Geprojelerininderecelendirmesindekibuzorluklarıaşılmasıkonusundasistema-tikbiryaklaşımaihtiyaçduyulduğubirgerçektir.ProjelerinderecelendirilmesindeMat-hesontarafındangeliştirilenAr-Gekafesimodelininkullanılmasıoldukçakararsürecinebüyükkatkısağlayacaktır.Ar-Gekafesimodelindeprojelerinbaşarıolasılıklarıveproje-ninbaşarılıolmasıhalindeoluşacaknetnakitakımlarıdeğişkenlerikullanılarakbirmatrisoluşturulur.Oluşturulanmatristetemelolarakdörtbölümbulunmaktadır.Bubölümler;peynir-ekmek,inci,istiridyevebeyazfilolarakadlandırılır(Matheson,1998:237).

Ar-Geprojeleribaşarıolasılıklarıvemuhtemelnetnakitakımlarınagörematriseyer-leştirilirkenyukarıçıkıldıkçaprojeninbaşarıolasılığınınartacağı,aşağı inildikçebaşarıolasılığınındüşeceğikabuledilmektedir.Ayrıcaprojelermatristesağayaklaştıkçasağla-yacağımuhtemelnetnakitakımlarınınartacağı,solayaklaşıldıkçaazalacağıkabuledilir.

olması halinde oluşacak net nakit akımları değişkenleri kullanılarak bir matris oluşturulur. Oluşturulan matriste temel olarak dört bölüm bulunmaktadır. Bu bölümler; peynir-ekmek, inci, istiridye ve beyaz fil olarak adlandırılır (Matheson, 1998: 237).

Ar-Ge projeleri başarı olasılıkları ve muhtemel net nakit akımlarına göre matrise yerleştirilirken yukarı çıkıldıkça projenin başarı olasılığının artacağı, aşağı inildikçe başarı olasılığının düşeceği kabul edilmektedir. Ayrıca projeler matriste sağa yaklaştıkça sağlayacağı muhtemel net nakit akımlarının artacağı, sola yaklaşıldıkça azalacağı kabul edilir.

PEYNİR EKMEK İNCİ

BEYAZ FİL İSTİRİDYE

Kaynak: Matheson 1998: 239

Portföyde bulunan projelerin derecelendirilmesinde elbette tamamen objektif veriler kullanılmalıdır. Sübjektif yaklaşımlar yöneticinin özelliklerine bağlı olarak projelerin yanlış derecelendirme yapılmasına neden olacaktır. Derecelendirme yapıldıktan sonra her bir hücrede olan projelerin

YÜ

KSE

K

DÜ

ŞÜK

BAŞA

RI O

LASI

LIĞ

I

DÜŞÜK YÜKSEK Başarı Halinde Net Cari Değer

Şekil 3: Ar-GekafesiMatrisiKaynak: Matheson1998:239

Portföydebulunanprojelerinderecelendirilmesindeelbettetamamenobjektifverilerkullanılmalıdır.Sübjektifyaklaşımlaryöneticininözelliklerinebağlıolarakprojelerinyan-lışderecelendirmeyapılmasınanedenolacaktır.Derecelendirmeyapıldıktansonraherbirhücredeolanprojelerinfirmaaçısındannelerifadeettiğinindeiyianlaşılmasıgerekmek-tedir.

Peynir-Ekmek ProjelerSolüstbölmebaşarıolasılığıyüksekveticarideğeriiyiprojeleritemsileder.Bupro-

jelergenelliklemevcutişalanlarındakiürünvesüreçlerdetedriciiyileştirmeyeodaklanır.Birbaşkaözellikleridemevcutteknolojininvekullanımalanlarınınsınırlıbireruzantısıolmalarıdır.Peynir-ekmekprojelermevcut işbirimleri içindüzenli sonuçlarüretmevedahakısavadelikaramaçlarınıdesteklemegereğiniyerinegetirir(Matheson,1998:239).Firmalarticarikaygılarnedeniilebubölümdedahaçokprojegörmekisterler.


İncilerSağüstbölmehemticarihemdeteknikbaşarıaçısındanenbüyükpotansiyelesahip

projel∆eri kapsar. İnci projeler çığır açıcı ticari uygulamalarayöneliktir vekanıtlanmışteknik ilerlemelerleuğraşır. İdeal olan, ar-geportföyününherbiri uzunvadeli rekabetüstünlüğüsağlamayayönelikçokmiktardainciprojeiçermesidir.Doğadaincilereenderolarakrastlanırvebirincibulabilmenintekyoluçoksayıdaistiridyeaçmaktır.Aynıilişkiar-gealanıiçindegeçerlidir(Matheson,1998:241).Butürprojelerinportföydebuluna-bilmesiiçintemelaraştırmalaraönemverilmesigerekmektedir.

İstiridyelerAr-Gekafesininsağaltbölmesiyenibirstratejiküstünlükyaratmak içintasarlanan

erkenevreprojeleritemsileder.Buprojelerinbüyükpotansiyelivardır,amabupotansi-yeliortayaçıkarmakiçinatılımlaragerekduyulur.Buradapotansiyelkarşılıksondereceyüksektir,amabaşarıolasılığıbaşlangıçtadüşüktür.Gerçektebubölmedekiçoğuprojeninsonuçvermeyeceğibaştanbilinir.Buprojelerinticaripotansiyeliniveteknikbaşarıolası-lığınıçevreleyenbelirsizliklerzamaniçindeazalır.Azalmaylabirliktebunlarıdiğerbölme-lerekaydırmakmümkündür.Örneğin,belirlibir“istiridye”projeninönündekitekniken-gelleraşıldıkça,buprojeincibölmesinekaydırılabilir;amaticaripotansiyeliçokazalırsapeynir-ekmekbölmesinegeçecektir(Matheson,1998:241).Portföydekiincilerintemelkaynağıdırveincilerledoğruorantılışekildearttırılmalıdırfakatbuprojeleriyideğerlen-dirmelidir,çünkübuprojelerinbeyazfilleredönüşmeolasılığıdayüksektir.

Beyaz FillerSolaltbölmedekiprojelerkralınbeyaz fillerigibidir:kaynakları tüketir,dahaumut

vericiprojelerinyerinialırveteknikbaşarısağlamayadaönemlibirticarideğeryarat-maolasılığıtaşımazlar.Amaneredeysebütünşirketlerdebutürprojelerbulunur.Genelolarakbunlarönceistiridyeyadapeynir-ekmekprojelerolarakortayaçıkar,ticariyadateknikaksamalarbelirlendikçebeyazfilleredönüşür(Matheson,1998:242).Butürpro-jelerindeğeryaratmaözellikleriolamadığıgibiportföyüntoplamdeğerinidedüşürürler.Beyazfildurumundakiprojelerportföydenayıklanmalıveyatekrardeğerlendirilecekleribirzamanaertelenmelidirler.

2.2.2.2. Portföy Bütçesi OluşturulmasıAr-Ge portföyü içerisinde projeler derecelendirildikten sonra hangi projelerin

destekleniphangiprojelerindesteklenmeyeceğivedesteklenecekprojeleriçinnekadarbütçeoluşturulmasıgerektiğiönemlibirproblemdir.Dahaöncedenbelirtildiğigibidere-celendirilmişprojeler içerisindenhangilerinin fonlanmasıgerekliliği firmanın teknolojistratejisinevesahipolduğu finansalyetkinliğebağlıdır.Bunoktadakabulügerçekleşti-rilenprojelerinbütçelerininoluşturulmasıikisebeptendolayıoldukçazordur.İlkolarakyapılacakharcamalarilebuharcamalarınsonuçlarıarasındailişkikurmakoldukçazordur(Manav,1990:398).İkinciolarakise;kabuledilenprojeleriçingerçekanlamdanekadarfonihtiyacınınolduğunutahminetmekçokzordur(Pekiner,1983:409).

Ar-Geprojelerininbütçelenmesindekarşılaşılanbugüçlüklererağmenprojelerinfir-madeğerivediğeryapılaraetkisigözönünealındığında,projeleringenelkurultoplantı-larındaenönemlikonularınbaşındageldiğibilinmektedir(RautentrauchveVillers,1968:176).Firmalarınuzunvadelihedefleriilediğeryıllıkfinansalhedeflergözönündetutu-larakar-gekararlarıverilmektedir.Ar-Gefaaliyetleriçabukvekesinsonuçvermediğin-denfaaliyetlerinçokyakındanizlenmesivedenetlenmesigerekir.Ar-GeportföybütçesioluşturmadaAr-GefaaliyetimaliyetkaynaklarıTablo-1’deverildiğigibidir:


Personel

Projelerdegörevliyöneticiler

Mühendisler

Teknisyenler

YardımcılarÜcretleri,Sosyalyardımlar,FazlamesaiÜcretleri

Temel do-nanım ve tesisler

Bilgisayar

Analitiktesisler

Testtesisleri

Mevcuttesislerinmodernizasyonu

Tesisleramortismanı

Malzemeler

Prototipbileşenlerivesistemleri

kullanıldıktansonraatılanparçalar

Faaliyetmalzemeleri

Hizmetler

Analitikhizmetler

Testhizmetleri

know-Howhizmetleri

Temizlikhizmetleri

Tablo 1. Ar-GeFaaliyetleriBütçekalemleriKaynak: Compton,1999:525

Ar-Ge faaliyetin yeni fikirlerin ortaya çıkarma çabası olarak kabul edildiğinde enönemliunsurun insanveyabeyingücüolduğuanlaşılmaktadır.Bunabağlıolarakar-gebütçesioluşturulurkenilkaşamadauygunpersonelintedarikivebupersonelinfirmadatutabilmeçabasıiçinyapılacakharcamalarıntespitiilebaşlanmalıdır(Manav,1990:400).

İkinciaşamadaisear-gefaaliyetleriiçinuygunaraştırmaortamlarınınhazırlanmasıiçin yapılacak harcamaların hesaplanması gerekmektedir. Elbette ar-ge için gerekli te-sislerindiğeryapılardanoldukçafarklıvepahalıolacağıbirgerçektir.Ancakbubölümeyapılacakharcamalardahasonrakiaraştırmalardadakullanılacağıiçinuzunvadedediğerunsurlaragöreprojebaşınagiderleridahadüşükolacaktır.

kullanılacaksarfmalzemevediğerhizmetlerdear-gebütçesiiçerisindehesaplanmasıgerekenönemlikalemlerolarakkarşımızaçıkmaktadır.

Firmalarıntektekprojelerüzerindenar-gebütçesihazırlamasıenuygunyöntemola-rakdüşünülmekte,ancakar-gekültürügelişmişfirmalarındahaortayaçıkmamışprojelervediğerolasılıklarıgözönünealarakfarklıbütçelemeyöntemleriuyguladıklarıdagörül-mektedir.Buyöntemeler:• GötürüYöntemi• Matematiksel(Formel)yöntemlerdir.

2.2.2.2.1. Götürü YöntemiFirma yönetimi ar-ge bütçesini genellikle satışların herhangi bir yüzdesi olarak

hesaplar.Busanayinin farklıdallarında teknolojik rekabetin yoğunluğunabağlıolarakfarklılaşmaklaberaber,aynısanayidalındakifirmalararasındabirbirineoldukçayakındüzeylerdeolmaktadır (Freeman,2003:297).Bu tür yöntemlerde farklı uygulamalarmevcutturfakatençokkullanılanlar:


• Satışlarınyüzdesi• karınyüzdesi• Rakiplerinharcamaları• Biröncekiyılharcamaları

Yapılanbiraraştırmayagörebualandayapılanfontahsislerinin%74nüngötürüusul-leyapıldığıanlaşılmıştır(Heiser,1959:287,Manav,1990:401).

2.2.2.2.2. Matematiksel (Formel ) YöntemAr-Geportföybütçesinin matematikselmodellerle belirlenmesi içinçalışmalarbir

çokbilimadamınınçalışmakonusuolmuşvear-gedinamiğinibirsistemiçerisineyerleş-tirmeyeçalışmıştır.Buyöntemlerkolayvetekrarlanabilmesiaçısındanbaşarılıgörülürkenaynızamandaprojelerikısıtlayıcıdurumdadır.

Rautentrauch ve ViIIers’ın ÖnerisiBuyöntemegöre,işletmeöncear-gemasraflarıiçinbütçedönemindenekadarharca-

yacağınıtesbitetmeli,belirlenenmiktarıbeklenenyatırımgetirisiilear-gepersonelinindevamlılığıaçısındanincelenereknihaikararverilmelidir.Yöntemegöre,ar-gemasraflarıdikkatealınmadankartesbitedilecekvesonrabukaraşağıdakiformülçerçevesindebeli-lenecektir(RautentrauchveViIIers,1968:117).

P-Ar-GeMasrafları=X/100xiP:Ar-Gemasraflarınınindirilmesindenöncekikar,Ar-GeMasrafları:tesbitedilenar-gemasraflarıtoplamı,i:Yatırımtutarı,X/100:Yatırımtutarıüzerindengetirioranıifadeetmektedir.Formülegöre,ar-gefaaliyetlerinetahsisedilebilecekenazmiktaraşağıdakigibiola-

caktır:Ar-GeMasrafları.=P_x/100xiFormüldençıkansonucavefirmanınpolitikasınagöre,yatırımüzerindengetiriönce

kardandüşülecek,geriyekalantutarar-geportföyüiçinayrılacaktır.Ar-Geportföyüiçinayrılanfon,ar-geportföyününgiderlerinikarşılıyorsaonayverilecektir.Fonyeterligel-miyorsa,yönetimburadakararvermekdurumundadır.Firmaar-geportföyününharcamatutarınırekabettegeridekalmariskinerağmenazaltacak,yadagelecektekirekabetgücüiçinbugünkünetnakitakışınıazaltacaktır.

Heckert ve Willson‘un ÖnerisiBu yöntem, ar-ge masrafları ile, araştırma için gerekli sabit ve döner sermaye ile

geriödemedönemiarasındabir ilişkikurmaktadır.Yöntemin formülü(HekertveWill-son,1967:355-357):

R=2(YxnxS-(P+W))Burada;R:ProjeiçinazamiAr-Geharcamalarıtutarı,Y:Arzuedilengeriödemedönemiyılları,n:Satışlaraoranlaasgarikabuledilebilirnetkar(%olarak)S:Ar-Gekonusuprojedeneldeedilecekyeniürününyıllıksatıştutarı.P:Sabityatırımtutarı

HüseyinSerdarYALÇInkAYA 243

W:DönersermayetutarıAr-Ge harcamamiktarının tespitinde kullanılan formül gerçekleştirilen yatırımlara

görear-geharcamatutarınıtespitetmeyibenimsemiştir.Formüldetespitedilenherbirar-geprojesininharcamatutarıolup,portföydebulunantoplamar-geprojelerindenport-föytoplamar-geharcamasıtespitedilmektedir.

Firma Değerinin Maksimum Edilmesi YöntemiFirmaamacındaesasolan,değerinmaksimizasyonudur.Marjinalmaliyetvemarjinal

hasılatkesişimnoktasıfirmaiçinenuygunyapılabilecektoplamsermayebütçelemesidü-zeyinivermektedir.Budüzeydensonrayapılacakherbirliralıkyatırımdaneldeedilecekgetirikaynakmaliyetinikarşılayamayacakolup,firmadeğeriniazaltacaktır(Ercan,Üre-ten,2000:72).Şekil-4’tegösterilenar-ge’nin firmadeğerine(netcarideğeraçısından)katkısını(majinaldeğer(hasıla))vear-geprojelerininmarjinalmaliyetidir.

Şekil-4: Ar-Ge Portföyünün Maksimum Değere Ulaşması

Önce projeler, beklenen değerin beklenen maliyete

oranına göre, en yüksekten başlayaraksıralanır. En verimli projeden başlanarak sırası ile marjinal değer katkıları ve marjinal maliyetleri yerleştirilir. İki eğrinin kesiştiği nokta portföyden elde edilecek maksimum değerdir, bundan sonra yapılacak her harcama değeri düşürecektir. Marjinal maliyet eğrisinin marjinal değer eğrisini kestiği noktadan sonraki kalan projeler ya beyaz fillerdir yada istiridyelerdir bunların tespitinin iyi yapılması gereklidir. Bu projeler kesinlikle ortadan kaldırılmamalı ve geçici süre dondurulmalıdır.

3.2.3. Proje Stratejileri Ar-Ge projelerinin derecelendirilip her bir proje için

gerekli bütçelerin hazırlanmasından sonra bu projelerin yürütülmesi için gerekli ve proje çıktılarının muhtemel firma değerine olacak etkileri firmanın başta pazarlama, finans ve ar-ge personeli ile beraber planlanmalıdır. Yapılan her çalışmanın çıktısı firmanın piyasadaki konumunu etkileyeceği için belirtilen ekiplerin koordineli çalışma zorunluluğu bulunmaktadır

0 100 200 300 400 500 600 700 800 900

Bek

lene

n D

eğer

Beklenen Maliyet

Marj.Değer

Marj. Maliyet

Şekil 4. Ar-Ge Portföyünün Maksimum Değere Ulaşması

Önce projeler, beklenen değerin beklenen maliyete oranına göre, en yüksektenbaşlayaraksıralanır. En verimli projeden başlanarak sırası ile marjinal değer katkılarıvemarjinalmaliyetleri yerleştirilir. İki eğrininkesiştiğinoktaportföydeneldeedilecekmaksimumdeğerdir,bundansonrayapılacakherharcamadeğeridüşürecektir.Marjinalmaliyeteğrisininmarjinaldeğereğrisinikestiğinoktadansonrakikalanprojeleryabeyazfillerdiryadaistiridyelerdirbunlarıntespitininiyiyapılmasıgereklidir.Buprojelerkesin-likleortadankaldırılmamalıvegeçicisüredondurulmalıdır.

3.2.3. Proje StratejileriAr-Geprojelerininderecelendirilipherbirproje içingereklibütçelerinhazırlanma-

sındansonrabuprojelerinyürütülmesiiçingerekliveprojeçıktılarınınmuhtemelfirmadeğerineolacaketkilerifirmanınbaştapazarlama,finansvear-gepersoneliileberaberplanlanmalıdır.Yapılanherçalışmanınçıktısıfirmanınpiyasadakikonumunuetkileyeceğiiçinbelirtilenekiplerinkoordineliçalışmazorunluluğubulunmaktadır(Matheson,1998:262).

Pazarlamabölümü,ar-geprojelerininsonucundaortayaçıkacakürünveyakavramla-rınticaribelirsizlikleriniortayakoymayaçalışır(Drucker,2000:284).

Finansbölümü,ar-geprojelerindenkaynaklanacaknakitakımlarındakiriskvebelir-sizlikleriölçülebilirdüzeyeindirgeyiprisk-firmadeğeriaçısındananalizlerigerçekleşti-rerekyöneticininoptimumkararvermesineyardımcıolur.Ayrıcaprojebaşlatılıpdevam


ederkenortayaçıkandeğişikliklerinar-gepersoneli tarafındandiğer firmaorganlarınaanındailetilmesiprojebaşarısıiçinoldukçaönemlidir.

Proje stratejisinin oluşturulmasındabulunanbu ekiplerin optimumkarar vermele-rinde temelölçüt ar-geharcamalarınınmiktarı, proje süresi veproje çıktılarının firmadeğerinemuhtemeletkileridir.Yapılacakprojenindinamikbiryapıyasahipolmasıprojestratejilerinindedinamikbiryapıyasahipolmasıgerçekliğiniortayakoymaktadır.Bunabağlıolarakprojestratejikararlarıtekseferlikalınacakkararlarolmayıpzamaniçerisindeşekillenensüreklivesistematikbiryapıyasahipolmalıdır.

3. SONUÇAr-Gefaaliyetlerihemmakro,hemdemikroekonomikyapılarbakımındanrekabet-

çiyapının temeliolan teknolojive inovasyonun tekkaynağıdır.Ar-Ge faaliyetlerininbuönemliyapısıherkesimtarafındankabuledilmeklebirlikte,ar-gefaaliyetlerinindoğasın-dabulunanbüyükbelirsizlikoranlarıyöneticileribüyükbirkararvermeproblemiilebaşbaşabırakmaktadır.Yöneticilerinbuzorkararlarıverebilmeleriiçinproblemesistematikyaklaşımlar getirmesi gerekmekte ve kararmekanizmasında bulunan her bir unsurunyüksekdisiplinşartlarındaçalışmalarısürdürmegerekliliğibulunmaktadır.

Firmalarıkuruluşamacıkarlılığıarttırarak, firmadeğerinimaksimizeetmekolarakkabulettiğimizdear-gefaaliyetleriüzerindealınacakkararlarıntemeldayanağıdaar-gefaaliyetininfirmadeğerinemuhtemeletkisiolacaktır.Elbettebutemelunsurunyanındafirmalarınmisyonu,piyasastratejileri,teknolojistratejilerivefirmanınsahipolduğuim-kanlardakararnoktasındaoldukçaetkilidir.

Firmalarınar-gefaaliyetleriiçinoldukçakarmaşıksüreçlerdengeçmeleriningereklili-ğibirçokfirmaaçısındanar-gefaaliyetlerinemesafelidurmasınasebebiyetverebilmekte,yadakatmadeğeridüşükdahakolayar-geprojelerineyönelmelerinesebebiyetverebil-mektedir.Firmalarınkarşılaştıklarıbuzordurumabağlıolarakfirmalarınbulunduğuül-kenindekatmadeğerüretmektezorlanacağıvebunabağlıolarakbaştadışticaretaçığıolmaküzerebirçokmakroekonomikzorlukyaşayacağıdatahminedilebilirbirsonuçtur.

Ülkerefahınınarttırılmasıhemmikro,hemdemakroboyutlardarekabetçiyapılarınoluşturulmasıadınaar-gefaaliyetlerinindesteklenmesivebufaaliyetlerinteşvikedilmesigerekmektedir.

KAYNAKÇA1. AYHAnAhmet,2002

DündenBugüneTürkiye’deBilim-TeknolojiveGeleceğinTeknolojileri,İstanbul,BetaYayım2. BARUTÇUGİL,İsmetS,1981

TeknolojikYenilikveAraştırma–GeliştirmeYönetimi,BursaÜniversitesiYayınları,Bursa3. BAUMOL,W.J.,2002

TheFreeMarket İnnovationMachine:AnalyzingTheGrowthMiracleofCapitalism,PrinctonUniversityPress.naklen:DURUkAn,Tülin:“PazarEkonomisiUygulayanÜlkele-rinYeniÜrünGeliştirmeveAr-GeHarcamaları”DokuzEylülÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsüDergisicilt5sayı24. COMPTOn,DaleW.,1999

MühendisliveTeknolojiYönetimi(Ç.GülE.Okkudan),İstanbulBetaYayım


5. DEnTOn,keith,1999“GainingCompetitivenessThroughInnovation”,EuropeanJournalOfInnovationMa-

nagement,Vol:2no:2ss:82-856. DEMİRCAnM.LeventveMOLTAYArda,1997

BilgiyiYönetmek,İstanbul,BetaBasımYayımDağıtımA.Ş7. DİnÇER,Ömer,1995

StratejikYönetimveişletmePolitikalar,Ankara,BetaYayınları8. DRUCkER,F,Peter,2000

GelecekİçinYönetim(ÇevFikretÜçkan),İstanbul,TürkiyeİşBankasıkültürYayınları9. ERCAn,k.Metin,BAnÜnsal,2005

DeğereDayalıİşletmeFinansmanıFinansalYönetim,Ankara,Gazikitabevi10. ERCAn,k.Metin,ÜRETEn,Aykan,1999

FirmaDeğeriTespitiveYönetimi,Ankara,Gazikitabevi11. FREEMAn,Chris,SOETE,Luc,2003

Yenilikİktisadı(Çev:ErgunTürkcan),Ankara,TübitakYayınları12. HECERTJ.BrooksveWİLLSOn,D.James,1967

BusinessBudgetingandControl3,Ed,newYork,TheRonaldPressCo13. HİnTERHUBER,H.Hans,1984

StratejikİşletmeYönetimi,(Çev.LaleUraz),İstanbulErlerMatbaası14. kUZnETS,Simon,1975

TecnoligicalİnnovationsandEconomicGrowth,SanFrancisco,G.A.AndSanFranciscoPress15. kURTULMUŞ,numan,1996

SanayiÖtesiDönüşümİstanbul,İzYayncılık16. MAnAV,Cevat,1990

YönetimAçısındanİşletmeBütçeleriveFinansalPlanlama,Ankara,AletaYayıncılık17. MATHESOn,DavidMATHESOn,Jim,1998

AkıllıÖrgütStratejikAr-GeİleDeğerYaratma(ÇevMeralTüzel),İstanbul,BoynerYa-yınları18. QUİnn,B.James,1986

“İnnovationandCorparateStrategyManagedChaos”Technology inSocietyno:7ss26319. PEkİnER,kamuran,1981

İşletmeDenetimi,İstanbul,FatihYayınevi20. PORTER,.EMichael,1985

CompetitiveAdvantage,newYork,TheFreePress21. PORTER,.EMichael,2000

RekabetStratejisi,(Çev.GülenUlubilgen),İstanbul,,SistemYayıncılık22. RAUTEnTRAUCHW.veVİLLERSR.,1968

BudgetaryControl2,Ed,newYork,FunkandWagnalsİnc23. SARInAn,İ.Halime,1995

TeknolojiYönetimi,İstanbul,DesnetYayınları


24. ŞİMŞEk,Şerif,1993İşletmeBilimineGiriş,konya,nobelYayınları

25. TEkİn,MahmutGÜLEŞk.HasanÖĞÜT,Adem,2003TeknolojiYönetimi,İstanbul,nobelYayım

26. http://www.die.gov.tr/sozluk/26agtt.htm

Sağlık Kuruluşlarında Markalaşma ve Sosyal Medya Tabanlı Marka Toplulukları1

Alper GÜZEL2

1 Buçalışma30.12.2014tarihindeGaziÜnivesitesiSosyalBilimlerEnstitüsütarafındankabuledilen“SağlıkkuruluşlarındaSosyalMedyaPazarlamaFaaliyetleriileMemnuniyet,MarkaGü-veniveMarkaSadakatiArasındakiİlişkininBelirlenmesineYönelikBirAlanÇalışması”isimlidoktoratezimdenderlenmiştir.

2 Dr.ÖğretimGörevlisi,GaziÜniversitesi,SağlıkHizmetleriMYO

CHAPTER86

Alper GÜZEL 249

1. SAĞLIK KURULUŞLARINDA MARKA VE MARKALAŞMAGelişmişvegelişmekteolanülkelerdesağlıkhizmetlerienbüyüksektörlerdenbirisi

olmasınarağmengeçmiştebusektördekimarkalaşmayaklaşımlarıoldukçatutucuolmuş-tur.Birkaçtanegüçlü,farkedilenmarkasağlıksektöründemevcutolsadadiğersektörlerilekıyaslandığındahalenbusektördeönemlimarkalarıneksikliğihissedilmektedir(Sni-hurowych,Cornelius,veAmelung,2009).Bununlabirliktegünümüzdebirçoksağlıkku-rumukendimarkalarınıgeliştirmekadınaetkileyiciadımlaratmaktavepotansiyelhastagruplarındamarkabilincinigüçlendirmektedirler(BerryveSeltman,2007).

Medya aracılığıyla kamuoyunda güvenilir bir marka olma hem kamu hem de özelsağlıksektörüaçısındangünümüzdegeçmişlekıyaslanmayacakderecedeçokönemsen-mektedir.Uzunyıllarsistemindışınaötelenenşimdiisememnuniyetiylehekim,hastaneseçimiylesisteminodaknoktasınadoğruilerleyenhastayahitapedebilmekartıkbüyükönemtaşımaktadır(Güneş,2013:1011).Yaygıninanışınaksinepekçoksağlıkkuruluşumarkavarlığınıbüyük reklambütçeleri ile inşaetmez.Bunu sürekli kaliteliürünlervehizmetlersağlayarak,hastailişkilerineönemvererekvesüreklitutarlı,anlamlımesajlarvererekyaparlar.Birsağlıkhizmetisunumundamarkaoluşturmakdemek;müşterilerekaliteninilkveenönemlişeyolduğunuvaatetmekanlamınagelmektedir(Tengilimoğlu,2011:392).Budoğrultudamarkalarıngünümüzdeyapabileceğieniyişey,müşterilerininarayışlarınayanıtvereceksüreklibiryenilik içerisinde,müşterileriyleortanoktadabu-luşmakvebuyeniliklerimüşterilerinbulabileceğivebaşkalarıylapaylaşabileceğiyerlerekoymaktır.Markasahipleri,müşterilerininvetopluluklarınınbuyenilikleriağızdanağzayaygınlaştıracaklarınaveanlamıyüklemekiçinsosyalağlarındageçerakçeolanbumarkaürünlerinikendiaralarındatakasedeceklerinegüvenmekzorundadır(Hobsbawm,2014:321).Budurumdasosyalmedya,sağlıkkurumlarınınçalışanları,paydaşları,hastalarıvetüketicileriileiletişimkurabileceklerikanallarolmaktadır.Başkabirdeyişlesosyalmedyasağlıksektörümarkalaşmasındaidealaraçolabilir(Snihurowychvediğerleri,2009).

Markalaşmanınişletmelerinteknikvehizmetkalitesiniarttırdığıvekurumiçindeye-nileşimsağladığıbilinmektedir.Snihurowychvediğerleri(2009),birsağlıkkurumununiyi şekildemarkalaşmasının yalnızca gerçek kaliteyi arttırmakla kalmadığını ve bununyanındahastalartarafındanhizmetkalitesininarttığıalgısınıyaratıpsonuçlarıpozitifşe-kildeetkilediğiniifadeetmiştir.Markalaşmaüzerineklasikyaklaşımındabelirttiğigibibirmarkanındeğerlerikısmeniletişimilekurulabilmektedir (deChernatony,2001,s.32).Markalaşmaefektifiletişimvetümpaydaşçıkarlarınındüzgünbelirlenmesiileeşanlam-lıdır.Sağlıkkurumları,markalarınıdahagenişbirdoktorvehastakitlesineulaştırmakiçinsosyalmedyayıkullanmayabaşlamıştır(BerryveSeltman,2007).

1.1. Markanın TanımıBirçokakademisyenveuzman,birşirketinuzundönemlihayattakalabilmesivere-

kabet avantajı kazanmasının ana koşullarından birisinin güçlü bir marka geliştirmekolduğunu savunmaktadır (Zablah, Brown ve Donthu, 2010; Santos-Vijande, Río-Lanza,Suárez-ÁlvarezveDíaz-Martín,2013).kotler’e(2002)göremarka,bilinenbirkaynaktanyapılanbiröneridir(kotler,2002:8).Birişletmeninpazarasunduğuöneriisegenelliklesomutürünlerivesoyuthizmetleriiçerir.Biruçtapazarasunulansabun,dişmacunuyadatuzgibihiçbirhizmetindâhilolmadığıyalnızcasomutbirürünolabilir.Diğeruçtadasafhizmetlervardır;budurumdapazarönerisiönceliklehizmettir.Budurumadâhilolanör-neklerisebirdoktormuayenesiyadafinansalhizmetlerdir.Buikizıtucunarasındabirçokürün-hizmetkarışımımevcuttur(kotlerveArmstrong,2012:224).Pazarlamaaçısından,birürünyadaönerieğerhedeflenenalıcıyıtatminediyorvealıcıyadeğerulaştırabiliyorsabaşarılıolacaktır.Biralıcıfarklıönerilerarasındanhangisinindahafazladeğeraktardığı-nagöreseçimyapacaktır.Değer,alıcınınaldığıveverdiğiarasındakibirorandır.Müşteri


budeğişimdenfaydalarkazanacakvegiderleriniölçecektir (kotler,2002:6). Sağlıkku-ruluşlarıgibihizmetişletmelerindemarkalaşmaözelbirroloynamaktadır.Büyükhizmetişletmelerimarkalaşarakmüşterilerininsomutvesoyutürünleridaha iyianlamalarınavekafalarındacanlandırmalarınaimkânsağlarkenayrıcaalgılananparasalmaliyetlerivegüvenlikzaaflarınıazaltır(Lee,HuangveHsu,2007).

Marka,birşeyinvaadidir.Tarihboyuncamarkalar,kaliteyesözvermişlerdir.Bu,ürü-nün,hizmetinvedeneyiminkalitesidir(Frampton,2014:61).D.Aaker(1991)markayı“bir veya bir grup satıcının malları veya hizmetlerini saptamaya ve bu malları ya da hizmet-leri rakiplerinden farklılaştırmaya yarayan, ayırmaç, alamet-i farika veya ambalaj tasarımı gibi, ayırt edici bir isim ve/veya sembol” olarak tanımlar (s.25). P.kotler’e (1988) göremarka“ürünyadahizmetlerinsağlayıcısınıyadasağlayıcılarınıbelirtmekverakiplerinürünvehizmetlerindenfarklılaştırmakiçinkullanılanisim,terim,işaret,sembol,tasarım(logo, paket tasarımı ya da patent gibi) ya da bunların kombinasyonu”olaraktanımlanır(s.463).Butanımlar,markayönetimialanındakidiğerönemliaraştırmacılarıntanımlarıileuyuşmaktadır.Bunedenlebaşarılı birmarkayaratmak içinpazarlamacılarınmarkabileşenlerindenönemliolanlarıdikkatliceseçmelerivekendiürünlerinehasbağlantılarıyakalamalarıgerekmektedir(keller,2003:3).Böylecebirmarka,müşteriyeürününkay-nağını işaretedervehemmüşteriyihemdeüreticiyi,benzerürünlerüretmeyegirişenrakiplerdenkorur (Aaker,1991:25).Birpazardapayalmakveliderlikyakalamakiçinbirmarkadaşuözelliklerolmalıdır(kapferer,2008:12):• Büyükbirfikirbulabilmeyetisinesahipolmaveçekicilik,• Temasnoktalarındainsanlariledeneyimkazanmışolmak,• Eylemvedavranışlarilehareketegeçmek,• İletişimhalindeolmak,• Dağıtımıyapılmışolmak.

MillisonveMichael’a (2000)görebirmarka,birmüşterininbirürünyadahizmetialırkenveyakullanırkengelişensüreçtenbeklentilerininveisteklerinintemelolaraktat-mininitemsileder.Budamüşterilerinsoyutbirşey,yanibirdüşünce,duygu,fizikselbirhis,hattabazıdurumlardasosyaletkileşimaldıklarınıvebütünbunlarınzevklivetatminedicibirmemnuniyettebirleştiğinigösterir.Yüzlercehattabinlercememnunmüşterininetkileşimi,birhizmetyadaürünümarkahalinegetirir.Birmarkabunedenlesatıcıvealıcıarasındasüregelenbir işbirliğinidegösterir.Tekbirolaybirmarkayı tüketicilerinkalbindeyerettirebilirkenbirmarkalaşmaolayıbunungibibirçokpozitifolayın topla-mınıözetlemektedir.Ayrıca,buişbirliğialıcı-satıcıilişkisinideüretir.Birilişkininmarkadeğeri,işletmeyönetimininbunuözelpolitikalarla,eğitimleveteknikyapılarladestekle-mesiyleolur.Müşterilerinmutluyüzleresahipolmasınısağlayacakolansonuçlardırvebuseviyedesonuçlara titizbirhazırlıkyapmadanulaşılamaz.Aynızamanda,busonuçlaraulaşabilmekiçintaraflararasındadüzenlibirilişkigeliştirmekvegüçlendirmekgerekir.Budasüreklibirgelişimseviyesi ilesağlanabilir.Bunedenlemarkasahipleri,güçlübirvizyonlauyumlanmışyüksekkalitedekihizmetin,gerçekmüşterimemnuniyetitaahhüdüilesunulduğundaneminolmalarıgerekir(Blackett,2014:30-31).

1.2. Marka ÖğeleriBirmarkaakılcıveduygusalikitüröğetarafındanoluşur.Akılcıöğe(düşünülen)mar-

kanınneyaptığı,nesöylediğivenesunduğuileilgilenir.Akılcıöğeler,markailetişiminintemave içeriğini, önerisini yada vaadini ortaya koyar.Beynin sol tarafına yada akılcıyönüneseslenir.Markanınengörünebilirparçasıdır.Duygusalöğeler(hissedilen)isemar-kanınkendisininasılifadeettiği,anlattığıvesunduğuileilgilidir(kotler,2000:406-408).Ürünvehizmetmarkalarınınakılcıveduygusalöğelerçerçevesindekavramsalbirbenzer-liğibulunmaktadır(DeChernatonyveSegal-Horn,2001).

Alper GÜZEL 251

Hemürünhemdehizmetmarkalarıakılcıveduygusalihtiyaçlarıkarşılar.Ancakakılcıfaydadakisoyutelementlerinmiktarıhizmetmarkasınınkullanımınıetkileyebilir.Meselabirhavayoluşirketitarafındansunulanhizmetkısmensomutturvefonksiyonelfaydanındoğasıanlaşılabilirdir(ör.AnoktasındanBnoktasınahızlıverahatşekildeulaşmakgibi).Ancakfonksiyonelfaydalarıgelecektekivaatlerolanemeklisandığıgibifinansalhizmetleriçindurumdahasoyuttur.Budurumdamüşterilerindahagüçlüşekildeakılcıbeklentile-rininyerinegeleceğinedairinançlarıdesteklenmelidir;budaşirketmarkalaştırmasınıngüçlenmesivetüketiciningüvenveinancınınartmasıileolacaktır(DeChernatonyveRi-ley,1999).

1.3. Marka BileşenleriHizmetmarkasıaslındabireyselveyakurumsalhizmetsunucusunungelecektekide-

neyimintabiatıhakkındaverdiğibirsözolaraktanımlanabilir(Berry,2000;BerryveSelt-man,2007).Berry(2000),hizmetmarkasıtemelbileşenlerinimarkasunumu,dışmarkailetişimi,markaanlamı,müşterideneyimivemarkadeğeriolarakifadeetmiştir.

1.3.1. Marka sunumu Arzulananmarkaimajınınorganizasyonkontrolündeyürütüleniletişimidir.Reklam,

markaismi,ayırmaç,websiteleri,çalışanüniformalarıvetesislerintasarımı,arzuedilenmarkamesajınıyaymakiçinkullanılanaraçlardır.Markasunumu,direktolarakmüşteri-nintanımavehatırlamabecerisiolanmarkafarkındalığınıetkiler.

1.3.2. Dış marka iletişimiMarkahakkındaörgütkontrollüiletişimdir.Giderekartanveinternetilesosyalmedya

aracılığıyla yayılanblog’lar,mesajpanoları vekişiselweb siteleriüzerinden tanıtımveağızdanağızailetişimananedenleridir.Builetişimler,markafarkındalığıvemarkaanla-mınıetkileyebilir.Müşterilerhevesliolarakbirhizmethakkındatarafsızbilgialmaeğili-mindedirler.Hizmetle ilgilenenpotansiyelmüşterilerin,dahaöncebukarmaşık,dolaylıvedeğişkenolanhizmeti tecrübeetmişmüşterilerleaynı fikirdeolmalarımuhtemeldir.kavramsalolarakağızdanağzailetişimvetanıtım,dahagenişkitlelereulaşanvemarkayıgüçlendirmekiçingeliştirilmişolanorganizasyonkontrollüiletişimdendahafazlaetkiyesahipolmalıdır.

1.3.3. Organizasyonla ilgili müşteri deneyimiMüşterininartandeneyimininorganizasyonlakarşılıklıetkileşimidir.Organizasyonun

müşterisiolmayanlarınizlenimi,organizasyonunkendisininasılanlattığıvediğermüşte-rilerinsöyledikleriileşekillenir.Ancakmüşterilerinorganizasyonagüvenmekiçinkendideneyimlerivardırvebudeneyimlermarkaanlamınışekillendirmedeorantısızolaraket-kilidir(ör.müşterininmarkayıbaskınalgılaması).

1.3.4. Marka anlamıMarkayı hatırlatarakmüşterinin aklına çabucak gelen bir kavram, görüş veya izle-

nimdir.Bu,organizasyonunmüşteriyekarşışöhretiveyaimajıdır.İyiyönetilenbirorgani-zasyon,müşterilerineavantajlıvetatminkârdeneyimlersağlamayayatırımyaparancakmüşterinin gerçek deneyimleri, organizasyon tarafından, kendi sunduğumarkaya göredahaazkontroledilebilirdir.Eğerdışbilgivekişiseltecrübelerçatışıyorsa,müşterilerintecrübetabanlıalgılarıdurumahâkimolur.Böylece,sunulanmarkavedışmarkailetişi-minin,gerçekdeneyimindoğrudanetkisiilekarşılaştırıldığında,markaanlamıüzerindedolaylıbiretkisivardır.


1.3.5. Marka değeriMarkafarkındalığıvemarkaanlamıaynıderecedeolmasadadeneyimlimüşterilerin

markadeğerini etkiler.Marka anlamının etkisi dahabüyüktür.Markanın farkındaolupfakat markadan hoşlanmayan müşteri alternatifleri arayacaktır. Marka değeri, verilenmarkanın,markasızveyauydurukisimlirakiplerlekarşılaştırıldığında,pazarlamaavantajveyadezavantajderecesidir.Hizmetmarkalaşmamodelimalmarkalaşmamodelindenikianahusustaayrılır.Müşterileringerçekdeneyimleriherikimodeldedebelirgindir.Emekyoğunhizmetleriçinisebudeneyimlerdeöncelikleüretilenmallarınyerineinsanlarvar-dır.Ayrıcahizmetlerde,üretilmişürünekarşıorganizasyonmarkalaşır.Müşterilerdene-yimlerininkaynağınımarkaolarakalgılarlar.Eğerdeneyimbirüründenkaynaklanıyorsa,ürünmarkadır; eğerdeneyimorganizasyondangeliyorsa,organizasyonmarkalaşmıştır(BerryveSeltman,2007).

Sağlık kuruluşlarında markalaşmayı sağlayacak çeşitli eylemler ve kararlar bulun-maktadır.Bueylemvekararlarınsistematikvebilinçliolarakyapılmasımarkalaşmanınbaşarısınıarttırmaktadır.Bueylemvekararlargüçlümarkakişiliğioluşturmayı,rakiple-rindenfarklıolmayı,belirlialanyadaalanlardaünlüolmayı,çalışanlarcaveyöneticilercemarkanıniçselleştirilmesini,insankaynaklarıeylemlerini,işletmeiçivedışıiletişimivemarkaliderliğiniiçermektedir.Bueylemvekararlarbirbirlerinidestelemektevebirinineksikyadayetersizyapılmasıdiğereylemvekararlarındaetkinliğiniazaltmaktadır(Ten-gilimoğlu,2011:392).

2. MARKALAŞMA VE SOSYAL MEDYA Geçtiğimizonbeşyıldasosyalmedyasiteleriyenibirsosyaletkileşimplatformuola-

raksahneyeçıkmıştır.Busitelerinsanlarınsosyalleştiğivebilgipaylaşımıyaptığı inter-nettopluluklarıdır.Sosyalmedyaortamlarıblog’lardanmesajalanlarına,sosyalağsite-lerindensanaldünyalarakadaruzanabilir.Müşteridenmüşteriye, işletmedentüketiciyevetüketiciden işletmeyedoğruolanbuyenidiyalogpazarlamacılar içinbüyük fırsatlariçermektedir(kotlerveArmstrong,2012:141).Doğalolarak,sosyalmedyaortamlarınıöğrenmek,organizeetmekveyönetmekkonusundapazarlamacıların ilgisigiderekart-maktadır.Sosyalmedyabuilgiyi,sadecetakipçilerinintercihlerinietkileyebilmeyeteneğiveyabilgiyihızlıdağıtmasıiledeğil,aynızamandabutürsitelerdekatılımı,işbirliğinivemüşteriilişkilerinigeliştirecekfırsatlaryaratmasıyladaçekmektedir(Dholakia,BagozzivePearo,2004).

Sosyalmedyanınhızlıyaygınlaşmasınıdiğerkitleselmedyaaraçlarıilekarşılaştırıldı-ğındadahaiyigörebiliriz.Radyonun50milyondinleyiciyeulaşması38yıl,televizyonunda50milyonkişininilgisiniçekmesi13yılalırkeninternetin50milyonkatılımcıyıetkile-mesiyalnızca4yılsürmüşveFacebook50milyonüyeyesadecebirbuçukyıldaulaşmıştır(nair,2011).İkibinondörtyılındaisesadeceFacebook’undünyaçapındatoplam2,12milyarkullanıcısıvardır.Buşekildehızlıgelişenbirçevredesağlıkkuruluşlarınınhayatla-rınadevamedebilmeleriverekabetavantajısağlayabilmeleriiçinsosyalmedyaortamınaadapteolmalarıönemlidir.Birçokmarka,tüketicilerilekendisosyalmedyasiteleriaracı-lığıyladiyalogkurmaktadır.Pazarlamakampanyalarınıgeliştirmekiçinişletmelerşimdibirrutinhalindeinternetiçinhazırladıklarıvideolarınıvereklamlarınıinternetsitelerinekoymaktavesosyalağlarakatılmaktadırlar.Ayrıca,kendiblog,çevrimiçitoplulukyadatüketiciler tarafındanüretilen eleştiri sistemleri oluşturupmüşteriler ile dahabireyselveinteraktifşekildeiletişimkurmayaçalışmaktadırlar(kotlerveArmstrong,2012:17).İşletmelerkendimarkaları içinbenzersizsosyalmedyasayfalarıoluşturarakpotansiyelmüşterilerilebağlantıkurmayı,farkındalıkyaratmayıvemevcutmüşterilerileilişkilerigüçlendirmeyihedeflemektedirler.Bunlarsosyalmedyasitelerinikullanmanınavantajlarıolarakgeçsede,tüketici-markailişkisinikurmaktakietkisihenüzaçıkolarakincelenme-

Alper GÜZEL 253

miştir.Aktifüyeleryüksekderecedeinteraktifbirortamoluşturarakhizmetlerhakkındadavranışsalbağlılığadönüşebilenpozitifgeridönüşleryapmaktadırlar(kang,TangveFi-ore,2014).

Sosyaldoğası,işletmelerinsosyalmedyasitelerinipazarlamastratejileriniuygulamakiçinbirplatformolarakseçmesindekitemelsebeptir(kangvediğerleri,2014). Fakatbu-radaönemliolanbusosyaldoğayıanlamakvemüşterileregerçekdeğersunarakbuilişki-lerişekillendirmektir.Müşterilerleanlamlıilişkilerkurmakiçinönceonlarıvemarkailenasılbağlantıkurduklarınıanlamakgerekir.Butürdebiranlayışsadeceişletmeninürün-lerindenvepazarlamaprogramlarındandeğilaynızamandatemelmüşteriihtiyaçlarıvemarkadeneyimleriileortayaçıkar(kotlerveArmstrong,2012:96-97).

kurumlartarafındanyönetilenFacebook,Twitter,Youtube,Linkedinvb.sosyalmedyasiteleriaynızamandamarkatopluluklarınıntanımıyladatutarlıözelliklergöstermekte-dir.Markatoplulukları,markaileilgiliortakilgialanlarınasahipbinlercetüketicininhemkendiaralarındahemdemarkaileiletişimlerineimkânsağlar(kangvediğerleri,2014).Sağlıkkuruluşlarınınönceliklemüşterilerininsosyalmedyasitelerinekatılımlarındanka-zanacaklarınıvebeklentilerinianlamaları gerekmektedir.Eğer şirketlerbubeklentilerikarşılayabilirseonlarlabağlantıkurabilirveyenidenkatılımlarınıteşvikedebilir(Dhola-kiavediğerleri,2004).

2.1. Sosyal Medyanın Tanımı Sosyalmedya siteleri ve çevrimiçi topluluklar insanların, bilgi arayışı ve paylaşımı,

toplumsalolaylarıntartışılmasıveisteklerdebulunmakgibibirçoksebeplebirarayagel-mesineimkânsağlamaktadır(WangveFesenmaier,2004).Bilişimteknolojisindekihızlıdeğişimilebunlargibiçevrimiçiaktiviteler,yenibiriletişimteknolojisiolanWeb2.0ileyadasosyalmedyaaracılığıylayapılmaktadır(Gretzel,kangveLee,2008).Sosyalmedya,gereklideğişiminyerleştirilmesinisağlarkenkullanıcılarasosyalbirağkurmavekendi-leri ileortak ilgialanlarıvedüşünceleresahipkişilerle iletişimegeçme imkânı tanıyanmekanizmalarsunmaktadır.Sosyalmedya,bireyselleştirilmişbilgi,elverişlilikvegününherhangi bir zamanında plan yapma ve uygulama imkânı vererek tüketicilerin istediğiaraçlarısunar(Hackworthvekunz,2010).

İnsanlarıninternettevesosyalmedyadadünyanınöbürucundaki,üyesiolabileceklerigruplarınvetopluluklarınizinisürmeleri,benzerzihniyettekiinsanlarlavekafasınayatanmarkalarla,belirliboyutveyatutkudüzeyindetemasageçmeleriartıkçokkolaylaşmıştır(Hobsbawm,2014:321).Sosyalmedyasiteleri,tüketicivepotansiyeltüketicilerininisiya-tifivepazarıkendiellerinegeçirmelerineizinverir.Budainsanlarveyarattıklarıiçerikileilişkilerininbeslenipgeliştiğidinamikbirekosistemoluşturur(khanvekhan,2012).Buekosistem,hastaların,onlaraençokfaydasağlayankurumlarileiletişimhalinegeçmesine,onlarıkendiarkadaşveailelerineönermesine,kendiihtiyaçlarınaenuygunsosyalmedyasiteleriniveçevrimiçihizmetleribulabilmelerineimkânsağlar.Hastalar,gelenekselola-raksağlıksektörüçalışanlarınagüvenmeyevedanışmayadevamederkenaynızamandaçevrimiçiaraştırmayapmayadadevamedeceklerdir(Beach,2011).Bununfarkındaolan pazarlamacılar,yenisosyalağlarıngücündenfaydalanabilmekveinternetilesosyalmed-yaüzerindenyayılanfırsatlarıkendiürünlerinidesteklemekiçinkullanabilmekamacıylaçalışmaktadırlar.Artıktüketicileretektaraflıreklamlargöndermekyerineinternetvesos-yalmedyasitelerinikullanarakvetüketicilerleetkileşimkurarakonlarınkonuşmalarınınvehayatlarınınbirparçasıhalinegelmeyiümitetmektedirler(kotlerveArmstrong,2012:141).YouGov Araştırma Şirketi tarafından 2011 yılında yapılan bir çalışmada işletmelerin güçlü bir sosyal medya sitesine sahip olmalarının işletme ve pazarlama açısından önemli olduğu bulunmuştur. Tüketicilerin %57’si bir hastane ile sosyal medya bağlantılarının olma-sının o hastaneyi tercih etmeleri için kararlarını etkileyecek bir faktör olduğunu belirtmiştir. Benzer olarak; ankete katılanların % 81’i güçlü bir sosyal medya varlığının hastanenin son


teknolojiye sahip olduğunu gösterdiğini söylemiştir (YouGov,2011).SafkoveBrake’e(2009)göresosyalmedya“çevrimiçiolupiletişimyoluylabilgi,fikir

veyaiçerikpaylaşmakisteyeninsanlarınkurduğutopluluklarınfaaliyetleri,uygulamalarıvedavranışlarıdır”(s.6).Weinberg(2009),sosyalmedyanıntoplum-yönlüwebsitelerin-denbilgi,deneyimveperspektifpaylaşımınıanlattığınıvurgular(s.1).kaplanveHaenlein(2010)isesosyalmedyayı“Web 2,0’ın ideolojik ve teknolojik temelleri üzerine kurulmuş ve “Kullanıcı Tarafından Oluşturulan İçeriğin” üretilmesine ve değişimine izin veren bir grup internet-temelli uygulamalar” olarak tanımlar. Sosyal medyanın farklı karakteristikleriolsadatemelvebağlantılıolananahtarözellikleri iletişimmedyası,sosyaletkileşimveiçeriktir.Buüçfaktörünüçünündeherişlevselçevrimiçisosyalmedyayapısındaolmasıgerektiğinisavunmaktadır(DannveDann,2011:345).

Şekil 1.Sosyalmedyabileşenleri

Kaynak.Dann,&Dann.2011.

Şekil1buüçelementinarasındakiilişkiyivetüketicininsosyalmedyailebağınındes-teklenmesi içinbirbiriyle iletişimhalindeolankategorilerigöstermektedir.Sosyaletki-leşim, iletişimmedyasıve içerikarasındaki ilişkibizenihai tüketicininperspektifindendestekleyiciçeşitliavantajlarsunabilirvesosyalmedyanındoğrukonumlandırılmasıyenibirdeneyimsetioluşturabilir(DannveDann,2011:346).

2.2. Sosyal Medya ve Sağlık KuruluşlarıMevcutekonomiksarsıntılar,sağlıkyöneticilerini,kullanımauygunvekurumsalkül-

türlerinindeğişiminisağlayabileceksosyalmedyaaraçlarınınpotansiyelkatkılarınıince-lemeyezorlamıştır.Budüşükfiyatlıveyenilikçiuygulamalarliderlerinbugününiletişimveetkileşimsorunlarınıçözmelerineyardımcıolmaktadır.Ayrıcaliderleriyeniağlardâ-hilindeçalışmayateşviketmekteveböyleceanahtarkişilerleiletişimkurarakhiyerarşi-lervekurumsalbürokrasiileuğraşmaktankurtarmaktadır(Beach,2011).Birçoksağlıkkuruluşutüketicilerileiletişimegeçmekiçinsosyalmedyateknolojilerinikullanmaktadır(BaveWang,2013:941).kurumsalolarakFacebook,TwitterveYoutubeüzerindeçoksa-yıdahastanebulunmaktadır(nair,2011). Devletkurumlarıdavatandaşlaraulaşabilmekiçinsosyalmedyateknolojileriniaraştırmaktadır(Osatuyi,2013).Sosyalmedyanınsağlıkkuruluşlarıiçinbirçokfaydalıtarafıbulunmaktadır.Birçokçalışmagöstermiştirkisosyal

Alper GÜZEL 255

medya;çalışanlararasındaki ilişkiyidüzeltebilir, sosyalağoluşturmayıkolaylaştırabilir,hastaneninwebsitesinekatılımıarttırabilir,hastaneninadınımarkalaştırabilirvearaştır-maprojeleriiçinkaynakolarakkullanılabilir(VandeBelt,Berben,Samsom,Engelen,veSchoonhoven,2012).

Sağlık kuruluşları, bugün ve gelecekte,web görünürlüğü kurmaktadır ki bu sosyalmedyaiçeriğiileinanılmazşekildedesteklenmektedir.İkiyönlükonuşmalarınbasitme-sajlarşeklindeoluşabilmeortamınınartmasıilesosyalmedyakullanımındakiartışsağlıkkuruluşlarıilehastalararasındakiilişkiyiiyileştirecektir(BaveWang,2013).Sosyalmed-yanınkullanımı,sağlıkhizmetlerineulaşımıdaarttırmıştır.Sağlıkkonusunaözelolarak,hastalarsosyalmedyayıdeneyimlerinipaylaşmak,bilgiedinmek,sağlayıcıveaynıdurum-dakilerlegörüşmekiçinkullanırken;sağlıkhizmetikurumlarısosyalmedyayıkullanırkendiğerkurumlaraulaşaraktüketicilereulaşmayıhedeflemektedir.Özelsağlıkkuruluşları-nınyanında,DSÖ’denyerelsağlıkyetkialanlarınakadarkamusağlıkkurumlarıda,gele-nekselmesajlarınıgüçlendirmekiçinbukanallarıkullanmaktadırlar(LoberveFlowers,2011).Ayrıcasağlıksektöründekiyenigelişmelerdâhilindesosyalmedyabüyükbirpo-tansiyele sahiptir; çünkü sosyalmedya sosyaldestekbilgilerininpaylaşımveulaşımınıgüçlendirir,paydaşlarınkatılımvedesteğiniteşvikedervebireyinbağlılığınıgüçlendirir,kullanıcılarındoğrudankatılımınısağlar(Antheunis,Tates,venieboer,2013).Ancakpa-zarlamacılar çevrimiçi sosyal ağlara girerkendikkatli olmalıdırlar. Sonuçları ölçmekvekontroletmekzordur.Geneldekullanıcılariçeriğikontroletmektediryanisosyalağlarda-kiçabalarkolaycageritepebilir (kotlerveArmstrong,2012:141).

Sağlıkalanındasosyalmedya,sağlıkla ilgilikonulardabireyleribilgilendirmek,eğit-mekvegüçlendirmekiçin;sağlıkileilgiliacilvekrizdurumlarındailetişimihızlandırmak;toplulukeylemveişbirliklerinihareketegeçirmek;davranışdeğişikliğigerçekleştirmek;gözlemlenenveriyitoplamakvesorunlarıntoplumtarafındannasılalgılandığınıanlamakiçinkullanılabilir(Thackeray,neiger,Smith,veVanWagenen,2012).Araştırmalargöster-miştirkihastalarözelliklebilgiedinmekiçinTwitter’ı(%59.9)vesosyaldestekveönerialmakiçinçoğunluklaFacebook’u(%52.3)kullanmıştır.ProfesyonelleriseağırlıklıolarakLinkedin’i(%70.7)veTwitter’ı(%51.2)kendimeslektaşlarıileiletişimegeçmekvepa-zarlamaamaçlarıilekullanmışlardır.Hastalarınsosyalmedyaileilgilienbüyüksorunlarıgizlilikmeseleleriveedinilenbilginingüvenilirliğidir.Profesyonellerinenbüyüksorunlarıiseyetersizlikveyetilerinazlığıdır.Hemhastalarhemdeprofesyonellergelecektedesos-yalmedyakullanacaklarınıbelirtmişlerdir(Antheunisvediğerleri,2013).

Sağlıkla ilgilisosyalmedyasiteleridüşükmaliyetlehastabulmayetisinesahiptirvekullanıcılar arasında paylaşılan her yeni bilginin katlanarak büyümesine imkân tanır(SatoveCosta-i-Font,2013,s.140).Sosyalmedyanınbilgipaylaşımıiçinkullanılmasıvehedefkitle ile iletişim için faydalanılmasıpozitif sonuçlargöstermiştir (Osatuyi,2013).Literatür, sağlık sektöründekiyeni gelişmelerde sosyalmedyanıngözlegörülür şekildepotansiyel değerinin yüksek olduğunu sunmuştur. Sosyalmedya sosyal destek ve bilgipaylaşımıiçinyeniyollarsunmaktadır,taraflarınetkileşimvekatılımınımotiveetmekte-dir,bireylerinbağlantısınıgüçlendirmektevekullanıcınınaktifkatılımınıarttırmaktadır(Antheunisvediğerleri,2013).

2.3. Sosyal Medya ve Sağlık Hizmeti TüketicileriSağlık sektöründe yüz yüze etkileşim bilgi değişimi için öncelikli ortam olmuştur.

Bütüniletişimsürecigerçekzamanlıfizikselbirortamdahastavedoktoruniletişimiilegelişmiştir.Ancak internetvesosyalmedyagibidahayeni teknolojilerhastabakımınınyolunuinanılmazşekildedeğiştirereksanalortamdadoktorilehastanıngörüşebilmesi-neimkânsağlamıştır(Britnell,2011).Buradaunutmamakgerekenenönemlişey,tüke-ticilerineskisigibisadecehizmetsunucusundanbilgialdığıdönemleringeçmişolması-dır.Sağlıkhizmetitüketicileri,artıksosyalmedyaaracılığıylahemdiğerkişilerdenhem


dediğer kuruluşlardan sağlıkları ile ilgili bilgi alabilirler.Bununlabirlikte, günümüzdesağlıkhizmetitüketicilerikendisağlıkbilgilerinieldeetmevepaylaşmakonusundaçokdaha aktif bir role bürünmektedir ve bakımlarının gerçekleştirilmesi için karar almamekanizmalarının yardımını istemektedirler (Beach, 2011). Geçtiğimiz birkaç yıldasağlıkhizmetialanıgenişlemiş,hastalardahaaktifbirrolkazanarakkendisağlıklarınınpeşindenkoşabilirhalegelmiştir.Bireylerşuansosyalmedyasitelerindevesağlıksektörüileilişkiliçevrimiçitopluluklaraaktifolarakkatılımgerçekleştirerekhizmetsağlayıcıvetüketiciarasındakiiletişimaçığınıgidermektedir(Britnell,2011).Hastalar,sosyalmedyasitelerinde sağlık kuruluşları hakkında çeşitli bilgileri araştırabilir, başka hastalardansağlıkkuruluşuhakkındakiyorumlarıöğrenebilirlervekendidurumlarınaözgübilgilereulaşabilirler(Hackworthvekunz,2010).PewInternetaraştırmasında,internetvesosyalmedyakullanıcılarının%66’sıözelbirhastalıkyadatıbbibirproblemileçevrimiçiaramayaparken, belirli bir tıbbi süreç veya tedavi ile ilgili arama yapanların%56 oranındaolduğugörülmüştür(Fox,2011).Bunungibiistatistiklerhastalarınözellikleinternetvesosyalmedya teknolojilerini kullanarak sağlıkla ilgili bilgilerini çevrimiçi edindiklerinigöstermektedir.

Sosyalmedyasitelerinekatılımınkolayolması,tüketicilerindekendileriniifadeede-bilmelerinevekendisağlıkdurumlarıileilgilikararsüreçlerinekatılabilmelerineimkântanımaktadır.Hastalar veya sağlıkla ilgili bilgi ihtiyacı içindebulunanbireyler buplat-formlarayönelerekbuihtiyaçlarınıgidermeyeçalışmıştır.Fox’a(2011)göreABDvatan-daşlarının%80’isağlıkileilgilibilgiyiinternetvesosyalmedyaortamlarındaaramakta-dır.Ayrıca,aynıçalışmadakatılımcıların%44’ühekimvediğersağlıkprofesyonelleri,%36’sıdahastanelervediğersağlıkkuruluşlarıileilgiliçevrimiçibilgiaramasıyaptıklarınıifadeetmiştir(Fox,2011).

Bireyler sosyalmedya sitelerindenbugünekadaroldukça fayda sağlamıştır ve sağ-lamayadadevamedeceği düşünülmektedir. Sato veCosta-i-Font (2013), sosyalmedyaaracılığıylabireyleringenelsağlıksorunlarıyla ilgilidiğer insanlaravebilgiyeulaşabilirolmasınınsağlıksektörüneulaşımdakieşitsizliğiazaltabileceğini ifadeetmiştir. (LoberveFlowers,2011)bireylerinsosyalmedyayıaşağıdakinedenlerdendolayıkullandıklarınıbelirtmiştir.• Diğertüketicilerinsağlıkkonuları,ilaçlarvetedavilerhakkındanelerdüşündüğünü

görmek,• Diğertüketicileringörüşlerini,deneyimlerinivebilgileriniaraştırmakvekendibilgi-

lerinisunmak,• kendidurumuyadabirbaşkasınındurumu içinhâkimolmak istedikleribirkonu

hakkındabilgiedinmek,• Sosyaldesteksağlamakyadaalmak,• Birhastalıküzerindebilinçoluşturmak.

Çevrimiçi sağlık hizmetleri maddi giderlerin azalması, gizliliğin korunması, utançkaynaklarının azalması, verimli ve etkili bilgi alabilmek ve bireyin ihtiyaçlarına görebilgiaktarımıyapabilmekgibiavantajlarıiçerir.Çevrimiçisağlıkbilgisiarayışlarısağlıksektöründeki sonuçları sektördeki soyutluğu azaltarak ve hastanın doktor ile aktifbağlantısınıteşvikederekpozitifyöndeetkileyebilir (Xiao,Sharman,Rao,veUpadhyaya,2014).

Sağlık hizmetleri sunumundaki buhızlı değişim sağlık hizmetini dahahasta odaklıyapmaktavekullanıcılarıkendisağlıklarıhakkındadahabilinçlikararlaralmayaitmekte-dir.Dahasıdoktorlardahafazlabilinçlihastaileuğraşmayabaşlayacaklarıiçinherhastaüzerindeharcananzamanvebunabağlıyapılanmasrafdaazalacaktırvebudahizmetindahakaliteliolmasınayolaçacaktır(Britnell,2011).

Alper GÜZEL 257

Sononbeşyıldahızlagelişenveyaygınlaşansosyalmedya, tüketici tarafındansağ-lıkhizmetlerinedegirmektedir. İnternet teknolojisivesosyalmedyatüketiciler içinbi-reyselleştirilmişveuygunsağlıkhizmetibilgisineulaşmayıherzamankindendahakolayhalegetirmiştir.Dahaöncegenelolarake-postatartışmagruplarıyadasohbetodalarıilebağlananhastalarartıktedaviler,bakımvedestekhakkındabilgipaylaşımıyapabilecek-leridahaözelsanaltopluluklarkurabilmektevekendiçevrimiçibireyselarkadaşağlarınıoluşturabilmektedir(BaveWang,2013).Butüreğilimleregenelanlamda“tıp2,0.”yada“sağlık2,0.”densedegenişanlamda”belli Web araçlarının (blog’lar, Podcastler, araştırma, etiketleme, viki’ler ve diğerleri) sağlık sektöründeki doktorlar, hastalar ve bilim insanları gibi katılımcılar tarafından; açık kaynak prensiplerinden, kullanıcılar tarafından üretilen içeriklerden ve ağların gücünden faydalanarak sağlık hizmetinin kişiselleştirilmesi, iş birli-ğinin sağlanması ve sağlık eğitiminin desteklenmesi”olaraktanımlanır(Scanfeld,ScanfeldveLarson,2010).

3. SOSYAL MEDYA TABANLI MARKA TOPLULUKLARIHemmarkatopluluklarınınhemdesosyalmedyanınavantajlarındanfaydalanabilmek

içinbirçokişletme,sosyalmedyasitelerini,markatopluluklarınıyaratmakvegeliştirmekiçinkullanmaktadır(kaplanveHaenlein,2010;MunizveO’Guinn,2001). Markatoplu-luklarıbirpazarlamaaracıdırve işletmeler tarafındanmüşteriler ilegüçlüvegüvenilirilişkilerkurmakadınakullanılabilir(Arnone,Colot,Croquet,GeertsvePozniak,2010).

JeepgibimarkalarMySpace,Twitter,Facebookgibisosyalmedyasiteleriaracılığıilemüşterileriyle ilişkilerini güçlendirmeye çalışmaktadırlar (Laroche ve diğerleri, 2012).Algesheimervediğerleri(2005)veMunizveO’Guinn(2001),markatopluluğuilegerçek-leşeniyideneyimlerin,tüketicininişletmeyeveişletmeninürünlerineyönelikolumlutu-tumlarınıetkilediğinivemarkasadakatiningeliştirilmesinekatkısıolduğunubelirtmiştir.Butürmarkatoplukları işletmelertarafındansahipolunanveyürütülentopluluklardır.Müşterilerin algıladıkları faydaları işletme ve işletmenin ürünleri ile ilişkilendirmesinikolaylaştırmakiçinmarkatopluluğuveişletmearasındakibağlantıgörülebilirolmalıdır(Wang,ChanveYang,2013).

Topluluk,çoğunluklailişkipazarlamasınıtanımlamakiçinkullanılanvekökleriniaileilişkilerindenalan,tartışmasız,temelsosyalilişkidir.Yaniişletmeiletüketicilerarasında-kiilişkiyiaçıklayabilmekiçinkullanışlıbirtemeloluşturmaktadır.Dahasıtoplulukbakışaçısıpazarlamadakigelenekselbirkaçperspektifiletutarlıdır;özelliklediğertüketicilerindeilişkiderolaldığıdurumlarda(ör.pazarlamanınsosyaliletişimbakışıgibi)vemakroağyaklaşımında(kibudurumdaağdakitümkullanıcılarilemarkaarasındakiilişkiönemli-dir).Sosyalbağlantılarındanyoksunbırakıldıklarında,müşterileringözündebumarkala-rındeğerlerielbetteazalacaktır(MunizveO’Guinn,2001).

İnternetinheryerdenulaşılırolmasıveinsanlarınilişkikurma,bilgiyeveenformasyonaulaşmaistekleri,çevrimiçitopluluklargibiyenisosyalformlarınortayaçıkmasınasebepolmuştur.Çevrimiçitopluluklar,kâramacıgütmeyenkurumlarda,profesyoneluygulamaalanlarındayadabireylerinkendiilgialanlarıdâhilindeoluşturduklarıticaretdışıalanlargibibirçokalandabulunabilirler.Birçevrimiçi topluluktaortak ilgialanlarıolan insan-lar,sıklıklaelektronikortamdabirarayagelirlervebueylemlersonucundafaydalarka-zandıklarıkonusundahemfikirolurlar.Çevrimiçitopluluklar,topluluküyeleritarafındanüretileniçeriklerinolduğuiletişimortamlarınakatılanbireyyadagruplarıkasteder.Yanisanalortamlardatoplananinsanlarbirsosyo-kültürelolayolarakalgılanabilir(Jang,kovekoh,2007).

Birmarka topluluğu ise birmarkanın takipçileri arasındanoluşan, coğrafi sınırlarıolmayan,uzmanlaşmışvebelliyapılaşmışsosyalilişkileredayanantopluluktur.Uzman-laşmıştırçünkümerkezindebirmarkanınürünüyadahizmetivardır.Markatoplulukları,


markanındahagenişsosyalyapılaşmasınınkatılımcılarıdırvemarkanındaimiservetindebüyükroloynarlar(MunizveO’Guinn,2001).Birmarkatopluluğu,temelözelliğinedaya-narakoluşmayabaşlarkibudamarkanınkendisidirvemarkaylailgilenenmüşterilerilearasındailişkilerkurmayadevameder.Birmarkatopluluğuikigrubaayrılabilir.Bunlar-danilkitopluluküyeleritarafındangönüllüolarakoluşturulmuştüketicikontrolündeolantopluluklardır.İkincisiiseişletmetarafındanbaşlatılanbirtoplulukturvemarkanınsahibiolarakişletme,müşterilerileilişkilerkurmakveonlardanfaydalıgeridönüşleralabilmekiçinkurmuştur(Jangvediğerleri,2007).

MunizveO’Guinn(2001),markatopluluklarındaoldukçapozitifenazüçözellikgöz-lemlemiştir.Birincisi,markatopluluklarıbirertüketiciajansırolünüsahiplenmektedirler.kolektifdoğalarıgereğivebilgisayartarafındanyönetileniletişiminyenimodelleriilege-liştirilenbutopluluklarda,müşterilerindahaizolevebireyseldurumlardandahayükseksesibulunmaktadır.İkincisi,markatopluluklarıtüketicileriçinönemlibirbilgikaynağınıtemsiletmektedir.Topluluküyelerimarkakonusundabilgiedinebilmekiçinbirbirlerinedaharahatçadönebilmektedirler.Üçüncüolaraktopluluk ilişkilerigenelolaraküyeleri-negenellikleduygusalolmaküzeredahayükseksosyalfaydalarsağlar.Jangvediğerleri(2007)isemarkatopluluklarınınkendinehasözelliklerinibeşbaşlıktaincelemiştir:• Çevrimiçibirmarkatopluluğucoğrafilimitlerdenbağımsızdır.• Topluluğunüyeleri tarafındanpaylaşılan ticariürünyadahizmetlerinetrafınaku-

rulmuştur.• Genellikledurağandırveortaktemailehedeflerdendolayıgüçlübirbağlılıkgerek-

tirebilir.• Birsosyalpazarlıkalanıolarakişlevgörebilir;buradatoplulukpopülerolankültürle

ilgilifikirlerinitartışıpüyeleringönüllüolarakkatılımınıdestekler.• Markatopluluklarıüyeleriyüksekdüzeydebirkimlikaidiyetliğitaşırlar.

Markatopluluklarının,müşterileribirarayagetirerekonlarımarkahakkındakonuş-mayateşviketmeözelliğivardır.Budaonlarınmarkaileilgilibirçokkaynaktanbilgiedin-mesineyardımcıolmaktadır(Larochevediğerleri,2012).Üyelerdevamlıolarakçevrimiçibirtopluluktanpozitifgeridönüşaldıklarındamarkayagösterecekleribağlılıkvegüvenartacaktır.Dahasıbugüvenduygularımüşterilerinileridemarkayapsikolojikbağlılıkla-rınıetkileyebilirvebunabağlıolaraksadakatleriniarttırabilir(kangvediğerleri,2014).

Aaker(1991),algılanankalite,markasadakati,markabilincivemarkaçağrışımınınmarkadeğerinindörtbileşeniolduğunusöyler.Markatopluluklarıbudörtbileşenidoğ-rudan etkiler ve genel anlamda müşteri marka sadakatinin genişletilmiş tanımları iletutarlıdır (MunizveO’Guinn,2001;Satanasavapak,2010).ArmstrongveHagel (1996),“güçlü çevrimiçi topluluklar oluşturarak, işletmelerin bugün pazarlamacıların ancak hayal edebileceği müşteri sadakati seviyesini yakalayabileceğini” savunmaktadır. Bu yeni kav-ram,yeniden satınalmadandaha fazladavranış içerirvemarkaylaolan ilişkileridiğermüşterilerinve topluluğunrollerinide içerecekşekildegenişletmektedir.Böylece ilişkipazarlamasınıgerçekanlamdauygulayabilmekiçingüçlübirmarkatopluluğuoluşturmakkritikbiradımolacaktır(MunizveO’Guinn,2001).

3.1. Sosyal Medya Tabanlı Marka Topluluklarına KatılımSosyalmedya tabanlımarka topluluklarına katılımaslında çokkolaydır veherkese

açıktır.Facebook,Twitter,Youtubevb.sosyalmedyasitelerindehesabıolanherhangibirkullanıcı,“beğen”veya“takipet”butonunutıklayarakilgilendiğitopluluğuntakipçisiola-bilir.Bireybir topluluğun takipçisiolduktan sonra topluluğunyürüttüğü faaliyetleri veyaptığıpaylaşımları görebilir, forumlarakatılabilir vediğer topluluküyeleri ile iletişimkurabilir.Sağlıkkuruluşlarıdasosyalmedyaüzerindeoluşturduklarımarkatopluluklarıaracılığıylatüketicilerileiletişimkurabilecekleriuygunmecralaroluşturmuşlardır.

Alper GÜZEL 259

Sosyalmedyayakatılımiçinbireyselmantık,kullanıcınınözelliklekendisiileaynıveyabenzerdurumdaolandiğerkullanıcılarındeneyimlerindenbilgiyialabilmesi,kategorizeedebilmesiveyönlendirebilmesidir.Sosyalmedyayakatılımınamaçlarıteyitedilmeisteği;diğerbirbilgiyisınamakiçinikincibirfikrinvarlığınıistemek;dahaiyibiranlayışiçinekbilgi istemekvegelenekselkaynaklardanbilgiyeerişmektekarşılaşılandışsal engelleriaşmakolmaküzeredörtkategoriyeayrılabilir.Dahasısosyalmedyanınfaydalarınınara-sındagüven,içermevegizlilikbulunmaktadır(SatoveCosta-i-Font,2013).

Çevrimiçimarkatopluluklarındamüşteriler,kurumlardanveonlarınmarkalarındandeğerkazanmak içinçok isteklidirler.Buetkileşimlerdenkazanılanpozitifdeneyimler,müşterininmarkayla ilişkisinigüçlendirmeyeyarar.Üyelikdevamlılığı, aktifkatılımvediğermarkatopluluğuüyelerinetavsiyedebulunmakveyaonlarınönerilerinidinlemekmarka sadakatine ve müşteri savunuculuğuna dönüşecektir. Aktif olarak markatopluluklarındayeralanmüşterilerbirşirketinyeniürünlerinibenimsemekkonusundadaha istekli olup rekabet dâhilindeki ürünleri reddetmek konusunda daha tutarlıolacaktır(Wirtzvediğerleri,2013).Dholakiavediğerleri(2004),bireylerintopluluklaraaktifkatılımlarındakiesashedeflerininbilgi,eğlence,sosyalstatüvebireyselkeşifarayışıolduğunuönesürmüştür.Ayrıca,şubirgerçektirki;çevrimiçitopluluklaraaktifkatılımilemüşteriler,markalarakarşıgüvenvebağlılıkgeliştirirler.BirFacebooktakipçisayfasıhemişletmelerhemdetüketicilertarafındanortakçakurulanbirbilgideposudur.Birtakipçisayfasındamevcutolankapsayıcıbilgilerüyeleribirişletmeveonunürünyadahizmetlerihakkındadahaobjektifkararlaralmayaitebilir(kangvediğerleri2014).Üyelerinihtiyacıolanfaydalarısağlamak,başarılıbirmarkatopluluğukurmanınanahtarıdırvebufaydalarüyelerinkatılımınıfazlasıylaetkilerler(nambisanveBaron,2009).

3.2. Sosyal Medya Tabanlı Marka Toplulukları ve Algılanan Faydalar Fayda,mal vehizmetlerin tüketici istekve ihtiyaçlarını karşılamasıolarak tanımla-

nabilir.Markalar,genelolarakalımgücüolantüketicilerefaydasağlarlar(Wood,2000).Tüketicilerde,benzer şekilde,kendilerine fayda sağlayacakönerilerdebulunanhizmetsağlayıcılarıylailişkikurmayayatkındırlar(kangvediğerleri,2014).Buradaönemliolanmarkaileetkileşimdirvebudasadıkbirilişkiningelişmesindeilkadımdır(Arnonevediğerleri,2010).

Sonzamanlardaaraştırmacılar,tüketicilerinmarkatopluluklarındaneldeettiğifayda-ları,kullanımvetatminteorisinikullanarakincelemeyebaşlamıştır(kuoveFeng,2013;nambisanveBaron,2009;Wangvediğerleri,2013).katz,BlumlerveGurevitch’e(1974)görekullanımvetatminteorisi,topluluktakipçilerininmedyaiçerisindeçeşitliihtiyaçları-nıtatminedecekşeyleridirektolarakaradığınıvarsayar(LaRose,MastroveEastin,2001)vemedyakullanıcılarınınmedyaiçeriğitüketimindeaktifveamaçodaklıolduklarıtemeli-nedayanır.Buteoriyegörekitlelermedyayıihtiyaçlarınıkarşılamakvekişiseldoyumlarınıgerçekleştirmekiçinkullanırlar(Dholakiavediğerleri,2004).Buteoriyiuygulayanfarklıaraştırmalarınortaközelliği, tüketicilerinbirmedya içeriğiyle etkileşimleri –medyanınkendisiylevemedyaaracılığıyladiğerinsanlarla-vebuetkileşimlerinnasılfarklıihtiyaç-larıtatminettiğiyadatatminetmeimkânlarısağladığıdır(nambisanveBaron,2009).

kullanımvetatminyaklaşımınıninternetvesosyalmedyaortamlarındayapılanuygu-lamalarındaöncelikliilgialanıtüketicinintopluluklaetkileşimivebuetkileşimlerindoğa-sınıneldeedilenveyaedilmesibeklenenfaydalardannasıletkilendiğiolmuştur.kullanımve tatminyaklaşımı,kişilerinmedyakullanımındaneldeedebilecekleridörtçeşit faydasaymaktadır (budurumda, sosyalmedya tabanlımarka topluluklardan).Budört faydaöğrenmefaydaları,sosyalfaydalar,özsaygıfaydasıvehazsalfaydalarşeklindelistelene-bilir(nambisanveBaron,2009;kuoveFeng,2013).


3.2.1. Öğrenme faydalarıİnsan-bilgisayaretkileşimleri,websitesideneyimiyadakullanılabilirliği(ör.çevrimiçi

toplulukiçerisindegezinirkenyaşananlar)ileilgilidir.Dahaiyibirwebsitedeneyimi,top-luluktartışmalarınakatılımıkolaylaştırmaktaveürünedayalıbilgiedinmekiçindahaçokfırsat sunmaktadır.Öğrenme faydaları, ürününkullanımı, teknolojisi ve pazarı ile ilgiliürünbilgisikazanımıolaraktanımlanır(Wangvediğerleri,2013).Çevrimiçitopluluklarkişilere ilgiduyduklarıkonulardabilgialmavevermeimkanısunarlar(Dholakiavedi-ğerleri,2004).Bufaydalar,üyeninmarkaileilgilitopluluklarakatıldıktansonraaldığıvepaylaştığıbilgileriifadeedervetopluluğunbütünüyeleribelirliürünlerhakkındakolaycabilgibulabilirler(Dholakiavediğerleri,2004;nambisanveBaron,2009;SiciliavePala-zon,2008;WangveFesenmaier,2004;kuoveFeng,2013).

Şu anki içerikte, bu faydalar ürüne dayalı öğrenmeyi yansıtır. Bu ürünü daha iyianlamavebilgiedinme,altındakiteknolojiyivekullanımınıkavrayabilmeanlamınagelir.Tıpkıdiğertopluluklargibi,sosyalmedyatabanlımarkatopluluklarıdaürünvekullanımıhakkında, tüketiciler tarafındanüretilen ve paylaşılan büyükbir kolektif bilgi birikimisaklamaktadırlar(nambisan&Baron,2009,s.390).Ürün-içerikilişkisiürünkullanımı,markabilgisi,teknolojivepazarbilgisiileilgilitartışmalarıdaiçerdiğinden,bualanlar-dakietkileşimlerinartmasımüşterinindahaçok faydakazanmasıyadakazanmışveyakazanıyorgibialgılamasıdemektir(Wangvediğerleri,2013).

Çevrimiçitopluluklarıherzamanürünvemarkailealakalıolduklarıiçin,dahafazlakişilerarasıetkileşime,dahaefektifbilgiakışkanallarınınoluşmasınaveürünilealakalıproblemlerintartışılmasınayardımcıolarakçözümiçingerekenzamanveeforudaazal-tacaktır. Bu sayede öğrenim kolaylaşacak ve daha çok bilgi kazanımına yol açacaktır(nambisanveBaron2009).Ayrıca, çevrimiçimarka toplulukları sadece tüketimbilgisipaylaşılanbiralandeğil,aynızamandasosyalleşme,üstünlüklerileuzmanlığıgöstermeveoyunoynamaiçindeuygunbiralandır(kuoveFeng,2013).

3.2.2. Sosyal faydalarYerleşmişöğrenmeteorisinegöre,çevrimiçimarkatopluluklarındakitüketicilersade-

cebilgideğilayrıcabirkimlikveaidiyetduygusudaedinirler(Dholakiavediğerleri,2004;Wang ve diğerleri, 2013). Sosyal faydalar, diğer topluluk üyeleriyle girilen etkileşimlersonrasındaeldeedilensosyalilişkileringeliştirilmesiniifadeeder.Bugibisosyalilişkilertüketicilere,sosyalbağlarıngüçlenmesi,dahayüksekaidiyethissivesosyalkimlikgibibir-çokfaydasağlar(kuoveFeng,2013;SiciliavePalazon,2008;WangveFesenmaier,2004).

Markatopluluklarındasosyal içerik,katılantüketicilerveevsahibifirmanınüyeleritarafındanbelirlenir.Sosyal faydalar,zamanlabu topluluklarakatılankişilerarasındakiilişkiyiifadeeder.Bugibisosyalilişkilertüketiciyeaidiyethissivesosyalkimlikgibibirçokfaydasağlar.MunizveO’Guinn(2001)markatopluluklarıüzerindeçalışmasındatüketici-lerinbugibisosyalkimlikveilişkilereçokönemverdiklerinigöstermektedir.

Ayrıca, topluluk içerisindekietkileşimlerinsosyal faydalarıpozitifolaraketkilemesibeklenir.Sosyalsermayeteorisinegörekişilerarasısıketkileşimler,tüketicininsosyalağ-larınıve ilişkilerinigüçlendirmesindevemarkatopluluklarınaduyulanbiraidiyethissigeliştirmesineyardımcıolur.Bugibi sıketkileşimler, tüketicilermarkave ilgiliürünlerhakkındadahaçokbilgiedinmesinevedolayısıylabuetkileşimlersayesindedahafazlafaydaeldeetmelerineimkânsağlar(Wangvediğerleri,2013).

3.2.3. Özsaygı faydasıÖzsaygıfaydası;başarı,öz-yeterlik,ünveşöhretkazanımıileilgilidirvebireylerürün

hakkındabilgiveproblemçözmeyeteneklerinimarkatopluluklarındagöstererek,diğerüyelerekararverirkenyardımederekyadayeniürünlerhakkındaönerilerdebulunarak

Alper GÜZEL 261

topluluk içerisindesaygıkazanabilirler (Dholakiavediğerleri,2004;SiciliavePalazon,2008;nambisanveBaron,2009).Diğermarkatopluluğuüyeleriyleetkileşimler,birkişi-ninbilgisinigöstermesi,ün,güvensağlamasıveöz-yeterliksağlamasıaçısındanönemlibiryoldur.Dahafazlaürün-içeriketkileşimidahafazlaözsaygıfaydasınasebepolmaktadır,çünkübu,müşteribecerileriniarttıranveeldeedilenfaydalarıyükseltenikiyönlübirbilgipaylaşımsüreciolarakgörülebilir(Wangvediğerleri,2013).

3.2.4. Hazsal faydalarkişilerarasımarkatopluluğuetkileşimlerieğlenme,neşelenmeveşaşırmaanlarıgibi

hazsal faydalarıortayaçıkarabilir (nambisanveBaron2009).Hazsal faydalar,üyelerinçevrimiçi marka topluluklarında buldukları çeşitli hazlar ve boş zamanlarının çoğunubuhazlarısağlayanaktivitelerdekullanmalarınıifadeeder(Dholakiavediğerleri,2004).Hazsalfaydalar,topluluğakatılımdanortayaçıkanestetikyadazevklibirdeneyimiveeğ-lenceyiifadeederken(Wangvediğerleri,2013)aynızamandabaşkalarıylaoyunoynamaveetkileşimsırasındaeldeedilenneşeyiverahatlamayıdaifadeetmektedir(Dholakiavediğerleri,2004).

Tüketicilerinmarkatopluluklarındakietkileşimleriçokçailginçvezevkli,aynızaman-dadamentalolarakuyarıcıbirdeneyimolabilir.Öncelikle,birbirleriyleürün,özelliklerivekullanımiçerikleriningaripliklerihakkındakonuşmaktanfazlasıylazevkalabilmektedir(MunizveO’Guinn,2001).Ürün içeriğindesaklıbugibipozitif reaksiyonlarvezevkler,markatopluluklarıiçindeuygulanabilirdir.İkinciolarak,ürünodaklısanaltopluluklarıntemeliolanproblemçözmeayrıcahazsalfaydanındiğerbirtürüolarakzihinselveente-lektüeluyarımısağlayabilir(nambisanveBaron,2009).Çünkümarkatopluluklarıfarklıgeçmişesahiptüketicileribirarayagetirirvetüketicilerarasındakiderintartışmalarge-neldesorunlaraçözümlergetirirvebudagenellikletüketicininmerakınıtatminedervealdığıkeyfiarttırır(Wangvediğerleri,2013).

3.3. Sosyal Medya Tabanlı Marka Toplulukları ve MemnuniyetTüketicilergeneldekendiihtiyaçlarınıkarşılayacakgenişölçekteürünvehizmetlerle

karşılaşırlar.Tüketicilerbukadarçokpazarönerisiarasındantercihyaparlarkenöncelik-leönerilerinsağlayacağı fayda,değervememnuniyethakkındabeklentileroluştururlar(kotlerveArmstrong,2012:7).Bubeklentilertüketiciihtiyaçlarına,geçmişdeneyimlere,değerlereveürünhakkındadışarıdangelebilecekipuçlarınagöreoluşur.Beklentiler,tü-keticiürünüyadahizmetideğerlendirirkenmemnuniyetaçısındanönemlibirroloynar(VanVuurenvediğerleri,2012).kişininmemnuniyeti,enbaştayaratılanbeklentilereveeldeedilensonuçlarabağlıdır(Flavia’n,GuinalıuveGurrea,2006).

Memnuniyettüketicininneistediğiveneeldeettiğiarasındakifarktır;buradaayrıcaulaşımzamanıyadasistemgüvenliğigibi somutboyutlaryeralırkenbeklentiler,üründeneyimiyleilişkilineşe,korku,öfkeduygusuyadabelirlistandartlarınyerinegetirilmesigibidahasoyutdeğerlerdeyeralabilir(Flavia’nvediğerleri,2006).Ayrıcamemnuniyet,tüketicininürüneyönelikbeklentileriylegerçekperformansarasındakifarkıdeğerlendi-rirkengösterdiğiduygusaltepkiolarakdaifadeedilebilir.Performansalgısı, işletmeyle,ürünleyadaişletmeninsunduğuhizmetleetkileşimdensonraeldeedilir(VanVuurenvediğerleri, 2012). Pazarlamacılar, doğru seviyede beklenti yaratmak konusunda dikkatliolmalıdırlar.Eğerbeklentileriçokaşağıdatutarlarsa,ürünütercihedenleritatminedebi-lirleramayeterikadarmüşteriçekmektebaşarısızolurlar.Eğerbeklentileriçokyukarıdatutarlarsa, alıcılarmemnun kalmayacaklardır. Tüketici değeri ve tüketicimemnuniyeti,tüketiciilişkileriniyaratmakvesağlamtutmakiçinönemlibirnoktadır(kotlerveArmst-rong,2012:7).

Müşterimemnuniyetiikikavramsalboyuttaelealınmaktadır.Buboyutlarişlemeözelmemnuniyetvegenelmemnuniyettir.Topluluğungeçmiş,şimdikivegelecektekiperfor-


mansınıbelirmek içingenelmemnuniyetindaha iyibirkriterolduğudüşünülmektedir.Memnuniyet, performansın genel değerlendirmesidir ve önceki tecrübelere dayalıdır(Woisetsclager,HartlebveBlut,2008).Memnuniyet,girdiveçıktıarasındakiilişkilerinbirfonksiyonuolarakortayaçıkar.Sonuçpozitifveyanegatifdoygunlukhissidir(Patawayati,Zain,SetiawanveRahayu,2013).Tüketicimemnuniyeti,işletmeninürünününyadahiz-metininperformansınıntüketicininbeklentilerineulaşmaderecesidirveeğerperformanstüketicininbeklentisineulaşıryadaonuaşarsa,tüketicimemnundur.Aksihaldeisetü-keticimemnunkalmamıştır(VanVuurenvediğerleri,2012).Memnuntüketiciler,tekrarsatınalacaktırveyaşadıklarıiyitecrübelerhakkındadiğerinsanlarıbilgilendireceklerdir.Memnunkalmayantüketicilerisegenelderakipleritercihederlerveürünüdiğerinsanla-rakötüanlatırlar(kotlerveArmstrong,2012:7).

Tüketicimemnuniyeti tüketicinin karşılaştırma ve değerlendirmesiyle tanımlanabi-lir.Müşterimemnuniyeti,alımyapıldıktansonraalımındoğruluğunudeğerlendirengeribildirimleredayalıbilişselbirdurumdur(Suki&Suki,2011).Genelolarak,memnuniyettüketicinin,tüketici ilişkisinioluşturanherşeyigenelolarakdeğerlendirmesiyleoluşanbirduygudurumudurvemüşterininolumlututumlarınıifadeeder.Bu,işletmeninuzunsürelidavranışındakitutarlılığagösterilenbirtepkidir.Heryenimübadele,kişininalgısınıyenibilgilerledesteklemektedirvebudaherhangibirzamandakimemnuniyetibelirle-meyeyarar(Flavia’nvediğerleri,2006).Müşterimemnuniyetinietkileyençokfazlaetkenvardır.Bunlar;personelinarkadaşcanlısı,nazik,bilgiliveyardımseverolması,faturalan-dırmanındoğruluğuvedakikliği,rekabetçifiyat,hizmetkalitesi,iyideğer,faturaşeffaflığıvehızlıhizmetgibifaktörleriiçerir(Singh,2006).

Eğertüketici,markanınperformansındanmemnunsa,sadakatgeliştirmeyeyatkındır(Anwar, Gulzar, Sohail ve Akram, 2011). Tüketicimemnuniyeti, tüketici tarafından ye-nidenalımyapılacağınıgarantietmesede,yinede tüketici sadakativemuhafazası içinönemlibirroloynamaktadır(Singh,2006).Tüketici,ihtiyaçlarınıkarşıladığınainandığı,memnunkaldığımarkayıbir sonrakialışverişindearayacaktır.Bumemnuniyetinuzunsürmesitüketicininmarkaya,dolayısıylafirmayabağlanmasınısağlayacaktır(Tek,1999:352).Ayrıcamemnuniyet,tüketiciyiyenidensatınalmadavranışınaveaynıtedarikçidenbaşkaürünleralmayaitmektedir(SukiveSuki,2011).Memnuntüketicilersadıkkalırvediğerlerineşirketveürünlerihakkındaiyişeyleranlatırlar.Araştırmalar,azmemnun,ne-redeysememnunvememnuntüketicilerarasındakisadakatdeğerleriarasındaciddifark-larolduğunukanıtlamıştır.Memnuniyettekienufakazalışbilesadakatteciddidüşüşleryaratabilir(kotlerveArmstrong,2012:20).

KAYNAKLAR1. Aaker, D. A. (1991).Managing Brand Equity: Capitalizing on the Value of a Brand

Name.newYork:TheFreePress.2. Antheunis,M.L.,Tates,k.andnieboer,T.E.(2013).Patients’andhealthprofessionals’

useofsocialmediainhealthcare:Motives,barriersandexpectations.Patient Educa-tion and Counseling, 92,426-431.

3. Anwar,A.,Gulzar,A.,Sohail,F.B.andAkram,S.n. (2011). ImpactofBrand Image,TrustandAffectonConsumerBrandExtensionAttitude:TheMediatingRoleofBrandLoyalty.International Journal of Economics and Management Sciences, 1(5),73-79.

4. Armstrong,A.andHagelIII,J.(1996).Therealvalueofon-linecommunities.Harvard Business Review, 74(3),134-141.

5. Arnone,L.,Colot,O.,Croquet,M.,Geerts,A.andPozniak,L.(2010).CompanyManagedVirtualCommunitiesInGlobalBrandStrategy.Global Journal Of Business Research, 4(2),97-112.

Alper GÜZEL 263

6. Ba,S.andWang,L.(2013).Digitalhealthcommunities:Theeffectoftheirmotivationmechanisms.Decision Support Systems, 55,941-947.

7. Beach,C.(2011).UsingSocialMediatoEngagePatients.Healthcare Executive, May/June,s.66-70.

8. Berry,L.L.andSeltman,k.D.(2007).Buildingastrongservicesbrand:Lessonsfrommayoclinic.Business Horizons, 50(3),199-209.

9. Berry,L.L.(2000).CultuvatingServiceBrandEquity.Journal of Academy of Marketing Science, 28(1),128-137.

10. Blackett,T.(2014).Markanedir?R.Cliftoniçinde,Markalar ve Markalaşma(s.19-36).İstanbul:TürkiyeİşBankasıYayınları.

11. Britnell,M.(2011).IncreasingImportanceofSocialMediainHealthcare.Issues Moni-tor – Healthcare, 8,2-19.

12. Dann,S.andDann,S.(2011).E-marketing; Theory and application.newYork:Palg-raveMacmillan.

13. DeChernatony,L.(2001).Amodelforstrategicallybuildingbrands.Brand Manage-ment, 9(1),32-44.

14. De Chernatony, L. and Riley, F. D. (1999). Experts’ Views About Defining ServicesBrandsandthePrinciplesofServicesBranding.Journal of Business Research, 46,181-192.

15. DeChernatony,L.andSegal-Horn,S.(2001).BuildingonServices’CharacteristicstoDevelopSuccessfulServicesBrands.Journal of Marketing Management, 17,645-669.

16. Dholakia,U.M.,Bagozzi,R.P.andPearo,L.k.(2004).Asocialinfluencemodelofcon-sumerparticipationinnetwork-andsmall-group-basedvirtualcommunities.Intern. J. of Research in Marketing, 21,241-263.

17. Flavia’n,C.,Guinalıu,M.andGurrea,R.(2006).Theroleplayedbyperceivedusability,satisfactionandconsumertrustonwebsiteloyalty.Information & Management, 43,1-14.

18. Fox, S. (2011, 02 01).Health Topics. PewResearch Internet Project: http://www.pewinternet.org/2011/02/01/health-topics-2/ adresinden 08 Ekim 2014’te alın-mıştır.

19. Frampton, J. (2014).Markaları Büyük Yapannedir? R. Clifton içinde,Markalar ve Markalaşma(s.85-98).İstanbul:TürkiyeİşBankasıYayınları.

20. Gretzel,U.,kang,M.andLee,W. J. (2008).Differences inconsumer-generatedme-diaadoptionanduse:Across-nationalperspective.Journal of Hospitality and Leisure Marketing , 17(1-2),99-120.

21. Güneş,S. (2013).SağlıkkurumlarıveMedya İlişkileri.H.SurandT.Palteki içinde,Hastane Yönetimi(s.1011-1014).İstanbul:nobelTıpkitapevleri.

22. Hackworth,B.A.andkunz,M.B.(2010).HealthCareAndSocialMedia:BuldingRe-lationshipsViaSocialnetworks.Academy of Health Care Management Journal, 6(1),55-68.

23. Hobsbawm,A.(2014).2.0Markası:DijitalDünyadaMarkalar.R.Cliftoniçinde,Mar-kalar ve Markalaşma(s.309-332).İstanbul:TürkiyeİşBankasıYayınları.

24. Jang,H.Y.,ko,I.S.andkoh,J.(2007).TheInfluenceofOnlineBrandCommunityCha-racteristicsonCommunityCommitmentandBrandLoyalty.Proceedings of the 40th Hawaii International Conference on System Sciences (HICSS’07),1-10.


25. kang,J.,Tang,L.andFiore,A.M.(2014).Enhancingconsumer–brandrelationshipsonrestaurantFacebookfanpages:Maximizingconsumerbenefitsandincreasingactive-participation.International Journal of Hospitality Management, 36,145-155.

26. kapferer, J. n. (2008).The Strategic Brand Management - Creating and Sustaining Brand Equity Long Term (4th ed.).LondonandPhiladelphia:koganPageLimited.

27. kaplan,A.M.andHaenlein,M.(2010).Usersoftheworld,unite!ThechallengesandopportunitiesofSocialMedia.Business Horizons, 53(1),59—68.

28. katz,E.,Blumler,G.andGurevich,M.(1974).Utilizationofmasscommunicationbytheindividual.J.G.BlumlerandE.katziçinde,The uses of Mass Communication: Cur-rent Perspectives on Gratifications Research.BeverlyHills,CA:SagePublications.

29. keller,k.L.(2003).Strategic Brand Management (2nd ed).newJersey,USA:PrenticeHall.

30. khan,A.andkhan,R.(2012).EmbracingnewmediainFiji:thewayforwardforsocialnetworkmarketingandcommunicationstrategies.Strategic Direction, 4,3-5.

31. kotler, P. (1988).Marketing management: Analysis, planning, implementation, and control.newJersey,USA:Prentice-Hall.

32. kotler, P. (2002).Marketing Management, Millenium Edition. Boston, Usa: PearsonCustomPublishing.

33. kotler,P. andArmstrong,G. (2012).Principles of Marketing (14th ed).new Jersey:PearsonPrenticeHall.

34. kuo,Y.-F.andFeng,L.-H.(2013).International Journal of Information Management,33,948-962.

35. Laroche,M.,Habibi,M.R.,Richard,M.-O.andSankaranarayanan,R.(2012).Theef-fectsofsocialmediabasedbrandcommunitiesonbrandcommunitymarkers,valuecreationpractices,brandtrustandbrandloyalty.Computers in Human Behavior, 28,1775-1767.

36. LaRose,R. andEastin,M. S. (2004).A social cognitive theoryof internetusesandgratifications:Towardanewmodelofmediaattendance.Journal of Broadcasting & Electronic Media, 48(3),358-377.

37. Lee,k.-Y.,Huang,H.-L.andHsu,Y.-C.(2007).Trust,SatisfactionandCommitment-OnLoyalty to International Retail Service Brands. Asia Pacific Management Review, 12(3),161-169.

38. Lober,W.B.andFlowers,J.L.(2011).HealthCareAmidTheInternetandSocialMe-dia.Seminars in Oncology Nursing, 27(3),169-182.

39. Millison,D.andM.M.(2000).Firebrands: Building Brand Loyalty in the Internet Age. 2000:McGrawHillProfessional.

40. Muniz,A.M.andO’Guinn,T.C.(2001).BrandCommunity.Journal of Consumer Rese-arch, 27(4),412-432.

41. nair,M.(2011).UnderstandingandMeasuringtheValueofSocialMedia.The Journal of Corporate Accounting & Finance, March/April,45-51.

42. nambisan,S.andBaron,R.A.(2009).VirtualCustomerEnvironments:TestingaMo-delofVoluntaryParticipationinValueCo-creationActivities.Journal of Product Inno-vation Management, 26,388-406.

43. Osatuyi,B.(2013).Informationsharingonsocialmediasites.Computers in Human Behavior, 29,2622-2631.

Alper GÜZEL 265

44. Patawayati,Zain,D.,Setiawan,M.andRahayu,M.(2013).PatientSatisfaction,TrustandCommitment:Mediator of ServiceQuality and Its Impact onLoyalty (AnEm-piricalStudy inSoutheastSulawesiPublicHospitals). IOSR Journal of Business and Management (IOSR-JBM), 7(6),01-14.

45. Safko,L.andBrake,D.k.(2009).The social media bible: Tactics, tools & strategies for business success.Hoboken,nJ:JohnWiley&Sons.

46. Santos-Vijande, M. L., Río-Lanza, A. B., Suárez-Álvarez, L. and Díaz-Martín, A. M.(2013).Thebrandmanagementsystemandservicefirmcompetitiveness.Journal of Business Research, 66,148-157.

47. Satanasavapak,P.(2010).TheEffectsofVirtualCommunityonBrandEquity.AU Jour-nal of Management, 8(1),1-19.

48. Sato,A.andCosta-i-Font,J.(2013).Socialnetworkingformedicalinformation:Adigitaldivideoratrustinquiry?Health Policy and Technology, 2,139-150.

49. Scanfeld,D.,Scanfeld,V.andLarson,E.L.(2010).Disseminationofhealthinformationthroughsocialnetworks:Twitterandantibiotics.American Journal of Infection Cont-rol, 38(3),182-188.

50. Sicilia,M.andPalazón,M.(2008).Atheoreticalexplanationforconsumers’participa-tioninvirtualcommunities:Usesandgratificationparadigm.Corporate Communica-tions: An International Journal, 13(3),255-270.

51. Singh,H.(2006).TheImportanceOfCustomerSatisfactionInRelationToCustomerLoyaltyAndRetention.UCTI Working Paper.

52. Suki,n.M.andSuki,n.M.(2011).PatientSatisfaction,Trust,CommitmentandLo-yaltytowardDoctors.International Conference on Sociality and Economics Develop-ment, 10,498-502.

53. Tek,Ö.B.(1999).Pazarlama İlkeleri: Global Yönetimsel Yaklaşım Türkiye Uygulamala-rı(8.Baskıb.).İstanbul:BetaYayınevi.

54. Tengilimoğlu,D.(2011).Sağlık Hizmetleri Pazarlaması.Ankara:Siyasalkitabevi.55. Thackeray,R.,neiger,B.L.,Smith,A.k.andVanWagenen,S.B.(2012).Adoptionand

useofsocialmediaamongpublichealthdepartments.BMC Public Health, 12(242),1-6.

56. VandeBelt,T.H.,Berben,S.A.,Samsom,M.,Engelen,L.J.andSchoonhoven,L.(2012).UseofSocialMediabyWesternEuropeanHospitals:LongitudinalStudy.Journal of Medical Internet Research, 14(3),e61.

57. VanVuuren,T.,Roberts-Lombard,M.andVanTonder,E.(2012).Customersatisfac-tion,trustandcommitmentaspredictorsofcustomerloyaltywithinanoptometricpracticeenvironment.Southern African Business Review, 16(3),81-96.

58. Wang, Y. C. and Fesenmaier, D. (2004). Towards understandingmembers‘ generalparticipationinandactivecontributiontoanonlinetravelcommunity.Tourism Ma-nagement, 25(6),709-722.

59. Wang,Y.,Chan,S.F.andYang,Z.(2013).Customers’PerceivedBenefitsOfInteractingInAVirtualBrandCommunity InChina. Journal of Electronic Commerce Research, 14(1),49-66.

60. Weinberg,T.(2009).The new community rules: Marketing on the social web.Sebasto-pol,CA:O’ReillyMedia,Inc.

61. Wirtz,J.,Ambtman,A.D.,Bloemer,J.,Horvath,C.,Ramaseshan,B.,klundert,J.v.,...kandampully,J.(2013).Managingbrandsandcustomerengagementinonlinebrandcommunities.Journal of Service Management, 24(3),223-244.


62. Woisetsclager,D.M.,Hartleb,V.andBlut,M. (2008).HowtoMakeBrandCommu-nitiesWork:AntecedentsandConsequencesofConsumerParticipation. Journal of Relationship Marketing, 7(3),237-256.

63. Wood,L.(2000).Brandsandbrandequity:definitionandmanagement.Management Decision, 38(9),662-669.

64. Xiao,n.,Sharman,R.,Rao,H.R.andUpadhyaya,S.(2014).Factorsinfluencingonlinehealthinformationsearch:Anempiricalanalysisofanationalcancer-relatedsurvey.Decision Support Systems, 57,417-427.

65. YouGov.(2011).Consumers’ Use Preference and Expectation of Hospital Social Media.http://corp.yougov.com/healthcare/consumers--use--preference--expectations--hospital--social--media/adresinden12Şubat2014’tealınmıştır.

66. Zablah,A.R.,Brown,B.P.andDonthu,n.(2010).Therelativeimportanceofbrandsinmodifiedrebuypurchasesituations.International Journal of Research in Marketing, 27(3),248-260.

Enformasyon Teknolojisinin Organizasyona Adaptasyonunu

Açıklayan İki Teori1

Yaşar AKÇA2

Gökhan ÖZER3

1 BuçalışmaYaşarAkça’nındoktoratezindenüretilmiştir.2 Dr.,BartınÜniversitesi,İktisadiveİdariBilimlerFakültesi3 Dr.,GebzeTeknikÜniversitesiİşletmeFakültesi

CHAPTER87

Yaşar AKÇA, Gökhan ÖZER 269

1. GİRİŞGlobalekonomidefirmalarınteknolojiyeveyeniliğebağımlılığıgiderekartmaktadır.

Organizasyonel yenilik olarak yeni enformasyon teknolojilerinin sunulması, kurum içinde sis-temin adaptasyonu ve yayılımının incelenmesi ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. Yeniliklerin or-ganizasyona adaptasyonu ve yayılımında en büyük teorik katkıyı Yenilik Yayılım Teorisi ve Teknoloji Kabul Modeli yapmıştır (Pantano ve arkadaşları, 2002: 166). Söz konusu modeller enformasyon teknolojisinin organizasyona başarıyla uygulanmasını açıklar. Her iki model de yeniliklerin organizasyona adaptasyonunu açıklayan enformasyon sistemleri literatüründe çok yaygın kullanılmaktadır.

2. YENİLİK YAYILIM TEORİSİEnformasyonteknolojilerininişletmelerdekullanımıbiryeniliktir.Dolayısıylaenfor-

masyonteknolojilerininorganizasyonaadaptasyonunuetkileyenfaktörlerintanımlanma-sındaveanalizindeçoksıkkullanılanRogers’ın(1995)YenilikYayılımTeorisi’dir(Diffu-sionof InnovationTheory/DOI).Rogers’a(1995:5-6)göreteori,yenilikadaptasyonveuygulamakararıüzerineetkiedençoksayıdadışsalfaktörleriöngörürveaçıklar.

2.1. Yenilik KavramıYenilik; yeni fikirlerin, süreçlerin, ürünlerin veya hizmetlerin üretilmesi, kabulü ve

uygulanmasışeklindetanımlanabilir(Erdilvearkadaşları,2003:398).BirbaşkayeniliktanımıGopalakrishnanveDamanpour(2000:15)tarafındanyapılmıştır;organizasyonayeniolarakadapteedilenprogram,politika,sistem,araç,hizmet,ürün,davranışveyafi-kirdir.

Johannessen ve arkadaşları (2001: 21) ise, değer oluşturan şu altı faaliyeti yenilikolarakkabuletmişlerdir:yeniürünlermeydanagetirmek,yenihizmetlerortayakoymak,yeniüretimmetotlarıuygulamak,yenipazarlaraaçılmak,yenitedarikkaynaklarıbulmak,örgütlenmeninyeniyollarınıfaaliyetegeçirmek.

Enformasyon sistemleri için yeniliğin anlamı; organizasyona enformasyon sistemi-ninuygulanması,sürdürülmesivegeliştirilmesidir(OllilaveLyytinen,2003:276).Yineorganizasyonunadapteettiğiteknoloji,fikirveyadavranış,organizasyonelyenilikolaraktanımlanmıştır(Fichman,2001:429).Organizasyonelyenilik,firmanınetkinliğinivere-kabetçiliğinietkiler.

Organizasyonelyenilikçilikise;genelyenilikikliminin,organizasyoneldüzenlemele-rin,süreçlerin,ürünlerin,rekabetçigereksinimlerin,stratejikniyetin,organizasyonkültü-rününbirmanifestosudur(Wang,2001:430).Diğerbirifadeyleorganizasyonelyenilikçi-lik;yeniliklerinbaşarıylauygulanmasındafirmakültürününyenifikirlereaçıkolmasıdır(Robinsonvearkadaşları,2004:4).Biryeniliğiorganizasyoniçindekullanmaktır(Rogers,1995).

Yeniliğikullanmakararıolanyenilikadaptasyonu,YenilikYayılımTeorisi’ndebelir-sizliğinazaltılması süreciolarakgörülür (AgarwalvePrasad,1998:17).Aynızamandayenilikadaptasyonu;organizasyoneletkinliğiartırmakveyasürdürmek,değişençevreyeadaptasyonukolaylaştırmakiçinorganizasyonundeğişimianlamınagelir(DamanpourveGopalakrishnan,1998:4).BelirsizlikhaliRogers’a(1995:7)göre,“olayınmeydanagelmebeklentisidir”.Belirsizlik,enformasyonunveöngörebilmenineksikliğinivurgular.Enfor-masyonbelirsizliğiazaltır.Yineenformasyon,mevcutalternatiflerarasındakiseçimdedu-rumunbelirsizliğinietkiler.

Yenilik,ekonominingelişmesinde,firmalarınyüksekperformanslarınınsürdürülme-sinde, performansın artırılmasında, endüstriyel rekabetçiliğin geliştirilmesinde, hayatstandardınıniyileştirilmesinderoloynamaktadır(GopalakrishnanveDamanpour,1997:


15).Sonuçitibarıyla,buyüzyıldaenönemliveenhızlıbüyüyenteknolojikyenilik,bilgisa-yartabanlıenformasyonsistemleridir(Thong,1999:187).Yenilikveteknolojinineşan-lamlıolarakkullanılabileceğiniifadeedenRogers(1995:12),teknolojiyi;istenençıktınınbaşarılmasındabelirsizliğiazaltacakhareketindizaynıdırşeklindetanımlamıştır(Rogers,1995:12).Rogers(1995:12),teknolojiterimininikibileşenesahipolduğunubelirtir:1. Donanımyönü:Fizikselobjeveyamateryalolarakteknolojiyimeydanagetirenmev-

cutaraçlardır.Örneğinbilgisayardonanımıdenildiğindeyarıiletkenler,transistörler,elektrikbağlantıları,elektronikparçalarıkoruyanmetalçerçeveyiiçerir.

2. Yazılımyönü:Bilgisayaryazılımıkullanımıilebelirliproblemleriçözerkenbuaraçla-rıniçerdiğikomutakodları,talimatlarveenformasyonyönünükapsar.GopalakrishnanveDamanpour’a(1997:15)göre,bugününglobalişdünyasısosyal,

ekonomikveteknolojikdeğişimlerleşekillendirilmektedir.Değişimheryerdedirvegüç-lüdür.Yenilik,budeğişimlereadaptasyonsüreciniverekabetikolaylaştırmaktadır.Diğertaraftanyeniliğinadaptasyonsürecişirketkültüründeaçıklık,esneklik,haberleşmemey-danagetirmektedir(kitchell,1997:112).

2.2. Yeniliğin Amaçları ve Yeniliğin KaynaklarıModernkompleksişdünyasındayenilik,rekabetçiliğioluşturmanınvesürdürmenin

temelidir. Güney Kore’deki yenilikçi firmaların karakterleri üzerinde araştırma ve geliştirme departmanları ile yenilik tiplerinin rolünü inceleyen Park ve arkadaşları (1999: 117), yeniliğin amaçları olarak şunlara işaret etmişlerdir: Ürün sayısının çeşitlendirilmesi ve eski ürünlerin yerini yenilerinin alması, üretim maliyetinde tasarruf, kalitenin artırılması, pazar payının ko-runması/genişletilmesi, üretim esnekliğinin artırılması. Hitachi Limited Şirketi örneği üzerinde yenilik ve stratejik yönetim ilişkisini inceleyen Bowonder ve Miyake (1994), yeniliğin amaçları olarak şu noktalara işaret etmektedir: • Pazarlamasürecininkısaltılmasıvepazardakideğişimleretepkidebulunulması,• Üretimsürecininkısaltılması,• Teknolojikdeğişimlere tepkidebulunulmasıveçeşitliyeni teknolojilerinentegras-

yonu.• Rrekabetveişbirliği,yeniişfırsatlarınınaraştırılması,• Organizasyonelöğrenmeninteşvikedilmesi,• Özyetenekleringözdengeçirilmesivegeliştirilmesi,• Çeşitliyönetselfonksiyonlarınbirleştirilmesi,

Parkvearkadaşları(1999:117),yeniliğinbaşlıcakaynaklarıolarak;araştırmavege-liştirmedepartmanınınfaaliyetlerine,pazarlamaveüretimdepartmanlarınınuygulama-larına,müşterilervetedarikçilerinönerilerine,patentleredikkatçekmiştir.DamanpourveGopalakrishnan(1998:5)iseyeniliğinkaynaklarıolarak;birleşmelere,deviralmalara,ortaklıklara,stratejikbirliklere,lisansbedelikarşılığısatınalmayaişaretetmişlerdir.Ay-rıcayenilik,ilkdefaortayakoyanfirmadandakopyalanabilir.

2.3. Organizasyonel Yenilik Sürecinin AşamalarıOrganizasyonelyeniliksürecienformasyonteknolojisisistemlerininkullanımınıiçerir

(kumarvearkadaşları,2003:795).Yeniliksüreciyenibilgininkullanımını,biriktirilme-siniveyayılımınıiçerdiğinden(Erdilvearkadaşları,2003:398),YenilikYayılımTeorisi-nedayalıolarakRamamurthy(1994:2253),Grovervearkadaşları(1995:112)ileThong(1999:187),organizasyonelyeniliklerinadaptasyonsürecininüçaşamalıbirsıraiçindegerçekleştiğinibelirtir.Bunlarbaşlangıç,adaptasyonveuygulamasafhalarıdır.CooperveZmud(1990:124),busafhalarailaveolarakkabulveyayılımsüreçleriniilaveetmiştir.


1) Başlangıç safhası:İlkaşamaolanbaşlangıçsafhasındaorganizasyonelproblem-ler/fırsatlartaranır(Grovervearkadaşları,1995:112).Yeniliğin(enformasyonteknolo-jisiçözümünün)organizasyonaniçingerekliolduğuortayakonulur(Ramamurthy,1994:2253).Değişimeyöneltenyenilikbaskısınınnedenleri;organizasyonelihtiyaçlardan(çek-me/pull), teknolojik yeniliklerden (itme/push), yeni teknolojilerin getirdiği potansiyelfırsatlardan, pazardaki rekabetçi baskıdanveyabütünbunlarınhepsinin etkisi olabilir.Enformasyon teknolojisi çözümleriüzerindeçalışmabaşlatılır (CooperveZmud,1990:124).Uygunteknolojilerorganizasyonu;pazar,hizmet,performans,maliyet,ürünetkinli-ği,güvenilirlik,ürünkalitesininiyileştirilmesineyöneltir.

Başlangıçaşaması,üçaltaşamatarafındanşekillendirilmiştir(GopalakrishnanveDa-manpour,1997:17).Bunlar:yeniliğinanlaşılması,yeniliğeyöneliktutumunoluşturulma-sı,organizasyonelaçıdandeğerlendirme.

Özetlebuaşamadayeniliğeyönelik tutumoluşturulur.Bütünenformasyon toplanır(Rogers, 1995: 403) ve değerlendirilir (Frambach ve Schillewaert, 2002: 164; Thong,1999:187).Yenifikrinuygulanmasıreddediliryadaadaptasyonkararıverilirvebukararonaylanır(FrambachveSchillewaert,2002:164).

2) Adaptasyon safhası:Başlangıçsafhasınıadaptasyonaşamasıizler.Görüşmelerdensonra (Cooper ve Zmud, 1990: 124), teknolojik yeniliğin (enformasyon teknolojisinin)gerçekleştirilmesikararıbuaşamadaverilir(Thong,1999:187).Diğerbirifadeyleadap-tasyonkararıylauygulamaçabasıiçingerekenyatırımkaynaklarısağlanır.Organizasyonyeniliğikullanmakiçinyatırımakararverdiğindeadaptasyonmeydanagelir(RussellveHoag,2003:106).Adaptasyonsafhası,ihtiyaçduyulankaynaklarayatırımkararınıtemsileder(CooperveZmud,1990:124;Ramamurthy,1994:2253).kararvericileruygulanmasıdüşünülenyeniliğingerektirdiğiyatırımkaynaklarınıhazırlar.Organizasyoniçindekiras-yonelbiradaptasyonkararıyeniteknolojininavantajlarınıdeğerlendirmeyiiçerir(Prem-kumarveRoberts,1999:471).Ayrıcaenformasyonkaynaklarınınyoğunluğuvehaberleş-mekanallarıadaptasyonuetkiler(OllilaveLyytinen,2003:278).

3) Uygulama safhası:Enformasyon teknolojisiniuygulamasafhasında faaliyetlerinkurulumu, geliştirilmesi ve bakımı söz konusudur (Grover ve arkadaşları, 1995: 112).Organizasyonelprosedürlergözdengeçirilirvegeliştirilir(CooperveZmud,1990:124).Uygulamaaşamasındaişletmeiçindeteknolojikyenilikuygulanır(Thong,1999:187).Ye-niliktenbeklenenfaydalarıgerçekleştirecekdavranışları,organizasyonelveteknikdeği-şimleriyönetecek,yeniliğikuracak,sürdürecek,geliştirecekçabalarıkapsar(Ramamurt-hy,1994:2253).Enformasyonteknolojisiveyeniprosedürleriçinorganizasyonunüyelerieğitilir(CooperveZmud,1990:124).Diğerbirifadeyleyenilikkullanılırkenbütünolaylar,hareketler,kararlardahiledilir(Rogers,1995:403).Uygulamaaşamasında,enformasyonteknolojisiorganizasyonunkullanımıiçinhazırdır.

4) Kabul safhası:Yenilik,organizasyonelprosedürlerinvedavranışındüzenli,dura-ğanbirparçasıolur(Fichman,2001:454).Organizasyonunüyeleriarasındaenformasyonteknolojisi kullanılır. Enformasyon teknolojisi sistemini kullanmaları için organizasyonüyeleriteşvikedilir(CooperveZmud,1990:124).

5) Yayılım safhası: Enformasyonteknolojisikullanılarakeldeedilenorganizasyoneletkinlikartışı(CooperveZmud,1990:124),yayılımsüreciniifadeeder.Yenilikkabuledil-diğinde,organizasyonaentegreedildiğinde,belirlibirzamanboyuncasüreklikullanmasorumluluğukabuledildiğindeyeniliğinbaşarılıolduğudüşünülür(FrambachveSchil-lewaert,2002:163).knolveStroeken(2001:228),teknolojikyeniliğinuygulanmasıvegeliştirilmesini,bilgiveyeteneklerinbirikimineodaklananbirsüreçolarakdeğerlendir-mişlerdir.


2.4. Yeniliklerin Organizasyonda YayılımıYayılım;yeniliğinsosyalsisteminüyeleriarasındabelirlikanallarboyuncailetilmesi

sürecidir(Rogers,1995:6).Diğerbirifadeyleyayılım;yenifikirler,teknolojilerveyasü-reçlerhakkındakihaberleşmeanlamınagelir(RussellveHoag,2003:104).HubbardveHayashi(2003:53),yeniliğinyayılımınınüçönemlibileşenlekarakterizeedilebileceğiniilerisürmüşlerdir.Bunlar:1. Zamaniçindemeydanagelir.2. İnsanlar adaptasyon süreci içinde çeşitli aşamalardan geçerek yenilikleri adapte

ederler.3. Yeniliğin,organizasyonunvebireylerinözellikleriadaptasyonoranınıetkiler.

Ollila ve Lyytinen (2003: 275), sistem geliştirme metotlarına ve araçlarına büyükyatırımlar yapılmasına rağmenbuyeniliklerin gerekengenişlikte kullanılmadığını vur-gulamışlardır.Damanpour veGopalakrishnan (1998: 3) yeniliklerin organizasyona ikiyoldanyayıldığınaişaretetmektedirler:İlkolarak,işletmeleryeniliğiüretebilirler.Orga-nizasyonlareniyiuygulamalardanöğrenerek,işgörenlerinkararvermeyekatılımıylaveproblemleriçözerekyeniliğiiçkaynaklardantransferedebilirler.Organizasyonunürettiğiyeniliklergenelliklekendikullanımı içindirveyadiğerorganizasyonlarasatmak içindir.Yeniliküretimi;yeniürün,yenibirhizmet,yenibirprogram,yenibirsüreçveyayenibirteknolojişeklindekiçıktıylasonuçlananbirsüreçtir.

Araştırmacılarüretimsafhasınıbeşaşamayaayırmaktadırlar(GopalakrishnanveDa-manpour,1997:17).Bunlar:fikirüretimi,projenintanımlanması,problemçözme,dizaynvegeliştirme,pazarlamaveticarileştirmedir.

Yeniliğinüretimininilküçaşaması,karşılanmasıgerekenihtiyaçhakkındaenformas-yonunoluşturulmasınayönelikorijinal çözümeyol açan faaliyetlerlekarakterizeedilir.Sonikiaşamaise,ekonomikfizibilitedensonraürünveyasürecinticarileştirilmesinivegeliştirilmesinivurgular.Fikirüretimi,projenintanımlanması,problemçözme,dizaynvegeliştirmeorganizasyonunbelirli alt ünitelerindemeydanagelir. Sonolarakpazarlamave ticarileştirme, organizasyonun yönetim özyeteneklerini kapsar (Gopalakrishnan veDamanpour,1997:17).Yeniliküretimininbaşarısı,yeniliğinorganizasyonperformansınıiyileştirmesiveyaendüstristandardıoluşturabilmesiyeteneğinebağlıdır.

İkinci yolu izleyen işletmeler, yeniliği dış kaynaklardan adapte edebilirler. Yeniliğiadapteedenorganizasyoniçinyeniliksüreciuygulamanınkurulumunuvesürdürülme-siniiçerir.Yeniliğinadaptasyonu,organizasyonunteknikvesosyalsistemlerinidoğrudanetkileyenorganizasyoneldeğişimsüreciolarakgörülür(GopalakrishnanveDamanpour,1997: 17).Adaptasyon sürecinin çıktısı yeniliğin organizasyon içinde asimilasyonudur.Yeniliğinadaptasyonundaniyet,yeniliğiadapteedenorganizasyonunperformansınıveyaetkinliğiniiyileştirmesi(DamanpourveGopalakrishnan,1998:4),rekabetçiliğinisürdür-mesi,çevredekideğişimlereuyumu(GopalakrishnanveDamanpour,2000:15)şeklinde-dir.Benzerbir ifadeyleadaptasyonsafhasınınbaşarısı,organizasyonunyeniliğientegreetmederecesinindeğerlendirilmesiyle veyeniliğinorganizasyonel çıktıyakatkısıylaöl-çülür.

2.5. Organizasyonda Yenilik Adaptasyonunu Etkileyen FaktörlerYeniliğinyayılımı(yeniliğikullananlarınsayısı)şirketbaşarısınınönemlibirbelirle-

yicisidir(FrambachveSchillewaert,2002:163).Damanpourvearkadaşları(1989:587),organizasyonunyeniliğeadaptasyonunu;bireysel,organizasyonelveçevreselfaktörlerinetkileyeceğinibildirmişlerdir.

Rogers(1995),yenilikadaptasyonunuetkileyenşubeşözellikgrubunutanımlamak-tadır:


a. Bireysel faktörler:Rogers’ın(1995)yenilikteorisinde,yeniliğeyönelikbireyseltu-tumşekilleriadaptasyonveyaredkararınayolaçar.Adaptasyonkararısözkonusuise,yenilikuygulanacaktır(Thong,1999:194).Potansiyelkullanıcınınenformasyonsistemineyönelikalgısıenformasyonsistemiadaptasyonununtemelbelirleyicisidir.Bireyselfaktörlerioluşturanunsurlarşunlardır:testetme,kişiselilişkiağı,kurallar,işinkontrolüveyaparaköğrenme.

b. Yenilikfaktörleri:Yeniliğinkendisininalgılanandoğasıdır.Yenilikfaktörlerinişubo-yutlarmeydanagetirir:Göreceliavantaj,komplekslik(kullanımkolaylığı),uyumlu-luk,farkedilebilirlik,problemçözme,standart.

c. Görevfaktörleri:Görevfaktörlerişualtdallardanoluşmuştur;Teknolojikkonum,ti-cariavantaj,kullanıcıtatmini,kullanıcıdirenci,

d. Organizasyonelfaktörler:Organizasyonelfaktörlerincelenirkenşuboyutlardikkatealınmalıdır;kişilerarasıağlar, iletişim,gayrıresmihaberleşme, teknolojikdeneyim,çalışantakımlar,düşünceliderlerivedeğişimajanları,diğerlerindenbağımsızlık,ye-niliğiadapteedenintipi,yönetimhiyerarşisi,organizasyonbüyüklüğü,kültürelde-ğerler.

e. Çevreselfaktörler:Çevreselfaktörlerioluşturanboyutlarşunlardır;Teknolojikyapı,toplumkuralları,fon.Rogers’ın(1995)YenilikYayılımModeliŞekil1.’deözetlenmektedir.Rogers’ın(1995)

modelitoplam28tutumukapsar(bakınızTablo1.).Bunlaralgısalölçümlerdirveherfak-törbağımsızbirdeğişkendir.Yeniliğinyayılımındaisebağımlıdeğişkenlerdir.

SOSYAL, BEŞERİ VE İDARİ BİLİMLER ALANINDA ARAŞTIRMA VE DEĞERLENDİRMELER274 10

Şekil 1. Rogers’ın (1995) Yenilik Yayılım Teorisi Modeli

Yenilik Faktörleri Göreceli avantaj, Komplekslik (Kullanım kolaylığı), Uyumluluk, Fark edilebilirlik, Problem çözme, Standart.

Organizasyonel Faktörler Kişilerarası ağlar, İletişim, Gayrıresmi haberleşme, Teknolojik deneyim, Çalışan takımlar, Düşünce liderleri ve Değişim ajanları, Diğerlerinden bağımsızlık, Yeniliği adapte edenin tipi, Yönetim hiyerarşisi, Organizasyon büyüklüğü, Kültürel değerler.

Çevresel Faktörler Teknolojik yapı, Toplum kuralları, Fon.

Enformasyon Sistemi

(Yenilik) Adaptasyonu

Başarısı

Görev Faktörleri Teknolojik konum, Ticari avantaj, Kullanıcı tatmini, Kullanıcı direnci, Teknolojik konum, Ticari avantaj, Kullanıcı tatmini, Kullanıcı direnci.

Bireysel Faktörler Test etme, Kişisel ilişki ağı, Kurallar, İşin kontrolü, Yaparak öğrenme.

Şekil 1.Rogers’ın(1995)YenilikYayılımTeorisiModeli


Yayılım Faktörü Tutum Tanım

Bireysel Testetme Yeniliğinsınanması,yeniliğinsınırlıbiralanda(sınana-bilirlik)tecrübeedilebilmesi

kişiselilişkiağı İnsanlarçevrelerindekilerindeneyimlerinegüvenirler

kurallarveişinkontrolü Yeniliğinavantajınıeldeetmekiçinyenifikirlerisınaya-bilmelidir

Yaparaköğrenme Tecrübeyebeğlıolarakyeniliklerindeğerlendirilmesiniöğrenme

Yenilik GöreceliavantajYeniliğin, yerini aldığı önceki sistemdendaha iyi oldu-ğunun algılanmaderecesidir. Yeniliğin daha ekonomik,dahaetkin,dahaetkilivefonksiyonelolmasıdır.

kullanımkolaylığı Yeniliğikullanmak içinöğrenmeveanlaşılmasınaeşlikedengüçlükderecesidir.

UyumlulukYeniliğinalgılananiçeriğininmevcutdeğerlerle,geçmişdeneyim,yetenek,işuygulamaları,ihtiyaçlarlakarşılıklıuygunolması,bunlarıiçermesiderecesidir.

FarkedilebilirlikYeniliğindiğerleritarafındanfarkedilebilmesi,yeniliğinsonuçlarınınvefaydalarınınkolaycagözlemlenebilmesi,başkalarınaduyurulabilmesi

Problemçözme Yeniliği adapte edenin problemi çözme vaadine bağlıolarakyeniliğinadapteedilmesiarzusu

StandartÜreticilerinvemüşterilerinkullanıcıolarakyeniliğikul-lanmayabaşladıklarındatakipetmekzorundaolduklarıeylemler

Görev Teknolojikkonum Diğeryeniliklerdenüstünlüğü

Ticariavantaj Yeniliğinyararlıbirürünformundasatılması.Dahason-rabuürünticarileştirilir

kullanıcıtatmini Yenilik kullanıcının görevinin gerektirdiği ihtiyaçlarıkarşılamalıdır

kullanıcıdirenci Görevlergüçhale geldiğindekullanıcılarındirencide-ğişir

Organizasyonelkişilerarasıağlar

Yeniliklerindeğerlendirilerekkişilerarasındakideğişi-mi

İletişim Sosyalilişkiler

Gayrıresmihaberleşme Enformasyonundeğişimiinformalveplanlanmamıştır

Teknolojikdeneyim Uzunbirzamansüresindeteknolojikdeneyim

Çalışantakımlar Takımüyelerikendilerininyönetimiüzerindeönceliklikontrollerinisürdürmektedirler

Düşünceliderleri Müşterilerinyenilikkararlarınaetkiedenbirey

Yeniliğiadapteeden Yenifikirleridiğerlerindendahaönceadapteeden

Organizasyonbüyüklüğü Personelsayısı,aktiflervesatışbüyüklüğü

kültüreldeğerler Değişimleilgilikültürelinançlar

kültüreldeğerler Değişimleilgilikültürelinançlar

Çevresel Teknolojikyapı Teknolojikyapınınolgunluğu

Toplumkuralları kurallaraitaat

Fon Yatırımiçinkullanılabilirkaynaklar

Tablo 1.Rogers’ın(1995)YenilikYayılımTeorisiModeliDeğişkenleriveTanımları

Kaynak: Ollila,E.M.veLyytinen,k.(2003).WhyOrganizationsAdoptInformationSystemProcessInnovations:ALongitudinalStudyUsingDiffusionofInnovationTheory,Information

SystemsJournal,13,s.282-283


3. TEKNOLOjİ KABUL MODELİEnformasyonsistemleriveteknolojilerininkurulumuorganizasyonlariçinbüyükya-

tırımları temsil eder.Organizasyondaenformasyon sistemlerini kullanankullanıcıların,enformasyonteknolojisinireddetmelerineveyakabuletmelerinenelersebepolmaktadır?Enformasyonteknolojisikullanıcılarınperformansınıiyileştirdiğihaldekullanıcılarniçinsistemlerinkullanımıvekabulündeisteksizdavranmaktadırlar?Enformasyonsistemleriuygulamasındabuproblemteknolojikabulü,teknolojiadaptasyonuşeklindeişlenmiştir(Davis,1989;DeLoneveMcLean,1992:80).Organizasyonlardaenformasyonteknolojisi-ninkabulünübelirleyenfaktörlerinanlaşılmasıiçingeliştirilenteorileriçindeensıkkulla-nılanıTeknolojikabulModeli’dir.TeknolojikabulModeli(TechnologyAcceptanceModel/TAM)Davis(1989)tarafındanönerilmiştir.

Davisvearkadaşları(1989),yaptıklarıampirikçalışmanınorijinalmodelikısmendes-teklediğinibulmuşlardır.Yinesözkonusumodelpekçokaraştırmacıtarafındançoksa-yıdafarklıteknolojilerinadaptasyonundakullanılmıştır(Dasguptavearkadaşları,2002:87). Enformasyon sistemlerinin kullanımını öngörmede güçlüdür (Lu ve arkadaşları,2003:207).TeknolojikabulModelininfarklıdurumlarauygulanmasıkolaydır(ndubisiveJantan,2003:441).kullanıcılarınenformasyonsisteminikullanımı,teknolojininkabulü-neişaretetmektedir.TeknolojikabulModelininsisteminkullanımnedenihakkında%40oranındabiraçıklamasağlayanyararlıbirmodelolduğu,yapılanampirikçalışmalarlaor-tayakonmuştur(VenkateshveDavis,2000:186;Legrisvearkadaşları,2003:191).

3.1. Teknoloji Kabul Modelinin İşleyişiTeknoloji kabul modeli, yeni teknolojinin kabul derecesi üzerine odaklanır (Joshi,

2005: 7). kullanıcı davranışını öngören ve açıklayan güçlü birmodeldir (Bakınız Şekil3.1).Literatürde,enformasyonteknolojisininorganizasyoniçindekikullanımseviyesi,uy-gulamabaşarısınınönemliperformansölçütlerindenbirisiolarakkabuledilir(GyampahveSalam,2004).TeknolojikabulModelininhedefisistemleetkileşimdensonrakullanı-cınıninançlarını(algılanankullanımkolaylığıvealgılananyararlılık)ölçerekenformas-yonsistemininkullanımınıtahminetmekveaçıklamaktır(Szajna,1996:85;YangveYoo,2004:19).Enformasyonteknolojisininkullanımınayönelikbireyselalgıların(GyampahveSalam,2004:731)vedavranışniyetinin,sisteminkullanımınıetkileyeceğiniilerisürer.TeknolojikabulModelinindahaiyianlaşılması,yenisisteminkullanımınıvekullanıcıka-bulünüartırır.Sisteminfaydalarınınvekullanımınınkullanıcıtarafındanalgılanıpanlaşıl-masınayardımeder(ndubisiveJantan,2003:441).kullanıcılarayenibirteknolojisunul-duğundayadakullanıcılaryenisistemhakkındakararverirken,çeşitlifaktörleridikkatealırlar(Perezvearkadaşları,2004:282).TeknolojikabulModelininfaktörlerişunlardır:algılananyararlılık,algılanankullanımkolaylığı,kullanımtutumu,davranışniyeti,sistemkullanımıvedışsaldeğişkenler.BunlararasındakiilişkileriTeknolojikabulModelitanım-lar.DiğerbirifadeyleorijinalTeknolojikabulModeli, inançlar(enformasyonsistemininalgılananyararlılığıveenformasyonsistemininalgılanankullanımkolaylığı) ilekullanı-cıların kullanıma yönelik tutumları, niyetleri arasındaki lehte veya aleyhte bağlantılarıortayakoymaktadır(Szajna,1996:85).

Teknolojininkullanıcılartarafındankabulü,sisteminkullanımınayolaçar.Enformas-yonsistemininkullanımı,kullanıcınındavranışniyetitarafındanbelirlenir(Szajna,1996:85;GyampahveSalam,2004:733;Al-Gahtaniveking,1999:278).

YaşarAkÇA,GökhanÖZER 277

Şekil 3.1.OrijinalTeknolojikabulModeli

Kaynak: Davis,F.D.,Bagozzi,R.P.veWarshaw,P.R.(1989).UserAcceptanceofComputerTech-nology:AComparisonofTwoTheoreticalModels,ManagementScience,35(8),s.982-1003.

Birbaşkaifadeyle kullanımın belirleyicisi davranış niyetidir. Sistem kullanımı, davranış niyetinin doğrudan bir fonksiyonu olarak modellenmiştir (Taylor ve Todd, 1995: 147). Yeni-lik yayılım teorisinde en önemli çıktı, yeniliği red veya kullanım şeklinde bireyin kararıdır (Agarwal ve Prasad, 1998: 17). Teknolojiden beklenen faydaların elde edilebilmesi için kul-lanıcıların niyetleri dikkate alınmalıdır. Diğer bir ifadeyle niyetin sebebi tutum ve inançlardır. Niyetler davranışlara rehberlik eder (Carayannis ve Turner, 2005: 2). Davranış niyetini şekil-lendiren, enformasyon sisteminin genel faydasına yönelik kişinin tutumu ve inanç yapıtaşını oluşturan algılanan yararlılık ile algılanan kullanım kolaylığıdır. Teknoloji Kabul Modeli, sis-tem kullanımının özellikle inanç, kişinin tutumu ve davranış niyeti tarafından doğrudan belir-lendiğini ortaya koymuştur (Wu, 2003: 3).

Davranışniyetivetutumilişkisiarasında,tutumunpozitifetkisibulunmuştur(Hortonvearkadaşları,2001:238;Robinson,2004:2).niyetler,teknolojiyikabuldavranışınıön-görür(Szajna,1996:86).Bireyniyetlerinişekillendirirkenyararlılıkvekullanımkolaylığıalgılarınagüvenebilir.

kullanımayönelik tutum;hedefsistemikullanmak içindavranışniyeti,yararlılıkvekullanımkolaylığıinançlarıarasındaılımlaştırıcıetkişeklindetanımlanır(Luvearkadaş-ları,2003:208).Davranışlarla ilişkiliolan tutumteknolojiyeyönelik lehteveyaaleyhtekarşılıkvermeduygularınıyansıtır(TaylorveTodd,1995:148).

Enformasyonsistemikullanımıhakkındakitutumlar,kişinin inançları(algılananya-rarlılıkvealgılanankullanımkolaylığı)tarafındandoğrudanşekillenir(Szajna,1996:85;Perezvearkadaşları, 2004:282;TaylorveTodd,1995:147).Bu ikibelirleyici özelbirsisteminkullanımınayöneliktutumlariçintemeldir(Luvearkadaşları,2003:207)vesis-temdenbeklenenfaydalaraetkiedecektir(AgarwalvePrasad,1998:16).

Bireyinteknolojininyararlılığıhakkındakiinancıbireyintutumunuetkileyecektir.kul-lanımayöneliktutumüzerindekullanımkolaylığınınetkisinionaylayanampirikçalışma-larmevcuttur(Luvearkadaşları,2003:212).Bireyler,yeniteknolojininkullanımınıkolayşeklinde algılarlarsa daha istekli olacakları gösterilmiştir (Saade ve Bahli, 2005: 318).Çünkübirsistemindahaazçabagösterilmesisuretiyledahakolaykullanımı, işperfor-mansınıartırmadadahafazlayararlıolabilir(VenkateshveDavis,2000:192).


İnanç,bireyinperformansıylailişkilidir(CarayannisveTurner,2005:2).İnançlar;en-formasyonsistemikullanıcısınınyararlılıkvekullanımkolaylığıanlayışlarınıiçerir(Szaj-na,1996,s.86).Birobjehakkındakiinançlarobjeyeyöneliktutumiçintemelteşkileder(GyampahveSalam,2004:733).Dolayısıylakullanıcınıninançyapısınıoluşturantekno-lojininalgılananyararlılığıvealgılanankullanımkolaylığı,bireyinenformasyonteknolo-jisinikullanmasınınbaşlıcabelirleyicileridir(Dasguptavearkadaşları,2002:87).Buikideğişken,sistemingenelkabulünüöngörmedeçokyararlıdır.

Dışsal faktörler yönetimin kontrol edemediği değişkenlerdir (Al-Gahtani ve king,1999:278).Görev,kullanıcıözelliklerindenoluşandemografikdeğişkenler,sistemözellik-leri,teknolojininkompleksliği,politiketkiler,organizasyonelfaktörler,durumungetirdiğisınırlamalar,gelişmesüreci,eğitim,bilgisayartecrübesi,gibidışsaldeğişkenlerintekno-lojikabuldavranışınıdolaylıetkilemesibeklenir(Szajna,1996:86).Bireyin inançlarınıoluşturan algılanan yararlılık ve algılanankullanımkolaylığı, tutumları, niyetleri dışsaldeğişkenlerinetkisiyle ılımlaşabilir,değişebilirveetkilenebilir(FrambachveSchillewa-ert,2002:171).

3.1.1. Algılanan Kullanım Kolaylığıkullanımın önemi; çabaların odaklanması gereken yönü göstermesidir (Taylor ve

Todd,1995: 145). Birey, bilgisayarı ve sistemi kendi kendine kullanabiliyorsa kullanımı kolay olarak algılar (Venkatesh ve Davis, 1996). Potansiyel kullanıcılar, kullanımın performansa fay-dalarını kullanım çabasıyla karşılaştırırlar. Performans faydası, kullanım çabasının üzerindeyse Davis (1989: 320) bu ilave yararlılığı algılanan kullanım kolaylığı olarak kabul etmektedir. Kolaylık terimi “büyük çaba gerektirmeyen” veya “zor olmayan” anlamına gelir (Davis, 1989: 320). Çaba ise Davis’e (1989: 320) göre sınırlı bir kaynağın çeşitli faaliyetlere paylaştırılması-dır. Kullanım kolaylığını Davis (1989), kişinin belirli bir sistemi kullanırken fiziksel ve zihinsel çabaya gereksinim olmadan kullandığına inanma derecesi şeklinde tanımlamıştır. Başka bir tanımla bireyin teknolojiyi kullanırken sürece katılma çabasını değerlendirmesidir (Ndubisi ve Jantan, 2003: 441). Adamson ve Shine (2003: 444) ise algılanan kullanım kolaylığını, sistemle-rin doğruluğu, güvenilirliği, bulunabilirliği, ulaşılabilirliği ile ilişkili inanç anlayışıdır şeklinde ifade etmiştir. Son kullanıcının sistemle doğrudan deneyiminden sonra kullanım kolaylığı algısı etkilenmektedir.

Rogers’a(1983)görekomplekslik;belirlibiryeniliğinanlaşılmasıvekullanılmasında-kigüçlükderecesidir.kullanımkolaylığınınkarşıtıdır.YineGyampahveSalam’da(2004:733)benzerbir tanımgeliştirmişlerdir.Onlaragörekullanımkolaylığı;bireyinözelbirsistemiçabagöstermeksizinkullandığınainanmaderecesidir.Teknolojininalgılanankul-lanımkolaylığıfaaliyetlerietkileyebilir.Uygulamanındahakolayolduğualgısıkullanıcılartarafındandahafazlaseverekkabuletmeyeyöneltir.kullanıcısistemleilgilidahaöncebirdeneyimesahipse,budurum,algılanankullanımkolaylığınıetkiler(Dasguptavearkadaş-ları,2002:89).kullanıcısistemi,işiiçinçokyararlışeklindedeğerlendiriyorsa,kullanıcısistemiöğrenmekiçinçokfazlaeğitimegereksinimduymuyorsa,sistemikullanmayıkolayolarakalgılar(Dasguptavearkadaşları,2002:89).Algılanankullanımkolaylığı,sisteminalgılananyararlılığınıvetutumuetkiler.

kullanımkolaylığınınkullanıcıtatmininietkileyenbirfaktörolduğudabelirtilmiştir(Seddonvekiew,1996).ÖrneğinVenkateshveDavis(2000:192),kullanımıdahaazçabagerektirenbirsistemindahafazlakullanılarakişperformansınıartıracağınıbelirtmişler-dir. Yine algılanan kullanım kolaylığının iyileştirilmesiyle organizasyonel performanstaiyileştirmeyekatkıdabulunulacağınaişaretedilmiştir(Luvearkadaşları,2003:212).So-mersvearkadaşları(2003),kullanımkolaylığıalgısınındanışmanların,yöneticilerinifa-delerivehareketleriyleetkilenebileceğinisöylemişlerdir.Teknolojininkompleksliğibaşa-rılıuygulamaiçinbelirsizlikoluşturur(PremkumarveRoberts,1999:471)veadaptasyonkararındariskiartırır.Rogers(1983),bilgiveyetenekyokluğunabağlıolarakbiryeniliğin


algılanankompleksliğinindirenceyolaçacağınıilerisürmüştür.Yeniteknolojilereyönelikbudirençdahadüşüktatminvesistemperformansınayolaçacaktır.Algılanankullanımkolaylığınınölçümleri;sistemleaçıkveanlaşılabiliretkileşim,sisteminkullanımındage-reksinimduyulanlar,sistemleetkileşimdegerekenzihniçaba,sisteminkullanımkolaylı-ğıdır(ndubisiveJantan,2003,s.441).Algılananyararlılık;işetkinliği,verimlilik(zamantasarrufu),kişininişiilesistemingöreceliöneminikapsar(YangveYoo,2004,s.19).

3.1.2. Algılanan YararlılıkYararlılık terimi; kullanıldığında avantajlı olma (Davis, 1989: 320), teknolojinin fay-

dalarını değerlendirme (Ndubisi ve Jantan, 2003: 441) ve öğrenme kolaylığı (Yang ve Yoo, 2004: 19) anlamlarına gelmektedir. Davis (1989), algılanan yararlılık terimini “kişinin belirli bir teknolojiyi kullandığında, onun iş performansını artıracağına inanma derecesidir” şeklin-de tanımlamıştır. Yang ve Yoo (2004: 19), algılanan yararlılığı; iş etkinliği, verimlilik (zaman tasarrufu) ve sistemin önemiyle ilişkili olarak değerlendirmişlerdir. Davis’e (1989: 320) göre, sistemin algılanan yararlılığı yüksekse kullanıcı, pozitif kullanım-performans ilişkisinin varlı-ğına inanmaktadır. Gyampah ve Salam (2004), bu durumun sistemin faydaları hakkında payla-şılan inançların artışına yol açacağını ileri sürmüşlerdir. Sistemin algılanan yararlılığı bir inanç yapısıdır. Kullanıcının davranışını etkileme yeteneği enformasyonun doğruluğu ve sıklığı gibi faktörlere bağlıdır. Davis’e (1989: 985) göre bilgisayar kullanımı, davranış niyeti tarafından belirlenir. Davranış niyeti; bireyin hedef davranışı göstermesini etkileyen pozitif veya negatif duyguları şeklinde tanımlanabilir (Davis, 1989: 984). Teknolojinin algılanan yararlılığı haber-leşmenin kalitesine ve miktarına bağlı olacaktır. Ampirik araştırma bulguları algılanan yarar-lılığın sistem kullanımında, sistem adaptasyonunda, kullanıcı kabulünde güçlü bir belirleyici olduğunu göstermektedir (Adamson ve Shine, 2003: 444).

TeknolojikabulModelinegörealgılananyararlılık,algılanankullanımkolaylığıtara-fındanbelirlenir.TeknolojikabulModeli’ndeenformasyonsistemininalgılananyararlı-lığınınölçümleri;verimlilikartışları,işperformansındaiyileşmeler,işetkinliğininartışı,işinyararlılığıdır(ndubisiveJantan,2003:441).Sisteminkullanımıyükseksekullanıcı,pozitifbirkullanıcıperformansilişkisininvarlığınainanmaktadır(Davis,1989:320).

KAYNAKÇA1. Adamson, I.veShine, J. (2003).ExtendingThenewTechnologyAcceptanceModel

toMeasureTheEndUserInformationSystemsSatisfactioninaMandatoryEnviron-ment:ABank’sTreasury,Technology Analysis & Strategic Management,15(4),441-455.

2. Agarwal,R.vePrasad,J.(1998).TheAntecedentsandConsequentsofUserPercepti-onsinInformationTechnologyAdoption,Decision Support Systems,22,15-29.

3. Al-Gahtani,S.S.veking,M.(1999).Attitudes,SatisfactionandUsage:FactorsContri-butingtoEachinTheAcceptanceofInformationTechnology,Behaviour & Informati-on Technology,18(4),277-297.

4. Bowonder, B. veMiyake, T. (1994). Innovation and StrategicManagement: A CaseStudyofHitachiLtd,Technology Analysis and Strategic Management,6,55-81.

5. Carayannis,E.G.veTurner,E.(2005).InnovationDiffusionandTechnologyAcceptan-ce:TheCaseofPkITechnology,Technovation,1-9.

6. Cooper,R.B.veZmud,R.W. (1990). InformationTechnology ImplementationRese-arch:ATechnologicalDiffusionApproach,Management Science,Volume36(2),123-139.


7. Damanpour, F. ve Gopalakrishnan, S. (1998). Theories ofOrganizational StructureandInnovationAdoption:TheRoleofEnvironmentalChange,Journal of Engineering and Technology Management,15,1-24.

8. Damanpour,F.,Szabat,k.A.veEvan,W.M.(1989).TheRelationshipBetweenTypesofInnovationandOrganizationalPerformance,Journal of Management Studies,26(6),587-601.

9. Dasgupta,S.,Granger,M.veMcGarry,n.(2002).UserAcceptanceofE-CollaborationTechnology:AnExtensionofTheTechnologyAcceptanceModel,Group Decision and Negotiation,11,87-100.

10. Davis,F.D.(1989).PerceivedUsefulness,PerceivedEaseofUseandUserAcceptanceofInformationTechnology,MIS Quarterly,13(3),319-340.

11. Davis,F.D.,Bagozzi,R.P.veWarshaw,P.R.(1989).UserAcceptanceofComputerTech-nology:AComparisonofTwoTheoreticalModels,ManagementScience,35(8),982-1003.

12. DeLone,W.H.veMcLean,E.(1992).InformationSystemsSuccess:TheQuestforTheDependentVariable,Information System Research,3(1),1992,60-95.

13. Erdil,S.,Erdil,O.vekeskin,H.(2003).TheRelationshipsBetweenMarketOrientati-on,FirmInnovativenessandInnovationPerformance,Global Business and Technology Association, 8-12 Haziran, Budapeşte, Macaristan, 396-403.

14. Fichman,R.G. (2001). TheRole ofAggregation inTheMeasurement of ITRelatedOrganizationalInnovation,MIS Quarterly,25(4),427-454.

15. Frambach,R.T.veSchillewaert,n.(2002).OrganizationalInnovationAdoptionAMul-ti-levelFrameworkofDeterminantsandOpportunitiesforFutureResearch,Journal of Business Research,55,163-176.

16. Gopalakrishnan,S.veDamanpour,F.(1997)“AReviewofInnovationResearchinEco-nomics,SociologyandTechnologyManagement”,Omega,25(1),15-28.

17. Gopalakrishnan,S.veDamanpour,F.(2000).TheImpactofOrganizationalContextonInnovationAdoptioninCommercialBanks,IEEE Transactions on Engineering Mana-gement,47(1),14-25.

18. Grover,V., Jeong, S.R.,kettinger,W.J. veTeng, J.T.C. (1995).The ImplementationofBusinessProcessReengineering,Journal of Management Information Systems,12(1),109-144.

19. Gyampah,k.A. ve Salam,A.F. (2004).AnExtension of TheTechnologyAcceptanceModelinanERPImplementationEnvironment,Information & Management,41,731-745.

20. Horton,R.P.,Buck,T.,Waterson,P.E.veClegg,C.W.(2001).Explaining IntranetUsewithTheTechnologyAcceptanceModel,Journal of Information Technology,16,237-249.

21. Hubbard,S.M.veHayashi,S.W.(2003).UseofDiffusionofInnovationsTheorytoDriveaFederalAgency’sProgramEvaluation,Evaluation and Program Planning,26,49-56.

22. Johannessen,J.A.,Olsen,B.veLumpkin,G.T.(2001).Innovationasnewness:Whatisnew,HowtonewandnewtoWhom?,European Journal of Innovation Management,4(1),20-31.

23. Joshi,k.(2005).UnderstandingUserResistanceandAcceptanceDuringTheImple-mentationofanOrderManagementSystem:ACaseStudyUsingTheEquityImple-mentationModel,Journal of Information Technology Case and Application Research,7(1),6-20.


24. kitchell,S.(1997).CEOCharacteristicsandTecnologicalInnovativeness:ACanadianPerspective,Canadian Journal of Administrative Sciences,14(2),111-125.

25. knol,W.H.C.veStroeken,J.H.M.(2001).TheDiffusionandAdaptionofInformationTechnology inSmallandMediumSizedEnterprisesThroughITScenarios,Techno-logy Anaysis & Strategic Management,13(2),227-246.

26. kumar,V.,Maheshwari,B.vekumar,U.(2003).AnInvestigationofCriticalManage-mentIssuesinERPImplementation:EmpericalEvidenceFromCanadianOrganizati-ons,Technovation,23,793-807.

27. Legris,P.,Ingham,J.veCollerette,P.(2003).WhyDoPeopleUseInformationTechno-logy?ACriticalReviewofTheTechnologyAcceptanceModel,Information & Manage-ment,40,191-204.

28. Lu,J.,Yu,C.S.,Liu,C.veYao,J.E.(2003).TechnologyAcceptanceModelforWirelessInternet, Internet Research: Electronic Networking Applications and Policy, 13(3),206-222.

29. ndubisi,n.O.veJantan,M.(2003).EvaluatingISUsageinMalaysianSmallandMedi-umSizedFirmsUsingTheTechnologyAcceptanceModel,Logistics Information Ma-nagement,16(6),440-450.

30. Ollila,E.M.veLyytinen,k.(2003).WhyOrganizationsAdoptInformationSystemPro-cessInnovations:ALongitudinalStudyUsingDiffusionofInnovationTheory,Infor-mationSystemsJournal,13,282-283

31. Pantano,V.,Cardew-Hall,M.J.veHodgson,P.D.(2002).TechnologyDiffusionandOr-ganizationalCulture:PreliminaryFindingsFromtheImplementationofaknowledgeManagementSystem,IEEE, 166-171.

32. Park,Y.T.,kim,C.H.veLee, J.H.(1999).OnTheCharacteristicsof InnovativeFirmsinkorea:TheRoleofR&DandInnovationType,International Journal of Innovation Management,3(1),111-131.

33. Perez,M.,Sanchez,A.M.,Carnicer,P.L.veJimenez,M.J.V.(2004).ATechnologyAccep-tanceModelofInnovationAdoption:TheCaseofTeleworking,European Journal of Innovation Management,7(4),280-291.

34. Premkumar,G.veRoberts,M.(1999).AdoptionofnewInformationTechnologiesinRuralSmallBusinesses,Omega,27,467-484.

35. Ramamurthy,k.(1994).ModeratingInfluencesofOrganizationalAttitudeandCom-patibilityonImplementationSuccessFromComputerIntegratedManufacturingTe-chnology,International Journal of Production Research,32(10),2251-2273.

36. Robinson,L.,Marshall,G.W.veStamps,M.B.(2004).SalesForceUseofTechnology:AntecedentstoTechnologyAcceptance,Journal of Business Research,1-9.

37. Rogers,E.M.(1995).DiffusionofInnovations,4thEd.,newYork:FreePres.38. Russell,D.M.veHoag,A.M.(2004).PeopleandInformationTechnologyinTheSupply

Chain,SocialandOrganizationalInfluencesonAdoption,International Journal of Phy-sical Distribution & Logistics Management,34(2),102-122.

39. Saade,R.veBahli,B.(2005).TheImpactofCognitiveAbsorptiononPerceivedUseful-nessandPerceivedEaseofUseinOn-lineLearning:AnExtensionofTheTechnologyAcceptanceModel,Information & Management,42,317-327.

40. Seddon,P.B.vekiew,M.Y.(1996).APartialTestandDevelopmentofTheDeLoneandMcLeanModelofISSuccess,Australian Journal of Information Systems, 4(1),90-109.

41. Somers,ToniM.,nelson,k.vekarimi,J.(2003).ConfirmatoryFactorAnalysisofTheEndUserComputingSatisfactionInstrument:ReplicationwithinanERPDomain,De-cisionSciences,34(3),595-621.


42. Szajna,B.(1996).EmpiricalEvaluationofTheRevisedTechnologyAcceptanceMo-del,Management Science,42(1),85-92.

43. Taylor,S.veTodd,P.A.(1995).UnderstandingInformationTechnologyUsage:ATestofCompetingModels,Information Systems Research,6(2),144-176.

44. Thong,J.Y.L.(1999).AnIntegratedModelofInformationSystemsAdoptioninSmallBusinesses,Journal of Management Information Systems,15(4),187-214.

45. Venkatesh,V.veDavis,F.D.(2000).ATheoreticalExtensionofTheTechnologyAccep-tanceModel:FourLongitudinalFieldStudies,Management Science,46(2),186-204.

46. Wang,E.T.G. (2001).LinkingOrganizationalContextwithStructure:APreliminaryInvestigationofTheInformationProcessingView,Omega,29,429-443.

47. Wu, I.L. (2003). Understanding SeniorManagement’s Behavior in Promoting TheStrategicRoleofITinProcessReengineering:UseofTheTheoryofReasonedAction,Information&Management,41,1-11.

48. Yang,H.D.veYoo,Y.(2004).It’sAllAboutAttitude:RevisitingTheTechnologyAccep-tanceModel,Decision Support Systems,38,19-31.

Duvarsız Hapishane Olan Televizyonun Panoptikon’dan Sonra Synoptikon Şeklini Alıp Tekhneoptikon’a Dönüşmesi

Ayşe MUHTAROĞULLARI1

1 Dr.ÖğretimÜyesi,GirneAmerikanÜniversitesi

CHAPTER88

Ayşe MUHTAROĞULLARI 285

1. GİRİŞGeçmişten günümüze insanoğlu ve iktidar kitle iletişim araçlarından biri hata en

önemlilerindenbiriolanTelevizyonutoplumdakibireylerikontroletmekiçinhayatınınenönemliyeriolantoplumsalyaşamınadahadaözelegidilecekolunuriseaileyaşamınıntamortasınakoymuştur.Bundandolayıdırkitelevizyonbirgözetimveiktidarolgusuola-rakkarşımızaçıkmışvehergeçengüngücünüartırarakhayatlarımızıetkilemektevekont-rolemektedir.Medyaveiktidarorganlarıpsikolojik,sosyolojikveideolojikdeğerlerinvedüşüncelerinveyamesajlarınaktarımındatelevizyondenilenduvarsızhapishaneyikendiçıkarlarıdoğrultusundakullanmaktadırlar.Bundandolayımedyaçoğuzamanbize iste-nilenikurgulayarakgerçekdiyegösterebiliyorvebizonusorgulamadankabullenipina-nıyoruz.Oysakarşımızdaolangerçeğinbiradımötesindekikurgudurveya“metasimge-dir”1.Televizyontarafındanyansıtılangerçeklikleriçoğukişisorgulamadankabulleniyorveonlarıbenimseyipüzerineeklemeleryapıpbaşkakişilereaktarıyor.CengizErdem’in2 kişiselwebsayfasındayayınlamışolduğuyazısındaaktarmışolduğuüzere:“Gösterenvegösterilenarasındakiboşluğukendisiyledoldurmaktanvegösterenindegösterilenindekendisiolduğunugöstermektenbaşkabirşeyyapmayanbirgöstergedirtelevizyon”(Er-dem,2010).Çünküiktidarkitleiletişimaraçlarını,teknolojiyivedeözellikletelevizyonukullanarakkültürüvetoplumuoluşturansonraisekültürünoluşturduğutoplumvebireyikolaycakontroletmehatagözetlemeisteğiiçerisindedir.

Bundandolayıbu çalışma,Türkiye’deyayınlanmaktaolan televizyonprogramlarınıörnekkullanarakTelevizyo’nunPanoptikon’danSynoptikon’a,vesonrasındayaşadığımızyüzyıldaTekhneoptikon’adönüşmeevresinikişilerözelikleçocuklarüzerindekietkilerinivedeizleyicileriniktidarınvegözetlemeolgusunukonualacaktır.Türkiye’deözelkanala-rınserbestbırakılmasıylabirlikte90’lıyıllardaTürkdizilerireytingrekorlarıkırmayavesayılarıartmayabaşlamıştır.BuyıllardanönceAmerikaveAvrupadizileriizlenmekteydi.Bumakalede incelecekolanbudizilerTürk toplumununbireylerini ve kültürünühemyansıtmaktahemdeetkilemektedir3.Bilindiğiüzerekültürüüretentoplumbireylerivedahadaönemlisiiktidartoplumunbireylerinikolaykontroledebilmekiçinkültürdeğer-lerinieşitsizbirşekildebiçimlendirmiş.Örneğinsiyah/beyaz,fakir/zengin,veyaTürkiyekoşularınıdüşünülecekolursadoğu/batımeselesi.BundandolayıŞerminTekinalp’ındakitabındabelirtiğiüzere“kültürünüreticilerivardır;yaratıcılarıdeğil”(Tekinalp,2011:287).kibunlardaegemeniktidarveyakapitalistsistemintanımışolduğuözgürlüksonu-cundaözelkanalarolmuştur.Yanıbaşkabirdeğişilemedyasahipleri.Medyasahiplerirey-tingyükseltmekveyadahaçokparakazanmakisteğiyletoplumundeğerlerinikullanarakyenidizilerveeğlenceprogramlarıilebirliktepopülerbiraydıntipiyaratılmıştır.

Sonyıllardaüreticilerininyaratmışolduğupopülerkültürilebirlikteyaratılanaydıntipiyenidüzeneayakuydurupondanyararlanmayaçalışmıştır:“Eskinin,eleştiren,yanlış-larıderineinereksorgulayan,sürekliarayışiçindeolanaydınınınyerinisisteminekono-mikvesosyalolanaklarındanyararlanmasınıiyibilen,çıkarlarınınsavunuculuğunuyapanbiraydıntipialmıştır”(Tekinalp,2011:306).ÖrneğinTürkiye’dekibirçoközelhaberka-nalarınabakılacakolursapopülerkültüraydıntipleridevletinveyaegemengücünistedik-leriniaktarmaktadır.Veböylecepopülerkültürbütünhalkıetkisinealtınaalıpbireylereulaşıponlarıkontroletmeninenkolayyolunuisebireyleregerçekdünyayıunutturuponueğlendirmekolmuştur.BununengüzelörnekleriiseşuanTürkiye’deyayınlanmaktaolaneğlenceprogramlarıvededizileriörnekgöstermekmümkündür.

1 Tekinalp,Ş.(2011)CameraObsura’dakarşılaştırmalıRadyoveTelevizyon.2 Erdem,C.(2010).Televizyon,kapitalizmvePanopticon,https://cengizerdem.wordpress.com/2010/10/28/televizyon-kapitalizm-ve-panopticon/)

3 Tekinalp.Ş.(2011)CameraObsura’dakarşılaştırmalıRadyoveTelevizyon.


2. REYTİNG REKORLARI KIRAN DİZİLER, EĞLENCE VE YARIŞ-MA PROGRAMLARIBubölümdeincelenecekolantelevizyonprogramlarıikialtbaşlıktatoplanmıştır.Bi-

rincisidizilerdiğeriiseyemekveyayarışmaprogramlarıdır.Buikiprogrambugüneka-daryapılmışolanaraştırma4veRTÜktarafındanyayınlananraporlardoğrultusundaençokizlenilentelevizyonprogramıkategorisinegirmişlerdir.2014yıllındaŞelçukkırtepetarafındanyapılandoktortezindeçıkmışsonuçlarda”dikkatedeğerorandaizlemepotan-siyelinesahiptelevizyonprogramıtürüolarak‘haberprogramlarının’tercihedildiğisonu-cunaulaşılmıştır.‘Haberprogramlarını’ise‘Filmler/Dizilerin’takipettiğigörülmektedir.Eldeettiğimizbusonuçlardizi filmlerin toplumdaençok izlenenprogramlardanbirisiolduğunugöstermektedir”(kırtepe,2014:198).kırtepe’nintezinegöredizilerinizlenmesebebiiseokuyupbilgiedinmekyerine“ülkedevedünyadaolanbitendenhaberdar”ol-malarıdır(kırtepe,2014:201,202).

2.1. Bilginin ve Eğlencenin aktarıldığı Diziler2017yılındaTayfunAtaytarafındanhazırlanmışolan“Görünüyorumohaldevarım.

MeşhuriyetÇağı’ndakültürveinsan”isimliderlemededeyeraldığıüzere“eğlenceseyri,giderek“kültürel”(veideolojik)birmahremiyetkazanıyor.Yaniartıkhertürlükamusalsöylem,eğlencebiçiminebürünerekkarşımızaçıkmakta(Atay,2017:66).Yanibaşkabirdeğişilesöylemlerimiztelevizyonaracılığıileaktarılıyor,şekildeğiştiriliyorhataempozeediliyor.

Örneğin, RTÜk5 (2018: 53) tarafından yapılan “Televizyon İzleme Eğilimleri Araş-tırması-2018”isimliçalışmadaençokizlenenprogramlarsırasıileHaberler(24,2),ar-dındanYerliDiziler(15,6),SporProgramları (13,5),kuşakProgramları (12,8)şeklindedevametmektedir. YineRTÜkraporunagöreençokşikâyetalanprogramlartürleriseşuşekildesırlanmıştır;kuşakP.(46,3),YerliDizi(21,6),Haberler(6,8),MagazinP.(5,5)şeklindeilerlemektedir.6

İnternetüzerindenisefarklıkaynaklardanedinilmişolanbilgilerdoğrultusunda2018yılındaençokizlenendizilerarasındaDirilişErtuğrul,SenAnlatkaradeniz,Çukur,kadın,Avlu,Söz,Mehmetçik,İstanbulluGelinvededahasıdır.Dizileringenelinebakıldığızamankarşımızaçıkananatemakişilerarasıkavga,şiddetveintikamduygusudur.Ayrıcabazıdizilerdeeskidönemleregeridönüşveyabuyüzyıldayaşamışolduğumuzsavaşveterörolaylarıkonualınmaktadır.Herbirdizikendiiçerisindetoplumafarklışekillerdemesajlargöndermektedir.Örneğin,bunlardanbazılarıÇukur(2017),İstanbulluGelin(2017)vedekadın(2017)dizilerindeaileninöneminevurguyapılmıştır.AyrıcaÇukurdizisiduvardakisöylemlerveoyuncusu ileDownSendromu ile ilgili farkındalıkyaratmaktadır.BunlaraekolarakSöz(2017)dizisigibidizilerülkeninveTürkbayrağınöneminedeğinmektedir.BununyanındaArkasokaklar (2006)dizi isebunlararasındaherbölümünde toplumubilgilendirmekaçısındanfarklımesajlargöndermektedir.Poliseduyulansaygıhalkileiçiçeolmasıgibi.Tabikidahaöncedevurguladığımızüzerebunuokuyabilmektirönemliolan.Olduğugibialgılamakveyagörmekyetmemektedir.Birbaşkadeğişledizipolislerinyaşamlarınıgözlerönünesunmaklaonlarıbirnevidesteklemektedir.Bundandolayıtop-lumunkafasındacanlanankötüpolisimajınıtersineçevirmeyeçalıştığınıvurgulamakye-rindeolacaktır.Devletinbirkurumuolanpolisbundandolayıdadevletveyaegemendü-zeneğlendirerekövülmüşvemedya:“Devletleride,kapitalide,siviltoplumudabugösteridünyasınınbirortağıhalinegetirmiştir.”(Tekinalp,p.348)Buegemengüçlertelevizyonprogramlarıvedizilerle“insanlarakendileriniözerk,sorumlu,hürvebilinçliöznelerola-4 Arslan,P.(2018),vediğerinternet5 RTÜk,2018:53,TelevizyonİzlemeEğilimleriAraştırması-2018.6 RTÜk,2018:59,TelevizyonİzlemeEğilimleriAraştırması-2018.


rakoluşturmalarıveaynızamandabaşeğen,itaatkarveuyumluolmalarısöylenmektedir”(aktaran,Tekinalp,2011:349)

Dizininvermişolduğumesajegemengüçlerdediğimiziktidarvesermayeileilgilidir.Çünkü “---egemengüçler (iktidarve sermaye)kendi sistemlerinin sürekliliğini teminataltınaalmakiçinmedyayıkültürendüstrisininayrıcalıklıaraçlarıolarakkullanırlar;an-cakbunuyaparkenkimseyiayırmaz,herkeseaynışeyiverirvebunademokratikuzlaşmaadınıverirler”(Tekinalp,2011:287-88).Örneğin,dizililerinkonularınaekolarakçekildiğisahnelerdeönemlibiryerteşkiletmektedir.Bundandolaydırkidizilerherkeseaynişeyiveripözgürhissetmemizisağlamaktadır.Mesela,Çukur(2017)dizisiİstanbul,FenerBala-ta’daçekimlerinisürdürmektedir.FenerBalat’abelkidebirçokkişininisminiduyduğufa-katgünlükyaşamınınbirparçasıolanücrabiryerdir.Dizide,Çukurasahipolmaçabasıiçe-risindeguruplararasındageçenolaylaranlatılmaktadır.Birdiğerdiziolankızım(2018)dizisiilebabalarınannelergibirolalabileceğiveyaİstanbulluGelin(2017)dizisindeisedoğuvebatınınveyaErkencikuş(2018)dizisindezenginvefakirinbirlikteliğisentezinigörmekmümkünolmaktadır.Birbaşkadeğişiledizilergüzelmekanlarveyazengindekor-laryerineücrabölgelerdegeçerekherkeseulaşmayaçalışılmaktadır.

JetSosyete(2018)isimlidiziisekurgulanmışsimgeselsosyalgerçeklikleriaynagibigözlerimizönünesunuyor.Çünkübudizisosyaldeğerleri,psikolojiksorunları,toplumsalsorunlarıvekorkularımızıkonualaraktoplumakomedişeklinde ironikbirdilkullanıpaktarmaktadır.Başkabirdeğişle, toplumsalsorunlarıkurgulayıp farklışekildetoplumayansıtılıyor.Örneğin,aileyaşamı,sevgi,saygı,aşkvebunungibidiğertoplumsalolaylarıabartılı,komikvepostmodernbirşekildeekranayansıtılmıştır.Ayrıcadoğubatıikilemi-nesertbirçizgiçekmekyerinearasındakifarkıyumuşatıyorvebirbirininiçinegeçiriyor.Hatadahada ileriyegidiponukomikbirşekildeeleştiriyor.Belkide toplumunbelibirkesimi tarafındandizibilinçsizbir şekildevermişolduğumesajların farkınavarmadaneğlenceveyaadrenaliniçinseyrediyordur.Fakatdetaylıbirşekildeincelendiğizamandiziiçerisindebirçokmesajiçermektedir.Bunlardanbiribudiziveyadizilersadeceeğlenceiçin seyredilmemeli. Önemli olan bizmedya okuyucularının bunları okuyarak toplumaaktarması vemedyayıokumakonusunda toplumuözelliklede çocukları eğitmeleri ge-rekmektedir.BunlaraekolarakJetSosyeteisetamanlamıylayaşamışolduğumuzçarpıkdüzeniironikbirdilkullanıpbizeanlatmaktadır.

Budizilereekolarak,çoğunluklakadınoyuncularıyeraldığıdizi iseyapılanyanlışıyanlışlacevapvermekarabeskmüzikleriledetoplumunbelibirkesimineulaşılmayaça-lışılanAvludizisidir.BununyanındaiseSöz(2017)dizisiiseşuaralarsadeceTürkiye’dedeğilaynizamandadünyadagündemdeolanterörolaylarını işlediğindendolayıençokizlenendiziler arasındayer almaktadır.7Ayrıcadizi içerisindemilliyetçiliğevedeTürkbayrağınaverilenönemTürkulusununzorzamanlardabirlikveberaberliğininöneminivurgulamaktadır.ArkaSokaklar(2006)dizisi isesosyokültürel,psikolojikveekonomikmesajlar içermektedir. Dizi cinayet büroda çalışan bir grup polisin yaşadıkları olaylarıveçözmeyeçalıştıklarıcinayetolaylarınıanlatmaktadır.Fakatbununyanındaherpolisinkendineaitözelyaşamaları,üzüntüleri veduygularıdakurgulanmaktadır.Medya tara-fındanacımasızcainsanlaraeziyetçektirenonlarıdurdurmayasusturmayaçalışanpoliskimliğinekarşındizidepolislerindediğerinsanlargibisorunlarıveyanlışlarıolduğume-sajıverilmektedir.Aynizamandabudizideegemeniktidarvederindevletkonularıdayeralmaktadır.Egemeniktidarınveyaderindevletinbukadaraçığaçıkmışolmasıhemonugörmemizehemdeeleştirmemizeolanakvermektedir.Ayrıcadizipolislerindetoplumdakidiğerbireylergibidevletivekişilerikorumakiçingörevyaptıklarınıbununyanındaiseinsanivevicdanideğerlereyardımamuhtaçinsanlarayardımederekgöstermektedirler.

7 Farklıinternetsayfalar:haber7com,MilliyetBlog,Onedio.


2.2. Eğlence Programı Olarak Kabul Edilen Kuşak Programları ve Ye-mek/Yarışma Programları

kuşakProgramlarıözelliklegündüzgösterilmesindendolayıokulsonrasıçocuklarınvedeevhanımlarınınilgimerkeziolmasınarağmeniçerisindeçokfazlaşiddet,tacizvetecavüzvakalarınıbarındırmaktadır.Fakatçokizlenenlerarasındaolmasınarağmenyinedeençokrahatsız edici/eleştirilen konuları barındırdığı RTÜK tarafından yapılan çalışmada şu şekilde raporlanmıştır:

KONU %

Genel ahlak ve aile yapısına aykırılık 73,4

Çocuk ve gençlere olumsuz örnek oluş turma 48,3

Özel hayatın gizliliğ ine aykırılık 39,4

Milli ve manevi degerlere aykırılık 35,1

Ayrımcı ve kutuplastırıcı olması 17,8

Şekil 1. kusakProgramlarındaSiziRahatsızEden/Elestirdiginizkonularnelerdir?(%)(Bird-en fazla cevap verilebildiginden toplam 100’ü geçmektedir.) (Cevap veren sayısı = 259)8

ÖzetolarkyukarıdakitablobizekuşakProgramlarınıntoplumdakibireyler,özellikledeçocuklarıvegençlerıolumsuzetkilemektedir.

Kuşak Programlarına verilecek örnekleri şu şekilde sıralamak mümkündür: Müge Anlı ile Tatlı Sert (2008), Esra Erol’da (2015), Kaybolan Çiçekler (2017), Artık Susma (2017), Zahide Yetiş (2018), Gelin Evi (2018) ve bunu gibi diğer kuşak programları. Programların geneline bakılacak olur ise çoğunlukla Türk toplumun farklı sınıfl arındaki bireyler ile gerek evlerinde gerek ise stüdyoda gerçekleşmektedir. Örneğin, Gelin evi programı için yarışmacıların evleri stüdyo olarak kullanılmaktadır. Bir diğeri ise Seda Sayan ve Uğur Arslan’ın sunmuş olduğu Artık Susma programı toplumdaki faili meçhul cinayetleri çöz-meye çalışmaktadır.

YemekProgramlarındanolanFatihÜrek’insunmuşolduğuGelinim Mutfakta (2018), OnurBüyüktopçutarafındansunulanYemekteyiz(2015), Zuhal Topal’la Sofrada(2018), vebunungibidiğeryemekyarışmaprogramlarınınortaközellikleriyarışmacılarıntop-lumunbilinen tanıdıkyüzleriyerinesıradankişilerinkatılması ileyapılmaktadır.Fakatyarışmayakatılanyarışmacılarönyargılarıileprogramakatılmaktavebazenistenemeyensöylemlerilekarşıkarşıyakalınmaktadır.BunlaraekolarakYarışmaProgramlarıarasın-daengündemdeolanO Ses Türkiye (2011), veyaSurvivor (2005), yarışmaprogramlarıyemek yarışma programları gibi ünlüleri değil de toplumun farklı bireylerini yarıştır-maktadır.YemekyarışmaprogramlarınakıyaslaOSesTürkiye’dekisöylemlereğiticiveolumlayıcıyöndenolduğuiçinbireyleriçinpozitifetkibırakabilmektedir.FakatSurvivor yarışmaprogramıyarışmanınheyecanındandolayıiçermişolduğuküfürlerçocuklarvedegenleriçinolumsuzetkidebulunmaktadır.

Özetolarak, seyirciler yukarıda ismi geçen televizyonprogramlarda sunulanmeta-simgeselgerçekliklerarasındasıkışıpkalıyorvekalıplaşıpgerçeğisorgulamadankabul-lenipve“kurgulanmışmetasimgeselgerçekler”halinialıpkodluyor: “Birbaşkadeğişle,nesnel(dışdünya)gerçeklik,insanlartarafındansimgeselgerçekliğe;simgeselgerçeklikdetelevizyontarafındanmetasimgeselgerçekliğedönüştürmektedir.İnsanbilincinintele-vizyondanalgıladığıgerçekliğinüçüncüboyutu,kurgulanmışmetasimgeselgerçekliktir”(Tekinalp,2011:342).vesonucundaizlemişolduğumuzbumetasimgeselgerçekliklerse-yircilerivedeözellikleçocuklarınegatifanlamdaetkilemektedir.

8 RTÜk,2018:61,TelevizyonİzlemeEğilimleriAraştırması-2018.


3. TELEVİZYON PROGRAMLARININ BİREYLER (ÖZELLİKLE ÇO-CUKLAR) ÜZERINDEKI KÜLTÜREL ETKİLERİkültürekelimesininkökünebakılacakolurise,kültürkelimesiTürkDilkurumuYayın-

larıtarafındanyayınlananFelsefeTerimleriSözlüğündeLatincedekullanışı“cultura-co-elre=bakmak, özenmek” anlamındadır. Başkabir değişle “kültür aynı zamanda insanıntoplumunbirüyesiolarakeldeettiğiyadaöğrendiğiinanç,gelenek-görenek,bilgi,sanat,hukuk,yetenekvealışkanlıklarıkapsayankarmaşıkbirbütünolarakdanitelendirilir(Ok-tay,1996:89).Bubağlamdakültüröğrenilir,tarihidir,süreklidir,toplumsaldır,değişir,do-yumvericidir,uyumsağlayıcıdır,idealleştiriştivebütünleştiricidir(Güvenç,2002:101)”(aktaran,Apaydın, 2012: 7). Yani kültür öğretilebilen, değiştirilebilen ve kullanılabilenbir terimdir. Yaşamış olduğumuz yüzyılda toplumun bireyleri ve de özellikle çocuklartelevizyonsayesindepopülerkültürün(vede iktidarınve ideolojinin)bireröznesi,kö-lesi,destekleyicisivedebirparçasıdurumundadır.Birbaşkadeğişiletelevizyon“özlücepopülerlikkimliğiverenenetkiniletişimaracıdır(Apaydın,2012:22).

Ayrıca,aşağıdayeralanŞekil2’iRTÜktarafındayapılanAraştırmaraporundadagörü-leceğiüzerekuşakprogramlarındaolduğugibidizilerderahatsızedicikonulariçermek-tedir.Fakatbunarağmenizlenmesırasınabakıldığızamanikincisıradayerinialmaktadır.Çünkübireylerineğlencemekanlarıhalinialmıştır.

Şekil 2. DizilerdeSiziRahatsızEden/Eleştirdiginizkonularnelerdir?(%) (Birden fazla cevap verilebildiginden toplam 100’ü geçmektedir.) (Cevap veren sayısı = 121)9

RTÜk’ünaraştırmasınaekolarak,AyçaÇamlıbelİrkin’intezçalışmasınınyorulmamışolduğusonuçlardagörüleceğiüzereçocuklartelevizyonetkilenmekteve:“televizyondagördüğü karakterlerin davranışlarını taklit” (İrkin, 2012: 98) etmektedir. İrkin’e göreçocuklartelevizyondakikarakterlerimodelolarakalıp“gözlemleyerekyenidavranışlar”öğrendikleriniortayakoymuştur(İrkin,2012:100BunaekolarakTamerBaranveSerhatBaran’ın(BaranveBaran,2014)aktardığıüzereTVprogramlarınınbireylerveözellik-leçocuklarüzerindenegatifetkileriolduğugörüşüdür.negatifetkilereverilebilecekdi-ğerbirörnekiseTekinalp’ınkitabındayeralanAmerikaolayınıgöstermekmümkündür:“Amerika’da önceokulu ateşe verip sonran çalıların arkasına saklanıp öğrencilere ateşaçanilkokulöğrencisinin,televizyondakiateşliöldürmesahnelerindenetkilenerekböylebirdavranışiçinegirdiğigerekAmerikakamuoyundagereksedünyadahararetletartışıl-mıştır”(Tekinalp,2011:357).Buörneğeekolarakbenimvereceğimörnekiseİngiltere’demeydanagelencinayetolayıdır.DünyanınengenççocukkatileriJonVenablesandRobert

9 RTÜk,2018:62,TelevizyonİzlemeEğilimleriAraştırması-2018.


Thompson2 yaşındaolan JamesBulger’i vahşi bir şekildeöldürmüşlerdir. 2 yaşındakiçocuğuvahşibirşekildeöldürmeleriveonatecavüzediponuölümeterketmeleriinterne-tebulunanbilgilerdoğrultusundaJon’untelevizyondanetkilendiğiyönündedir.10

Birdiğerörneğimiz,kırık’ınanlatmışolduğuçizgifilmkahramanıveFerhatarasın-dakinegatifetkileşimdir.kırık’ınçalışmasındaanlattığıüzere2011yılındagazetedeya-yınlanmışbirhaberegöre:“DöneminçocuklartarafındanenfazlaizlenençizgifilmiolanPokemon’daki“Pikachu”adlıkahramanaözenendörtyaşındakiküçükFerhat,oturduğuapartmanınyedincikatındanatlamıştır (Şen, radikal.com.tr:2011)” (kırık,2013:196).Yani sonuç olarak yaşamış odluğumuz popüler kültür televizyon programları bireyleriözellikledeçocuklarıtelevizyonkarşısındapasivizeetmektedir.

Örneklerdevedeçalışmalardadagörüldüğüüzere: “çocukluğungerçek ile simgeyiayırtedebilecekyaştaolupolmaması,kişiliği,çevredengelenuyarılarşiddetdavranışınıetkiler” (Tekinalp,2011:358).Bundandolayıokumadadaolduğugibiizlemekdehemetkinhemdeedilgenizleyiciyesahipolunduğunugöstermektedir.Yukarıdakiörneklerbizebireylerinözellikleçocuklarınaktifyerinepasifizleyiciolduklarınıgöstermektedir.

Taşdelenvekesim“etkileşimlilik”olgusundanbahsederikenizleyicilerinprogramla-rıseyretmekyerineprogramlarakatıldığınıaktarmıştır(Taşdelenvekesim,2014:275).Artık televizyon izleyicileri “katılımcı izleyici”veya “katılımcıseyirci”11odluğundando-layı “izleyici içeriğe, sunumun biçimine ve iletilerin akışına doğrudan katılma şansınasahiptir”(Taşdelenvekesim,2014:275).Yanisonuçolarakartıkkarşımızdaedilgenizle-yiciyerineaktifizleyicibulunmaktadır.12İzleyicininalmışolduğuyenikonumdandolayıkullanılmaktaolanPanoptikonveSynoptikongözetimolgularıyerineyenitelevizyonuveseyircileridahayakındananlayabilmekiçinyenibirolguyaihtiyaçduyulmaktadır,kibudabiziTekhnoptikon’agötürmektedir.

4. GÖZETİM OLGUSUNUN PANOPTİKON’DAN SONRA SYNOPTİ-KON ŞEKLİNİ ALIP TEKHNOPTİKON’A DÖNÜŞMESİBir önceki bölümlerde yer alan diziler ve kuşak program örnekleri doğrultusunda

MarshalMcLuhan’ın “küresel köyü”13 bu teknolojik vemedyatik çağda şekil değiştire-rek“yüksekduvarlarlaçevrilmişzenginşatosuylayenibirfeodalmalikane(endüstriyel,finansal, medya güçmerkezleri) görünümüne bürünüyor; bumalikanenin etrafı genişbiralanayayılmışayaktakalmavekimlikmücadelesiverençalışanköylülertarafındançevrilmiştir.----Birtaraftangüçdağıtıyor, birtaraftanmerkezileştiriyor,birtaraftande-mokratikleştiriyor,bir taraftandakontrol ediyor” (Tekinalp,2011:374).YaniMarshallMcLuhan’ındediğiüzereyüzyıllardanberiiktidargüçleriningözetimşekilleriözgürlükvedemokrasiadıaltındagelişenteknolojileregöreşekildeğiştirmektedir.

AyseDemirmakalesindegözetimşekillerindenbiriolan,Panoptikon’u“Yunancapanbütün-hep ileopticonyani görsel-görmeyle ilgili olankelimelerininbirleşmesiyleorta-ya çıkarken” (aktaran Demir, 2017: 59) Synopticon’u ise “Yunanca syn birliktelik-aynızamanda ile yineopticongörsel-görmeyle ilgili olankelimelerininbirleşmesiyle anlamkazanmaktadır(Mathiesen,1997,s.217-219).Synopticon’daçoğunlukazı,birazınlığıiz-lerveaynızamandaazınlıktarafındanyönlendirilir.Panopticondaiseazınlık;çoğunluğuizlemekte,onlarıgözetlemektevekontrolaltınaalmaktadır”(aktaranDemir,2017:59).BaşkabirdeğişileDemir’in(2017:59)aktarmasındakiFoucault’ungörüşüPanoptikon’da10 JonandRobert,http://www.angelfire.com/vi/babyangels/jonandrobert.html11 Taşdelen,B.,kesim,M.(2014)EtkileşimliTelevizyonGelenekselTelevizyonakarşı:Televizyonİzleyicisineİster?:275)

12 Taşdelen,B.,kesim,M.(2014)EtkileşimliTelevizyonGelenekselTelevizyonakarşı:Televizyonİzleyicisineİster?:275)

13 Mcluhan,M.(2017).GutenbergGalaksisi:TopografikİnsanınOluşumu:48.


önemliolan“görünürlükdurumu’dur”.Birileritarafındangözetlendiğimizibilmiyorveyabileniseitaatediyor.Synopticoniseözelikletelevizyonveradioüzerindegerçekleşmek-tedir(Demir,2017:60).Synopticon’dabireyipasifbirşekledönüştürdüktensonrasındaisebireyiötekileştirerekiktidarveyakapitalistsistembireylerinormalleştiripkurallarauymalarınısağlamaktadır(Demir,2017:61-2).BaşkabirdeğişileSinoptikonda“çok”olanizleyicitelevizyondaolan“azı”izlemektedir.(Öztürk,2013:140)Yanipanoptikondakisı-kıcıolansürekliizlenmedurumu,Sinoptikonileeğlencelibirşekilalmıştır(Öztürk,2013:142).Artıkgerçekyaşamdanuzaklaşmakiçinveyaolupbitenitakipetmekiçintelevizyon-daünlüleriveyaseçkinkişileriizlemekyeterliolmaktadır(Öztürk,2013:142-3).

4.1. Panoptikon ve Synoptikon GözetimşekillerindenbiriolanPanoptikon,GözetimTaplosu:Panoptikonisimlider-

lemedeÇobanveAtaman’a(2016)göreJeremyBenthamtarafındantasarlananhapisha-netasarımınaPanoptikonadınıvermiştir.“Panoptikon’unenönemliözelliği,çoksayıdainsanıngözetimaltındatutulmasınıamaçlamasıydı”(ÇobanveAtaman,2016:3).JeremyBentham(1843).TheWorks,10.MemoirsPartIandCorrespondence.Libertyfundisim-likitabındaresmedilenhapishaneörneğindegörüldüğüüzeremerkezdeoluphücrelerigözetleyengardiyanveyagöztümhücrelerieşitbirşekildegörüpgözetleyebilmektedir.(Bentham, 1843: 533) Yani başka bir değiş ile gözetlenen gözetlendiğinin farkındadır.FoucaultiçinisePanapticonfarklıkurumlariçindegeçerliolduğunuönesürmüştürör-neğin, okul, hastane veya fabrika gibi. (2016, Çonban)Michael Foucault, 1975 yılındayazdığı“HapishaneninDoğuşu”adlıkitabındaPanoptikon’u:“disipliniliskileriolanyenibir “siyasalanatomimingenel ilkesidir”diye tanımlamaktadır (Foucault,1992:262)ve“Merkezindenbütünhücrelerinrahatlıklagörüldüğüamagözetleyengardiyanlarınhiçbirzamanhiçbirnoktadangörünmediğiasimetrik,tekyönlübirgözetlemesistemi...”(ÇobanveAtaman,2016:3).

FakatÇoban’ınaktarmasındaZygmuntveDavidLyon’daPanoptikonartıksabitveka-palımekanlarlasınırlıolmayıponunyerine“sondereceakışkan,hareketli,sınırlarıde-ğişkengözetim”süreçleriyerinialmıştır.Yanigözetimolgusuartıkazınlığınçoğunluğugözetlediğiveizlediğişeklindençıkmıştır(ÇobanveAtman,2016:7).“Böylece,gelinennoktayabakıldığında,hemdevletveticarişirketlertarafındanişletilen,hemdebireylerinkendiaralarındaki ilişkilerdebirbirleriüzerine işlettikleri, bir gözetimmodeli ilekarşıkarşıyız.”(aktaranÇobanveAtman,2016:7)YaniZygmuntBaumanküreselleşmeisimlikitabındadayeraldığıüzere JeremyBentham’ınagöreherkötüdavranışın sonucundaceza aldığı algısı yaratılarak (Bauman, 2010: 54) “panopticon (dünyayı gözleyen optikgüç)tasviriyapılmıştır”(Tekinalp,2011:375).

MichaelFoucault’unpanoptikteknikleridisiplinisağlamakvebireylerindavranışları-nıtekbirkalıbasokmaktır14.FakatdiğertaraftanThomasMatiesentarafındangeleştirilensynopticon’da: “panopticon’un ‘seyredilen’ ‘seyredene’dönüşmüştür.Panopticon, insan-ları bir yere çakıp sürekli izlenme durumuna sokarken, synopticon baskısız, koşulsuz,eğlencelibirseyretmeeyleminesokmuşturhattaseyretmeyeazmettirmiştir”(Tekinalp,2011:377).Çünkü,Tekinalp’ındabelirtiğiüzeresiyasiveekonomikgüçlertelevizyonungücünüfarkediponukendiamaçlarıdoğrultularındakullanmışlarvebunuyapmayade-vametmektedirler.Sonuçolarakcameraobscura(karanlıkoda)15Synopticonyani‘beyazkutu’yadönüşmüştür.16YaniZygmuntBauman’ındabelirtmişolduğuüzere“Panoptikon,insanlarıseyredilebilecekleribirkonumazorlagetirdi.Synopticon’unisebaskıyaihtiyacıyoktur;insanları,seyretsinlerdiyeayartır”(Bauman,2010:57).

14 Tekinalp,ş.(2011).CameraObsura’dakarşılaştırmalıRadyoveTelevizyon: 376-77.15 Tekinalp,ş.(2011).CameraObsura’dakarşılaştırmalıRadyoveTelevizyon: 376-77.16 Tekinalp,ş.(2011).CameraObsura’dakarşılaştırmalıRadyoveTelevizyon: 381


Sonuçolarakbugünekadarkarşımızaçıkangözetimteknikleri“iktidarvebilmebi-çimleri’nin”PanoptikonveSynoptikonyoluylagerçekleşmesiydi”(Demir,2017:62).Fakatşuanyaşamışolduğumuz21.Yüzyıldaartıkmedya,kitleiletişimaraçlarıveiktidariçinPanoptikonveSynoptikonyetersizkalmaktadır.BaşkabirdeğişilePanoptikonveSynop-tikonşekildeğiştiripTekhneoptikon şeklinialmışlardır.Pekibunasılveniyegerçekleş-miştir?

2.2. Yeni bir Gözetim Kavramı Olarak TekhnoptikonMakaleninikincibölümündekiörneklerdedegörüldüğüüzereartıkdizilerdeücrave

dekötüdurumdaolan yerler seçilirken, kuşakprogramlarındanolanprogramlarındanolanyemekyarışmaprogramlarındanbirkaçıtelevizyonkanalarınınstüdyolarındadeğil,yarışmacılarınevlerindegerçekleşiyor.YaniPanoptikonveSynoptikondaolduğugibiar-tıksabitstüdyomekanlarıyerinedeğişenevlervedesynoptikon’daolduğugibiçokazıde-ğilazçoğuizliyordurumda.Çokartıkiktidarınbirparçasıöznesiveonudesteklemektenöteyaratmaktadır.Ayrıcagözetimveiktidarolgusununtakendisioluppopülerkültürüyaratıyor.Bundandolayı,yaratmışolduğumuzgözetimparadigmalarıyetersizkalmakta-dır.

Başkabirdeğiş ileyaşamışolduğumuzteknolojikçağdakitle iletişimaracıolanTe-levizyon duvarsız bir hapishane yaniTekhneopticon17 haline gelmiştir. Başka bir değişileonlarınyeriniTekhneopticonalmıştır.Çünküartıkeskisigibiseyircipasifveyaaktifdurumdadeğil,çokazıizliyordurumdadeğilveyaartıksadeceiktidarıkendibedenivebenliğiilebesleyenbiröznedurumundadır.BundandolayıSelinBitirimOkmeydanı’ndavurguladığıüzereyaşadığımızyüzyıldayenibilgi,ideolojivedeiktidarşekillerimizeih-tiyaçduyulmaktadırkiTekhneoptikondabunlardanbiriolmaktadır: “gelecektegözetimpratiklerininçokdahayıkıcıbirboyutkazanacağınıöngörmekmümkündür”“(Okmeydan,2017:65).

“Tekhneoptikon”kelimesininkökeninebakacakolurisek,“OnlineEtymologyDictio-anry”sayfasındabelirtildiğiüzere“Tekhne”kelimesiYunancadangelmektedirvedeanla-mıise“elişi,zanaat,pratikyetenek,bilgi,marifetvb.anlamlarınadagelebileceksanatveustalığınbirpotadaeridiğibirkavramıifadeeder(Ural,2015:137).Özetolarak“Tekhne”kelimesipratiğedökmekanlamınagelmektedir(Soyer,2015).“opticonkelimesiisegöz-lemlemekanlamına gelmektedir” (Özdel, 2012:23).Bu iki kelime isebir araya geldiğizamankarşımızayeteneğiolanbireylerinveyamekanlarıntelevizyonprogramlarındayeralmasıanlamınagelmektedir.

BuincelemeiçinşahsımtarafındanüretilmişTekhneoptikonkavramı,21.Yüzyılıyö-netenteknolojikgelişmeleriniçerisindeenönemlilerindenbiriolantelevizyonunöneminigöstermekiçinkullanılmıştır.Ayrıca Tekhnekelimesininseçilmesindekisebepisetoplu-munfarklıkesimlerineaitbireyleryetenekvebilgilerindendolayıtelevizyonkanalarındaaktifbirşekildeyeralıyorlarolmalarındandolayıdır.BaşkabirdeğişleyaşadığımızçağdaevlerimizinenönemliyerlerindenbirinikaplayanTelevizyon,eğlencebağlamındaözgürhissettiğimiz eğitildiğimizi sanıphapisolduğumuzgerçekötesihayali olan televizyonuve seyircilerin gözetlenme/izlenme konumunu anlatmaktadır. Sonuç olarak yukarıdakibölümlerdeaktarıldığıüzere JohnFiske’in18 düşüncesibuyüzyıldaöneminiyitirmiştir.Çünküartıkbireylermedyanın,iktidarınvegözetimolgusununbirparçasıoluponusor-gulamakeleştirmekyerineonunbirparçasıdestekleyicisihatavehatayayıcısıoluyorlar.BundandolayıdırkiPanoptikonveSynoptikonsonrasındaTehkneoptikongözetimevre-sinegeçmişbulunmaktayız.

Birbaşkadeğişle,kitle iletişimaraçlarındanbiriolantelevizyontoplumsalkültürü-

17 Bu kelime benim tarafımdan yaratılmıştır. 18 İrvan, 2002: 52, Medya, Kültür Siyaset (derleme).


nün oluşumunda ve de gözetim paradigmaları arasında önemli bir yer kaplamaktadır.Okumakta olduğunuz kısa makale 2018 yılı öncesi ve sonrasında yayınlanmakta olantelevizyonprogramlarının toplumuözellikleçocuklarıetkilediklerihattadeğiştirdiklerivurgulanmıştır.Üstelik televizyonungörünüşteduvarsızhapishanedüşüncesindenyolaçıkılaraksınırlariçerisindeözgürlükveripsınırsızolduğumuzuhissetmemizenedenolanveaynızamandakontroledenbirhapishaneolduğusavunulmuşbunundoğrultusundaisegündemdeolangözetimparadigmalarıyerineyenibir“Tehkneoptikon”kavramınıge-liştirmiştir.

Sonuçolarakçalışmanınsavunduğudüşüncelerdoğrultusundadiyebilirizkihapisha-negibiadlandırdığımızduvarsıztelevizyonekranındaaktarılanmesajlarıokumayıöğren-mekve öğretmek gerekmektedir. Farkına varılması vebudoğrultuda verilenmesajla-rındoğrubirşekildeokunabilmesiiçintekelcikapitalizminveyaiktidarınyaptırımlarınıgörmekvefarkınavarmakgerekmektedir.Çünküpopülerkültüradıaltındatekelcikapi-talizm,uluslararasıpazarıngereksinimlerinegörepaketlenmişmalveimajsatışıyaparakbütündünyayı egemenliği altına alır” (Tekinalp, 2011:368).Bu farkındalık sonucundadoğrularıveyanlışları ayırabilirvepopülerkültürveyaküreselleşmedediğimiz tekelcikapitalizmibudünyadanveçocuklardandahageçolmadanbirnebzedeolsakurtarabili-rizveyagerektiğizamankullanılmasınıöğretebiliriz.Sonuçolarak,kitleiletişimaraçları,medyaorganlarıveteknolojiileilgilidahaçokaraştırmayavedebilgilendirmeyeihtiyaçduyulmaktadır.Buçalışmanıngelecekaraştırmalaraönerisi ise iktidartarafındankont-roledilenkitleiletişimaraçlarıvegözetimolgularıileilgiliyeniaraştırmaparadigmalarıoluşturmalarıveyageliştirmeleriolacaktır.

KAYNAKÇA1. Algül,H.,(Yönetmen),Birsel,G.(Senarist).(2018).Akpınar,n.(Yapımcı),Jet Sosyete

(Dizi).StarTV.2. Akaydın,A.,(Yönetmen),Y.,Balekoğlu,M.,Özışık,E.(Senarist).(2017).Savcı,T.,Sağ-

yaşar,B.Söz(Dizi).StarTV.3. Akarsu, B. (1975) Felsefe Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, Ankara. 4. Aksu, Y. (Yönetmen), Yurdakul. A. (Yönetmen). (2018). Aslan, H. (Yapımcı). Avlu

(Dizi).StarTV.5. Anlı,M.(Sunucu).(2008).Müge Anlı ile Tatlı Sert.ATV.6. Apaydın,Ş.,C.(2012).RadyoTelevizyonSinemaAnabilimDalıPopülerkültürürünü

OlarakYerliDurumkomedilerininDilEksenindeİncelenmesi:TürkMalıDizisi.(Tez).SelçukÜniversitesi/SosyalBilimlerEnsitüsü,konya.

7. Arslan,P.(2018).Türk Televizyonunun En Çok İzlenen 20 Dizisini Söylüyoruz! Erişim Tarihi. ErişimTarihiErişimtarih05Ocak2019,

8. https://onedio.com/haber/turk-televizyonunun-en-cok-izlenen-20-dizisini-soylu-yoruz-817772.

9. Atay,T.(2017).Görünüyorum O Halde Varım. Meşhuriyet Çağı’nda Kültür ve İnsanİs-tanbul:Can.

10. Bayrak.Ç.,(Yönetmen),Zengin,A.,Tak,Z.,B.(Senarist),(2018).F,T.(Yapımcı),Erken-ci Kuş (Dizi),StarTV.

11. Baran,T.,Baran.S.(2014).TelevizyonProgramları,SembolikTüketimveToplumsalYansımaları.KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi.


12. Bauman, Z. (2010). küreselleşme, Toplumsal Sonuçları. Abdullah Yılmaz (Çev.)İstanbul:AyrıntıYayınları.

13. Bentham,Jeremy(1843). TheWorksofJeremyBentham,vol.10(MemoirsPartIandCorrespondence.Online Library of Liberty,PLLv7.0(generatedSeptember,2013)4http://oll.libertyfund.org/title/2085.

14. Büyüktopçu,O.(Sunucu).(2015). Yemekteyiz. TV8. 15. Çoban, B., Ataman, B. (2016). Gözetim Toplumu . TMMOBElektrikMühendisleriOdası

İstanbulŞubesi.İstanbul:EgeBasım.16. Çaylar,G.,U.(Yönetmen),Cheon,H.,S.,Bozkurt,B.,k.,Bahçeci,I.(Senaryo),(2018).

Kızım (Dizi):TV8.17. Demir,A. (2017),PanopticonveSynopticonGerilimindeÖzgürlükParadoksu,Kay-

gı Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Dergisi. Doi: 10.20981/kay-gi.307940.

18. Erdem,C.(2010).Televizyon,kapitalizmvePanopticon,ErişimTarihi18Ocak2018,https://cengizerdem.wordpress.com/2010/10/28/televizyon-kapitalizm-ve-pa-nopticon/).

19. Ertuğrul,İ.(Sunucu).(2017).‘Kaybolan Çiçekler’ FOX.20. Foucault,M.(1992).HapishaneninDoğuşu.(Çev.)MehmetAlikılıçbay,Ankara:İmge

kitabevi.21. Gelin Evi. (2015). Joker Yapım. Show TV.22. Güç,n.,Altaylı,H.(Yönetmen/SenaryoYazarı).(2017).Kadın(Dizi).MedYapım.23. Günay,M.,(Yönetmen),Bozdağ,M.(Senarist),(2014),Bozdağ,M.,Dal,H.,n.,(Yapım-

cı),(Diriliş Ertuğrul.TRT1.24. Haber7com.(2018)Yılında en çok hangi dizi izlendi! Sen Anlat Karadeniz ve Driliş Er-

tuğrul.Erişimtarih05Ocak2019,25. http://www.haber7.com/televizyon/haber/2567422-2018-yilinda-en-cok-han-

gi-dizi-izlendi-sen-anlat-karadeniz-ve-dirilis-ertugrul.26. Ilıcalı, A. (Sunucu).(2011). O Ses Türkiye. TV8. 27. Ilıcalı, A. (Sunucu). (2005). Survivor. TV8. 28. İrkin,A.,Ç.(2012). ÇocuklarınGelişimSüreciveTelevizyonunEtkileri.(Uzmanlık

Tezi).T.C.RadyoveTelevizyonÜstkurulu,Ankara.29. İrvan,S. (2002).Medya, Kültür Siyaset, (2.Basım), (derl.)Süleyman İrvan,Ankara:

AlpYayınevi.30. Jon and Robert, (2007). Erişim Tarihi 20 Ocak 2018, http://www.angelfire.com/vi/

babyangels/jonandrobert.html. 31. kabakuşak,E.,Sınav,O.,Sınav,Ö.,Y.,Çelik,V.,(Yönetmen),Eryılmaz,A.,F.,Erdem,n.,

Birgören,E.(Senaryo),(2018),Sınav,O.(Yapımcı),Sen Anlat Karadeniz. ATV.32. kırtepe,S.(2014).Televizyon Dizilerinin toplum Üzerindeki Etkileri Sosyo-Kültürel Bir

Çözümleme (ErzurumÖrneği).(Tez).AnkaraÜniversitesi/SosyalBilimlerEnstitüsü,Ankara.

33. kırık,A.,M.,Altun,E. (2017)kolezyumkültürüBağlamındaTelevizyonProgrmal-rındaŞiddetEkmeveOyalamaStratefisi.Intermedia International e-Journal, Spring-June-20174(6).DOInO:10.21645/intermedia.2017.32

34. Mcluhan,M.(2017)Gutenberg Galaksisi: Topografik İnsanın Oluşumu.GülçağalıGü-ven(çev.).İstanbul,YapıkrediYayınları,Cogito.


35. MilliyetBlog(2018).Geçen Haftanın (01-07 Ekim 2018) En çok İzlenen Diziler!.ErişimTarihiErişimtarih05Ocak2019,

36. http://blog.milliyet.com.tr/gecen-haftanin--01---07-ekim-2018--en-cok-izlenen-di-zileri-/Blog/?Blogno=595798.

37. MilliyetBlog.(2018).Geçen Haftanın (19-25 Kasım 2018) En çok İzlenen Diziler! Eri-şimTarihiErişim tarih05Ocak2019,http://blog.milliyet.com.tr/gecen-haftanin--19---25-kasim-2018--en-cok-izlenen-dizileri-/Blog/?Blogno=599792.

38. Oğuz,O.,Yurdakul,A.,Yurdakul,O.,Yurdakul,S.,Genç,Ö.(Yönetmen/SenaryoYazarı).(2006).Arka Sokaklar (Dizi).Erlerfilm.

39. Okmeydan, S., B. (2017). Postmodern kültürde Gözetim Toplumunun Dönüşümü:‘Panoptikon’dan ‘Sinoptikon’ ve ‘Omniptikon’a, AJIT-e: Online Academic Journal of Information Technology. DOI: 10.5824/1309-1581.2017.5.003.x http://www.ajit-e.org/?menu=pages&p=details_of_article&id=286.

40. OnlineEtymologyDictioanry,Erişim02Ocak2019.https://www.etymonline.com/word/logic#etymonline_v_12393

41. Özdel,G. (2012).FoucaultBağlamindaIktidarinGörünmezliğiVe ‘’Panoptikon’’ İle‘’IktidarinGözü’’Göstergeleri,The Turkish Online Journal of Design, Art and Commu-nication – TOJDAC.

42. Öztürk,S.(2013).FilmlerleGörünürlüğünDönüşümü:Panoptikon,Süperpanoptikon,Sinoptikon.İletişimkuramveAraştırmaDergisi.GaziÜniversitesiİletişimFakültesi.

43. Öztürk,S.,Sevimli,(Yönetmen),Ö.,Horzum,G.(Senarist),(2017),Yaşaroğly,D.,P.,Çatay,k,(Yapımcı),Çukur(Dizi).ShowTV.

44. RTÜk (2018).Televizyon İzleme Eğilimleri Araştırması-2018.T.C.RadyoveTeleviz-yonÜstkurulukamuoyu,YayınAraştırmalarıveÖlçmeDairesiBaşkanlığı.Ankara:Çankaya.

45. Sayan,S.veArslan,U.(Sunucu).(2017) ‘Artık Susma’, ShowTV.46. Soyer,C.(2015).Tekhne’si olmayan Devrim.ErişimTarihi13ocak2019,http://www.

solpaylasim.com/k4862-tekhnesi-olmayan-devrim.html.47. Tan,Z.,G.,(Yönetmen),katıksız,A.,D.,Gülşahin,A.,(Senarist).(2017),Güvenatam,O.,

(Yapımcı),İstanbulluGelin(Dizi).StarTV.48. Taşdelen.B.,kesim.M.(2014)EtkileşimliTelevizyonGelenekselTelevizyonakarşı:

Televizyonİzleyicisineİster?Selçuk İletişim,8(3):268-280.49. Tekinalp, Ş. (2011). Camera Obscura’dan Synopticon’a karşılaştırmalıRadyoveTele-

vizyon(2.Baskı).İstanbul:Beta.50. Topla,Z. (Sunucu). (2018).Zuhal Topal’la Sofrada. FOX.51. Ural,M. n. (2015). Antik Yunan’da “Teknik: Teknoloji Felsefesi Tarihine Genel Bir

Bakış,”Mavi Atlas,4:136-144.52. Ürek,F.(Sunucu).(2018).Gelinim Mutfakta.kanalD.53. Yetiş, Z. (2018). Zahide Yetiş’le. Show TV.

Osmanlı Devleti’ne Gelen Yabancı Elçilerin İhtiyaçlarının

Karşılanması (17. ve 18.Yüzyıllar)

Tahir SEVİNÇ1

1 Dr.ÖğretimÜyesi,kırklareliÜniversitesi,Fen-EdebiyatFakültesi,TarihBölümü

CHAPTER89

Tahir SEVİNÇ 299

GİRİŞDevletlerarasıdiplomatikilişkilerintanzimindeönemleroloynayanelçiler,savaşve

barış ortamında görevlerini başarıyla tamamlama gayesini güderlerdi. OsmanlıDevletikuruluşundanitibaren,diğerdevletlerleolansiyasimünasebetlerinivediplomatikilişki-lerinisürdürebilmekiçinelçilikkurumunudaimiolarakkullanmıştır.GelişendiplomatikmünasebetlerleAvrupadevletleri,İstanbul’dadaimivegeçicimaslahatgüzarlarbulundu-rurlarken1,OsmanlıDevletiXVIII.yüzyılınsonlarınakadar,Avrupadevletlerinidevletle-rarasıilişkilerdekendinedenkgörmediğiiçinAvrupa’dadaimivegeçicibirelçilikbulun-durmamıştır2.Bunamukabil,gerekİslamvegerekseAvrupadevletlerinepadişahıntahtaçıkışınıbildirmek,kazandıklarızaferleriduyurmak,Avrupalıkralve imparatorların taçgiymemerasimlerinekatılmak,barışşartlarınıgörüşmek,akdedilenmuahedenintasdiklimetninigöndermek,muahededensonradostluğuteyitetmek,zamanlaortayaçıkansınırihtilaflarınıgidermekgibiçeşitlisebeplerleyabancıdevletelçilerinekarşılıkfevkaladeel-çilergönderilmiştir3.

İstanbul,II.Mehmedtarafındanfethindensonradünyanınenönemliticarivediploma-tikmerkezihalinegelmiştir4. İstanbul’da ilkdaimielçilik1454’deVenedikCumhuriyetitarafındankurulmuş,onu1475’teLehistan,1497’deRusya,1528’deAvusturya,1583’deİngiltereve1612’deHollanda’nınaçtığıelçiliklertakipetmiştir5.

İstanbul’a gelen yabancı devlet elçileri, parlak bir törenle karşılanmıştır. ElçilerinDivan-ıHümayunagelişleri,sadrazamveyavezirlerlegörüşmelerivepadişahtarafındankabuledilmelerisırasındayapılacakmerasimveuygulanacakprotokolkurallarıeninceayrıntısına kadar belirlenmiştir. Elçilere karşılama sırasında teşrifat kanun-nâmelerineözelfasıllarkonulmuştur.Elçilereyapılacakmerasimlerdevletingücünüvezenginliğiniyansıtanbirözelliktaşıdığıgibi,elçinintemsilettiğidevletilemünasebetleregöredebazıfarklılıklararzetmiştir.BubakımdaAvrupa’dangelenelçilerleİranlıelçilerefarklıkarşı-lamatöreniyapılmıştır.İranşahlarınınelçileriçavuş-başıbaşkanlığındakibirheyettara-fındanÜsküdardışındakarşılanarakÜsküdar’dahazırlanmışbirkonağaindirilirdi.Dahasonraburadanmerasimle kadırga ile İstanbul yakasına geçirilir ve ikametlerine tahsisedilenkonaktamisafiredilirdi6.

İstanbul’da bulunan yabancı elçi vemaslahatgüzarlarının devlet katında karşılamamerasimiveonlarauygulanacakresmiteamülleröncedebelirlenmişti.Elçiveyamasla-hatgüzârlarOsmanlıteşrifatdefterlerindebelirlenenteamüllerçerçevesindeyanındadi-vantercümanıolduğuhaldekarşılanıppadişahınveyasadrazamınsarayındakendilerine

1 Tahir Sevinç, “İran’a Elçi Olarak Gönderilen Kesriyeli Ahmet Paşa’nın Sefaret Hazırlığı ve Yolculu-ğu(1746-1747)”,Belleten (Ayrı Basım), LXXV/273, Ankara 2011, s.407.

2 AliİbrahimSavaş,“GenelHatlarıylaOsmanlıDiplomasisi”,Osmanlı,YeniTürkiyeYayınları,I,Ankara1999,s.645.

3 Sevinç,a.g.m,s.407.4 MehmetAlaaddinYalçınkaya,“BirAvrupaDiplomasiMerkeziOlarakİstanbul1792-1798DönemiİngilizkaynaklarınaGöre”,Osmanlı,YeniTürkiyeYayınları,I,Ankara1999,s.662.

5 Mehmetİpşirli,‘‘Elçi’’,DİA,XI,İstanbul1995,s.9.6 ŞerafettinTuran,“1560TarihindeAnadolu’daYiyecekMaddeleriFiyatlarınıGösterenBirİranEl-çilikHeyetiMasrafDefteri”,Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi,22/I-IV,An-kara1965,s.273.


sunulanikramlarlaağırlandıktansonrageldiğigibiuğurlanırdı7.Elçipadişahınhuzurunaçıktıktansonraelçikabulleri içintoplanangalebedivanındansonraelçiler içinsofralarkurmakveziyafetvermekadettenidi.Galebedivanısonrasındaelçilervemaiyetleriiçinverilenyemeğe,bütünDivanüyelerikatılır,ayrıayrısofralarkurulurdu8.

ElçileringörüşmelerisadeceDivan’dapadişahınhuzurunaçıkmaklasınırlıkalmaz,ba-zenelçilerinkabulündeveziriazamönpalanaçıkardı.Sadrazamyabancıdevletelçilerinipaşakapısındabulunanarzodasındakabulederdi9.ElçininkabuledileceğiPaşakapısıileArzOdası,Mehterhane-iAmireveEnderunHazinesi’ndengetirileneşyalarlasüslenirdi.Yabancıelçilersadrazamınhuzurunaalındıktansonramektubunutakdimeder,görüşme-lerdensonrakendisineikramdabulunulur,hilatlargiydirilirveyinebelirlibirmerasimleikametgâhlarınauğurlanırdı10.

Elçiler,siyasidurumveüzerindedurduklarıkonununöneminegöreülkelerindende-ğerlihediyelerlegelirlerdi.Doğudangelenhediyelerlebatıdangönderilenhediyelerçokfarklıydı.DoğudakiMüslümanülkelerdengelenelçilergenelliklekur’anvekitaplar,filvegergedangibihayvanlarıgetirirlerken;batıdangelenelçilersaat,kumaşvealtıngümüşgibimücevherateşyasıgetirirlerdi11.

Osmanlıülkesinegelenelçilikheyetlerininmaiyetvesayılarıdafarklıydı.Avrupa’dangelen elçilerinmaiyetinde tercüman, kâtip,mektupçu, tabip, cerrah, rahip, berber aşçıveçeşitlihizmetkârlarbulunmaktaydı12.Bunarağmenenelverişlikoşullaraltındabile,bilinmeyenvehertürlügüçlüklekarşılaşılacakbirortamdayabancıbirdevletelçisinindiplomatikseyahattebulunacakolması,görüşmeleregelecekelçilikheyetindekikişilerinsayısındasınırlamalarmeydanagetirmekteydi13.

Osmanlıdevletmerkezindeyabancıelçilerinbirkısmıdaimiolarakvazifeliyken,Avus-turyaveRusyagibidevletlerdekapıkethüdasıadıaltındageçicigörevlemaslahatgüzarlarbulundurmakta14vekendiülkelerininhaklarınıkorumagörevinisürdürmekteydiler15.

YabancıülkeleregönderilenOsmanlıelçilerigibi16Osmanlıbaşkentinegelenyabancıülkeelçileri,sondereceiyiyetiştirilmişkişileridi.Şubat-Mart1692yılındayeniPadişah

7 “Devletlu, inayetlü, sadrazamhazretlerinin saray-ı saâdetlerine pençşembe günü gelecek İsveçmaslahatgüzarınınbuluşmasıresmidir:Mezkûrkendikayığıilefermân-ıâlibuyrulanvakitdesa-hil-isaray-ısaâdetegeldikdedivantercümanıoluphuzûr-ıesfâneye getürdükdealtınaiskemlevazolunub,tatlıvekahvevirilir.Badeavdetteşerbetvecevizresmîndensonrakoynunakirâmenboyamavazbuyrulubgeldiğisiyaküzeregiderdiyuteşrifatdefterindemezkûrdur.”Bkz.BOA, İbnü-lemin Hariciye,1695.

8 İ.HakkıUzunçarşılı,OsmanlıDevleti’ninMerkezveBahriyeTeşkilatı,TürkTarihkurumuBasımevi,Ankara1988,s.223.

9 Bab-ıâlideveyapaşakapısındabulunanarzodasındavezirlerinkabulü,hilatgiydirilmesivesefirle-rinkabulübaşlıcayapılandevletişlerindenidi.bkz.Uzunçarşılı,Merkez ve Bahriye Teşkilatı,s.266.

10 İpşirli,“Elçilik”,s.10.11 İpşirli,“Elçilik”,s.10.12 İpşirli,“Elçilik”,s.12.13 karlTepley,‘‘nemçeİmparatorlarınınİstanbul’ayolladığıElçiHeyetleriveBunlarınkültürTarihiBakımındanÖnemliTarafları’’,TarihAraştırmalarıDergisi,VII/12-13,Çev.BekirSıtkıBaykal,Anka-ra1969,s.250.

14 Uzunçarşılı,MerkezveBahriyeTeşkilatı,,s.274.15 1739BelgradAnlaşmasıileülkesinedönecekRusesirlerininRuskapıkethüdasıtarafındanser-bestbırakılmalarıveülkelerinedönüşlerininsağlanmasıgöreviiçinbkz.TahirSevinç,“1739Belg-radAnlaşması’ndaSınırBelirlemeÇalışmalarıveRusEsirlerinSerbestBırakılması”,Yeni Türkiye Rumeli ( Balkanlar Özel Sayısı),68/III,Ankara2015,s.2798.

16 AliİbrahimSavaş,“OsmanlıElçilerininResmikabulProtokolleri”TarihİncelemeleriDergisi,11,İzmir1996,s.111-112.

Tahir SEVİNÇ 301

II.Ahmet’incülusuiçinİranşahıtarafındangönderilenkelb-iAliHanadlıİranelçisi,vesi-lahdarağaları,çavuşbaşıvedivançavuşlarınıntertipettiğibüyükbiralaylakarşılandıktansonraEdirne’demerhumVeziriazamMustafaPaşa’nınsarayıkendisineveikiyüzkişilikmaiyetine tahsis edilmişti. İranelçisimaiyetiyleburadaüçay ikametederekkendisineyevmiye500kuruşmasraf edilmiştir. İran elçisi buradapadişahla iki defa görüşürken,tariheaşinaolduğundanOsmanlı ilimadamlarınınsohbetindebulunmuş idi. İran’adö-nüşündekendisinekırkkeseakçeyolharçlığı,serâserekaplısamurkürkveeyerlibiratverilmişti.İranelçisi,gelirkenberaberindepadişahaenvaiçeşittetabak,kâse,ibrik,İranyayı,havluvekadife,kumaş,mendil,deve,fil,murassakılıçvekalkangetirmişti.Dönüşteise İran şahına iletmesi içinpadişah tarafındanmurassa rahtlı ve gümüş zincirli bir atverilmişti17.

Yabancıülkelerdengelendevletelçilerinebüyüklüklerinegörekarşılamatörenidü-zenlenirdi18. Haziran1699 tarihindeLehistankralı tarafındanOsmanlıDevleti’negön-derilenküçükelçiyiDivan-ıHümâyunagetirmekiçinçavuşbaşıyerine,çavuşlareminivebirkaççavuşgörevlendirilmişti.Lehistanelçisineziyafetverilirken,nişancıefendininal-tındaoturmasıiçinkendisinebiriskemleverilmiş,maiyetineiseTaşraDefterhaneönündeziyafetverilmişti.YemektensonraelçiyeHazine-iÂmireönündekaftanlargiydirildiktensonrapadişahınhuzurunaçıkarılmıştı.Elçiningetirdiğimektuplar tercümanlar tarafın-dantercümeedildiktensonrapadişahasunulmuştur19.

17.yüzyılın ilkyarısındaDivan-ıHümâyun’dayabancıelçilerinkabuledilmesi,kapı-kuluocaklarınamaaşverildiğiSalıgününe tesadüfetmiştir.Yabancıelçilerinpadişahınhuzurundakabulüsırasında,Divan’daveziriazam,vezirler,divantercümanıhazırbulun-muştur20.

OsmanlıDevleti’neherhangibirsiyasiveekonomikmülahazailegelmişbulunanya-bancıdevletelçileri,Osmanlıtopraklarınagirdikleriandanitibarenİslâmî“emn-üeman”telakkisinegöremisafiredilir,yolgüvenlikleri,hertürlüiaşeveibateleridevlettarafındankarşılanırdı.HattaelçilerOsmanlısınırlarınadâhilolmadanonlarıncangüvenlikleriyleilgiliönlemleralınırdı21.

HerhangibirmülahazaileOsmanlıDevleti’ndebulunanyabancıülkeelçilerininhertürlüihtiyacınınkarşılanmasıkanundandı.Elçilerinyiyecek,içecek,barınmavediğerihti-yaçlarıbuişlegörevlikişilertarafındansağlanırdı22.

1. YABANCI ELÇİLERİN YİYECEK İHTİYAÇLARININ KARŞILAN-MASIHerhangibirsiyasimülahazaileOsmanlıDevleti’negelenelçiler,sınıragirdiklerian-

danitibarenİstanbul’agelinceyekadarbütünihtiyaçlarıdevlettarafındankarşılanırdı23.Elçilersınıradahilolduklarıandanitibarenhermenzildeihtiyaçlarınıgörecekbirgörev-li tayinedilir, ihtiyaçlarınıngörüldüğünedairelçiye taahhütlübirsenetteslimedilirdi.Ekim1712tarihindeAvusturyaçasarıtarafındanİstanbul’agönderilenAvusturyaelçisiOsmanlısınırınagirdiğindeyiyecekihtiyacınınkarşılanması içinMasarifMütevellisi İb-rahimEfendigörevlendirilmiştir.Görevliİbrahimtarafındanelçiyeverilenbütünyiyecek

17 AnonimOsmanlıTarihi(1099-1116/1688-1704),TürkTarihkurumu,Yay.Haz.AbdülkadirÖzcan,Ankara2000,s.33-34.

18 Uzunçarşılı,MerkezveBahriyeTeşkilatı,s.24.19 AnonimOsmanlıTarihi (Özcan), s.138.20 1627yılındaİstanbul’agelenErdelelçisininkabulüiçinbk.Uzunçarşılı,Merkez ve Bahriye Teşki-

latı, s.61.21 İpşirli,“Elçilik”s.8.22 MübahatS.kütükoğlu,‘‘XVIII.YüzyıldaOsmanlıDevleti’ndeFevkalâdeElçilerinAğırlanması’’,TürkkültürüAraştırmaları Dergisi,27/1-2,Ankara1989,s.199-200.

23 Uzunçarşılı,MerkezveBahriyeTeşkilatı,s.276.


masraflarıkayıtaltınaalınarak,elçininkendisinetaahhütlüolarakonaylatıldıktansonramerkezeiletilmiştir24.Bundansonraelçiİstanbul’ahareketederken,yolüzerindekihermenzildeyiyecek,içecekveyolculukkoşullarınısağlayacakbütünimkanlaryerinegeti-rilmiştir25.

Yiyecek Çeşidi Miktarı Yiyecek Çeşidi Miktarı

kuzu 5 Yumurta 10adet

koyun 1 Zeytin 1,5kıyye

Pirinç 12kıyye Sütyağı 2kıyye

Sadeyağ 8kıyye Balmumu 1kıyye

nan-ıaziz 150adet kahve 1kıyye

Sirke 10kıyye karanfil 10dirhem

Soğan 20adet Şeker 1,5kıyye

Üzüm 1kıyye Limon 14adet

Tuz 5kıyye Un 5kıyye

kaymak 1kıyye Süt 6kıyye

Lahana 8kıyye Tavuk 2adet

Piliç 6adet Güvercin 4adet

nan-ıhas 4adet Şarap 110kıyye

Tablo 1.1712’deAvusturyaElçisineOsmanlı-AvusturyaSınırındanİstanbul’akadarGünlükOlarakVerilenYiyecekveMiktarı26:

1712yılındaanlaşmagörüşmeleriiçinİstanbul’agelenAvusturyaelçilerineyiyecekolarakverilenet,sütvebaharatyolboyuncasatınalınmıştır.Satınalınanyiyeceklervebirimfiyatlarıaşağıdaverilmiştir27.

Yiyecek Türü Birim Fiyatı/Akçe Yiyecek Türü Birim Fiyatı/Akçe

kuzu(adet) 100 koyun(adet) 180

Pirinç(kıyye) 7 Sadeyağ(kıyye) 30

nan-ıaziz(adet) 1 Sirke(kıyye) 5

Soğan(adet) 3 Yumurta(adet) 0,5

Zeytinyağı(kıyye) 54 Sütyağı(kıyye) 24

Balmumu(kıyye) 120 kahve(kıyye) 240

kahve(kıyye) 240 Tarçın(dirhem) 5

Şeker(kıyye) 100

Tablo 2.AvusturyaElçilerineMenzillerdeVerilenYiyecekveBirimFiyatları28:

Devletlerarasıdiplomatikmüzakerelerneticesindevarılananlaşmaylaserbestbırakı-lanesirlerindebukapsamdaihtiyaçlarıgiderilmiştir.Avusturyaileyapılan1699karlofçaAnlaşmasıgörüşmelerineticesindeserbestbırakılanAvusturyalıesirler,yapılanbarışve24 BOA,İbnüleminHariciye,1055,9Ramazan1124(10Ekim1712).25 BOA,İbnülemin Hariciye, 1055,2Ramazan1124(3Ekim1712).26 BOA,İbnüleminHariciye,1055,2Ramazan1124(3Ekim1712).27 BOA,İbnüleminHariciye,1055.28 BOA,İbnüleminHariciye,1055.

Tahir SEVİNÇ 303

esirmübadelesigörüşmelerininuzamasıyla Belgradkalesi’nde ikiyüzyirmisekizgüntutulmuşlardı.EsirlerinihtiyaçlarıBelgradkalesiambarındankarşılanmıştır.Esirmüba-delesivediğerkonulardaOsmanlıveAvusturyahükümetleriarasındagörüşmelerdevamederken,güvenliktedbirlerikapsamındaBelgradveTımışvarkalelerindekiaskersayısıartırılmıştır29.

Avusturyalıelçilerİstanbul’agelirken,TunanehriüzerindenRusçuk’a,Rusçuk’tanİs-tanbul’aseyahatetmişlerdir.Yolcuklarıboyuncaelçilerinnaklinisağlayanhayvanlarınyi-yecekveyemihtiyacınıkarşılamakiçinkazakadıları,yeniçeriserdarı,ayanvevilayetişer-lerigörevlendirilmiştir.Elçilerherkazayavardıklarındabir-ikigündinlenirken,yiyecekihtiyaçlarıdakarşılanmıştır. Dinlenmelerisırasındaelçileriçinherbiri200’erdirhemağırlığındaolmaküzere20kileunteminedilerekkaza fırınlarındaekmekpişirilmiştir.Elçileriveağırlıklarınıtaşıyanhayvanlariçinherkazadan400kilearpa,50arabaot,200kantarsamanteminedilmiştir.YolculukboyuncaelçilerinyiyecekvediğerihtiyaçlarınınkarşılanmasındanDivanÇavuşuYusufsorumlututulmuştur30.

Yabancıdevletelçilerininzahirevediğer ihtiyaçlarıelçilerinkonakladıklarımenzil-lerinbulunduğukazalarınınahalisi tarafındankarşılanmıştır.Ancakelçininkonakladığımenzilcivarındakikazahalkısefervesavaşlarınvergiyükükendilerindentalepedildiğigibi,ayrıcaelçiler içinvergikarşılığındamenzillerezahiretalebibazıkazalarınhalkınakaldıramayacaklarıorandaağırlıkyüklemiştir.1740yılındabarışgörüşmeleriiçinİstan-bul’agelmekteolanAvusturyaveRuselçilerininmenzillerdekiihtiyaçlarıHavasımahmut-paşaveCisriergenekazalarından talepedilmiştir.Bukazalarınahalileri seferzamanla-rında da kendilerinden vergilerine karşılık zahire talep edildiği yönünde şikâyette bu-lunmuşlardır.Bununüzerinebukazalarınhalkındangüçlerinispetindezahiretalebindebulunulmuştur31.

Bazendeyabancıelçilerinmasraflarınıkarşılamakiçinvergilerinemukabilyolüze-rindekikazaahalilerindenelçiharcıbedeliolaraknakitparatalepedilirken,talepedilenparanındurumuiyiolmayankazahalkındanzorlaalınmamasıhususundakararalınmış-tır. 1704yılında İranelçisinin sınıradahil olduğuandan itibaren İstanbul’a kadarhermenzilde ihtiyaçlarınınkarşılanması için Erzurumvalisi tarafındanbirmübaşirgörev-lendirilmiştir. İranelçisininyolculuğunda ihtiyaçduyduğuzahireveyiyecekyolüzerin-dekikazalarınahalisindenzorlaolmamakşartıiledurumlarınaistinadenkarşılanacaktı.BununneticesindeTaşköprünahiyesi’nden300,Herekenahiyesi’nden300vekılburunnahiyesi’nden740kuruşelçiharcıbedelialınırken,Taşköprüvekandıranahiyelerindebulunanahalinindurumuiyiolmadığından,buharçtanmuaftutulmuşlardı32.

Elçilerinmisafirlikleriİstanbulilesınırlıdeğildi.AynızamandasınırdanitibarenOs-manlıtopraklarınaayakbasanyabancıdevletelçileri,uzunsüresınırkalelerindemisa-firedilerekburadaihtiyaçlarıgörülürdü.1748yılındaİranElçisiMustafaHanilediğerİran elçisiMehdiHangörüşmelerdebulunmaküzere29nisan’dan26Haziran’a kadarBağdad’taellidokuzgünikametetmişlerveikametsırasındayiyecekveiçecekihtiyacıkarşılanmıştır.İranelçilerininmaiyetindebulunanhalifelerleberabermihmandarınındaihtiyacıgiderilmiştir33.

29 BOA,D.BŞM(BaşmuhasebeDefteri),939,s.8.30 ElçilerinhertürlüyiyecekveyemihtiyaçlarınıngörülmesiiçinRusçuk’tanİstanbul’akadarolankazaidarecilerineyazılan29Cemaziyyelevvel1111(22kasım1699)tarihlihükümiçinbkz.BOA,CevdetHariciye,4670.

31 BOA,Cevdet Hariciye,291,5Cemaziyelahir1153(12Eylül1740).32 BOA,İbnülemin Hariciye, 802, 22 Receb 1116 (20 Kasım 1704).33 BOA,D.BŞM(BaşmuhasebeDefteri),41144,29Cemaziyelahir1161(26Haziran1748),s.1.İranElçisiMustafaHan’ınBağdad’dakimisafirliğiiçinayrıcabkz.FaikReşitUnat,OsmanlıSefirveSefa-retnameleri, Türk Tarih kurumu, Yay.Haz.Bekir Sıtkı Baykal, Ankara 1968, s.87.


İran Elçisi Mustafa Han’a Verilen YiyecekVerilen Yiyecek Miktarı Verilen Yiyecek MiktarıEkmek 222kıyye Pirinç 116kıyyeEt(lahm) 116kıyye Sadeyağ 30kıyyekuzu 2adet

İran Elçisi Mehdi Hana Verilen YiyecekEkmek 50çift Et 30kıyyeSadeyağ 7,5kıyye kuzu 1adetYoğurt 18kıyye

Mihmandara Verilen YiyecekEkmek 20kıyye Et(lahm) 10kıyyePirinç 10kıyye Sadeyağ 2,5kıyye

İran Elçisinin Halifelerine Verilen YiyecekEkmek 7çift Et 3,5kıyyePirinç 3,5kıyye Sadeyağ 1,5kıyyeYoğurt 2kıyye

Tablo 3.Bağdad’daBulunanİranElçileriveMaiyetineVerilenYiyecek34.

İranelçileriOsmanlısınırınıtakipederekBağdad’a,Bağdad’danDiyarbakır’a,oradanUr-fa’ya,Urfa’danHaleb’eveHaleb’denİstanbul’agelmişlerdir.Güzergahboyuncaelçivemaiye-tindebulunanlarınihtiyaçlarıkarşılanmıştır.1740yılındaİran’dangelecekelçininBağdad’danİstanbul’akadarolangüzergahta ihtiyacınınyevmiyehesabıylaİstanbul’dangönderilença-vuşbaşıtarafındanteminedilmiştir.GerekliyiyecekveihtiyaçlarınteminiiçinBağdad’danİs-tanbul’akadarolangüzergahtaeyaletvalileriveidarecilerigörevlendirilmişlerdir35.

Verilen Yiyecek Miktarı Verilen Yiyecek Miktarı

nan-ıaziz 1800kıyye Et 550kıyyePirinç 550kıyye Sadeyağ 137,5kıyyekuzu 10adet Tavuk 35adetYumurta 150adet nohut 12kıyyeYoğurt 100kıyye Tuz 30kıyyeBalmumu 20kıyye Hasun 120kıyyeSüt 20kıyye Şeker 60kıyyekahve 16kıyye karanfil 90dirhemkakule 150dirhem Tarçın 300dirhemZencefil 60dirhem Badem 9kıyyeBalmumu 12kıyye Sirke 20kıyyeBal 30kıyye Soğan 30kıyyeArpa 2200yemlik Saman 150kantarOdun 800çeki

Tablo 4.1740YılındaBağdad’danİstanbul’akadarOlanGüzergahtaİranElçisineVerilenGünlükYiyecek36:

34 D.BŞM(BaşmuhasebeDefteri), 41144,29Cemaziyelahir1161(26Haziran1748),s.1.35 İranelçisiningüzergâhboyuncaihtiyacınıngörülmesiiçinBağdad’danDiyarbekir’e,buradanUr-fa’yaveHaleb’eveİstanbul’akadarolangüzergâhtabulunaneyaletvalileri,kazakadılarıvediğergörevlilereyazılanGurre-iRecep1153(22Eylül1740)tarihlihükümiçinbkz.BOA,Cevdet Hari-ciye,9267.

36 BOA Cevdet Hariciye,9267.

Tahir SEVİNÇ 305

2. ELÇİLERİN YOLCULUK KOŞULLARININ SAĞLANMASIOsmanlı ülkesinegelenyabancıdevletelçilerinedevlettarafındanhertürlüihtimam

gösterilmiştir.ElçilerleberabermaiyetleriOsmanlıtopraklarınagirdikleriandanitibarenyiyecek-içecek, barınmave İstanbul’a kadar seyahatini sağlayacaknakliye vasıtaları ileberaberbütünyolmasraflarıdevlettarafındankarşılanmıştır.Elçilerİstanbul’avarıncayakadargeçtikleriyerlerinidarecileritarafındankarşılanarakkendilerineikramdabulunul-duktansonrakonaklamayerlerihazırlanmıştır37.

Osmanlıtopraklarınaayakbastığıandanitibarenelçileringüvenliğininyanısırakon-forluvebirrahatseyahatgeçirmelerinedevlettarafındanözenledikkatedilenbirhususolmuştur.ÖzellikleTunanehriaşıldıktansonraİstanbul’akadardevameden1100kilo-metrelikkarayolunuaşmaktambiraysürmekteidi.Gerekyazınkızgıngüneşaltındavegereksekışşartlarınınyaklaştığı,havalarınsoğumayayüztuttuğubirzamandayolşartla-rındakigüçlüklerelçileriçindaimacaydırıcıolmaktaydı38.Ziratehlikeliyolculukkoşulla-rınınyanısırabazenmeydanagelensalgınhastalıklardaAvusturyaelçileriniendişelen-direnbirdurumolmuştur39.

Osmanlıdevletyetkilileri,yabancı elçilerinyolculukları için yolşartlarınıgözdengeçirerekgereklidüzenlemeleriyapmıştır.Elçilerinrahatbiryolculukgeçirmeleriiçinyolüzerindekiköprülerdenbozukolanlartamirdengeçirilmiş,yollardakibataklıkalanlardadoldurulmuştur.Elçileringeçişgüzergâhıüzerindenbulunanderbentyollarında isege-reklidüzenlemevetemizlikleryapıldıktansonra,boğazlarınbulunduğuyerlerdeyollarındarkısımlarıgenişletilipgereklidüzenlemelerkazakadısıvediğeridarecilertarafından-tamamlanmıştır40.

Osmanlı ülkesine gelenAvusturya elçilik heyeti gemilerleTunanehri üzerindeOs-manlıtopraklarınagetirilirken,elçilerinseyahatetmeleriiçinsınırdanitibarenarabalartahsisedilmiş,tahsisedilecekarabalarınsayısıdaelçininmaiyetindekikişilerinkalabalı-ğınagöredeğişmiştir.1587yılındaAvusturyalıelçilerigetirengemilerinsayısı5,1699’da42,1718’deise72idi.1665yılındaAvusturyaelçisivemaiyetininağılığınıtaşımasıiçin130arabahizmetlerinesunulmuştur41.

Avusturya elçileri Osmanlı topraklarına ayak bastıktan sonra Tuna nehri’nden ge-çerkenOsmanlıDevleti’neaitdonanmakayıklarınıkullanmışlardır.Gemilerle Rusçuk’anakledilen Avusturya elçileri kazalardan kiralanan araba ve atlarla İstanbul’a seyahatetmişlerdir.ElçilerinRusçuk’tanitibarenyolculuklarısağlayacakarabaveatlarınkiralan-masıiçinSefineMübaşiriCanızzadeMustafaAğagörevlendirilmiştir.CanızzadeMustafa,EflakVilayeti’nden250arabaile200atkiralamıştır.Arabakiralamadagörevlimübaşire,Eflakbeyiyardımcıolmuştur.TutulanarabaveatlarınücretleriEflakVilayeti cizyesin-denkarşılanmıştır42.ElçilerleberaberhareketedenmaiyetleriiçindeniğboluLivası’natabikazalardan300arabave300attutulmuştur.kiralananatvearabalarınsahiplerine

37 Turan,“İranElçilikHeyetiMasrafDefteri”s.273.38 Teply,“nemçeİmparatorlarınınİstanbul’ayolladığıElçiHeyetleri”s.257.39 IleanaCazan,“İstanbul’unHabsburgluDiplomatları(1628-1664)veOsmanlı İmparatorluğuveAvusturyaArasındaElçiTeatisi”,YeniTürkiye(Rumeli-BalkanlarÖzelSayısı),66/III,Ankara2015,s.2573-2588.

40 “Esna-yıtarikdevakicisirlerintamirvetoldurulacakbataklarıtoldurulub,tathiriiktizaidender-bendlerigörüb, tevsiiolunacakboğazlarıaçdurub…Dürlüdürlümeşaketçektirmemeküzere…”bk.BOA,Cevdet Hariciye,4670.

41 Teply,“nemçeİmparatorlarınınİstanbul’ayolladığıElçiHeyetleri”s.253.42 AvusturyaelçilerininyolculuklarıiçingerekliarabavebargirlerinteminiiçinEflakbeyinegönde-rilen29Cemaziyelevvel1111(29kasım1699)tarihlihükümiçinbkz.BOA,Cevdet Hariciye,4670.


ödenecekücretlerikazalarınvergilerinetakasedilmiştir43.1712yılındasınırdanitibarenAvusturyaelçilerininyolculuklarısırasındagüvenliklerinisağlamakveyolgöstermekiçindörtatlıkılavuzilealtıpiyadekılavuzgörevlendirilmiştir44.Yolgöstericiherbirkılavuza80,piyadekılavuzlaraise60’arakçeücretödenmiştir45.

Temin Edilen Kazan Araba Sayısı Bargir(At) Sayısı

Rusçuk 50 25

Hazergrad 50 25

Şumnu 30 20

Eskicuma 10 5

Alakilise 15 5

Tırnova 80 50

Lofça 10 5

Plevne 10 5

niğbolu 25 15

Hotaliç 5 5

Ziştovi 15 10

Silistre 30

Toplam 300 300

Tablo 5. AvusturyaElçisiiçinniğboluSancağınaBağlıkazalardanTeminEdilenArabaveBargirSayısı46.

AvrupadevletleritarafındanOsmanlıDevleti’negönderilenelçileriyiyetişmişgörev-lilerarasındanveözellikleaynısoydangelen,sınırboylarındakikoşullarıiyibilen,savaştecrübesibulunankişilerarasındanseçilmiştir.Avusturya’dangönderilenelçilergenellik-lebirkaçkuşakaynısoydangelenkişilerarasındangelmiştir.Avusturyalıelçilerinindaimayanındabirveyaikikatip,tercümanvekuryelerbulunmuştur.Avusturyalıtercümanlar,özellikleçokdilbilen,beceriklidoğuluLevantenlerdenseçilmiştir.Ancakbunlaragüve-nilmemesinedeniyle1580yılındanitibarenyerlitercümanlaryetiştirilmeyebaşlanmışve1674yılındakurumlaşmışbiryapıoluşturulmuştur.Avusturyalıelçilerinyanındatercü-manlarınyanısıra,dilöğretilmeküzeregetirilmişdiloğlanlarıdabulunmuştur.Avusturyaelçilikheyetindenresimmuhabirlerisıfatıylaressamlar,ruhhuzurunusağlamakiçindinadamları,sağlıkiçindedoktor,eczacıveberberlermuhakkaksurettebulunmuştur.Ayrıcaelçilikheyetlerinedaimasoylukişilerinkatılmasıhoşkarşılananbirdurumolmuştur.ka-fileyekabarıksayıdakigörevlilerileberabergönüllüyolcularveseyyahlardakatılmıştır.OsmanlıDevleti’negirişyapanAvusturyalıelçilerintakipettiğiyolgenellikleViyana’dagemiyebindirildiktensonraBudinüzerindenBelgrad’agelir,buradanOsmanlıDevleti’ninaskeriamaçlarlakurduğumenzil istikametleri izlenerekbaştaEdirnevedahasonraİs-tanbul’a varırlardı. Avusturyalı elçiler genellikle Sırbistan veBulgaristan’danEdirne’yegelirlerken,olağanüstühallerdekrajnaveBosnaüzerindenniş’eulaşırlardı.Butaliyoldahaçoktercihedilmiştir47.43 ArabavebargirteminiiçinRusçukkadısınavekazaidarecilerinegönderilen29Cemaziyelevvel1111(29kasım1699)tarihlihükümiçinbkz.BOA,Cevdet Hariciye,4670.

44 BOA,İbnüleminHariciye,1055,2Ramazan1124(3Ekim1712).45 BOA,İbnüleminHariciye,1055.46 BOA,Cevdet Hariciye,4670.47 Teply,“nemçeİmparatorlarınınİstanbul’ayolladığıElçiHeyetleri”,s.253.

Tahir SEVİNÇ 307

OsmanlıDevleti’negelenRuselçileriOsmanlı-RussınırbaşlangıcıolanYılkıSuyu’nugeçtiktensonraÖzi’ye, buradanBender’e,Bender’denBabadağı’nagelerekburadanİs-tanbul’ahareketetmişlerdir.1740yılındaRuselçisi600kişilikmaiyetiiçinYılkıSuyu’n-dan geçişler kayık tedarik edilirken, elçinin ağırlıklarının Babadağı’ndan İstanbul’dannakliiçindeBoğdanvoyvodasıtarafındanBoğdanVilayeti’nden200öküzarabasıtedarikedilmiştir48.

1728yılındaRusyatarafındangelenelçivemaiyetiiçingüzergahboyuncaihtiyaçlarınıgörecekhermenzilde193atile64sürücüteminedilmiştir.RuselçisineİsmailGeçidiMenzili’ndenTolcı’yakadar193atile64sürücü;ÇağanMenzili’ndenİsmailGeçidi’neka-dar193atileberaber64sürücütutulmuştur.İsmailGeçidiileTolcımenzilleriarasıdo-kuzsaat,ÇağanveİsmailGeçidiarasıisealtısaatolarakhesaplanmıştır.HacıoğluMenziliiçinde193atile64sürücütutulmuştur.Hermenziliçintutulanbargirilesürücüleriçin12.000akçemasrafedilmiş,masraflariçingerekliparaHazine-iÂmire’denkarşılanmış-tır49.

OsmanlıDevleti’negelenRuselçilersınırdangirdiktensonraTunanehri’nigeçerekİstanbul’ahareketetmişlerdi.Elçilerinyolüzerindekihertürlüihtiyaçlarınınvegüvenlik-lerininsağlanmasındankazakadılarıveidarecilerigörevlivesorumluolmuşlardı.1774yılındaTunanehri üzerindenOsmanlı topraklarına ayakbasanRusmaslahatgüzarı vemaiyetinin İstanbul’agelişi için hermenzildegüçlüvegençolmakşartı ile80 menzilatınınhazırlanmasıiçinkazakadılarıgörevlendirilmişti.Tutulanatlaraödenecekücretle-rikiralanankazalarınvergilerinekarşılıkolarakhesapedilmiştir.Rusmaslahatgüzarıy-laadamlarınınİstanbul’agelişlerindeyollardayardımcıolmakiçinkılavuzlartutularak,menzilbargirlerinindinlendirilmesivebeslenmelerininsağlanmasıiçinkazakadılarınaemirlerverilmiştir50.

1760 yılında cülus-ı hümayun tebriki içinOsmanlıDevleti’ne gelen LehOrta ElçisikontPotoskiOsmanlı-LehistansınırıolanHotin’dengeçerekİsmailGeçidi’negelmişveburadanİstanbul’ahareketetmiştir51.Lehelçisi, İsmailGeçidi’ndenOsmanlısınırlarınagirişyaptığıandanitibarenİstanbul’agelinceyekadarkendisineyiyecekveiçecekihti-yacınınyanısıra, nakliyevasıtasıolarakdaatveöküzarabalarıteminedilmiştir52. ElçisınırdanHotin’egeldiktensonraburadanBoğdanvoyvodasıtarafındanİsmailGeçidi’nekadargetirilmiş,oradanİstanbul’akadaryanınakapıcıbaşıküçükHüseyinAğamihman-darolarakgörevlendirilerekgüzergahüzerindebulunankazalarınahalisitarafındanyiye-cek,zahirevehertürlünakliyevasıtalarıkarşılanmaksuretiyleİstanbul’agetirilmiştir53.

48 BOA,Cevdet Hariciye,3950,3Safer1153(30nisan1740).49 BOA,İbnüleminHariciye,935,22Cemaziyyelevvel1141(24Aralık1728).50 Tunanehri’ndenİstanbul’agelinceyekadaryolüzerindebulunankazakadısı,kethüdayeri,ayanvevilayetişerlerineyazılanEvahir-iCemaziyyelahir1188(28Ağustos-6Eylül1774)tarihlihükümbkz.BOA,Cevdet Hariciye,9172.

51 BoğdanVoyvodasınayazılan13Cemaziyelevvel1173(2Ocak1760)tarihlihükümiçinbkz.BOA,Cevdet Hariciye,9107.

52 BOA,D.BŞM,4450/61,27Cemaziyevvel1173(16Ocak1760).53 BOA,D.BŞM,4451/31,11Cemaziyelahir1173(30Ocak1760).“Arz-ıbendeleridirki,tebrik-icü-lus-ıhümayuniçunder-âliyyemegelenLehelçisikırkkiliseMenzili’nenüzûleylediğindeahali-yikazatarafındanmameksüçgünlüktayinatvearabavemekaribargirleritedarikveteslimolun-duğununatıkmihmandarınverdiği temesükdür.Mucibincebahaveücretleribaşmuhasebedenhisab ittirildikte ikiyüzaltmışaltıbuçuk itmekle, seksenaltıbuçukğuruş tenzîlolunubmaadayüzseksenğuruşatezkeresiverilmekbabında fermandevletlusultanımındır”bkz.BOA,D.BŞM,4451/139,16Cemaziyelahir1173(4Şubat1760).


3. ELÇİLERİN GÜVENLİĞİNİN SAĞLANMASIOsmanlıDevleti’negelipmemleketlerinedönenelçileringüvenlikihtiyaçlarınıkarşı-

lamakdadevletintemelgörevleriarasındaidi.Özellikleİstanbul’danitibarenülkelerinedönecekelçilerinyolculukboyuncagüvenliklerinisağlamagörevikazakadısı,kethüdaye-ri,yeniçeriserdarıveişerlerineverilmiştir.Elçilerinmemleketlerinedönerkengeçeceğigüzergahtagüvenlikveasayiştenyoksunbazıboğazvederbentyollarındagüvenliklerinisağlamalarıiçindeyanlarınasilahlıadamlarınyanısıratüfekvekılıçgibisilahlarveril-miştir.1707yılındaİstanbul’agelmişGürcüMamya’nınelçilerikendimemleketiGörül’edönüşyolundagüvenlikveasayişinsağlanmasıiçinkazakadısıveidarecilerineemirlerverilmesinerağmen,bazıyerlerdeeşkıyalardankendilerinikorumalarıiçinyanlarına20askerleberaberbuaskerlerebirertüfekvekılıçverilmiştir.Ancakboğazvederbentgibigeçitlerinbulunduğuyerlerdebuelçileringeçişlerininzorolacağıhesabakatılarakgeçiş-lerininsağlamagörevidekazakadıveidarecilerineverilmiştir54.

1729yılındaİranşahıtarafındanOsmanlıDevleti’neelçiliklegörevlendirilmişMu-hammedHan,Osmanlısınırlarınadahilolduğuandanitibarenuğradığıbütünkazalardayiyecekvediğerihtiyaçlarınıngiderilirken,güvenliğininsağlanmasıiçinyanınaserden-geçtiaskerlerigörevlendirilmişti.Güzergahboyuncahareketedenelçiveyanındakias-kerlerinihtiyaçlarıiçinkazameclisindenbirigörevlendirilerek,masraflarıiçinhazine-den600kuruşçıkarılıphazinetezkerecibaşınaverilmiştir55.

1747yılındaİranHükümdarınadirşah’ınolağanüstüelçisiolarakİstanbul’agitmeküzereBağdad’agelenMustafaHan,nadirşah’ınölümüüzerine İran’a tekrardönünceyekadaruzunsüreburadaikametetmişti56.

4. ELÇİLERİN İKAMETLERİ VE MİSAFİRLİKLERİYabancıdevletelçilerininİstanbul’daikametsürelerifarklıydı.Daimielçilergenellikle

üçyılcivarındaikametederken,olağanüstüdurumlardagelenelçilerinİstanbul’daişle-rinitamamlayıpdönmeleriçokfarklısüreleriçerisindeolurdu.Çokkalabalıkmaiyetiylegelenelçilerinİstanbul’dauzunsürekalmalarıdevletiçerisindepekistenenbirdurumdeğildi.Özelliklemünasebetlerindaimidüşmancaolduğuİranelçilerininçokkalabalıkbirmaiyetlegelmesiveİstanbul’dauzunsürekalmasıarzuedilmezdi57.Venedik,Fransa,İn-gilterevediğerAvrupadevletlerininelçileriGalata’dakarargahkurarakburadakihareketserbestliğinden faydalanırlardı58. Buna karşılıkAvusturya elçileri XVII.yüzyıl ortalarınakadarveziriazamınsarayınayakınolduğugerekçesiyleTavukpazarı’ndanemçeHanı’ndakalmakzorundaidiler59.nemçeHanıgayetgenişbirkervansaraydı.Elçilerburadabirkaçhaftaikametettiklerigibi,birkaçyıldakalabilmekteydiler.nemçeHanı’ndabulunan41odabarınak,büro,ibadetyeri,yemeksalonuvebenzeriamaçlarlakullanılmaktaydı60.Ay-rıcaXV.yüzyıldanitibarenAvrupalıelçilerinenfazlaikametettikleriyerlerarasındaElçiHanıgelmekteolup,buhanXVII.yüzyılbaşlarınakadarbuişlevinisürdürmüştür61.

54 “BukullarıGürcistantarafındanMamyaGörileelçisiavdetitmekleoltaraftaherneferinden20ne-ferebirerkılıçvebirertüfekmuadetitmekleemr-işerîfihsanolunagelmeklemahallinederkenarolunub,derkenarmucîbinceemr-işerîfyazılmakbabında...”,BOA,İbnüleminHariciye,1062,Evail-iRamazan1119(26kasım-5Ocak1707).

55 BOA,İbnüleminHariciye,974,2Cemaziyelevvel1142(25Eylül1729).56 Sevinç,“kesriyeliAhmedPaşa’nınSefaretHazırlığı”,s.439-40.57 İpşirli,“Elçilik”,s.12.58 YabancıelçilerinGalata’dakiikametleriiçinbkz.İlberOrtaylı,“Galata”,DİA,XIII,1996,s.304.59 Cazan,“İstanbul’unHabsburgluDiplomatları”,s.2582.60 Tepley,“nemçeİmparatorlarınınİstanbul’ayolladığıElçiHeyetleri”,s.257.61 SemaviEyice,“ElçiHanı”,DİA,XI,1995,s.15-17.

Tahir SEVİNÇ 309

İran,BuharaveHinttaraflarındakigelenMüslümanülkeelçileri,Üsküdar’danalına-rakkendilerinetahsisedilenİstanbultarafındakibirkonağamisafiredilirlervedahason-raalaylaPaşakapısınagetirilirvesadrazamtarafındankabuledilirlerdi.EğergelenelçiAvrupalıisemerasimlesefarethanedenalınıpTophane’yeveoradançavuşbaşıkayığıylaBahçekapıveSirkeciİskelesi’neveoradanalaylapaşakapısınagetirilirdi.Elçileriburadançavuşbaşı,çavuşlareminiveçavuşlarkatibikarşılardı62.

OsmanlıDevleti’neyabancıülkelerdengelenelçilikheyetleri içinkonaklarkiralanır,gerektiğindeelçilerinikametedeceğikonakveevlertamirvebakımdangeçirilirdi.Avru-pa’dangelenelçilerleİran’dangelenelçilerİstanbul’dafarklıyerlerdekonaklamaktaydı-lar.İngiliz,FransızveVenedikelçileriGalatatarafındaikametederken,İranelçileriÜskü-darveİstanbul’daikametederlerdi63.

İranüzerindengelenelçileröncelikleÜsküdar’dakendilerine tahsis edilmişkonut-larda ikamet eder ve daha sonra İstanbul’a geçirilerek paşa sarayı, konak ve hanlardaikametlerisağlanarakhertürlüihtiyaçlarıgiderilirdi.14Mart1741tarihindeİstanbul’agelenİranelçisiyüzyirmiikigünİstanbul’daikametetmiştir.İranelçisiİstanbul’avardı-ğındaaltıgünÜsküdar’daikametetmişveikametettiğihergüniçinkendisineyevmiye150çiftekmek,600kıyyeyakacakkömürverilmiştir.İranelçisidahasonraÜsküdar’danTopçular’ageçmiştir.Burada iken14Mart1741tarihinden itibarenkendisine130çekiodun,600kıyyekömürteminedilmiştir.İranelçisineverilenodununherçekişibirkuruşbedellesatınalınırken,satınalınınodununherbirçekisiyinebirkuruşücretkarşılığındaistifedilmiştir.İranelçisiTopçular’daikenkışınşiddetligeçtiğigünlerdekendisineveri-lenkömürmiktarıgünlük400kıyyeartırılmıştır.İranelçileriiçinhalkBalatİskelesi’neodungetirmiştir.Halkıngetirdiğiodunuteslimalmakiçinacemioğlanlar,katırçobanlarıvehizmetkarlargörevlendirilerekbunlarayevmiye200akçenafakaödenmiştir64.

İranelçisiTopçular’daikametederken,hizmetineonatistihdamedilmiştir.Elçi,İran’adönüşhazırlığındaikenbeşgündeÜsküdar’daikametetmiştir.Üsküdar’dabulunduklarısıradakömürnakliiçinhizmetine20adetmavnave5rençberistihdamedilmiştir.İranelçisiÜsküdar’daveTopçular’daikenÜsküdar,BalatveYağcıkapısıİskelesi’negetirilenodunvekömürü,elçininikametmahallinenakledenhamallara30kuruşücretödenmiş-tir65.

Yabancıdevletelçilerininİstanbul’dakiikametlerisırasındaihtiyaçlarıfarklıdevletbirimleritarafındankarşılanmıştır.1747yılındaİstanbul’dabulunanİranElçisiAbdülke-rimnamiHanzade’ninikametiiçinaylığıyedibuçukkuruşolanbirhankiralanırken,yi-yecek,içecekvebarınmaihtiyaçlarıMatbah-ıÂmire,kasapbaşı,Istabl-ıÂmireveİstanbulağasıtarafındankarşılanmıştır.AbdülkerimHanzadeilemaiyetindebulunanyirmidörtkişiningünlükekmek,pirinç,vesadeyağ ihtiyacıMatbah-ıÂmire’den,et ihtiyacıhassakasapbaşıtarafından,hayvanlaraverilenarpavesamanarpaeminitarafından,ısınmakiçinkullanılanodunvekömüriseİstanbulağasıtarafındankarşılanmıştır66.

İstanbul’a gelenyabancıdevlet elçileriningeliş sebepleride farklı idi. 1760yılındaAvusturya,Rus,Lehistanve İsveçortaelçileri ileVenedikCumhuriyetibüyükelçisiCü-lustebrikiiçinİstanbul’agelmişlerdi.İsveçOrtaElçisiDeselsin1760yılındaAğustosve

62 Uzunçarşılı,MerkezveBahriyeTeşkilatı,s.280.63 kütükoğlu,“OsmanlıDevleti’ndeFevkalâdeElçiler”s.203-204.64 BOA,Cevdet Hariciye,5793.65 BOA,Cevdet Hariciye,5793.66 BOA,D.BŞM,3749/97,1160(1746-1747).


Ekimaylarıarasında yaklaşık üçay İstanbul’dakalmıştır67. ElçiDeselsin, İstanbul’avardığındaburadaikametettiğisüreiçerisindekendisineyevmiyeHazine-iÂmire’denonkuruşmasrafedilmiştir68.

18.yüzyıldaOsmanlıDevletiveİsveçarasındakiyakınlaşmadevamettiğindenAralık173769,Mart173870,Ekim173871tarihlerinde İstanbul’agelenİsveçbeyzadeleriGala-ta’dakendilerinekiralananevlerdeikametetmişlerdir.İsveçbeyzadeleriningünlüknafa-kavekiramasraflarıonsekizkuruştutarındaolmuştur72.

1739yılındaGalata’daikametedecekİsveçbeyzadeleriiçinevkiralanırken,gündelikihtiyaçlarıdakarşılanmıştır.Galata’daikametedecekİsveçelçilerineTemmuzveAğustosaylarındaolmaküzereyevmiyeonsekizkuruşnafakabedeliverilmiştir73.ElçilerinGala-ta’dakiikametleriOcakayıboyuncadevametmiştir74.

İsveçDevleti ile geliştirilen iyi ilişkiler 18.yüzyılın ikinci yarısında da devam eder-ken ilişkilerindevamıaçısındandiplomatikmünasebetlerdedevametmiştir.BusıradaOsmanlıDevleti’negelip-gidençeşitlirütbelerdekiİsveçelçilerinin ihtiyaçlarıdakarşı-lanmıştır. İstanbul’a gelen İsveçlibüyükelçilereyevmiyeon sekizkuruşnafakabedeliödenirken,ortaelçilereonkuruşverilmiştir.1758yılındaİstanbul’agelenİsveçOrtaElçisiDeselsin’eEylülvekasımaylarıarasındaüçaylık75ve1759yılındaŞubatvenisanaylarıarasındaüçaylık nafakabedelibaşmuhasebekalemitarafındanhesaplandıktansonraödenmiştir76.OrtaElçiDeselsinİstanbul’daki ikametsüresiuzamış,paskalyayortusunakadarsürmüştür.BumünasebetleİsveçElçisiDeselsinGalata’daikametettiğievdepas-kalyayortusunukutlamakiçinkendisinegünlükolarakverilennafakabedelineilaveola-rakyüzkuzutalebindebulunmuştur77.ElçiDeselsin’inİstanbul’dakigörevveikameti1761yılındadadevametmişvegünlükolarakaldığıonkuruşnafakabedelinialmayadevametmiştir78.

SONUÇOsmanlı Devleti’nin 15.yüzyılın ikinci yarısından itibaren yabancı devletlerle

olan diplomatik münasebetleri genel itibariyle 18.yüzyılın sonuna kadar değişme-miştir.17.ve18.yüzyıllardayabancıdevletlerlediplomatikilişkilerinsıklaşmasınabağlıolarak Osmanlı Devleti’ne gelen yabancı elçilerin sayısı da artmıştır. 18.yüzyılın sonu-nakadaryabancıülkelerdedaimiveelçilikleroluşturmamışolmasınarağmen,OsmanlıDevleti’ninAvrupavediğeryabancıdevletlernezdindegücüdevametmişvediplomatik

67 “Budailerinetaraf-ımîrîdenemr-ufermânbuyrulanyevmiyeonkuruşbinyüzyetmişüçsenesimuharremingurresindenrebiyülevvelingaybınagelinceüçaylıkgüzidetaiyanatbahamuhasebe-ievveldenderkenarvehisabolunubtezkeresicanîb-imîrîdeninayetveihsanbuyrulmakbabındaemr-ufermândevletlu,saâdetlu,sultanımhazretlerinindir.”,bkz.BOA,D.BŞM,4450/79,3Cemazi-yelahir1173(22Ocak1760).

68 BOA,D.BŞM,4455/7,7Receb1173(24Şubat1760).69 BOA,D.BŞM,2916/20,7Ramazan1149(29Aralık1737).70 BOA,Cevdet Hariciye,132/6588,7Ramazan1150(29Aralık1737).1150yılıZilkadeayıiçinya-pılanmasraflariçinayrıcabkz.BOA,Cevdet Hariciye,131/6520,1Zilhicce1150(22Mart1738).

71 BOA,Cevdet Hariciye,61/3037,23Cemaziyelahir1151(8Ekim1738).72 BOA,D.BŞM,2916/20,7Ramazan1149(9Ocak1737).73 BOA,D.BŞM,3156/76,29Rebiyülahir1152(5Ağustos1739).74 BOA,D.BŞM,3188/39,18Şevval1152(18Ocak1740).75 BOA,Cevdet Hariciye,183/9146,17Cemaziyelevvel1172(11Ocak1759).76 BOA,Cevdet Hariciye,185/9211,22Ramazan1172(19Mayıs1759).77 BOA,Cevdet Hariciye, 179/8947, 10 Şaban 1173(28Mart1760).78 BOA,Cevdet Hariciye,170/8460,25Muharrem1175(26Ağustos1761).

Tahir SEVİNÇ 311

ilişkilerdedikkatealınanbirdevletolmuştur.Bubakımdanİstanbulyabancıülkeelçileri-nindiplomatikmünasebettebulunmakiçinsürekligeldikleribirmerkezhalinegelirken,yabancıülkeelçilerininbaştayiyecek-içecekolmaküzeregüvenlikbarınmaveyolculukkoşullarınınsağlanmasıdevletinbaşlıcahassasiyetiolmuştur.Devletgörevlileri,yabancıdevletlerekarşıbüyüklükveihtişamınıgöstermekiçinyabancıülkeelçilerisınırdaniti-barenkarşılanarakİstanbul’agetirilipülkesinedönüşünekadaruzunyüzyıllariçerisindeoluşturulanhertürlüdiplomatiknezaketvekurallarariayetetmişlerdir.Osmanlıhalkıdaüzerinedüşensorumluluğukanunlar çerçevesinde yerinegetirmek içinmenzillerdengeçenyabancıelçilerinbütünihtiyaçlarınıgidermişlerdir.

KAYNAKÇA

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Kaynakları:

Belgeler:1. D.BŞM (Bab-ı Defteri Başmuhasebe kalemi): 2916/20, 3188/39, 3156/76,

3749/97,4450/61,4450/79,4451/31,4451/139,4455/72. Cevdet Hariciye (C.HR):61/3137, 131/6250, 132/6588, 183/9146, 185/9211,

179/8947,170/8460,291,3950,4670,5793,9107,9172,92673. İbnüleminHariciye(İ.EHR):802,935,974,1055,1062,1095,4670

Defterler:BaşmuhasebekalemiDefterleri(D.BŞM):939,41114

Basılı Kaynaklar:• Anonim Osmanlı Tarihi (1099-1116/1688-1704),TürkTarihkurumu,Yay.Haz.Abdül-

kadirÖzcan,Ankara2000.• Cazan,Ileana“İstanbul’unHabsburgluDiplomatları(1628-1664)veOsmanlıİmpa-

ratorluğuveAvusturyaArasındaElçiTeatisi”,Yeni Türkiye (Rumeli-Balkanlar Özel Sa-yısı), 66/III,Ankara2015,s.2573-2588.

• Eyice,Semavi,“ElçiHanı”,DİA,XI,1995,s.15-18.• İpşirli,Mehmet,‘‘Elçi’’,DİA,XI,İstanbul1995,s.3-15.• kütükoğlu,MübahatS,‘‘XVIII.YüzyıldaOsmanlıDevleti’ndeFevkalâdeElçilerinAğır-

lanması’’,Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi,27/1-2,Ankara1989,s.199-200.• Ortaylı,İlber,“Galata”,DİA,XIII,1996,s.303-307.• Sevinç,Tahir,“İran’aElçiOlarakGönderilenkesriyeliAhmetPaşa’nınSefaretHazırlığı

veYolculuğu(1746-1747)”,Belleten(AyrıBasım),LXXV/273,Ankara2011,s.407-46.• _______,“1739BelgradAnlaşması’ndaSınırBelirlemeÇalışmalarıveRusEsirlerinSer-

bestBırakılması”,YeniTürkiye(Rumeli-BalkanlarÖzelSayısı),68/III,Ankara2015,s.2792-2806.

• Savaş,Aliİbrahim,“OsmanlıElçilerininResmikabulProtokolleri”TarihİncelemeleriDergisi,11,İzmir1996,s.111-12.

• _________, “Genel Hatlarıyla Osmanlı Diplomasisi”, Osmanlı,Yeni Türkiye Yayınları, I,Ankara1999,s.643-59.

• Tepley,karl,“nemçeİmparatorlarınınİstanbul’ayolladığıElçiHeyetleriveBunlarınkültürTarihiBakımındanÖnemliTarafları”,TarihAraştırmalarıDergisi,VII/12-13,Çev.BekirSıtkıBaykal,Ankara1969,s.257.

• Turan,Şerafettin,“1560TarihindeAnadolu’daYiyecekMaddeleriFiyatlarınıGöste-


renBirİranElçilikHeyetiMasrafDefteri”,AnkaraÜniversitesiDilveTarih-CoğrafyaFakültesiDergisi,22/I-IV,Ankara1965,s.273.

• Unat,FaikReşit,OsmanlıSefirveSefaretnameleri,TürkTarihkurumu,Yay.Haz.BekirSıtkıBaykal,Ankara1968.

• Uzunçarşılı,İ.Hakkı,OsmanlıDevleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı,TürkTarihku-rumuBasımevi, Ankara1988.

• Yalçınkaya,MehmetAlaaddin,“BirAvrupaDiplomasiMerkeziOlarakİstanbul1792-1798Dönemi İngilizkaynaklarınaGöre”,Osmanlı,YeniTürkiyeYayınları, I,Ankara1999,s.660-75.

EK 1: İsveç’ten Osmanlı Devleti’ne Gelen Orta İsveç Elçisine Üç Aylık Verilen Ta-yinatı Gösteren Belge79:

25

Ek 2:İsveç Maslahatgüzarının Karşılanması Sadrazamın Sarayında Karşılanma ve

Ağırlanma Protokolü80 .

80 BOA, İ.E HR, 1695.

79 BOA,C.HR,185/9211,

TahirSEVİnÇ 313

Ek 2:İsveç Maslahatgüzarının Karşılanması Sadrazamın Sarayında Karşılanma ve Ağırlanma Protokolü80 .

26

80 BOA,İ.EHR,1695.

Metaforlar ve Görseller ile Öğrencilere Göre Sosyoloji

Berna FİLDİŞ1

Süreyya GENÇ2

1 Dr.Öğr.Üyesi,BartınÜniversitesi,EdebiyatFakültesi,SosyolojiBölümü2 Dr.Öğr.Üyesi,BartınÜniversitesi,EğitimFakültesi,GüzelSanatlarEğitimiBölümü

CHAPTER90

Berna FİLDİŞ, Süreyya GENÇ 317

GİRİŞToplum, Sosyoloji yadaSosyolojiyeGirişmahiyetindekikitaplardabirbirini andırır

ifadelerletanımlanmaktadır.Bubağlamda“…ortakbirmekandabirlikteyaşayan,temelsosyalgereksinmelerinitatminetmekiçinçeşitligruplariçindeişbirliğiyapan,ortakbirkültürebağlıolanvebellibirsosyalbirimolarakişleyiştebulunankişilerinörgütlenmişişbirliğidir”(Fichter,1996:73).Doğasınaduyulanilgiiletoplumüzerinedüşünüşünmi-lattanönceyekadargerigittiğigörülmektedir.Ancakbirsosyalbilimdisipliniolaraksos-yolojininortaya çıkışı19. yüzyılFransa’sıdır.BuyüzyılhemFransız İhtilalihemde İn-giliz SanayiDevrimi’nin etkisi ile şekillenmiştir.ki “… sosyoloji,Avrupa’daki ‘iki büyükdevrim’insebepolduğudeğişimlerinbaşlangıçdizisiüzerineyoğunlaşankişiler,bude-ğişimlerinoluşumşartlarınıveolasısonuçlarınıanlamayaçalıştıkçavarlıkkazanmıştır”(Giddens,2005:7).AugusteComte’unkuruculuğundatoplumsalolaylarıaçıklamakaygı-sıylahareketedensosyolojibağımsızbirbilimkimliğikazanmışveortayaçıkışındangü-nümüzekadarbirçokisimmetodolojikvealtdisiplinleredayalıbirgelişimkaydetmesindebudisiplinekatkı sağlamıştır.Sözkonusukatkınınen temelgöstergesi, sosyolojininneolduğununaçıklanması,yanitanımlanmasıolmuştur.ÖrneğinklasikDönem1 sosyologla-rındanMaxWebersosyolojiyi,“…toplumsaldavranışıyorumlayarakanlamakvebuyolladavranışıkendiakışıvedoğurduğutesirlerlebirliktesebepleriniortayakoyarakaçıkla-makisteyenbirbilim…”(2011:15)biçimindetanımlamıştır.Sosyolojiküretimi21.yüzyıl-dadadevamedenAnthonyGiddens’ınise“…insanıntoplumyaşamının,insangruplarıiletoplumlarınınbilimselincelemesi…”(2012:38)ifadesinikullandığıgörülmektedir.Herikitanımlamadazaman,mekânvemetodolojikfarklılıklararağmensosyolojininneolduğuileilgiliasgaribirmüştereğeişaretetmektedir:O,herhangibirdetayıtoplumsalboyutuileçözümleme,dolayısıylatoplumuçözümlemeamacıgüdensosyalbilimdisiplinidir.

Sosyolojininneolduğu,sosyolojikbakışaçısının2kazanılması/kazandırılmasısürecin-de cevaplanması gereken ilk sorudur. Sosyoloji yada SosyolojiyeGiriş başlıklı kitaplaryardımıylabusoruyaverilenyukarıdakinebenzercevaplar,kazanmak/kazandırmakiste-nilenbakışaçısınıntemeliniteşkileder.Böylecesosyolojininherhangibirdetayıtoplum-salboyutuileçözümleme,dolayısıylatoplumuçözümlemeamacınıhayatageçirmekiçinilkadımatılmışolur.Diğeradımlardaisemetodoloji,altdisiplinler,kullanılantekniklervebunlarıntoplumsalalanlaetkileşimigibiayrıntılarileedinilensosyolojikbirikimartar.Ancak sosyolojinedir sorusuöneminikorumayadevameder.Çünkübu soruyaverilencevapilesözkonusubirikimarasındagüçlübirbağvardır.Öncelikleedinilenbirikimbusoruya daha kapsamlı cevaplar vermeyi sağlar ve verilen cevapların da öğrenilenlerinyenidenanlamlandırılmasındabiretkisiolduğunusöylemekmümkündür.ZygmuntBau-man’ın“…‘sosyoloji’sözcüğününbellibirbilgiyığınınıtemsilettiğineiknaolduktanson-ra,artıkobilgihakkındayenisorularsormanınzamanıgelmiştir.”(2010:11)cümlesini,soru-birikimdöngüsününvarlığınaişaretedenbirifadebiçimindeyorumlamakdamüm-kündür.Busüreçilesosyolojiyeyüklenecekanlamdabelirginlikkazanacaktır.

Buçerçevedeçalışmamızda,sosyolojibölümündeöğrenimgörenöğrencilerinzihinle-rindedisiplininneyekarşılıkgeldiğininortayaçıkarılmasıamaçlanmaktadır.Sözkonusuamaca,öğrencilerdenüretmeleri istenenmetaforlar(mecazlar)vegörsel tasarımlar ileulaşılmasıtercihedilmiştir.Tercihedilendolaylıyolunöğrencilerinsosyolojihakkındakidüşüncelerinidahazenginolarakortayakoyacağıöngörülmüştür.

1 SosyolojitarihiiçerisindeklasikDönem;AugusteComte,FredericLePlay,karlMarx,EmileDurk-heim,MaxWebergibiisimlerinsıralandığıve20.yüzyılınbaşlarınakadargelendönemdir.

2 Sosyolojik bakış açısını, C. Wright Mills’in toplumbilimsel düşün kavramına dayanarak “… insanın kendisinin dışındaki dünyada ve kendi benliğinde olup bitenleri anlamasını sağlayacak düşünsel bir nite-lik…” olarak açıklamak mümkündür. Bkz. C. Wright Mills, Toplumbilimsel Düşün, Der Yayınları, Çev. Ünsal Oskay, 2000, İstanbul, s. 14-15.


Metafor,birkavramveyabirteriminbelirlibirbenzerliğiifadeetmekamacıylafarklıbiriçeriğeuygulandığıbirdilformudur(Yıldırım&Şimşek,2016:206).İnsanlariçindeyaşadıklarıdoğayı,toplumuvedünyayıanlaşılırkılmakamacıylametaforlarüretmekte-dir.Üzerinedüşünülenherhangibiröğeninbirbaşkasınabenzetilmesikişininaçıklamagayretinigösterdiğigibi,buöğeyizihnindenasılkonumlandırdığınıdaortayasermekte-dir.Buaçıdanmetaforlarınsözkonusuöğeileilgilikarşıtarafadahasomutverilersundu-ğusöylenmelidir.Dolayısıylaherhangibirkonudakikişiselbirikiminaktarılmasınınaracıolarakmetaforlar,benzerliğedayalıyapılarıyla“…birdurumyadaortamıtanımlamaktabinlerce sözcüğeeşdeğer zihinselbir resimyaratma…” (Yıldırım&Şimşek,2016:207)gücünesahiptirler.

Diğertaraftangörsellikise“…bilgiyadahakikatinyorumlanmasınıduyularadayandı-rançağımızın…”(Görk,2016:28)enöncelikliboyutunuteşkiletmektedir.GeorgSimmel“tek tekduyuorganları arasında tamanlamıyla eşsiz bir sosyolojik kazanımımümkünkılanorgangözdür.” (2009:222)diyerekgörselliğinsosyolojikboyutuveöneminedik-katçekmiştir.nitekim1990’lardanitibarengörselmalzemelerimerkezealaraktoplumsalçözümlemeleryapmanınmümkünolduğuönkabulünesahipgörselsosyolojiyeilgiart-mıştır.Ancakfotoğraf,film,videokayıtları,resim,haritaveşema…yakarşılıkgelengörselmalzemelerinsosyolojiilesınırlandırılamayacakgenişliktebirveritürükabuledildiğinisöylemekgerekmektedir.Dolayısıylasahipolduğuartı-değerilegörselmalzemeler,disip-linlerarasıçalışmalaraimkântanımaktaveçoğulcubilgiüretiminimümkünkılmaktadır.Bunedenlearaştırmalardaveritoplamayıkolaylaştıranvearaştırmacınınbaşkayöntem-lerleulaştığısonuçlarıdestekleyenişlevlerivardır.

Çalışmamızdaönceliklemetaforlarınzihinselbirikimisözelbirvurguylaortayakoy-ma,ardındangörselmalzemelerinsözelifadeleripekiştirmeözelliğindenyararlanılacak-tır.Bünyelerindetaşıdıklarıolumluözelliklerileikiveritoplamaaracınınbiraradakulla-nılmasıylaçalışmanındahadagüçleneceğineinanılmaktadır.

YöntemBubölümdearaştırmamodeli,çalışmagrubu,veritoplamaaraçları,verilerinanalizi,

geçerlikvegüvenirlikbaşlıklarıaltındaverilecekbilgilerlearaştırmayadairdetaylarsıra-lanacaktır.

Araştırma Modeli Sosyolojibölümündeöğrenimgören lisansöğrencilerininsosyolojiyeyönelikmeta-

forik ve görsel algılarının belirlenmesinin amaçlandığı bu araştırmada, nitel araştırmayöntemlerindenolgubilim(fenomenoloji)desenikullanılmıştır.Bireylerinfenomenina-sılalgıladıklarına,betimlediklerine,anlamlandırdıklarınaodaklanan(Patton,2014:104)olgubilim deseni bildiğimiz, ancak derinlemesine ayrıntılı bir anlayışa sahip olmadığı-mızolgularıaraştırmayıamaçlar(Yazıcıoğlu&Erdoğan,2014:27).YıldırımveŞimşek’e(2016:72)göre,olgubilimaraştırmalarınitelaraştırmanındoğasınauygunolarakkesinvegenellenebilirsonuçlarortayakoymayabilir,ancakbirolguyudahaiyitanımamızaveanlamamızayardımcıolacakörnekler,açıklamalarveyaşantılarsunar.

Çalışma Grubu Bu araştırma, 2018-2019 akademik yılı güz döneminde bir devlet üniversitesinde

EdebiyatFakültesiSosyolojibölümündeöğrenimgörenlisansöğrencilerinin(1-4.sınıf-lar)gönüllükatılımıylagerçekleştirilmiştir.76’sıkadın,9’uerkekolmaküzeretoplam85öğrenciileyürütülmüştür.

Veri Toplama AraçlarıBirinci veri toplamaaracıolarakyarı yapılandırılmışbir soru formukullanılmış ve


metaforlardanyararlanılmıştır.Hazırlananformdakisorucümlesi“Sosyoloji……….gibi-dir/benzer,çünkü…………”dür.Öğrencilerdenbucümledekinoktalıkısımlarıdoldurma-ları istenmiştir.YıldırımveŞimşek(2016:211),mecazınkendibaşınabetimselgücünütamolarakortayakoyamayacağındanmutlaka ‘niçin’veya ‘neden’sorusununsorulmasıgerektiğinivurgulamıştır.Bunedenlehazırlanansoruformunaöğrencilerinkullandıklarımetaforlarıhangibağlamdakullandıklarını,yanimetaforlarıngerekçeleriniaçıklamalarıiçin‘çünkü…’kelimesieklenmiştir.Böylecehemsosyolojiyeyönelikalgılarınınhemdebualgılarınnedenkaynaklandığınınderinlemesineincelenebilmesininmümkünolacağıdü-şünülmüştür.

Araştırmadaikinciveritoplamaaracı,öğrencilerinhazırlamışolduklarıkitapkapağıtasarımlarıdır.Herhangi bir fenomeni anlamak için çalışma sürecindekonusuöncedenbelirlenmiş görsel üretimler yaptırma yoluna gidilebilir (Soğancı, 2016: 154-155). Bubağlamdasosyolojiyeyönelikmetaforikalgılarınıngörselbirmateryalledesteklenmesiiçinöğrencilerdenistedikleritekniğikullanarak1haftaiçerisindeA4boyutundabirSos-yolojiyeGirişkitabıkapağıtasarlamalarıtalepedilmiştir.

Verilerin AnaliziAraştırmakapsamındaeldeedilensözelvegörselverileriçerikanalizinetabitutul-

muştur.YıldırımveŞimşek’e(2016:242)göreiçerikanalizindeamaç,sözkonusuverileriaçıklayabilecekkavramlaraveilişkilereulaşmaktır.Dolayısıylaanalizsürecindebirbirinitakipedenbirçokaşamamevcuttur.

Araştırmanın ilk aşamasında öğrencilerin vermiş oldukları cevaplar incelenmiş vesoru cümlesindeki noktalı kısımları istenen biçimde doldurmayanların cevap kâğıtlarıelenmiştir.Bugerekçe ile araştırmayagönüllükatılan120öğrenciden35’ininkâğıtlarıdeğerlendirmeyealınmamıştır.Alınanlarise1’denbaşlayarak85’ekadarnumaralandırıl-mışveürettiklerimetaforlartekrarincelenerekonlarileilgilikategorilergeliştirilmiştir.Genelolarakeldeedilensözelverilerbelirlisüreçlerdengeçiriliprakamlaradönüştürül-müş, yaninitel verinicelleştirilmiştir.Verinin sistematikbirbiçimdesayısallaştırılmasıkonusundayüzdelikhesaplamaensıkkullanılanverianalizvesunumşeklidir(Yıldırım&Şimşek,2016:256-257).Bunedenlemevcutverilerinfrekans-yüzdelerihesaplanmış,ulaşılansonuçlartablolarhalindesunulmuştur.Sonaşamadaisetablolaştırılmışverileryorumlanmıştır.Aynızamandametaforlar,kategorilervekitapkapağıtasarımlarıarasın-dakiilişkilerinincelenmesinidesteklemekiçinverileröğr.1,öğr.2,öğr.3,…öğr.85olarakkodlanmıştır.

Geçerlik ve GüvenirlikAraştırmanıngeçerliğinisağlamakamacıylaverilerinkodlanmasıveverianalizsüreci

ayrıntılıbirbiçimderaporedilmiş,sonuçlaraçıklanmıştır.Bulgularkısmındaöğrencilerinürettiklerimetaforlardanveortayakoyduklarıtasarımlardandoğrudanalıntılarayerve-rilmiştir.Gökçe’yegöreiçerikanalizindegeçerliksorunugeneldetanımlamasorunudur(2006:83).kategorilerintanımlarınınherkesçepaylaşılırnitelikteolduğuvearaştırmaölçeğiningerçekteölçmekistediğişeyiölçtüğükanaatioluşursageçerliğeyönelikbirşüp-hekalmaz.

İçerik analizinde güvenirlik büyükölçüdekodlama işlemiyle, yani kodlayıcıların vekodlamakategorileriningüvenirliğiyleilgilidir.Farklıkodlayıcılarınaynımetniaynışekil-dekodlamalarıveyaaynıkodlayıcınınaynımetnifarklızamanlardaaynışekildekodlama-sıgerekmektedir(Bilgin,2006:16).Araştırmanıngüvenirliğinisağlamakiçin,araştırmacıtarafındanbelirlenenmetaforlarvebumetaforlarabağlıoluşturulankategorilerindoğru-luğununteyitedilebilmesindeçalışmaalanındauzmanikiöğretimüyesinedanışılmıştır.Alanuzmanlarındanaynımetaforlarıkavramsalkategorileriileeşleştirmeleriistenmiştir.Dahasonrauzmanlarınvearaştırmacılarınyapmışolduğueşleştirmelerkarşılaştırılmış-


tır.Buyollaverianaliziningüvenirliği,MilesveHuberman(1994,Akt.Güveli,İpek,Atasoy&Güveli,2011:144)’ınGüvenirlik=GörüşBirliği/(GörüşBirliği+GörüşAyrılığı)x100formülükullanılarakhesaplanmıştır.Hesaplamasonucundaaraştırmanınortalamagüve-nirliği%80olaraksaptanmıştır.%70’inüzerindeçıkansonuçlararaştırmanıngüvenilirkabuledilmesiiçinyeterlidir.Bunedenlearaştırmaiçingüvenilirdemekmümkündür.

Bulgular ve YorumlarBubaşlıkaltında,EdebiyatFakültesiSosyolojibölümündeöğrenimgörenöğrencilerin

sosyolojiileilgiliolarakürettiklerimetaforlar,metaforlarınkarşılıkgeldiğikategorilervekitapkapağıtasarımlarıelealınacaktır.

Metaforlar f % Metaforlar f %

ağaç 7 8.23 ışıkhuzmesi 1 1.17

ağaçkökü 1 1.17 ilkokulöğretmeni 1 1.17

anne 4 4.71 insan 1 1.17

apartmanyöneticisi 1 1.17 kartopları 1 1.17

arı 2 2.39kasadakiçürükdomatesleritoplayanmaharetliel

1 1.17

aşçı 1 1.17 kızkulesi 1 1.17

atlıkarınca 1 1.17 kimyager 1 1.17

ay 1 1.17 lamba 2 2.39

ayçiçeği 1 1.17 merdane 1 1.17

ayna 3 3.53 mikroskop 1 1.17

beyin 1 1.17 mimar 1 1.17

bukalemun 1 1.17 muhtar 1 1.17

büyüteç 1 1.17 müzik 2 2.39

çokkolluavize 1 1.17 okul 1 1.17

çokrenklipilotkalem 1 1.17 okyanus 1 1.17

dağınzirvesi 1 1.17 palet 1 1.17

dedektif 2 2.39 parfüm 1 1.17

dere 1 1.17 parmak izi ile açılan tele-fon 1 1.17

dolap 1 1.17 peygamber 1 1.17

doktor 2 2.39 pusula 2 2.39

dünya 1 1.17 renklerbütünü 1 1.17

elmas 1 1.17 sinek 1 1.17

evren 1 1.17 sportifdirektör 1 1.17

fener 1 1.17 su 1 1.17

fırça 1 1.17 süzgeç 1 1.17

futboltopu 1 1.17 şarjaleti 1 1.17

google 1 1.17 tıp 1 1.17

gökkuşağı 2 2.39 toprak 2 2.39


gözlük 2 2.39 yapboz 1 1.17

güneş 3 3.53 yıldızlar 1 1.17

hastane 1 1.17 zürafa 1 1.17

hava-su-güneş 1 1.17 toplam 85 100

Tablo 1. Sosyoloji Bölümü Öğrencilerinin Sosyolojiye İlişkin Ürettikleri Metaforlar

Tablo1incelendiğinde,63’üayrıolmaküzeretoplam85metaforüretildiğigörülmek-tedir.Eldeedilenrakamlar,öğrencilerinzihinlerindesosyolojininzenginbirçağrışımdü-zeyinesahipolduğunuortayakoymaktadır.Tekrarlananmetaforlararasındaağaç(8.23),anne(4.71),ayna(3.53)vegüneş(3.53)ilkdördüoluşturmaktadır.Arı,dedektif,doktor,gökkuşağı,gözlük,lamba,müzik,pusulavetoprakise(2.39)’lukyüzdeleriylebirdefatek-rarlananmetaforlardanöncegelmektedir.

MetaforlistesininfrekansdeğerleriveyüzdelikoranlarıileaktarıldığıTablo1’inar-dındanTablo2’de,araştırmayakatılanöğrencileringerekçelerindenyolaçıkarakoluştu-rulankategorilersunulmuştur.

Kategori Metaforlar* f %

aydınlatıcı-yolgöstericiay(1),çokkolluavize(1),fener(1),güneş(2),ışıkhuzmesi(1),lamba(2),pusula(1),yıldızlar(1)

10 11.76

bütünleştiriciağaç(1),anne(1),apartmanyöneticisi(1),arı(1),kartopları(1),palet(1),renklerbü-tünü(1),yapboz(1)

8 9.41

geliştirici ağaç (1), anne (1), çok renkli pilot kalem(1),okul(1) 4 4.71

gerçekleriyansıtıcı aşçı(1),ayçiçeği(1),ayna(3),gözlük(1),müzik(1),pusula(1) 8 9.41

gözlemleyici büyüteç (1), dağın zirvesi (1), kız kulesi(1),sinek(1),zürafa(1) 5 5.88

güncel bukalemun(1) 1 1.17ilişkileridüzenleyici fırça(1),futboltopu(1) 2 2.39

kapsayıcı ağaç (1), dolap (1), dünya (1), evren (1),google(1),ilkokulöğretmeni(1),insan(1) 7 8.23

sorgulayıcıdedektif (1), gökkuşağı (1), gözlük (1),kimyager(1),mikroskop(1),sportifdirek-tör(1),süzgeç(1)

7 8.23

sorunçözücü

ağaç(1),anne(1),atlıkarınca(1),dedektif(1),doktor(2),gökkuşağı(1),hastane(1),kasadaki çürükdomatesleri toplayanma-haretliel(1),mimar(1),muhtar(1),par-füm(1),peygamber(1),tıp(1),toprak(1)

15 17.64

yaşamsal

ağaç(3),ağaçkökü(1),anne(1),beyin(1),dere(1),elmas(1),güneş(1),hava-su-gü-neş(1),müzik(1),okyanus(1),su(1),şarjaleti(1),toprak(1)

15 17.64

yerli arı(1),merdane(1),parmakizi ileaçılantelefon(1) 3 3.53

Toplam 85 100

Tablo 2. Sosyoloji Bölümü Öğrencilerinin Sosyolojiye İlişkin Ürettikleri Metaforların Kategorileri

*Paranteziçindekirakamlarmetaforlarınfrekansdeğerlerinigöstermektedir.


Tablo2 incelendiğinde,üretilen85metaforun12kategorialtında toplandığıgörül-mektedir.kategorilerinçokluğu,öğrencilerinzihnindesosyolojinin‘nedenonabenzedi-ği?’ileilgilipekçokgerekçeninüretildiğinigözlerönünesermektedir.Sözkonusugerek-çelerdenyola çıkarakoluşturulankategorilerin sosyolojidisiplininin farklıözellikleriniifadeedenbiriçeriğesahipolduğubelirtilmelidir.Buçerçevedeenfazlametaforuntop-landığıkategorilersorunçözücü(17.64)veyaşamsal(17.64)ikenenazsayıdametaforuntoplandığıkategorileryerli(3.53),ilişkileridüzenleyici(2.39)vegüncel(1.17)olmuştur.Öğrencilerinürettiklerimetaforlarıveonlarıngerekçelerinidahaanlaşılırkılacağıinan-cıylakategorilerüzerindetektekdurmakgerekmektedir.

Kategori 1. Aydınlatıcı-Yol GöstericiBauman,“Hayatıbilinçlibirbiçimdeyaşamanıngösterilençabayadeğdiğinidüşünen

herkes için sosyolojihararetle sıkılanbiryardımeliolacaktır.” (2010:25)demişvebudisiplininrehberlikediciyönünedikkatçekmiştir.Araştırmada10öğrencininsosyolojidisiplinineatfedilenbuözelliktenbeslenen8ayrımetaforürettikleri veaydınlatıcı-yolgöstericikategorisinin(11.76)’lıkyüzdeile3.sıradageldiğigörülmektedir.kategoriiçe-risindeüretilenmetaforlaravefrekansdeğerlerinebakıldığında;ay(1),çokkolluavize(1),fener(1),güneş(2),ışıkhuzmesi(1),lamba(2),pusula(1),yıldızlar(1)ilekarşılaşıl-maktadır.Aşağıdayerverilenalıntılarileaydınlatıcı-yolgöstericikategorisinindahanetanlaşılmasımümkünolacaktır:

“Sosyoloji Güneş gibidir, çünkü Güneş gökyüzüne çıkınca yeryüzünü nasıl aydınlatırsa sosyoloji de toplumları aydınlatır.” (Öğr. 48)

“Sosyoloji çok kollu bir avize gibidir, çünkü toplumu aydınlatır ve her alana ışık tutar.” (Öğr. 73)

“Sosyoloji pusulaya benzer, çünkü pusula yönünü ya da yolunu kaybettiğinde sana nasıl yol gösterirse sosyoloji de tıpkı bir pusula gibi kaybolmuş bir toplumu yönlendirir, ona yol gösterir.” (Öğr. 13)

Alıntılardananlaşıldığıüzere,öğrenciler sosyolojinintoplumadahaberrakvenetbirgörüşsağlayacağınıdüşünmüştür.BunedenleBauman’ın‘yardımeli’benzetmesinides-teklerbirdüşünüşsergilediklerisöylenebilir.

Kategori 2. Bütünleştirici klasikDönemsosyologlarındanEmileDurkheimsosyolojininilksorununu,insanları

birleştirenbağlarıvetoplumsalbütünlüğünelerinbelirlediğinibilmekolarakaçıklamışvedisiplinetoplumsaldayanışmayısağlamarolüatfetmiştir(Bottomore&nispet,1997:204).Araştırmada8öğrencininürettiği1’ermetaforun(9.41)’likyüzdeyleDurkheim’ınyaklaşımına yakın duran bütünleştirici kategorisini oluşturduğu görülmektedir. Bu ka-tegorialtındatoplananmetaforlarağaç,anne,apartmanyöneticisi,arı,kartopları,palet,renklerbütünü,yapbozolaraksıralanmışvemetaforlaraaitalıntılardanbazılarıaşağıdaverilmiştir:

“Sosyoloji arı gibidir, çünkü arı binlerce çiçekten polen alıp bir araya getirip bal üretir. Sosyoloji de milyonlarca insandan, pek çok kültürden ve görüşten yararlanarak topluma ortak olarak hitap edebilecek bir fikir sunar, sunmaya çalışır.” (Öğr. 15)

“Sosyoloji apartman yöneticisine benzer, çünkü bir binada olduğu gibi toplumda da farklı kişiliklere sahip insanlar vardır ve sosyoloji bu insanların bir arada huzurlu yaşama-larını sağlar.” (Öğr. 26)

Alıntılardandagörüldüğüüzere,metaforlarıbukategorideyeralanöğrenciler top-lumun farklı kişilik ve kimlikte bireylerden oluştuğuna dikkat çekmişlerdir. Toplumsalalandaortayauyumsuzluğundeğil,ahenginçıkabilmesininisesosyolojiilemümkünola-bileceğinidüşünmüşlerdir.


Kategori 3. Geliştirici Millstoplumbilimseldüşünyeteneğiilekişilerinkendilerini,sahipolduklarıdaryaşam

çerçevesiylealgılamayacaklarınıvehemzaman(dönem)hemdemekân(toplum-dünya)konumlandırmasıilegenişbirbütününiçerisineyerleştirebileceklerinisöylemiştir(Fil-diş,2016:142).Bunu,sosyolojininkişileresağladığızihinselbirdönüşümolarakyorum-lamakmümkündür.Araştırmada4öğrencininMills’insosyolojiyeyüklediğianlamıdes-tekleyecekağaç(1),anne(1),çokrenklipilotkalem(1),okul(1)metaforlarınıürettiklerivegeliştiricikategorisini(4.71)’likyüzdeile12kategoriarasında9.sırayayerleştirdiklerigörülmektedir.Metaforalıntılarındanbazılarınabakıldığında,

“Sosyoloji anne gibidir, çünkü annenin çocuklarını geliştirmesi gibi sosyoloji de toplu-mun her kesimini ayrı ayrı geliştiren bir sosyal bilimdir. (Öğr. 1)

“Sosyoloji okul gibidir, çünkü içine girdikçe daima bilgi verir ve bir şeyler öğretir. Kade-me kademe içine çeker, yeni bakış açısıkazandırır.”(Öğr. 19)

“Sosyoloji çok renkli pilot kaleme benzer, çünkü öğretiçeşitliliğiçokfazlaveinsanabirdeğil birden fazla renk katıyor.” (Öğr. 36)ifadeleridikkatiçekmektedir.Öğrencilerürettikleribumetaforlarlasosyolojininhemtektekkişilerhemde toplumüzerinde ‘aşamakaydettirici’biretkisininolduğunudilege-tirmişlerdir.BöyleceMills’in20. yüzyılın ilkyarısında toplumbilimseldüşünüzerindensosyolojiyeyüklediğianlamısahiplenmişlerdir.

Kategori 4. Gerçekleri Yansıtıcı Comtedoğabilimleriiledoğaarasındavarolan‘anlaşılırkılma’yadönükilişkiyi,sos-

yolojiiletoplumarasındakurmayaçalışmıştır.Bubağlamdasosyolojinintemelamacıön-celikletoplumsalgerçeklerinortayakonmasıdır.Araştırmayakatılanöğrencilerden8’inin(9.41)’likbiryüzdeyesahipgerçekleriyansıtıcıkategorisiilebenzerbirdüşünüşiçerisin-deolduklarıgörülmektedir.Aşçı(1),ayçiçeği(1),ayna(3),gözlük(1),müzik(1),pusula(1)metaforlarınıüretenöğrencilerdenbazılarınınalıntılarışöyledir:

“Sosyoloji aynaya benzer, çünkü sosyoloji bize gerçeği olduğu gibi verir.” (Öğr. 55)“Sosyoloji müziğe benzer, çünkü farklı tarzlardaki müzikler bireylerin kültürel ve ruhsal

yapısını ortaya koyarken sosyoloji de aynı şekilde toplumun kültürel ve ruhsal yapısını orta-ya koyar.”(Öğr. 40)

Sosyolojinin toplumsalgerçekleriyansıtmamotivasyonuylahareketettiğini anlatanbualıntılar,bilimselbirkimliktaşıdığınaişaretetmektedir.

Kategori 5. GözlemleyiciFransızsosyologFredericLePlay,doğabilimlerineduyduğugüvenç ilesosyolojinin

laboratuvaralanınıntoplumolduğunuvetoplumsalgerçeklerinortayakoyulabilmesiiçindeneyinyerini gözleminaldığını savunmuştur.kısacası LePlaymetodolojisinin temeli,toplumsalfenomenlerigözlemlemekvebunlararasındakiilişkileribelirlemektir(Tüfek-çioğlu,2003:23).AraştırmadaLePlay’inmetodolojisineuygunluksergileyen5öğrencimetaforunun(5.88)’likbiryüzdeyesahipgözlemleyicikategorisiiçerisindeyeraldığıgö-rülmektedir.Bukategoride1’erkezüretilenmetaforlar;büyüteç,dağınzirvesi,kızkulesi,sinekvezürafaolaraksıralanmaktavemetaforların2’sialıntılardaşöyleanılmaktadır:

“Sosyoloji zürafa gibidir, çünkü sosyoloji zürafa gibi tepeden toplumu izleyebilir. Böyle-likle toplumdaki aksaklıkları görebilir.” (Öğr. 46)

“Sosyoloji Kız Kulesi’ne benzer, çünkü Kız Kulesi’nin denizin ortasında durup İstanbul’u gözetlemesi gibi o da bir kenara çekilip toplumu gözlemler.” (Öğr. 6)

Sözkonusualıntılarsosyolojinintoplumufarklıaçılardan-yukarıdanyadadışarıdan-


gözlemlediğiveancakbuyollatoplumadairbütünlüklübirresminçizilebileceğifikriniişlemektedir.

Kategori 6. GüncelSosyoloji -enazından-birayağı ‘şimdi’debirsosyalbilimdisiplinidir.Bu, toplumun

‘mevcut hali’ göz önüne alınmadan çözümlenemeyeceği gerçeğinin bir yansımasıdır.Çünkü‘şimdi’toplumaçısındansüreklibiryenilenmeanlamınagelir.Araştırmadagüncelkategorisi,teköğrencitarafındanüretilenbukalemunmetaforuile(1.17)’likbiryüzdeyesahiptir.Bukategorininaraştırmadayeralmasınısağlayanifadeiseaşağıdadır:

“Sosyoloji bukalemun gibidir, çünkü bukalemunlar herhangi bir duruma veya duyguları-na göre vücutlarının rengini değiştirme özelliğine sahiptirler. Sosyoloji de tarihsel gelişimle beraber sürekli değişen bir bilimdir.” (Öğr. 54)

Sözkonusuifade,sosyolojininaraştırdığıtoplumgibideğişimeuzakkalmadığınınila-nıolarakalınmalıdır.

Kategori 7. İlişkileri DüzenleyiciGiddens,“…sosyoloji ileuğraşmakyalnızcasıradanbirbilgiedinmesüreciolamaz.”

(2012:38)diyerekdisiplinindahafazlasınıtemsilettiğindenbahseder:Sosyolojitoplumusadeceaçıklamaz,onunlabiretkileşimedegirer.Sözkonusuyaklaşımaraştırmaya(2.39)yüzdeüzerindenilişkileridüzenleyicikategorisiileyansımıştır.Bubağlamdafırçavefut-boltopuolmaküzereüretilen2metaforunalıntılarınayervermek,dilegetirilenözelliğindahakolayanlaşılmasınısağlayacaktır:

“Sosyoloji bir fırçadır, çünkü fırça nasıl resme şekil veriyorsa sosyoloji de topluma şekil verir.” (Öğr. 67)

“Sosyoloji bir futbol topuna benzer, çünkü hayat bir futbol maçı, takımlar ise toplum ve bireydir. Sosyoloji maç boyunca takımlar arasında sürekli dolaşır,aralarında ilişki kurar.” (Öğr. 10)

Yukarıdakiifadeler,sosyolojininmevcutilişkilerüzerindentoplumuorganizeettiğinianlatmaktaveGiddens’ınbudisiplineyüklediği‘aktif ’rolünaltınıbirkezdahaçizmektedir.

Kategori 8. Kapsayıcı Durkheim sosyolojinin konusunu, toplumsal olgunun ne olduğu üzerinden

açıklamıştır.Onagöre,bireyüzerindedışarıdanbirbaskıuygulamayetisineyadabirey-seltezahürlerindenbağımsızolarakbirvaroluşasahipvetoplumunbütünündeyaygınlıkkazanıpgenelleşmişhereyleyişbiçimitoplumsalbirolgudur(Durkheim,2004:67).Sos-yolojiningenişbirhareketalanınasahipolduğunudüşünenDurkheim’ınbudüşüncesiniifadeedişbiçimineitirazedenlervekarşıgörüşbildirenlerolmuştur.Ancakdisiplinilgialanınıgittikçegenişletmişvebilgibirikiminizenginleştirmiştir.Araştırmadada7öğrenciürettikleri1’ermetaforile-bunlarağaç,dolap,dünya,evren,google, ilkokulöğretmeni,insandır- sosyolojikepistemolojininsınırlarıüzerindedurmuştur. (8.23)’lükyüzdesiylekapsayıcıkategorisindenmetaforalıntılarıbunuaçıkçaortayakoymaktadır:

“Sosyoloji ilkokul öğretmeni gibidir, çünkü ilkokul öğretmeni bir alanda uzman değildir. Amacı öğrencilerine hayatın her alanını göstermektir. Sosyoloji de öyledir. Aile, din, eğitim, ekonomi gibi… toplumu ilgilendiren her şeyi içinde barındırır.” (Öğr. 62)

“Sosyoloji ağaca benzer, çünkü onun gibi birçok dala ayrılır.” (Öğr. 53) “Sosyoloji evren gibidir, çünkü bir sonu yoktur. (Öğr. 65) Sosyolojininbünyesindekiilgivebilgiçokluğunuanlatanbuifadeler,onuhemdışdün-

yayahemdekendiiçineyönelikkapsayıcıbirbakışlabirlikteanmaktadır.


Kategori 9. SorgulayıcıSorgulamakbilimolmanıngereğidir. Sosyoloji toplumadairherdetayımercekaltı-

naalıp inceleyerekveaksaklıklarayolaçanöğeleri saptayarakbugereğiyerinegetirir.Sorgulayıcıkategorisi7öğrencinin1’ermetaforuüzerinden(8.23)’lükyüzdeylemeydanagelmiştir.kategoriiçerisindekimetaforlarsırasıyladedektif,gökkuşağı,gözlük,kimyager,mikroskop,sportifdirektörvesüzgeçtir.Bazılarınınalıntılarınabakıldığında:

“Sosyoloji süzgece benzer, çünkü süzgeç besinleri nasıl zararlı maddelerden ayırıyorsa sosyoloji de yaptığı değerlendirmelerle toplumdaki aksaklıkları, yanlışlıkları güzel olan ta-raflardan ayırır.” (Öğr. 11)

“Sosyoloji mikroskopa benzer, çünkü toplum bir hücredir ve sosyoloji bu hücrenin kalıt-sal materyali olan DNA’yı, yani toplumun yapısını, var oluşunu ve var oluşundan gelişimini inceler. (Öğr. 49) örnekleridikkatçekmektedir.Sözkonusuifadeler,sosyolojinintoplumsalalandaeldeet-tiğimalzemeleriinceleyipolumluyadaolumsuztaraflarıyladeğerlendirdiğifikrinides-teklemektedir.

Kategori 10. Sorun ÇözücüSosyoloji,FransızİhtilaliveSanayiDevrimi’ninBatıtoplumlarındayarattığısorunla-

raçözümolarakortayaçıkmıştır. “Comte, insan toplumunuyönlendirenkanunlarıkeş-federsekkendikaderimizişekillendirebileceğimizeinanmıştır”(Giddens,2005:10).Bu,sosyolojiye atfettiği sorun çözücü özelliğin ifadesidir: Disiplin aracılığıyla keşfedilecektoplumsalyasalarınsağladığıöngörü,sorunlarıdaortadankaldıracaktır.Araştırmadaso-runçözücükategorisi(17.64)’lükyüzdesiileenöndegelen2kategoridenbiriolmuştur.kategorialtında15öğrenci14ayrımetaforüretmiştir.Bunlarağaç(1),anne(1),atlıka-rınca(1),dedektif(1),doktor(2),gökkuşağı(1),hastane(1),kasadakiçürükdomatesleritoplayanmaharetliel(1),mimar(1),muhtar(1),parfüm(1),peygamber(1),tıp(1),top-rak(1)olaraksıralanmıştır.Bazımetaforalıntılarıkategoriyeyüklenenanlamıdahanetbirbiçimdeortayakoyacaktır:

“Sosyoloji muhtara benzer, çünkü muhtar bir köyün ya da mahallenin gereken ihtiyaçla-rıyla, sorunlarıyla ilgilenir ve bunlara çözüm bulur. Sosyoloji de aynı şeyi toplumun tamamı için yapar.” (Öğr. 21)

“Sosyoloji parfüm gibidir, çünkü parfümün kötü kokuları gidermesi ve etrafa güzel ko-kular saçması gibi sosyoloji de toplumdaki sorunlara çözüm olur ve toplumun düzelmesine katkı sağlar.” (Öğr. 38)

“Sosyoloji tıbba benzer, çünkü tıbbın insanların sağlık sorunlarıyla ilgilenmesi gibi sos-yoloji de toplumda oluşan problemleri çözmeye çalışır.” (Öğr. 42)

Geneliçerisindekioranıylabukategori,öğrencilerindisiplindenbeklediklerinintop-lumsalsorunlarınsaptanmasıilesınırlıolmadığınıgöstermektedir.Metaforlarınfarklılı-ğınarağmenbumesajbelirginolarakverilmiştir.

Kategori 11. YaşamsalDurkheim,“…gerçektennetürdeolursaolsun,tarihselkurumlarınhemzorunluhem

degeçicimahiyetlerini, aynı zamandadadirençgüçlerinive sonsuzdeğişebilirliklerinigöstererek saygıyla fakat fetişizme kapılmadan nasıl ele alabileceğimizi bize yalnızcasosyolojiöğretebilir…”(2004:272-273)demişvedisiplineatfettiğideğerigöstermiştir.Araştırmayakatılan15öğrencide(17.64)yüzdeyesahipyaşamsalkategorisiiçerisindeyeralanmetaforlarıylabenzerbirdüşüncedeolduklarınıortayakoymuşlardır.Ürettiklerimetaforlar;ağaç(3),ağaçkökü(1),anne(1),beyin(1),dere(1),elmas(1),güneş(1),ha-va-su-güneş(1),müzik(1),okyanus(1),su(1),şarjaleti(1)vetoprak(1)’tır.Aşağıdayerverilenbazımetaforalıntılarıkategorininbünyesindekizenginmalzemeyigözlerönünesermektedir:


“Sosyoloji suya benzer, çünkü insan nasıl susuz yaşayamıyorsa ve insanlar için en temel gereksinim su ise toplum için de sosyoloji su gibidir.” (Öğr. 30)

“Sosyoloji ağaç kökü gibidir, çünkü toplumun sağlam temeller üzerinde durmasını sağ-lar.” (Öğr. 45)

“Sosyoloji elmas gibidir, çünkü toplumun en değerli bilimidir.” (Öğr. 59)“Sosyoloji güneş gibidir, çünkü nasıl ki güneş girmeyen eve doktor girerse sosyolojisi ol-

mayan toplumun da umutları kurur, o toplum hasta olur.” (Öğr. 63)Öğrencilerürettiklerimetaforlardasosyolojiyi‘olmazsaolmaz’kabuletmişlerdir.Di-

siplinitoplumiçintemelbirihtiyaçolarakgörmeleri,onabiçtiklerideğerinifadesidir.

Kategori 12. YerliÖzellikle20.yüzyılınikinciyarısındanitibarenBatıtoplumlarınınBatı-dışıtoplumlara

modelolarakgösterilmesieğiliminintersine,“…farklıkültürlerinyalnızcakendişartların-daanlaşılabileceğinivedeğerlendirilebileceğiniilerisüren…”(kivisto,2008:193)sosyo-lojik yaklaşımlar gündemegelmiştir.Araştırmada3öğrencininürettikleri 1’ermetaforda ‘toplumsal özgü’lüklerin önemine dikkat çekerek yerli kategorisini oluşturmuştur.(3.53)’lükyüzdesiylebukategorialtındayeralanmetaforlararı,merdaneveparmakiziileaçılantelefondurvemetaforlarınikisinedairalıntılaraşağıdakigibidir:

“Sosyoloji parmak izi ile açılan telefon gibidir, çünkü uygun parmak izi olmadığında te-lefon nasıl açılmıyorsa toplumun kendi özüne ters düşen açıklamalar ve çözümler de işe yaramayacaktır.” (Öğr. 16)

“Sosyoloji merdane gibidir, çünkü merdane her hamurun özelliğine göre ona belirli bir şekil verir ve sosyoloji de toplumları özlerini kaybettirmeden inceleyen bir bilim dalıdır.” (Öğr. 61)

Bualıntılar,toplumlarınancakkendigerçekliğindenyolaçıkılarakanlaşılabileceğiveşekillendirilebileceğidüşüncesiniortayakoymasıaçısındanönemlidir.

Ürettikleri85metafor ile sosyolojininöğrencilerinzihinlerindezenginbirçağrışımdüzeyinesahipolduğunadahaöncedeğinilmişti.Sözkonusuzenginliğimetaforların12kategori altında toplanmış olmasındanda yakalamakmümkündür. Bunoktada üzerin-dedurulmasıgerekenbirbaşkaayrıntıisebazımetaforlarınfarklıgerekçelerinedeniylebirkaçkategorialtındayerbulduğudur.nitekimağaçmetaforubütünleştirici,geliştirici,kapsayıcı,sorunçözücüveyaşamsalkategorilerine;annemetaforubütünleştirici,geliş-tirici,sorunçözücü,yaşamsalkategorilerine;arımetaforubütünleştirici,yerlikategori-lerine;dedektifvegökkuşağımetaforlarısorgulayıcı,sorunçözücükategorilerine;gözlükmetaforusorgulayıcı,gerçekleriyansıtıcıkategorilerine;güneşmetaforuaydınlatıcı-yolgösterici, yaşamsal kategorilerine; müzik metaforu gerçekleri yansıtıcı, yaşamsal ka-tegorilerine; pusula metaforu aydınlatıcı-yol gösterici, gerçekleri yansıtıcı kategorile-rine; toprakmetaforusorunçözücü,yaşamsalkategorilerinedâhiledilebilmiştir.Budaöğrencilerinzihinleriilesosyolojiarasındakiilişkideçağrışımgenişliğineişaretedenbirbaşkabulguolarakdeğerlendirilmelidir.

Araştırmada kullanılan ikinci veri toplama aracı, öğrencilerin hazırlamış olduklarıkitapkapağıtasarımlarıdır.A4boyutundaSosyolojiyeGirişbaşlıklı85kitapkapağıtasa-rımıikitablohalindeelealınmıştır:Tablo3‘te,oluşturulantasarımlarınüretilenmetafor-larlailişkisiveTablo4’tehangiteknikleyapıldıklarıgösterilmiştir.

Metaforu Kullanma Durumu f %

ürettiğimetaforukullanmış 66 77.65

ürettiğimetaforukullanmamış 19 22.35

Toplam 85 100

Tablo 3. Öğrencilerin Oluşturdukları Kitap Kapağı Tasarımlarında Ürettikleri Metaforları Kullanma Durumlarını Gösteren Dağılım

BernaFİLDİŞ,SüreyyaGEnÇ 327

Tablo3’egöre,öğrencilerin%77.65’isözelolarakifadeettiklerimetaforlarıkullanır-larken%22.35’iifadeettiklerimetaforlarındışınaçıkmışlardır.Bununlailgiliresim1ve2’debazıörneklerverilmişvedeğerlendirilmiştir.

Resim 1.kitapkapağıtasarımlarındametaforkullanımıileilgiliöğrenciçalışmalarındanörnekler

Ürettiklerimetaforlarçokkolluavize(73)vefener(85)olanöğrencilersosyolojininaydınlatan,yolgösterenyönünüelealmışvemetaforlarınıdesteklerniteliktetasarımlaroluşturmuşlardır.Ürettiklerimetaforlardoktor(17)vebeyin(27)olanöğrencilerisebumetaforlarıtasarımnesnesiolarakkullanmamışlardır.Ancakortayaçıkanürünlerinsos-yolojiyleilişkisi,yaratıcılıklarınıortayakoymaktadır.

Tablo3ileilişkiliolarakdeğinilmesigerekenbirbaşkaayrıntı,metaforlarınıkullan-madıklarıhaldemetaforgerekçelerineuyguntasarımlaryapanöğrencilerinvarlığıdır.

Resim 2.kitapkapağıtasarımlarındametaforgerekçelerininkullanımıileilgiliöğrenciçalışmalarındanörnekler

Öğr. 12 ürettiği gökkuşağı metaforunun gerekçesinde, sosyolojinin farklı ve renklikişiliklerin birbiri üzerindeki etkileşimini incelediğini vurgulamıştır. Ardından öğr. 18,kartaneleriolarakdüşündüğübireyleriuyumvedüzeniçerisindebiraradatutanvebu


yüzdenkartoplarıgibiolansosyolojiyedikkatçekmiştir.Okulmetaforunuüretenöğr.19daverdiğibilgiilebudisiplininbireylerinseviyeatlamasınısağladığınıbelirtmiştir.Sonolaraköğr.38iseparfümünkötükokularıgidericiözelliğindenyolaçıkaraksosyolojinintoplumsalsorunlarkaynaklı‘ağırhavayı’ortadankaldırdığınısöylemiştir.Böyleceöğren-cilerinmetaforlarınıolmasabile,metaforgerekçelerinikitapkapağıtasarımlarınabaşarılıbirbiçimdeyansıttıklarıgörülmektedir.

kitapkapağı tasarımlarındaüzerindedurulması gerekenbirdiğerkonu, kullanılantekniklerdir.

Teknik F %

dijitaltasarım 27 31.77

fotoğraf 5 5.88

karakalem 30 35.30

keçelikalem 10 11.76

kolaj 1 1.17

kuruboya 9 10.59

suluboya 3 3.53

Toplam 85 100

Tablo 4. Öğrencilerin Oluşturdukları Kitap Kapağı Tasarımlarında Kullandıkları Teknikleri Gösteren Dağılım

Tablo4’egöre,öğrencilerin%35.30’ukitapkapaklarınıkarakalemtekniğiiletasarla-mışlardır.Tercihedilenikinciteknik%31.77yüzdeiledijitaltasarımdır.Toplamda7ayrıtekniğinkullanıldığı tasarımlardaenaz tercihedilen ise%1.17yüzde ilekolaj tekniğiolmuştur.

Resim 3.kitapkapağıtasarımlarındakarakalemvedijitaltasarımtekniğininkullanımıileilgiliöğrenciçalışmalarındanörnekler

BernaFİLDİŞ,SüreyyaGEnÇ 329

Yukarıdada ifade edildiği gibi, öğrencilerin kitapkapağı tasarımlarında en çokka-rakalem tekniği ile çalıştıkları görülmektedir. Duygu, düşünce veya aktarılmak istenendurumukolay,hızlıveekonomikifadeedebilmesionuilksırayataşımıştır.Tercihedilenikinciteknikteiseöğrencilertasarımlarınıbilgisayar,tabletveyaakıllıtelefonortamındagerçekleştirmişlerdir.Güncelteknolojininyardımıileyaratıcıyönlerinidekullanarakta-sarımyoluyladüşünceleriniifadeedebilmeleriönemlidir.Buanlamda,“Gençlerineleştirelve katılımcı bir tutumla günümüzün çağdaş teknolojikdünyasını anlamaları, çağlarıylabağdaşmaları,onuyadsımadanbenimsemeleri,üretkenveyapıcıolarakdünyadayerleri-nialmaları…”(San,2017:115)ileridetoplumungelişimindeetkinbirrolalmalarınısağ-layacaktır.

Resim 4.kitapkapağıtasarımlarındarenkliboyatekniklerininkullanımıileilgiliöğrenciçalışmalarındanörnekler

Tablo4’egörekurukalem,keçelikalem,suluboyagibitekniklerlerenklendirilenöğ-renciçalışmalarıdavardır.Butekniklerkarakalemtekniğigibipekçokavantajasahiptirve farklı renklerinkullanımınada imkân tanımaktadır.Dolayısıyla araştırma sürecindesözkonusutekniklerleoluşturulantasarımlarındahaçarpıcıbirhalegeldiklerigörülmek-tedir.

Sonolaraküzerindedurulmasıgerekenbulgu,metaforlarınbirçokkategorideyeral-masınabenzerbirbiçimdefarklıkitapkapağıtasarımlarınadakonuolmasıdır.


Resim 5.kitapkapağıtasarımlarındaaynımetaforunkullanımıileilgiliöğrenciçalışmalarındanörnekler

Bukonudayukarıdaverilenörnekler incelendiğindeöğr.8ve41’ingözlük,öğr.29ve31’inanneortakmetaforlarındanyolaçıktıklarıgörülmektedir.Sözkonusuortaklığarağmen öğrencilerin pek çok konuda birbirlerinden farklılaşmaları, tasarımlarına dayansımıştır.

Genel olarak değerlendirildiğinde kitap kapağı tasarımları öğrencilerin sosyolojiyeyükledikleri anlamın görsel ifadeleri olmuştur. Metaforların sözel, tasarımların görselmalzemeyioluşturduğuaraştırmada toplamdaeldeedilen170malzeme ile sosyolojiyedairzihinlerindekimevcutbirikimortayakonmuştur.

SONUÇ“BirdevletüniversitesininEdebiyatFakültesiSosyolojibölümündeöğrenimgörenli-

sansöğrencileriningönüllükatılımlarıylagerçekleştirilenaraştırmailesosyolojiyenasılbiranlamyüklediklerininortayaçıkarılmasıamaçlanmıştır.Sözkonusuamaçdoğrultu-sundasosyolojiyihemmetaforhemdeSosyolojiyeGirişbaşlıklıkitapkapağıtasarımıileanlatmalarıistenmiştir.Eldeedilen85metaforiçerikanalizinetâbitutularak12kategorialtında sınıflandırılmıştır. Bunlar aydınlatıcı-yol gösterici, bütünleştirici, geliştirici, ger-çekleriyansıtıcı,gözlemleyici,güncel, ilişkileridüzenleyici,kapsayıcı,sorgulayıcı,sorunçözücü,yaşamsalveyerlidir.kategorileriniçerikleridoğrultusundasosyoloji;toplumlararehberlikeden,onubiraradatutan,içerdiğibilgiilebireylerinaşamakaydetmesinisağ-layan, toplumsalgerçeklerigörünürkılan,görünürkılabilmek içinbilimselbirmeraklaizleyen,değişimdinamizminibünyesindetaşıyan,toplumutümdetaylarıileorganizeedipşekillendiren,onuanlaşılırkılmamotivasyonuylagenişbirilgivebilgibirikiminesahip,toplumsalfaydadanhareketlesorularsoran,busorularageçerlicevaplarbulan,vazgeçil-


mezveiçindebüyüdüğütoplumunkodlarınayabancıolmayanbirsosyalbilimdisipliniolaraktarifedilmiştir.Özelliklesorunçözücüveyaşamsalkategorilerinin(17.64)’lükyüz-deileilksırayıpaylaşması,öğrencilerinzihinlerindesosyolojininolumlubirtemsiliyetesahipolduğunugöstermektedir.SıralananözelliklerklasikDönemi’ndenitibarensosyo-lojiye yüklenen anlamlardan ve ondan beklenenlerden bağımsız değildir. Bu bağlamdaöğrencilerürettiklerimetaforlarileolankadar,olmasıgerekenedeatıftabulunmuşlardır.Metaforlarınıkullanmayanlarbulunsadatümkitapkapağıtasarımlarısosyolojiyeatfedi-lenolumluözelliklerigörselaçıdandesteklemişvepekiştirmiştir.

KAYNAKLAR 1. Bauman,Z. (2010).Sosyolojik Düşünmek, Çev.AbdullahYılmaz,7.Basım, İstanbul:

AyrıntıYayınları.2. Bilgin,n.(2006).Sosyal Bilimlerde İçerik Analizi Teknik ve Örnek Çalışmalar,Ankara:

Siyasalkitabevi.3. Bottomore,T.&nispet,R.(1997).Sosyolojik Çözümlemenin Tarihi,Ed.MeteTunçay,

AydınUğur,2.Basım,Ankara:AyraçYayınevi.4. Durkheim, E. (2004). Sosyolojik Yöntemin Kuralları, Çev. Cenk Saraçoğlu, İstanbul:

BordoSiyahYayınları.5. Fichter, J.(1996).Sosyoloji Nedir?,Çev.nilgünÇelebi,3.Basım,Ankara:Attilakita-

bevi.6. Fildiş,B.(2016).“BirYöntemOlarakC.WrightMills’’inToplumbilimselDüşün’ünü

Çözümlemek”,The Journal of Academic Social Science Studies (Jasss),S.51,139-156.7. Simmel,G.(2009).Bireysellik ve Kültür, Çev.TuncayBirkan,İstanbul:MetisYayınları.8. Giddens,A.(2005).Sosyoloji: Kısa Fakat Eleştirel Bir Giriş,Çev.ÜlgenYıldızBattal,2.

Basım,Ankara:PhoenixYayınevi.9. Giddens,A.(2012).Sosyoloji, İstanbul:kırmızıYayınları.10. Gökçe,O.(2006),İçerikAnalizikuramsalvePratikBilgiler,Ankara:Siyasalkitabevi.11. Görk,R.(2016).“BirYöntem,BirYöntembilimve/veyaBirSosyolojiAlanıOlarakGör-

selSosyoloji”,Yedi: Sanat, Tasarım ve Bilim Dergisi, S.15,25-40. 12. Güveli,E.,İpek,A.S.,Atasoy,E.&Güveli,H.(2011).“SınıfÖğretmeniAdaylarınınMa-

tematikkavramınaYönelikMetaforAlgıları”,Turkish Journal of Computer and Mathe-matics Education, C.2,S.2,140-159.

13. kivisto,P.(2008).Sosyolojinin Temel Kavramları,Çev.HasanÇapçıoğlu,SeferYavuz,2.Basım,Ankara:BirleşikYayınevi.

14. Mills,C.W.(2000).ToplumbilimselDüşün,Çev.ÜnsalOskay,İstanbul:DerYayınları.15. Patton,M.Q.(2014).Nitel Araştırma ve Değerlendirme Yöntemleri,Çev.MesutBütün,

SelçukBeşirDemir,3.Basım,Ankara:PegemAkademi.16. San,İ.(2017).ÇocukveSanat,İstanbul:YeniİnsanYayınevi.17. Soğancı,İ.Ö.(2016).Görsel Araştırma Yöntemleri Teori, Uygulama ve Örnek,Ed.Suzan

DuyguBedirErişti,Ankara:PegemYayınları.18. Tüfekçioğlu,H.(2003).“FredericLePlay’inTarihAnlayışı”,S.6,Sosyoloji Dergisi, 21-

28. 19. Weber,M. (2011). Sosyolojinin Temel Kavramları, Çev.Medeni Beyaztaş, 2. Basım,

İstanbul:YarınYayınları.20. Yazıcıoğlu,Y.&Erdoğan,S. (2014).SPSS Uygulamalı Bilimsel Araştırma Yöntemleri,

Ankara:DetayYayıncılık.21. Yıldırım,A.&Şimşek,H.(2016).Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri,10.Ba-

sım,Ankara:SeçkinYayınları.

Lojistik Performans Endeksindeki Başarılı Ülkeler

Arasında Bir Karşılaştırma: Birleşik Krallık ve ABD

Ramazan ERTURGUT1

Tahsin ALTINKURT2

1 Prof.Dr.,AkdenizÜniversitesiUygulamalıBilimlerFakültesi,Ulus.Tic.veLojistikBölümü2 ÖğretimGörevlisi,AlanyaAlaaddinkeykubatÜniversitesi

CHAPTER91

Ramazan ERTURGUT, Tahsin ALTINKURT 335

GIRIŞLojistik;en temelanlamıyla, taşımacılıkvedepolamaana faaliyetleri ilepaketleme,

katmadeğerlihizmetler,gümrük,siparişyönetimi,stokyönetimi,sigorta,muayene,gö-zetimvediğertamamlayıcıfaaliyetlerindenoluşmaktadır.Bubağlamda,ürünveyayükünçıkışvevarışnoktalarıarasındakitümmalzemeakışınıneşgüdümüolaraktaaçıklanabil-mektedir.Lojistikperformans ise lojistiğioluşturanaltboyutlarınkalitesinin, etkinliği-nin,verimliliğinin,paydaşlarımemnunetmedüzeyininvb.ortayaçıkarılmasıolarakifadeedilebilmektedir.BuölçümlerinyapılabilmesiiçinDünyaBankasıtarafındanLojistikPer-formansEndeksi(LPI)oluşturulmuştur.Buçalışma;BirleşikkrallıkveAmerikaBirleşikDevletleri (ABD) ele alınarak,Birleşikkrallık veABD’ninuygarlık seviyelerinin lojistikperformanslarıüzerineetkisininolupolmadığınıtespitetmekiçinyapılmıştır.Buçalış-madaelealınanbaşlıcakonular,BirleşikkrallıkveABD’ninlojistiksektörü,lojistikaltya-pıları,ulaştırmasistemleriilelojistiksektörününihracatpotansiyeliolarakbelirlenmiştir.

ÜLKE KÜNYESI, COĞRAFI VE DEMOGRAFIK VERILERI

Birleşik Krallık Ülke Künyesi, Coğrafi ve Demografik VerileriBirleşikkrallık,BüyükBritanyavekuzeyİrlandaBirleşikkrallığıolarakbilinmektedir.

Birleşikkrallık’nınbaşkenti,Londraolmaklaberabernüfusu66.040.200’dir.Yüzölçümü243.610km2dir.Resmidiliİngilizceolmaklabirlikteülkede;İrlandaca,Galce,İskoçcavekervenekdilleridekonuşulmaktadır.nüfusun%86’sınıBritanyalılarveİrlandalılaroluş-turmaklabirlikte;Hindistan,karayip,Afrika,Hindistan,Pakistan,Çinvediğerülkekö-kenliinsanlardayaşamaktadır(OnS,2018a;MFA,2018).

Birleşikkrallıkcoğrafikonumolarak;BatıAvrupa,kuzeyAtlantikOkyanusuilekuzeyDeniziarasında,İrlanda’nınaltındaveFransa’nınkuzeybatısındadır.Çoğunluklaengebelitepelervealçakdağlar;doğuvegüneydoğudaisedüzlükleroluşmuştur.nüfusunçekir-değiLondraveçevresinde,ManchesterveLiverpool’unetrafında,EdinburghveGlasgowarasındakiİskoçovalarında,Cardiff ’ingüneyindekiGaller’deveBelfast’tavekuzeyİrlan-da’dadaönemlinüfuskümelenmiştir(CIA,2018a).

Amerika Birleşik Devletleri Ülke Künyesi, Coğrafi ve Demografik Ve-rileriABD,kuzeyAmerikakıtasında19.ve20.yüzyıldabirçokulusubünyesinedahilederek

siyasalbirliğinigüçlendirmiştir.Ülkeninkırılmadönemleri;1861ile1865yıllarıarasındayaşananiçsavaş,1930yılındakibüyükbuhran,birinciveikincidünyasavaşlarıve1991yılındabitensoğuksavaşolarakifadeedilebilir(CIA,2018b).2018Yılıağustosayıtahminiverilerinegörenüfusuntoplamı328.850.618kişiolarakhesaplanmıştır(CEnSUS,2018a).DünyabankasınınverilerinegöreABD’nin2017yılınüfusverileritahmini323.719.178kişiolarakverilmiştir(TheWorldBank,2018a).

DünyanüfusununyoğunolduğuülkelersıralamasınagöreABD2018tahminiverile-rinegöreüçüncüsıradayeraldığıgözlenmektedir.ABD;kuzeyAmerika,kanadaveMek-sika’da kuzeyAtlantik Okyanusu ve kuzey Pasifik Okyanusu sınırında bulunan coğrafibölgesindedir. Ülkenin yüzölçümü 9.833.517 km3’dü. Toplam 12.048 km uzunluğundasınırolmaklabirliktekomşuları;kanada8.893km(Alaskaile2.477kmdahil)veMeksika3.155km’dir.AmerikaBirleşikDevletleri’ninbaşkentiWASHInGTOn,DColmaklabirlikte;newYork,LosAngeles,Chicago,HoustonveMiamiülkeninenbüyükkentleridir.nüfusun%82’sikentleşmiştir(CIA,2018b).


ÜLKE EKONOMILERİ

Birleşik Krallık’ın Ülke EkonomisiGayriSafiYurtİçiHasıla(GSYİH):Ülkeiçindeyerleşikişçi,şirketveyadiğerekonomik

paydaşlarınpazaragetirdiğiherbirürününveyahizmetindeğeri,karıvetüketimi,GSY-İH’yioluşturur.GSYİH,birülkeninekonomisininbüyüklüğününsağlıklıolmasınıntemelgöstergesidir(OnS,2018b).

Birleşik krallık’ın Gayri Safi Yurtiçi Hasılası (GSYİH), yıllara göre yaklaşık olarak;2.914trilyondolar(2017),2,859trilyondolar(2016)ve2,793trilyondolar(2015)olarakgerçekleşmiştir.YıllıkülkeninbüyümeoranlarıiseyaklaşıkolarakCIA’yagöre%1,8(2017),%1,9(2016),%2,3(2015);OnS’yegöreise;%1,8(2016)ve%1,7(2017);OECD’yegöre%2,3 (2015),%1,9 (2016),%1,8 (2017)ve%1,4 (2018 tahmini) gerçekleşmiştir.BugörünümBirleşik krallık’ın büyümesinin yıllık bazda yavaşladığının göstergesi olmak-tadır.Budönemde,G7ülkeleriarasındabüyümedeyıllıkbazdayavaşlayantekülkeolmuş-tur. GSYİH’dan ülke vatandaşlarının kişi başına düşen geliri ise yıllık yaklaşık olarak;44,100ABDdolar(2017),43.500ABDDolar(2016)ve42,900ABDDolar(2015)olmuş-tur.Tasarruflariseyaklaşık;GSYİH’nın%12,8’i(2017),GSYİH’nın%11,1’i(2016)veGSY-İH’nın%11,8’i(2015)olarakgerçekleşmiştir(OnS,2018c;CIA,2018a;OECD,2018a).

ABD Ülke EkonomisiABD’nin GSYİH’si yıllara göre yaklaşık olarak; 19.494 trilyon dolar (2017), 19.060

trilyondolar (2016),18.770 trilyondolar (2015)olarakgerçekleşmiştir.Yıllıkülkeninbüyüme oranları ise yaklaşık olarak CIA’ya göre % 2.2 (2017), % 1,6 (2016), % 2,9(2015);OnS’yegöreise;%1,8(2016)ve%1,7(2017);OECD’yegöre%2,88(2015),%1,57(2016),%2,22(2017)ve%2,89(2018tahimini)gerçekleşmiştir.BugörünümABD’ninbüyümesininyıllıkbazdaartışgöstergesiolmaktadır.BudönemdeG7ülkeleriarasındabüyümedeyıllıkbazdayavaşlayanülkelerdenayrılmıştır.GSYİH’danülkevatandaşlarınınkişibaşınadüşengeliriiseyıllıkyaklaşıkolarak;59.774ABDdoları(2017),57.797ABDDoları (2016),56.701ABDDoları (2015)ve54.935ABDDolarıolarakgerçekleşmiştir.Tasarruflar ise yaklaşık; GSYİH’nın%12,8’i (2017), GSYİH’nın%11,1’i (2016) veGSY-İH’nın%11,8’i(2015)olarakgerçekleşmiştir(CIA,2018a;OECD,2018b;OECD,2018a).

ABD’ninGayriSafiYurtiçiHasılasınınkişibaşınadüşenmiktarı,dünyadabeşincisı-radadır.Lüksemburg(102.594ABDDoları),İzlanda(70.880ABDDoları),İsviçre(64.026ABDDoları)venorveçten(58.834ABDDoları)sonrabeşincisıradayeralmaktadır(OECD,2018c).

GSYİH’ninsektörleregörekompozisyonunabakarsak; tarım:%0.9,sanayi:%19.1,hizmetler:%80(2017tahmini). İşgücününsektörel tahminidağılımı ise; tarım:%0,7(2009),endüstri:%20.3(2009),hizmetler:%37,3(2009),sanayivehizmetler:%24,2(2009),üretim:%17,6(2009),tarım,ormancılıkvebalıkçılık:%0,7(2009),üretim,çı-karma,nakliye ve el sanatları:%20.3 (2009),Yönetsel, profesyonel ve teknik:%37.3(2009),satışveofis:%24,2(2009),diğerhizmetler:%17,6(2009).İşssizlikhaylidüşükolmaklabirlikte2017yılı tahminiverilerinegöre%4.7;2016yılıverilerinegöre ise%4.9olarakgerçekleşmiştir.Ülkenin ihracatrakamları;2.351milyondolar(2017),2.215milyondolar(2016)olaraktahminigerçekleşmiştir(BEA,2018a).

ABDfirmaları,özelliklebilgisayar,ilaçvetıbbi,havacılıkveaskeriteçhizattateknolojikilerlemelerdeönplanaçıkmaktaveyaönplanaçıkmayayakındırlar;ancak,II.DünyaSa-vaşı’nınsonaermesindenbuyanaavantajlarıdaralmıştır.ABD’defederalveeyalethükü-metleriihtiyaçlarınıözelsektördensatınalarakgidermektedir.ABD’liticarifirmalar,BatıAvrupaveJaponya’dakibenzerlerinegöresermayeartırımı,fazlaişçileribırakmaveyeniürünler geliştirmekararlarındadaha fazla esnekliğe sahiptir.Aynı zamanda işletmeler,


ABDpazarınadaharahatgirebilmekteikendiğerpazarlaraulaşımkonusundaABD’dendahafazlaengellekarşıkarşıyadır.ABDpetroltüketiminin%50’sindenfazlasınıithalet-mektedir.PetrolünABDekonomisiningenelsağlığıüzerineönemlibiryerivardır.2001ile2008yıllarıarasındapetrolfiyatlarındakibüyükartışlarınhanehalkıvefirmalarüzerinebüyüketkisiolmuştur.MalticaretindeiseABD2008yılında840milyardolarlıkbiraçıkvermeklebirlikteülkeiçindehacizlerpetrolfiyatlarındakiartışlaikiyekatlanmıştır.Ancak2013yılındanberi düşenpetrol fiyatları, enerji yoğunbir pazar olanABD’nin rahatla-masınasebepolmuştur.Burahatlamaekonomideöcekiyıllardayaşananbirçoksorununortadankalkmasınayolaçmıştır(CIA,2018a).

Veriler Birleşik Krallık Amerika Birleşik Devletleri

Yıllar 2013 2014 2015 2016 2017 2013 2014 2015 2016 2017

İhracat(Milyon$) 698.036 713.969 745.665 753.420 796.339 2.294 2376 2.266 2.215 2.351

İthalat(Milyon$) 735.232 763.123 805.058 831.550 858.014 2.755 2.866 2.765 2.717 2.903

GSYİHY.ArtışOranı 2,6 3,1 2,3 1,9 1,8 1.8 2.5 2.9 1.6 2.2

Enflasyon 2,5 1,4 0,05 0,6 2,6 1,46 1,62 0,1 1,2 2,1

İşssizlik 7,5 6,1 5,3 4,8 4,3 7,37 6,1 5,2 4,8 4,3

GSYİH 2.739 3.022 2.885 2.650 2.622 16.692 17.428 18.121 18.624 19.391

kişiBaşınaDüşenGSYİH

39.519 40.878 41.748 42.757 43.402 53.016 54.935 56.701 57.797 59.774

Tablo 1.BirleşikkrallıkveABD’ninEkonomikVerileri

Kaynak:TheWorldBankData,OECD,CountryStatisticalProfile:UnitedStates2018/4(OECD,2018b;TheWorldBank,2018b;TheWorldBank,2018c;TheWorldBank,2018d;The

WorldBank,2018e;TheWorldBank,2018f;OECD,2018d).

ÜLKELERİN LOjİSTİK SEKTÖRÜ

Birleşik Krallık ve Amerika Birleşik Devletleri Lojistik SektörüLojistik,taşımacılıkvedepolamaanafaaliyetleriilepaketleme,katmadeğerlihizmet-

ler,gümrük,siparişyönetimi,stokyönetimi,sigorta,muayenevegözetimtamamlayıcıfa-aliyetlerindenoluşmaktadır.Lojistik,ürün/yükünçıkışvevarışnoktalarıarasındakitümmalzemehareketlerinin eşgüdümüdür. Lojistiğinürünakışı ile ilgili faaliyetleri; taşıma(transportation),depolama(warehousing),paketleme(packing),katmadeğerlihizmetler(valueaddedservices),gümrükleme(customsclearance),sigorta(ınsurance),muayene/ekspertiz/gözetim(ınspection),stokyönetimi(ınventorymanagement)vesiparişyöne-timi/müşteri hizmetleri (order management/customer services) olarak sıralayabiliriz(Tanyaş,2015).Modernanlamdalojistik,tümbufaaliyetlerinplanlıveentegrebiçimdegerçekleşmesiniamaçlayanbiryönetimçerçevesiniortayakoyar(Babacan,2003).

İngiltere lojistik endüstrisi, ulusal ekonomiye önemli bir katkı sağlamakla birlikteyıldayaklaşık110 milyar dolarüretimsağlayıp2 milyondan fazla kişiye istihdam sağla-maktadır.Lojistiksektörü,Birleşikkrallıkekonomisininönemlibirparçasıolmaklabirlik-


tetoplamüretimeveistihdamaetkisibüyüktür.Ayrıcadiğersektörlerdekibaşarıda;yaniköşelerdekimarketlerdensüpermarketlere,üreticilerdeninternetüzerindensatışyapanişletmelere,atıkdönüşümüyapanişletmelerveenerjişirketlerinekadarsektörüniçindebüyüklüğüveboyutuherneolursaolsun,kritikönemesahiptirler.Lojistiksektörüiçindebulunduğurekabetçipiyasakoşullarınedeniylehaylidüşükkarmarjlarıyla(%1-3arasıkarmarjı) faaliyettedir. Sektörde yapılacak her türlü yenilik ve verimlilik beraberindemaliyetlerinazalmasınavemüşterileresunulacakücretlerdeisedüşüşlerisağlayacaktır(GOV.Uk,2018a) .

karayoluileulusalveuluslararasıyüktaşımacılığında2017yılınınmartayıile2018yılınınmartayıarasındakionikiaylıkverilerikıyaslandığındauluslararasıticaretekonuolanmalların taşınmasında, kaldırılmasında ve gidilen toplam kilometrede önceki yılagöredüşüşlermeydanagelmiştir.Toplamdakaldırılanyükünöncekiyılagöretoplamda%2düştüğüvekabuledilenyüklerinöncekiyılagöre%1dahaazmesafeiletaşımacılıkyap-tığıgözlenmiştir.Aynıdönemlerdeyurtiçikaldırılanyüktebiröncekiyılagöre%7azalış,taşınanyükünağırlığınınoranındaiseöncekiyılagöre%1azalışolmuş;ayrıcakatedilenkilometredeise%2’likdüşüşyaşanmıştır.BudönemdeGSYİH’da%1,5artışyaşanmaklabirliktesterlindolarakarşı%4,7değerkaybetmiştir.Ayrıcapiyasada taşımacılık faali-yetlerindekullanılanaraçsayısındaise%1.4’lükbirartışyaşanmıştır(GOV.Uk,2018b).

AmerikaBirleşikDevletleri’ndelojistikveulaştırmasektörüoldukçarekabetçidir.Busektöreyatırımyapançokuluslufirmalar,dünyanınenbüyüktüketicipazarınamalakı-şınıdahaiyibirşekildekolaylaştırmakiçinkendileriniABD’dekonumlandırmaktadır.Busektördekiuluslararasıveyerlişirketler,yüksekvasıflıişgücündenvenispetendüşükma-liyetlerdenfaydalanmaktadır.ABDlojistikveulaştırmasektöründe2016yılında1.4tril-yondolar(ABDGSYİH’sınınyüzde7,5’i)harcamayapılmıştır.Analistler,lojistikendüst-risiyatırımlarınınABDekonomisindesektöreözelbüyümeile ilişkiliolmasınıbekliyor.Amerika’nınsondereceiyientegretedarikzinciriağı,havaveekspresteslimathizmetleri,demiryoluyüktaşımacılığı,deniztaşımacılığıvekamyontaşımacılığıdadahilolmaküze-reçokluulaşımmodlarıylaüreticilervetüketicileribirbirinebağlamaktadır.Müşterilereverimlihizmetvermekiçin,çokulusluveyerlifirmalartedarikzinciriağsegmentiüze-rindenüretimnoktasındansonkullanıcıyakoordinelibirşekildemalhareketinisağlamakiçinözellojistikvenakliyeçözümleriüretirler(SELECTUSA,2018a).

ÜLKELERİN DIŞ TİCARET VERİLERİ

Birleşik Krallık’ın Dış Ticaret Verileriİngiltere’detarifeler,gümrükdenetimi,sağlıkkontrolleri,miktarvedeğerkontrolleri,

lisans-standart ve etiket uygulamaları vb. konular bakımından AB ülkelerindekiuygulamadan farklı veözel olarakdikkati çeken, ithal edilenürünlerinpazara girişineengeloluşturanbiruygulamabulunmamaktadır(T.C.TicaretBakanlığı,2018a).

İngiltere'de cari işlemler açığı 2017 yılında nominalgayrisafiyurtiçihasılasının(GSYİH)%3,9’unagerilemiştir.2017Yılındacariişlemleraçığıtemelolarak,özelliklemevduatvekredilerolan“diğeryatırımlardan”oluşanBirleşikkrallık’ayapılanyatırımlarlafinanseedilmiştir(OnS,2018d).

Birleşikkrallık’ındışticaretverileriincelediğindeBirleşikkrallık’ınihracatıveithala-tı2012yılından2017yılınakadarsürekliartmıştır.Birleşikkrallık2017yılınakadardışticaretaçığıvermiştir.Ancakaçıkdahaçokmal ithalatındankaynaklanmaktadır.Çünkühizmetlerticaretindegörünüyorki;ülke2010yılındanberihizmetlerkalemindedıştica-retfazlasıvermektedir(OnS,2018e).Birleşikkrallık’ınihractındaveithalatındakieniyipazarlarincellendiğindegörülmektedirki;ihracattailksırayıABD;ithalattaiseAlmanyabaşıçekmektedir.TicarethacmininbüyükbirkısmınıAvrupabölgesiilegerçekleştirmek-


tedir.ABDeniyiticaretpartneridiyebiliriz.Birleşikkrallık’ınihracatınakonuolanmalla-rı;araba,tıbbiveeczacılığaaitürünler,mekanikgüçüniteleri,uçakvediğerlerişeklindegerçekleşmiştir.Ürünlerinihracatınınenbüyükoransalveparasalbölümünüaraçlaroluş-turmaktadır.Hizmetihracatındaiseönceliklediğerkalemlerbaşlığıilksıradaikenönemlihizmetihracatıkalemlerini;finansal,seyahat,ulaştırma,telekominikasyon,bilgisayarvebilgiteknolojileriolaraksıralayabiliriz.Birleşikkrallık’ınithalettiğihizmetlersırasıyla;seyahathizmetleri,diğer ticarihizmetler,ulaştırmahizmetleri, finansalhizmetler, tele-komünikasyon,bilgisayarvebilgihizmetlerişeklindegerçekleşmiştir.İthalatakonuolanmallarsırasıyla;araba,tıbbiveeczacılığaaitürünler,mekanikgüçüreticileri(ortadüzey),giyim,telekomvesesaraçları(capital),rafineyağ,hampetrol,çokyönlüelektrikliaraçlar(ortadüzey),arabalardanayrıyolaraçları,diğerimalatürünleridir.Toplamticaret,malvehizmetlerinihracatınınveithalatınıntoplamıdır.2017Yılındaİngilteretoplamticareti2016’yagöre%9,9artışla1.26 trilyon£olmuştur.AmerikaBirleşikDevletleri, (PortoRikodahil)2017yılındatoplamİngiltereticaretinin%14,5’iile(veya182.6milyarster-lini)Birleşikkrallık’ınenbüyükticaretortağıolmuştur.Birbütünolarakelealındığında,AB’ninenbüyükticaretortaklarıolanAlmanya(%10.7),Hollanda(%6,8)veFransa(%6,5) ve diğerleri Birleşik krallık’ın ticaretinin yüzde 48,9’unu oluşturmuştur (GOV.Uk,2018c).

Amerika Birleşik Devletleri Dış Ticaret VerileriABD,DünyaTicaretÖrgütüçerçevesindeyürütülençoktaraflı ticaretmüzakereleri-

nin de önde gelen aktörlerindenbirisidir. (T.C. TicaretBakanlığı, 2018b). 2017 yılındaABD’nintümülkeleretoplammalvehizmetihracatı2016yılınagöre%6,1oranındaar-tarak2,351,1milyarABDdolaravetümülkelerdenyapılantoplamithalatlar2016yılınagöreise%6.8artışla2.903.3milyardolaraulaşmıştır.Sonuçolarak2017yılındaticaretaçığı552,3milyardolarayükseldi(BEA,2018b).

ABD,dışticareişlemlerindemalticaretinde2010yılından2017yılınakadaraçıkver-miştir.Ancakanılansüreboyuncahizmetlerticaretindefazlavermiştir.BudurumBirleşikkrallıkilebenzerlikgösterenbiryönüdür.ABD’ninihracatakonuolanmallarını;otomotivdışısermayemalları,endüstriyelmalzemevemalzemeler,seyahathizmetleri,gıdaveoto-motivdışındakitüketimmallarısayılabilir ikenithalatakonuolanmalları ise;otomotivdışısermayemalları,gıdaveotomotivdışındakitüketimmalları,endüstriyelmalzemevemalzemeler,otomotivtaşıtları,parçalarıvemotorlarıolaraksayabiliriz(BEA,2018a).

ABD’nin en iyi ticaret ortakları; Çin, kanada,Meksika, Japonya, Almanya ve Güneykoreolaraksıralanabilir.ABDençokotomotivdışısermayemalları,endüstriyelmalzemevemalzemeler,seyahathizmetleri,gıdaveotomotivdışındakitüketimmallarıotomotivtaşıtları,parçalarıvemotorlarıdiğermalvehizmetleri ihraçetmiştir. İthalettiğiürün-lerisesırasıyla;otomotiv dışı sermaye malları, gıda ve otomotiv dışındaki tüketim malları, endüstriyel malzeme ve malzemeler, otomotiv taşıtları, parçaları ve motorları, yiyecekler, besinler ve içecekler, diğer mal ve hizmetler şeklinde gerçekleştirmiştir(CEnSUS,2018b).

ÜLKeLeRİN LOJİSTİK ALTYAPISI

Birleşik Krallık ve ABD’nin Lojistik AltyapısıLojistikPerformansEndeksi(LPI),ülkelerinticaretlojistiğindekiperformanslarında

karşılaştıklarızorluklarıvefırsatlarıveperformanslarınıiyileştirmekiçinneleryapabile-ceklerinibelirlemelerineyardımcıolmakamacıylaoluşturulanetkileşimlibirkıyaslamaaracıdır.LPI2018,160ülkearasındakarşılaştırmayaizinvermeklebirliktearaştırmalarsektördeki paydaşlar arasında yapılan anketedayalı görüşmeler yoluyla yapılmaktadır.Eldeedilenverilerhemnitelikselhemdeniceliksel sonuçlarıortayaçıkarmaktadır.Buçalışmalar hem ulusal hem de uluslararası ticarette paydaşlara lojistik performanslar


açısındanyolgöstericiolmaktadır(TheWorldBank,2018g).DünyaBankası’nınLojistikPerformansEndeksi(LPI)ülkelerialtıgöstergearacılığıylaanalizetmektedir.Bunlar(TheWorldBank,2018h):• Gümrükvesınıryönetimiaçıklığınınetkinliği.• Ticaretveulaşımlailgilialtyapınınkalitesi.• Rekabetçifiyatlıuluslararasıgönderilerindüzenlenmesikolaylığı.• Lojistikhizmetlerinyeterliliğivekalitesi.• Gönderileritakipetmevetakipetmeyeteneği.• Gönderilerinplanlananveyabeklenenteslimsüresiiçerisindealıcılaraulaşmasıklığı.

Sonuç olarak LPI bileşenlerini iki gruptasınıflandırılabilir: Tedarik zincirinin ana girdileri;gümrük,altyapıvehizmetler(politikalarvedüzenlemeleriçinAlanlar).Tedarik zinciri performans çıktıları; zamanlama, uluslararası gönderiler, takip ve izleme şek-lindesıralanabilir(TheWorldBank,2018h)

Birleşikkrallık2007yılındanitibarenLPI’deilkonagirmişkenABDbuverileregöreinişliçıkışlıbirperformansgöstermiştir.ABD’ninlojistikperformansınınBirleşikkrallık’agöre düşük olması; “Uluslararası taşımacılık ve gümrük skorlarının Birleşik krallık’agöredahakötüolmasıylaaçıklanabilir.”ABDileBirleşikkrallık,LPI’dekifaktörlerinper-formansözellikleriaçısındanençok“altyapı ile yük izleme ve takip” alanlarındaben-zerlik gösterdiği gözlemlenmektedir. Her iki ülkeninde; yani ABD veBirleşikkrallık’ın“uluslararası taşımacılık ve gümrük”alanlarındadahaçokgelişimgöstermelerionlarınLPI’dedahaiyiseviyeleregeleceğiniişaretedebilir.ABD’ninlojistikperformansınındünyasıralamasında ilk15 içerisindeolduğugözlemlenmektedir.Çekirdekyeteneğiaçısındandeğerlendirildiğinde LPI içerisinde en iyi olduğu faktörler; zamanlama, yük izleme vetakipilealtyapıdiyebiliriz.Ancakenistakrarlıolduğufaktörisehemskorhemdesıralamaolarakaltyapıdır.ABD’ninLPI içindekiçekirdekyeteneğine“altyapı”diyebiriz.BirleşikkrallıkveABD’ninkomşularınınLPIindeksileriincelendiğinde2018verilerinegöre20.sıradakanada’nınolduğunugörmekteyiz.kanada,ABD’yebenzerperformansölçütlerisergilemekleberaber2018yılındaöncekiyıllaragöredahakötüperformanssergilemiştir.Birleşikkrallık’ın kara yomşularıyla bir sınırı olmamasına rağmen en yakın komşularıolanAlmanya,Fransa,Hollanda,İsveç,Belçika,Avusturya,DanimarkaveFinlandiyayıllaritibariyleiyiperformansgöstermişlerdir.AltyapıincelemelerinindeiçindebulunduğuLPI2018yılıverilerinegöreBirleşikkrallık ; “YükTakibive İzleme ileZamanındaTeslim”faktörlerinde iyi bir performans sergilemiştir. Bu faktörlere göre lojistik performanstaBirleşikkrallık’ınçekirdekyeteneği“zamanında teslimdir”diyebiliriz(TheWorldBank,2018ı).

ÜLKeLeRİN ULAŞTIRMA SİSTeMLeRİ

Birleşik Krallık ve ABD’nin Ulaştırma SistemleriBirleşik Krallık’ın ulaştırma modlarına göre toplam yol uzunlukları; otoyolların

uzunluğu2016yılısonunda3.764km,anaveulusalyollarıntoplamuzunluğu2016yılısonunda49.110km,ikincilvebölgeselyollarınuzunluğuise2016sonunda33.191kmvediğeryollarise336.224kmdir.Demiryolutaşımacılığındakullanılabilirtoplamdemiryoluuzunluğu2016yılısonunda16.253kmdir.İçsuyolutaşımacılığındakullanılabilirtuplamkmcinsindenuzunluk2016yılısonunda1.050kmdir.Petrolboruhattıtaşımacılığındakullanılantoplammesafeise2016yılısonunda4.446kmdir.Yüksekhızlıtrenhattıuzun-luğu2016yılısonundaise113kmolaraksistemdeişlevgörmektedir(EuropeanCommis-sion,2018a).


ABD;yaklaşık4,2milyonmilkarayoluveotoyolu,19.000’denfazlakamuveözelkulla-nımiçinhavalimanı,600.000’denfazlaotoyolköprüsü,yaklaşık138.000milyükveyolcudemiryollarıağı,25.000kilometrelikgemilerinkullanabileceğisuyoluveyaklaşık2,7mil-yonmilpetrolvegazboruhattıileABDvatandaşlarınınişlerinikıtadavedünyanıngerikalanıylabirleştirenönemlialtyapısınasahiptir.ABD’dekiulaşımvarlıklarının tahminideğeriyaklaşık7,7trilyondolarcivarındadır.kamutaşımacılığıbuvarlığın içinde; top-lamkarayoluvarlığınınyüzde54,7’sine, çoğunluklaotoyol ve caddelere, aynı zamandahalkaaçıktopluulaşımtesislerine,havalimanlarınaveçoksayıdalimana,içlimanveter-minallerevesutaşımacılığıileilgilidiğertesisleresahiptir.Özelşirketlerisebuvarlıkların(demiryolları,boruhatları,kamyonlar,uçaklarvegemilerdahilolmaküzereulaşımvar-lıklarının)yüzde25,1’inesahiptir.kişiselmotorluaraçlarkalanyüzde20,2’dir(BureauofTransportationStatistics,2018a).

ÜLKELERİN İHRACAT POTANSİYELİ VE REKABET GÜCÜ

Birleşik Krallık’ın İhracat Potansiteli ve Rekabet Gücüİngiltere - dağıtım ve satış kanalları, ülkedeki dağıtım ağını, dağıtım

mekanizmalarınıngüvenilirliğivedurumunu,büyükdağıtımmerkezlerini,limanlardahilolmaküzere,ürünlerinnihaivarışnoktasınabudağıtımkanallarıylanasılulaştığınıifadeeder.İngiltere,yabancıüreticilerintümüylesahipolduğuiştiraklerdenkendihesaplarındaalıpsatılanbağımsızticaretşirketlerinekadargenişbiryelpazedegelişmişsatışvedağıtımkanallarınasahiptir.Buikiuçarasında,tedarikçileriilesözleşmeilişkileriolanbağımsızsatıcılar,satışacentelerivestokdağıtıcılarıbulunmaktadır.Uygunbirpazarlamaorgani-zasyonununseçimibüyükölçüdeilgilimallarınvehizmetlerindoğasınabağlıdır.Ayrıca,artanuluslararasıe-ticaret,yerelicraveteslim/dönüşhizmetlerininbüyümesinekatkıdabulunmuştur(Export.gov,2018a).

İngiltere'de 4000'den fazla ekspres teslimat şirketi hizmet farklılaşması anlayışınagörehizmetverilmektedirler.Eksprestaşıyıcılar,öncelikliolarakB2B(firmadanfirmaya)müşterileriiçinbirincisınıf,zamanaduyarlıhizmetlersunmaktalar.Sektörünöndegelenoyuncuları(dörtküreseloyuncu)DHL,FedEx,TnTveUPS’dir.Ekspresteslimatşirketleri,ürünler için gereken kesin gümrük formlarını hazırlar. Ürünler İngiltere’ye girdiğinde,gümrükbeyannamesi,maliyet,sigortavenavlunbedelindebelirtilendeğerevergi(varsa)eklenir.Dahasonra%20’likkatmaDeğerVergisieklenir(Export.gov,2018b).

Amerika Birleşik Devletlerinin İhracat Potansiteli ve Rekabet GücüAmerikaBirleşikDevletleri’ndelojistikveulaştırmasektörüoldukçarekabetçidir.Bu

sektöreyatırımyapançokuluslufirmalar,dünyanınenbüyüktüketicipazarınamalakışınıdahaiyibirşekildekolaylaştırmakiçinkendilerinikonumlandırmaktadır.Busektördekiuluslararası veyerli şirketler, yüksekvasıflı iş gücündenvenispetendüşükmaliyetler-denfaydalanmaktadır.ABDlojistikveulaştırmasektöründe2016yılında1.4trilyondolar(ABDGSYİH’sınınyüzde7,5’i)harcamayapılmıştır.Analistler,ABDekonomisindekilojis-tikendüstrisineyönelikyatırımlarınbüyümeileilişkiliolmasınıbekliyor.Amerika’nınsondereceiyientegretedarikzinciriağı,havaveekspresteslimathizmetleri,demiryoluyüktaşımacılığı,deniztaşımacılığıvekamyontaşımacılığıdadahilolmaküzereçokluulaşımmodlarıylaüreticilervetüketicileribirbirinebağlamaktadır.Müşterilereverimlihizmetvermekiçin,çokulusluveyerlifirmalartedarikzinciriağsegmentiüzerindenüretimnok-tasındansonkullanıcıyakoordinelibirşekildemalhareketinisağlamakiçinözellojistikvenakliyeçözümleriüretirler(SELECTUSA,2018a).


LPI SIRA LPI 2007 LPI 2010 LPI 2012 LPI 2014 LPI 2016 LPI 2018

1 Singapur Almanya Singapur Almanya Almanya Almanya

2 Hollanda Singapur Hongkong Hollanda Lüksemburg İsveç

3 Almanya İsveç Finlandiya Belçika İsveç Belçika

4 İsveç Hollanda Almanya İngiltere Hollanda Avusturya

5 Avusturya Lüksemburg Hollanda Singapur Singapur Japonya

6 Japonya İsviçre Danimarka İsveç Belçika Hollanda

7 İsviçre Japonya Belçika norveç Avusturya Singapur

8 Hongkong İngiltere Japonya Lüksemburg İngiltere Danimarka

9 İngiltere Belçika ABD ABD Hongkong İngiltere

10 kanada norveç İngiltere Japonya ABD Finlandiya

DİĞER ABD-14. ABD-15. ABD-14.

Tablo 2.ÜlkelerinLPIVerileri

Kaynak:DünyaBankası(TheWorldBank,23.10.2018)(TheWorldBank,2018i).

Tablo2.ile3.birliktedeğerlendirildiğinde,2007yılındanitibarenLPI’deülkelerinsı-ralamasıveABDileBirleşikkrallık’ınihracatındakiartışlarveyaazalışlargözlemlenebil-mektedir.Bu iki tablodeğerlendirildiğindeBirleşikkrallık’ın ihracatınınoransalolarakarttığıyıllardaLPIindeksisıralamasındayükselişlerkayıtettiğigözlemlenebilmektedir.

Ülke 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

ABD 2,52 3,60 -13,98 10,85 7,24 0,24 -0,19 3,15 -2,04 -1,42

Bk 5,16 1,85 -11,53 6,63 6,93 -2,00 -2,34 2,79 -4,73 0,48

Tablo 3.LPIYıllarınaGöreYıllaraGöreİhracatArtışAranları%

Kaynak:TheWorldBank,2018(TheWorldBank,2018j).

2012yılındakiihracatdaralmasınabaktığımızdaise%2’likbirazalışlaberaberLPI’de8.sıradan10.sırayagerilediğigözlemlenebilmektedir.Birleşikkrallıkörneğiiçinihraca-tınoransalolarakartmasıLPI’deBirleşikkrallık’ınyükselmesineetkietmektedir,diyebili-riz.Builişkidoğruorantıileaçıklanabilir.AynıdurumbüyükölçüdeABDiçindegeçerlidir.

Birleşik Krallık ve ABD’deki Ulaştırma KoridorlarınorthSeaMediterraneanCorridor; ABtarafındanyapılankuzeyDenizi-Akdenizko-

ridoru, kuzeydeki İskoç başkenti Edinburgh’dan, güneydeMarsilya ve Fos-sur-Mer’ninFransızlimanlarınakadaruzanır.İrlanda/İngiltere’yi,Belçika,Lüksemburg,HollandaveAlmanya’yabağlayarakbucoğrafyaiçersindeticaretikolaylaştırır.koridortamamlandı-ğındakuzeyDenizi limanlarını büyük Avrupa nehir havzalarıyla(Maas,Ren,Scheldt,Se-ine,SaoneveRhone)veFransa’nınFos-sur-MerveMarsilyalimanlarıylabağlayarakçokmodluulaştırmaimkânısunacaktır.Tamamlananbağlantılarlabirliktetrafikteönemlibirbüyümegörülmüş,havavekarayolutaşımacılığındanraylıtrentaşımacılığıylagüçlübir


modlararasıbirleşmegerçekleşmeyedevametmektedir(EuropeanCommissions,2018b).Bukoridortoplamda3.047kmuzunluğundaolupABiçinde30.000’denfazlatrenehizmetvermektedir.20milyontondanfazlayüktaşımacılığıyapılabilmekleberaberumutvericibirprojedir(EuropeanCommissions,2018c) .

nAFTAkuzeyAmerikakaraulaşımınınenbüyükikikarageçitinibirbirinebağlar.Bugeçitler,DetroitileMichiganarasıveLaredoileTeksasarasındakigeçitlerdir.BukoridornAFTA ticaretikapsamındayapılan ticaretin%65’inikarşılamaklaberaberbukoridorkarayoluulaşımmodundadahaetkindir.Quebec-ChicagoveBoston-Washingtonkoridor-larıkuzeyAmerikataşımacılıkfaaliyetlerininçekirdekbölgeleriolarakifadeedilmektedir.nAFTAveCUSTA(northAmericanFreeTradeAgreement-nAFTAveCanada-USATradeAgreement-CUSTA)’yagörekuzeyAmerikaulaştırmakoridorları;• Toronto-Windsor-Detroit-Chicago-Laredo-Windsor-Sarnia-Winnipeg• Vancouver-Seattle-LosAngeles-SanDiego-Tijuana• Montreal-newYork-Boston-Washington

nAFTA’nınkurulmasıyla(1994)birlikteABD’livekanada’lıoperatörlerABDiçindekidemiryoluhatlarınısatınalarakgenişbiruluslararasıdemiryoluhattıkurdular.

Amerika Birleşik Devletleri’nin Yük HareketleriABD’deyükhareketliliğigenelitibariylekamyonlarlataşınmakta;ancakuzunmesa-

felerde isedemiryoluve suyolu taşımacılığıdahaetkindir.Demiryolları ile kömür taşı-macılığı çoğunluklayapılmaklabirlikte iç suyollarıağıyladabuhacimliyükler tüketimdestinasyonlarınakadartaşınmaktadır.kargotaşımacılığındaisefarklıtaşımacılıkkombi-nasyonlarıkullanılmaktadır.DemiryolutaşımacılığıintermodalyüktaşımacılığındaklasikformlarolanaçıkrömorkyüklerivekapalıkonteyneryükleriniABDboyuncayaygınbirşekildetaşımaktadır.BüyükseriseençokPasifikkıyılimanlarıveChicago,Güneykalifor-niyaveTeksasileChicagovenewYorkarasındagerçekleştirmektedir.BirleşikDevletler-dekiuzunmesafeliyükkamyonutrafiği,nüfusmerkezlerini,limanları,sınırgeçişlerinivediğerbüyüketkinlikmerkezlerinibirbirinebağlayananayollarayoğunlaşmıştır(BureauofTransportationStatistics,2018b).

2015yılındaABDnakliyesistemigünlükortalama52,5milyardolardanfazladeğerdeyaklaşık49.3milyontonyüktaşımıştır.Ayrıcatonajın,2015ile2045yıllarıarasındayıldayaklaşıkyüzde1,4oranındaartacağıtahminedilmektedir.2012yılındatonbaşına1.772dolarolan ihracat; tonbaşına1.941dolarolan ithalattanve tonbaşına934dolarolanyurtiçisevkiyatlardandahayüksekgerçekleşmiştir(BureauofTransportationStatistics,2018b).

Yıllar2012 2015

Toplam İçHat İhracat İthalat Toplam İçHat İhracat İthalat

Toplam 16.896 14.901 864 1.130 17.978 15.983 920 1.075

karayolu 10.092 9.899 105 89 10.776 10.568 108 100

Trenyolu 1.616 1.481 53 82 1.602 1.459 55 89

Suyolu 884 502 68 313 884 544 95 246

Hava;Havavekarayolu 10 2 4 4 10 2 4 5


ÇokluTaşımacılık 1.311 309 596 406 1.346 324 615 407

BoruHattı 2.942 2.672 37 233 3.326 3.056 43 226

Diğer&Bilinmeyen 41 37 1 3 33 29 1 3

Tablo 5.nakliyeModunaGöreGönderiAğırlığı:2012,2015(MilyonTon)

Kaynak:BTS:2017(BureauofTransportationStatistics,2018b).

Tablo5.İncelendiğindekarayolutaşımacılığı iledahafazlayüktaşındığıgözlemlen-mektedir.Butabloda2012yılından2015yılınakadarulaştırmamodlarınagöreyükağır-lıklarıdeğerlendirildiğindeisetoplamdaartışmeydanagelmiştir.Buartışıniticigücüisekarayoluileboruhattıtaşımacılığıdır,diyebiliriz.

ABD’dekiticaretgeçitlerinineniyisi202,6milyardolarla(suyolutaşımacılığıağırlıklı)newYorklimanıgerçekleştirmiştir.ABD’deki25ticaretgeçidiuluslararasıyükticaretinin%61,5’inioluşturmuştur.newYork’tansonraLosAngeles,Laredo,JohnF.kennedyInter-nationalAirport,LongBeach’ieniyiticaretgeçitleriolaraksıralayabiliriz.ABD’ninençokmalticaretyaptığıülkeleri;Çin,kanada,Meksika,Japonya,Almanya,Güneykore,Birleşikkrallık, Fransa,Hindistan,Tayvan, İtalya, İsviçre,Hollanda , Brezilya, İrlanda,Vietnam, Belçika ,Malezya , Singapur,Hongkong, Tayland, İsrail, SuudiArabistan, Avustralya,kolombiyaolaraksıralayabiliriz(BureauofTransportationStatistics,2018b).

ÜLKELERİN LOjİSTİK EĞİTİMİ VE İNSAN KAYNAKLARI PROFİLİ

Birleşik Krallık ve ABD’nin Lojistik Eğitimi ve İnsan Kaynakları Pro-filiUSnEWS’in“EnİyiGlobalÜniversiteler” sıralamasına göre, 75 ülkeden 1372 üniversitenin

yer aldığı sıralamada en fazla sayıda üniversite bulunduran ülkeler ABD ve Birleşik Krallık’tır.US nEWS sıralamasına göre her iki ülkenin değerlerini beraber incelediğimizde (US-nEWS,2018a;USnEWS,2018b;USnEWS,2018c);

Birleşikkrallıkilk10’a2üniversite;ABDise8üniversite,Birleşikkrallıkilk20’ye3üniversite;ABDise16üniversite,Birleşikkrallıkilk50’ye6üniversite;ABDise30üniversite,Birleşikkrallıkilk100’e12üniversite;ABDise46üniversite,Toplamda,Birleşikkrallık80;ABDise242üniversiteilebusıralamayagirebilmiştir.Birleşikkrallık’ınUSnEWS’tekibazıüniversiteleri;UniversityofOxford,Universityof

Cambridge,ImperialCollegeLondon,UniversityCollegeLondon,king’sCollegeLondon,UniversityofManchester,UniversityofBristol,LondonSchoolofHygiene&TropicalMe-dicine,UniversityofSouthampton’dur.Buüniversiteleriniçinde;ImperialCollegeLondon,UniversityofManchester,UniversityofBristolveUniversityofSouthampton’da lojistikeğitimiverilmektedir.ABD’delojistikeğitimiverenveUSnEWS’egirenüniversiteleri;Mi-chiganStateUniversity,MassachusettsInstituteofTechnology,ArizonaStateUniversity,OhioStateUniversity,PennsylvaniaStateUniversity,Rutgers,theStateUniversityofnewJersey,UniversityofMichigan,StanfordUniversity,CarnegieMellonUniversity,UniversityofTennessee,PurdueUniversityvenorthwesternUniversityolarakverebiliriz.

İngiltere lojistik endüstrisi, ulusal ekonomiye önemli bir katkı sağlamakla birlikteyıldayaklaşık110 milyar dolarüretimsağlayıp2 milyondan fazla kişiye istihdam sağla-maktadır(GOV.Uk,2018a) .


ABD’deulaştırmavedepolamasektörüveilgiliendüstrilerde(otobüssürmektenüre-timotomobiliüretimine,limanvedemiryollarıinşaetmeyevebakımınıyapmayakadar)çeşitlirollerde13milyondanfazlainsanistihdamedilmiktedir.(BureauofTransportationStatistics,2018c).

SWOT ANALİZİ

Birleşik Krallık ve ABD’nin Lojistik Sektörü Açısından SWOT AnaliziBirleşikkrallık’ınveABD’ninbenzergüçlüyönleriarasındagenelaltyapısı,yetişmiş

vedonanımlı işgücü,enerjiüreticisi,eğitim-öğretim,bilgiteknolojilerikullanımıolmasıyeralmaktadır.Aynı zamanda,Birleşikkrallık’ın taşımacılık altyapısı,nüfus,deniz tur-izmi (kruvaziyer) veGlobal Fortune500’e20 şirketinin girmesidediğer güçlü yönleriolaraksaptanmıştır.Bununlabirlikte,ABD’nindiğergüçlüyönleri,esnekyenilikçi,GlobalFortune500’e123şirketiningirmesi,büyükbirpazarasahipolması,taşımacılıkürünleriüretmesi(uçak)vedolarıticarettekullanmasıdır.Birleşikkrallık’ınzayıfyönleri,karay-ollarıbağlantısınınolmaması,malticaretininaçıkvermesi,petrolithalatıveLondra’nınmülkaçısındanpahalıolmasıdır.ABD’ninzayıfyönlerinebakıldığındaisebüyükpazarlarauzak,dışticaretaçığı,petrolithalatçısı,coğrafibüyüklükolduğutespitedilmiştir.

Birleşikkrallık’ın fırsatları,dışpolitikadaküreselvizyon, finansve ticaretmerkezi,pazara giriş kolaylığı, Avrupa’nın en büyük 3. Ekonomisi olması ve ulaştırma koridor-larıdır.Bununlabirlikte,tehditleriiseABileilişkiler,enerjiithalatçısıolmasıveÇinekon-omisidir.Bunakarşılık,ABD’nin fırsatlarıdünyanınen teknolojikekonomikaltyapısınasahipolması,dünyanınenyoğunnüfusluülkelerindenolması,pazaragirişkolaylığıdır.ABD’nintehditiiseÇinekonomisidir.

SONUÇİşletmeleruluslararasıticaretyaparak,ülkelerindendahauzakpazarlarasınırötesi

ticarioperasyonlaryaparakkarlılığınıarttırmakvedahauzunömürlübirişletmeolmakistekleri için faaliyettebulunmaklabirliktebazıkurumlar sosyalyardımlarlabusüreciilerletmektedir.Uluslararasıticaretülkelerinfarklıticaripolitikalarındandolayıkarmaşıkve sorunsal bir yapıda gerçekleşmektedir. Çünkü ticareti yapılacakmal vehizmetleringümrük süreçleri bir çok ülkeye göre farklılık göstermekte, depolamanın, taşımanınve diğer lojistik faaliyetlerin etkileri işletmeler için bazı zorlukları da beraberindegetirmektedir.Buçalışmada,BirleşikkrallıkveABD’nindünyanınengüçlüaltyapılarınasahipolmalarındankaynaklıavantajlarıolduğugözlemlenmiştir.

Uluslararası ticarette taşımacılık ve ulaştırma sistemleri hayli büyük öneme sahip-tir.Adıgeçenbuülkelerinbulunduklarıcoğrafyavedemografikverileri incelendiğinde;ABD’nin dünya üzerindeki konumu itibariylemal üreten Asya ve Avrupa ülkelerindenhayliuzakolduğugözlemineulaşılmıştır.BumesafeninhemişletmelerhemülkeleriçingetirdiğisorunlarıaşmaküzerebellibaşlıçalışmalarınyapıldığıgözlenmişolupABD’nindünyanınenbüyükdenizlimanlarıileulaştırmamodlarınıçokiyibirşekildeentegresibirçokmaliyetkalemindepaydaşlarafaydasağlamıştır.Birleşikkrallıkise,Avrupaülkeleriile ticaretininneredeyseyarısını gerçekleştirmektedir.Hemdenizyolu taşımacılığıhemdedemiryolutaşımacılığıbuülkeyiAvrupa’yaçokiyibirşekildeentegreetmişolmasınarağmenAB’denayrılmakistemesiyakıngelecektebazıticarisorunlarındayaşanmasınanedenolacaktır.Herikiülkenin’debulunduğucoğrafyalardasınırkomşularıvekısame-safelidenizbağlantılıkomşuları ile ticari ilişkilerinikolaylaştıranulaştırmakoridorları(nAFTAveTEn-T)mevcuttur.Bukoridorlarlakomşularıileyaptıklarıticaretlerinbüyükkısmıgerçekleştirilmektedir.

Ayrıca,BirleşikkrallıkveABD’denufüsundengelibirşekildebüyümesisektörlerin


işgücüihtiyacınıiçdinamiklerlekarşılayabileceğiniortayakoyamaktadır.USnEWS’inyayınladığıdünyaynıneniyiüniversitelerilistesindeBirleşikkrallık’ın80

üniversitesiveABD’ninise242üniversitesibulunmaktdır.Sıralamayagirenüniversitel-erininbelirlibirmiktarındalojistikeğitimiverilmekleberaberherikiülkedekiSTk’lardaüniversitelerle işbirliğinegiderekTedarikZinciriveLojistikYönetimieğitimleridever-ilmektedir.

Herikiülkenin2018yılıLojistikPerformansİndeksiverilerinegöreincelediğimizdebenzerskorlardadüşükveyayüksekpuanlaraldıklarıgözlemlenmiştir.LPİ’dekialtboyut-larabakıldığındaGümrükveUluslararasıTaşımacılıkfaktörlerindedüşükpuanlaraldıklarıgözlenmiştir. Coğrafi olarak her iki ülkeninde kara sınırlarının karayolu taşımacılığınaengelolmasıveticaretortaklarıylahayliuzakmesafelerdebulunmasıanılanfaktörlerdedüşükskorlaralmasınınnedeniolaraksöyelenebilir.İngiltere’ninkarayolutaşımacılığınıManşTüneliileintermodaltaşımacılıklabirnebzedahiolsakolaylaştırsadabudurumundahadaiyileştirilmesiLPİ’deolumluyansıyacaktır.

ÇalışmadabelirlibaşlıklaraltındaBirleşikkrallıkveABD’ninLojistikPerformanslarınıetkileyen bazı uygarlık düzeyini de ifade eden faktörler belirlenmeye çalışılmıştır. Buinceleme yapılırken ülkelerin coğrafi, demografik, ekonomik, lojistik özelliklerini içinealangenişbiraraştırmayapılmıştır.YapılanbuçalışmadaLPIgenelsıralamavepuanla-mayı oluşturan; gümrükleme işlemleri, altyapı, uluslararası taşımacılık, lojistik hizmetkalitesi, takip edilebilirlik ve zamanında teslimbileşenlerinindahadetaylı incelenmesiLPIsıralamasınıetkileyentemelnedenlerinoratayakonmasındadahaayrıntılıvedoğrusonuçlarsağlayabilir.

KAYNAKLAR1. Babacan,M. (2003).Lojistik sektörününülkemizdekigelişimive rekabetvizyonu.,

EgeAkademikBakış,3(1):8-15.2. BEA.GOV2018.BureauofEconomicAnalysis(BEA.GOV),AllCountriesTotal-Inter-

nationalTradeandInvestmentCountryFacts.,https://apps.bea.gov/international/factsheet/factsheet.cfm?Area=000(erişimtarihi24.11.2018)

3. BEA.GOV2018.BureauofEconomicAnalysis(BEA.GOV),InternationalTradeinGo-ods and Services., https://www.bea.gov/data/intl-trade-investment/internatio-nal-trade-goods-and-services(erişimtarihi:24.11.2018)

4. BTS2018.BureauofTransportationStatistics,FreightFacts&Figures2017-Chap-ter3TheFreightTransportationSystem,https://www.bts.gov/bts-publications/fre-ight-facts-and-figures/freight-facts-figures-2017-chapter-2-freight-moved (erişimtarihi:01.12.2018)

5. BTS2018.BureauofTransportation Statistics., TET2017 - Chapter4 -Transpor-tation Employment., https://www.bts.gov/browse-statistical-products-and-data/transportation-economic-trends/tet-2017-chapter-4

6. BTS 2018. Transportation Statistics Report 2017., https://www.bts.gov/sites/bts.dot.gov/files/docs/browse-statistical-products-and-data/transportation-statis-tics-annual-reports/215041/tsar-2017-rev-2-5-18-full-layout.pdf (erişim tarihi:29.10.2018).

7. CEnSUS2018.UnitedStatesCensusBureau.,ForeignTrade.,https://www.census.gov/foreign-trade/statistics/highlights/top/top1712yr.html#total (erişim tarihi:25.11.2015)


8. Census2018.U.S.andWorldPopulationClock,https://www.census.gov/popclock/(erişimTarihi24.10.2018)

9. CIA2018.TheWorldFactbook,https://www.cia.gov/library/publications/the-wor-ld-factbook/geos/print_us.html(24.10.2018)

10. CIA.2018.TheWorldFactbook.https://www.cia.gov/library/publications/the-wor-ld-factbook/geos/print_uk.html(erişimtarihi20.10.2018)

11. European Commisson 2018. north Sea Mediterranean https://ec.europa.eu/transport/themes/infrastructure/north-sea-mediterranean_en(29.10.2018)

12. Europen Comission 2018. Statistical pocketbook 2018 https://ec.europa.eu/transport/facts-fundings/statistics/pocketbook-2018_en(erişimtarihi29.10.2018)

13. Export.gov2018.UnitedkingdomCountryCommercialGuidehttps://www.export.gov/article?id=United-kingdom-Distribution-and-Sales-Channels (erişim tarihi31.10.2018)

14. Export.gov2018.UnitedkingdomCountryCommercialGuidehttps://www.export.gov/article?id=United-kingdom-Express-Delivery(erişimtarihi31.10.2018)

15. GOV.U.k.2018.DepartmanofInternationalTrade(DIT).,TradeandStatisticalBook.,https://www.gov.uk/government/statistics/trade-and-investment-core-statisti-cs-book(erişimtarihi24.10.2018)

16. Gov.U.k.2018Roadfreightstatistics:April2017toMarch2018,https://www.gov.uk/government/organisations/department-for-transport/about/statistics#con-tents(erişimtarihi27.10.2018)

17. Gov.Uk2018.TheLogisticsGrowthReview.,https://www.gov.uk/government/pub-lications/logistics-growth-review(erişimtarihi25.10.2018)

18. GOV.Uk2018.Portanddomesticwaterbornefreightstatistics:datatables(PORT).,https://www.gov.uk/government/statistical-data-sets/port-and-domestic-water-borne-freight-statistics-port#all-port-traffic-totals-major-and-minor (erişim tarihi:12.12.2018)

19. OECD2018,Countrystatisticalprofile:UnitedStates2018/4https://www.oecd-ilib-rary.org/economics/country-statistical-profile-united-states-2018-4_csp-usa-table-2018-4-en(28.10.2018)

20. OECD2018.“Tradeingoodsandservices”https://data.oecd.org/trade/trade-in-go-ods-and-services.htm(erişimtarihi:0.12.2018)

21. OECD2018.“Unitedkingdom-EconomicForecastSummary(May2018)”.http://www.oecd.org/economy/united-kingdom-economic-forecast-summary.htm,http://www.oecd.org/eco/outlook/economic-forecast-summary-united-kingdom-oecd-e-conomic-outlook.pdf(erişimtarihi21.10.2018)

22. OECD 2018. Gross Domaestic Product., https://data.oecd.org/gdp/gross-domes-tic-product-gdp.htm(erişimtarihi:24.11.2018)

23. OECD2018.Unitedkingdom-EconomicForecastSummary(May2018). http://www.oecd.org/economy/united-kingdom-economic-forecast-summary.htm,http://www.oecd.org/eco/outlook/economic-forecast-summary-united-kingdom-oecd-e-conomic-outlook.pdf(erişimtarihi21.10.2018)

24. OnS2018.UkBalanceofPayments,ThePinkBook:2018.,https://www.ons.gov.uk/economy/nationalaccounts/balanceofpayments/bulletins/unitedkingdombalance-ofpaymentsthepinkbook/2018(erişimtarihi27.10.2018)


25. OnS2018.OfficefornationalStasistics,Unitedkingdompopulationmid-yearesti-mate, https://www.ons.gov.uk/peoplepopulationandcommunity/populationand-migration/populationestimates/timeseries/ukpop/pop(erişimtarihi:20.10.2018)

26. OnS2018.Office fornational Stasistics.GrossDomosticProduct :q-on-q4growthrate cvm sa & https://www.ons.gov.uk/economy/grossdomesticproductgdp/time-series/ihyr/ukea(erişimtarihi21.10.2018)

27. OnS 2018. Office of national Statistics., What is GDP., https://www.ons.gov.uk/economy/grossdomesticproductgdp/articles/whatisgdp/2016-11-21, Erişim tarihi23.10.2018

28. SelectUsa2018TheLogisticsandTransportationIndustryintheUnitedStates.,ht-tps://www.selectusa.gov/logistics-and-transportation-industry-united-states (eri-şimtarihi:01.12.2018)

29. T.C.DışişleriBakanlığı2018.Ülkekünyesi,http://www.mfa.gov.tr/ingiltere-kunyesi.tr.mfa(erişimtarihi:20.10.2018)

30. T.C.TicaretBakanlığı2018.DışTicaretPolitikasıveVergiler.,https://eb.ticaret.gov.tr/portal/faces/home/disIliskiler/ulkeler/ulke-detay/ABD(erişimtarihi:06.12.2018)

31. Tanyaş,M. (2015).İstanbulLojisitkSektöranaliziRaporu(MÜSİADAraştırmaRa-porlarıno:95).MUSİAD.İstanbul.

32. TCTicaretBakanlığı2018.,DışTicaretPolitikasıveVergiler.,https://eb.ticaret.gov.tr/portal/faces/home/disIliskiler/ulkeler/ulke-detay/%C4%B0ngiltere (erişimtarihi:06.12.2018)

33. TheWorldBank2018.GDPgrowthannual.,https://data.worldbank.org/indicator/nY.GDP.MkTP.kD.ZG?end=2017&start=2000.(ErişimTarihi,23.10.2018)

34. TheWorldBank2018.LPIveGDPgrowthannual.,https://lpi.worldbank.org/;(Eri-şimTarihi,23.10.2018)

35. TheWorldBank2018.WorldProductCountryGrowth%”.,https://wits.worldbank.org/CountryProfile/en/Country/WLD/StartYear/2007/EndYear/2016/TradeFlow/Export/Indicator/CnTRY-GRWTH/Partner/GBR/Product/all-groups# (erişim tari-hi:15.12.2018)

36. TheWorldBank2018.GDP currentUS$,WorldBanknational accounts data, andOECDnational Accounts data files., https://data.worldbank.org/indicator/nY.GDP.MkTP.CD?locations=GB,erişimtarihi23.10.2018

37. TheWorldBank2018.InternatıonalLPI.,https://lpi.worldbank.org/international/global(ErişimTarihi,23.10.2018)

38. The World Bank 2018. Logistics in the Global Economy, https://openknowled-ge.worldbank.org/bitstream/handle/10986/29971/LPI2018.pdf (erişim tari-hi29.10.2018)

39. TheWorld Bank 2018. LPI About., https://lpi.worldbank.org/about erişim tarihi(28.10.2018)

40. TheWorldBank2018.Unemployment, total (%oftotal labor force)(nationalesti-mate) https://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.nE.ZS (erişim tarihi28.10.2018)

41. TheWorldBank2018.UnitedStatePopulationhttps://data.worldbank.org/indica-tor/SP.POP.TOTL?end=2017&locations=US&start=1960&view=chart(24.10.2018)

42. US nEWS 2018. Best Global Universities in the United kingdom., https://www.usnews.com/education/best-global-universities/united-kingdom (erişim tarihi:14.12.2018)


43. USnEWS2018.GlobalUniversities Search., https://www.usnews.com/education/best-global-universities/search?country=united-states(erişimtarihi:14.12.2018)

44. USnEWS2018.HowU.S.newsCalculatedtheBestGlobalUniversitiesRankings.,ht-tps://www.usnews.com/education/best-global-universities/articles/methodology(erişimtarihi:14.12.2018)

45. WITSWorldBank2018.UnitedkingdomGDPpercapitaconstant2010u$$2012-2016.,https://wits.worldbank.org/CountryProfile/en/Country/GBR/StartYear/2012/EndYear/2016/Indicator/nY-GDP-PCAP-kD#,23.10.2013

46. WITSWorldBank2018.UnitedkingdomTradeSummary;2012-2016.https://wits.worldbank.org/CountryProfile/en/Country/GBR/Year/2013/SummaryText(erişimtarihi23.10.2018)

Cemiyetler Kanunu ile Osmanlı Birliğini Sağlama Çabası

Bülent KARA1

1 Dr.Öğrt.Üyesi,kırşehirAhiEvranÜniversitesiFen-EdebiyatFakültesiTarihBölümü

CHAPTER92

Bülent KARA 353

GİRİŞİnsantopluluklarınınözgüriradeleriveidealleriylekurulandevlet,kendisininvaro-

luşnedeniolantopluluklarıdıştehlikelerekarşıkorumayıbirvazifeaddederkenbazenelindetuttuğugücükendisinioluşturanlarakarşıgerekorantılıvegerekorantısızşekildekullanabilmektedir.Devlet,otoriterbiryapıyasahiptirvetarihinneredeyseherdevrindekutsalbiranlamkazanarakkendisinikuranlardanveyaşatanlardandahabüyükbirkıy-metesahipolmuştur.Buyönüyledevlet“kendiyapar,kenditapar”anlayışınınbaşkabirtezahürüolmuştur.Buanlayıştarihinpekçokdevrindeegemenolduğuiçindevletkutsal-laşmışveyakutsallaştırılmışvebununsonucundabireydevletiçindiranlayışıgelişmiştir.Bireyinikinciplanaatıldığıbuyaklaşım,zamaniçerisindedini,siyasi,maliveaskerianla-yışındeğişmesiiledeğişimeuğramıştır.kutsalsayılanyöneticiveyadevletineleştirilme-sininhattabireyinbunlarınüstündetutulmasınıngerektiğinisavunandüşünceleryavaşyavaşdaolsaeylemedönüşmüştür.Busüreçteönplanaçıkanbeklentiler,bireyindahaözgürbırakılması vedevletinbireyin ihtiyacını karşılamagörevini üstlenmesi şeklindeifadebulurken,devletinveyöneticilerininmeşruiyetideancakbunlarısağladığıorandakabulgörmeyebaşlamıştır.

Modernanlayışlakabul edilenveönplana çıkanbireyinözgürlüğükavramızamaniçerisindedevletlebireyarasındahaklarıntespitisorununuyaratmıştır.

Özgürbir bireyhangi haklara sahipolmalıdır?Hakların tespiti zamana, elde edilipkullanılmasıise“devletbenim”diyenyöneticilerledevletikuranhalkınmücadelegücünebağlıolarakdeğişebilmektedir.BahsedilenbusürecinOsmanlıdevletindekigelişimidefarklılıklar göstermiştir.Her şeydenönceOsmanlıdevleti bünyesindedini ve etnik an-lamdapekçokunsurbiraradayaşamıştır.Osmanlıegemenliğialtındayaşayanveİslaminancınasahipolantopluluklar“millet”anlayışıiçerisindebiraradatutulabilirken,Fran-sızİhtilali ileyayılanmilliyetçi fikirlersonrasındaçokulusluhersiyasioluşumgibiOs-manlıdevletiyöneticileridefarklılıklarıbiraradatutabilmekiçinyenideğerlendirmeleryapmayıkaçınılmazgörmüştür.OsmanlıDevletitarihindeMeşrutiyetdiyetanımlananve1876ile1908yıllarındaolmaküzereikikezuygulanmafırsatıbulandenetimlimutlakıyetyönetimi,dışveiçbaskılarıngörüntüdeşekildeğiştirerek“arzuya”dönüşmüşhalidir.BudönemdeişbaşındaolanOsmanlıyöneticilerininamacı,yönettikleridevletiniçhuzurunuözgürlüklersayesindesağlayarakiçeridesağlananesenliğinverdiğienerjiiledışsorunla-rınçözümüneodaklanmaktır.

Özgürlük mücadelelerinde toplumdan topluma ve zaman bakımından farklılıklarolduğugibitepkiyigöstermebiçimiaçısındandadeğişikliklergözlenebilmektedir.

Avrupa’dazenginleşenburjuvasınıfısiyasalhaklartalepederken,sermayeyoksunuOsmanlı toplumundaböylebir sınıfınortayaçıkmaması (Ahmad,2007:44;SaidHalimPaşa:Tercüman,1001TemelEser:9:60)veözgürlükmücadelesianlamındaAvrupaileeşzamanlılığınoluşmamasıOsmanlıileAvrupaarasındakitoplumsalfarklılığınsadecekü-çükbirboyutudur.

OsmanlıileAvrupaarasındakibusiyasalyoksunluğavefarklılığarağmenOsmanlıyö-netimialtındabulunanvegenelanlamdadinvedilalanındadevletinaslikurucularındanayrıolanhalklardanartıkfarklıvegüçlüsesleryükselmeyebaşlamıştır(kodaman,1983:168-174).

Özgürleşmeninbireyinsadecesosyalvesiyasalhaklarıylasınırlıkalmayanvebütünekonomiksınırlarınkaldırılmasınıdagözetenbiranlayışayöneldiğinideayrıcagörmekvebelirtmekgerekir (Oran,1990:22-26). Ekonomikgücüelinde tutanegemengüçler,ekonomikcazibemerkeziolarakgördükleriyerlerdeçoğuzamanözgürleştirmeprogra-mıylaköklüdeğişiklikleryapabilmektedir(Yerasimos,1986:11;Cem,1989:246).


Osmanlıtoplumuaçısındanözgürleşmesürecihernekadar1808tarihliSenediİtti-faklabaşlatılsada genel kabul1839 tarihliTanzimatFermanıüzerindeyoğunlaşmıştır(Çavdar,1995:21-22;Lewis,1984:77,107-108,124).

HerülkedeolduğugibiOsmanlıDevletindedebireyiönplanaçıkaran,bireyinistek-lerineönemverenhareketlerözgürleşmeolarakgörülmüşveyinebirçokülkedeolduğugibiburadadaayrılıkçıhareketlerstatüsündedeğerlendirilebilmiştir. İsterözgürleşme,isterdemokratikleşmeisterseayrılıkçıhareketlerdensin,taleplerI.veII.Meşrutiyetdö-nemindehızkazanmışveBatılıdevletlerinisteyipdestekledikleribusüreçtavanyapar-kenOsmanlıDevletiniömrünütüketmenoktasınagetirmiştir.Başkabirsöyleyişle,siyasalzenginlikOsmanlıDevletiaçısındançöküşün, “Anasır-ıOsmaniye”adına isedağılmanınifadesiolmuştur.ModernanlamdabirmilletyapısıoluşturulamayanOsmanlıtoplumundadevletzafiyeteuğradıkçaBatılıdevletleridearkasınaalangayrimüslimunsurlarbütünselyapıdankopmuştur.OsmanlıDevletininsiyasalvarlığınınsonayaklaşmasınıhızlandıranbudönemaynızamandabirsiyasalkültüroluşturmuşveOsmanlıDevletininyıkılmasın-dansonrakurulanTürkiyeCumhuriyetiDevletindeanayasalveparlamenterbirsisteminegemenkılınmasınıisteyenkuşaklarınoluşumunakatkısağlamıştır.

ModerndevletanlayışındasavunulanveartmasıtalepedilenSTk’(SivilToplumku-ruluşları)larI.veözellikleII.Meşrutiyetsonrasındakendisiniönemliölçüdehissettirmişbasınveeğitiminşekillenmesinderoloynamıştır.

II.Meşrutiyet’in ilanı gelenekselOsmanlı yönetimanlayışındaönemlideğişik-liklereyolaçmıştır.Budeğişiklikleresasenbütünlüğüsağlamlaştırmavesürdürmeadınameşrutiyet savunucularının zaten arzusudur. Hatta denilebilir ki, amaca ulaşmanın ilkadımıolarakmeşrutiyetilanedildiğizamanbubaşarı101paretopatışıylailanedilmişveçeşitlikutlamalaryapılmıştır.Oysa101topatışıylailanedilenMeşrutiyet’inOsmanlıülkesinin101yerleşimyerindehükmününgeçtiğinisöylemekdahitartışılacakbirkonuolmuştur.Meşrutiyet’inkesinolaraktartışılmayacakbiryanıvardırki,oda;beklenenbir-liğin aksine “çatışmanın ve ayrılığın” (Tunaya, 1981: 273)arttığı bir dönemolduğudur.Tunaya’nın; “…Meşrutiyetinsiyasalyaşamınaetkinolanbirdernektürüdeayrılıkçıce-miyetlerdir.Anadolu’yuçevreleyenbölgelerde,Rumeli’de,DoğuillerindeveArapülkele-rindegörünürdeedebiyatveyasosyalyardımamaçlı,aslındatamamensiyasalcemiyetlerkoşullarınbaskısıaltındaortayaçıkmışlardır.Bunlarınötekicemiyetlerdenfarkıyalnızcamilliyetçiolmalarıdeğilfakatdoğrudandoğruyaözerklikvebağımsızlıkamaçlıveeylemciolmalarıdır…”(Tunaya,1998:14)sözüyukarıdakiçıkarımınaltyapısınıoluşturmaktadır.1

1. İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ’NİN MERKEZİ YAPIYI GÜÇ-LENDİRİLME GİRİŞİMİII.Meşrutiyet’inilanınıgerçekleştirenİttihatveTerakkihemkendisinehemdeMeş-

rutiyetyönetiminekarşıoluşabilecekmuhalefetiengellemeamacınayönelmiştir. İttihatveTerakki’ninbuamacavarmaadınauyguladığıpolitikaisemerkeziyönetimigüçlendir-meyeyönelikolmuştur.İttihatveTerakkiyöneticilerininhesaplarınagöre,merkezioto-riteningüçlendirilmesisiyasalyaşamdakendikonumlarınısağlamlaştırırken,ilerideelealmayıdüşündükleriyeniliklerkonusundadaellerinikuvvetlendirip,yollarınıaçacaktır.

Meşrutiyet’in ilanından önce şikâyet edilen ve hatta tepkisel olarak insanların birarayagelmelerinderoloynayanistismarlar,Meşrutiyet’inilanındansonradaçoğuzamanözgürlüktanımıiçerisindevefazlasıylasürdürülebilmiştir.Buartıştahiçşüphesizafyasa-larıyla(Ceride-iAdliye,C.2,S.22-23-24,1340,s.796)hapishanelerinboşaltılmasıönemliroloynamıştır.Hergeçengünkarışıklığınartması1890tarihli“SerseriveMazanne-isu

1 Rumların bu tür örgütlenmeleri daha sonraki zamanlarda da devam etmiştir. Ali Güler, Yakın Tarihimizde Pontus Meselesi ve Rum-Yunan Terör Örgütleri, Ankara, 1995.

Bülent KARA 355

nizamnamesi”2nietkisizleştirmişvebasınındakonuyatemasetmesi(İkdam,no:5173,18Ekim1908,s.3)hükümetiyenibirSerserinizamnamesihazırlamayateşviketmiştir.

ZaptiyenezaretimevcutSerserinizamnamesi’ninvarolan10maddesine3maddedaha ekleterek asayişi sağlayabileceğini düşünmüş ve yeni düzenlemeyoğun itirazlararağmenŞura-yıDevlettarafındankanun-ıEsasi’nin36.maddesigereğinceMeclisaçıldık-tansonraonaylanmasıkaydıylakabuledilmiştir(Olgun,2008:248).

BukanununbiranönceçıkarılmasıgerekliliğineSadrazamHüseyinHilmiPaşa’nınmeclisteokunan: “…Şu sıradaDersaadette tahaddüsetmekteolanvukuatı zabıta, (ka-rabekir,1995:334–337)hernekadarEvrakıHavadisinvebazıeşhasınizameyledikleriderecededeğilsedePayitahtıSaltanatıSeniyedeemnüinzibatınkemaliderecetakririyleani vukuatınbile ademihudusuhasbelvazifeHükümetçebittabi arzu edileceğindenvevukuatımütehaddisenin ekseri ilanıMeşrutiyetimüteakipDersaadet hapishanesindensalıverilenveserseritakımındanolanmahkûminilemüsaadatıvakıadanbilistifadetaşra-nınhertarafındaDersaadetegelenvemiktarı10binraddesinevaranserseriler…”(Mec-lis-iMebusanZabıtCeridesi(MMZC),1982:I.Sene,C.V,s.684)içeriklitakririönemlibiraçıklamagetirmiştir.

HüseyinHilmiPaşa’nın sadece İstanbul’daki “serseri” sayısını10.000 ilebelirtmesibileolayınvahametiniortayakoymuştur.Sadrazamıngönderdiğibutakrirmebuslarüze-rindegereklietkiyiyapmışvekonugündemealınmıştır.konununhızlıbirşekildeelealın-masınagazeteciHasanFehmi’ninöldürülmesi,31MartVakası’nıngerçekleşmesi(kutay,1977:138–140)veHareketOrdusukumandanıMahmutŞevketPaşa’nınmeclisegönder-diğisertuyarıdaetkietmişhattayenimaddelerineklenmesineyolaçmıştır.

İttihatveTerakki’ninçıkarmayaçalıştığıbirdizikanunyukarıdadaifadeedildiğigibikendisininkonumunugüçlendirmeyeyönelikti(Yıldız,2001:79,82)veonuniçindemec-lisgörüşmelerindeoldukçayoğuneleştirilereuğramıştır.İttihatveTerakkibueleştirilererağmenyinedeistediklerinienazındankanunkapsamındaeldeetmiştir.İttihatveTerak-ki’ninözelliklegayrimüslimmebuslarıneleştirisinerağmençıkarmayamuvaffakolduğukanunlardanbirideCemiyetlerkanunuolmuştur.YoğuntartışmalarsonrasındaCemiyet-lerkanunukabuledilmiştirancakkanununuygulanmasındaİttihatveTerakki’ninaynıbaşarıyaulaştığınısöylemektarihselsüreçiçerisindepekmümkündeğildir.

2. MECLİS-İ MEBUSANDA CEMİYETLER KANUNU ELE ALINI-YOR Meclis-iMebusanda20’yeyakınRummebusİttihatveTerakkiileçatışmahalindeol-

muştur.BuRummebuslariçerisindeenkavgacıolanıYorgiBaşoEfendi’dir(kutay,1975:755).İttihatveTerakki’yekarşıdiğerpartilerleittifakyapmışolanbuRummebuslar,Ati-nailedebağlantılarınıdevamettirmişhattaİzmirMebusukarolidiEfendiAtinaÜniversi-tesindeöğretimüyeliğigörevinisürdürmüştür(Tunaya,1988:504–505).

OsmanlıMeclis-iMebusanınınbirinciyasamayılındadörtBulgarasıllımebus3bulun-maklabirliktemeclisteküçükbirMakedonyagrubuoluşturulabilmiştir.Balkanlımebus-largrubununArapveRummebuslarcadadesteklendiğidüşünülürseönemlibirittifakınyapıldığıkolaycaanlaşılır(Yavuz,1990:24).Buittifakınistisnasıkiliselerkanunugörüş-melerindeortayaçıkanRumveBulgarayrılığıolmaklabirlikte,ÇetelerveCemiyetlerka-nunugörüşmelerindeittifakyenidenoluşturulmuştur(Tunaya,1988:519).

OsmanlıMeclis-iMebusanındagörevüstlenenmebuslarınbirözelliğikanun-ıEsasi’nin71.maddesini(kili,Gözübüyük,1985:39)hükümsüzkılarakbölgeleriylebağlıkalmaları ve ayrılıkçı örgütlerin üyesi olmalarıdır. Mebusların bu durumu çok uluslu

2 Kendisinden ancak fenalık beklenen kimse. (Devellioğlu,1986: 703)3 Bu konuda farklı rakamlar söz konusudur. Bkz. (Öztürk, 2005,88).


Osmanlıparlamentosu içindeetnik “emredicivekâlet”4 (Tunaya,1988:520)anlayışınıdoğurmuştur.Buanlayışındoğalbiryansımasıolarakdenilebilirki,parlamentodakigayri-müslimmebuslar“ittihad-ıanasır”yanlısıbirtutumsergilemeyeçalışmışolsalardagenelolarak inandırıcı olamamışlardır.Diğer taraftan İttihad-ı anasır idealini benimsemeyengayrimüslimmebusların,iradeleridışındagelişensorunlarıdilegetirirkenmilliyetçiduy-gularakapılmaları(Saray,1999:33)vebuduygularsonucundadadüşüncelerinimeclisoturumlarındaaçıkçasöylemeleri“ittihad-ıanasır”idealinihergeçengünbirazdahaim-kânsızlığasürüklemiştir(Tunaya,1988:520).

1908yılıitibariyleOsmanlıülkesindefaaliyetgösterenvesayılarıyaklaşık110Bulgar,80Rum,30Sırpve5Ulaholarakverilençetelerinvarlığıgayrimüslimmebuslarınparla-mentoiçerisindediğerlerinekarşıbazenalaybazenmeydanokumayavarancesaretine-redenaldıklarınıaçıklarniteliktedir.nitekimdöneminsadrazamıHüseyinHilmiPaşa’nın:“…Çetelerokadarçokturkibiriniimhaetsenizyerinebaşkasıgeliyor.Yanibirseneiçinde20,30bazen80çete imhaedilmişolduğuhaldeçetelerinadediniazaltamadık.” (Tuna-ya,1988:521)sözlerienyetkiliağızdanOsmanlıDevletininkarşıkarşıyakaldığısorunutümaçıklığıylaortayakoymuştur.

OsmanlıparlamentosundabulunangayriTürkmebuslarınittihad-ıanasırpolitikası-nakarşıtakındığıolumsuztavrınbolcagörüldüğükonulardanbirisiCemiyetlerkanunuolmuştur.

CemiyetlerkanunuMeclis-iMebusanın25Mart1909tarihli53.birleşiminin2.oturu-mundaEdirneMebusuTalatBey’in:“İttihatveTerakkiCemiyetiileevvelveahirteşekküledensaircemiyetlerintabiolacaklarıkuyûdukanuniyeyiiraeedecekbirlayıhainizami-yeninseriantanzimvemecliseirsalilabütolduğundan,bubaptakitekliflayihasınıihzaretmeküzereişbutakririnencümen-imahsusunahavalebuyrulması”(MMZC.,1.Sene,C.II,İ.1,İ.53,s.650)içeriklitakririylegündemegelmiştir.

TalatBey’inverdiğibuönergemeclistehiçgörüşülmedenLayihaEncümeninegönde-rilmişveLayihaEncümeni:“…Filhakikatakrirdemünderiçtekalifşayanıiltifatgörülmek-le,aleniyetesasınamüstenitolarakcemiyethakkındabirkanununvücudulabütolduğun-dan,olsuretlebir layıhaikanuniyetanzimolunmaküzerekeyfiyetinmakam-ısadareteiş’arı.”(MMZC.,1.Sene,C.II,İ.1,İ.54,s.687)cümleleriylekararınıbildirmiştir.

5Mayıs1909tarihindekonuylailgiliolarakMeclis-iMebusanasadarettezkeresigel-mişbutezkereile1,2,6,7,8,10,14,18,20.maddelerdedeğişiklikveaçıklama11,12,13.maddeleringözdengeçirilmesiveihraçla11.maddemakamınakonmaküzerebirmaddeyazılmasıkararımeclisesunulmuş,meclisdebutezkereyiDahiliyeEncümeninehavaleetmiştir(MMZC.,1.Sene,C.III,İ,74,s.498).

DâhiliyeEncümeniçeşitlideğişiklikleryaptıktansonratezkereyimeclisegöndermişvemeclis6Haziran1909tarihli96.bileşimindekonuyugörüşmeyeaçmıştır.

CemiyetlerkanunuhakkındailksözüDersimMebusuLütfiFikriBeyalmış,yaptığıko-nuşmadacemiyetlerintarihigelişimsüreçlerivebukonuyailişkinçeşitliülkelerdekiyasaldüzenlemelerhakkındaayrıntılıbilgivermiştir.LütfiFikriBey:“…Altı,yediyüzsenedenberibaşka idaredeyaşamış,hususiolarak, şahsiolarak teşebbüsüolmayanbirmemle-ketteböylealelhusussonotuzsenede,dehşetliistibdatiçindehakkıteşebbüsüşahsisinikaybetmişbirmemleketteböylebirdenbireFransa’nınancakaltmışseneevvel iktisabettiğibirhakkıiçtimaiyeyibumemleketenasılverelim.”(MMZC.,1.Sene,C.IV,İ..96,s.472)eleştirisiniyaparak,şahsencemiyetlerinkurulmasınakarşıolmadığınıancakbununhü-kümetizninebağlanmasıgerektiğiinancınıtaşıdığınıdilegetirmiştir.

4 Mebusun tüm ülkenin değil de yalnızca seçim bölgesinin istekleri çerçevesinde hareket et-mesi ve buna uyması

Bülent KARA 357

ManastırMebusuTroyannaliEfendi,cemiyetteşkilederkenizinalmanındoğrubiruygulamaolmadığını,cemiyetlerinyasaklanmasıdurumundaanasır-ıOsmaniyeninbozu-lacağınıveeskidenolduğugibiOsmanlıBulgarları,OsmanlıRumları,OsmanlıSırplarıcinsvekavmiyetiitibariylegelipkulüpteşkiline,cemiyetteşkilinemaniolunursabunlarıneskidönemdeolduğugibigizliörgütlenmeleregidecekleriuyarısındabulunmuştur(MMZC.,C.IV,İ.96,s.473).

Trayan Efendi konuşmasının devamında; Rumeli’de Arnavut, Bulgar, Rummeşruti-yetkulüplerivar.Bunlarmeşrutiyetikorumakvegüçlendirmekiçinçalışıyorlar.31MartVak’asındaRumeli’ndengelmişolanbukuvvetlerHareketOrdusu’ylagelipMeşrutiyetimuhafazaettilerhatırlatmasındabulunmuştur(MMZC.,C.IV,İ.96,s.473).

TrayanEfendi’yegöre,cemiyetkurmakiçinhükümettenizinalmayagerekyokturveyinecemiyetinkanun-ıEsasi’yeaykırıbiryönüsözkonusuysacemiyetinaçılmasınaizinverilmemelidir.

SelanikMebusu Velahof Efendi ise daha somut örneklerle hiç birmeşruti devlettekavmiyetvecinsiyetesasıveunvanlarıylasiyasicemiyetlerinkurulmasınınyasakolmadı-ğınadeğinmişveAvusturyaörneğinivermiştir.VelahofEfendikonuşmasınındevamındakendisininnasyonalistolduğunuvebütünOsmanlıunsurlarınınistediklerisiyasicemiyetikurmahürriyetinesahipolmasıgerektiğinibelirtmiştir(MMZC.,C.IV,İ..96,s.475).

Cemiyetlerkanunugörüşmelerindegayrimüslimmebuslarınsıksıkhitabetkürsüsü-neçıkmasıesasendikkatçekmeninötesinde ittihad-ıanasır idealiningerçekleştirilme-sininönündekiönemlibirengelingörüntüsüdür. İttihatveTerakkihernekadarbütünolumsuzluklara rağmen bu idealin peşinden koşmuşsa da, meclis içerisindeki “biz veonlar”farklılığınınönünegeçememişvezorunluluklarmevcutsorunlarısadeceötelemişveyaötelemeyeçalışmıştır.

Farklılıkların tahrikve teşviklerlekabartılmış farkındalığı,Osmanlı toplumunuyenikaoslara sürüklemiştir. Mebusların ve basının farklılıkları körüklemesinin sonucu iseBismarck’ınbirzamanlarsöylemişolduğu:“Herulus,hırçınbasınınınkırdığıcamlarıeryadageçödemekzorundadır” (Earle,1972:206)özlüsözünü testetmek içinyenibirtatbikatalanıoluşturmuştur.

CemiyetlerkanunugörüşmelerindekozanMebusuHamparsumMuradyanEfendi:“…Demekkibirinsan,birmilleti,birahaliyianlamakiçinserbestbırakmalıdırkisöylesin.nekadaristersesöylesin,nekadaristerseyazsın.Çünküyazmakla,söylemeklebiradamın,birmilletinmülahazası,gidişatıanlaşılır…EğerbizdesekkiErmeni,Rum,Bulgarlarabu-radahaficemiyetlerteşkiledinonlarhaficemiyetlerteşkiletmeyeceklerdir.Onlaristinkafeder,eminolunuz…”(MMZC.,C.IV,İ.96,s.476)demiştir.

Cemiyetlerkanunu görüşmelerinde adeta bir kapışma izlenimi sezilmektedir. Türkmebuslarcemiyetlerinkontrolünden,gayriTürkmebuslariseserbestçeaçılmasındanvefaaliyetgöstermesindenyanasözsöylemiştir.

konyaMebusuMehmetVehbiEfendi’nin“…şuhalde,herzamaniçinteşekküledecekolancemiyetlerinbirkanunatebaiyettlerilazımdır,kanunsuzolmaz,okanunda,ocemiye-tinhattıhareketinitayinederveoturupkalkacağısurettaayyüneder…”(MMZC.,C.IV,İ.96,s.477)sözüneErzurumMebusuOhannesVarteksEfendi:“…Gidipcemiyetlerinidareleriniteftiş etmeyenehakkı var?Öyle isehepimiz evlerimizinkapısını açıkbırakalım, yatakodalarımızıaçıkbırakalım.Hükümetistediğivakıttagelsinbirşeyyapıyormuyuzbaksın.Oolmazefendim.nasılkibiradamınevinegirmekmemnudur,cemiyetinevinedegirmekmemnudur”(MMZC.,C.IV,İ..96,s.478)sözlerinisarfetmiştir.

VarteksEfendi’ninkonuşmasısırasındameclisteufakbirgerilimyaşanmışveardın-danManastırMebusuPançedorefEfendisözalarak:“…nekadarmüsaadekâranedavra-nırsakdevletimiziçinokadardahaiyiolur”(MMZC.,C.IV,İ.96,s.479)demiştir.


Cemiyetlerkanunugayrimüslimmebuslardarahatsızlıkyaratmışbunedenlekanununçıkmasınımümkünmertebeengellemekveyageciktirmekiçinçeşitliyollarabaşvurmuş-lardır.Buengellemegirişimibazen toplantılarakatılmamayönündebazendePiriştineMebusuSavaStanyaviçEfendi’nin;“Efendim,banakalırsabugünbizbuyenikanunlayiha-sınımüzakereetmemeliyiz.Çünkübudevre-iiçtimaiyemizhitambuluyor…bunugelecekseneyetalikedelim”(MMZC.,C.IV,İ.96,s.481)şeklindekioyalamataktiğiileolabiliyordu.

Fakatbütünbuengellemelererağmengörüşmelerdevamettirilmiştir.İstanbulMebu-suHallaçyanEfendi:“…bizHükümet-iOsmaniyemizdeonlardan(Fransızlardan)dahadaçabuk,onlardandahamükemmelsurettehürriyetimiziteminedeceğiz”(MMZC.,C.IV,İ.96,s.483)içeriklihitabıylacemiyetlereserbestiyetalanındaFransızlarıntanıdığıözgürlüğüdahiyeterlibulmayarakonlarıdageridebırakacakbirdüzenlemeidealiortayaatmıştır.

YapılangörüşmelersonrasındaoturumabirsaataraverilmişvesonraReisvekiliAh-metTalatBeyefendibaşkanlığındaikincioturumaçılmıştır.İkincioturumdailksözüalanUrfaMebusuSaffetEfendiCemiyetlerkanunu’nukasdederek:“…Eğerkabuledilecekolur-sa,Cenab-ıHakkıninsanlaraihsanbuyurduğubirtakımhukukumukaddeseyetecavüzet-mişoluruz…”(MMZC.,C.IV,İ.96,s.495)demiştir.

kürsüyegelen,SerficeMebusuYorgiBoşoEfendi,kanungörüşmelerinedeğindiktensonrakonununmeclisgündeminegelmegerekçesineşuçarpıcısözlerleizahatgetirmiş-tir:“…BazılarımızİttihatveTerakkiCemiyeti’ndenkorkuyordu.Onlardayinebaşkacemi-yettenkorkuyorlar”(MMZC.,C.IV,İ.96,s.496).BoşoEfendi’ninpekyabanaatılamayacakolanbusözlerineReisvekiliTalatBeyefendi:“İttihatveTerakkiCemiyetihiçbircemiyettenkorkmadı”cevabınıverdiktensonrasözhakkıalanBayazıtMebusuSüleymanSudiEfen-dişukonuşmayıyapmıştır:“…Binaenaleyh,seviyeiirfanımızdahimahduttur.Bizsiyasetimülkiyemizinefikrevenemaksadamüstenidenşimdidenİngiltere’yeveFransa’yavesairunsuruvahidedenibaretolandevletleretemasvetatbiketmekistiyoruz.Bu içtimaatınicrasımemleketimizdegayetmuzırvevahimhallerintaçettireceğineşüpheyoktur.Şayetböylebiriçtimaataböyleserbestaneruhsatvesalahiyetverilirse,nihayetazbirmüddetzarfındanetayicimuzırrasınımüşahadeedeceğimiztavzihtenvârestedir”(MMZC.,C.IV,İ.96,s.496).

SüleymanSudiEfendi’ninkanunhakkındakibuhitabetiyleoturumsonaermişvebirsonrakigörüşme13Haziran1909tarihinde,AhmetRızaBey’inbaşkanlığınıyaptığı101.toplantının2.oturumundaolabilmiştir.BuoturumdadahaçokTürkmebuslarınkonuş-masıdikkatçekmektedir.Gayrimüslimmebuslarındahaazsözalmalarındaadıgeçenka-nunteklifinincanalıcıilksekizmaddesininmeclisinonayındangeçmişolmasınınbüyükbirrolüvardır.

CemiyetlerkanunuMeclisiepeymeşgulettiktensonranihayet16Haziran1909tari-hindegerçekleşen103.toplantının2.oturumunda9-16.maddelerive22Haziran1909ta-rihindeAhmetRızaBey’inbaşkanlığındaki106.toplantının2.oturumundatamamıkabuledilmiştir(MMZC.,C.V,İ.106,s.206).

SONUÇOsmanlısadrazamıSaitHalimPaşa,Meşrutiyetveanayasasıhakkındakidüşünceleri-

ni;toplumdamevcutolansiyasiveekonomiksorunlarıenkısasüredeçözeceği,mucizevibirgücesahipolduğu,Osmanlı toplumuiçerisindeyaşananiççekişmeleriunutturacağıvehattaOsmanlıvatanınınşanveazametinidüşünennecipvebüyükbirOsmanlıaile-sihalindebirleştiripkaynaştıracağısözleriyledilegetirmiştir.ÇocukçadenilebilecekbirmutlulukhayalikuranSaitHalimPaşa,buhayalinikendisininkalemealdığıhatıratınınikincicümlesinekadardahisürdürememiştir.SaitPaşa’nın,yazıkkidahailksenedebütünbutatlıümitleruçupgittisözleriyleifadeedilendurumOsmanlıDevletininkarşıkarşıyakaldığıhercümercianlatmayaveanlamayayetmiştir.

Bülent KARA 359

SaitHalimPaşa’nınbugüzelhayalindeyalnızolduğunusöylemektarihiverileregörepekmümkün değildir. Hedeflerine böylesine önemli bir konuya yerleştiren bu yenilik-çikadro,davalarındaokadarsamimidirki,Meşrutiyetin ilanındabirbiriylekucaklaşanhalkın, bu sevincinin devam edeceğinden şüphe dahi duymamıştır. OysaMeşrutiyet’inilanından kısa bir süre sonra ortak hedefin II. Abdülhamit’ten kurtulmak olduğuanlaşılmıştır.II.Abdülhamit’inkontrollüyönetimindensonraOsmanlıDevletindesiyasalözgürlüğüntanınmasıylahertopluluğundernekvecemiyetoluşturmayarışınagirmesi,birliközlemiylehareketedenleriyenibirayrılıksorunuylakarşıkarşıyabırakmıştır.

II.Meşrutiyet’inilanındansonradevriminzafereulaşmışolmasındandolayıçetelerinellerindekisilahlarıdevleteteslimetmeleriniisteyenyetkililerinbukonudamuhatapla-rıyla anlaşmayavarmışolmalarına rağmen çetelerinbu silahları yetkilileredeğil kendiulusalkomitelerinevermeleribirbakımagelecekgünlerinilkhazırlığınıoluşturmuştur(Petrosyan,1974:320,321).

1908devrimi;Osmanlı toplumunumeydanagetirenetnikunsurların, istibdadasonvermekvehürriyetekavuşmakortakhedefiylegerçekleştirdiğibirdevrimdir.

II.Meşrutiyetyönetiminindahailkgünlerdeelealdığı“Cemiyetlerkanunu”,“İttihad-ıAnasır”ıyanihalklarınbirliğinidevamettirmeadınayasalbiradımolmaklabirlikteuygu-lamalardahukukdışıbirmahiyetkazanmışveeleştirilereuğramıştır.

OsmanlıDevletininsondönemlerinianlamadaönemliolanMeşrutiyetyönetimivebuyönetiminelealdığıCemiyetlerkanunu,zaferekoşmak isteyenbirordununsavaşınsonundaistergalipistermağlupolsunkarşıkarşıyakaldığıvebirşeylerleyüzleşmesininkaçınılmazolduğunugösterenbirdeneyimdir.

TürkolmayanhalklarınulusalyönelimlerivebuolaylarkarşısındaİttihatveTerak-ki’nindemerkeziyetçi-otoriterdavranışıveardındanaçıkbirTürkçüpolitikayayönelmesiilkönce“İttihad-ıAnasır”ülküsünü,buülkününçöküşüisebirkısımOsmanlımülkünüberaberindegötürmüştür.

Tunaya’nıneserineverdiğiadgibi;“BirÇağın,Birkuşağın,BirPartininTarihi”ken-dindensonrakiherparlamentovehükümetinvehattatoplumunibretalabileceğikadarzengintarihiolayvekararlarıyla10yıllıkbirdevirdensonrakendisinimilletininvicda-nına,tarihçivesiyasetbilimcilerininisetarafsızkalemlerineterkederektarihtekiyerinitamamlamıştır.

KAYNAKÇA1. Ahmad,F.(2007),1908-1914İttihatveTerakki,kaynakYay.,3.Bas.,İstanbul.2. Cem,İ.(1989),Türkiye’deGerikalmışlığınTarihi,CemYay.,11.Bas.,İstanbul.3. Çavdar,T.(1995),Türkiye’ninDemokrasiTarihi1839-1950,İmgeYay.,1.Bas.,İstan-

bul.4. Devellioğlu,F.(1986),Osmanlıca-TürkçeAnsiklopedikLügat,Aydınkitapevi,7.Bas.,

Ankara.5. Earle,E.Mead,(1972),BağdatDemiryoluSavaşı,MilliyetYay.,İstanbul.6. Güler,A.(1995),YakınTarihimizdePontusMeselesiveRum-YunanTerörÖrgütleri,

RizelilerDerneği,Ankara.7. İkDAM,no:5173,18Ekim1908.8. karabekir,k.. (1995), İttihatveTerakkiCemiyeti1896-1909,EmreYay.,2.Bas., İs-

tanbul.


9. kili,S.–Gözübüyük,A.Şeref,(1985),TürkAnayasaMetinleri,“Sened-iİttifaktanGü-nümüze”,TürkiyeİşBankasıYay.,1.Bas.,Ankara.

10. kodaman,B.(1983),ŞarkMeselesiIşığıAltındaSultanII.Abdülhamid’inDoğuAna-doluPolitikası,OrkunYay.,İstanbul.

11. kutay,C.(1975),ÖrtülüTarihimiz,HilalMat.,İstanbul.12. kutay,C.(1977),31MartİhtilalindeSultanHamit(31MartİhtilalindeAbdulhamit),

nilüferMatbaacılık,İstanbul.13. Lewis,B.(1984),ModernTürkiye’ninDoğuşu,TTk.,2.Bas.,Ankara.14. MMZC.,(Meclis-iMebusanZabıtCeridesi)(1982),Sene1,C.III,TBMMBasımevi,An-

kara.15. MMZC.,(Meclis-iMebusanZabıtCeridesi)(1982),Sene1,C.IV,TBMMBasımevi,An-

kara.16. MMZC.,(Meclis-iMebusanZabıtCeridesi)(1982),Sene1,C.V,TBMMBasımevi,An-

kara.17. MMZC.,(Meclis-iMebusanZabıtCeridesi)(1982),Sene1,C.I,TBMMBasımevi,An-

kara.18. MMZC.,(Meclis-iMebusanZabıtCeridesi)(1982),Sene1,C.II,TBMMBasımevi,An-

kara.19. Olgun,k.(2008),1908-1912OsmanlıMeclis-iMebusanı’nınFaaliyetleriveDemokra-

siTarihimizdekiYeri,AtatürkAraştırmaMerkeziYay.,Ankara.20. Oran,B.(1990),AtatürkMilliyetçiliği,ResmiİdeolojiDışıBirİnceleme,BilgiYay.,2.

Bas.,Ankara.21. Petrosyan,Y.Aşatoviç,(1974),SovyetGözüyleJöntürkler,BilgiYay.,1.Bas.,Ankara.22. SaidHalimPaşa,Buhranlarımız,Tercüman1001TemelEser:9.23. Saray,M. (1999),TürkDevletlerindeMeclis (Parlamento),DemokratikDüşünceve

Atatürk,AtatürkAraştırmaMerkezi,Ankara.24. Tunaya,T.Zafer,(1981),DevrimHareketleriİçindeAtatürkveAtatürkçülük,Turhan

kitapevi,2.Bas.,Ankara.25. Tunaya,T.Zafer,(1988),Türkiye’deSiyasalPartilerII.MeşrutiyetDönemi,Hürriyet

Yay.,2.Bas.,İstanbul.26. Ünsal,Y.(1990),AtatürkİmparatorluktanMilliDevlete,TTk.,Ankara.27. Yerasimos, S. (1986),Azgelişmişlik SürecindeTürkiye,BizanstanTanzimata,Belge

Yay.,5.Bas.,İstanbul.28. Yıldız,A.(2001),“neMutluTürkümDiyebilene”TürkUlusalkimliğininEtno-Seküler

Sınırları(1919-1938),İletişimYay.,1.Bas.,İstanbul.

Hayat Tarzları Üzerinden Kimliğin Bayraklaştırılması: Ötekileştirmenin Mekansal

Tezahürleri1

Serdar ÜNAL2

1 Bu çalışma yazarın “Türkiye’de Seküler ve Dini Hayat Tarzlarına Dayalı Toplumsal ve Siyasal Kutuplaşmaların Gündelik Rutinler ve Etkileşimler Bağlamında Sosyolojik Ana-lizi” başlıklı 2013 yılında tamamlanmış olan Doktora tezinden türetilmiştir.

2 Dr. Öğr. Üyesi, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü

CHAPTER93

Serdar ÜNAL 363

GİRİŞBauman’a (2016:26) göre, “sosyolojik düşünmek çevremizdeki insanları, onların

hasletlerinivedüşlerini,kaygılarınıveacılarınıbirazdahaiyianlamamızıamaçlar.Oza-manbelkibizonlardakiinsanbireyidahaiyigörürvekendimizinyaptığıveyapmaktanhoşnutolduğuşeyleri yapmahaklarına, yani tercihettiklerihayat tarzını seçmeveuy-gulama,kendihayatprojelerinibelirleme,kendilerinitanımlamavehepsindenönemlisionurlarınıkıskançlıklakorumahaklarınadahafazlasaygıgösteririz”.Buanlamda,birlikteyaşamakvefarklıylamekansallık-zamansallıkzorunluluk,karşılıklıhesabakatma,karşı-lıklılık,ilişkiyitoplumsalolaraknitelemeizniniverir(Gasset,2011:104).Diğeriyleilişki,isterbireylerarası,istersebireyinkendiniaitsaydığıgrupveyagruplarilediğergruplarınilişkisi tarzındaolsun,daimakendiniya farklılaştırmayadabenzerkılmayönündeşe-killenmektedir.Bireytoplumsalilişkilerindenvediğerleriyleolankarmaşıkbağlarındanreferansalır.Buyüzden,herbireyhemenherzamançoksayıdakimliğesahipolmuştur(Vatandaş, 2004:17). Şüphesiz, tanınabilecek ölçüde farklı kültürde yaşayan insanlar,farklıdünyadayaşadıklarıanlamınagelmez.Bunlar,aynıdünyadafakatfarklıbiçimlerdeyaşıyorolabilirler(Fay,2001:129)yada“farklıhayattarzları”nasahipolabilirler.Başkabirdeyişle,farklıkimlikoluşumunasahipbireylerfarklıhayattarzlarınayadadeğerön-celiklerinesahipolupdiğeriyleolanilişkilerindebufarklılıktemelindehareketederler.

keyman’a(2007)göre1980’lerdenveözellikle1990’danbuyana,yaşadığımızdün-yadaoluşansiyasal,ekonomikvekültürelgelişmelerinortayaçıkardığıenönemlideği-şim-noktalarındanbiridefarklıhayattarzlarınadayalıkimliktemellitaleplerveçatışma-larolmuştur.Ülkemizdedebudönemiçinde,özellikledinselveetniktemelde,amaaynızamandacinsel,kültürelvb.yaşamalanları içindeoluşankimliktalepleriveçatışmalardahagörünürolmuştur.Dolayısıyla,toplumdafarklıhayattarzlarınadayalıkimliktalep-leriçoğuzamanbizveonlarayrımınınkeskinleşmesineveötekindenolabildiğinceuzaktadurmayayönelikbirortamyaratabilmektedir.Bunoktadaortayaçıkan,hayattarzıterimi,“bireylerindeğerleri,neredeyaşadıkları,neyaptıkları,neyediklerigibigündelikyaşantı-larınınhemenhemenheryönünükapsayangenişbiriçeriğesahiptir”(Wilkie,1994:344).Chaney’e (1999:14) göre, “hayat tarzları insanları birbirinden farklı kılandavranış ka-lıplarıdır”.Giddens’ın (2010:111) ifadesiylede,hayat tarzları gündelikhayatetrafındarutinleşmişpratiklerveetkileşimlerdir.Buçerçevede,hayat tarzıdeğerler, ilgialanları,inançlarvefikirlerdenoluşanbirbütündürvebireylerinbirbirleriyleolanilişkilerinivebuilişkilerinbiçiminietkiler.

İnsanlar,farklıgeleneklerdengeldikleri,farklıbiçimlerdedüşünüphayalkurdukları,yaratıcılık ve hayal gücü vb. yeteneklere sahip oldukları için, yarattıkları kültürlerindoğası (Bhikhu, 2002:162) ve değer inşaları da kaçınılmaz biçimde çeşitli olmaktadır.Dolayısıyla,hayattarzıaynızamandabirgrup aidiyeti olarakdadüşünebilir(Solomonvd.1999:401).Buanlamda,ekonomik,etnik,kültürelveyadinselvb.temeldefarklılaşabilenhayattarzlarınabireylerveyagruplartarafındanolumluveyaolumsuzyöndeyapılande-ğeratıflarıyadagenelmanadafarklıhayattarzlarınayönelikalgılarbireylerveyagruplararasındakiilişkilerinseyrininvebunlararasındakisosyalmesafedüzeyininbelirlenme-sindeönemliroloynamaktadır.Başkabirdeyişle,birbirindenkültüreltemeldefarklılaşangruplarınbirbirinenasılbaktığı,onlarınbirlikteyaşamakültüründekilitroloynamakta-dır(Ünal,2017:631).

karakaş’ın(1999:257)ifadeettiğiüzere,“insanlıktarihininesnelbirdeğerlendirmeyetâbituttuğumuzda,bireylerinvetopluluklarınkendileriniifadeedişbiçimlerinitanımlayanönemlibirayrımlayıcıylakarşılaşırız.kuşkusuzbuayrımlayıcı,farklılığavebenzerliğegöndermelerdebulunan“kategorilendirme”olgusudur.kategori,bireyivetopluluğukendiveötekiolarakbe-lirlemevebiçimlendirmeözelliğitaşıdığıiçinkimlikleritanımlayabilecekkavramsalçerçeveyesahiptir”.Schnapper’e (2005:154)göre, insanoğlu,kavramlardanvekategorilerdenyola


çıkarak,hükmetmekistediğigerçeğidüzenesokar.Gerçeğinkarmaşıklığınıazaltankate-gorilerinvarlığıinsandüşüncesininveeylemininönkoşuludur.kategorileştirmebilinmezibilinir kılarakbireyin gündelik yaşantıyı yönlendirmesini, nesneleri vedeneyimleri ta-nımlamasınısağlar”.

Bu anlamda, Türkiye’de çoğunlukla muhafazakâr-dindar hayat tarzı ve seküler veya laik hayat tarzı olmak üzere iki ana kesimin veya kategorinin varlığı söz konusudur. Zorlu’lun (2003) aktardığı üzere, seküler yaşam tarzıyla varoluşsal dünyaya anlamın ve yaşam biçimi-ne rehberlik eden değerlerin daha çok “bu dünyaya ait olma ve dünyayı yaşama” (Kılıçbay, 1995:17) etrafında oluşması kastedilmektedir. Diğer bir ifadeyle bireyin isteklerine, günlük yaşam pratiklerine rehberlik eden değerlerin, “sıradan günlük olguların kutsal bir özellik içer-memesi” (Solomon vd. 1999:391); herhangi bir aşkın değerin bireyin varoluşsal dünyasında çok fazla yer işgal etmemesi anlamında kullanmaktadır. Dini yaşam tarzıyla ise, varoluşsal anlamın aşkın bir değerler sisteminin içerisinde tanımlanması; arzuların, günlük yaşam pratik-lerinin ve eğilimlerin dinin meşru saydığı değerler bağlamında oluşturulan bir yaşam tarzını kastedilmektedir (Zorlu, 2003).

Bubağlamda,ampiriktemellibirtez çalışmasınınbazısahaverilerinedayananbume-tindeTürkiye’de (çoğuzaman tanımlamalarvekategorileştirmelerkonusundabellibirmutabakatolmasada)“cumhuriyetçi-laik”kimlikeksenive“muhafazakâr-dindar”kim-likekseniarasındaki sekülervedinihayat tarzlarına dayalı farklılıklarüzerindengrup kimliklerinin bayraklaştırılmasımeselesineodaklanılmaktadır. Bu ikieksendışındaka-lanlarise“ortadakilerekseni”olarakayrıbirkategoriolaraktanımlanmışolmasınarağ-men çalışmanınmerkezinoktasını “cumhuriyetçi-laik” ve “muhafazakâr-dindar”kimlikeksenindeyeralanlaroluşturmuştur.Buyönde,metindeTürkiye’de“cumhuriyetçi-laik”ve“muhafazakâr-dindar”kesimlerin(veyakendisinibudeğerlerintaşıyıcısıolarakgören-lerin)temeltoplumsalvesiyasaldeğerlerininnederecebirkarşıgrupyabancılaştırma-sınadönüştüğütartışılmayaçalışmıştır.Dolayısıyla,farklıhayattarzlarınıveyakimlikleribenimseyenbireyleriniçgrupdışgrupçerçevesindekikonumalışlarınınyadakümelen-melerininöteki’nininşasındaoynadığırolmekânsal/kentselbirayrımdanhareketlede-ğerlendirilmiştir.

Çalışmanın Temel Tartışma Ekseni ve AmacıTarihsel olarak, Türkiye’deki modernleşme ve din arasındaki ilişkiyi çatışmacı ve tepki-

sel bir zeminde değerlendiren bazı yaklaşımların temel argümanlarından hareketle günümüze değin süregelen laiklik veya din temelli ayrışma eksenlerinin veya bu eksenler arasındaki geri-limlerin temellerini açıklamak mümkün olabilmektedir (Akşit, vd. 2011:14). Örneğin, Göle’ye (2004:120-121) göre, “Tanzimat ile başlayan ve Cumhuriyet’in modernleşme projesi ile birlikte ivme kazanan medenileşme ve batılılaşma çabaları, toplumsal grupları “geleneksel/modern”, “İslam/Batı”, “gerici/ilerici” gibi ikilikler üzerinden karşı karşıya getiren bir kurgu üzerine oturmaktadır. Bu anlamda, Türkiye’nin siyaset, din ve kültür tarihi veya “cumhuriyetçi-laik” ve “muhafazakâr-dindar” ayrımı bakımından kendine özgü uzun bir geçmişi ve bir birikimi olduğu görülecektir”. Nitekim, Osmanlıdan erken Cumhuriyete ve oradan da günümüze kadar geçen sürede geleneksel hayat tarzını koruma isteği ile laikleşme sürecinin geriye çevrilme ihtimaline dayanan yaşam biçimlerine veya hayat tarzlarına müdahale edilmesi noktasında duyulan en-dişe ekseninde yaşanan ayrışmada ön yaşantılara dayalı ötekileştirmeler söz konusu olmuştur (Macit, 2010:22; ayrıca bkz. Davison, 2002). Bu çerçevede, Türkiye’de “cumhuriyetçi-laik” ve “muhafazakâr-dindar” ayrımı veya “seküler hayat tarzı” ve “dini hayat tarzı” ayrımı uzun süreli bir belirleyiciliğe sahip olup günümüzde de önemini korumaktadır. En azından, “laiklik” veya “din” temelli veya seküler ve dini hayat tarzlarına dayalı bir kümelenmenin Türkiye’de bir toplumsal/siyasal gerilim kaynağı olarak sürekli gündeme geldiğini dolayısıyla bu yöndeki tartışmaların toplumda gruplararası ötekileştirmeleri ya da yabancılaştırmaları daha görünür kıldığından bahsedebiliriz. Bu yönde, “hayat tarzı” ya da “yaşam biçimi” endişesi sıklıkla dile getirilmektedir.

Serdar ÜNAL 365

Bu çerçevede,metindeTürkiye’de “cumhuriyetçi-laik” ve “muhafazakâr-dindar” ke-simlerindurduklarısosyalvesiyasalpozisyonlaritibariylegündelikhayatıninşasısıra-sındabirbirlerineyönelikgeliştirdiklerialgıvetemsillerdenhareketlekentsel/mekânsaltemeldeki kümelenme eğilimleri açığa çıkarılmaya çalışmıştır. Başka bir deyişle, farklıkimlikeksenlerini temelalanbu çalışmahayat tarzlarıüzerindenvukubulanötekileş-tirmelerinkentsel-mekansaltezahürlerinibizveonlarayrımıtemelindekeşfetmeyihe-deflemektedir.Buyönde,çalışma“kıyıveiç”tartışmalarındanhareketledahaçoksekülerhayattarzınınhakimolduğudüşünülenveyatoplumdabuşekildealgılanan“İzmir”kentiiledaha çokdini-muhafazakarhayat tarzıyla ilişkilendirilenkesimlerinağırlıklı olduğu“konya”kentiarasındakimekansalbirkıyaslamayıiçermektedir.Zira,“bireyin,daranlam-dayaşadığımekânagenişanlamdaiseyaşadığıkentedeğeryüklemesi,omekânınbireyiçintaşıdığıanlamla/ifadeettikleriyleilişkilidir.Yaniinsanlarmekânlarınısadeceilişki-lendirilmişgörselyadasembollervasıtasıylayaşamazlar,aynızamandayorumadayalıvebilişselsüreçlerinvasıtasıylamekânınanlamınıaktifbirşekildeyapılandırırlar”(Pløger,2001:64;akt.Solak,2017:20).

nitekim, hayat tarzı, kimlikler ve gündelik rutinler veya etkileşimler bağlamında“cumhuriyetçi-laik”ve“dindar-muhafazakâr”değerkümeleriveyakesimlerinbirbirlerineyönelikkonumalışlarınıngrupkimliklerininşekillenmesindeoynağırolİzmirvekonyakentleri üzerinden (kıyı ve iç tartışması bağlamını içerecek şekilde) bazı sorunsallarçerçevesinderesmedilmeyeçalışılmıştır:(i)Farklıkimlikeksenleriarasındakikırılmalarkentsel-mekansalfarklılaşmanoktasındanasılbirgörünümarzetmektedir?(ii)“Cumhu-riyetçi-laik”ve“muhafazakâr-dindar”kesimlerindurduklarısosyalvesiyasalpozisyonlaritibariylebirbirlerineyönelikgeliştirdiklerialgıvetemsillerhayattarzlarıüzerindenbirsosyalkümelenmeyeyolaçmaktamıdır? (iii)Farklıhayat tarzlarına sahipbireylerin içgrupvedışgruptemelindekialgılarıkimlikaidiyetiveöteki’nininşasısüreçlerindenasılbirroloynamaktadır?

Bumanada,muhafazakâr-dindarkesimvecumhuriyetçi-laikkitleninveyadahaçok“seküler hayat tarzı” ve “dini-muhafazakar hayat tarzı”yla ilişkilendirilen kesimlerinfarklı hayat tarzlarından kaynaklı birbirlerine yönelik geliştirdikleri tutumlar, üretilenötekileştirici söylemler, iç ve dış grup tanımlamaları, gruplar arası hizipleşmenin vekümelenmeeğilimlerininanlaşılmasınoktasındasondereceönemlidir.Dolayısıylafarklıkimlikeksenlerindeyeralanlarınyukarıdasıralanansorularçerçevesindesergiledikleritutumlarınkentsel/mekânsaltemeldekarşılaştırmalıolarakaçıklanmasımetninesasga-yesinioluşturmaktadır.

Çalışmanın TasarımıAraştırmanın tasarımı hem bazı sosyal olguları tamamen anlamaya dönük olması

hemdenispetengenellenebilirbilgilereldeetmeyedönükolmasınedeniylenicelvenitelyönteminbiraradakullanılmasıtercihedilmiştir.Yaniaraştırmada“çokluyöntemvetek-nik”kullanımıbenimsenmiştir.nicelyöntembağlamındaanket tekniğikullanılırkennitelyöntembağlamındaderinlemesine görüşme tekniğiyoluylaverilertoplanmıştır.Planlananhedeflerdoğrultusunda,eldeedilennicelvenitelverilerbetimsel düzeydebiraradaanalizedilipyorumlanmıştır.

Çalışmabirevrenveörneklembağlamındagerçekleştirilmişoluparaştırmabölgesiolanİzmirve“konyaBüyükşehirBelediyeleriveBağlıBelediyelerinseçmennüfuslarıylasınırlıdır.ÇalışmaevreniolanİzmirvekonyaBüyükşehirBelediyeleriveBağlıBelediyelerinseçmen nüfusları örneklemin temsil yeterliliği çerçevesinde değerlendirilmiştir. nicelaraştırma kapsamında, tesadüfi (rastlantısal) örneklemenin bir türü olan çok aşamalıkümeörneklemesitercihedilmiştir.Buyönde,ikikentinBüyükşehirBelediyeleriveBağlıBelediyelerinseçmennüfusoranları/ağırlıklarıdagözönündebulundurularakİzmir432vekonya323olmaküzeretoplamda755kişilikbirörneklemhacmioluşturulmuştur.Eş


zamanlıolarakyürütülennitelaraştırmabağlamında, İzmirvekonyakentlerindearaş-tırmanıngereklikıldığıaşamalardaİzmirkentinde38vekonyakentinde22olmaküzeretoplam60kişiylederinlemesinegörüşmeleryapılmıştır.Derinlemesinegörüşmeyapılankişilerinseçimi,maksimum çeşitlilik örneklemesiveteorik örneklemeyöntemlerinegöregerçekleştirilmiştir.Bumetninaraştırmabulguları2013yılındatamamlanmışolanDok-toratezçalışmasınınsahaverilerinevesonuçlarınadayanmaktadır.

Araştırma Bulguları ve Tartışma

Hayat Tarzı Tehdit AlgısıBirhayattarzıbelirlialışkanlıklarveyönelimlerbütününüiçerirvebuyüzdenseçe-

nekleridahaazveyaçokdüzenlibirörüntü içindebirbirinebağlayanbelirlibirbirliğesahiptir.Belirlibirhayat tarzınısürdürenbiri(vebenzerşekildeonunlaetkileşimiçin-deolanlar)farklıseçeneklerizorunluolarak‘onunlauyuşmazbirşeyolarak’görecektir(Giddens,2010:112).neticeitibariyle,hayattarzlarınıbireylerinkabulettiklerivaroluş-sal anlamlar temelinde şekillenen tarihsel ve toplumsal inşalarolarak ifade edebilmekmümkündür. nitekim, insanlar hayat tarzlarının sorgulandığı veya sorgulanabileceğiendişesinekapıldıklarıyadarahatçayaşayamadıklarınıdüşündükleri farklıortamlardakendilerinirahatsızhissedebilirler.Bunagüvensizlikortamınındaeşliketmesinindoğalsonuçlarındanbirisideyarattığıanomikşartlariçerisindeinsanlarınkendisinisüreklilikarzedenbirşeyin“tehdidi”altındahissetmesi,günlükhayatınrutindöngülerinibilebirertehlikekaynağıolarakgörmesivekronikhalegelmişbirkuşkuculukhalidir.Bu türbirdüşüncesistemindeisezihinlersüreklibirgüvensizlikduygusunadoğrukayarlar.

Bu bağlamda, hayat tarzlarına yönelik tehdit algılaması, karşılıklı öznel ve özündeetkileşimedayalıbirkonuolduğuiçinkeskinhatlarlayapısalvekonjonktürelnitelikleribirbirindenayırmakoldukçazordur.Hayattarzlarınayönelik‘tehdit algısı’ağırlıklıolarakyaşarkenveyakonuşurkengeliştirilenbirolgudur.Algılamanınöznelliküzerinekuruldu-ğugözönünealındığında,tehditalgılamasındadakişilerinyetenekleri,tarihibirikimleri,yetişmişolduklarıortam,aldıkları eğitim, etkileşim içindeolduklarıkişi vegruplardanetkileneceğineşüpheyoktur(küçükşahin,2007:45-48).nitekim,tehditalgısınınkişidenkişiyedeğişeceğigerçeğigözönündebulundurulmalıdır.

İZMİR-KONYA TOPLAM

Cumhuriyetçi-Laik Ortadakiler Muhafa-zakâr-Dindar

Toplam

Sayı % Sayı % Sayı % Sayı %

Sıklıkla 90 37,0 18 9,6 6 1,8 114 15,1

Zamanzaman 71 29,2 56 29,9 122 37,5 249 33,0

nadiren 29 11,9 30 16,0 55 16,9 114 15,1

Hiçbirzaman 18 7,4 57 30,5 134 41,2 209 27,7

Fikrimyok 35 14,4 26 13,9 8 2,5 69 9,1

Toplam 243 100 187 100 325 100 755 100

Tablo 1.HayatTarzlarınaYönelikTehditAlgısı

Araştırmayakatılanlarayöneltilen “şimdi veya yakın gelecekte hayat tarzınızdan do-layı kınanacağınız veya yaşam tarzınızı değiştirmeye zorlanacağınız hissine kapıldığınız oluyor mu? “şeklindekisoruyaalınanyanıtlara(Tablo-1)bakıldığında,şimdiveyayakıngelecektehayattarzındandolayıkınanacağıveyahayattarzınıdeğiştirmeyezorlanacağı

Serdar ÜNAL 367

hissinekapılanlarınyoğunluktaolduğukimlikeksenicumhuriyetçi-laikkimlikeksenidir.Cumhuriyetçi-laikkimlikeksenindeyeralanlarınönemlibirkısmı(toplam%66.8)sık-lıklaveyazamanzamanbutürbirhissekapıldığınıbelirtmektedir.Butürbirhisseçoknadirenvehiçbirzamankapılmadığınıbelirtenlerin(%58.1)yoğunluktaolduğukimlikekseniisemuhafazakâr-dindarkimlikeksenidir.Buanlamda,cumhuriyet-laikkimlikek-seniylekarşılaştırıldığındamuhafazakâr-dindarkimlikeksenindeyeralanlararasındabutürbirtehditalgısınasahipolanlarınoranıoldukçadüşükkalmaktadır.Ortadakilerkimlikeksenindeyeralanlardaisebutürbirhissekapılanlarınoranıkapılmayanlaraoranladahaazdır.

Hayat tarzına yönelik bu tür bir tehdit algısınınmahiyeti kentsel-mekansal olarakelealınmasıgerekenbirdiğerodaknoktasıolarakdikkatçekmektedir.Şüphesiz,tehditalgılamalarına etki eden faktörler arasında “deneyimler”, içinde bulunulan sosyal,siyasal,kültürel,çevreseldurum,içvedışdinamiklerbaştaolmaküzerepekçoketkeninbulunduğutartışmasızolupkişilerinvegruplarıntehditalgılamalarınınöznelolmasıbuaçıdankaçınılmazdır.nitekim,bunoktadaeldeedilenveriler,kentsel-mekansalnüfusunçoğunluk-azınlıkyapısınıntehditalgısıylailişkisinedairönemliipuçlarısunmaktadır.

İZMİR KONYA

Cumh.-Laik Ortadakiler Muhaf.-Din-dar Toplam Cumh.-Laik Ortadakiler Mu-

haf.-Dindar Toplam

% % % % % % % %

Sıklıkla 30.5 6,7 1,2 13,9 51,3 13,3 2,4 16,7

Zamanzaman 37,7 24,0 34,2 33,1 10,5 37,3 40,9 32,8

nadiren 13,8 14,4 18,6 15,7 7,9 18,1 15,2 14,2

Hiçbirzaman 3,6 37,5 41,6 25,9 15,8 21,7 40,9 30,0

Fikrimyok 14,4 17,3 4,3 11,3 14,5 9,6 0,6 6,2

Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100

Tablo 2.HayatTarzlarınaYönelikTehditAlgısı(Mekansalkarşılaştırma)

Buyönde,kentsel-mekansalayrımbağlamındadeğerlendirildiğinde(Tablo-2),gerekİzmirgereksekonyailindecumhuriyetçi-laikkimlikeksenindeyeralanlararasındahayattarzınayöneliktehditalgısınasahipolanlarınoranınınhemmuhafazakâr-dindarkimlikeksenindehemdeortadakiler eksenindeyer alanlardandaha fazlaolduğugözlenmek-tedir.konya ilindeortadakilereksenindeyeralanlararasında isehayat tarzınayöneliktehditalgısınasahipolanlarınoranıİzmirilindeyeralanlaragöredahafazlaolduğudikkatçekmektedir.

Buradaki en önemli nokta ise, İzmir ilinde cumhuriyetçi-laik kimlik ekseninde yeralanların toplam%68.2’sisıklıkla ve zaman zamanbutürbirendişeyekapıldığınıveyahayattarzınayöneliktehditalgıladığınıbelirtirken,konyailindekicumhuriyetçi-laikkim-likeksenindeyeralanlararasındakibuoran%61.8’dir,yaniİzmirilindendüşüktür.İzmirilindekimuhafazakâr-dindarkimlikeksenindeyeralanlarınise%35.4’üsıklıklavezamanzamanböylebiralgıyasahipolduğunuifadeederken,konyailindekimuhafazakâr-dindarkimlikeksenindeyeralanlararasındakibuoran%43.3’tür,yaniİzmirilindenfazladır.Bunoktadadikkatçekenhusus,herikiildedenüfusolarakçoğunlukkonumundaolankimlikeksenlerindeyeralanlarınoildedahafazlatehditalgısınasahipolmasıdır.Butürbirkent-sel-mekansalçoğunluk-azınlıkilişkisiçerçevesindebeklenenşeyİzmirveyakonyailindenicelolarakçoğunlukdurumundaolankimlikeksenindeyeralanlarınhayattarzlarınayö-neliktehditalgılarınındahadüşükseviyedeolmasıdır.nitekim,konyailindenicelolarakazınlıkdurumdaolancumhuriyetçi-laikkimlikeksenindeyeralanlarınİzmirilindekilere


göredahafazlaendişeyesahipolması,İzmirilindedenicelolarakazınlıkdurumundaolanmuhafazakâr-dindarkimlikeksenindeyeralanlararasındabutürendişeyekapılanlarındahafazlaolmasıbeklenmesinerağmenaraştırmabulgularındanortayaçıkantablobu-nunaksinigöstermektedir. Budurum, kentlerinkimlikeksenleriaçısındançoğunluk-a-zınlıkdurumlarınailişkinyapılarıitibariylebeklenensonuçlarıgeçersizkılmaktadır.Buanlamda, verilerhayat tarzınayönelik tehdit algılarınınoluşumundamekansalbir fak-törünçokfazlaroloynamadığınıdolayısıylabutürbiralgıdayaşananyerdeazınlıkyadaçoğunlukolmadurumununetkisininzayıfolduğuortayaçıkmaktadır.

nitekim,budurumtehditalgısının(veyaüretiminin)somutdeneyimleraracılığındançok zihinsel bir üretimin sonucu olarak gündelik gerçek pratiklerden, etkileşimlerdenveyadeneyimlerdennispetenbağımsızolarak inşaedilebileceğiveyaüretilebileceği iz-lenimini yaratmaktadır. Dolayısıyla, gerek kendi içinde gerekse dışında kurgulanabilenöteki’ningiderektoplumsalbirgerçeklikşeklindetavırlarımızıetkileyerekyönlendirmesikarşısındaciddiproblemlerortayaçıkabilmektedir(Subaşı,1999:94).Özellikle,iç-grup-lardış-gruplarayrımıtemelindegerçekliktenkopukbiröteki’ninyaratımıhertürlüön-yargıyavepolemiğedeaçıkkalmaktadır.“Gerçek,tekvedeğiştirilemezolmasınarağmen,gerçeğinalgısı, sahipolunanbilgiyleorantılı olarakkişidenkişiyedeğişebilmekte, yaniöznelbirunsurolarakkabuledilmektedir”(küçükşahinvd.,2009:18).Buanlamda,objek-tifbirtemeledayansınveyadayanmasıntehditveonakarşıgüvenlikihtiyaçalgısınınbirsüresonrabir“söylemvekültür”edönüşebileceğiyorumuyapılabilir.

Buaçıdandeğerlendirilirse,ortadaherhangibirriskvetehlikeyokkendahi,söylemvealgıbazındaböylebirtehlikeninveriskinolduğunainanılması,oriskinvetehlikeninvarolduğukanısınıtoplumda(veyagruplararasında)yerleştirebilir(Cebeci,2007).İnsanlarkendisinekarşıtehditolarakalgıladıklarışeyleripolitikleştirmeyeveonlarısübjektifveduygusalkavramlarlaifadeetmeyebaşlarlar.Özellikle,“hayalibiröteki”üzerindensöy-lemleredeyansıyanbazıbasmakalıpfikirlerin,klişelerin,etiketlerin,şablonların,algıka-lıplarınınvetektipleştirmelerinbutürbirsürecinsonucuolarakortayaçıktığısöylenebi-lir.Buçerçevede,sosyalilişkiiçerisindefarklıolanıkendinesnelgerçekliğiyletanımadanziyade,dahaçokkalıpyargılarlatanımlamayagidiliyorolmasıgeçekliktenuzaklaşılıpimajinşasınadüşmetehlikesiyolaçmaktadır.Farklıolanınfarklılığı,özne-nesnediyalektiğiylegüçilişkisinedönüşür.Tanınmamaveyayanlıştanınmainsanısahte,çarpıtılmışveindir-genmişbirvaroluştarzınahapsederekbaskıyadönüştürebilirki(Taylor,1996:42-43)budakümelenmeyevedolayısıylabirçoknesnelgerçekliğiolmayantehditalgılamalarınaenuygunzeminihazırlamaktadır.

neticede, tehdit algısının oluşumunu hazırlayan faktörler objektif temele dayansınveyadayanmasınherhalükardabireyleriniçolaraktanımladıklarıgrubasarılmaihtiyacı-nıartırmaktavedolayısıylaiçgrupkimliğininbayraklaştırılmasınaveyaenazındankarşıtbirkonumalmaortamınayolaçacaktır.nitekim,budurumbireylerinkümelenmeveyaiçolaraktanımladıklarıgrubunkimliğineatfettiklerianlamlayadadeğerlebirliktedüşünü-lebilir.

Sosyal-Mekansal Kümelenme eğilimleri ve Kimliğin BayraklaştırılmasıSchnapper’in(2005:150)değindiğiüzere,“insanlarkendiyakınlarıylayaşamaeğili-

mindedirvebudaenazçabayıveenerjiyigerektirir.Yakınlıkortamıkendibaşınadeğer-lerleyüklenir.nitekim,“benzemeyeniitme”yadabizebenzemeyenlerkarşısındaduydu-ğumuzdoğalantipativeyauzaklaşmaeğilimievrenselveolağanbirgörüngüolarakkabuledilir.Ancak,bugörüngününevrenselolduğukanısıüstünesosyalpsikologlar,bizeben-zemeyenkarşısındaduyulanantipatiyeveyauzaklaşmaeğilimineküçükçocuklardarast-lanmadığını,bununtoplumsallaşmasırasındaedinilmişbirtepkiolduğunuilerisürmek-tedirler”.Buanlayışçerçevesindebakıldığında,bireylerveyagruplararasıyükseksosyalmesafekaygısı,gruplarıbirbirindenayıran,aidiyetgruplarıyadaiç-gruplarvedış-gruplaryaratmaklasonuçlanan“toplumsalsüreç”lerinürünüdür.

Serdar ÜNAL 369

Dolayısıyla,hayattarzlarınayöneliktehditalgısındankaynaklıbirkümelenme,sosyalyadamekansalaçıdanelealınabilir.Esasen,Solak’ın(2017:21)aktardığıüzere“aidiyetduygusu, yerevemekânabağlılık; yer,mekân, zaman, yaşantı, anılar, aktiviteler, sosyalilişkiler,psiko-sosyalgereksinimler,kimlik,simgevesembollergibibileşenlervebütündebireyinçevresinekarşıgeliştirdiğialgıileilişkiliolarakgelişmektedir.kısacabuduygular,bireyveçevrearasındakidinamikvekarşılıklıilişkinin,etkileşiminsonucuolarakgeliş-mektedir”(bkz.Manzo,2003:52).Buanlamdakişilerindahaçokkendisinebenzerözel-likleresahipdiğerleriylegerçekleşsinveyagerçekleşmesinmekansalbirliktelikkurmayayönelikistekleriiçgrupkimliğineyüklediklerianlamınyadadeğerinderecesiveötekineyönelikgeliştirdikleriimgelerhakkındaönemlibiripucusunmaktadır.


Cumhuriyetçi-Laik Ortadakiler Muhafazakâr-Din-dar

Toplam


Önemli 46 18,9 39 20,9 107 32,9 192 25,4

kısmenÖnemli 108 44,4 78 41,7 142 43,7 328 43,4

Önemlideğil 57 23,5 52 27,8 57 17,5 166 22,0

Farketmezdi 32 13,2 18 9,6 19 5,8 69 9,1

Toplam 243 100 187 100 325 100 755 100

Tablo 3.YaşanılanÇevreninveyaBirlikteOlunankişilerinBenzerkökene,İnanca,SiyasalDüşünce-yeveyaHayatTarzınaSahipOlmasınınÖnemDerecesi

Araştırmayakatılanların “yaşadıkları çevrenin veya birlikte oldukları kişilerin kendi-lerine benzer kökene, inanca, siyasal düşünceye veya hayat tarzına sahip olmasının ne de-rece önemli olduğuna” (Tablo-3)bakıldığında,muhafazakâr-dindarvecumhuriyetçi-laikkimlik eksenindekiler gereksedeortadakiler ekseninde yer alanların önemli bir kısmıağırlıklıolarakbukonuda“kısmen önemli”kanaatinitaşımaktadır.Özellikledikkatçekenbirnokta,muhafazakâr-dindarkimlikeksenindeyeralanlararasındayaşadıklarıçevre-ninveyabirlikteolduklarıkişilerinkendilerinebenzerkökene,inanca,siyasaldüşünceyeveyahayat tarzınasahipolmasının “önemli”olduğunubelirtenlerinoranının%32.9ol-masıdır.Buorandiğerkimlikeksenlerinekıyaslamuhafazakâr-dindarkimlikeksenindeyeralanlararasındabukonuyaönematfedenlerindahafazlaveyadahanetolduğunuor-tayakoymaktadır.Bukonununkendisiiçinherhangibir“farkyaratmacağı”nıbelirtenlerise sırasıyladaha çok cumhuriyetçi-laikkimlikeksenindeveortadakilereksenindeyeralanlararasındadahabaskındır.Ancak,yinede“önemli” ve “kısmen önemli”seçenekleribirliktedüşünüldüğündebaştamuhafazakâr-dindarkimlikeksenindeyeralanlarolmaküzeretümkimlikeksenlerindeyaşanılançevreninveyabirlikteolunankişilerinkendisinebenzerkökene,inanca,siyasaldüşünceyeveyahayattarzınasahipolmasıbüyükölçüdeönemtaşımaktadır.


İZMİR KONYA

Cumh.-Laik

Ortadakiler Muhaf.-Dindar

Toplam Cumh.-Laik Ortada-kiler

Muhaf.-Din-dar

Toplam

% % % % % % % %

Önemli 22,8 26,9 39,8 30,1 10,5 13,3 26,2 19,2

kısmenÖnemli

41,9 39,4 42,9 41,7 50,0 44,6 44,5 45,8

Önemlideğil

23,4 23,1 10,6 18,5 23,7 33,7 24,4 26,6

Farketmezdi

12,0 10,6 6,8 9,7 15,8 8,4 4,9 8,4

Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100

Tablo 4.YaşanılanÇevreninveyaBirlikteOlunankişilerinBenzerkökene,İnanca,SiyasalDüşünce-yeveyaHayatTarzınaSahipOlmasınınÖnemDerecesi(Mekansalkarşılaştırma)

kentsel-mekansalayrımbağlamındaise(Tablo-4),ikikentarasındadikkatçekenenönemli fark İzmir ilindebaştamuhafazakâr-dindarkimlikeksenindeyeralanlarolmaküzeretümkimlikeksenlerindeyeralanlararasındayaşadıklarıçevreninveyabirlikteol-duklarıkişilerinkendilerinebenzerkökene,inanca,siyasaldüşünceyeveyahayattarzınasahipolmasının “önemli”olduğunubelirtenlerinoranınınkonya ilindekikimlikeksen-lerindeyeralanlaragöredaha fazlaolmasıdır. “Önemli” ve “kısmen önemli” seçenekleribirliktedüşünüldüğündeiseyinebaştamuhafazakâr-dindarkimlikeksenindeyeralanlarolmaküzereherikikenttedetümkimlikeksenlerindeyaşanılançevreninveyabirlikteolunankişilerinkendisinebenzerkökene, inanca, siyasaldüşünceyeveyahayat tarzınasahipolmasıbüyükölçüdeönemtaşımaktadır.Benzerşekilde,araştırmayakatılanlardankendisinebenzeyeninsanlarınolduğubir‘site’deyaşamakisteyipistemediklerisorusunaalınanyanıtlardamekansalkümelenmeeğiliminedairkritikbirsoruniteliğitaşımaktadır.


Cumhuriyet-çi-Laik

Ortadakiler Muhafa-zakâr-Dindar

Toplam


Evet,isterdim 116 47,7 75 40,1 154 47,4 345 45,7

Hayır,istemezdim 32 13,2 23 12,3 36 11,1 91 12,1

kararsızım 54 22,2 27 14,4 47 14,5 128 17,0

Farketmezdi 41 16,9 62 33,2 88 27,1 191 25,3

Toplam 243 100 187 100 325 100 755 100

Tablo 5.SiyasalDüşüncesi,İnancı,kökeniveyaHayatTarzıAynıveyaBenzerOlanİnsanlarınOldu-ğuBir“Site”deYaşamaİsteği

Araştırmaya katılanların “siyasal düşüncesi, inancı, kökeni veya hayat tarzı kendisiyle aynı veya benzer olan insanların olduğu bir “site”de yaşamak isteyip istemedikleri” konusu-na (Tablo-5) bakıldığında, tüm kimlik eksenlerinde yer alanların önemli bir kısmının bu tür bir sitede yaşama eğiliminin yüksek olduğu gözlenmektedir.

Serdar ÜNAL 371

İZMİR KONYA

Cumh.-La-ik

Ortada-kiler

Mu-haf.-Din-

darToplam Cumh.-Laik Ortada-

kilerMu-

haf.-Din-dar

Toplam

% % % % % % % %

Evet,isterdim 49,1 37,5 55,3 48,6 44,7 43,4 39,6 41,8

Hayır,istemez-dim 16,2 16,3 11,2 14,4 6,6 7,2 11,0 9,0

kararsızım 15,6 14,4 6,2 11,8 36,8 14,5 22,6 23,8

Farketmezdi 19,2 31,7 27,3 25,2 11,8 34,9 26,8 25,4

Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100

Tablo 6.SiyasalDüşüncesi,İnancı,kökeniveyaHayatTarzıAynıveyaBenzerOlanİnsanlarınOldu-ğuBir“Site”deYaşamaİsteği (Mekansalkarşılaştırma)

kentsel-mekansalayrımbağlamındaise(Tablo-6)kişilerin kendisine benzeyen insanla-rın olduğu bir ‘site’de yaşamasıkonusunda,hemİzmirhemdekonyailindegerekmuhafa-zakâr-dindarvecumhuriyetçi-laikkimlikeksenindekilergereksedeortadakilereksenin-deyeralanlarıntutumlarıarasındabelirginbirfarkgörünmemektedir.Dolayısıyla,herikikenttefarklıkimlikeksenlerindeyeralanlarındikkatedeğerbirkısmınınbu tür bir sitede yaşama eğiliminin yüksek olduğu gözlenmektedir.

Gruplarınkümelenmeeğiliminianlamayayönelikverilerbirliktedeğerlendirildiğin-de,araştırmayakatılanlarınyarındanfazlasınınkendisinebenzerkökene,inanca,siyasaldüşünceyeveyahayat/yaşamtarzınasahipkişilerlebirlikteolmayıönemsedikleriveya-rıyayakınbirkısmınındayinekendisinebenzeyeninsanlarınolduğubir‘site’yaşamınıarzuladığıdolayısıyla önemliölçüde sosyalvemekansalbirkümelenmeeğilimiiçindeol-duklarınıbelirtmekmümkündür.Aslınabakılırsa,”kapalısitelerkapılarardında,‘evindegibi’ hissetmeni sağlayan, kendingibi komşularının,dostluk ilişkilerininolduğu, sosyalaçıdan daha kaynaştırıcı, bağlanmayı sağlayan, dayanışmayı kuvvetlendirici bir toplu-luk sunarlar” (Blakely ve Snyder, 1997:29; akt.Altun, 2010:231).Öte yandan topluluk,bireye birlik vemekânduygusu aracılığıyla aidiyet ve kimlik kazandırmaktadır (Altun,2010:231).Bourdieu’ya(2010:49)göre,kendilerinimeşrukültürünsahibiolarakgören-leriçinentahammüledilemezolan,zevklerinkutsalolanaihanetedercesinebirbirineka-rışmasıdır(akt.Doğan,2012:155).Fakat,kendinebenzeyenlerlebirlikteolmayayönelikbudenliyoğunistek,beraberindeiçolaraktanımlanangrubunyüceltilmesivedışolaraktanımlanangruplarlamesafeninveya iletişiminkesilmesi sorununayol açabilmektedir.Busüreçsonundabizveonlarveyaötekilerayrımıkeskinleşmektevetemassızlıksürek-lilikkazanmaktadır.Ancak, sosyolojikolarakasıl anlamlıolanbusürecinnasıl geliştiğivenedenortayaçıkmışolabileceğidir.Buyönde,“değerler”vemekansalbirkümelenmearasındakiilişkininkonuyabelirlibiraçıklıkkazandıracağıdüşünülmektedir.

Hayattarzlarınışekillendirendeğerler,bireylerintümfaaliyetlerinişekillendireniçselbirseçimsistemidir.Rokeach’a(1973)göredeğerler,“önemliyaşamhedefleriveyakişininyaşamınarehberlikedenstandartlar”olaraktanımlanabilir.nitekim,benimsenentemelde-ğerlerinveyaönceliklideğerlerintehditaltındaolduğuvemutlakkorunmasıgerektiğidü-şüncesiberaberindebirkimlik bilincivemekansalkümelenmeeğilimidoğurabilmektedir.Zira,“kimlik,benzeşmeninyanındafarklılaşmanındabirreferansıdır…kimlikler,süreklikendilerini yenilemeleri ve farklı biçimlerde konumlandırmalarının yanında yansız dadeğillerdir. kimlik arayışının arkasında farklılaşmaya neden olan, çatışan “değerler”vardır.kişikimolduğunusöyleyerekaynızamandaneolduğunu,neyeinandığınıveneistediğinideanlatmayaçalışır (karakaş,1999:273). “kimlikbir farkındalıkdeğil, tatbi-


kattır.Yaşanankimlikte“farkındalık”arayışıbeklenmez.Farkındalıkmeselesi,tehdital-gılamasınaverilentepkiilealakalıdır.Sözkonusutepkiyikimliğin“kale içine alınması”ve“kimliğin bayraklaştırılması”olarakgörmekmümkündür.kimliğinyaşanabilirolmaktançıkmatehdidi,kişilerikorumacılıktutumunayöneltmektedir.kimlik,farkındalıktanziya-de,bir“varolma” iddiası ileortayaçıktığında, farktemellibiryönelişkendisinigöster-mektedir.Bu,benzerlikkarşıtıtutumolarakifadeedilebilir”(Akkaş,2013:76;bkz.Tatar,2008).Bubağlamda,önceliklenicelaraştırmabağlamındafarklıkimlikeksenleriarasındatehditaltındaolduğuveyamutlakkorunmasıgerektiğidüşünülendeğerlernoktasındakibenzerliklervefarklılıklarsorgulanmışdahasonrasındanitelaraştırmabağlamındaeldeedilensöylemleraracılığıyladeğerler,kimliklerinmuhafazaedilmesineyönelikeğilimlervekümelenmearasındakiilişkininaçıklanmasınaçalışılmıştır.

Buyönde,araştırmayakatılanların“tehdit altında olduğunu veya mutlaka korunması gerektiğini düşündükleri en önemli değer”in ne olduğu veya neler olduğu konusundaki ka-naatleri sorgulanmıştır.Buçerçevedeörneklemdeyeralanlarınönceliklebirincilolarakgördüklerienönemlideğervesonrasındaikilicevapsetiolarakenönemligördükleriikideğereilişkinverilersunulmuştur:


Cumhuriyetçi-Laik Ortadakiler Muhafa-zakâr-Dindar Toplam


Laiklik 113 46,5 29 15,5 24 7,4 166 22,0

Cumhuriyet 47 19,3 22 11,8 5 1,5 74 9,8

Atatürkçülük 51 21,0 16 8,6 0 0,0 67 8,9

kemalizm 8 3,3 2 1,1 0 0,0 10 1,3

Din/Müslümanlık 0 0,0 24 12,8 227 69,8 251 33,2

Türklük 2 0,8 40 21,4 27 8,3 69 9,1

kürtlük 8 3,3 11 5,9 7 2,2 26 3,4

Alevilik 9 3,7 2 1,1 0 0,0 11 1,5

Adalet 1 0,4 23 12,3 21 6,5 45 6,0

Demokrasi 3 1,2 14 7,5 2 0,6 19 2,5

Diğer 1 0,4 4 2,1 12 3,7 17 2,3

Toplam 243 100 187 100 325 100 755 100

Tablo-7’deki verilere göre, “tehdit altında olduğu veya mutlaka korunması gerektiği düşünülen en önemli değer” muhafazakâr-dindarkimlikeksenindeyeralanlariçin“din/Müslümanlık”ve“Türklük”ikencumhuriyetçi-laikkimlikeksenindeyeralanlariçin“la-iklik”, “Atatürkçülük”ve“Cumhuriyet”olduğugörülmektedir.Ortadakilereksenindeyeralanlar için ise “Türklük”, “laiklik”, “din/Müslümanlık”, “adalet” ve “Cumhuriyet” kabuledilmektedir.Muhafazakâr-dindarkimlikeksenindeyeralanlarilecumhuriyetçi-laikkim-likeksenindeyeralanlararasındatehditaltındaolduğuveyamutlakakorunmasıgerektiğidüşünülenenönemlideğernoktasındaönemlibirfarklılaşmaolduğugözlenmektedir.

Serdar ÜNAL 373

İZMİR KONYA

Cum-h.-Laik

Ortada-kiler

Muhaf.-Din-dar Toplam Cumh.-Laik Ortada-

kilerMu-

haf.-Din-dar

Top-lam

% % % % % % % %

Laiklik 44,9 20,2 5,6 24,3 50,0 9,6 9,1 18,9

Cumhuriyet 13,2 10,6 0,6 7,9 32,9 13,3 2,4 12,4

Atatürkçülük 26,9 12,5 0,0 13,4 7,9 3,6 0,0 2,8

kemalizm 1,2 1,0 0,0 0,7 7,9 1,2 0,0 2,2

Din/Müslümanlık 0,0 7,7 75,8 30,1 0,0 19,3 64,0 37,5

Türklük 1,2 22,1 5,0 7,6 0,0 20,5 11,6 11,1

kürtlük 4,8 2,9 0,0 2,5 0,0 9,6 4,3 4,6

Alevilik 5,4 1,0 0,0 2,3 0,0 1,2 0,0 0,3

Adalet 0,6 7,7 9,3 5,6 0,0 18,1 3,7 6,5

Demokrasi 1,2 11,5 0,6 3,5 1,3 2,4 0,6 1,2

Diğer 0,6 2,9 3,1 2,1 0,0 1,2 4,3 2,5

Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100

Tablo 8.TehditAltındaOlduğuveyaMutlakakorunmasıGerektiğiDüşünülenEnÖnemli“Değer”(Mekansalkarşılaştırma)

kentsel-mekansal ayrımbağlamındadeğerlendirildiğindede (Tablo-8), gerek İzmirgereksekonyailindefarklıkimlikeksenlerindeyeralanlararasındakideğerfarklılaşmasıbelirginbirşekildegörülmektedir.Buanlamda,İzmirvekonyailleriarasındabukonudabellibirfarklılıkgözlenmektedir.

Genelitibariyle,muhafazakâr-dindarkimlikeksenindeyeralanlarilecumhuriyetçi-la-ikkimlikeksenindeyeralanlararasında “tehdit altında olduğu veya mutlaka korunma-sı gerektiği” düşünülen enönemli değer(ler)noktasındaönemli bir farklılaşmaolduğugözlenmektedir.Ancak,ikieksenarasındakideğernoktasındakifarklılaşmanınradikalbirkarşı oluşu, duruşuveya zıtlaşmayı temsil etmekten ziyadebir “değerönceliği”ni tem-siledebileceğinidebelirtmekgerekmektedir.nitekim,sözkonusubudeğer farklılaşması veya değer önceliklerimeselesinitelaraştırmabağlamındafarklıkimlikeksenleritemelin-deherikikenttedesorgulanmayaçalışılmıştır.Buyönde,öncelikleİzmirdahasonrasındaisekonyailineilişkinverilersunulmuştur.

Değer farklılaşması veya değer önceliklerimeselesi özellikle İzmir ilindeki cumhu-riyetçi-laik kimlik ekseninde yer alanların mekansal kümelenmeyle bağlantılı olarakdeğerlendirebileceğimizbazısöylemlerindeçoknetolarakyansımaktadır.İzmirilindekicumhuriyetçi-laikkimlikeksenindeyeralanlararasındaİzmir’ilaikliğin, Atatürkçülüğün, modernliğin, Cumhuriyet’in ve demokratik değerlerintemsilcisivekoruyucusuolarakgö-renlerinsöylemleri“korunmasıgerekendeğerlerçerçevesinde”kimliktemellimekansalbirkümelenmeyeilişkinönemliipuçlarıvermektedir.Bahsedilenbudeğerlerinbirkentevebelirlibirçevreye/kimliğeatfedilerekdilegetirilmesidoğalolarakkimliğin “kale içine alınması”na, “kimliğin bayraklaştırılması”nave“biz-onlar” ayrımınayolaçabilmekte,dola-yısıylahemmekansalkümelenmeninhemdeöteki’ninolumsuzlanmasınınkaynağıhalinegelebilmektedir.


Buyönde,nitelaraştırmabağlamındaİzmirilindeki“cumhuriyetçi-laikkimlikekse-ni”ndedeğerlendirilenbazıkatılımcılarınçağdaşlık, laiklik,Cumhuriyetçilik,Atatürkçü-lük,demokratlıkvurgularıvebirtürmilliyetçilikolarakkabuledebileceğimizkentmil-liyetçiliğiçerçevesindegelişenkümelenmeeğilimlerikutuplaşmanınve“öteki”nininşasısürecineilişkindeönemliipuçlarısunmaktadır: “…Türkiye’deİzmirveİzmir'lininçokeskileredayanansağlambirduruşu,karakteri

vardır…Atatürkveçağdaşlıkilkeleribizeözgüdür...herzamantekyumrukhalinege-lebiliriz,birlikberaberliğimizdersolarakokutulmasıgerekir…halkımızınaydınlan-masıiçintabiöğretmenlerinAtatürkçü,laik,çağdaşdeğerleribenimsemişolmasıveİzmir’liolmasışart…”(G.3,İzmir,31,kadın).

“…İzmir’liolmakayrıcalıktırbence,buradayaşamak,doğmak…nemutlubizekisonu-nakadarAtatürk’ümüzüngerçekCumhuriyet’imizinsavunucusuvebekçileriyiz…bizburalardayız,kimseyeelletmeyizbudeğerleri…”(G.18,İzmir,29,Erkek).

“…İzmir’li olmaktan şerefduyuyorum, çünkünedenülkesinebukadar sahip çıkanbaşkaşehirvarmı?...kocaülkedeAtatürk’ünyaşatıldığıCumhuriyet’esahipçıkıldığıenderyerlerdenbiridirburası,demokrasivardırİzmir’de…oyüzdenBelediye’mizesüreklibaskıinsanımızatehditleroluyor,korkutarak,tehditleşantajlaİzmiraslaalı-namaz, zor biraz...İzmir halkı laiktir, çağdaştır, özgürlükçüdür…ne yani atamıza dasahipçıkmayıpbu tutucularınelinemibırakalım,keşkeherkes İzmir’li olsadabuonura,şerefelayıkolsalar…”(G.11,İzmir,48,Erkek).

“…İzmirsemboldürherşeydenönce…TürkiyeveAvrupa’daokadarşehirgezdimgör-düm,şunuçokrahatlıklasöyleyebilirimkiburasıherkeseözgürlüktanıyanbirkent-tir,herkesdininiderahatçayaşarburada…İzmirmodernliğin,çağdaşlığın,demokra-sininyaşandığıkimseninkimseyekarışmadığılaikkenttir,başkayerlerebenzemez...”(G.6,İzmir,61,Erkek).

“…bubaşımızdakigericilerekarşıkoyacakbiryervarsaorasıdaİzmir’direnbaşta…demokrasinin, laikyaşamınveatamızınkalesidir İzmir…Türkiye’nindiğer illeridegörüpdersalsınmutlakaİzmir’denveİzmirli’den...benimyaşımgençbazışeylerigö-rünceçoksinirleniyorum,kızıyorum,bizşehrimizedeülkemizedeCumhuriyet’imi-zedesahipçıkarız,satmayız,bekçileriyizbizlaikliğin,herzamandaböyleolacak...”(G.14,İzmir,18,kadın).

“…AkP’liolanlardandeğilizyanemutlubizetabionlardabizdendeğillerveolma-sınlarda,eksikkalsın…bazençokkaramsaroluyorumnereyegidiyoruzbizdiyeamasavaşmaklazım,tarihtedeburayıalmayagelenleribizkovdukveherzamanböyleolacak…İzmir’iaslavermeyizalamazlarbubaşımızdakiler…bizimfarkımızıherkesingörmesilazım,bizikorkutamazlarkalemizivermeyizkimseye…kişiliğiolmayanakıl-sızlardüşünsünbuülkeyinehalesokuyorlar…”(G.1,İzmir,28,kadın).

Burada sunulan nitel verilerde açığa çıkan en önemli nokta görüşmecilerin Cumhuriyet, Atatürkçülük ve çağdaşlık gibi değerleri İzmir iliyle özdeşleştirmeleri ve İzmir’i bu değerlerin koruyucusu/bekçisi misyonunu üstlenen mekansal alan olarak değerlendirmeleridir. “Aidiyet kavramı, kentsel mekân için kullanıldığında kişilerin kendilerini bir mekânın parçası olarak görmeleri, dolayısıyla kendilerini o mekân üzerinde hak ve sorumluluk sahibi hissetmeleri du-rumunu ifade etmektedir. Mekâna bağlılık, ait olma hissini besler ve bireyin ait olunan yer-leşimin bir parçası olmasına neden olur” (Sancar ve Severcan, 2010: 298; Solak, 2017:35). Mekana yönelik atfedilen bu “kutsal nitelikteki koruyuculuk misyonu” beraberinde “biz” ve “onlar” ayrımına yol açan sosyal ve siyasal bir pozisyon almayı gerektiren söylemleri de ye-niden üretmektedir. Nitekim, kente ve dolayısıyla kentin kimlik temelli değerlerine sahip çı-kan cumhuriyetçi-laik kimliğe bu aşırı vurgu sosyal kategorilendirme süreciyle açıklanabilir. Sosyal kategorilendirme veya sınıflandırma, bireylerin, kendi grupları içindeki benzerlikleri ve kendi gruplarıyla diğer gruplar arasındaki farklılıkları olduğundan daha fazlaymış gibi algıla-

Serdar ÜNAL 375

malarına, yani abartmalarına yol açar (abartma etkisi). Bu anlamda, “abartma etkisi”, yani, aynı sınıfta yer alan bireyler arasındaki benzerliklerle farklı sınıflarda yer alan bireyler arasındaki farklılıkları abartma yönündeki eğilim, sosyal sınıflandırma sürecinin kaçınılmaz bir sonucudur (Demirtaş, 2003:134; bkz. Hogg ve Abrams, 1988:5; Tajfel, 1978:97; Arkonaç, 1999:41). De-mirtaş’a (2003:135) göre, insanların, kendileriyle benzer inanç, değer ve görüşlere sahip olan ve benzer davranışlar sergileyen insanlarla aralarındaki benzerlikleri abarttıkları görülmektedir. Aynı şekilde, insanlar, kendilerinden farklı görüşlere ve davranışlara sahip olanlarla aralarında-ki farklılıkları da olduğundan epeyce fazla olarak algılamaktadırlar (Worchell ve Rothgerber, 1997:90; akt. Demirtaş, 2003:135). Nitekim, kente yüklenen değerler çerçevesinde aşırı bir yüceltmenin varlığı dikkat çekmektedir. “Abartma etkisiyle” oluşan mekana yönelik bu kutsal nitelikteki koruyuculuk misyonunun aşağıda sunulan özellikle “gavur İzmir”1 tabiri veya yakış-tırması çerçevesinde nasıl daha ileri bir boyut kazandığı ve “öteki”nin yaratılmasına neden olan söylemlerin yeniden üretilmesine nasıl yol açtığı daha net anlaşılmaktadır: “…bazılarıİzmiriçinbugavurkelimesinikullanıyor…amabizbunugerçekanlamıile

değilaslındabunuyakıştıranlarabirtepkiolarakkullanıyoruz…‘gavurİzmir’,modern,laik,demokratik,Atatürkçüçağdaşdeğerleresahipçıkaninsanlaranlamınagelir…oyüzdeniştezamanladabirsloganolduherkesindilinde…bizidahagüçlüyapıyorbutipşeyler…”(G.9,İzmir,43,Erkek).

“…evet tabikidebazı endişelerimiz, korkularımızvar…İzmir’e gavurdiyenlere so-ruyorum,acabahangişehirdebukadarçokTürkBayrağıgördüler,?...illakiülkeninçökmesimilazımhareketegeçmekiçin…gavurluk,ülkesinisevmekAtatürkçülükiseeğerbengavurumsonunakadar....inançlarımınsınırınıbenbelirlerim,kiminhaddinebunakarışmak…”(G.5,İzmir,35,kadın).

“…laiklikdenincedincilerintüyleridikendikenoluyornedense,hazmedemiyorlar…İzmirhepfarklıolmuştur,nemutlukiİzmir’dedoğdumvebüyüdüm,çokşanslıyım…hergittiğimyerdeİzmir’itanıtmayıbirgörevgibigörüyorum…modernlikenbüyüközelliğimizbizim…gavur İzmir’li olmaktanmemnunum,kimseyedehesapverecekhalimizyok…”(G.17,İzmir,20,kadın).

“…birtutturmuşlarOsmanlıdiyedüşmüşlerpeşine,bıraksınlarartıkileriyebaksınlarbiraz…İzmirlilerin “gavurizm”iTürkiye çapındamarkaolmuştur, bubizim içinbironurdur…»gavurizm”evetçağdaşlığımızıveyobaz,tutucuzihniyetlerden,dargörüş-lülerdenfarkımızıgösteriyor…bundanaslatavizvermeyiz…”(G.2,İzmir,36,Erkek).

“…kimseyi dışlamak istemiyorum ama öyle sığ düşünen kafalar var ki, dini kulla-nıp duruyorlar ne dertleri varsa… ben Atatürkçüyüm, Cumhuriyetçiyim, laik’im,İzmir’liyim bütün bunlar gavurluksa gavurum diyebilirim, alınan varsa da alınsın

1 “Gavur İzmir” tabirinin geçmişini 1922 yılı öncesi ve sonrasına dayandıran görüşlere göre; İzmir’in “gavur” lakabı kentteki hakim alafranga yaşama dayanmaktadır. Anadolu köylü-sünün İzmir’e imparatorluk döneminde taktığı o ad, işte o eski İzmir’e aittir. Çünkü İzmir, İstanbul’u saymazsak Selanik ile birlikte imparatorluğun en önemli iki limanından biriydi ve de oralarda “alafranga” bir hayat yaşanırdı. Meyhaneleriyle, kahvehaneleriyle, tiyatrola-rıyla, kulüpleriyle, müziğiyle, futboluyla bu hayatı yaşayanlar da gerek oralarda yerleşmiş “levantenler”, yani artık Osmanlı olmuş sayılan yabancılar gerekse o şehirlerin “yerli gayri-müslim” halkıydı, eski “reaya” yani...”. Bu yaşam tarzı ve kent sakinlerinin Türk’ten çok ya-bancıdan oluşması dolayısıyla Anadolu köylüsü İzmir’i “gavur” diye aşağılıyordu. “Çünkü şehrin içindeki Hıristiyan ve Yahudi nüfusu, Müslüman nüfustan fazlaydı!”. Yani bu sözün kaynağı bugünkü İzmir ile uzaktan yakından alakalı değildir. Tamamen 1922’lerde Hıristiyan ve Yahudi nüfusunun fazlalığından bu lakap takılmıştı (Ardıç, 2007 http://www.haber7.com/guncel/haber/241088-gavur-izmir-lafi-nereden-cikti). Bu sözün nerden çıktığına dair başka bir tarihsel değerlendirme için bakınız “Gavur İzmir Ne Demek?” 14 Eylül 2010 http://www.mustafaarmagan.com.tr.


susarakbiryerevaramayızartık…”(G.4,İzmir,19,Erkek).“…ikiadımbaşıcamidikiyorlargavurlukartmasındiyegaliba…gavurkelimesiniİzmir’e

takanlar “gavur”u açıklasın, neden gavur demişler bize…birilerine tepkidir buanlaşılmayacakbirşeydeğil,gavurİzmir’liolmakçağdaşolmaktır,bunuömrümcekkafalılaranlayamaz…bencebaşkalarınadakendimizianlatmakzorundadeğiliz...an-layananlıyorzatenbizi…”(G.5,İzmir,35,kadın).

“…sankidinibironlarbiliyor,tekellerindezannediyorlar…elhamdülillahMüslümanızamalaikdeğerlerimizvar,Atatürkçü’yüznemutlukiöyleyiz,İzmirinsanıneyaptığınıherzamanbilir…AkP’lileraklıbaşındainsanlarınolduğubuşehrevediğersahilyerlerineaslagiremeyecektir,buralardaeğitimseviyesiyüksektiröylemuhafazakârşehirler-dekigibikandırılacakinsançokdeğildir…”(G.7,İzmir,40,kadın).SöylemlerdeözellikleCumhuriyetçilik,Atatürkçülük,laiklik,çağdaşlıkvedemokratlık

değerleriyleözdeşleştirilenİzmirilicumhuriyetçi-laikkimliğintemsilcisivekoruyucusuolarakortayaçıkmışgibigörünüyorki,budurumsonyıllardakisüreçtemuhafazakâr-din-darbirsiyasaliktidarkarşısındabirtür“son kale”mantığıylasembolikbiranlamaişaretetmektedir. Yine Demirtaş’ın (2003:135) aktardığı ve değerlendirdiği üzere, “insanlar,sosyalkategorilendirmesonucunda,kendigruplarınıdiğergruplarlakarşılaştırmayolunagiderler,yanisosyalkarşılaştırmayaparlar(bkz.Turner,1975:5).Busosyalkarşılaştırma,iç-gruplehinebiryanlılıkiçerir(bkz.Hortaçsu,1998:267).Olumlubirsosyalkimlikedi-nip,benlik-saygılarınıyükseltmekistemeyönündekigüdü,bireylerin,bukarşılaştırmayıgerçekleştirirken,kendigruplarınıdiğergruplardandahaüstünalgılayarak,diğergrupla-rıküçümsemelerineyolaçar.Busüreçdeiç-grupkayırmacılığıolarakadlandırılır”(bkz.DoosjeveEllemers,1997:65).

Derrida(1992:130)kişininkendinitanımlarkenkendisiylebenzeşenlerdenbirkimlikkategorisi oluşturduğunuvebununaynılıktan veözdeşliktenkaynaklandığını, amaöteyandanfarkındaolmadanbutanımyapılırkenkendindenfarklıbirkimliktebütünleştiril-diğinivebuikincikimliğindeayrılıkvemütekabiliyetten,farklıbirdeyişlekişininkendinikarşısındakinegörekonumlandırmasındankaynaklandığını ifadeetmektedir(akt, İnaç,2014:37). Ancak, “eğer kimlik sadece “ötekilik” üzerine kurgulanır, öteki yadsınır, gözardıedilirvefarklılıkçizgisiprovakatifvedüşmancaçizgilerleçizilirse,butanım“öteki”niyoketmeye,inkâra,aşağılamayaveçatışmayayolaçar.Bununneticesindebirinciolarakkültürler genelde kendi olumsuzluklarını ve kötülüklerini öteki olarak kabul ettiklerikimliklere atfederek, yansıtma iç güdüsüyle kendilerini temize çıkartmaya çalışırlar.İkinciolarakisekimliktanımlamalarınınhemkapsayıcıhemdedışlayıcıkarakteriniyan-sıtır.Buaçıdan,tanımlayanınbenzerparametrelerevurguyaparakkendisiyleözdeşkabulettiklerinekucakaçarkenfarklıgördüklerinidışlarveötekileştirir”(İnaç,2014:37).

Nitekim, Derrida’nın görüşleri çerçevesinde baktığımızda, ilk olarak olumsuz manada “gavur İzmir” yakıştırmasıyla/tabirleştirmesiyle ötekileştirilen bir kent, daha sonradan mekana yönelik kutsal nitelikteki bir koruyuculuk misyonu üstlenerek olumlu manada ironik bir “gavur İzmir”2 kavramsallaştırmasına dönüşmektedir. Böylelikle, Cumhuriyet, laiklik, çağdaşlık gibi değerlerin ve dolayısıyla bunların temsilci İzmir ilinin karşısında konumlandırılan ve çoğun-lukla dindar, gerici sıfatlarla adlandırılan muhafazakâr-dindar çevreler de “öteki” olarak tanım-lanmaktadır. Bu anlamda, söz konusu değerlerin İzmir’e ve onun taşıyıcıları olarak görülen

2 Kente yönelik ilk olarak dışarıdan atfedilen ve ötekileştirme işlevi gören “gavur İzmir” tabiri/yakıştırması aslında kabul edilmese de ve tepki gösterilse de sonradan mevcut haliyle (Cum-huriyet’in, çağdaşlığın, laikliğin vb. değerlerin sembolü veya koruyucusu olarak) ironik bir şekilde benimsenen bir kimlik dağarcığı haline gelmiştir. Bu anlamda, ilk olarak dışarıdan olumsuz manada atfedilen bu kavramın veya ifadenin içeriği (bu yakıştırmaya bir anlamda tepki olarak başlayan) yeni anlamlar yüklenmek suretiyle yeniden-inşa edilmiş, zamanla be-nimsenen ve bir tür ötekileştirme işlevi gören kimlik haline dönüşmüştür.

Serdar ÜNAL 377

cumhuriyetçi-laik çevrelere atfedilmesi ve bunun karşısında (dış-grup) olarak konumlandırılan muhafazakâr-dindar çevrelerin çeşitli sıfatlarla tanımlanması ve ötekileştirilmesi bir tür “iç-grup kayırmacılığı” olarak yorumlanabilir. Bu anlamda, Sumner’e göre, iç-grupla dış-gruplar arasında gerçekleştirilen bu ayrım, kendi grubunu kayırmaya yol açtığı gibi, son derece katı ve kalıcı olan kalıpyargıların oluşmasına da neden olur ve dış-grubun yalnızca olumsuz algılan-masına değil, dış-gruba düşmanlık beslenmesine, dolayısıyla da gruplar arası çatışmalara da yol açabilmektedir (Michener vd., 1990:430; akt. Demirtaş, 2003:136). Bu yönde, “öteki”ne bir tepki olarak benimsenen “gavur İzmir” ifadesi ise kentsel-mekansal kümelenme temelinde bir tür milliyetçilik olarak veya ötekileştirme aracı olarak “biz” ve “onlar” ayrımını pekiştirmekte, zaman zaman abartılı bir hal almakta ve çağdaş-laik kimliğin belirlenmesindeki ana tanımlayıcı nitelik haline gelmektedir. İzmir’e atfedilen çağdaş-laik kimlik ise, etkileşim içinde bulunulan ‘öteki’ler tarafından tanınmadıkları sürece anlamlı olmazlar ve kimliklerin tanımlanmasında ‘ben’ kavramsallaştırması ‘öteki’ ile ilişkisine göre oluşturulur. Bu anlamda, cumhuriyetçi-laik kimliğin “öteki”si de muhafazakâr-dindar kimliği olmakta ve söylemlere yansımaktadır.

Tatar’ın (2011) ifade ettiği üzere, “kimliği şahsiyet sergiler, şahsiyetteki zafiyet ya“kimlik kaybı” ya da “kimliğin bayraklaştırılması” şeklinde ortaya çıkar. kimlik kaybı,yalnızlık, anomi ve başkamarazi hallerin sergilendiği bir şahsiyetle kendisini gösterir.kimliğin bayraklaştırılması, içi boşaltılmış, kesin kalıplarla ifadeden ziyade feryatlardadilegelir.kimliğinikaybetmişinsan,pusulasızbirgemininsığınacaklimanaramasıgibitoplumdasalınıpdurur.kimliğibayraklaştırmış iseonubir taraftansaldırıaracıolarakkullanırken,diğer taraftanvehimlerevaran tehdit idraklerininönünebirsetolarakçe-kerveonunsiperindegizlenir”.Öteyandan,“kuşatılmışlık”algısıisterfaraziistergerçekolsunkimliğiortayaçıkarır,bayraklaştırıryadaM.Castells’in(2006)ifadesiyle“direniş”kimliğinedönüşür.

Aynışiddetteolmasadabenzerbirsürecinkonyailindekimuhafazakâr-dindarçevre-dedeyaşandığınısöyleyebiliriz.Genellikleötekiüzerindengeliştirilensöylemlermevcutdurumuaçıklamayayardımcıolmaktadır: “…buülkedebirkesimvarkibizemuhafazakârçizgimizdendolayışüpheylebakıyor-

lar…dinci, gerici, yobaz diyorlar…ama ekonomide Anadolu’nun yükünü sırtlıyoruz,ihracatrakamlarıortada…ticarette,tarımda,şehirciliktehepzirvedeyiz,bunlarıgör-memekiçinyakörolmaklazımyadaartniyetli,buikincisidahadoğrudinihazmede-meyenlaikliğisaplantıhalinegetirmişolanartniyetlisözleribunlarişte…asılyobazonlar,asılyobazlıkzihinlerinibirazolsunyormamalarıvedeğiştirememeleridir,kal-kıpkonya’yıkaralamayaçalışıyorlar,yokbaskıcıydıyokyobazdı,birtonlaf…”(G.49,konya,46,Erkek).

“…konya’yı bilmeyenler uyduruyor işte gericiydi, baskıcıydı filan diye, önce kendiyaşamtarzlarınabirbaksınlarnasılbiryıkımiçindeler…birkızİzmir’deyadaİstan-bul’dagecetekbaşınayürüyemezamaburadayürürbirşeyolmaz…dindarlargüve-nilirdir,hoşgörülüdür…”(G.51,konya,31,Erkek).

“…birtutturmuşlargerici,tutucugidiyor…namazkılan,oruçtutan,zekatverenadam-dan zarar gelmez…ama bunları yapmayandan korkarım, çekinirim…Allah korkusuolmasılazımiçinde…öyleolmayanlarlaaynıyerdeyaşamak,ilişkikurmakzortabi…”(G.52,konya,56,kadın).

“…Mevlana şehri burası…insanlar buradahuzurbulur…bence İzmirCHP’nin kalesiolduğu içingavurdiyekonuşuluyor,nekastediliyoronuda tambilmiyorumama…konyahalkıisemuhafazakârolduğuiçintutucudeniyor,dininebağlıolmaknezamantutuculukoluyorsa…benaslabunlarakulakasmam,gülüpgeçerim…”(G.50,konya,32,kadın).

“…İzmiriçinTürkiye’ninmodernili,Avrupaşehriderleryaİzmir’lilaiklerinçağdaş-lıktananladığışeyalkolsadece…içkitüketimininmaksimumdüzeydeolduğuhatta


ramazandabile içecekkadarduyarsız insanlarınbulunduğubirmemleket…onlarlayaşamakistemezdim…”(G.48,konya,38,Erkek).“…birileriçıkıpdiyorkikonyaençokiçkitüketilenyermiş…karalamayaçalışıyorlar…

dindarlarıkötügöstermeye,tutarsızgöstermeyeçalışankasıtlıkişileryapıyorbunu…ya-zıkgerçektenherşeybukadarmıucuz…böyleoluncatabikidebirkavgaoluyorsizöyley-dinizbizböyleydikdiyegeriliyorortalık...”(G.56,konya,26,Erkek).

Yukarıdaaktarılangörüşmenotlarındadagörüldüğüüzere,ötekiüzerindeninşaedi-lenbirkimlikbilincivekümelenmeeğilimiİzmirilindekicumhuriyetçi-laikçevredekiya-şanansüreçleaynışiddetteolmasadabenzerbiröteki tanımlamasıve “biz”ve “onlar”ayrımı temelindenhareketlekonya ili üzerindenmuhafazakâr-dindar kimlik oluşumu-nubeslemektedir.Ötekinintanımlanmasürecitanımsal içermevedışlamadiyalektiğinigerektirir.Böyleliklebirnüfusuötekiolaraksınıflandırmakveayırtetmekiçinonabellinitelikleri atfedenler, ayrıca kendilerini de tanımlayankriterleri saptamaktadır (Milles,2010:221).“Grupüyelerineatfedilennitelik,bukategoriyebağlıbütündeğerleriişiniçi-nesokannedenselbiraçıklamayayönlendirir.kategorininkendisiözhalinialır.Oandanitibarenherbireyibuözüntekürünüoluverir;kendinideyalnızcaaidiyetkategorisiningölge olayı olarak tanımlar. Böylelikle kategorileştirme süreci algıları genelleştirmeye,gruplararasındakiaykırılıklarıvurgulamayaveüstüaçıkyadakapalıolumluyadaolum-suzdeğeryargılarıatfetmeyeyolaçar”(Schnapper,2005:154).

Buanlamda“öteki”ve“biz”ilişkisibirbirinitamamlayanbirilişkidir.“öteki”nidışlarken“biz”i, “biz”ioluştururkende“öteki”nibiçimlendiririz.Böylelikle “biz”,kendisininnere-deolduğunu, neolduğunubilir ve geri kalanher şeyi buna görekonumlandırır (Akça,2007:9). Bu yöndeki bazı katılımcıların söylemlerindenhareketle,muhafazakâr-dindarkimlikeksenidışındakiçevrelerinkonyavedindarkimliğineyönelikalgılarıveyakıştır-malarıtemelindebirkarşıtepkiolarakinşaolunanbirkimlik(grup)bilincinden,farklı-lığınoluşturulmasıyoluylabukimliğinsağlamlaştırılmasındanveböylelikledahasıkıbirhalegelenmekansalbirbirlikteliktenveyaaidiyettensözetmekmümküngörünmektedir.Buanlamda,benzeryanlarveyabaşkalarındanfarklıaidiyetlerkimlikleridoğurur.Yeni-çeri’ye(2007)göre,aidiyetler“biz”i;farklılıklarda“öteki”yiyaratarakkimliğibilinçdü-zeyindeüretirler.kimlik,yalnızcasosyalleştirmemerkezlerinindayatmasınındeğil,aynızamanda ayrımcı vebaşkalaştırıcı unsurlarla yeterlimücadele iradesinindeürünüdür.Varolanyadayaratılanortakalanlaraidiyetlerioluşturur.Çünkü“insanlar,kendilerinetanıdıkgelenmekânlardakendilerinidahagüvendehissetmektevebukoşulgerçekleş-tiktensonradaaidiyetduygusunugeliştirmektedir”(Yıldırım,2012:144;Solak,2017:21).Ancak, farklılığınoluşturulmasıyoluylakimliğinsağlamlaştırılması,ötekiliğin inşaedil-mesiyoluylakimliğeözgüveninkazandırılmasısağlanır.Farklılığıntanımlanmasıkimliğinmantığı içindeyeretmişolanbir gerekliliktir.Ötekiliğin inşaedilmesi ise,bumantığıniçinekolaycasızanbirayartmadır,hattaayartmadandaötebirşeydir(Connolly,1995:24).

SONUÇSonuçitibariyle,gerekcumhuriyetçi-laikkimlikeksenindeyeralanlargereksedemu-

hafazakâr-dindarkimlikeksenindeyeralanlararasındaİzmirvekonyakentleriüzerindenmekansalolarakdadeğerlereksenindeşekillendirilenkimliklerberaberindesöylemselbiryapıolarak‘öteki’inşasınayolaçmaktavebirçeşit‘bizveonlar’ayrımıyaratılması-nanedenolmaktadır. “Mekânvekimlikarasındakikarşılıklıilişkisahiplenme,kendileme,aidiyetgibiduygularlagörünürhalegelmektebuduygularyaşanılanmekânakimliktenbirtakımözellikler,anlamlaryüklemektedir”(Solak,2017:35).

Mekanvekimlikarasındaorganikvedinamikbiretkileşimmevcuttur.İnsanlaryaşa-dıklarımekanlardakendilerinigerçekleştirerekkişiliklerinintaleplerinikarşılarlar(ka-rakaş,2018:30).Yinekarakaş’ın(2018:30)aktardığıüzere,mekan,çokboyutlubiranlam

Serdar ÜNAL 379

dünyasınıtemsileder,insanıbiryeresabitlerveorasıileilişkilendirir.Biryerisahipleneninsan,onukendisineaithalegetirmekteveonubenimsemektedir.Farklıyerlerileoyerarasındaönemliayrımlartemelindeanlamlaryükler.Farklıyerlerondabirşeyifadeetme-mesinekarşın,benimsediği,yerleştiği,konumlandığı,zeminbildiği,onubizatihikendiliği-nin,kimliğininkarşılığıolmaktadır(Lefebvre,2014:108).Buanlamda,cumhuriyetçi-laikkimliğin“öteki”simuhafazakâr-dindarkimliği;muhafazakâr-dindarkimliğin“öteki”siisecumhuriyetçi-laik kimlik olmaktadır.kimliğin kurucuunsurlarından enönemlisi başkabirininyani‘ben’denbaşkasının(postmodernbirifadeyleöteki’nin)bulunmasıdır.Dolayı-sıyla,kimliğininşası‘başkalığın’inşasındanayrılamaz;kimliğinkendisi,ancakbaşkalıklaortayakonduğutakdirdebiranlamifadeeder.Öznekendisinevebaşkalarınakimolduğu-nadairhikâyeleranlattığında,kimolmadığınıdasöylemişolur(Schick,2001:20).

Bourdieu(2010),farklısınıflaramensupbireylerinkendibenimsediklerindenayrıbirhayat tarzını sürdürmekteolanlara, bir başkadeyişle ‚ötekilere, karşı besledikleri hoş-nutsuzluktanbahsedervebununsınıflararasındakiengüçlübariyerolduğunuiddiaeder(akt.Doğan,2012:155).Buanlamda,kazanılankimlik(grup)bilinciylefarklıolanakarşıalgılamalar bireysel süreçtenbaşlayıp toplumsal süreceuzananbir ontolojik temeldenbeslenmektedir.Ancak,buradadikkatedilmesigerekennokta,reddedilecek‘öteki’ninda-imakimliklebirliktebulunduğuve‘öteki’neneölçüdevarsavebelirginsekimliğindeoölçüdebelirginleştiğidir(Türkbağ,2003:211).Ötekikarşıtlığıüzerindentanımlanankim-liklerisetoplumundiğergrupvebireylerine“tehditunsuru”olarakgösterilmekte,dola-yısıylabunlarınvarlığıbirgüvenliksorunuolarakağılanabilmektedir(Toruk,2012:177).Öteyandan“öteki”, “marjinallik”, “yokluk”ve“gerilik”gibipejoratif sıfatlar taşıdığıgibi“imtiyazlılık”ve “tercihedilirlik”gibipozitifboyutlarda taşıyabilir (kuran-Burçoğlu,1;akt.İnaç,2014:37).).

Derrida’nın (1992, 2003) bakış açısında da kimliğin oluşması, daima “biz”in yara-tılmasınıgerektirir.Burada insantopluluklarındasosyalbağıntesisi,oluşturucubirdışalanın belirlenmesine bağlıdır. “Biz”in yaratılması, “onlar”ın icadını gerektirmektedir.Buanlamda,“bizveonlaryalnızcaikiayrıinsangrubunudeğil,tümüylefarklıikitutumarasındakiduygusalbağlanma/antipati,güven/kuşku,güvenlik/korku,işbirliği/çekişmearasındakiayrımıdatemsileder(Bauman,2016:51).Aslında,buradakimeseleötekininvarlığıdeğil,ben/bizolaraktanımladığımızşeyleötekiarasındakisınırlarınnekadarkatıveyageçişkenolduğundayatıyor(Paker,2007).Bauman’a(2016:52)göre,“bizveonlar,içgrupvedışgrup,herbirörnektebizimkendimizeözgüduygusalrenklerimizkadarayrıayrıözniteliklerimizidekarşılıklıuzlaşmazlığımızdantüretir.Denebilirki,buuzlaşmazlıkzıtlığınikitarafınıdatanımlar.Yinedenenebilirki,herbirtarafkendikimliğini,bizimonuzıddıylabirlikteuzlaşmazlıkoluşturanbirşeyolarakgörmemizdentüretir.Buanlamda,dışgrup,tamdaiçgrubunkendihayalizıddıdırveiçgrubunözkimliği,tutarlığı,kendiiçindekidayanışmasıvegüvenliğiiçinonaihtiyacıvardır”.Lakin,bireylerinmekanüzerin-denötekigruplarasınırlarkoyması,içgrupkimliğininpekişmesinevebayraklaştırılma-sınayolaçar.Doğalolarakbudurumbireyleringruplararasıiletişimveetkileşiminisınır-landırırveötekiileolanilişkininsonderecekatıbirşekildekurulmasınayolaçar.nitekimPaker’in (2007) deyişiyle, eğer ben/biz katı/otoriter bir şekilde kurulmuşsa, özgüvenyoksunluğuyaşıyorsa,ötekisaydıklarıylaarasındaortakinsanibirzeminvarsaymıyorsa,kendi içindekiötekikonumlarınınyadapotansiyellerinin farkındadeğilseyadaonlarıinkaretmeihtiyacındaysa,öteki,yanibenden/bizdenfarklıolan,beni/bizideetkileşimiçindegeliştirebilecekbirzenginlikolarakgörülmez,onunyerinederindenderineteğel-lerizarzortuttuğusezinlenenbeni/bizibozacakbirtehditunsuruolarakgörülür.


KAYNAKÇA1. Akça,B.E.(2007)Ege’deSularIsındı:YazılıBasınSöylemindeYunanistan’ınÖteki-

leştirilmesivekardakkrizi.(der.)E.B.Akça,Kimlik, Medya ve Temsil, ss.3-45,nobelYayın,Ankara.

2. Akkaş, İ. (2013). küreselleşme ve kimlik,. İnönü Üniversitesi Uluslararası SosyalBilimlerDergisi,2(1),67-79.

3. Akşit,B.vd.(2011).Türkiye’de Toplumsal Yapı ve Din. TübitakTamamlanmışProje,Projeno:108k202,Eylül,İstanbul.

4. Altun,D.A.(2010).kapalıkonutSitelerive‘Mahalle’kavramı.İdealkent,1(2),216-244.

5. Ardıç,E. (2007)Gâvur İzmir’ lafıneredençıktı?15.05.2007, http://www.haber7.com/guncel/haber/241088-gavur-izmir-lafi-nereden-cikti

6. Arkonaç,S.(1993).Grup İlişkileri. AlfaYayınları,İstanbul.7. Bauman,Z.(2016).Sosyolojik Düşünmek.Çev.A.Yılmaz,AyrıntıYayınları,13.Basım,

İstanbul.8. Bhikhu,P.(2002).Çokkültürlülüğü Yeniden Düşünmek. PhoenixYayınları,Ankara.9. BlakelyE.J.veSnyder,M.G.(1997).Fortress America. Gated Communities in the United

States.Washington,D.C.:BrookingsInstitutionPress.10. Bourdieu,P.(2010).Distinction: A Social Critique of the Judgement of Taste.London:

Routledge.11. Castells,M.(2006)Enformasyon Çağı: Ekonomi Kültür ve Toplum. İkinciCilt,kimliğin

Gücü,Çev.E.kılıç,İstanbulBilgiÜniversitesiYayınları,İstanbul.12. Cebeci,M.(2007).TehditAlgılamasındaYapısalvekonjonktürelnitelikler/İthalTeh-

ditler,Türkiye’yeYönelikRiskveTehditler.Harp Akademileri Komutanlığı,ss.33-42,İstanbul.

13. Conolly,W.E.(1995)Kimlik ve Farklılık: Siyasetin Açmazlarına Dair Demokratik Çö-züm Önerileri.Çev.F.Lekesizalın,AyrıntıYayınları,İstanbul.

14. Chaney,D.(1999).Yaşam Tarzları. Çev.İ.kutluk,DostkitabeviYayınları,Ankara.15. Davison,A.(2002).Türkiye’deSekülarizmveModernlik.Çev.T.Birkan,İletişimYa-

yınları,İstanbul.16. Demirtaş,H.A.(2003).SosyalkimlikTemelkavramvekuramı,Varsayımlar.İletişim

Araştırmaları,1(1),123-14.17. Derrida,J.(2003).Teoriyiİzlemek.Teoriden Sonra Hayat,der.M.Payne-J.Schad,Çev.

E.kılıç,Agorakitaplığı,İstanbul.18. Derrida,J.(1992).The Other Heading: Reflections on Today’s Europe.Çev.P.Braultve

M.B.naas,IndianaUniversityPress,Bloomington.19. Doğan,S.(2012).FizikselDuvarlar,SembolikSınırlarveYamalıBirŞehirOlarakİs-

tanbul.İdealkent,3(6),154-171.20. Doosje,B.;Ellemers,n.(1997).StereotypingUnderThreat:TheRoleofGroupIden-

tification,The Social Psychology of Stereotyping and Group Life. (der.)R.Spears,vd.Oxford:Blackwell,ss.257-273.

21. Fay, B. (2001).Çağdaş Sosyal Bilimler Felsefesi. Çev. İ. Türkmen, Ayrıntı Yayınları,İstanbul.

22. Gasset,O.(2011).İnsan ve Herkes.MetisYayınları,İstanbul.

Serdar ÜNAL 381

23. Giddens,A.(2010).Modernite ve Bireysel-Kimlik: Geç Modern Çağda Benlik ve Toplum, SayYayınlarıModernDüşünce-1.Çev.Ü.Tatlıcan,1.Basım,İstanbul.

24. Göle,n.(2004).ModernMahrem:MedeniyetveÖrtünme.8.Basım,MetisYayınları,İstanbul.

25. Hogg,M.A. veAbrams,D. (1988).Social Identifications: A Social Psychology of In-tergroup Relations and Group Processes. LondonvenewYork:Routledge.

26. Hortaçsu,n.(1998).Grup İçi ve Gruplar Arası Süreçler. İmge Yayınevi, Ankara.27. İnaç, H. (2014). Çağımızın Toplumsal Algısını Temsil Eden Parametrelerden

‘kimlik’,‘kültür’ve ‘Uygarlık’kavramlarının Sosyo-Politik Analizi. İslam MedeniyetiAraştırmalarıDergisi,1(1),35-57.

28. karakaş,M.(1999).FarklılaşmaveBenzeşmeReferansıOlarakkimlik,AkÜSosyalBilimlerDergisi,1(2),257-273.

29. karakaş,M.(2018).kent,Mekanİmgesivekimlik,2018/1Üsküdar,ss.26-35.30. keyman,F.(2007).Türkiye’dekimlikSorunlarıveDemokratikleşme.Doğu Batı Dü-

şünce Dergisi,(41),217-23031. kılıçbay,M.A.(1995).LaiklikyadaBuDünyayıYaşayabilmek.Cogito4.Basım,ss.15-

21.32. kuran-Burçoğlu,n.(1997).TheImageof‘Self ’and‘theOther’intheWorksofTurkish

MigrantAuthorsinGermany.içindeMulticulturalism: Identity and Otherness.- ed.n.kuran-Burçoğlu,BoğaziçiUniversityPress,İstanbul.

33. küçükşahin, A. (2007). T.C.Genelkurmay Başkanlığı Harp Akademileri Komutanlığı Saren, Türkiye’ye Yönelik Dış Kaynaklı Risk ve Tehditler Sempozyumu (05-06nisan2007),ss.45-48.

34. küçükşahin,A.,Şafak,İ.C.veDedeoğlu,Ç.(2009).GüvenlikBağlamındaRiskveRiskYönetimi.Güvenlik Stratejileri Dergisi,5(10),9-24.

35. Lefebvre,H.(2014).MekanınÜretimi.Çev.I.Ergüden,SelYayıncılık,İstanbul.36. Macit,M.(2010).LaiklikleİlgiliSosyalTemsillerinYenidenÜretimiveMedya.Ekev

Akademi Dergisi,14(44),19-36.37. Manzo, L. C. (2003).BeyondHouse andHaven:TowardaRevisioning ff Emotional

RelationshipsWithPlaces.Journal of Environmental Psychology,23.38. Michener,H.A.vd.(1990).Social Psychology. SanDiego:HarcourtBraceJovanovich.39. Milles,R.(2010)Öteki’ninTanımları.(der.)I.Gündüz,Ulusal Kimlik ve Etnik Açılım,

ss.178–224,SarmalYayınları,İstanbul.40. Paker,M.(2007).PakerileSöyleşi:Ötekikorkusu.(08.12.2007),Birikim Dergisi.41. Pløger, J., (2001).MillenniumUrbanism-DiscursivePlanning.European Urban And

Regional Studies,8(1),63-72.42. RokeachM.J.(1973).The Nature of Human Values. newYork:TheFreePress.43. SancarF.veSevercanY.C.(2010).Children’sPlaces:Rural–UrbanComparisonsUsing

ParticipatoryPhotographyintheBodrumPeninsula,Turkey.Journal of Urban Design, 15(3).

44. Schick,I.C.(2001).Batı’nın Cinsel Kıyısı: BaşkalıkçıSöylemdeCinsellikveMekansallık. Çev.S.kılıç;G.Sarı,TarihVakfıYayınları,İstanbul.

45. Schnapper,D.(2005).Ötekiileİlişki.İstanbulBilgiÜniversitesiYayınları,1.Basım,İstanbul.


46. Solak,S.G.(2017).Mekân-kimlikEtkileşimi:kavramsalvekuramsalBirBakış.Ma-nas Sosyal Araştırmalar Dergisi Manas,6(1),13-37.

47. Solomon,M.;Vd.(1999).Consumer Behavior. London,PrenticeHallInc.48. Subaşı,n.(1999).Öteki’ninİnsanHakları.İslamiyetII,Sayı.2,85-96.49. Tajfel,H.(1978).TheAchievementofGroupDifferentiation.Differentiation Between

Social Groups: Studies In The Social Psychology of Intergroup Relations, Der.H.Tajfel.London:AcademicPress,ss.77-101.

50. Tatar,T.(2011).Farkın Tabiîliğinden Farkçılığın Yapaylığına Kimlik. Ağustos 2011 -Yıl100-Sayı288.

51. Tatar,T.(2008)Kürede Dönen Siyaset.DoğukütüphanesiYayınları,İstanbul.52. Taylor,C.(1996).Çok Kültürcülük,Haz.AmyGuatman,YapıkrediYayınları,İstanbul.53. Toruk, İ.vd. (2012).EtnikkimliklerinMedyadaSunumu:HrantDinkOlayıÖrneği.

Global Media Journal,YeditepeUniversity,3(5),176-207.54. Turner, J.C. (1975).SocialComparisonandSocial Identity:SomeProspects for In-

tergroupBehaviour.European Journal of Social Psychology, (5),5-34.55. Türkbağ,A.U. (2003).kimlik,HukukveAdaletSorunu.Doğu-Batı Düşünce Dergisi,

sayı:23Mayıs-Haziran-Temmuz,ss.209-216,Ankara.56. Vatandaş,C.(2004).Ulusak Kimlik Türk Ulusçuluğunun Doğuşu.Açılımkitap,1.Basım,

İstanbul.57. Ünal, S. (2017).FarklıkültürelkimliklerleBirlikteYaşamanınkoşulları:OrtakBir

SosyalHayatMümkünMü?2.nd International Scientific Researches Congress on Hu-manities and Social Sciences, IBAD,April20-23,Istanbul-Turkey,ss.629-639,Procee-dingsBookofIBAD-2017.

58. Wilkie,W.L. (1994).Consumer Behavior.Canada, JohnWiley&Sons. Inc.workforce. newYork:McGrawHillCompanies.

59. Worchel,S.veRothgerber,H.(1997).ChangingtheStereotypeoftheStereotype.TheSocialPsychologyofStereotypingandGroupLife. (der.)R.Spearsvd.,Oxford:Bla-ckwell.ss.72-94.

60. Yeniçeri,Ö(2007).kimlikveAnlamOrtaklığınınMilletinOluşmasındakiRolüveTürkMilleti.2023 Dergisi, http://www.2023.gen.tr/Arsiv/aralik2007/1.htm

61. YıldırımErniş,İ,I,.(2012).FizikselElemanlarınYüzerYapılardaMekânAlgısınaOlanEtkileri: ÇevreVe İnsanDavranışı İlişkisiBağlamında İrdelenmesi. YayınlanmamışDoktoraTezi,İzmir,DokuzEylülÜniversitesiFenBilimleriEnstitüsü.

62. Zorlu,A.(2003).BatılıBirYaşamTarzıOlarakTüketim:Türkiye’deTüketimÜrünleri-ninvekültürününTarihiGelişimi.Sosyal Araştırmalar Dergisi,e-Dergi,http://www.sdergi.hacettepe.edu.tr/makaleleler-çerceve.ttm.

OECD Ülkelerinde Dolaylı ve Dolaysız Vergi Gelirleri ile

Ekonomik Büyüme: Panel Veri Analizi

Tuncer GÖVDELİ1

1 Dr.,GaziantepÜniversitesi

CHAPTER94

Tuncer GÖVDELİ 385

1. GİRİŞkamu harcamaları ekonomik büyümenin teşviki için oldukça önemli rol oynamak-

tadır.kamuharcamalarınıfinanseedenengüçlüargümanvergigelirleridir.Vergi,kamuharcamalarınıfinanseetmekamacıyla,yasalolaraktoplananparadır.Vergiikiçeşityollatoplanabilmektedir;kurumlardanveya insanlarıngelirlerindendoğrudantoplananver-giyedolaysız vergi,malların veyahizmetlerin fiyatlarına eklenmesi yoluyla elde edilenvergiyedolaylıvergidenmektedir.

Toplumsalrefahiçinoldukçaönemliolanvergilerintoplanmasıadilolmalıdır.Ölçülüveadilvergioranlarıhemdevletiçinönemlibirmekanizmahemdetoplumsalrefahiçinönemlibirolgudur.Vergioranlarınıngereğindenfazlaolması,halkınalımgücünüdüşü-recekveuzunvadededevletineldeedeceğigelirdendevletimahrumbırakacaktır.Vergioranlarınıntamtersinegereğindendüşükolmasıdevletingelirlerinikısacak,kamuhar-camalarındaazalmayayolaçacaktır.Bunedenlevergioranlarıbelirlenirkençokdikkatlidavranılmalı,ekonomivetoplumyapısınadikkatedilmelidir.Solow(1956)vergiileeko-nomikbüyümearasındayenibirçalışmasunmaktadır.Yeniklasikbüyümemodelinegörevergilerin istikrarlı bir biçimde ekonomik büyümeyi etkilemeyeceği ve gelir vergisininekonomikdağılımüzerindeolumsuzetkibırakacaktır.

kamunun vergi toplama sistemleri oldukça karmaşık bir durumdur. Ekonomik sis-temdevergisistemleriçokönemlidir.Vergireformlarınınnasıltasarlanacağıuzunyıllar-dırtartışılagelenbirkonudur.Vergireformlarındakikarışıklıkilerleme,verimlilikveenyüksekoranlarınseviyesi,optimalvergikarmasıveişçigelirindentüketimvergisineolasıkaymalargibikonularıiçermektedir.Vergipolitikalarınındizaynedilmesihemekonomikbüyümeyihızlandırmasıhemdeolasıkrizlerkarşısındaenazzararlaetkilenmekonularıiçinoldukçaönemlidir.Bununkararıverilmesioldukçazordurçünkükısadönemdetopar-lanmataleptekiartışabağlıdırveuzundönemdekiartışarzabağlıdır.Bufarkkısavadelivergiimtiyazlarınıngeridöndürülmesizorolabileceğinden,krizihafifletenpolitikalarınuzunvadelibüyümeyitehlikeyesokabileceğinigöstermektedir(Arnoldvd.,2011).

Vergilerinseviyesi,büyümeişlevinesahipolacakşekildedoğrubirşekildebelirlen-melidir.Vergilerinseviyesi,büyümeişlevinesahipolacakşekildedoğrubirşekildebelir-lenmelidir.Bununlabirlikte,vergiindirimleridahadüşükvergigelirleriylesonuçlanabilir,budakamugelirlerinivekamuharcamalarınıvekamuihtiyaçlarınıkarşılamakiçinge-rekenkaynaklarıazaltır.Vergilerinözü,devletharcamalarınıfinanseetmekiçinkoşullarsağlamakiçinfontoplamaihtiyacındaortayaçıkmaktadır.(kalašvd.,2017).Yüksekvergioranlarıyatırımlarıcaydırmasıveböyleceekonomikbüyümeyiolumsuzyöndeetkilediğiiçinsermayemaliyetiniartırabilirveyatırımteşvikleriniazaltabilir.Vergileraynızamandahanehalkınıntasarrufetme,emeksağlamaveinsansermayesineyatırımyapmakararla-rını da etkilemektedir.Bireyler, yüksekoranlarda vergilendirilen faaliyetler yerine, dü-şükoranlıvergilendirilenfaaliyetleriterciheder.Bununnedeni,yüksekvergioranlarınınbireylerinçalışmasaatleriniazaltmasına,dahaazverimliekonomikfaaliyetegirmesineveya işgücüpiyasasındançıkmasınayolaçmasıdır.Budurumdüşükekonomikbüyümeoranlarıilesonuçlanır(Poulsonvekaplan,2008;FeredeveDahlby,2012;Dladlavekho-bai,2018).

Ekonomikbüyüme,ekonomiliteratüründeenönemlikonseptlerdenbirisidir.Sürdü-rülebilirekonomikbüyümeyisağlamakülkelerinenbüyükhedeflerindendir.1980’lerdenönce,teknolojikilerlemeninvenüfusartışınınekonomikbüyümeüzerindeenönemliet-kiyesahipolduğukabuledilmişti.İçselbüyümeteorisiningelişimi,vergigibiendojenbe-lirleyicilerinekonomikbüyümeüzerindekietkileriniaraştırmakiçinyeniolanaklaroluş-turdu.Vergi gelirlerininekonomikbüyümeüzerindeki etkisi, ülkedeki vergi sistemininyapısınabüyükölçüdebağlıdır(AlinaghiveReed,2017;Palićvd.,2017).


Buçalışmanınanaamacı26OECDülkesinde1dolaylıvedolaysızvergilerileekonomikbüyümearasındakieşbütünleşmevenedensellikilişkileriniincelemektir.Çalışmanınbi-rincibölümündeteorikbilgilersunulmuştur.İkincibölümliteratürçalışmasıolupöncekiçalışmalarhakkındakısabilgilerverilmiştir.Üçüncübölümmetodolojiveuygulamakıs-mıolupampiriksonuçlarındeğerlendirildiğibölümdür.Sonbölümdeisesonuçvepolitikönerilerverilmiştir.

2. LİTERATÜRSonbirkaçonyılboyuncavergigelirleriileekonomikbüyümearasındayapılançalış-

malarönemkazanmıştır.Ekonomikbüyümeilevergigelirleriarasındakiilişki,literatürdedeğişikyöntemlerkullanılarakve farklıveri setlerindenyararlanılarak tahminedilmiş-tir.Eldeedilenbulgularfarklısonuçlarvermektedir.Özellikleampirikçalışmalarpolitikayapıcılarındikkatiniçekmiştir.Yapılançalışmalarınbazılarıvergigelirleri ileekonomikbüyümearasındanedensellikilişkisiniincelerkenbazılarıeşbütünleşmeilişkisiniincele-mektedir.

Ahmadvd.(2016)çalışmalarındaPakistan’ın1974ile2010döneminiincelemişlerdir.Yıllıkverilerkullanılançalışmanınbulgularında,toplamvergigelirleriekonomikbüyümeüzerindenegatifetkiyesahiptir.Araştırmasonucundaekonomikbüyümeyiartırabilmekiçindolaylıvergileriazaltarakdolaysızvergileriartırmakgerekmektedir.Obohvd.(2018),nigeria,Ghana,SierraLeone,BeninandBurkinaFasoülkelerini2000 ile2015dönemiboyuncaaraştırmışlardır.Eldeedilenbulgulardatoplamvergigelirininekonomikbüyümeüzerindeolumluveönemlibiretkisininolduğunugöstermektedir.Johanssonvd.(2008),ekonomikbüyümeyiteşviketmekiçinvergiyapılarınıntasarımınıaraştırmışlardır.Eldeedilenbulgularagörekurumlarvergisi ekonomikbüyümeyi, ardındankişiselgelirver-gileriniveardındantüketimvergilerinezararverdiğisonucunaulaşılmıştır.Basheervd.(2019),BahrainveOman’ı1990 ile2010dönemiboyuncaaraştırmışlardır.Çalışmanınsonuçları,vergigeliri ilehemekonomikhemde finansal faktörlerarasındaanlamlıbirilişkiolduğunugöstermektedir.YaniGSYİHbüyümesi,bankasermayesininaktiforanına,borçvermeriskprimi,Doğrudanyabancıyatırımnetgirişivedönemiçindekinakitfazla/açıkolduğunuaçıkladı.Acosta-Ormaecheavd.(2012),69ülkeyi1970ile2009dönemibo-yuncaincelemişlerdir.Eldeedilensonuçlarda,gelirvergisindekiartış,tüketimvergisindeazalmayayolaçtığısonucunaulaşılmıştır.Ayrıcagelirvergisindekidüşüş,katmadeğervesatışvergileriniartırırken,aynızamandaekonomikbüyümeyeolumluetkisağlamaktadır.JaimovichveRebelo(2017),20OECDülkesiniampirikolarakanalizetmişlerdir.Bulgularagöre,düşükvergioranlarınınuzunvadelibüyümeoranlarıüzerindeçokküçükbiretkisivardır.Ancakvergioranlarıarttıkça,büyümeüzerindekiolumsuzetkileriçarpıcıbiçimdeartmaktadır.karrasveFurceri(2009),19Avrupaekonomisini1965ile2003dönemibo-yuncaanalizetmişlerdir.Eldeedilensonuçlarda,vergilerdekiartışınekonomikbüyümeüzerindekietkisinegatifvekalıcıdır.

Manukaji (2018), 1994 ile 2016 dönemindenijerya’yı araştırmıştır. İncelenen tümvergibileşenlerinin(katmaDeğerVergisiGeliri,kişiselGelirVergisiGeliri,PetrolkarVer-gisiGeliriveŞirketGelirVergisiGeliri)nijerya’dakiekonomikbüyümeyiönemliölçüdeetkilediğisonucunaulaşılmıştır.koltánveMachová(2013),2000ile2010dönemiboyun-ca34OECDülkesinianalizetmişlerdir.Araştırmasonucu,vergilendirmenin,hemvergikotasınıkullanarakvergiyükünüölçerken,hemdealternatifEnstrümantalDeğişkenlerYöntemi (WTI)vergiyüküendeksinikullanırkenekonomikbüyümeyiönemliderecedeolumsuzetkilediğinigöstermektedir.Macek(2014),2000ile2011dönemiboyuncaOECDülkeleriniaraştırmıştır.Ampiriksonuçlaragöre,OECDülkelerindeekonomikbüyümeyi1 “Avustralya,Avusturya,Belçika,kanada,Danimarka,Finlandiya,Fransa,Almanya,Yunanistan,İz-landa,İrlanda,İtalya,Japonya,kore,Lüksemburg,Meksika,Hollanda,YeniZelanda,norveç,Porte-kiz,İspanya,İsveç,İsviçre,Türkiye,BirleşikkrallıkveAmerikaBirleşikDevletleri”.


teşvikartırabilmekiçin,ekonomik-politikotoritelerinkurumlarvergisinivekişiselgelirvergilerinidüşürmesivegelirvergisigelirlerininkaybınıdolaylıvergigelirlerindekiar-tışla telafietmesigerektiğisonucunaulaşılmıştır.Babatunde(2017),16Afrikaülkesini2004 ile2013dönemi içinanalizetmiştir.Çalışmanınampirikbulgularında,vergigeli-rininGSYHilepozitifilişkiliolduğunuveAfrika’dakiekonomikbüyümeyidesteklediğinigöstermiştir.ÇalışmavergigelirininGayriSafiYurtiçiHasılaileönemlibirpozitifilişkisiolduğusonucunavarmıştır.Palićvd. (2017),Croatia’yı2000 ile2016dönemi içinana-lizetmiştir.AylıkverilerinkullanıldığıçalışmasonuçlarındaHırvatistan’dakikişiselgelirvergilendirmesininuzunvadedeekonomikbüyümeüzerindeönemlibirolumsuzetkiyesahipolduğunugöstermektedir.Dladlavekhobai(2018),GüneyAfrika’yı1981ile2016dönemi içinanalizetmişlerdir.Ampirikbulgular,GüneyAfrika’davergiler ileekonomikbüyümearasındanegatifbirilişkiolduğunugöstermektedir.

nedensellikilişkisiniinceleyenaraştırmalardanWidmalm(2001),23OECDülkesini1965ile1990dönemiiçinaraştırmıştır.Eldeedilenbulgulardavergigelirleriekonomikbüyümeninnedenselidir.Saafivd.(2017),23OECDülkesini1970ile2014dönemiboyun-caincelemişlerdir.Avustralya,Danimarka,Finlandiya,Japonya,YeniZelandavenorveç’teekonomikbüyümedenvergiyüküoranlarınadoğrutekyönlünedensellitespitedilmiştir.AyrıcaAlmanya,Hollanda,Portekiz,veİsveç’teyüküoranlarındanekonomikbüyümeyedoğru tekyönlünedensellik tespitedilmiştir.Takumah(2014),Ghana’yı1986 ile2010dönemi içinaraştırmıştır.nedensellik sonuçlarındahükümetin toplamvergigelirindenekonomikbüyümedoğru tekyönlünedensellik tespit etmiştir.Tiwari (2012),1947 ile2009dönemi içinABD’yi incelemiştir.Çalışmasındaki ampirikbulgularda toplamvergigelirindenekonomikbüyümedoğrutekyönlünedenselliktespitetmiştir.karagiannivd.(2012),ABD’yi1948ile2008dönemiiçinaraştırmışlardır.nedensellikanalizlerindetop-lamvergigelirindenekonomikbüyümeyedoğrutekyönlünedensellikvardır.Ayrıcagelirvergisindenekonomikbüyümeyedoğru,kurumlarvergisindenekonomikbüyümeyedoğ-rutekyönlünedenselliktespitetmiştir.Tahavd.(2011),Malezya’yı1970ile2009dönemiiçinaraştırmışlardır.Eldeedilenampirikbulgulardaekonomikbüyümedentoplamvergigelirinedoğrutekyönlünedenselliktespitetmişlerdir.keho(2011),FildişiSahili’ni1960ile2006dönemiiçinanalizetmiştir.Eldeedilenbulgularda,vergigelirleriekonomikbü-yümeyiolumluyöndeetkilemektedirayrıcavergiyüküileekonomikbüyümearasındaçiftyönlünedensellikilişkisivardır.

3. VERİLER, METODOLOjİ VE UYGULAMA

3.1. VerilerBuçalışmada,26OECDülkesinin1980ile2017dönemiyıllıkverilerikullanılmıştır.

kullanılandeğişkenler;gayrisafiyurtiçihasıla(GDP)verileri(CariABD$cinsinden)eko-nomikbüyümeninbirtemsilcisiolarak;dolaysızvergilervedolaylıvergilerdir.Tümveri-lerCariABD$cinsindenelealınmıştır.GDPverileriDünyaBankasından,olaysızvergilervedolaylıvergilerOECDDatabase’denalınmıştır.Çalışmadakullanılanmodel:

(1)

Tümdeğişkenlerindoğallogaritmasıalınarakmodeledahiledilmiştir.

3.2. Metodoloji ve UygulamaÇalışmadakullanılacakekonometrikyöntemleriseçebilmek içinöncelikleyapılması

gerekendeğişkenlerinvemodelinyataykesitbağımlılığınıtestetmektir.DeğişkenlerinvemodelinyataykesitbağımlılığınıtestedebilmekiçinBreusch-Pagan(1980) testive


Pesaran(2004) testikullanılmıştır.Butestlerinhipotezleri:H0:“Yataykesitbağım-lılığıyoktur”veH1:“Yataykesitbağımlılığıvardır”şeklindedir.

(2)

burada :artıklararasındayataykesitkorelasyonlarınıntahminlerinigöstermekte-dir.H0hipotezialtındayataykesitbağımlılığıyoktur.H0hipotezialtındansabitveT→∞’agitmektedir.İstatistikn(n-1)/2serbestlikderecesiileki-kareasimptotikdağılımıvardır.

(3)

istatistiği Pesaran (2004), H0 hipotezi altında T→∞ ven→∞durumunda,standartnormaldağılır.

Breusch-Pagan(1980) testivePesaran(2004) testlerininkullanılma-sınınnedeni,zamanboyutuyataykesitboyutundanbüyükolduğunda(T>n)iyisonuçlarvermektedir(Gövdeli,2018).

SabitliModel lnGDP lnDT lnIDT MODEL

İstatistik p-değeri İstatistik p-değeri İstatistik p-değeri İstatistik p-değeri

1843.113 0.000 3478.974 0.000 4487.270 0.000 1183.955 0.000

59.545 0.000 123.709 0.000 163.258 0.000 33.691 0.000

Tablo 1.Yatay-kesitBağımlılığıTestleri

Tablo1’dedeğişkenlerinyataykesitbağımlılığısunulmaktadır.Breusch-Pagan(1980) testivePesaran(2004) testisonuçlarınagöresıfırhipoteziolan“Yatay

kesitbağımlılığıyoktur”reddedilmiştir.Böylecedeğişkenlerdeyataykesitbağımlılığıol-duğutespitedilmiştir.Değişkenlerdeyataykesitbağımlılığıolduğundankullanılmasıge-rekenbirimköktestininikincinesilbirimköktestlerindenseçilmesigerekmektedir.BuçalışmadakullanılanikincinesilpanelbirimköktestiPesaran(2007)CADFpanelbirimköktestidir.

Zamanserisiverilerininbirimkökvarlığınıincelemekiçin,Im,PesaranveShin(IPS)(2003)tarafındangeliştirilenheterojenpanelbirimköktestikullanılabilmektedir.ButestgenişletilmişDickey-Fuller(ADF)regresyonunadayanmaktadır.

(4)

Burada, gecikmeuzunluğu, belirleyiciterimlerive kesiteözgübirinciderece-denotoregresifparametrelerdir.

Standart IPS testi, dışsal ekonomiler veya şoklar durumunda sahte çıkarımlara yolaçabilir.Buyüzden,Pesaran(2007)önerdiğiyataykesitselgenişletilmişIPStestikullanı-lır.Butest,gecikmişseviyelerinyataykesitortalamalarıvebireyselserilerinbirincifarkıilegenişletilmişADFregresyonudur(Herzer,2016).Bunagöre,yataykesitselgenişletil-mişADF(CADF)regresyonu;


(5)

Burada , ’ninyataykesitortalamasıve ’dir.HerbirkesitiçinhesaplananCADFistatistiklerininaritmetikortalamasıalınarak,panelingenelindebirimkökünvarlığınakararverilir.

(6)Burada ,denklem10’deki ’ninEkkt-oranıdır.kritikdeğerPesaran(2007)’dekitab-

lodeğerleriilekarşılaştırılır.Pesaran(2007)CADFhipotezleri:H0:”Değişkenbirimköklü-dür”veH1:”Değişkendurağandır”şeklindedir.

DEĞİŞKENLERSeviyede Birinci Fark

t-stats t-stats

GDP -2.113 -4.226

DT -1.628 -2.479

IDT -1.724 -2.222

Tablo 2.CADFPanelBirimköktestiSonuçları

Not: CIPS için kritik tablo değerleri n=26 T=38 için sabitlide sf. 280 IIb’de%5’te-2,16’dır.

Tablo2’deCADFpanelbirimköktestisonuçlarıverilmiştir.GDP,DTveIDTdeğişken-lerinintestistatistikleriPesaran(2007)tabloIIbilekarşılaştırıldığındaH0hipotezired-dedilemediği,böyleceseviyedebirimköklüolduğugörülmektedir.DeğişkenlerinbirincifarkıalındığındaiseH0hipotezireddedildiğinden,tümdeğişkenlerdurağanolduğutespitedilmiştir.

Çalışmada kullanılacak ikinci nesil panel eşbütünleşme testini belirleyebilmek içineşbütünleşmedenklemlerindekieğimkatsayılarınınhomojenliğinintestedilmesigerek-mektedir.PesaranveYamagata(2008),eşbütünleşmedenklemlerindekieğimkatsayıları-nınhomojenliğinitestetmekiçinikifarklıtestistatistiğigeliştirmişlerdir:

Büyükörneklemleriçin: (7)

küçükörneklemleriçin: (8)

Buradan;yataykesitsayısını,S;Swamytestistatistiğini,k;açıklayıcıdeğişkensayısınıveVar(t,k)standarthatayıifadeetmektedir.PesaranveYamagata(2008)homojenliktes-tininhipotezler:H0:“Eğimkatsayılarıhomojendir”veH1:“Eğimkatsayılarıheterojendir”şeklindedir.

Test İstatistiği Olasılık Değeri

45.743 0,000

48.286 0,000

Tablo 3.HomojenlikTestiSonuçları


Tablo3’tehomojenliktestisonuçlarıverilmiştir.Hesaplanantestlerinolasılıkdeğerle-ri0.05’tenküçükolduğuiçin,H0hipoteziolan“eğimkatsayılarıhomojendir”reddedilerekeşbütünleşmedenkleminde,sabitterimveeğimkatsayılarınınheterojenolduğunakararverilmiştir.

ModelinyataykesitbağımlılığısonuçlarıTablo1’deverilmiştir.Modeldeyataykesitbağımlılığıolmasındanötürükullanılmasıgerekeneşbütünleşmetestininikincinesileş-bütünleşmetestlerindenseçilmesigerekmektedir.Buamaçla,çalışmadakullanılaneşbü-tünleşmetestiikincinesilpaneleşbütünleşmetestlerindenolanWesterlundveEdgerton(2007)paneleşbütünleşmetestikullanılmıştır.

(9)

burada, ve sırasıylazamanserileriniveyataykesitbirim-lerinigöstermektedir. vektörükboyutunasahiptir.Regresörlersafrastgeleyürüyüşsürecinitakipettiklerivarsayılmaktadır.Hataterimleri aşağıdakigibisunulmuştur:

with (10)

burada, sıfırortalamavevaryansasahip,bağımsızveaynışekildedağıtılmışişlem-

dirvar .vektörütatminedicibirdoğrusalsüreçtir.

burada, tboyuncai.i.d.olansıfırhatadır.WesterlundveEdgerton(2007)paneleş-bütünleşmetestininhipotezleri tümi’leriçin bazıi’leriçin.

WesterlundveEdgerton(2007)paneleşbütünleşmetestiaşağıdakigibitahminedi-lebilir:

(11)

, ve ’nin kısmi toplama işlemidir, ’ye bağlı koşulunun tahmini uzunvadelivaryansıdır.

test istatistiği bootstrap p-değeri

MODEL 1

5.563 0.706

Tablo 4. PanelEşbütünleşmeTestiSonuçları

WesterlundveEdgerton(2007)panelbootstrapeşbütünleşmetestisonuçlarıTablo4’teverilmiştir.testsonucunagöre,pdeğeri0.706olarakbulunmuştur.BöyleceH0hipo-teziolan“modeldeeşbütünleşmevardır”hipotezireddedilememiştir.Bunedenlepaneldeeşbütünleşme ilişkisininolduğu,değişkenlerinuzundönemdeberaberhareketedeceğisonucunaulaşılmıştır.

DumitrescuveHurlin(2012)panelnedenselliğitahminetmedekullanılantestistatis-tiğiWaldistatistiklerininbasitortalamasıdır:


(12)

burada, ,i.yataykesitteGrangernedenselliğitahminetmekiçinWaldtestistatis-tiğinigöstermektedir.

(13)

burada, olmaküzereortalamavevaryans:

(14)

(15)

testistatistiğiyataykesitinazsayıdaolmasınarağmeniyisonuçlarvermektedir.Dengesizpanellerdeveyataykesitlerinheterojengecikmeuzunluğuolmasıdurumundadenklem(13**)testistatistiğiyerineaşağıdakitestistatistiğikullanılır(BozokluveYilan-ci,2013).

(16)

LagsDT ↛ GDP GDP ↛ DT

W-Stat. Zbar-Stat. Prob. W-Stat. Zbar-Stat. Prob.

1 0.770 -0.948 0.342 1.930 2.792 0.005

2 1.919 -0.495 0.620 3.194 2.326 0.020

3 3.096 -0.251 0.801 4.197 1.670 0.094

4 3.777 -0.850 0.395 5.123 1.097 0.272

Tablo 5.DumitrescuHurlinPanelnedensellikSonuçları

DumitrescuveHurlin (2012)panelnedensellik sonuçlarıTablo5’te görülmektedir.Dörtfarklıgecikmeuzunluğunagöretestedilmesininnedeni,testsonuçlarınıngüvenilir-liğiniartırmakiçindir.Eldeedilenbulgularagöredörtgecikmeuzunluğununüçündeeko-nomikbüyümedendolaysızvergileredoğrutekyönlünedensellikilişkisitespitedilmiştir.

LagsIDT ↛ GDP GDP ↛ IDT

W-Stat. Zbar-Stat. Prob. W-Stat. Zbar-Stat. Prob.

1 1.420 1.148 0.250 1.472 1.315 0.188

2 2.782 1.415 0.156 2.837 1.537 0.124

3 3.792 0.963 0.335 3.569 0.573 0.566

4 4.653 0.418 0.675 4.048 -0.458 0.646

Tablo 6.DumitrescuveHurlinPanelnedensellikSonuçları


DolaylıvergilerileekonomikbüyümearasındakiDumitrescuveHurlin(2012)neden-sellik sonuçlarıTablo6’da sunulmaktadır.Tablo sonuçları incelendiğindedörtgecikmeuzunluğundandördündedetestistatistiklerianlamsızçıkmıştır.Böyleceekonomikbüyü-meiledolaylıvergilerarasındanedenselliktespitedilememiştir.

4. SONUÇ VE ÖNERİLERBuçalışmada26OECDülkesini1980ile2017dönemiboyuncadolaysızvedolaylıver-

gilerileekonomikbüyümearasındakiilişkiaraştırılmıştır.Panelverianalizindeöncelikledeğişkenlervepaneldeyataykesitbağımlılığıtestedilmiştir.Değişkenlervepaneldeyataykesitbağımlılığıolduğuiçinkullanılanbirimkökveeşbütünleşmetestleriikincinesilol-masıgerekmektedir.İkincinesilpanelbirimköktestiolanPesaran(2007)CADFsonuç-larındadeğişkenlerin I(1)mertebesindedurağanoldukları tespitedilmiştir.PesaranveYamagata(2008)homojenliktestiileeşbütünleşmedenklemlerindekieğimkatsayılarınınheterojenolduğutespitedilmiştir.WesterlundveEdgerton(2007)paneleşbütünleşmetestiilemodeldeeşbütünleşmeilişkisibelirlenmiştir.

DumitrescuveHurlin(2012)panelnedenselliktestiiledolaysızvedolaylıvergilerileekonomikbüyümearasındakinedensellikilişkisianalizedilmiştir.Ekonomikbüyümedendolaysızvergileredoğrutekyönlünedensellikilişkisitespitedilmiştir.Ancakekonomikbüyümeiledolaylıvergilerarasındanedenselliktespitedilememiştir.Eldeedilenampi-rikbulgulardanhareketle,ekonomikbüyümeyisürdürülebilirhalegetirmekiçindolaysızvergilerindolaylıvergilerdendahaönemlibirroloynadığıaçıkçagörülmektedir.Dolaysızvergilerde yapılacakdeğişiklikler ülke ekonomisinde ciddi bir biçimdebüyümeye veyadaralmayayolaçabilecektir.Busonuçlar,krizanındadolaysızvergilerdekideğişikliklerinekonomiyidolaylıvergilerenazarandahaciddibirbiçimdedeğiştirecektir.Uygulanacakgenişleticiveyadaraltıcımalipolitikalarındolaysızvergileryoluylauygulanmasıöneril-mektedir.

Politikayapıcılarınekonomikbüyümeyisürdürülebilirhalegetirebilmekiçinvergipo-litikalarıkonusundaçokdikkatlidavranmasıgerekmektedir.Düşükvergilerkısadönem-deekonomiyicanlandırmasınarağmenuzundönemdeyansımasıolumsuzolabilmektedir.Tamtersdurumda,yaniyüksekvergileryatırımcılarıyatırımyapmaktanalıkoyacağıiçinkısaveuzundönemdeekonomikbüyümeyiolumsuzetkileyebilecektir.

Ekonomikbüyümeyi artıracak vergi reformları düzenlenirken toplumunekonomik,kültürelyapısıgözardıedilmemesigerekmektedir.Özellikletoplumsalrefahıiçerenvergireformlarıkalıcıolacaktır.Çünkütoplumunazbirkesiminiilgilendiren,ülkeninsırfdahahızlıbüyümesiiçinuygulananvergilereğertoplumundiğerkesimiiçinolumsuzluklardo-ğuracaksa,buvergireformutoplumdakabulgörmeyecektir.Toplumsalsorunlarayolaça-bilecekbutürvergireformlarıülkeninekonomisineciddiolumsuzluklarbırakabilecektir.Bunedenlepolitikayapıcıların,işininehliekonomistlerleberaberçalışmalıdır.

KAYNAKLAR1. Acosta-Ormaechea,S.,Sola,S.,&Yoo,J.(2012).TaxCompositionandGrowth:ABroad

Cross-CountryPerspective.German Economic Review.2. Ahmad,S.,Sial,M.H.,&Ahmad,n.(2016).Taxesandeconomicgrowth:Anempirical

analysisofPakistan.European Journal of Business and Social Sciences,5(2),16-29.3. Alinaghi,n.,&Reed,W.R.(2017).TaxesandEconomicGrowthinOECDCountries:A

Meta-RegressionAnalysis.4. Arnold,J.M.,Brys,B.,Heady,C.,Johansson,Å.,Schwellnus,C.,&Vartia,L.(2011).Tax

policyforeconomicrecoveryandgrowth.The Economic Journal,121(550),F59-F80.


5. Babatunde,O.A.,Ibukun,A.O.,&Oyeyemi,O.G.(2017).Taxationrevenueandecono-micgrowthinAfrica.Journal of Accounting and Taxation,9(2),11-22.

6. Basheer,M.,Ahmad,A.,&Hassan,S.(2019).Impactofeconomicandfinancialfactorsontaxrevenue:EvidencefromtheMiddleEastcountries.Accounting,5(2),53-60.

7. Breusch,T.S.,&Pagan,A.R.(1980).TheLagrangemultipliertestanditsapplicationstomodelspecificationineconometrics.The Review of Economic Studies,47(1),239-253.

8. Dladla,k.,&khobai,H.(2018).TheimpactofTaxationonEconomicGrowthinSouthAfrica.

9. Dumitrescu,E.I.,&Hurlin,C.(2012).TestingforGrangernon-causalityinheteroge-neouspanels.Economic Modelling,29(4),1450-1460.

10. Ferede,E.,&Dahlby,B.(2012).Theimpactoftaxcutsoneconomicgrowth:evidencefromtheCanadianprovinces.National Tax Journal,65(3),563-595.

11. Gövdeli, T. Ekonomik Özgürlük, Turizm ve Ekonomik Büyüme: Brıcst ÜlkelerindekónyaBootstrapnedensellikAnalizi.UluslararasıİktisadiveİdariİncelemelerDer-gisi,379-390.

12. Herzer,D.(2016).UnionsandIncomeInequality:AHeterogeneousPanelCo-integra-tionandCausalityAnalysis.Labour,30(3),318-346.

13. Jaimovich,n.,&Rebelo,S.(2017).nonlineareffectsoftaxationongrowth.Journal of Political Economy,125(1),265-291.

14. Johansson,Å.,Heady,C.,Arnold,J.,Brys,B.,&Vartia,L.(2008).Taxationandeconomicgrowth.WorkingPaperno.620,OECDEconomicsDepartment.

15. kalaš,B.,Mirović,V.,&Andrašić,J.(2017).EstimatingtheImpactofTaxesontheEco-nomicGrowthintheUnitedStates.Economic Themes,55(4),481-499.

16. karagianni,S.,Pempetzoglou,M.,&Saraidaris,A.(2012).TaxburdendistributionandGDPgrowth:non-linearcausalityconsiderationsintheUSA.International Review of Economics & Finance,21(1),186-194.

17. karras,G.,&Furceri,D.(2015).TaxesandgrowthinEurope.South-Eastern Europe Journal of Economics,7(2).

18. koho,Y.(2011).TaxStructureandEconomicGrowthinCotedIvoire:AreSomeTaxesBetterThanOthers?.Asian Economic and Financial Review,1(4),226.

19. koltán,I.,&Machová,Z.(2013).IMPACTOFTHETAXBURDEnOnTHELIVInGSTAn-DARDInOECDCOUnTRIES.Ekonomický časopis (Journal of Economics),9(61),951-962.

20. M.H.Pesaran,(2004)“GeneralDiagnosticTestsforCrossSectionDependenceinPa-nels,”Cambridge Working Papers in Economics no. 435.UniversityofCambridge.

21. Macek,R.(2014).Theimpactoftaxationoneconomicgrowth:casestudyofOECDcountries.Review of economic perspectives,14(4),309-328.

22. Manukaji,I.J.(2018).EffectofTaxStructureonEconomicGrowthinnigeria.Interna-tionalJournalofInnovativeFinanceandEconomicsResearch6(1):1-11.

23. Oboh, J.O.,Chinonyelum,O. J.,&Edeme,R.k. (2018).TaxRevenueandEconomicGrowth in Selected ECOWAS Countries, Evidence from Sure Model. International Journal of Academic Research in Accounting, Finance and Management Sciences,8(3),310-324.

24. Palić, I.,Žmuk,B.,&Grofelnik,B. (2017).The long-run impactofpersonal incometaxationoneconomicdevelopment:EvidencefromCroatia.Croatian Review of Eco-nomic, Business and Social Statistics,3(1),35-44.


25. Pesaran,M.H.(2007).Asimplepanelunitroottestinthepresenceofcross-sectiondependence.Journal of applied econometrics,22(2),265-312.

26. Pesaran,M.H.,&Yamagata,T.(2008).Testingslopehomogeneityinlargepanels.Jour-nal of Econometrics,142(1),50-93.

27. Poulson,B.W.,&kaplan,J.G.(2008).Stateincometaxesandeconomicgrowth.Cato J.,28,53.

28. Saafi,S.,Mohamed,M.B.H.,&Farhat,A.(2017).Untanglingthecausalrelationshipbetweentaxburdendistributionandeconomicgrowthin23OECDcountries:Freshevidencefromlinearandnon-linearGrangercausality.The European Journal of Com-parative Economics,14(2),265-301.

29. Solow,R.M.(1956).Acontributiontothetheoryofeconomicgrowth.The quarterly journal of economics,70(1),65-94.

30. Takumah,W. (2014).TaxRevenueandEconomicGrowth inGhana:ACointegrati-onApproach.MPRAPaperno.58532.https://mpra.ub.uni-muenchen.de/58532/1/MPRA_paper_58532.pdf.

31. Westerlund,J.,&Edgerton,D.L.(2007).Apanelbootstrapcointegrationtest.Econo-mics Letters,97(3),185-190.

32. Widmalm, F. (2001). Tax structure and growth: Are some taxes better than ot-hers?.Public Choice,107(3-4),199-219.

33. Bozoklu,Ş.veYılancı,V.(2013).FinansalGelişmeveİktisadiBüyümeArasındakine-densellikİlişkisi:GelişmekteOlanEkonomilerİçinAnaliz.DokuzEylülÜniversitesiİktisadiveİdariBilimlerFakültesiDergisi,28(2),161-187

34. Pesaran,M.H.(2004).GeneralDiagnosticTestsforCrossSectionDependenceinPa-nels.IZADiscussionPaperno.1240

Kurumsal Sosyal Sorumluluk (KSS) ve Türkiye’deki Uygulama

Örnekleri1

Cengiz GÜNEY2

1 Buçalışmayazarın“kurumsalSosyalSorumlulukBağlamındaÇevreselFaaliyetRaporlaması:BİST100EndeksindeYerAlanŞirketlerÜzerindeBirİçerikAnalizi”isimlidoktoratezindenüretilmiştir.

2 Dr.Öğr.Üyesi,kocaeliÜniversitesi,GazanferBilgeMeslekYüksekokulu

CHAPTER95

Cengiz GÜNEY 397

1. GİRİŞ20.yüzyılın2.Yarısındanitibarentoplumsalsorumlulukkavramımoderndünyadan

başlayarakbütünyerküredeetkiliolmayabaşlamıştır.Toplumsalhayattadevleteyükle-nengörevvesorumlulukalanıdönüşümeuğramıştır.Devlettoplumsalihtiyaçlarınçeşit-liliği ve çokluğu ile tekbaşınabaşetmenoktasındayetersizkalmayabaşlamıştır.Artıkherşeyidevlettenbeklemenindoğruolmayacağı,bubağlamdaözelteşebbüsündahafazladevreyegirmesigerektiğikonusundabiranlayışhakimolmuştur.

klasikanlayıştasadeceüretenvebuşekildekarınımaksimizeetmemücadelesiverenişletmeanlayışından,toplumsalsorunlarakarşıduyarlıolanvegerektiğindetaşınaltınaelinikoyanbirişletmeanlayışınageçilmiştir.

İşletmelertoplumsalsorumlulukprojeleriniyaparakkendiimajlarınıvetanınırlıkla-rınıarttırmayolunagitmektedirler.Rekabetinolancahızıyladevamettiğiküreselleşmişdünyadavarlığınısürdürebilmekiçinbirfarkortayakoymakzorundaolanişletmeler,ku-rumsaltoplumsalsorumlulukprojelerineönemvermeyebaşlamışlardır.Buuygulamalaraynızamandasiviltoplum,devletveişletmelerinbirbiriileiletişimlerinigüçlendirenbirunsurdur(YavuzyılmazveAkıncı,2018:189).

Buçalışmadaliteratürtaramasıyöntemikullanılmıştır.Çalışmagirişvesonuçbölüm-leridışındayedianabaşlıktanoluşmaktadır.

Birincianabaşlıkolan“ksskavramınaİlişkinTanımVeÖzellikler”başlığıaltındaku-rumsalsosyalsorumlulukkavramına ilişkin tanımveözelliklereyerverilmiştir.Bubö-lümdekurum,kurumsallık,sosyalsorumluluk,kurumsalsosyalsorumlulukkavramlarıvekurumsalsosyalsorumlulukkavramınınözelliklerineyerverilmiştir.

İkincianabaşlıkolan“ksskavramınınTarihselGelişimi”başlığıaltındakurumsalsos-yalsorumlulukkavramınıntarihselgelişimi1950lerinbaşındanbaşlayarak2000liyıllarakadarelealınmıştır.Bubölümdekurumsalsosyalsorumlulukkavramınıartanönemiveilgisiüzerindedurulmuştur.

Üçüncüanabaşlıkolan“kssİlkeleri”başlığıaltındahesapverebilirlik,şeffaflık,sürdü-rülebilirlikadaletlilik(eşitlik)kavramlarıdetaylıbirşekildeincelenmiştir.

Dördüncüanabaşlıkolan“kssBoyutlarıveDüzeyleri”başlığıaltındaekonomikso-rumluluk,hukukisorumluluk,ahlakisorumlulukvegönüllüsorumlulukbaşlıkları ince-lenmiştir.İşletmelersosyalsorumlulukboyutlarınıbeşfarklıdüzeydeyaşamaktadırlar.BuçerçevedeSorumlulukSahibiOlmayan,kısmenUyumlu,ÇoğunluklaUyumlu,StratejikveSosyalAvukatdüzeyleribaşlıkaltındaelealınmıştır.

Beşincianabaşlıkolan“kssAlanları”başlığıaltındakısacabualanlarbelirtilmiştir.Altıncıanabaşlıkolan“kssModelleri”başlığıaltındakurumsalsorumlulukmodelleri

incelenmiştir.Davis’insosyalsorumlulukmodeli,Ackerman’ınsosyalsorumlukmodeli,vePrestonvePost’unsosyalsorumlulukmodelibuçerçevedeirdelenmiştir.

Yedincianabaşlıkolan“Türkiye’dekSSFaaliyetleri”başlığıaltındaCapitaldergisininyapmışolduğu“Türkiye’ninkurumsalSosyalSorumlulukLiderleri”adlıaraştırmasonuç-larınayerverilmiştir.

2. KSS KAVRAMINA İLİŞKİN TANIM VE ÖZELLİKLERTürkDilkurumu,İktisadiTerimlerSözlüğü’ndekurum“Belirlidüşüncelerin,davra-

nışkalıplarının,bireylerarasındaki ilişkilerinvekarşılıklıgörevlerinoluşturduğu,kökübirtakımtöreleredayalıtoplumsalörgenleşme(örneğin:din,ailevb.)”şeklindetanımlan-maktadır.(TürkDilkurumu[TDk],http://www.tdkterim.gov.tr,E.T:25.07.2013).İşletmeBilimiaçısındanelealındığındaisekurum,“sürekliyenidenüretilen,varlığını,nispetenkendikendinehareketegeçirenveyaotomatiksosyalsüreçlereborçluolan,sosyalbirdü-


zen”olaraktanımlanmaktadır.Budüzenkurallarabağlıvestandartlarıolansosyaluygu-lamaları içerenkurulubirdüzenolmaözelliği taşımaktadır(YoğunErçen,2010:2).ku-rumsallaşmaise“Örgütselistikrar,meşruluk,tahminedilebilirlilik,çokkaynakveçevreyeuyumsağlamakiçin,kararlıolmayanyadagevşekorganizeolmuşvedarteknikeylemlerveyapılardandüzenli,kararlıvesosyalolarakkurumsalçevreyeentegreolmuşyapılan-mayagiderek,bununiçselleştirilmesivebütünçalışanlarcaveyöneticilerceaynıalgılamadüzeyineulaşılıp,değişikşartlardaveortamlarda,buyapılanmavebunabağlıdavranışbi-çimlerininotomatikolarakuygulanmasıdır.”şeklindetanımlanabilir(Apaydın,2008:122).

İşletmelerbireyselve toplumsal ihtiyaçlarıkarşılamaküzerekurulmuşlardır.Ancakişletmeler, ihtiyaçlarıkarşılamaaşamasındaüretimfaktörleriolarakadlandırılançeşitlikaynaklarıdatüketmektedirler.Emek,sermaye,tabiattemeldekabuledilenüretimfak-törlerini(kaynaklar)oluşturmaktadır.Literatürdebufaktörleribirarayagetirenkişi,yanimüteşebbisdeüretimfaktörleri içerisindekabuledilmektedir.Bufaktörlerkaynakola-rakelealındığında,bazılarınınyenilenebilirkaynakolduğu,bazılarınıniseyenilenemezkaynakolduğugörülmektedir.Özellikleüretimsürecinehammaddeolarakdahil edilendoğalkaynaklar,üretimsürecisonundayatamamentüketilmekte,yadaşekilvekimya-salyapılarıdeğişmektedir.kıtkaynaklarınkullanımınoktasındaişletmelervarolandoğalkaynaklarıkullandıkları için toplumakarşıbazı sorumluluklarıdoğalolarakyüklenmişsayılmaktadır.Zirakaynaklarkıttırvekıtolanbukaynaklarsadeceişletmeleretahsisedil-mişkaynaklardeğildir.Toplumdakiherfertkıtkaynaklardanfaydalanmakdurumundadır.

İşletmeler süreci sonunda toplumun karşısına sadece ürün ile çıkmamakta, üretimsürecinin kaçınılmaz ancak azaltılabilir bir sonucu olan bazı olumsuzluklara da nedenolmaktadır.Bahsedilenolumsuzluklarüretimdenkaynaklananolumsuzluklardırvetop-lumunher ferdibuolumsuzluklardanetkilenmektedir.Ohalde işletmelersosyalhayatıetkileyenveüretimdenkaynaklananolumsuzluklarıdaazaltmayadatamamensıfırlamasorumluluğunudaüstlenmişsayılmaktadır.Yasalarveçeşitlistandartlarbuolumsuzluk-larıngiderilmesinoktasında işletmelerebir takımgörevleryüklemiştir.ÖrneğinTürki-ye’de“ÇevreselEtkiDeğerlendirmeRaporu”ileişletmelerindahaüretimfaaliyetibaşında(kuruluşaşamasında) çevreyeolanetkilerinin raporlanmasıvebunagöredüzeltici veönleyicitedbirlerinalınmasısağlanmaktadır.

Üretimfaaliyetininişletmelerebirtakımsorumluluklaryüklediğiaçıktır.“sosyalso-rumluluk”olarakadlandırılanbukavramaliteratürdeçeşitlitanımlamalargetirilmiştir.

Sosyalsorumluluk;“Toplumungerekekonomikvegerekseinsankaynaklarınakarşıbirkamusalduruşsergileyerek,bukaynaklarınısadeceözelkişiveşirketlerindaralandabelirlediğimenfaatleriiçindeğil,genişsosyalsonuçlarıiçinkullanıldığınıgörmeisteklili-ğidir”(TopveÖner,2008:98)şeklindetanımlanmaktadır.

kurumsalSosyalSorumlulukise“işletmeninsürdürülebilirekonomikgelişmeyeolankatkısı,çalışanlar,ailelerivetümtoplumunyaşamkalitesiniarttırmayaolanbağlılığı”ola-raktanımlanmaktadır(İliç,2010:305).

kurumsalsosyalsorumlulukkavramınınortaközelliklerişöylecebelirtmekmümkün-dür(İliç,2010:306):

İşletmelerinkâreldeetmekiçinmalvehizmetüretmelerininötesindesorumluluklarıvardır.• Bu sorumlulukların içinde, işletmelerin ortaya çıkmasına neden oldukları sosyal

problemlerinçözümünekatkıdabulunmakdavardır.• İşletmelersadecehissedarlarakarşıdeğil,sosyalpaydaşlarolançevreyekarşıdaso-

rumludurlar.• İşletmelersadeceekonomikdeğerlereodaklanmamakta,dahagenişanlamdainsani

değerlerehizmetetmektedir.

Cengiz GÜNEY 399

• kSSfaaliyetleriişletmelerinuzundönemliçıkarlarıylailişkiliolduğundanyasaldü-zenlemelerinçokötesindegönüllülükesasınadayalıfaaliyetlerikapsamaktadır.

• Sosyal sorumluluk işletmeninopsiyoneldeğil, işletmeninyönetimşeklinigösterenbirtemelfaaliyetkonusuolarakgörülmelidir.kurumsalsosyalsorumluluğunortakkavramsalözellikleriincelendiğindebukavra-

mın,sadecebirhayırseverlikçeşidiolmadığını,sosyalamaçvekonularısaptamayıamaç-layanbiryönetimyaklaşımıolduğunu,geridönüşümüolanbiryatırımolduğunuvekargetirmesibeklenenbiryatırımolmadığınıgörmekmümkündür(İliç,2010:306).

3. KSS KAVRAMININ TARİHSEL GELİŞİMİ Sorumluluk”kavramı,insanlararasındakiilişkileridüzenleyen“dinlerin”içindeken-

dinigöstermektedir.Dinler,bireylerleberabertoplulukvetoplumlarabirçoksorumlulukyüklediğiiçininsanlarınkendiilkeleri,kişiselyargıları,inançları,değerleriveahlakigö-rüşleriylebirsosyalsorumlulukanlayışıgeliştirmişolduklarıbelirtilmektedir.Dahasonrainsanlararasındakiyaşayışveişyapışşekillerinibelirtmeadınayasalarvekurallarkabuledilmiştir(Bayrak,2001:85-86).

Çalışmadakurumsalsosyalsorumlulukkavramınıntarihselgelişimielealınırken,ön-celiklebukavramındünyaliteratüründekitarihselgelişimielealınmakta,kurumsalsos-yalsorumlulukkavramındanneanlaşıldığı1950’liyıllardanbaşlanarakortayakonmakta-dır.DahasonrabukavramınzamaniçerisindeTürkiye’degeçirdiğisüreçelealınmaktadır.21.yydünyasındakurumsalsosyalsorumluluğunartışnedenleriniincelemekçalışmanındiğerbiramacınıoluşturmaktadır.

Tarihselsüreççerçevesindebakıldığındasosyalsorumlulukileilgiligelişmeleringeç-mişteyaşanançeşitliolaylardankaynaklandığıgörülmektedir.Sosyalsorumlulukkavra-mınınvarlığını1800’lüyıllarınsonundabüyükşirketlerinsayılarınınartmasıylagörmekmümkündür.Tarihinkaydettiğienönemliekonomikbunalımlarındanbiriolanve1929yılındapatlakveren““ekonomikbunalım”baştaAmerikaBirleşikDevletleriveBatıAvru-pa’nınsanayileşmişülkeleriolmaküzerepekçokülkedebüyükorandaişsizliğeveüretimkayıplarınayolaçmasıdünyadasosyalsorumlulukkavramındakigelişmelerinhızkazan-masınasebepolmuştur.İlkolarak1936’daSearsşirketitarafındansosyalsorumluluklarvedavranışşekillerinitartışmakiçinüstdüzeyyöneticilerinkatıldığıtoplantılardüzen-lenmiştir(Halıcı,2001:12-13).Dünya’dasosyalsorumlulukkavramıileilgililiteratürça-lışmalarınabakıldığında,sonelliyıldaartışgöstersede,ilkakademikçalışmalar1930’luve1940’lıyıllaradayanmaktadır.ChesterBarnard’ın(1938)“FunctionsofExecutive”, J.M.Clark’ın(1939)“SocialControlofBusiness”veTheodeorekreps’in(1940)“Measure-mentofSocialPerformanceofBusiness”adlıeserleriörnekolarakgösterilebilir(Carrol,1999:269).

1950’liyıllaragelindiğindeise“sosyalsorumluluk”kavramınınşekildeğiştirmeyeve“kurumsalsosyalsorumluluk”anlayışınayaklaşmayabaşladığıgörülmektedir.Bununne-deni1950’liyıllarakadar“modernişletmecilik”kavramındanziyade“işadamı”kavramı-nıntoplumdayerbulması,kurumlarınbaskınlığınınancak1950’liyıllardaartışgösterme-yebaşlamasıdır.1953yılındaHowardR.Bowen’ınkalemealdığı“SocialResponsibilitiesofBuesinessman”adlıeserimodernanlamdakikurumsalsosyalsorumlulukanlayışınıntemelinioluşturmaktadır.Bowensosyalsorumlulukkavramını“İşadamlarınınkurallarauygunkararvermeninyanındakararverirkentoplumundeğeryargılarınıdagözönündebulundurmasıyükümlülüğü”olaraktanımlamaktadır(Carrol,1999:270).Archie B,Carrol,“CorporateSocialResponsibility:EcolutionofaDefinitionalConstruct”adlımakalesindeHowardR.Bowen’ı“FatherofCorporateSocialResponsibility-kurumsalSosyalSorumlu-luğunBabası”olaraknitelendirmektedir.


1960’lıyıllarınkurumsalsosyalsorumlulukkavramınıngelişimiaçısındanhızkazan-dığı birdönemolduğugörülmektedir.keithDavis,WilliamC. Frederick, JosephW.Mc.Guire,DavisileRobertBlomstormveClarenceC.Walton1960’lıyıllardakurumsalsosyalsorumlulukkavramıüzerindeçalışmalaryapanyazarlardır.keithDavisveWilliamC.Fre-dericksosyalsorumluluğu“İşadamlarınınhalkınbeklentileriniöncedengörenbirekono-miksistemoluşturmalarıyükümlülüğüdür”olaraktanımlamışlardır(Carrol,1999:272).JosephW.Mc.Guire isesosyal sorumluluğu“kurumlarınsadeceekonomikveyasal so-rumluluklardeğilbunlarındaötesindesosyalsorumluluklartaşımasıgerekliliği”olaraktanımlamaktadır (ÜBİUS, http://www.ebs.ee E.T:12.12.2011). Davis ve Robert Bloms-torm“BusinessanditsEnvironment”adlıeserindekurumsalsosyalsorumlukkavramı-nı“kurumlarınkararvefaaliyetlerininetkisinintümsosyalsistemiçerisindeelealmasıyükümlülüğüdür”şeklindetanımlamaktadırlar(Carrol,1999:272).ClarenceC.Waltonise1967yılındayayınladığı“CorporateSocialResponsibilities”adlıeserindekurumsalsosyalsorumlulukkavramınıtanımlarkenilkolarak“voluntary-gönüllülük”kavramınıtanımaeklemiştir(ÜBİUS,http://www.ebs.eeE.T:12.12.2011).

1970’liyıllarHaroldJohnson,ManneveWallich,keithDavis,RichardEellsveClarenceWalton, S.PrakashSethi, LeePrestonve JamesPostveH.GordonFitchgibiyazarların“kurumsalsosyalsorumluluk”kavramıüzerindekafayorduğubirdönemolmuştur.Ha-roldJohnson,1971yılındakalemealdığı“BusinessinContemporarySociety:Frameworkand Issue” adlı eserinde sosyal sorumluluk sahibi kuruluşları “sadeceortaklarındahafazlakareldeetmesinedeğil,aynızamandaçalışanlarının,tedarikçilerinin,satıcılarının,yerel toplumunve tümulusunmenfaatlerinidegözönündebulundurankuruluşlardır”şeklindetanımlamaktadır(Carrol,1999:276).ManneveWallich’in1972yılındakalemealdığı “TheModernCorporationandSocialResponsibility”adlıeserde ise “gönüllülük”kavramı üzerinde durulmaktadır (Thomas ve nowak, http://www.business.curtin.edu.au E.T:15.06.2015).keithDavis1973’teyayınladığıeserindetartışmayatekrarmüdahilolmuşvesosyalsorumlulukkavramınıkanunizorunluluklardışındabirşeyleryapabil-meçabasıolaraktanımlamıştır.Davis’egörekanununzorunlukıldıklarınıyapmaksosyalsorumlulukdeğildir.Hervatandaşkanunlarauymakdurumundadır(Carrol,1999:277).RichardEellsveClarenceWalton“ConseptualFoundationsofBusiness”adlıeserindeku-rumsalsosyalsorumluluğuengenişanlamda“toplumunçoğunluklaekonomikihtiyaçveamaçlarınıgözönündebulundurmayükümlülüğü”şeklindetanımlamaktadırlar(ÜBİUS,http://www.ebs.eeE.T:12.12.2011).S.PrakashSethi1975yılındakalemealdığı“Dimen-sionsofCorporateSocialPerformance:AnAnalyticalframework”adlıeserindekurumsalsosyal performans kavramı üzerine eğilmekte ve kurumsal sosyal performansı “sosyalzorunluluk”,“sosyalsorumluluk”ve“sosyalyanıtverme”olaraküçtemelaltbölümdein-celemektedir.Sosyalzorunluluklarkurumunyerinegetirmekzorundaolduklarıyasalzo-runlulukları,sosyalsorumluluklaryazılıolmayansorumlulukları,sosyalcevapvermeisekurumlarınsosyalproblemlereçözümüretebilmekapasitesinitanımlamaktadır(Carrol,1999:279).LeePrestonveJamesPostise1975’tekalemealdıkları“PrivateManagementandPublicPolicy:ThePrincibleofPublicResponsibility”adlıeserde“kamusorumluluğu”kavramını literatüre kazandırmışlardır. Preston vePosta göre sosyal sorumluluk kamuhayatınıiyileştirmeadınayapılmasıgerekenorganizasyonlarbütünüdür.“Social”yerine“Public”kelimesinikullanmalarınınnedenini,bireyselfikirvevicdanikararlardanziyadekamuyayöneliksorumlulukpolitikalarınınöneminivurgulamaktır(Carrol,1999:280).H.GordonFitch isekurumsal sosyal sorumluluğu “kurumundoğrudanyadadolaylıola-raksebepolduğusosyalproblemlerinçözümündeciddiadımlaratmasıyükümlülüğüdür”şeklindetanımlamaktadır(Carrol,1999:281).

1980’liyıllarThomasM.Johnes,FrankTuzzolinoveBarryArmandi,DaltonveCosier,RichStrand,ArchieB.Carrol,PeterDrucker,EdwardFreeman,SteyenWatrickvePhilipCochran ile Evdin M. Epstein gibi yazarların “kurumsal sosyal sorumluluk” kavramını

Cengiz GÜNEY 401

konualaneserlerverdiğibirdönemolmuştur.ThomasM.Johnes1980yılındakurumsalsosyalsorumluluğu“kurumhissedarlarındanziyadetoplumayönelikbirtakımyükümlü-lükler”olaraktanımlamaktadır.FrankTuzzolinoveBarryArmandi1981yılındaMaslow’un ihtiyaçlarhiyerarşisimodeliniörnekalarak,bireylergibikurumlarındakarşılamakzorundaolduğu ihtiyaçlarınvarlığındanbahsetmekte,kurumsal sosyal sorumluluğubuihtiyaçlarınenüstseviyesindekonumlandırmaktadır.DaltonveCosier2x2matrismodeliilekurumsalsosyalsorumluluğuaçıklamayaçalışmaktadır.Matrisinsütunlarına“sorum-luluk”ve“sorumsuzluk”kavramlarını,satırlarınıise“yasal”ve“yasalolmayan”kavramla-rınıyerleştirmektedir.kurumsalsosyalsorumluluğu“yasalsorumluluklar”olaraktanım-lamaktadır.RichStrandbirsisteminunsurlarıolarakkurumlarınsosyalçevreyeuyum-larını“sosyalsorumluluk”,“sosyalcevapverme”ve“sosyalcevapverememe”kavramlarınispetinde faaliyette bulunması olarak tanımlamaktadır. Archie B. Carrol 1983 yılındayenilediğitanımdakurumsalsosyalsorumluluğun“ekonomiksorumluluklar”,“yasalso-rumluluklar”,“etiksorumluluklar”ve“gönüllüsorumluluklar”olmaküzere4bileşenininolduğundanbahsetmektedir.EdwardFreemankurumsalsosyalsorumluluğu“kurumuniş hayatına yönelik yeni fırsatlar sunması gereken faaliyetler” olarak nitelendirmekte-dir.SteyenWatrickvePhilipCochranüçboyutlukurumsalsosyalsorumlulukmodeliiletartışmayakatılmaktavemodelinboyutlarını“sorumluluklar”,“sosyalcevap”ve“sosyalsorunlar”olarakbelirtmektedir.Sorumluluklarmodelinetikbileşenini,sosyalcevapisemodelin süreçkısmını, sosyal sorunlar isekurumsalpolitikalar ilegiderilmesigerekenunsurlarıoluşturmaktadır.EvdinM.Epsteinkurumsalsosyalsorumluluğu“sosyalsorum-luluklar”,“sosyalcevap”ve“işahlakı”bileşenlerindenoluşanbiryapıolaraktanımlamak-tadır.Buüçbileşen“kurumsalsosyalpolitikalarsüreci”kavramınınliteratüregirmesinenedenolmuştur.EvdinM.Epsteinkurumsalsosyalsorumlulukpolitikalarınınreklamet-kisiyaratanpolitikalaryerinetoplumafaydasıolanpolitikalardanoluşmasıgerektiğineinanmaktadır(Carrol,1999:284-288).

1990’liyıllardakurumsalsosyalsorumlulukçalışmalarındaöneçıkanyazarlarDonaJ.WoodveArchieB.Carrol’dur.DonaJ.WoodCarrol’unyapmışolduğudörtbileşenliku-rumsalsosyalsorumluluk tanımınıgeliştirmeyeçalışmış,bileşenlerin“kurumsalsosyalperformansprensipleri” ileolan ilişkileriniaçıklamayaçalışmıştır.Buprensiplersosyalyasalara uyum, toplumsal sorumluluk ve yönetimsel sağduyu şeklindedir. Aynı zaman-daWood, sosyal cevapverme türlerini “duyarlı-reaktive”, “koruyucu-defensive”, “uyum-lu- accommodative” ve “önleyici-proactive” olarak dört grupta sınıflandırmaktadır. Buyıllarda Archie B. Carroll ise kurumsal sosyal sorumluluğun dört bileşenini “kurumsalsosyal sorumluluk piramidi” olarak tekrar ele almaktadır (ÜBİUS, http://www.ebs.eeE.T:12.12.2011).

2000’liyıllarGarrigaveMele’ileAlasveTafel’inkurumsalsosyalsorumlulukkavramı-nıkonualançalışmalaryaptığıbirdönemolmuştur.GarrigaveMele’kurumsalsosyalso-rumluluğunbileşenlerinienstrümantal,politik,bütünleyiciveetiksorumluluklarolmaküzeredört boyutta incelemektedir. Alas veTafel ise kurumsal sosyal sorumlulukbile-şenleriniekonomiksorumluluklar,kamusalsosyalsorumluluklar,sosyalcevapvermevesosyalsorunlarolaraksınıflandırmaktadır(ÜBİUS,http://www.ebs.eeE.T:12.12.2011).

Tüketicilerinveyatırımcılarınsosyalbilinçdüzeylerininartması,çevreselduyarlılığıngiderekdahaönemli hale gelmesi, küreselleşmeylebirlikteulusal veuluslararası stan-dartlarınşekillenmesi,devletinkimizamanyetersizkalmasıgibinedenleriçindebulun-duğumuzbilgiçağıtoplumununözelsektördenbeklentileriniarttırmıştır.Dahaspesifikolaraksosyalsorumluluklarınartışınanedenolanfaktörlerişöyleceaçıklamakmümkün-dür(İliç,2010:307):

Toplumun Beklentileri:Toplumdakiekonomikbeklentilerinyanındasosyalbeklen-tilerindeartışgöstermesi,kurumlarınsorumlulukanlayışındaartışanedenolmaktadır.


Uzun Dönemli Karlar:kurumlarınsosyalsorumlulukbağlamındagerçekleştirdiklerifaaliyetlerinuzundönemdekendilerinefaydaolarakgeridönmesi,kurumunmüşterileriüzerindeyarattığıolumluimajın,kurumunsürekliliğinefaydasağlamasıgibinedenlerku-rumlarınsosyalsorumlulukanlayışındaartışanedenolmaktadır.

Etik Zorunluluk:kurumhissedarlarınınvetepeyöneticilerininetikbilincesahipol-masısonucundasosyalsorumluluk faaliyetlerinindahadaönemsenirhalegelmesi,ku-rumlarınsosyalsorumlulukanlayışındaartışanedenolmaktadır.

Olumlu İmaj:kurumlartoplumüzerindeolumluimajasahipolarakdahafazlamüşte-rinindikkatiniçekebilirler.Olumlubirimajasahipolankurumlarkaliteyisürdürebilmekiçindahaniteliklipersonelesahipolurlar.Ayrıcabukurumlarınkredisağlayacakbanka-larcavekurumaortakolmakisteyeceküçüncükişilercesaygınlığıdahadaartmaktadır.

Daha İyi Bir Çevre:kurumlarınkatılımıvedesteği ile çevresel sorunlarınçözümühızlanmaktadır. Daha iyi bir çevrede faaliyet göstermek hem toplumun sağlığı hemdekurumçalışanlarının sağlığı açısındanönemsenmesigerekenbirunsurdur.kurumlarınçevreselsorunlarayönelikgerçekleştirdiklerisosyalsorumlulukfaaliyetleridahakalitelibirhayatınyaşanabilirliğiaçısındanönemarzetmektedir.

DevletMüdahalesiniAzaltma:kurumlarınsosyalsorumluluklarınınbilincindeolma-larıvebufaaliyetleregönüllüolarakyönelmeleridevletindahaazyasaldüzenlemelerlekontrolügerçekleştirmesinisağlamaktadır.Gerekkurumsalgereksetoplumsalgelişmişlikimajıaçısındanbudurumunolumlukatkısağlayacağıdüşünülmektedir.

Sorumluluk ve Güç Dengesi:kurumlarınsahipolduklarıgücüaldıklarısorumluluk-larladesteklemesi,dengesizliğinyaratacağıolumsuzetkilerinazalmasınakatkısağlaya-cağıdüşünülmektedir.

Hissedarların Çıkarları:Sosyalsorumlulukfaaliyetlerininmedyatarafındanolumlukarşılanması,yatırımcılarınkurumunhisselerinekarşıolantalebindeartışanedenolaca-ğıdüşünülmektedir.Böylecehissedarlarınınkazançlarındadaartışbeklenmektedir.

Toplumsal Korunma:Sosyalsorunlarınbüyümesineizinvermedenkurumlarcaçö-zümgetirilmesi, bu sorunlarınmuhtemelolumsuzetkilerinden toplumunkorunmasınısağlamaktadır.

4. KSS İLKELERİkurumsal sosyal sorumluluk ilkelerini hesapverebilirlik, şeffaflık, sürdürülebilirlik

adaletlilik(eşitlik)başlıklarıaltındaincelemekmümkündür.

4.1. HesapverebilirlikHesapverebilirlik,birişletmeninfaaliyetlerininişletmenindışçevresinietkilediğinin

vebunedenlebufaaliyetlerinetkilerindeniçvedışçevreyekarşısorumluolunmasıge-rektiğiniöngörmektir.Buçerçevedeişletmeninhemiçselhemdedışsalçevredegerçek-leştirdiğifaaliyetlerinetkilerininölçülmesigerekmektedir.Bukavramdahaaçıkbiranla-tımlakurumunfaaliyetlerdenetkilenentümbirimlerinperformansölçümlerininrapor-lanmasınıiçermektedir.İşletmetarafındangerçekleştirilenfaaliyetlerinsonuçlarınınvebufaaliyetlerinetkilerinin,işletmedışıpaydaşlararaporlanmasınıifadeetmektedir(Aras,http://www.denetimnet.net E.T:15.06.2015).

Hesapverebilirlikstandartlarıplanlama,hesapverme,denetlemeveraporlama,yer-leştirme ve paydaşları konuya dahil etme safhalarını kapsamaktadır (Aktan ve Vural,2007:17).Bunedenle,bukavram işletmeningenişbir sosyalağınparçasıolduğunuvebuağıntamamınakarşısorumluluklarıolduğunuifadeetmektedir.Sorumluluğunkurumtarafındankabuledilmesi,işletmedışıpaydaşlarınkararalmasüreçlerindesahipolduk-larıgüçlerininvebufaaliyetlerinhukukenilerisürülüpsürülmeyeceğinekararverilme-

Cengiz GÜNEY 403

sindekirollerininveeğervarsadiğerpaydaşlaraveişletmemaliyetlerininneolacağınıntanımlanmasınıgerektirmektedir.Bunedenlehesapverebilirlikşirketfaaliyetlerininra-porlanmasıveçevreselperformansınuygunbirşekildeölçülmesinigerektirir.Butürbirraporlamanınaşağıdakiözellikleriiçermesigerekmektedir(Aras,http://www.denetim-net.net E.T:15.06.2015):• Anlaşılabilirlik;tümtaraflarınkaygılarınıvebeklentilerinianlayabilme,• İlişkiliolma;sağlananbilgininkullanıcılarlailişkisininbulunması,• Doğruluk;ölçümündoğruluğu,etkiningösterimi,tarafsızlığıvetartışılmazolması,• karşılaştırılabilirlik;zamaniçindevefarklıkurumlararasındatutarlıolmak.

EtkinkurumsalSosyalSorumlulukbilincinesahipkurumlarınüstdüzeyyöneticile-rininbukonudaliderlikgöstermesi,kendisiiçinbukavramıveilgigruplarınınetolaraktanımlaması,bukonudakifaaliyetlerinisonuçodaklıolarakyürütmesiveyapılanlarhak-kında hesap vermesi gerekmektedir (Özkol veDiğerleri, 2005:139). Hesap verebilirlikboyutlarıtemeldesiyasi,yasal,bürokratik,profesyonelvesosyalhesapverebilirlikşeklin-dedir(UstaveAkıncı,2016:2737)

4.2. ŞeffaflıkŞeffaflıkkavramı; işletmelerin faaliyetlerinindışetkilerinin, işletmeninraporları ile

tespitedilebilirolmasınıverapordaolaylaraaitgizlibirşeyolmamasınıifadeetmektedir(Aras,http://www.denetimnet.net E.T:15.06.2015).Dahaaçıkbirifadeyleşeffaflıkkav-ramı;malidurum,performans,mülkiyetvekurumunyönetimidahil,kurumlailgilibütünmaddikonulardadoğruvezamanındaaçıklamayapılmasınıngereğiveönemiüzerindedurmaktadır(AktanveVural,2007:17).

Muhasebestandartları,muhasebebilimininveuygulamalarınınaynasıolup,finansalbilgilerin şeffaf ve gerçeğeuygunolaraküretimineolanak sağlamaktadır (Özkol veDi-ğerleri, 2005:139). Şeffaflık kavramının kurum içinde işlerlik kazanması ile kurumundavranışlarınıntümetkileri,dışetkilerdedahilolmaküzere,kurumlarınraporlamaişle-yişindensağlananbütünbilgilerinkullanılmasıilekolayanlaşılırhalegelmektedir(Aras,http://www.denetimnet.net E.T:15.06.2015).

Şeffaflık kavramı, raporlama yoluyla sunulan bilgilerin dış çevre kullanıcıları içindahabüyükönemtaşır.Çünküdışçevrekullanıcılarıarkaplandakalandetaylardanmah-rumdurlar.kurumlarınfaaliyetlerinindışsaletkilerininanlaşılmasındavedışpaydaşlaragücüntransferedilmesisürecindeşeffaflıkkavramı,sürecinbirparçasıolarakhesapve-rebilirlik kavramı ile aynı derecede öneme sahiptir (Aras, http://www.denetimnet.net E.T:15.06.2015).

4.3. SürdürebilirlikSürdürebilirlik kavramına yönelik çeşitli tanımlamalar mevcuttur. Sürdürebilirlik

kavramıtemelde“ekolojiveekolojiksistemlerinfonksiyonlarını,süreçleriniveüretkenli-ğinigelecektededevamettirebilmeyeteneği”olarakalgılanmaktadır.Ekonomikanlamdasürdürebilirlikise“dünyakaynaklarınınsınırlıolmasısebebiyleekonomikfaaliyetleraçı-sındankaynakkullanımındaduyarlılığı”ifadeetmektedir.Sosyalanlamdasürdürülebilir-lik,“tüketimtoplumundansosyalçevreyeduyarlıvebubilinçletüketimyapantoplumlaradönüşümü”ifadeetmektedir(Yavuz,2010:64).

Sürdürebilirlik kavramına kurumsal açıdan bakılırsa, geniş sosyal ve ekonomik birsisteminparçasıolankurumun,sadecedeğeryaratımıvemaliyetlerininölçümüiçindeğilkendigeleceğiiçindeönemtaşıdığınısöylemekmümkündür.kurumlarınsürdürebilirli-ğindeikitemelvarsayımbulunmaktadır.İlki“sürdürülebilirbirgelişme”ileeşanlamdakullanılmaktaykenikincisi“birşirketin,çevreselvesosyalkonularlailgilendiğivebuko-


nularastratejikplanlardayerverdiğiölçüdesürdürülebilirolacağı”anlamıtaşımaktadır.kurumsosyal sorumlulukkavramınıdagözönünealarak sürekli gelişimve inovasyontekniklerinibirleştirirsesürdürülebilirliğinibuşekildesağlamışolur(Aras,http://www.denetimnet.net E.T:15.06.2015).

4.4. Adaletlilik (Eşitlik)Yönetimintümfaaliyetlerindepayvemenfaatsahiplerineadaletlidavranılmasıveeşit

muameleyapılmasıdurumudur(ÖztürkveDiğerleri2014:14).Adaletlilik(eşitlik)ilkesi-negöre;aynıtiptenhissedarlaraeşitmuameleyapılmalı,bütünhissedarlaraynıoyhakkı-nasahipolmalı,oyhakkındakihertürlüdeğişiklikhissedarınoylamasısonucugerçekleş-melidir.Adaletlilikilkesigereği,şirketlerinyönetimkuruluüyelerininveyöneticilerininmaddimenfaatdoğurucuişlemleriveşirketietkileyendiğerişlemleri,şeffaflıkilkesidegözetilerekkamuyavediğerhissedarlaraaçıklanmaldır(AktanveVural,2007:18).

5. KSS BOYUTLARI VE DÜZEYLERİkurumsalsosyalsorumlulukboyutlarınıekonomiksorumluluk,hukukisorumluluk,

ahlakisorumlulukvegönüllüsorumlulukbaşlıklarıaltındaincelemekmümkündür.

5.1. Ekonomik SorumlulukEkonomik sorumluluk, bir kurumunekonomik sorumluluklarını yerine getirmeden

diğer sorumlulukları yerine getiremeyeceğini savunmaktadır. Bir kurumunvar olması-nıntemelamaçlarındanbirisimalvehizmetüreterekkareldeetmektir.kurumlarmüş-terilerininistekveihtiyaçlarınıkarşılamakiçinmalvehizmetüretmekdurumundadırlar(ÖzalpveDiğerleri,2008:73).Müşteriihtiyaçlarınıkarşılamaküzeremalvehizmetüretenkurumlarınmakulbirseviyedekareldeetmeleridegerekmektedir(Carrol,http://www.cbe.wwu.edu E.T:15.06.2015).kurumlarmalvehizmetüretipbireyselvetoplumsalihti-yaçlarıkarşılarken;• Herbirhissepayınadüşenkazançmiktarınıartırmak,• Mümkünolanenyüksekkarıeldeetmek,• Ulusalveküreselpazardakurumiçingüçlübirrekabetçipozisyonoluşturmak,• kurumsalfaaliyetlerdekietkinliğienüstseviyeyeçıkartmak,• Sürdürebilirliğisağlamakiçinkareldeetmek,gibisorumluluklarıdaekonomikso-

rumluluklarolaraküstlenmektedirler(İliç,2010:308).

5.2. Hukuki Sorumlulukkurumların faaliyetlerini sürdürürken en temel düzeydeki etik değerleri içine alan

yasaldüzenlemelereuyumuifadeetmektedir(İliç,2010:309).Bunlarahlak,süreçveya-pısalyasaldüzenlemeleriiçermektedir(ÖzalpveDiğerleri,2008:73).Dahaspesifikola-rakyasalarkurumlarınuymalarıgerekenyasalar,rekabetidüzenleyenyasalar,tüketiciyikoruyanyasalar,çevreyikoruyanyasalarveeşitlikvegüvenliğisağlayanyasalarvehisse-darlarlailgiliyasalarolmaküzerebeşeayrılabilir(Özdemir,2009:59).Hukukisorumlulukunsurlarını;• Devletinveyasalarınbeklentilerineuygundavranmak,yasalvekurumsaldüzenle-

melereuymak,• Federal,devletveyerelyasalarauygunbirvatandaşolabilmek,• kurumsalvatandaşlık”kavramıçerçevesindeyasalarabağlıbirvatandaşolabilmek,• Yasalgereklilikleridoğruvezamanındayerinegetirerekbaşarıyısağlamak,• Ürünvehizmetüretimisırasındaasgariyasaldüzenlemelereuyumsağlamak,şeklin-

Cengiz GÜNEY 405

desıralamakmümkündür(Carrol,http://www.cbe.wwu.edu E.T:15.06.2015).

5.3. Ahlaki SorumlulukAhlakisorumlulukkurumlarınamaçlarınıvebuamaçlarınaulaşmakiçinseçtikleriyol

veyöntemlerin toplumunsiyasi, ekonomik, sosyalvekültürel refahınazararvermedengerçekleştiripgerçekleştirmediklerinielealır(Yönet,2005:247).Diğerbirifadeyleahlakisorumluluk,kurumlarınhukukiveekonomiksorumluluklarınıyerinegetirirken, toplu-mahizmetanlayışıveinsanlarınyanlışyönlendirilmemelerikonusundaönemliadımlaratmalarınınyanında,bunundailerisinegeçereketikdeğerleriiçerisinealacakbirşekildefaaliyetgöstermelerinigerektirmektedir(ÖzalpveDiğerleri,2008:73).Ahlakisorumlulukkurumlarınyasalardayeralmayan,ancaktoplumunbenimsediğimoraldeğerlereuygunhareketetmeyigereklikılmaktadır(Özdemir,2009:59).Ahlakisorumluluğununsurlarını;

Sosyaldeğerlerveetiknormlarauygunbirşekildefaaliyetgösterebilmek,• Toplumdayenivegelişennormlarıfarkedebilmekvebunlarasaygılıolabilmek,• kurumsalamaçlaraulaşmayıengelleyebileceketiknormlardankaçınmak,• İyibirkurumsalvatandaşolaraksosyaldeğerlereveetiknormlarauyumgösterebil-

mek,• Etik değerlere uygun davranışın aynı zamanda yasalara ve düzenlemelere uyumu

daberaberindegetirdiğinialgılayabilmek,şeklindesıralamakmümkündür(Carrol,http://www.cbe.wwu.edu E.T:15.06.2015).

5.4. Gönüllü Sorumlulukkurumlarınyukarıdabelirtilensorumluluklarıdışındapaydaşlarasağlayacağıhizmet-

leriiçermektedir(İliç,2010:309).kurumunamacı;iyibirkurumsalvatandaşolarakkuru-munülkesine,toplumavetümdünyayafaydasağlayanfaaliyetlerdebulunmasıdır(ÖzalpveDiğerleri,2008:72).Bufaaliyetlerigerçekleştirirkenhiçbirkarşılıkbeklememektemelesastır.Vergi avantajı sağlamakamacıylagerçekleştirilenbağışveyardımlarbu tür so-rumluluklaraörnekolarakgösterilemez(Yönet,2005:246).kurumunkaynaklarınınbirkısmını eğitsel, sanatsal ve toplumsal projelere ayırması gönüllü sorumluluk gereğidir(Özdemir, 2009:60).Müşterilere hizmet bölgeleri kurmak, ücretsiz eğitim programlarıyapmakgibifaaliyetlergönüllülüksorumluluğuileyapılanfaaliyetlereörnekolarakveri-lebilir(ÖzalpveDiğerleri,2008:74).Gönüllüsorumlulukunsurlarını;• Toplumunyardımseverlikvehayırseverlikbeklentilerineuygundavranmakönem-

lidir,• Sanatındesteklenmesiönemlidir,• Çalışanlarınveyöneticileringönüllüvetoplumsalfaaliyetlerdebulunmasıönemlidir,• Eğitimindesteklenmesiönemlidir,• Toplumsalfaaliyetleredestektebulunurkentemelamaç“hayatkalitesininarttırılma-

sı”olmalıdır,şeklindebelirtmekmümkündür(İliç,2010:310).


Şekil 1.kurumsalSosyalSorumlulukPiramidi

Kaynak:DeryakelgökmenİLİÇ,“İşletmelerinkurumsalSosyalSorumlulukDüzeylerininBe-lirlenmesineYönelikBirLiteratürTaraması”,EgeAkademikBakışDergisi,10(1)2010,s.310.

kurumlarsosyalsorumlulukboyutlarınıbeşfarklıdüzeydeyaşamaktadırlar.Budü-zeyleraşağıdaaçıklanmaktadır(İliç,2010:310):• Sorumluluk Sahibi Olmayan: kurumlaryasalartarafındanbelirlenenstandartla-

ravekoşullarabelirlibirdüzeydedeolsauyumgöstermemektedirler.Fabrikalarınzararlıatıklarınıçevreyesalıvermesi,havagazıemisyonlarınınazaltılmasıiçinfiltre-lerinkullanılmaması,bazıişyerlerindeçalışanlarınsosyalgüvenlikkoşullarınınsağ-lanmamasıveyamüşterilereyönelikaldatıcıveyanıltıcıreklamlarınkullanılmasıbudüzeydekikurumfaaliyetlerineörnekolarakgösterilebilmektedir.

• Kısmen Uyumlu:kurumlarürüngüvenliği,asgariücret,eşitistihdamfırsatı,çalışansağlığı,atıkkontrolügibiasgaridüzeydekiyasalaravedüzenlemelereuyumgöster-mektedirler.Yasaldüzenlemelereuyumgöstermenindışındagönüllüolarakkatıldık-larısosyalsorumlulukfaaliyetleribulunmamaktadır.

• Çoğunlukla Uyumlu:“kısmenuyumlu”düzeydendahafazladüzeydeyasaldüzen-lemelereekolaraksınırlısayıdakurumsalsosyalsorumlulukolaraknitelenebilecekfaaliyetleri bulunmaktadır. kurumların çalışanların çocukları için bakım merkezioluşturması,sosyalbirvakıflatoplumayönelikbiryardımkampanyasıdüzenlenme-si,kalitesertifikalıürünlerüretmesigibifaaliyetlerbudüzeydebulunankurumlarıngerçekleştireceğifaaliyetlerdir.Sınırlısayıdasosyalsorumlulukfaaliyetlerinekatılanbudüzeydekikurumlarınkatılımıstratejikdüzeydendahaazdır.Budüzeydebulunankurumlarınsosyal sorumlulukamaçları sosyalbağlılıkveyarardanziyadebireyselamaçlıdır.nitelikli işgücünüörgüteçekmekiçinçalışanhaklarınıartırmakveyata-mamenkişiselamaçlaişletmeninsevdiğibirkurumabağışyapmasıgibifaaliyetlerbudüzeydekikurumlarınfaaliyetlerineörnekolarakgösterilebilir.

• Stratejik: Stratejik düzeydeki kurumlar stratejik ve finansal performanslarını iyi-leştirmek içinbirçokalanda faaliyet göstermektedirler.kurumlarınen temel alan-larıinsankaynaklarıyönetimi,müşterihizmetleriveürün/hizmetkalitesidir.Temelalanlardabaşarısağlamayaçalışankurumlarçokyüksekseviyelerdeetikpolitikalaradasahiptirler.Çevreyedostürünüretimi,çevreyikoruyanüretimsüreçleri,uluslararasıstandartlarauyum,geridönüşümprogramları,yeşilürünlergibipekçoksosyalsorumlulukalanınaönemvermektedirler.Sosyalkurumlarlabirlikteçalışmayıamaçedinenkurumlar,sağlıkhizmetlerindebulunma,yolyapımı,trafikiçindestekvermevesponsorlukgibifaaliyetlerisıklıklagerçekleştirmektedirler.

• Sosyal Avukat:kurumlarıntemelamacıfinansalsonuçlarınötesinde“iyiolmak”tır.karsağlamak,sosyalsorumlulukfaaliyetlerindekitekamaçolmamaklabirlikte,karsağlamaamaçlarıdabulunmaktadır.Sosyalavukatdüzeyindekikurumlarparaka-zanmakiçinyaşamazlar,yaşamakveamaçlarınıgerçekleştirmekiçinparakazanırlar.

Cengiz GÜNEY 407

DÜZEY 1 Sorumluluk

SahibiOlmayan

DÜZEY 2

kısmenUyumlu

DÜZEY 3

ÇoğunluklaUyumlu

DÜZEY 4

Stratejik

DÜZEY 5

SosyalAvukat

Şekil 2.kurumsalSosyalSorumlulukDüzeyleri

Kaynak: DeryakelgökmenİLİÇ,“İşletmelerinkurumsalSosyalSorumlulukDüzeylerininBe-lirlenmesineYönelikBirLiteratürTaraması”,EgeAkademikBakışDergisi,10(1)2010,s.311.

6. KSS ALANLARIKurumların sosyal sorumluluk alanları çevreye karşı, tüketicilere karşı, kurum çalışanları-

na karşı, topluma karşı, devlete karşı, tedarikçilere karşı, rakiplere karşı ve hissedarlara karşı sorumluluklar olmak üzere sekiz başlık halinde incelenmektedir. Bu alanlar yazarın “Kurumsal Sosyal Sorumluluk Alanları Açısından Çevre Muhasebesi” isimli makalesinde1 detaylı olarak ele alındığı için burada değinilmeyecektir.

7. KSS MODELLERİLiteratürdeyeralansosyalsorumlulukmodellerinitemelde;

1. Davis’insosyalsorumlulukmodeli,2. Ackerman’ınsosyalsorumlukmodeli,3. PrestonvePost’unsosyalsorumlulukmodeli,

olmaküzereüçbaşlıkaltındaincelemekmümkündür.

7.1. Davis’in Sorumluluk ModelikeithDaviskurumlarınsosyalsorumlulukbağlamındafaaliyetgöstermeleriningerek-

çesinibeştemelvarsayımdaaçıklamayaçalışmaktadır.Buvarsayımlarailişkinaçıklama-larşöyledir(TopveÖner,2008:106):• Sosyal Sorumluluk Kurumlara Emanet Edilen Sosyal Güçten Kaynaklanır:ke-

ithDavis“SorumluluğunDemirkanunu”olarakifadeettiğibuvarsayımadayanarak,uzundönemdetoplumakarşısorumlubirdüşüncetarzıylaellerindekigücütoplu-munihtiyaçlarıdoğrultusundakullanmayankurumların,bugüçlerinizamaniçindekaybetmeyemahkûmolacaklarınısavunmaktadır.Davis’egörekurumlargirişimcili-ğingelenekselrolüneekolarak,toplumtarafındangüvenilirorganizasyonlarolarakbazısosyalsorumluluklarıüstlenmelidir.Toplumunkaynakveyeteneklerinikullananveyönetenbugüvenilirkurumlar,sadecekurumsahiplerine,müşterilere,tedarikçi-lereveyaçalışanlaradeğilaynızamandatoplumakarşıdasorumluluktaşımaktadır-lar.

• Toplumsal Faaliyetlere Açık Olunması: kurumlar, toplumdan girdi almaya açıkolanvefaaliyetlerikonusundatoplumabilgiverenaçıkbirsistemolarakfaaliyetgös-terenorganizasyonlarolduklarıiçin,toplumsalrefahınsürdürülmesiveyaiyileştiril-mesiadınayapılmasıgerekliolanfaaliyetlerinbelirlenmesindetoplumsalçevrenintemsilcilerinidinlemeyeherzamanisteklivehazırolmalıdır.Toplumunsosyalihtiyaçvegereksinimlerinecevapverebilecekekonomikgüce,bilgivebeceriyesahipolankurumlar,sosyalsorunlarahassasiyetleeğilmeyitoplumakarşıbirborçbilmelidir.

• Sosyal Sorumlulukların Oluşturacağı Maliyetler: Kurumlar yaptıkları faaliyetler sonucu ortaya çıkardıkları ürün veya hizmetin kendilerine getirecekleri kazançların

1 Güney, C., (2016). “Kurumsal Sosyal Sorumluluk Alanları Açısından Çevre Muhasebesi”, Turan-Sam Uluslararası Bilimsel Hakemli Dergisi, Cilt: 7/KIŞ, Sayı: 25, ss:67-79.


yanında,ortayaçıkaracaklarısosyalproblemlerindemaliyetleriniheryönüylehesap-layarak,gelecekteuygulayacaklarısosyalsorumlulukprojelerihakkındakararver-melidirler. kurumlarsosyalsorumlulukyaklaşımlarınısergilemedenönceayrıntılıbir fayda/maliyet analizini yapmalıdır.Uygulanacak sosyal sorumlulukprojesi içinkararverirkengözönündebulunduracağıtemelkriter,oluşansosyalsorumlulukma-liyetlerininsosyalbirfaydadandahaağırbasmamasıgereğidir.

• Sosyal Sorumluluklar Kullanıcılar Tarafından Karşılanır: kurumun yürüttüğüfaaliyetlerden ötürü ortaya çıkacak sosyalmaliyetlerin, ürün veya hizmetle ilişkiliolarakdolaylıyoldanmüşterilereyansıtılmasıgerektiğidüşüncesinisavunmaktadır.Ayrıcabuvarsayımkurumlarınilavebirekonomikfaydasağlamayacağınıdeğerlen-dirdiğisosyalsorumlulukfaaliyetlerinitümüylefinanseetmesinindegereksizliğiniifadeetmektedir.Bunedenlerlekurumlar, toplumsalaçıdanyararsağlayacak faali-yetlerinmaliyetlerini,bufaaliyetlerledoğrudanilişkiliolanürünvehizmetinfiyatına,dolayısıylamüşterilereyansıtmasıgerekmektedir.

• Tüzel Kişilik Olarak Kurumların Sosyal Sorumlulukları Vardır:kurumlar,kendi-leriiledoğrudanilişkiliolmayanbirsosyalsorunuçözmekiçintoplumayardımcıol-malıdır.kurumlarınsosyalproblemleriçözmedebirincilsorumluluğuolmadığıifadeedilmeklebirliktetüzelkişilikolarak,normalfaaliyetalanlarınındışındakalan,belirlisosyalsorunlarlailgilenmesorumluluğunundabulunduğubelirtilmektedir.

7.2. Ackerman’ın Sorumluluk ModeliRobertW.Ackermankurumlarınsosyalçabalarınınsorumluluktandeğilsosyalduyar-

lılıktan ileri gelmesi gerektiğini savunmaktadır (StonerveFreeman,1989:113).Acker-man’agörekurumlarınsosyalsorunlarailişkintepkigeliştirmesüreciüçaşamadameyda-nagelmektedir(DemirveSongür,1999:157):1. kurumuntepeyöneticisimevcutsosyalsorunuöğrenir.Hiçkimseninkurumdanbu

konuileilgilenmesiyönündebirtalepolmamasınarağmenkurumyöneticisisorunufarkederekonunlailgilikurumpolitikasınıyazılıveyasözlüolarakbelirtir.

2. konuylailgiliamaçlarınıbelirleyenveplanlarınıoluşturankurum,sorunlarlailgile-nilmesiiçinuzmanlarıişealıryadadışarıdanbirdanışmanabaşvurur.

3. Sonaşamaolanuygulamaaşamasındakurum,politikasınısürmekteolandiğerfaali-yetlerineentegreeder.Ancakuygulamageneldeyavaşyürüdüğüiçinhükümetveyakamuoyukurumdanfaaliyetlerinibaşlatmasıiçinbaskıyapar.Bunoktadakurumini-siyatifinikaybeder.Toplumunvedevletinisteklerikurumpolitikalarınıbelirlemedeönplanageçer.

7.3. Preston Ve Post’un Sosyal Sorumluluk ModeliLeePrestonveJamesPost“kurumsalduyarlılık”kavramıylaortayakoyduklarımodele

görekurumvetoplumbirbirini“birincililişkiler”ve“ikincililişkiler”olmaküzereikifarklışekildeetkilemektedir.Birincil ilişkiler kurum ilemüşteriler,hissedarlar, iş görenlervekrediverenlergibipiyasanın içerisindeyeralankişilerarasındakikarşılıklı ilişkilerdir.İkincililişkilerisesorunlarasebepolanbirkurumunkanunveetikdeğerlergibiunsurlar-lakarşıkarşıyagelmesidurumuolarakifadeedilmektedir(StonerveFreeman,1989:113-114).

PrestonvePost’unsosyalsorumlulukmodelinegörehükümetvekamuoyuhempiya-sahemdepiyasaylailgiliolmayanilişkilerinsınırlarınıkararlaştırmaktadır.Modelegörekurumyöneticileriherhangibir sosyal sorunlakarşılaştıklarındaneyapacaklarınaka-rarverirkenyalnızcakendiyargılarınıdikkatealmamalı,aynızamandakanunları,yetkilikuruluşları, hukukikararlarıvekamuoyunudadikkatealarakkararvermelidir(DemirveSongür,1999:159).PrestonvePost’unsosyalsorumlulukmodeliAckerman’ınsosyal

Cengiz GÜNEY 409

duyarlılıkmodelininbirtamamlayıcısıolarakalgılanabilir(StonerveFreeman,1989:113-114).

Uygulanacakolanmodelhangisiolursaolsunkurumlarınsosyalsorumlulukuygula-malarınınkurumkimliğinevetoplumabirçokfaydayıberaberindegetirdiğinisöylemekmümkündür.kurumsalsosyalsorumlulukfaaliyetlerineyerverenkurumlarınmenfaatsa-hipleriilegörüşmelerindesağlamvegüvenilirbirtemeloluşturmasıvemenfaatsahipleriiçingeçerlivetutarlıbilgilersağlayarakkurumşeffaflığınaolumlukatkılarsağlamasıku-rumsalsosyalsorumluğunkurumasağladığıbiravantajolarakgörülmektedir.kurumsalsosyalsorumlulukfaaliyetlerikurumunmüşterilercedahaiyitanınmasınayolaçmakta,markadeğerioluşturmasındayardımcıolmaktadır.Uzunvadedekurumunpazarpayınıartırmasındaolumlukatkısağlamaktadır.kurumsalsosyalsorumlulukfaaliyetlerikurum-larıniçindeyaşadığıtoplumunyüzyüzekalabileceğiçevreselvesosyalriskleriizlemesineyardımcıolmaktadır.Böyleceburiskleriortadankaldırmayadaetkileriniminimizeet-mekiçinoluşturulacakyönetimpolitikalarınınuygulanmasınaimkantanınmaktadır.ku-rumlarçevreselvesosyalkonulardakiduyarlılıklarınıgerçekleştirdiklerikurumsalsosyalsorumlulukfaaliyetleriilegöstermeimkanıbulmaktadırlar.kurumsalsosyalsorumlulukfaaliyetlerininsağladığıdiğeravantajlarışöylecesıralamakmümkündür(BaşarveBaşar,2006:216-217):• Belirlihedefleredoğruilerlemeyiizlemeolanağınıartırmaktadır.• Çevreselstratejilerinuygulanmasınıkolaylaştırmaktadır.• kurumiçindeçevreselkonulardadahafazlabilinçlenmeninsağlanmasınıkolaylaş-

tırmaktadır.• kurummesajınınkurumiçindevedışındaaçıkolarakifadeedilebilmesinisağlamak-

tadır.• Şeffaflıktandolayıkurumunkredideğerliliğininartmasınaetkietmektedir.• Maliyettasarruflarınaveverimlilikartışınakatkıdabulunmaktadır.• Çalışanmoraliniyükseltmektedir.• kurum itibarını artırmakta ve iş geliştirme fırsatlarının artmasına katkıda bulun-

maktadır.Tümbuavantajlararağmenkurumlarınsosyalsorumlulukraporuhazırlamamane-

denleriniise;• kurumasağlayacağıfaydalarhakkındakuşkuduyulması,• Rakiplerinraporlamayapmaması,• Doğrudansatışlaravekarayansımaması,• kurumlarınhalihazırdaçevreselperformansıileilgiliiyibiritibarınınolması,• Çevreselkonularileilgilibirçokiletişimyolununbulunması,• Çokpahalıolması,• Doğrukriterleriseçmeninvebütünişlemlerileilgilitutarlıverileribirarayagetir-

meninzorolması,• kurumunitibarınazararvereceğidüşüncesininbulunması,şeklindebelirtmekmüm-

kündür(BaşarveBaşar,2006:216).

8. TÜRKİYE’DE KSS FAALİYETLERİTürkiye’dekurumsalsosyalsorumlulukfaaliyetleriningeçmişiOsmanlıDevletizama-

nınakadaruzanmaktadır.OsmanlıDevletindeki“vakıf”kavramıeğitim,sağlıkvesosyalgüvenlik gibi kamu hizmetlerinin temel kurumsal işleyişini oluşturmaktaydı. Bugünün


Türkiye’sindeisepekçokholding,eğitimbaştaolmaküzeresağlıkvediğersosyalkonu-lardafaaliyetgösteren,kendibünyelerindefinansmanınısağladıklarıvakıflararacılığıilekurumsal sosyal sorumluluk faaliyetlerini gerçekleştirmektedirler (Avrupakomisyonu,http://www.unglobalcompact.orgE.T:18.07.2012).

Türkiye’ninsonelliyılıgözönündebulundurulduğundaordumüdahaleleri,yüksekenflasyondalgalanmalarıyaşayandengesizbirekonomininetkilerialtındaşirketler,mev-cudiyetlerinikoruyabilmekvekarlılıklarınısürdürebilmekadınakurumsalsosyalsorum-luluk faaliyetlerineçok fazlabütçeayıramamışlardır.Bunarağmenyakın tarihteTürki-ye’ninbir çokuluslararası anlaşmalara taraf olması, kampanyave etkinliklerinparçasıolması“kurumsalSosyalSorumluluk”kavramıileilgilibilinçdüzeyininartmasındaönem-liroloynamıştır.1996yılındaİstanbul’dagerçekleşenHabitatIIkonferansıözellikleİs-tanbul’dayaşayanların,fakirliğinveayrımcılığınazaltılması,insanhaklarınınkorunmasıvedesteklenmesi,herkesiçinözgürlük,eğitim,sağlıkvebeslenmegibitemelihtiyaçlarınsağlanmasıgibisosyalkonularıntartışıldığıbirplatformunoluşmasınısağlamıştır.Yasalanlamda“TürkDernekveVakıflarHakkındakikanunun”unAvrupaBirliği’neuyarlanmasıdasiviltoplumkuruluşlarınındeğişimvegelişimsürecinihızlandırmışvekurumsalsosyalsorumlulukfaaliyetlerineyöneliksivilkatılımınartışınısağlamakiçinbiradımatılmıştır(Avrupakomisyonu,http://www.unglobalcompact.orgE.T:18.07.2012).

Capitaldergisininilkolarak2005’tebaşlattığı“Türkiye’ninkurumsalSosyalSorum-lulukLiderleri”adlıaraştırmasınagöreşirketlerin2013ve2014yılısıralamalarışöylecetablolaştırılmaktadır:

Halkın Gözünde KSS Liderleri2014 2013 Şirket İndeks Puanı1 2 Türkcell 6.262 1 SabancıHolding 4.963 3 koçHolding 4.854 4 YıldızHolding 3.195 5 Arçelik 2.586 7 EczacıbaşıTopl. 1.597 17 Avea 1.518 9 Enka 1.259 8/11 İşBank/Vestel 0.5910 6 DoğanHolding 0.5811 10 ZorluHolding 0.5712 9/16 GarantiBankası/Opet 0.5313 15 Coca-ColaTürkiye 0.5114 12 Eti 0.3915 * PetrolOfisi 0.3816 17 Boyner 0.3417 14 AnadoluEfes 0.3218 13 BorusanHolding 0.2719 * PepsiCoTürkiye 0.2620 */* HürriyetGzt/Teknosa 0.22

*:Geçenyıllistedeyeralmıyordu.

Tablo 1.HalkınnezdindeTürkiye’ninkurumsalSosyalSorumlulukLiderleri

Kaynak:http://www.capital.com.tr/images/Haberler/kss9.jpgE.T:06.07.2015

Cengiz GÜNEY 411

Yineyapılanaraştırmayagörehalkıngözündeenbaşarılıkurumsalsosyalsorumlulukprojelerişöylecetablolaştırılmaktadır.

Halkın Nezdinde En Başarılı 10 Proje2014 2013 Proje İndeks Puanı1 2 kardelenler-Turkcell 18.002 1 BabaBeniOkulaGönder-DoğanGazetecilik 15.603 4 HaydikızlarOkula-UnİCEF 7.504 3 AnnekızOkuldayız-MEB 7.405 5 AileİçiŞiddeteSon–HürriyetGazetecilik 3.806 7 81İlde81Orman–İşBankası 2.807 6 Gönülköprüsü–Turkcell 2.708 * EngelTanımayanlar–Turkcell 2.409 10 TemizTuvalet–Opet 1.2010 9 ÇocukTiyatrosuveVapuru-Eti 1.09


Tablo 2.HalkınnezdindeEnBaşarılıkurumsalSosyalSorumlulukProjeleri


Halknezdindetemelsosyalsorumlulukalanlarınagörebaşarısıralamalarıiseşöylecetablolaştırılmaktadır:

Halkın Nezdinde En Başarılı 10 Lider2014 2013 Lider İsmi İndeks Puanı1 2 GülerSabancı 9.572 1 Rahmikoç 8.203 3 DilekSabancı 6.244 6 Mustafakoç 3.865 4 AydınDoğan 3.646 8 BülentEczacıbaşı 2.987 5 CemBoyner 2.918 7 ÜmitBoyner 2.489 9 OyaEczacıbaşı 1.9810 10 VuslatDoğanSabancı 1.72

Tablo 3.HalkınnezdindeTemelSosyalSorumlulukkriterlerindeEnBaşarılıLiderler


Aynıaraştırmadaişdünyasıdakendikendinideğerlendirmişvebunagöreenbaşarılıbulunanşirketlerşöylecetablolaştırılmıştır:


İş Dünyası Nezdinde En Başarılı 10 Lider2014 2013 Lider İsmi İndeks Puanı1 6 Rahmikoç 12.102 3 BülentEczacıbaşı 10.803 2 GülerSabancı 10.204 * Alikoç 5.905 8 Mustafakoç 3.606 2 Hayrettinkaraca 3.007 7 İbrahimBetil 2.308 9 HüsnüÖzyeğin 2.009 * FeritŞahenk 1.6010 * OyaEczacıbaşı 1.58


Tablo 4.İşDünyasınezdindeEnBaşarılıkurumsalSosyalSorumlulukLiderleri


Tablolar incelendiğindeTürkiye’dekurumsalsosyalsorumlulukfaaliyetlerinindahaçok eğitim alanındaki faaliyetlerden oluştuğu görülmektedir. Çevreye dönük kurumsalsosyalsorumlulukfaaliyetlerinbaşındaiseormanlaştırmaçalışmalarıgelmektedir.Ayrıcaaile içişiddetiönlemeyeyönelikveengellilereyönelikgerçekleştirilenkurumsalsosyalsorumlulukprojeleridebulunmaktadır.

SONUÇİnsan ihtiyaçlarınıkarşılamakamacıylamalvehizmetüreten işletmeler, faaliyetleri

sonucundapaydaşlarını etkilemekte vebupaydaşlardan etkilenmektedirler.Budurumaçıksistemolarakfaaliyetgösterenbütünişletmelerinkarşılaşacağıbirdurumdur.İşlet-meleraçıksistemolmalarıgereğidevlet,işletmeortakları,çalışanlar,rakipler,sendikalar,müşteriler,bankalar,toplumveçevregibipaydaşlarlaetkileşimhalindedirler.

İşletmelerüretimlerinigerçekleştirirkentoplumakarşıbazısorumluluklarıgerekya-salolarakgereksegönüllülükesasıileyüklenirler.İşletmelerinsürdürülebilirekonomikgelişmeyeolankatkısı, çalışanlar, aileleri ve tüm toplumunyaşamkalitesiniarttırmayaolanbağlılığıolaraktanımlanankurumsalsosyalsorumlulukfaaliyetleriileçevreyekar-şı,tüketicilerekarşı,kurumçalışanlarınakarşı,toplumakarşı,devletekarşı,tedarikçilerekarşı,rakiplerekarşıvehissedarlarakarşısorumluluklarınıyerinegetirmektedirler.Bufaaliyetlerbirçokalandaşekillenebilmektedir.Genelolarakdeğerlendirildiğindebualan-larınekonomiksorumluluk,hukukisorumluluk,ahlakisorumlulukvegönüllüsorumlulukboyutlarındagerçekleştiğisöylenebilir.

Türkiye’dekikurumsalsosyalsorumlulukfaaliyetleriincelenecekolursa;bufaaliyet-lerinbaşındaeğitimingeldiğisöylenebilir.Bunundışındaçevreyedönükkurumsalsosyalsorumluluk faaliyetleri (ormanlaştırma çalışmaları) ikinci sırayı almaktadır.Ayrıca aileiçi şiddetiönlemeyeyönelikveengellilereyönelikgerçekleştirilenkurumsal sosyal so-rumlulukprojeleridebulunmaktadır.Türkiye’debüyükölçekli,uluslararasıkuruluşlarınkurumsal sosyal sorumluluk faaliyetleri açısındanöndegelenkuruluşlar olduğugörül-mektedir.

Cengiz GÜNEY 413

KAYNAKLAR1. AkTAn,C.C.,veİ.Y.,VURAL,(2007).,“kurumsalSosyalSorumluluk-Uluslararasıku-

ruluşlarveHükümetDışıOrganizasyonlarTarafındanSürdürülenBaşlıcaGirişimler”,http://www.ceis.org.tr/dergiDocs/makale125.pdf(E.T:18.01.2015).

2. APAYDIn,F.,(2008).,“kurumsallaşmanınküçükveOrtaÖlçekliİşletmelerinPerfor-mansınaEtkileri”,ZkÜSosyalBilimlerDergisi,Cilt4,Sayı:7.

3. ARAS,G.,“kurumsalSosyalSorumluluk:MuhasebeveDenetimAlanınaYansımaları”,http://www.denetimnet.net(E.T:15.06.2015).

4. AVRUPA kOMİSYOnU ( EUROPEAn COMMİSİOn),“Türkiye’de kurumsal Sos-yal Sorumluluk Değerlendirme Raporu-2008”,http://www.unglobalcompact.org(E.T:18.07.2012).

5. BAŞAR,A.B.,M.BAŞAR,(2006).,“SosyalSorumlulukRaporlamasıveTürkiye’dekiDu-rum”,AnadoluÜniversitesiSosyalBilimlerDergisi,Eskişehir.

6. BAYRAk,S.,(2001).,İşAhlakıveSosyalSorumluluk,BetaBasınYayınDağıtımA.Ş.,İstanbul.

7. CARROL, A.B, (1991).,“The Pyramid of Corporate Social Resposibility: Toward themoralManagementofOrganizationalStakeholder”,http://www.cbe.wwu.edu/(E.T:15.06.2015).

8. CARROL,A.B.,(1999).,“CorporateSocialResponsibility:EvolutionofaDefinitionalConstruct”,BusinessandSociety,Vol:38,no:3.

9. DEMİR,H.,n.SOnGÜR,(1999)“SosyalSorumlulukveİşAhlakı”BalıkesirÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsüDergisiCilt:2,Sayı:3.

10. GÜnEY,C.,(2016).“kurumsalSosyalSorumlulukAlanlarıAçısındanÇevreMuhase-besi”,Turan-SamUluslararasıBilimselHakemliDergisi,Cilt:7/kIŞ,Sayı:25,

11. HALICI,A.,(2001)“İşletmelerdeSosyalSorumlulukStratejileri:ÇanakkaleİlindeBirUygulama”,YönetimveEkonomi,Cilt:7,Sayı:1.

12. http://www.capital.com.tr/images/Haberler/kss9.jpg(E.T:06.07.2015).13. İLİÇ,D.k.,(2010).,“İşletmelerinkurumsalSosyalSorumlulukDüzeylerininBelirlen-

mesineYönelikBirLiteratürTaraması”,EgeAkademikBakışDergisi,Sayı:10(1).14. ÖZALP,İ.,veDIĞERLERI,(2008).,“İktisadiveİdariBilimlerFakültesiÖğrencilerinin

kurumsalSosyalSorumlulukAlgılamalarıÜzerineBirAraştırma”,AnadoluÜniversi-tesiSosyalBilimlerDergisi,Cilt:8,Sayı:1.

15. ÖZDEMİR,H.,(2009).,“kurumsalSosyalSorumluluğunMarkaİmajınaEtkisi”,İstan-bulTicaretÜniversitesiSosyalBilimlerDergisi,Yıl:8Sayı:15.

16. ÖZkOL,A.E.veDİĞERLERİ(2005),“kurumsalSosyalSorumlulukkavramıveMuha-sebeninSosyalSrumluluğu“,MuhasebeveFinansmanDergisi,Sayı:27.

17. STOnER,J.,E.FREEMAn,(1989).,Managment,4thEdition,newJersey:PrenticeHall.18. THOMAS,G.,M.nOWAk,“CorporateSocialResponsibility:Adefinition,http://www.

business.curtin.edu.au(E.T:15.06.2015).19. TOP,S.,A.ÖnER,(2008).,“İşletmePerspektifindenSosyalSorumlulukTeorisininİn-

celenmesi”,ZkÜSosyalBilimlerDergisi,Cilt4,Sayı:7.20. TÜRkDİLkURUMU,http://www.tdkterim.gov.tr(E.T:25.07.2013)21. USTA,S.ve,A.AkInCI(2016).“kamuyönetimindehesapverebilirlikmekanizması

olarakOmbudsmanlıkkurumu:Almanyaörneği”,JournalofHumanSciences,13(2).


22. ÜBİUS,Ü.,“TheImpactOfCorporateSocıalResponsıbılıty,AndOrganısatıonalAndIndıvıdualFactorsOnTheInnovatıonClımate”http://www.ebs.ee(E.T:12.12.2011).

23. YAVUZ,A.,(2010).,“SürdürülebilirlikkavramıVeİşletmelerAçısındanSürdürülebi-lirÜretimStratejileri“MustafakemalÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsüDergisi,Cilt:7,Sayı:14.

24. YAVUZYILMAZ,O.VeA.,AkInCI(2018).“SivilToplumkuruluşlarında(Stk’larda)Bü-tünleşik İletişim Faaliyetleri”, II.Uluslararası Multidisipliner Çalışmaları kongresi:4-5Mayıs2018,TamMetinbildirikitabı,Akademisyenkitabevi.

25. YOĞUnERÇEn,A.E.,(2010).,“kurumsalTaklitçilik-Izomorfizm:Türkiye’deSağlıktaDönüşümProgramHedeflerininUlaşılabilirliği“,AkademikBakışDergisi,Sayı:19.

26. YÖnET,E.,(2005).,“kurumsalSosyalSorumlulukAnlayışındaSonDönemeç:StratejikSorumluluk”,BalıkesirÜniversitesiSosyalBilimlerDergisi,Cilt:8,Sayı:13.

Türkiye’de Finansal Okuryazarlık Konusunda

Yapılan Lisansüstü Tez Çalışmalarının İncelenmesi

Eda ORUÇ ERDOĞAN1

1 Dr.ÖğretimÜyesi,AkdenizÜniversitesi,İ.İ.B.F.,İşletmeBölümü

CHAPTER96

Eda ORUÇ ERDOĞAN 417

1. GİRİŞÜlkelerdesağlıklıbirfinanssistemininvarolmasıvebusistemiçerisindeyeralaneko-

nomininenküçükyapı taşıolanhanehalkının, işletmelerinvedevletindoğruveetkinkararverebilmesiiçintemefinansbilgilerinesahipolmasıgerekir.Alınansağlıklıfinansalkararlar sağlıklı bir ekonominin zemininihazırlayacaktır.Dolayısıylaülkelerde sondö-nemlerde finans eğitimine önem verilmeye başlanmıştır. Bununla birlikte ortaya çıkanyenifinansalenstrümanlarveyenipiyasalarfinanskonusundaeğitimingerekliliğinior-tayaçıkarmıştır.Bununyanındayaşananfinansalkrizlervebukrizlerinetkisinindünyaölçeğindeyaşanması,piyasalardavarolanasimetrikbilgininvarlığı,finansalanınınsuisti-maleenaçıkalanlardanolması,bireylerinrefahınıyükseltmeçabalarıvesondönemlerdegirişimcibireylerdekiartışfinansaltyapısınıngüçlenmesiniteşvikedenolgularolmuştur.(CihangirveGemici,2017).

Bunabağlıolarakfinansliteratürünesondönemlerdesıklıkladuyduğumuz“finansalokuryazarlık”kavramıdahiledilmiştir.Finansalokuryazarlıkkavramıileekonomikbirim-lerinfinansalkararlarıoluştururkenfinansalbilgilerinikullanmakabiliyetinikazandırmaortayaçıkmıştır.Sondönemlerdedeliteratürdefinansalokuryazarlıkkonusundaçoksa-yıdaçalışmaolduğugözlenmektedir.Buçalışmalarınbirkısmıkitapvemakaleçalışmasıikenbirkısmılisansüstütezlerdenoluşmaktadır.

Bu çalışmadabireylerin finansal konulardakarar almabecerisi olarak ta ifade edi-lebilenfinansalokuryazarlıkkonusuileilgiliTürkiye’deyapılmışolançalışmalarincele-necektir.Elealınançalışmalarınincelemedönemiiçerisindedeğerlendirdiğikonulardakideğişimveodaklandıklarınoktalartespitedilmeyeçalışılacaktır.

2. FİNANSAL OKURYAZARLIK KAVRAMINA GENEL BİR BAKIŞSondönemlerdefinansalsistemiçerisindeyeralanfinansalürünlerinvefinansalpi-

yasalarınçeşitliliği,finansaleğitimedahafazlaönemverilmesigerekliliğiniortayaçıkar-mıştır.Finansaleğitimilebirliktefinansalokuryazarlıkkavramıyaygınlaşmayabaşlamış-tır.Finansalokuryazarlıkkavramınailişkinçoksayıdatanımyapılmaklabirlikte,finansalokuryazarlık,bireyinbütçeleme,tasarruf,borçalmaveyatırımgibitemelfinansalkarar-larınıoluştururkenfinansalkavramlarıanlama,bunabağlıolarakdoğrufinansalkararlaralıpkişiselfinansdurumunuetkinbirşekildeyönetmeyeteneğidir(Remund,2010).Sondönemlerdeyaşananfinansalkrizlervekrizlerebağlıortayaçıkansorunlar,ekonomideyeralantümbirimlerinhaklarınınkorunmasıaçısındanfinansalokuryazarlığavefinansaleğitimeolanilgiyiarttırmıştır.(Barış,2016).

Toplumlarda finansalbilgi seviyesininyeterliolması tasarrufvebirikimmiktarları-nıpozitifyöndeetkilemektedir.Finansalbilgi, finansal tatmin, finansaldavranış, finan-saltutumveobjektifdurumölçümleriniiçerenkavramsalbirçerçevedekişiselfinansalyeterliliğinbirunsurudur(RobbveWoodyard,2011).Bunedenletoplumlardaönceliklemevcutfinansalokuryazarlıkseviyelerinintespitivebunabağlıolarakfinansaleğitiminçerçevesininoluşturulmasıgerekir.(AlkayaveYağlı,2015).

Literatürincelendiğinde,bireylerinyaşamlarıboyuncasergilediklerifinansaldavra-nışların çoğunluğununmevcut gelirlerine dayanmadığı, beklenen kaynaklar üzerindentüketimkararlarınıaldıklarıbununlabirliktefinansalplanlamayapmaktankaçındıkları,finansalokuryazarlıkseviyesininyetersizliğinebağlıolarakdaplanlamayapanbireylerinplanlarınınbaşarısızolduğuifadeedilmektedir.(LusardiveMithcell,2011).Düşükfinan-salokuryazarlıkseviyesinesahipbireyleryüksekmaliyetliborçlanmaeğilimindeolan,fi-nansalhizmetlereyüksekücretlerödeyenveborçitfasındasorunyaşamaihtimaliyüksekolanbireylerolarakgörülmektedir. (LusardiveTufano,2009).Dolayısıylabireylerinvebunabağlıolarak toplumlarınrefahınıarttırabilmek için finansalkararalmasürecinde


gerektasarrufveborçlanmatercihlerigereksediğerfinansalkararlarailişkintercihlerdefinansalokuryazarlıkseviyesininyeterliolmasıönemlidir.

3. ARAŞTIRMANIN AMACI Buçalışmadafinansalokuryazarlıkkavramınailişkinyapılanlisansüstütezçalışma-

larıdeğerlendirilerek,finansalokuryazarlıkvefinansalokuryazarlıkseviyelerineilişkinsonuçlarınincelenmesivesondönemlerdeönemlihalegelenfinansalbilincinönemininvurgulanmasıamaçlanmaktadır.

3.1. Araştırma ÖrneklemiYÖkUlusal TezMerkezi’nden elde edilen verilere göreTürkiye’de finansal okurya-

zarlıkkonusunda2010-2018yıllarıarasında57adettezyapılmıştır.BuaraştırmadaYÖkUlusalTezMerkeziveritabanındakullanımaaçıkolan(izinli)46lisansüstütezincelen-miştir.Toplamtezsayısının44adediyükseklisanstezçalışmasıiken13tanesidoktoratezçalışmasıdır.

3.2. Araştırma BulgularıYÖkUlusalTezMerkeziveritabanındakayıtlıolanfinansalokuryazarlıkkonusunda

hazırlanantezlerindağılımıtablo1’debelirtilmektedir.Tablo1’debelirtilentezlerde“fi-nansalokuryazarlık”kavramı,tezadında,dizinde,özetteveyakonukısmındageçmektedir.Sadece“finansalokuryazarlık”kavramınıntezbaşlıklarındageçtiğitezsayısıise35’dir.

Yıllar Sayısı Türü Yüzde (%)

2010 2 2YüksekLisansTezi 3,508772

2012 1 1YüksekLisansTezi 1,754386

2013 1 1Doktora 1,754386

2014 87YüksekLisansTezi

1DoktoraTezi14,03509









Toplam 5729YüksekLisansTezi

6DoktoraTezi100

Tablo 1. FinansalOkuryazarlıkkonusundaYapılanLisansüstüTezlerinYıllaraGöreDağılımı

2010-2018 döneminde finansal okuryazarlık konusunda yapılan tezlerin, yapıldığıçalışmaalanları incelendiğinde;7 adet tezinBankacılık konusunda, 14adet tezinEko-nomikonusunda,2adettezinevekonomisikonusunda,6adettezinEğitimveÖğretimkonusunda,1adettezinSağlıkkurumlarıYönetimikonusundave27adettezinİşletme


konusundasınıflandırıldığıgörülmektedir.Tablo1’definansalokuryazarlıkkonusundayapılantezlerinyıllaragöredağılımıin-

celendiğindeilktezçalışmasınınyakıngeçmişolan2010tarihindeyapıldığıvefinansalokuryazarlıkkavramınınönplanaçıktığısondönemdeisekonuyailişkinyapılantoplamtezsayısının%28’ininhazırlandığıgörülmektedir.

Üniversiteler Doktora Yüksek Lisans Toplam

AdnanMenderesÜniversitesi 1 3 4

AnadoluÜniversitesi 1 3 4

AnkaraÜniversitesi 1 0 1

BahçeşehirÜniversitesi 0 1 1

BalıkesirÜniversitesi 0 1 1

BartınÜniversitesi 0 1 1

BilecikŞeyhEdebaliÜniversitesi 0 1 1

BoğaziçiÜniversitesi 0 2 2

CumhuriyetÜniversitesi 0 1 1

ÇağÜniversitesi 0 1 1

DumlupınarÜniversitesi 0 1 1

ErzincanÜniversitesi 0 1 1

FıratÜniversitesi 0 1 1

GalatasarayÜniversitesi 0 1 1

GaziÜniversitesi 0 1 1

GaziantepÜniversitesi 1 0 1

GaziosmanpaşaÜniversitesi 0 2 2

GebzeTeknikÜniversitesi 1 0 1

GebzeYüksekTeknolojiEnstitüsü 0 1 1

GümüşhaneÜniversitesi 0 2 2

HacettepeÜniversitesi 2 2 4

İstanbulTicaretÜniversitesi 0 1 1

İstanbulÜniversitesi 1 1 2

İzmirkatipÇelebiÜniversitesi 0 2 2

kafkasÜniversitesi 0 1 1

kahramanmaraşSütçüİmamÜniversitesi 0 1 1

karadenizTeknikÜniversitesi 0 3 3

MarmaraÜniversitesi 3 1 4

MuğlaSıtkıkoçmanÜniversitesi 0 3 3

necmettinErbakanÜniversitesi 1 0 1

OkanÜniversitesi 0 1 1

SakaryaÜniversitesi 0 2 2

SüleymanDemirelÜniversitesi 0 1 1

TorosÜniversitesi 0 1 1


YıldızTeknikÜniversitesi 0 1 1

Toplam 12 45 57

Tablo 2.FinansalOkuryazarlıkkonusundayapılançalışmalarınÜniversitelereveLisansüstüProgramlaraGöreDağılımı

Tablo2’debelirtildiğigibifinansalokuryazarlıkkonusundayapılan57adettezin12tanesidoktora,45tanesiyükseklisansteziolarakhazırlanmıştır.Lisansüstütezlerinha-zırlandığıüniversitelerincelendiğinde,konuyailişkinençokçalışmayapanüniversitele-rinAdnanMenderesÜniversitesi,AnkaraÜniversitesi,HacettepeÜniversitesiveMarmaraÜniversitesiolduğugözlenmiştir.

Araştırma-cının Adı

SoyadıTürü Tez Adı Amaç Yöntemi Sonuç

BAYRAM,S.S.(2010) YL

FinansalOkuryazar-lıkVeParaYönetimiDavranışları:Ana-doluÜniversitesiÖğrencileriÜzerineUygulama

ÖğrencilerinFinansalOkuryazarlıklaİlgiliTemelDavranışlarınıBelirleyerek,ParaYönetimiİleİlgiliAlışkanlıklarınıBelirlemek

600adetÜniversiteÖğrencisiÜzerindeAnketÇalışması

FinansalEğitimAlanÖğrenciGrubununFinan-salBilinçDüzeyininDahaYüksekolduğusonucunaulaşılmıştır.

AkYOL,C.(2010) YL

FinansalFarkındalı-ğınYatırımcıTer-cihlerindeEtkileri:ÖzelBankacılıkÇalı-şanlarındaFinansalFarkındalıkÜzerineBirAraştırma

TicaretBankaları-nınÖzelBankacılıkBirimlerindeGörevYapanÇalışanlarınFinansalFarkın-dalıklarınınBelir-lenmesi

375adetÖzelBankacılıkÇa-lışanıÜzerindeAnketÇalışması

İncelenenÖrneklemGrubununFinansalFarkındalığınınOlduğuFa-katGeliştirilmesiGerektiğiSonucunaVarılmıştır.

ARAZ,T.(2012) YL

FinancialLiteracyAndCreditCardArrears

FinansalOkurya-zarlıkİlekredikartıkullanımSorunlarıArasındakiİlişkininİncelenmesi

Türkiye’ninÇeşitliİllerindekredikartıkullanan2576kişiÜzerindeYapılanAnketÇalışmasıSonuçlarınınProbitModelİleİncelemesi

FinansalEğitimİleFinansalOkuryazarlıkSeviyesininArttırılmasıkredikartıkullanımındanDoğanSorunlarıAzaltaca-ğıSonucunaUlaşılmıştır.

SEZER,D.(2013) DR

YatırımcıDavranış-larınınEtkinliğiVePsikolojikYanılsa-malar

FinansalOkurya-zarlıkVeBilişselYetenekDüzey-leriniSaptamakVeYatırımcılarınFinansalOkurya-zarlıkVeBilişselYetenekDüzeyleriİleRiskTercihleriVePsikolojikÖn-yargılarArasındakiİlişkiyiBelirlemek

HisseSenedineYatırımYapan384YerliGerçekkişiÜzerindeAnketÇalışması

YatırımcılarınPsikolojikYanılsamalaraDüşmesininFinansalOkuryazarlıkDü-zeyindenBağımsızolduğusonucunaulaşılmıştır.


SATOĞLU,S.(2014) DR

BireyselYatırımcı-larıkorumaAracıOlarakFinansalOkuryazarlıkVeTürkiyeUygulaması

BireyselYatırımcı-nınkorunmasıİleFinansaOkurya-zarlıkArasındakiİlişkiİncelenmesi

133BireyÜze-rindeAnketÇalışması

FinansalOkuryazarlıkDüzeyininArttırılmasıİleBireyselYatırımcılarınkorunmasıArasındaGüçlüBirİlişkiolduğusonucunaulaşılmıştır.

SARAÇ,E.(2014) YL

FinansalOkurya-zarlıkVeDumlu-pınarÜniversitesiÖğrencilerininFinansalOkuryazarlıkDüzeylerininÖlçülmesiÜzerineBirAraştırma

ÜniversiteÖğrencilerininFinansalOkuryazarlıkDüzeyininÖlçülmesi

797AdetÜni-versiteÖğrencisiÜzerindeAnketÇalışması

ÖğrencilerinFinansalOkuryazarlıklarınınDüşükOlduğuveBuDurumunFarkındaOlmadıklarıOr-tayaÇıkmaktadır.FinansDersiAlanÖğrencilerinFinansalOkuryazarlıkDüzeyiİseDahaYüksekÇıkmıştır.

ÖZTÜRk,E.(2014) YL

FinansalOkur-yazarlıkVeParaYönetimi:SüleymanDemirelÜniversitesiAkademikPersonelÜzerineBirUygu-lama

AkademikPer-sonelinFinansalOkuryazarlıkSeviyeleriİleParaYönetimiBecerile-rininİncelenmesi

325adetaka-demikPersonelÜzerindeAnketÇalışması

AkademikPersonelinFinansalOkuryazarBirey-lerOlduğuAncakFinansalEğitimeİhtiyaçduyduklarısonucunaulaşılmıştır.

ESkİCİ,Y.(2014) YL

SeçilmişÜlkeÖrnekleriyleFinansalOkuryazarlığınÖnemiVeTasarruflarÜzerindekiEtkileri

ÜlkelerdekiFinansalOkuryazarlıkSeviyesiİleTasarrufEğilimiArasındaBirİlişkininOlupOlmadığınınİncelenmesi

SeçilmişBazıÜlkelerinFi-nansalOkurya-zarlıkVeİnsaniGelişmeDüzeyiİleTasarrufOranlarıDurumununİkincilVerilerÜzerindenİncelenmesi

FinansalOkuryazarlıkDüzeyininArttırılmasınınTasarrufOranlarınınVeİnsaniGelişmeDüzeyininYükselmesinekatkıdabulunacağısonucunaulaşılmıştır.

BOTAnŞAn,F.(2014) YL

HisseSenediPiyasa-sınakatılmaEği-limlerineEtkiEdenDavranışsalFaktör-ler:İşletmeBölümüÖğrencileriÜzerineBirAraştırma

BireylerininFinansalVarlıkTercihlerineEtkiEdenEkonomikOlmayanDeğişken-ler,HisseSenediPiyasasıÖzelindeSosyalVeDavra-nışsalFaktörlerİleaçıklanması

329Adetİş-letmeBölümÖğrencisiÜzerindeAnketÇalışması

FinansalOkuryazarlıkDüzeyiYüksekkatılımcıla-rınHisseSenediTercihiİleBirlikteTercihEdecekleriFinansalAraçsayısınınartığıgörülmektedir.

ATEŞ,S.(2014) YL

FinansalOkuryazar-lıkVeDavranışsalÖnyargılar:BireyselHisseSenediYa-tırımcısıÜzerineAmpirikBirÇalışma

FinansalOkurya-zarlıkDüzeyiİleFi-nansalkararAlmaSürecindeEtkisiAltındakalınabi-lecekDavranışsalÖnyargılarDüzeyiArasındakiİlişki-ninincelenmesi

596AdetBirey-selHisseSenediYatırımcısıÜzerindeAnketÇalışması

FinansalOkuryazarlıkDüzeyiYükseldikçe,Aşırıİyimserlik,DoğrulamaVeTemsiliyetÖnyargılarınınDüzeylerininAnlamlıŞe-kildeArttığı,AşırıGüven,ÇerçevelemeVekayıptankaçınmaÖnyargılarınınDüzeyininiseAnlamlıŞekildeAzaldığıgörül-mektedir.

ÖZGÜLER,İ.(2014) YL

BireyselFinansalkaynaklarınYöne-timindeBirAraçOlarakFinansalEği-timdeDünyaUygu-lamalarıVeTürkiyekarşılaştırması

FinansalEğitimÇalışmalarınınİncelenmesi

ÇeşitliÜlkelerdeVeTürkiye’deFinansalEğitimUygulamalarınınTaranması

FinansalEğitimkonusun-daBaşarılıUlusalStrateji-lerUygulayanÜlkelerSe-çilmiş,BuAlandaYapılanÇalışmalarİncelenerek,ÜlkemizdeYapılanYaDaYapılmasıGerekenÇalış-malarınnelerOlabileceğiÖnerilmiştir.


UÇAR,A.R.(2014) YL

BireyselEmeklilikFonTercihlerindeDavranışsalFinansEğilimleri

DuygusalZekâ,RiskAlma,Finan-salOkuryazarlıkVeDemografikFak-törlerinBireylerinBireyselEmeklilikFonTercihleriÜze-rindekiÖneminiTespitEtmek

Bursa,Anka-ra,AdanaVeİstanbul›daYa-şayan214adetbireyÜzerindeAnketÇalışması

BireylerinSistemeİlişkinYatırımİstekleriİleFinan-salOkuryazarlıkSeviyesi-ninDüşüklüğüArasındaBağlantıÇıkmıştır.

BARMAkİ,n.(2015) DR

ÜniversiteÖğrencilerininFinansalOkuryazarlıkDüzeyleriniBelirlemeyeYönelikBirAraştırma:Ha-cettepeÜniversitesiÖrneği

ÖğrencilerinFinansalOkurya-zarlıkDüzeyleriniBelirlemek,Finan-salDavranışVeFinansalTutumlarıİleFinansalOkur-yazarlıkileFinan-salDavranışVeFinansalTutumlarıArasındakiİlişkiyiOrtayakoymak

500adetÖğrenciÜzerindeAnketÇalışması

ÖğrencilerinFinansalOkuryazarlıkDüzeylerininOrtaDüzeydeOlduğuBulunmuştur.

kAHRA-MAn,Y.E.(2015)

YL

ErciyesÜniversi-tesiÖğrencileriÜzerindeFinansalOkuryazarlıkAraştırması

ÖğrencilerinFinansalOkuryazarlıkVeFinansalDavranışlarıArasındakiİlişkininİncelenmesi

100AdetFinansEğitimiAlan,100Adetİşlet-meBölümüDı-şındakiÖğrenciÜzerindeAnketÇalışması

ÖğrencilerinFinansalOkuryazarlıkSeviyesiDü-şükTespitEdilmiş;İşletmeÖğrencilerinin,DiğerBölümÖğrencilerinden;ErkekÖğrencilerinkadınÖğrencilerdenDahaİyiFinansalOkuryazarlıkSeviyesineSahipOlduğuBulunmuştur.

GÜLER,E.(2015) YL

HanehalkınınFi-nansalOkuryazarlıkDüzeyininBelirlen-mesiÜzerineBirAraştırma:SakaryaİliÖrneği

HanehalkınınMev-cutFinansalOkur-yazarlıkDüzeyininBelirlenmesi

SakaryaİlindeİkametEdenVeFinansalTüketiciOlan453adetbireyüzerindeAnketÇalışması

HanehalkınınYarısındanFazlasınınDüşükDüzeydeFinansalOkuryazarOldu-ğuVeFinansalOkuryazar-lıkDüzeyiİleDemografikÖzelliklerVeTasarrufDavranışıArasındaAn-lamlıİlişkiOlduğuOrtayaÇıkmıştır.

BAYSA,E.(2015) YL

FinansalOkurya-zarlıkVeBankaMüşteriSegmentas-yonlarıÜzerineBirUygulama

BankaSegmentMüşterilerininFinansalOkuryazarlıkDüzeylerininÖlçülmesi

411AdetÇeşitliSegmentlerdeYerAlanBan-kaMüşterisiÜzerindeAnketÇalışması

BankaSegmentMüşterilerininFinansalOkuryazarlıkSeviyesininDüşükOlduğuTespitEdilmiştir.

kARAAĞAÇ,A.(2015) YL

FinansallaşmaSürecindeFinansalOkuryazarlık

GençVeÇalışannüfusOlanAraştır-maGörevlilerininFinansalBilgi,DavranışVeTutumkonularındaAlgı-larınınVeGörüşle-rininİncelenmesi

242AdetAraş-tırmaGörevlisiüzerindeAnketÇalışması

AraştırmaGörevlilerininFinansalOkuryazarlıkSeviyesininDeDüşükOlduğunusonucunaulaşılmıştır.

kAYA,A.(2015) YL

kOBİYöneticilerininFinansalOkurya-zarlıkDüzeylerininBelirlenebilmesineYönelikBirAraştır-ma:İzmirİliÖrneği

İzmirİlindeFaali-yetGösterenkobiYöneticilerininFinansalOkurya-zarlıkDüzeylerininBelirlenmesi

140adetkobiYöneticisiüzerindeAnketÇalışması

küçükVeOrtaÖlçekliişletmeYöneticilerininFinansalOkuryazarlıkDüzeyinin,GenelAnlamdaYeterliOlmadığı,


AkBAŞ,M.S.(2015) YL

BüyükşehirlerdeYaşayanYüksekÖğrenimGörmüşkişilerinFinansalOkuryazarlığıÜzeri-neAraştırma

BüyükşehirlerdeYaşayanBireylerinFinanslaOkurya-zarlıkSeviyelerininDeğerlendirilmesi

BüyükşehirdeYaşayan420adetbireyÜzerindeAnketÇalışması

HedefkitledeYerAlanBireylerinFinansalFarkındalıkVeFinansalOkuryazarlıkDüzeylerininToplumunDiğerkesimle-rindekiBireylerenazaranYüksekOlduğufakatYeter-sizOlduklarısonucueldeedilmiştir.

DAŞDÖĞEn,S.(2015) YL

HouseholdIn-debtednessAndFinancialLiteracyinTurkey

kredikartıkulla-nımıAraştırmasıAnketiVerilerin-denFaydalanarakHangiFaktörlerinHanehalkınıkrediPiyasasınaYönelt-tiğiVenekadarBorçAlmalarınanedenolduğununincelenmesi

kredikartıkullanımıAraş-tırmasıanketsonuçlarınınkullanılarakTobitModeluygulaması

BorçlanmaTercihindeFi-nansalBilgininÖnemininOlmadığıTespitEdilmiştir.

DİnÇAY-DEMİR,S.(2015)

DR

DuygusalZeka,kontrolOdağı,Ge-nelOlarakRisktenkaçınmaVeFinan-salOkuryazarlığınRiskliYatırımniyetiÜzerindekiEtkileri

DuygusalZekâ,kontrolOdağı,Ge-nelOlarakRisktenkaçınmaGibiBi-reyselFaktörlerinVeFinansalOkur-yazarlığınRiskliYatırımniyetiÜzerindekiEtkisiniİncelenmesi

18YaşVeÜstüFinansalkararVerebilecekDurumdaOlan496adetbireyÜzerindeAnketÇalışması

Bireylerin,HâlihazırdaBireysel YatırımcılarVeyaMuhte-melYatırımcılarOlarak,Fi-nansalkonularBakımdan EğitilmelerininBirZorun-lulukOlduğuSonucunaUlaşılmıştır.

ÖZkARAL,T.C.(2015) DR

İlkokulVeOrtaokulDüzeyindeSosyalBilgilerkapsamın-dakiÖğretimProg-ramlarınınkarşı-laştırmalıOlarakİncelenmesi

İlkokulVeOrtaokulDüzeyindeSosyalBilgilerkapsamındakiÖğretimProgramlarınıAmaç,İçerik,Öğrenme-ÖğretmeSüreci,ÖlçmeVeDeğerlendirmeBoyutlarıAçısındanİncelemek

BetimselAnalizYöntemi

ÜlkelerAçısındanEğitimProgramlarıkarşılaştırıl-dığındaÜlkemizinGeliş-tirmesiGerektiğiEğitimnoktalarındanBirininFinansalOkuryazarlıkOlduğuSonucunaUlaşıl-mıştır.

MEVSİM,L.T.(2016) YL

ÜniversiteÖğrencilerindeFinansalOkuryazarlıkDüzeyininBelirlenmesi:Er-zincanÜniversitesiÖrneği

ÖğrencilerinFinansalOkurya-zarlıkDüzeylerininTespitiVeFinansalOkuryazarlığınDemografikÖzel-liklerleİlişkisininBelirlenmesi

476AdetErzin-canÜniversi-tesiİktisadiVeİdariBilimlerFakültesiİleSivilHavacılıkYüksekokuluÖğrencileriniÜzerindeAnketÇalışması

kredikartıVeİnternetBankacılığıkullanımınınFinansalOkuryazarlıkDüzeylerindeOlumluEtkisininOlduğuOrtayaÇıkmıştır.

kILIÇ,Y.(2016) DR

FinansalOkurya-zarlıkVeFinansalRefahınBelirleyici-leri:GaziantepVeÇevreİlleriİçinYa-pısalEşitlikModeliUygulaması

ÜniversiteÖğren-cilerininFinansalOkuryazarlıkDüzeyleriniÖlçül-mesiVeFinansalOkuryazarlığıVeFinansalRefahıEt-kileyenDeğişken-lerinbelirlenmesi

10FarklıÜni-versiteden1.856adetÖğrenciüzerindeAnketçalışması

FinansalOkuryazarlığıEtkileyenDeğişkenlerinFinansalÖzYetkinlik,FinansalSosyalizasyonDeğişkenlerindenMedyaEtkisi,CinsiyetVeAileninGelirDurumuDeğişkenlerOlduğuGörülmüştür


TOSUn,A.E.(2016) YL

LiseÖğrencilerininFinansalOkuryazarlıkDüzeyiÜzerineBirAlanAraştırması

LiseÖğrencileriİçinÖnemliOlanFinansalOkurya-zarlıkkonusunuTeorikOlarakİncelemekVeLiselerdeÖğrenimGörenÖğrencilerinFinansalOkurya-zarlıkDüzeylerini,FinansalErişim,Bilgi,TutumVeDavranışların-danEldeEdilenBilgilerışığındaincelemek

812adetLiseÖğrencisiÜze-rindeAnketÇalışması

ÖğrencilerinOlumluFinansalDavranışVeTutumlarSergiledikleriAncakFinansalBilgilerinin,TutumVeDavranışlarıÜzerindeEtkisininAzOlduğusonu-cunaulaşılmıştır.

YILDIRIM,G.(2016) DR

VatandaşlıkYeter-likleriBağlamındaOrtaokulEkonomiOkuryazarlığıStan-dartlarınınBelir-lenmesiVeÖğretimProgramlarındakiYerininİncelenmesi

EkonomiOkur-yazarlığıVeEğiti-miyleİlgiliGenelGörüşleri,EkonomiOkuryazarıVa-tandaşYeterlik-lerini,OrtaokulEkonomiÖğretimiStandartlarınıVeBuStandartlaraUlaşılmasındaİlkVeOrtaokulProg-ramlarınınMevcutRolününBelirlen-mesi

UzmanlarÜze-rindeAnketÇalışması

EkonomiOkuryazarlığıHerkesİçinGerekliBirYetkinlikAlanıOlarakka-bulEdilmekleBirlikteBuOkuryazarlığınkapsamıkonusundaBeklentilerindahadüşükolduğugörül-mektedir.

YELkEn,E.(2016) DR

EğitimiUluslararasıSınavlarlaYenidenDüzenlemek:Bağ-lamı,kapsamıVeDönüştürücüGü-cüylePISA

OECDTarafındanYürütülenBirÖğ-renciDeğerlendir-meProgramıOlanPISA’nın,İktisadiVePolitikBağlamı-nıküreselÖlçekteOrtayakoyarakÇözümlemek

PISAUlusalProjeMüdürleriÜzerineAnketÇalışması

PISA’da,Matematik,Fen,OkumaBecerileri,Finan-salOkuryazarlıkkendile-rineYenilikçiOkuryazarlıkkavramıİçindeYerBu-lurken,EğitimdeTarihselÖnemiBulunanFelsefe,Sanat,TarihGibiAlanlar,EkonomikDeğerTaşıma-dıklarıVe/VeyaSayısal-laştırılıpÖlçülemedikleriİçinDışarıdakaldıklarıgörülmektedir.

DAĞDELEn,T.(2017) YL

FinansalOkuryazar-lıkDüzeyininBe-lirlenmesiVeAydınİlindekiSerbestMuhasebeciMaliMüşavirlerÜzerineBirUygulama

SerbestMuhasebe-ciMaliMüşavirle-rinFinansalOkur-yazarlıkDüzeyleriÖlçülmesi

175AdetSer-bestMuhasebeciMaliMüşavirÜzerindeAnketÇalışması

SerbestMuhasebeciMaliMüşavirlerinFinansalOkuryazarlıkDüzeyininYüksekOlduğuTespitEdilmiştir.

kÜÇÜkAS-LAn,A.(2017)

YL

FinansalOkurya-zarlık:kayseriİliSerbestMuhasebeciVeMaliMüşavirleriÜzerineBirAraştırma

SerbestMuha-sebeciVeMaliMüşavirinFinansalOkuryazarlıkDüzeyleriniTespitEtmek

102adetSerbestMuhasebeciVeMaliMüşavirÜzerindeAnketÇalışması

SerbestMuhasebeciVeMaliMüşavirlerArasındaFinansalOkuryazarlıkDü-zeyindeFarklılıklarTespitEdilmiştir.MeslekiDene-yiminArtmasıİleFinansalOkuryazarlıkDüzeyininDeArtışGösterdiğigörül-mektedir.


EkER,F.(2017) YL

FinansalFarkında-lık,FinansalOkur-yazarlıkVeFinansalErişimDüzeyleriÜzerineBirÇalışma:SilifkeTicaretVeSanayiOdasıÖrneği

FinansalFarkın-dalık,FinansalOkuryazarlıkVeFinansalErişimDüzeylerininİncelenmesi

Silifke’deFaa-liyetGösterenVeTicaretVeSanayiOdasınakayıtlı400İş-verenÜzerindeAnketÇalışması

FinansalFarkındalıkİleFinansalOkuryazarlıkAra-sındaPozitifYönlüİsta-tistikselAnlamlıBirİlişkiOlduğuGörülmüştür.

YÜCEL,S.(2017) YL

ÜniversiteÖğrencilerininFinansalOkuryazarlıklarınınkredikartıkullanımAlışkanlıklarıÜzerineEtkisininİncelenmesi:BilecikŞeyhEdebaliÜni-versitesi-HacettepeÜniversitesiÖrneği

ÜniversiteÖğrencilerininFinansalOkuryazarlıkSeviyeleriniÖlçmekVekredikartınaİlişkinTutumlarınıDeğerlendirerek,FinansalOkuryazarlıklakredikartıArasındakiİlişkiyiİncelemek

İktisadiVeİdariBilimlerFakültelerindeOkuyan300adetÖğrenciÜzerindeAnketÇalışması

Öğrencilerin%45›ininFinansalOkuryazarlıkHakkındaOrtalamaBilgiyeSahipOlduğu,%38.6’sınınİseFinansalkonulardaBaşarılıOlduğuSonucunaUlaşılmıştır

ÇOLAk,H.(2017) YL

MühendislerdeFinansalOkuryazar-lıkVeParaYönetimiBecerileri:Bandır-maİlçesiÖrneği

MühendislerinFinansalOkur-yazarlıkVeParaYönetimBecerile-rininincelenmesi

BandırmaİlçesindeYaşayan104AdetMühendisÜzerindeAnketÇalışması

Mühendislerin%84,6GibiYüksekÇoğunluğununFi-nansalEğitimAlmadığıVeBuAlandaBirEksikliğinOlduğuTespitEdilmiştir.

kAnMAZ,A.(2018) YL

BireyselHisseSene-diYatırımcılarınınFinansalOkuryazar-lıkDüzeyiÜzerineBirÇalışma:İzmirÖrneği

BireyselHisseSenediYatırımcılarınınFinansalOkurya-zarlıkDüzeylerininBelirlenmesi

515adetBirey-selHisseSenediYatırımcısıÜzerindeAnketÇalışması

HisseSenediYatırımcısı-nınFinansalOkuryazarlıkDüzeyiİlePortföyBüyük-lükleriVeHisseSenediPiyasasındakiYatırımSüreleriArasındaİstatis-tikselOlarakAnlamlıBirİlişkiOlmadığıSonucunaVarılmıştır

ÜnAL,P.(2018) YL FinansalOkuryazar-

lıkVeForexPiyasası

BireyselForexYatırımcılarınınFinansalOkurya-zarlıkDüzeyininİncelenmesi

ForexYatırım-cılarıÜzerindeAnketÇalışması

FinansalOkuryazarlıkDüzeyiİleForexPiyasasıBilinirliliğiArasındaZayıf,PozitifYöndeAnlamlıBirİlişkiOlduğuGörülmüştür.FinansalOkuryazarlıkDüzeyinin,ForexPiyasasıBilinirliliğiÜzerindeArttırıcıBirEtkisiOlduğuSonucunaVarılmıştır.

ÖZkALE,A.(2018) DR

FinansalOkuryazar-lıkVeMatematikselOkuryazarlıkPers-pektifindeTürkiyeVekanada(Ontario)ÖğretimProgramla-rınınİncelenmesiVeBirModelÖnerisi

MatematikEğiti-mindeFinansalOkuryazarlıkkav-ramınıİncelemesi

FinansalOkuryazarlıkPerspektifindenOntarioVeTürkiyeMate-matikÖğretimProgramlarıYataykarşılaş-tırmaYöntemikullanılarakİncelenmiştir.

OntarioProgramlarınınFinansalOkuryazarlıkVur-gusununBelirgin,İçerik,kazanımVekavramsalİlişkilendirmeYönündenDahaZenginOlduğuGörülmüştür


DOĞAn,D.(2018) YL

kuşaklarArasındakiFinansalOkuryazar-lıkSeviyesiÜzerin-deSosyalMedyaİlekitleİletişimAraç-larınınEtkisininİrdelenmesi

X,YVeZkuşağındaYerAlanBireylerinFinansalOkurya-zarlıkSeviyeleriniBelirlemekVeFinansalOkurya-zarlıkSeviyeleriÜzerindeSosyalMedyaVekitleİletişimAraçlarınınEtkisiniİncelemek

SakaryaİlindeYaşayan438adetBireyÜzerindeAnketÇalışması

XVeZkuşağındakiBi-reylerinYarısındanDahaAzınınFinansalOkuryazarOlduğuTespitEdilmiştir.FinansAmaçlıSosyalMedyakullanımınınYkuşağındakiBireylerinFinansalOkuryazarlık-larıÜzerindeAnlamlıVePozitifBirEtkisiOlduğu,XVeZkuşaklarıÜzerindeİseBirEtkisininOlmadığıSonucunaUlaşılmıştır.

HARk,R.(2018) YL

ÜniversiteÇalışanlarınınFinansalDavranışAnalizi:MunzurÜniversitesiÖrneği

MunzurÜniversi-tesiPersonelininFinansalOkurya-zarlıkDüzeylerininOrtayakonulması

235AdetÜni-versitePersoneliÜzerineAnketÇalışması

AkademikPersonelin,İdariPersoneldenDahaYüksekFinansalOkur-yazarlıkDüzeyineSahipolduğugörülmektedir.

GEnCAn,M.Y.(2018) YL

TurizmSektörükobi’lerindeFinan-salOkuryazarlık:TrabzonİliÖrneği

kOBİSahip/SahipleriVe/VeyaYöneticilerininFinansalOkurya-zarlıkkonusundaBilgi,TutumVeDavranışlarıTespitEtmek

TrabzonİlindeFaaliyetGöste-renVekonak-lamaHizmetiVerenkOBİSahip/SahipleriVe/VeyaYöneti-cileriÜzerindeAnketÇalışması

TurizmSektörükOBİSahip/SahipleriVeYöneti-cilerininFinansalOkurya-zarlıkDüzeyindeÖnemliBirEksiklikOlduğuVeBunuÖnemsemedikleriGörülmüştür.

HAYDARİ,A.n.(2018) YL

BireylerinFinan-salOkuryazarlık,FinansalEğitimVeFinansalErişimDü-zeyleriÜzerineBirAraştırma:İstanbulİliÖrneği

BireylerinFinansalOkuryazarlık,FinansalEğitimVeFinansalErişimDüzeyininBelirlenmesiVekatılımcılarınFinansalOkuryazarlıkDüzeyiİleDemografikÖzellikleriAçısındanFarklılıklarınOlupOlmadığınınbelirlenmesi

317adetkişiüzerindeAnketÇalışması

katılımcılarınFinansalOkuryazarlıkSeviyeleriDüşüktür.AyrıcaFinansalEğitimkonusundaVeFi-nansalErişimnoktasındaDaTatminEdiciBirSonuçEldeEdilememiştir.

AkDAĞ,G.(2018) YL

Tr81Düzey2Böl-gesindeki(Bartın,karabük,Zongul-dak)BireyselYatı-rımcılarınFinansalOkuryazarlığıVeBireyleriFinansalYatırımkararınaYönlendirenFak-törler

BireyselYatırım-cılarınFinansalOkuryazarlıkDüzeyiİleBireyselYatırımcıyıYatırımkararınaYönlen-direnFaktörlerinTespitEdilmesi

TR81Düzey2Bölgesindeki(Bartın,kara-bük,Zonguldak)BireyselYatırım-cılarÜzerindeAnketÇalışması

BireyselYatırımcınınYatırımkararınaYönlendirenFaktörlerDeğerlendirildiğinde,BireyselYatırımcınınYatırımkararıÜzerindeFinansalOkuryazarlıklarınınPozitifYönlüEtkisiOlduğuTespitEdilmiştir.

ÇÖR,Ö.(2018) YL

kobilerdeFinan-salOkuryazarlık:FinansalYönetimeEtkisi,SorunlarVeÖneriler

küçükVeOrtaÖlçekliİşletmeSahipleriVeYöneticilerininFinansalOkurya-zarlıkDüzeyleriniÖlçmek

154adetkOBİSahibiVeYöne-ticisineAnketÇalışması

kOBİSahipVeYönetici-lerininFinansalOkur-yazarlıkSeviyelerininYeterliOlmadığıOnucunaVarılmıştır.


nADIROV,O.(2018) YL

katılım(İslami)BankalarıVeTi-cariBankalardaMüşteriTercihleri:TürkiyeÜzerineBirAraştırma

BankaMüşterileri-ninkatılımBan-kacılığınınTercihEtmeSebepleri,katılımBankacılığıÜrünVeHizmetleriHakkındaBilgiDüzeylerinBelir-lenmesi

207adetBan-kaMüşterisiÜzerindeAnketÇalışması

katılımBankacılığıHak-kındaBilgiSahibiOlmaVeCinsiyetinkatılımBankacılığınıkullanmayıOlumluYönde,FinansalOkuryazarlığıİseOlumsuzYöndeEtkilediğiTespitEdilmiştir

GÜnDÜ-ZALPA.A.(2018)

YL

HanehalkıBorç-lanmaEğilimininDemografik,SosyoekonomikVePsikososyalFaktörlerAçısındanİncelenmesi

BazıDemog-rafikFaktörler,SosyoekonomikFaktörler,Psiko-sosyalFaktörlerİleBorçlanmaDüzeyiVeFinansalOkur-yazarlık,FinansalYönetim,FinansalStres,FinansalMemnuniyet,YaşamMemnuni-yetiİleBorçlanmaDüzeyiArasındakiİlişkiyiİncelemek

300adetBireyÜzerindeanketçalışması

FinansalOkuryazarlıkDüzeyininDüşükOlması-nınBorçlanmaDüzeyiniArtırdığıBulunmuştur.

kAnDEMİR,S.(2018) YL

FinansalTüketicile-rinFinansalOkurya-zarlıkDurumlarınınBelirlenmesi

BireylerinYatırımkararlarınıEtkile-yenFinansalOkur-yazarlıkDüzeyleri-ninBelirlenmesi

AdanaİlininÇukurovaİlçesinde320adetkişiüze-rindeanketçalışması

EnÇokkullanılanFinan-salÜrününkredikartıOlurkenEnAzkullanılanFinansalÜrününMikroFinanskredileriOlduğuGörülmektedir

TURAn,G.(2018) YL

MedyanınAileHar-camalarınaEtkisiVeAileninEkonomikİşlevininÖnemi

AileninEkonomikİşlevininÖneminebelirtmekvemed-yanınAileHarca-malarıÜzerindeEtkisiniİncelemek

AraştırmanınkatılımcılarıOrtaGelirDü-zeyliAilelerdir.İçerikAnaliziYapılmıştır.

EvinHarcamalarındaGe-lir-GiderDengesiniMuha-fazaEtmeyeÇalışmalarınaRağmen,GelirAşımınınZamanZamanYaşandığıTespitEdilmiştir.

METAYBOZkURT,E.(2018)

YL

FinansalFarkındalıkYaratılmasıİlekitleİletişimAraçlarınınİlişkisi:ÜniversiteÖğrencilerineYönelikBirAraştırma

FinansalFarkın-dalıkYaratılmasıSüreciİlekitleİle-tişimAraçlarındaYerAlanYayınlarArasındaİlişkiyiincelemek

201adetÜniver-siteÖğrencisiÜzerindeAnketÇalışması

ÖğrencilerinRiskÇeşit-lendirmeBecerisiİlekitleİletişimAraçlarındaYerAlanHaberlerinYatırımTercihineEtkisiArasındaİlişkiOlduğuGörülmüştür.

Tablo 3.2010-2018YıllarıArasındaYapılmışolanFinansalOkuryazarlıkkavramınınyerAldığıLisansüstüÇalışmalarınÖzetBilgileri

**Tabloyazartarafındanoluşturulmuştur.Tablo3.’de2010-2018yıllarıalanındafinansalokuryazarlıkkavramıileilişkiyapılmış

olanyükseklisansvedoktoratezçalışmalarınınözetdeğerlemeleriyeralmaktadır.Bunagöretezintürü,amacı,yöntemivearaştırmasonucundaeldeedilensonuçlarıngenelifa-desitablolardayeralmaktadır.

Finansalokuryazarlıkkonusuna ilişkinyapılan lisansüstü tezler incelendiğinde, ço-ğunluğunun bireylerin finansal okuryazarlık düzeyini veya finansal bilinç seviyelerinibelirlemeküzerineodaklandığıgörülmektedir.Yapılantezçalışmalarındaaraştırmayön-temiağırlıklıolarakanketyöntemiolarakbelirlenmiştir.Ayrıcatablo4’debelirtildiğigibilisansüstütezçalışmalarındaağırlıklıolaraköğrencilervehanehalkıüzerindeincelemeleryapıldığıgörülmektedir.


Örneklem Grubu Dağılımı

Öğrenciler 10

Hanehalkı 11

BankaÇalışanları/BankaMüşterisi 3

SerbestMuhasebeciveMaliMüşavirler 2

ÜniversiteAkademikPersoneli/İdariPersoneli 3

HisseSenediYatırımcısı 4

Mühendisler 1

YöneticiGrubu 4

Uzmanlar 2

Tablo 4.AraştırmakapsamındakiTezlerinAraştırmaYaptıklarıÖrneklemGrubunaGöreDağılımı

kullanımaaçıkolan(izinli)tezlerinyaklaşık%21.5’uöğrencilerinfinansalokuryazar-lıkdüzeyiniincelemektedir.Bununlabağlantılıolarakfinansaleğitimalanöğrencilerilefinanseğitimi almayanveya sosyalbilimlerdışındakibir alandaeğitimalanöğrencilerkarşılaştırılarak incelenmektedir. Genel sonuçlar incelendiğinde bu örneklem gruplarıiçerisindefinansaleğitimalanörneklemgruplarınınfinansalokuryazarlıkseviyelerinindiğer gruplarakıyasla yüksekolduğu fakat geneldeğerlendirmelerde incelenenörnek-lemlerin tümünün finansal okuryazarlık seviyelerinin veya finansal bilinçlerinin düşükolduğugörülmüştür.konuya ilişkin ilk lisansüstü tez çalışmasınınyapıldığı2010yılın-dangünümüzekadaryapılan tezçalışmalarındabuörneklemgruplarına ilişkinbenzersonuçlareldeedilmekteolup,finansalokuryazarlıkyetisiningünümüzdedeyetersizse-viyelerdekaldığıbelirtilmektedir.kullanımaaçıkolan(izinli)tezlerinyaklaşık%23.9’sihanehalkının finansalokuryazarlık, finansalkararlarına ilişkin tercihlerive finansalbi-linciniincelemiştir.Çalışmalardaelealınanfinansalkararlarailişkintercihleriçerisindeyatırımkararları,nakityönetimiveçeşitlifinansalaraçlarailişkinkullanımtercihleriönplanaçıkmaktadır.Eldeedilensonuçlarincelendiğindefinansalkararlarüzerindefinansalokuryazarlığıngenelliklepozitifetkisiolduğufakatincelenengruplarınfinansalokurya-zarlıkvefinansalfarkındalıkseviyelerinindüşükolduğubelirtilmektedir.İncelenengrup-lariçerisindefinansaleğitimaldığıkabuledilenvemuhasebemesleğiniicraedengrubunfinansal okuryazarlık seviyelerinin yüksek olduğu belirtilmektedir. Ayrıca bu alandakimeslekdeneyimininfinansalokuryazarlığapozitifkatkısıolduğusonucunaulaşılmıştır.İncelenenlisansüstütezçalışmalarındanbazılarıisefinansalokuryazarlıkalanınailişkinverileneğitimleriçeşitliülkelertemelindekıyaslamaktadır.BunagöreTürkiye’definansalokuryazarlıkeğitiminingeliştirilmesigerektiğivurgulanmıştır.

SONUÇküreselleşmeilebirliktesınırlarınortadankalkması,finansaldüzenlemeleringerçek-

leştirilmesigibinedenlerebağlıolarakürünçeşitliliğivekarmaşıklığıfazlaolanfinansalpiyasalardadahafazlabireyinfinansaktörüolarakyeraldığıgörülmektedir.Dolayısıylasadecenakitveyabütçeyönetiminideğilaynızamandayatırımvetasarrufbilincinesa-hipbireylerin finansal sistemdeyeralmasıülkelerinekonomikyapıları içinönemlidir.Bunoktadafinansalfarkındalığıvefinansalokuryazarlığıyüksekolanbireylerintoplumiçerisinde yer alması ekonomilerde etkili ve doğru finansal kararlar alınmasına imkanvermektedir.


Ülkemizdegençnüfusunyüksekolduğugözönünealındığındafinansaleğitimegere-kenöneminverilmesigerektiğiaçıktır.Bunabağlıolaraksondönemlerdefinansalokur-yazarlıkkavramıileilintiliçoksayıdalisansüstütezçalışmasıyapıldığıgörülmektedir.Ça-lışmalardeğerlendirildiğinde,incelenengruplarınbirçoğununmevcutfinansalbilgileriiletasarrufvebütçeyönetiminiveyaçeşitlifinansalkararlarınıdoğrubirşekildegerçekleş-tiremeyecekleritespitedilmiştir.Diğeryandanfinanseğitimialangruplarındahifinansalfarkındalıklarınındüşükolduğuçalışmasonuçlarındagörülmektedir.2010yılındangünü-müzekadarfinansalokuryazarlıkkonusunailişkinyapılantezlerdefinansalokuryazarlıkseviyesineilişkindeğişimincelendiğindefinansalokuryazarlıkseviyesininilkaraştırmayılındanbugünekadardüşükseviyelerdeolduğuvebununlabirliktefinansaleğitimegü-nümüzkoşullarındakiihtiyacabağlıolarakyeterinceönemverilmediğigörülmektedir.

Finansalyeterliliğiiyiolanbireyler,eğitimlitüketicilerverdiklerikararlarındahaiyiolduğu,ekonomikgüvenlikverefahaçısındayeterliseviyedeolduklarıvegüçlütoplumla-rıninşasındaroloynamaktadırlar.Türkiyegibigelişmekteolanülkeleriçindefinansaldo-nanımasahipbireylerintoplumdafinansalkararlaralmasıekonomikgelişimidestekleyenverefahıarttıranbirunsurolacaktır.Genelolaraklisansüstüçalışmalar,2010-2018yılla-rıiçindeğerlendirildiğindefinansalyeterliliğinvefinansalokuryazarlığındüşükolduğugörülmektedir.Finansalokuryazarlıkdüzeyininartmasıiçindefinansaleğitimegerekenöneminverilmesiönerilir.

KAYNAKÇA1. Akbaş,M.S.,(2015).“BüyükşehirlerdeYaşayanYüksekÖğrenimGörmüşkişilerinFi-

nansalOkuryazarlığıÜzerineAraştırma”,YüksekLisansTezi,OkanÜniversitesi.2. Akdağ,G.,(2018).“Tr81Düzey2Bölgesindeki(Bartın,karabük,Zonguldak)Bireysel

YatırımcılarınFinansalOkuryazarlığıVeBireyleriFinansalYatırımkararınaYönlen-direnFaktörler”,YüksekLisansTezi,BartınÜniversitesi.

3. Akyol,C.,(2010).“FinansalFarkındalığınYatırımcıTercihlerindeEtkileri:ÖzelBan-kacılık Çalışanlarında Finansal Farkındalık Üzerine Bir Araştırma”, Yüksek LisansTezi,AnadoluÜniversitesi.

4. Alkaya,A.,Yağlı,İ.,(2015),“FinansalOkuryazarlık-FinansalBilgi,DavranışVeTutum:nevşehirHacıBektaşVeliÜniversitesiİibfÖğrencileriÜzerineBirUygulama”,JournalOfInternationalSocialResearch,8(40),S.585-589.

5. Altan, F.,(2017).“Sağlık Bakanlığına Bağlı Hastanelerde Çalışan Sağlık PersonelininFinansalOkuryazarlıkDüzeyininBelirlenmesi:SivasİliÖrneği”,YüksekLisansTezi,CumhuriyetÜniversitesi.

6. Araz,T.,(2012).“FinancialLiteracyAndCreditCardArrears”,YüksekLisansTezi,Bo-ğaziçiÜniversitesi

7. Ateş,S.,(2014).“FinansalOkuryazarlıkVeDavranışsalÖnyargılar:BireyselHisseSe-nediYatırımcısıÜzerineAmpirikBirÇalışma”,YüksekLisansTezi,GalatasarayÜni-versitesi.

8. Barmaki, n., (2015). “Üniversite Öğrencilerinin Finansal Okuryazarlık DüzeyleriniBelirlemeyeYönelikBirAraştırma:HacettepeÜniversitesiÖrneği”,Doktora”,Hacet-tepeÜniversitesi.

9. Bayram,S.S.,(2010).“FinansalOkuryazarlıkVeParaYönetimiDavranışları:AnadoluÜniversitesiÖğrencileriÜzerineUygulama”,YüksekLisansTezi,AnadoluÜniversite-si.

10. Baysa,E.,(2015).“FinansalOkuryazarlıkVeBankaMüşteriSegmentasyonlarıÜzeri-neBirUygulama”,YüksekLisansTezi,GaziosmanpaşaÜniversitesi.


11. Bekerecin.E.,(2018). “İslamiFinansalOkuryazarlık:kahramanmaraşSütçü İmamÜniversitesinde Bir Alan Araştırması”, Yüksek Lisans Tezi, kahramanmaraş SütçüİmamÜniversitesi.

12. Canikli,S.,(2017).“EarningsManagementPracticesİnİnitialPublicOfferingProcess:EvidenceFromBorsaİstanbul”,DoktoraTezi,MarmaraÜniversitesi.

13. Cihangir,M.,Gemici, E., (2017). FinansalCehalettenFinansalOkuryazarlığa.DetayYayıncılık.

14. Çolak,H.,(2017).“MühendislerdeFinansalOkuryazarlıkVeParaYönetimiBecerileri:BandırmaİlçesiÖrneği”,YüksekLisansTezi,BalıkesirÜniversitesi.

15. Çör,Ö.,(2018).“kobilerdeFinansalOkuryazarlık:FinansalYönetimeEtkisi,SorunlarVeÖneriler”,YüksekLisansTezi,BahçeşehirÜniversitesi.

16. Dağdelen,T.,(2017).“FinansalOkuryazarlıkDüzeyininBelirlenmesiVeAydınİlindekiSerbestMuhasebeciMaliMüşavirlerÜzerineBirUygulama”,YüksekLisansTezi,Ad-nanMenderesÜniversitesi.

17. Daşdöğen, S., (2015). “Household IndebtednessAndFinancial Literacy inTurkey”,YüksekLisansTezi,BoğaziçiÜniversitesi.

18. DinçAydemir,S.,(2015).“DuygusalZeka,kontrolOdağı,GenelOlarakRisktenkaçın-ma Ve Finansal Okuryazarlığın Riskli Yatırım niyeti Üzerindeki Etkileri”, Doktora,GebzeTeknikÜniversitesi.

19. Doğan,D.,(2018).“kuşaklarArasındakiFinansalOkuryazarlıkSeviyesiÜzerindeSos-yalMedya İlekitle İletişimAraçlarınınEtkisinin İrdelenmesi”, YüksekLisansTezi,SakaryaÜniversitesi.

20. Durukal,E.,(2017).“ElektronikMüşteriHizmetleriUygulamalarınınAlgılanmasındaBireyselMüşterilerinFinansalOkuryazarlıkDüzeylerininEtkisi:AydınİlindeBanka-larÜzerineBirUygulama”,DoktoraTezi,AdnanMenderesÜniversitesi.

21. Eker,F.,(2017).“FinansalFarkındalık,FinansalOkuryazarlıkVeFinansalErişimDü-zeyleriÜzerineBirÇalışma:SilifkeTicaretVeSanayiOdasıÖrneği”,YüksekLisansTezi,TorosÜniversitesi.

22. Eskici,Y.(2014).“SeçilmişÜlkeÖrnekleriyleFinansalOkuryazarlığınÖnemiVeTa-sarruflarÜzerindekiEtkileri”,YüksekLisansTezi,AdnanMenderesÜniversitesi.

23. Gencan,M.Y.,(2018).“TurizmSektörükobi’lerindeFinansalOkuryazarlık:TrabzonİliÖrneği”,YüksekLisansTezi,karadenizTeknikÜniversitesi.

24. Güler,E.,(2015).“HanehalkınınFinansalOkuryazarlıkDüzeyininBelirlenmesiÜzeri-neBirAraştırma:SakaryaİliÖrneği”,YüksekLisansTezi,SakaryaÜniversitesi.

25. Gündüzalp,A.A.,(2018).“HanehalkıBorçlanmaEğilimininDemografik,Sosyoekono-mikVePsikososyalFaktörlerAçısındanİncelenmesi”,YüksekLisansTezi,HacettepeÜniversitesi.

26. Hark,R.,(2018). “ÜniversiteÇalışanlarınınFinansalDavranışAnalizi:MunzurÜni-versitesiÖrneği”,YüksekLisansTezi,FıratÜniversitesi.

27. Haydari,A.n.,(2018).“BireylerinFinansalOkuryazarlık,FinansalEğitimVeFinansalErişimDüzeyleriÜzerineBirAraştırma:İstanbulİliÖrneği”,YüksekLisansTezi,Muğ-laSıtkıkoçmanÜniversitesi.

28. kahraman,Y.E.,(2015).“ErciyesÜniversitesiÖğrencileriÜzerindeFinansalOkurya-zarlıkAraştırması”,YüksekLisansTezi,MuğlaSıtkıkoçmanÜniversitesi.

29. kandemir,S.,(2018).“FinansalTüketicilerinFinansalOkuryazarlıkDurumlarınınBe-lirlenmesi”,YüksekLisansTezi,ÇağÜniversitesi.


30. kanmaz,A.,(2018).“BireyselHisseSenediYatırımcılarınınFinansalOkuryazarlıkDü-zeyiÜzerineBirÇalışma:İzmirÖrneği”,YüksekLisansTezi,İzmirkatipÇelebiÜni-versitesi.

31. karaağaç, A., (2015). “Finansallaşma Sürecinde Finansal Okuryazarlık”, Yüksek Li-sansTezi,İstanbulÜniversitesi.

32. kaya,A.,(2015).“kobiYöneticilerininFinansalOkuryazarlıkDüzeylerininBelirlene-bilmesineYönelikBirAraştırma: İzmir İliÖrneği”,YüksekLisansTezi, İzmirkatipÇelebiÜniversitesi.

33. kılıç,Y.,(2016).“FinansalOkuryazarlıkVeFinansalRefahınBelirleyicileri:GaziantepVeÇevreİlleriİçinYapısalEşitlikModeliUygulaması”,Doktora,GaziantepÜniversi-tesi.

34. korkmaz,Ş.,(2016).“Finansalİçerme:Türkiye’deFinansalErişimÜzerineBirModelUygulaması”,Doktora,İstanbulÜniversitesi.

35. küçükaslan, A.,(2017). “Finansal Okuryazarlık: kayseri İli Serbest Muhasebeci VeMaliMüşavirleriÜzerineBirAraştırma”,YüksekLisansTezi,GümüşhaneÜniversitesi.

36. kütük,E.,(2017).“ÜniversiteÖğrencilerininFinansalOkuryazarlıkSeviyesininBelir-lenmesiÜzerineBirAraştırma:DoğukaradenizÖrneği”,YüksekLisansTezi,Gümüş-haneÜniversitesi.

37. Lusardi,A.,Mitchell,O.S.,(2011).“FinancialLiteracyAroundTheWorld:AnOver-view”,JournalOfPensionEconomicsAndFinance,Vol.10,no.4,S.497-508.

38. Lusardi,A.,Tufano,P.,(2009.)“DebtLiteracy,FinancialExperiences,AndOverindeb-tedness,”nberWorkingPapern.14808.

39. MetayBozkurt,E.,(2018).“FinansalFarkındalıkYaratılmasıİlekitleİletişimAraçları-nınİlişkisi:ÜniversiteÖğrencilerineYönelikBirAraştırma”,YüksekLisansTezi,YıldızTeknikÜniversitesi.

40. Mevsim,L.T.,(2016),“ÜniversiteÖğrencilerindeFinansalOkuryazarlıkDüzeyininBe-lirlenmesi:ErzincanÜniversitesiÖrneği”,YüksekLisansTezi,ErzincanÜniversitesi.

41. nadırov,O.,(2018).“katılım(İslami)BankalarıVeTicariBankalardaMüşteriTercih-leri:TürkiyeÜzerineBirAraştırma”,YüksekLisansTezi,HacettepeÜniversitesi.

42. Öksüz,O.,(2018).“BireyselEmeklilikSisteminekatılımTercihindeFinansalOkurya-zarlığınEtkisi”,YüksekLisansTezi,karadenizTeknikÜniversitesi.

43. Özgüler, İ., (2014).“Bireysel Finansal kaynakların YönetimindeBirAraçOlarak Fi-nansalEğitimdeDünyaUygulamalarıVeTürkiyekarşılaştırması”,YüksekLisansTezi,AnadoluÜniversitesi.

44. Özkale,A.,(2018).“FinansalOkuryazarlıkVeMatematikselOkuryazarlıkPerspekti-findeTürkiyeVekanada(Ontario)ÖğretimProgramlarınınİncelenmesiVeBirModelÖnerisi”,DoktoraTezi,AnadoluÜniversitesi.

45. Özkaral,T.C.,(2015).“İlkokulVeOrtaokulDüzeyindeSosyalBilgilerkapsamındakiÖğretimProgramlarınınkarşılaştırmalıOlarakİncelenmesi”,Doktora,necmettinEr-bakanÜniversitesi.

46. Öztürk,E.,(2014).“FinansalOkuryazarlıkVeParaYönetimi:SüleymanDemirelÜni-versitesiAkademikPersonelÜzerineBirUygulama”,YüksekLisansTezi,SüleymanDemirelÜniversitesi.

47. Remund,D.L.,(2010).“FinancialLiteracyExplicated:TheCaseForAClearerDefini-tionİnAnIncreasinglyComplexEconomy”,TheJournalOfConsumerAffairs,Vol.44,no.2,S.276-295.


48. Robb,C.,Woodyard,A., (2011).“FinancialknowledgeAndBestPracticeBahevior”,JournalOfFinancialCounsellingAndPlanning,Vol.22ino.1,S.60-70.

49. Saraç,E.(2014).“FinansalOkuryazarlıkVeDumlupınarÜniversitesiÖğrencilerininFinansalOkuryazarlıkDüzeylerininÖlçülmesiÜzerineBirAraştırma”,YüksekLisansTezi,DumlupınarÜniversitesi.

50. Satoğlu,S.,(2014).“BireyselYatırımcılarıkorumaAracıOlarakFinansalOkuryazar-lıkVeTürkiyeUygulaması”,Doktora,MarmaraÜniversitesi.

51. Sezer, D., (2013). “Yatırımcı Davranışlarının Etkinliği Ve Psikolojik Yanılsamalar”,Doktora,AdnanMenderesÜniversitesi.

52. Soğukoğlukorkmaz,S.,(2016).“FinansalTüketicilerinFinansalOkuryazarlıkTutumVeDavranışDüzeylerininÖlçülmesi:GiresunİliÖrneği”,YüksekLisansTezi,GaziÜni-versitesi.

53. Şahin, M.,(2017). “Finansal Okuryazarlığın Tasarruf Davranışları Üzerine Etkileri:TokatİlindekamuÇalışanlarıÜzerineBirİnceleme”,YüksekLisansTezi,Gaziosman-paşaÜniversitesi.

54. Şan,F.B.,(2014).“HisseSenediPiyasasınakatılmaEğilimlerineEtkiEdenDavranış-salFaktörler:İşletmeBölümüÖğrencileriÜzerineBirAraştırma”,YüksekLisansTezi,MuğlaSıtkıkoçmanÜniversitesi.

55. Tosun,A.E.,(2016),“LiseÖğrencilerininFinansalOkuryazarlıkDüzeyiÜzerineBirAlanAraştırması”,YüksekLisansTezi,karadenizTeknikÜniversitesi.

56. TuralSönmez,M.,(2016),“YedinciSınıfÖğrencilerininMatematikselModellemeEt-kinlikleriyleMatematikselleştirmeSüreçlerininVeFinansalOkuryazarlıklarının İn-celenmesi”,Doktora,HacettepeÜniversitesi.

57. Turan,G.,(2018).“MedyanınAileHarcamalarınaEtkisiVeAileninEkonomikİşlevininÖnemi”,YüksekLisansTezi,İstanbulTicaretÜniversitesi.

58. Tutar, Ş., (2016). “Finansal Farkındalığın Bireylerin Yatırım Tercihlerine Etkileri:kafkasÜniversitesiÇalışanlarıÜzerindeBirAraştırma”,YüksekLisansTezi,kafkasÜniversitesi.

59. Uçar,A.R.,(2014).“BireyselEmeklilikFonTercihlerindeDavranışsalFinansEğilimle-ri”,YüksekLisansTezi,GebzeYüksekTeknolojiÜniversitesi.

60. Ünal,P.,(2018).“FinansalOkuryazarlıkVeForexPiyasası”,YüksekLisansTezi,Marma-raÜniversitesi.

61. Yelken, E., (2016), “Eğitimi Uluslararası Sınavlarla Yeniden Düzenlemek: Bağlamı,kapsamıVeDönüştürücüGücüylePısa”,Doktora,AnkaraÜniversitesi.

62. Yıldırım,G.,(2016),“VatandaşlıkYeterlikleriBağlamındaOrtaokulEkonomiOkurya-zarlığıStandartlarınınBelirlenmesiVeÖğretimProgramlarındakiYerininİncelenme-si”,Doktora,MarmaraÜniversitesi.

63. Yücel,S.,(2017).“ÜniversiteÖğrencilerininFinansalOkuryazarlıklarınınkredikartıkullanımAlışkanlıklarıÜzerineEtkisininİncelenmesi:BilecikŞeyhEdebaliÜniver-sitesi-HacettepeÜniversitesiÖrneği”,YüksekLisansTezi,BilecikŞeyhEdebaliÜni-versitesi.

XII. ve XIII. Yüzyılda Selçuklu Topraklarında Kurulan

Bazı Küçük Atabeyliklerin Azerbaycan ve İran’ın Siyasî, Sosyal ve Eğitim Hayatındaki

Yeri

Yaşar BEDİRHAN1

Sefa YILDIRIM2

1 Doç.Dr.,AğrıİbrahimÇeçenÜniversitesi,Fen/EdebiyatFakültesi,TarihBölümü2 DoktorÖğretimÜyesi,AğrıİbrahimÇeçenÜniversitesi,Fen/EdebiyatFakültesi,TarihBölümü

CHAPTER97

Yaşar BEDİRHAN, Sefa YILDIRIM 435

GİRİŞBüyükSelçukludevletininzayıflamasıveyıkılmasındansonraSelçukluİmparatorlu-

ğununhâkimolduğugeniştopraklardaiktayoluileeyaletsahibiolanTürkasıllıemirlerkendibağımsızlıklarınıilanettiler.OnlaraiktidaryolunuaçansistemiseAtabeyliksistemiidi.Atabeyatavebegkelimelerindenmeydanagelen,Türkler’ehasbirunvandır.AncakkurumunSelçukluöncesiuygulamalarıhakkında fazlabilgibulunmamaktadır.Selçukludöneminde sultanların şehzâdeleri eğitmek için tayin ettikleri hocalara Atabey unvanıverilmiştir.Bumemur,şehzadeninyetişmesindenolduğukadar,hareketlerinikontrolal-tında tutmaktandamesul idi (kaymaz,2007,s.133).Selçuklular’dabilinen ilkAtabey,SultanAlpArslan’ın,oğluMelikşah’ahocatayinettiğinizâmülmülk’tür.SultanAlparslanMalazgirt Zaferi’nden sonra oğluMelikşah’ın devlet işlerinde tecrübekazanması husu-sundanizamülmülk’ügörevlendirmiş,ona “AtaHoca”veya “Atabey”unvanınıvermiştir(Mirhând,2015,s.100).

Atabeylergenelliklegûlamkökenliaskerîvalilerolup,kendilerineiktalartahsisedi-lirdi.Atabeyinvazifesi,çocukyaştayanınaverilenmelikiherbakımdanyetiştirmek,birbakımatahtahazırlamaktı.Budurummerkeziidareningüçlüolduğuzamanlardahiçbirsorunyaratmazdı.FakatdevletinzaafgösterdiğihâllerdeAtabeyler,yanlarındabulunanşehzâdeler adına saltanatmücadelesine giriyorlardı. Eğer başarılı olurlarsamelik tah-taoturur,kendileridesultanınenyakınındayeralmaksuretiyle,çokönemlikonumlaragelirlerdi. Saltanatdavasını kaybetmelerihâlinde ise, çoğunlukla şehzâdenindul anne-si ileevlenerekmevkilerinigüçlendirirlerdi.Bulunduklarıyerdemerkezebağlıolmaklabirlikte,zamanladenetiminzayıfladığınüfuzalanlarıoluştururlardı.Ayrıcakendilerineverileniktatopraklarınınbüyüklüğünispetindehâkimiyetlerisağlamlaşırken,biryandaniktalarının,diğeryandanunvanlarınınoğullarınaintikâletmesiylekendihanedanlıklarınıkurarlardı.BildiğimizAtabeyliklerinhepsiBüyükSelçukluveyaIrakSelçuklularına,dola-yısıyladaAbbasîHalifeliğinetâbiolmuşlardır.BununlabirlikteAtabeylerin,devletinzayıfzamanlarındadevletiçöküşegötürenönemlisebeplerdenbirisiniteşkilettiğigörülmekte-dir.kendilerineverilenmerkezdenuzak,genişiktatopraklarıileyanlarındakişehzâdeleridevlete karşı pazarlık konusu yapabilmeleri enmühimdayanakları olmuştur. ÖzellikleIrakSelçuklularınınsonzamanlarındaümera,adetâkendilerinizorlaAtabeytayinettirip,melikleriderehinolarakyanlarındatutacakkadarbüyük,fakattahripkârbirgüçodağıdurumunagelmişlerdir.BununlabirlikteAtabeylikmerkezlerindehâkimiyetalâmetleri,enkötüdönemlerdebilemelikadınaicraedilirdi.Atabeyçoknüfuzluisehutbeveparayaonunadıdaeklenirdi.MusulveDımaşk’taolduğugibi,yanlarındaartıkşehzâdelerinol-madığıdönemlerdedeAtabeyolarakanılmışolmalarınarağmen,bunlarartıkmeliklerinhocalarıolarakdeğil,sultan,melik,emirgibisiyasîbirmevkiininifadesiolanunvanlarıylatarih sahnesindeyer almışlardır (Tufantoz, 2013, s. 147,Turan, 1995, s. 114,köprülü,1987,s.44,Bedirhan-Atçeken,2015,s.124,Alptekin,1991,s.38-40).

Selçuklu İmparatorluğuüzerindekurulan küçükAtabeylikler hakkında çağdaş kay-naklardafazlabilgibulunmamaktadır.Luristan,YezdAtabeylikleribunlardandır.BizbuçalışmamızdabuküçükAtabeyliklerhakkındakaynaklarınelverdiğiölçüdebilgivermeyeçalışacağız.AncakaralarındaAtabeylikolmayıpmeliklikstatüsütaşıyanEherhâkimiPiş-teginlergibibeyliklerdebunlararasındasayılabilir.

1. LURİSTAN ATABEYLİĞİ HEZâRESBLERİran’ıngüneybatısındayeralanbölge,MoğollardevrindeBüyükLur(Lur-iBuzurg/

Büzürg)veküçükLur(Lur-ikuçek)olarakadlandırılmışolup,Luraşiretlerininyaşadığıtopraklaratekabületmektedir(Minorsky,1987,s.79).Hemedan’ıngüneyiboyuncauza-nanLuristangüneydeBüyükLurvekuzeydeküçükLurolmaküzereikiyeayrılır.küçükLur’uBüyükLur’dankarunnehrininanakaynağıayırmaktadır.küçükLur’unbaşlıcaşe-


hirleriBurucerd,HürremabadveŞapurhest’tir(küçükbekir,2017,ss.16-17).küçükLurda kendi arasında üç kısma ayrılır: İlki Irak sınırı ve Rükne’d-din Sâmarra arasındakiPuşt-ikuh, ikincisigüneybatıdaRükne’d-dinSâmarravekaşganileHürremabadnehir-lerinin arasındakiPiş-ikuh, üçüncüsü, Piş-ikuh’undoğusundanDiz’e doğruolanBalaGariveh’tir(küçükbekir,2017,I,s.16-17).Ebu’lFidabölgeyişöyletarifetmektedir:LurHuzistan’ınköyleridendirve“Luristan”diyeisimlendirilenbirdağdavardır.LurveyaLu-ristandağı,TustarileEsbehanarasındadırvebudağınuzunluğualtıgünlükmesafedir.BudağlardabüyükkürttopluluklarıyaşamaktadırveLurlarınhükümdarlarıkendiaraların-danseçkinkimselerdir(Ebü’l-Fidâ,1840,s.313,Çetin,2013,s.37).

MüslümanlarınhâkimiyetinegirenvekuhistanadınınaynıanlamdaArapçasıolanCi-bâladıylabilinenbölge(küçükbekir,2017,ss.16-17), ikibuçukasırsürenEmevilerveAbbasilerzamanındailkdönemlerindeolduğugibivalilertarafındanyönetildi;ardındanSaffariler,Büveyhilervekakuyilergibiİrankökenlihanedanlarınhâkimiyetalanınagirdi(kurtuluş,2003,27,s.227).MoğollaraçısındanönemlibirgelirkaynağıolanküçükLurBölgesi’ndekiBurucerdveHürremabadşehirlerinindesafranvehurmabakımındanzen-ginolduğunuHamdullahMüstevfinüzhetü’l-kulûbadlıeserindekaydeder(kazvini,1336,s.74).

kaynakların verdikleri bilgilere bakılırsa, Luristan’da iki Atabeylik bulunmakta idi:BüyükLurAtabeyleri(1148-1424)veküçükLurAtabeyleri(1184-1597).

Luristan’ınkuzeyvebatıbölgelerinihâkimiyetlerialtınaalanküçükLur’unmerkeziHürremâbad’dır.BuradaortayaçıkanküçükLurAtabeyleriHurşidiler1184-1130yıllarıarasındahükümsürmüşveuzunömürlüAtabeylikolmuştur.AncakbunlarındaAtabeyliğiBüyükLurAtabeylerigibigerçekdeğildir.BüyükLurAtabeylerindenfarklıolarakbunlarAtabeylikadınıHuzistan’dahükümsürmüşolanAfşarlardanŞumlahanedanındanaldık-larıiddiaedilmektedir(Uslu,2002,ss.652-657,Sümer,1972,s.120).AncakSelçukluta-rihçileriböylebirAtabeyliğinvarlığınıkabuletmemektedirler.Bunundahaklısebeplerivardır.ÇünküLurAtabeylerinin“Atabeylik”kaynağımeşru,yanihukukideğildir(Bozars-lan,1971,ss.46-47,Merçil,1991,s.36,).BizburadaAtabeylikhaklarınıHuzistanAfşarla-rındanalanHezâresblerhakkındabilgivereceğiz.

Minorskybueyaletlerdeyaşayanbütünhanedanlarıkürtkabuletmektedir.AncakV.Minorsky’ninhatasıodevirdekaynaklarda“Kürt”adınınneanlamageldiğinibilmeme-sidir.kürtadınaetnikbirmanayıilkdefaAraptarihçiMes’udivermiştir.EnteresanolaniseMes’udikürtleriAraplarabağlamaktadır.Murûcu‘z-Zehebadlıeserindekürtlerleilgiliönemlibilgilervermiştir.kürtleregelinceinsanlaronlarınkökenikonusundaihtilafadüş-müşlerdir.kiminegörekürtlerRebiab.nizarb.Vail’insoyundangelmektedir.kürtler,eskizamanlardadiğerlerindenayrılarakşartlarınzorlamasısebebiyledağlaravevadilereçe-kildiler.OralardaAcemveFarslarınoturduklarışehirvemâmûrelerekomşuoldular.Dil-lerinibıraktılarveböylecedilleriAcemdilihalinegeldi.Herkürtaşiretideğişikbirkürtçekonuşur.kiminegöreonlarMudarb.nizar’ınsoyundan,kiminegörekürdb.MertSasa’ab.Hevâzinoğullarındandır.Gassanoğulları’ylaaralarındaçıkanolaylardandolayıçokeskizamanlardaonlardanayrıldılar.(Biçer,2014,7/XVII,ss.165-187).Araplarİran’dakarşı-larınaçıkangöçebeHalaçTürkleriiçin“kürt”veçoğulolarakda“Ekrad”adınıkullanmış-lardır.AdıgeçendevirdeLurarazisindeyaşayangöçebetopluluklariçindekürtifadesininkullanılmasıbüyükihtimallebunlarınkonar-göçertopluluklarolmalarındandır.kısacası,LuristanAtabeyleriiçinmuasırkaynaklardayeralan“kürt”ifadesietnikbirmanadaol-mayıp,göçer,dağlıgibisosyalbirmanaifadeeder.

LuristanAtabeylerininmenşeitamolarakbilinmemektedir.MinorskyhiçbirkaynakgöstermedenBüyükLurAtabeylerininSuriyeliFazlaviadlıbirkürtaşiretindengeldiğiniiddiaetmektedir.Onagöre,“Tarih-icihan-ara’dahanedanınkurucusuEbuTahir’indokuzselefininadıyeralmaktadır.”(Minorsky,1987,s.74).Ancak,Cihan-ara’dakibilgilerika-


rıştırantarihçiburadakihadiselerin,adlarınvetarihlerinhatalıolduğunurahatlıklafarkedecektir(kazvini,1342,s.170).Yani,Minorsky’ninitibaredipyararlandığıkaynakgü-venirliliğiaçısındanproblemlidir(Merçil,1991,s.36).YineMinorsky’egöre,buaşiretSu-riye’denMeyyafarikin’e,oradandaAzerbaycan’agelmiş,buradaGilanemiriyleyakınlıkkurarakbölgeyeyerleştiler.1106yılındaLuristan’agöçederekburanınemirinetabioldu-lar.Lur-ıBüzürghanedanlığınınkurucususayılanEbü’I-Hasan’ıntorunlarındanMuham-medb.Ali,FarsAtabeyiSalgurluMuzafferüddinSungur’un(1148-1161)hizmetinegirdiveölümüüzerineyerinegeçenoğluEbuTahirdebuhizmetisürdürdü(Minorsky,1987,s.74,kurtuluş,2003,27,s.226).EğerbubilgilerdoğruiseadıgeçenaşiretinSuriye’dekibirArapaşiretiolmasıihtimaliçokfazladır.Çünkü,AraplardevrindeArapkabilelerininAzerbaycanveİran’agöçüsıradanbirolaydır.

İbnTagriberdieserinde,SelçukluSultanıAlparslan’ınkızkardeşinikürtbeylerindenHezâresbİbnTengsirİbnAyazEbukalicarTacü’l-Mülükel-kürdiileevlendirdiğinedairbilgilerbulunmaktadır.OnagöreHezâresbHuzistan’dauzunsürehükümsürdüvedahasonrafırsatınıbuluncadabağımsızlığınıilanetti.AncakölenekadardaAlparslan’ınbuy-ruğundançıkmadıve1069/1070yılındaöldü(Ebu’l-Mehâsin,1413/1992,s.87).Sözko-nusububey,TuğrulBeydevrindedeTacü’l-MülükEbukalicarHezâresbadıylameşhuridi.HattaTuğrulBey,sonverilenBüveyhoğullarınadevletineaitBasra,Ahvaz,HuzistanveErecaneyaletveşehirlerininyönetiminiyıllık300binaltın(dinar)vergikarşılığındaTa-cü’l-MülükEbukalicarHezâresb’everdiveıktaişlemleriniyapmaklaveziriAmidülmülkkunduri’yi görevlendirdi (Sevim-Merçil, 2014, s. 52). İşte LuristanAtabeyleri bubeyinsoyundangelmektedir.LuristanAtabeylerinintaşıdıklarıHezâresbadıdaonanispetedil-mektedir.BüyükLurAtabeyliğininkurucusuEbuTahirAliİbnMuhammedİbnHezâresbonunsoyundandır.Bunlarbueyalettekendihâkimiyetleriniuzunsürekuramamışlardır.EbuTahir’inbabasıAli İbnMuhammedFarsAtabeyleriSalgurlular’ınhizmetindebulu-nuyordu(Hasan,1986,s.119).OnunölümündensonrayerinegeçenoğluEbuTahir(öl.1160)deAtabeySungur’unhizmetindekaldı.AtabeySungurkendisinemuhalefetedenŞebânkârereisleriüzerineyolladığıkuvveteyardımcıolarakEbuTahirkumandasındabirordugönderdi. Salgurlukuvvetleribuyardım ile savaşıkazandılar.AtabeySungur,EbuTahir’inmuvaffakiyetinesevindiveonamükafatolarakkuh-iGilûye’yiverdi.EbuTahir,Luristan’agitmekveorayıAtabeySunguradınazaptetmekistedi.AtabeySunguronabuhusustamüsaadeverdi.EbuTahirdeondanaldığıyardımileLuristan’agittiveobölgeyielegeçirmeyibaşardı,fakatçokgeçmedendebağımsızolmanınyollarınıaradı.Luristanhalkına kendisine Atabey demeleri için emir verdi. Daha sonra da kendisini yetiştirenAtabeySungur’amuhalefetederekonunitaatindençıktı(1151)(Merçil,1991,ss.36-37).BütünbunlardananladığımızkadarıylaEbuTahirhiçbirSelçukluşehzadesineAtabeyol-mamıştır.SadeceSelçuklulardanbağımsızolduğunuiddiaetmekamacıylaAtabeyunvanı-nıkullanmıştır.

BüyükLurAtabeyliğiHezâresbler1155yılındakuruldu.EbuTahir,MuhammedİbnAliŞebânkâri’ninMecmâ’el-Ensâbadlıeserindeverilenbilgileregöre,Şular’ımağlupetmiş,Luristan’dakiBedrsülalesinesonvermişveHuzistan’daEşekadlıbirTürkünordusunumağlupetmiştir(Minorsky,1987,s.583,Merçil,1991,s.81).

HezâresblerinkurucusuEbuTahir’in1160yılındaöldüğübilinmektedir.Ancakondansonraki40yıllıkdevirhakkındakaynaklardaherhangibirbilgiyeralmamaktadır.OnunoğluMelikHezâresbİbnEbuTahir’intahtaçıktığı tariholarak1204yılıgösterilmekte-dir(Bosworth,2005,s.279).MelikHezâresbtahtaoturduktansonranusreddinunvanınıalmıştır.Halifenasır li-Dinillâh’ın(575-622/1180-1225)onunAtabeyliğinitasdikettiğihususunda bilgiler yer almaktadır. Onun devrinin en önemli olayları arasında Şullarlayapılan savaşlardır. Bu savaşlar sonucunda Şullar ülkeleri Şulistan’dan kovulmuşlardır.Hezâresb’inHarezmşahlarileçokiyiilişkilerkurduğubildirilmektedir(Bosworth,2005,s.279).Hezâresb1252yılındaöldü(Minorsky,1987,s.75).Onunölümündensonratahta


oğluTekle(öl.1257/1258)geçti.TekleHezâresb’inSalgurlular’danbirkadındandoğanoğluoluphâkimiyetliksüresiçokkısaolmuştur.

DahaöncedegördüğümüzüzereHezâresb tarafındanyurtlarındançıkarılanŞuller,Hezâresb’inölümüileAtabeySa’d’amüracaatederekyardımistediler.AtabeyS’ad,dahaöncedebabasızamanındabaşarısızseferlerindendolayıbusülaleyekarşıolankızgınlığısebebiyleonların isteğinikabuletti.kendiyanındaolanHezâresb’inamcazâdesiCemâ-le’d-dinb.ÖmerLâybay’ıLuristan’ınidaresiilegörevlendirdiveemrineTürkmenveŞulpiyadeve süvarilerinden10.000kişilikbirkuvvetverdi.Her iki tarafMungeşt (Merçil,1991,s.81,İbnBatuta,2016,s.870)hududundakarşılaştılar.SavaşTekle’ninmağlubiye-tineyüztuttuğubirsıradaCemâle’d-dinÖmer’inbirokisabetiileölümüŞuller’inSalgurlukuvvetlerinde ayrılmasına ve seferin başarısızlıkla sonuçlanmasına sebepoldu.AtabeySa’dbundansonraikikezdahaTekleüzerineordugönderdiisedebirneticeeldeedemedi(Merçil,1991,ss.81-82).TeklebirmüddetAbbasihalifesiilededüşmanlıketmişvebelkidebununiçinMoğolhükümdarıHülâgüHan’ınBağdatseferinekatıldı.AncakMoğollarınBağdat’taMüslümanlarayapmışolduklarıezavecefalarıgördüğüiçinHülâgüHan’ıbutu-tumundandolayıkınamışvebundandolayıdaHülâgütarafındantutuklanarakTebriz’deidamedilmiştir(1257/1258)(Minorsky,1987,s.75,Yuvalı,1998,s.474,Merçil,2003,s.30).

OnunyerinekardeşiŞemseddinAlpArgungeçmişve15yılhâkimiyetsürmüştür.Onun1274yılındaölmesiüzerinetahtaoğluYusufŞahçıkmıştır.YusufŞahgençlikyıllarınıMo-ğollarınsarayındaAbakaHan’ınyanındageçirmiştir.YusufŞah,AbakaHan’ınölümünden(1nisan1282) sonrameydanagelen tahtmücadelelerindeAhmedHan’ınyanındayeralmış,ancakAhmedHan’ınArgunHan’amağlupolmasıüzerinezordurumadüşmüştür.Onun1288yılındaöldüğükaydedilir(Supuler,1987,s.181).YerineoğluI.Afrasiyabgeç-miştir(Minorsky,1987,s.75).

I.Afrasiyabdevrinde(1288-1296)ArgunHan’ınölümhaberinialanLurlarIsfahan’ahücumettilerveburadakiMoğolemiriniöldürdüler.Tebriz’dekiİlhanlılarsarayındamey-dana gelen karışıklıklardanda istifade ileHemedan, Fars ve İran körfezine kadar olanarazileriellerinegeçirdiler.LurlarEmirDurakkomutasındakiMoğolordusunukuhrudyakınlarındamağlupettiler.Ancakkeyhatubuhadiselerüzerinetedbirleralmayabaşladı.neticedeküçükLurAtabeylerinindeyardımı ile I.AfrasiyabmağlupedildiveMançaştdenilenbirdağkalesinesığındı.DahasonrasaklandığıyerdeyakalananI.Afrasiyabaffe-dilerekhükümdarlıktabırakıldı.AncakI.Afrasiyab’ınyersizsiyasetionunetrafındakilerinİlhanlıHanıGazanHan’aşikâyetedilmesinesebepoldu.GazanHanonuöncehapsettirdi,dahasonrada1296yılındaidamedildi(Supuler,1987,s.182).I.Afrasiyab’ınidamedilme-sindensonraonunyerineamcasıAhmedİbnAlpArgun(1296-1329/33)çıktı(Minorsky,1987,s.75,Bosword,1980,s.276,Supuler,1987,s.182).

DevrinmüverrihleriAtabeyAhmed’inyüksekmeziyetlerinianlatmaktançekinmezler.GerçektendeAhmed,halkıvealimlertarafındançoksevilenbirkişiydi.Mecmau’l-Ensâb-ıŞebankâreî’yegöreo,Luristan’daMoğol idare tarzınıbenimsemişvedevletimaharetleidareetmiştir.OnundevrindeİlhanlılarülkesindesavaşvesıkıntılaryaşanırkenbunlarınhiçbiriLuristan’ıetkilememiştir.(İbnBatuta,2016,s.870).kendisiehl-itarikolan,yanidervişanbirhayatasahipolanAtabeyAhmed’i,Mecmau’l-Ensâb’ın müellifi “pir”olaraknitelemektedir.Meşhur dil alimi Kaşgarlı Mahmud’dan sonra bildiğimiz ilk Türkçe lügat yazan Hinduşah Nahçıvanî, Tecârib es-Selef adlı eserini ona ithaf etmiştir. 1333 yılında ölen Ahmed’in yerine oğlu Rükne’d-din II. Yusuf Şah unvanıyla idareyi ele aldı ve saltanatı yumu-şaklıkla idare etti (Supuler,1987,s.182). Onun devrinde Atabeyliğin toprakları Basra ve Huzistan’dan Firuzan’a kadar uzanmaktaydı (Minorsky,1987,s.76).

II. Yusuf Şah’ın hâkimiyeti fazla uzun olmamıştır. Yerine oğlu II. Afrasiyab geçmiştir (İbnBatuta,2016, s.248). Ancak o babası ve kardeşinin siyasetini devam ettirememiştir. İbn


Batuta, “Atabey’in kendisini gece gündüz işret ve eğlenceye verdiğini dolayısıyla devleti çok iyi idare edemediğini” kaydetmektedir (İbnBatuta,2016,s.248). Bunun dolayıdır ki Büyük Lur Atabeyliği için karanlık günler başlamıştır. BundansonraRükneddinYusufŞah’ınoğluPeşengLuristanatabekliğinegeçti.Budevirtamamıylameçhuldür.ŞerefnameAtabeyPe-şenkserlevhasıaltında:1. AtabeyPeşenkb.RükneddinYusufŞah2. AtabeyAhmedb.Peşenk3. AtabeySaidb.AhmedgibiüçAtabeyizikrediyor.Bunlarındevirleripekazdırvezan-

nedildiğinenazarandaLuristan’ınbuzamanlardakiehemmiyetipekazalmıştır.BunumüteakipŞahHüseyinb.EbuSaidb.Ahmedb.PeşenkAtabeyioldu.Buzatbirsene-denziyadeyaşamadı.BununbiraderiGıyasüddinb.Peşenkgeçti.FakatMirzaSultanİbrahimbüyükbirorduylabuhavaliyiistilaettiveLuristan’ınşekl-iidaresinideteb-dileylediğiiçinFazlaviyesülalesiinkırazbuldu(Sertel, 1917,ss.264–277).

2. MERAGA ATABEYLERİ AKsungurlulAr (1108 -1227)Meraga,Azerbaycan’ıneneskişehirlerindenbiriolup,DoğuAzerbaycaneyaletinde,

UrmiyegölünündoğusundaSehenddağınıngüneyyamaçlarında1400metrelikyüksek-likteyeralanMeragailikuzeydeTebriz,kuzeydoğudaBostanabad,doğudaHeştrud,gü-neybatıdaÇaharoymagilleri;güneydeBatıAzerbaycaneyaleti,batıdaMalekan,BunabveAcabşirilivekuzeydedeÜsküiliilesınırlıdır(Abad,2015,s.8).ŞehirAraplardevrindeAzerbaycan’ınmerkeziolmuşve ticaretşehriolarakdabüyükşöhretkazanmıştır (Mi-norsky,1987,s.731).Ahmetkasrevi’yegöre“Meraga,Araplarınistilasındansonra“Me-rava”yada“Marava”şeklindeadlandırılmaktadır”(kasravi,1976,s.73).Şair,meddahvearaştırmacıTebrizlinurhanHoca,Meragaisminin“merak”kelimesindenyanialaka,çekicivemeyilanlamındakullanılanTürkçebirkelimedengeldiğiniaçıklamıştır(Muhammed,1996,s.730).YaklaşıksekizinciasırdanberiMeragabuadlabilinmektedir(Abad,2015,s.22).

Merağa Atabeyleri Ak Sungur Oğullarının veya Aksungurlular’ın tarihi tam olarakbilinmiyor(Mehmedov,2009,s.264).BunlarınRevvadilersoyundangeldiği,Merağaveçevresindehükümsürdükleri(1108-1227)vemerkezlerinindeRuin-Dejkalesiolduğusöylenmektedir.HattaİranlıalimAhmedkesrevi,Aksungur’unadınıAksungurİbnAhme-dilişeklindevermektedir.Böyleceo,Aksungur’unAhmedili’ninoğluolduğunakararve-ripbuhanedanıRevvadilerebağlamakistemiştir(kesrevi,2535,s.230).AynıgörüşZekiVelidiTogan(Togan,1987,s.275)veV.Minorsky’dedeyeralmaktadır.HattaMinorsky“Ahmedili”adının“Mahmadil”şeklindedegeçtiğiniMeraga’nıngüneyindeyeralanbirka-sabanınadınadayanarakkaydetmiş,Aksungur’unTebriz’ialmakistemesiniRevvadilerineskimirasınasahipçıkmakolarakyorumlamaktadır(Minorsky,1987,s.733).Ancakbugörüşlerinasılsızolduğu,AhmediliadınınAksungur’unAzerbaycan’dakiRavvâdiailesin-denAhmedîlb. İbrahimb.Vahsudan’ınTürkgulâmıolmasındandolayıdır.kaynaklardaismindenAksungurAhmedîlîolarakbahsedilmesionunAhmedîl tarafındanyetiştirilenbirgulâmolduğunugöstermektedir.Buradandaanlaşılacağıüzere,AksungurneAhme-dili’ninoğlu,nedeRevvadilerinAhmedilikolundandır.Z.V.Togan,Aksungur’ukürtkabulederek,onunatabeyolmasınıatabeylikkurumunundağılmasıveTürkgeleneğininbozul-masıolarakgöstermektedir(Togan,1987,s.276).Ancak,Aksungur’unkürtolduğunadairhiçbirmalumatyoktur.Görünenodurki;Aksungur’unel-Ahmedililakabınıtaşımışolmasıtarihçileriyanlışfikirlerortayaatmalarınanedenolmuştur.Aksungur,diğergulamlargibiAhmediliisimlibiritarafındansatınalınıpsaraydayetiştirildiğineşüpheyoktur.

Ahmedîl, SultanMuhammedTapar’ın komutanlardanbirisi idi veMerâga valisi idi.SelçuklukaynaklarındanAhmedb.Mahmûd,AksungurveoğullarınınSelçuklularınkul-larındanveMerâgâAtabeyleriolduklarını,ölünceyekadardevlethizmetindekaldıklarını


yazmaktadır(Ahmedb.Mahmûd,1977,s.143,Bosworth,1980,s.113).Onun1116’daBağdat’daBatinîlertarafındanbirsuikastsonucuöldürülmesi(Îbnul-Esir,1987,s.410,kayhan,2015,s.314)üzerineMerâga’nınyönetimigulâmıAksungur’ageçmiştir.BundansonraAksungurveonunsoyundangelenlerbirasrayakınbuşehriveçevresindekitop-raklanyönettiler(Îbnul-Esir,1987,s.361).

BazıkaynaklarAhmedili ileonungulamıAksungurel-Ahmedilinibirbirlerinekarış-tırarak Haçlılara karşı yapılan savaşlara katılanın Aksungur olduğunu kaydetmişlerdir(Minorsk,1987,s.733).AncakHaçlılarakarşıgönderilenhicri505(1111/1112)yılın-daki Selçukluordusundayer alanAksungurdeğil,Ahmedili olmuştur. İbnel-Cevzi’ninverdiğimalumatagöre,MeragahâkimiAhmedili,AtabeyToğtekin’indeyeraldığıbirmü-şaveremaksadı ileBağdat’tabulunurkenBatıniler tarafından510(1116/1117)yılındaöldürülmüştür(Sıbtİbnu’l-Cevzî,1951/1952,s.53).Ahmedili’ninöldürülmesindensonraMeragahâkimiyetinigulamıAksungurelinegeçirmiştir.Böylece,Meraga’daRevvadilerinhâkimiyeti sona ererkenAksungurlularınhâkimiyeti başlamıştır. Faruk Sümer, efendisiAhmedîl’inöldürülmesindensonraAksungur’unonunsahipolduğuyerlerielegeçirdiğiniveRavvâdîhânedânına sonverdiğini (Sümer, 1989, s. 296)yazıyorsada, bukeyfiyetinaskerîbirharekâtlagerçekleştirildiğinedairkaynaklardaherhangibirifadeyerastlanma-maktadır(Ayan,2009,ss.162-163).

MerâgâAtebegiAhmedîl, 1Muharrem510 (16Mayıs1116)’daBağdâd’daöldürül-dü.Ahmedîl’inöldürülmesindensonraMerâgâ’nındurumununneolduğubelirsizdir.514(1120-1121) yılında Irak Selçuklu Sultanı Mahmûd b. Muhammed Tapar’a isyan edenkardeşiMelikMesûd’un,Merâgâ’yıCüyûsBeg(ÇavusBeg)veyakasîmüddevlePorsukî’ye(İbnü’l-Adîm, 1989, ss. 62-71, 126-135) ikta olarak vermesinden, bölgeninhâkimiyeti-nin fasılalı olarakel değiştirdiği anlaşılmaktadır.Dahadoğrusu şehrinvebölgenindu-rumu Irak Selçuklu meliklerinin üstünlük durumuna göre belirlenmektedir. nitekimMelikMesûd’unisyanındabaşarılıolamamasıüzerineMerâgâvaliliğikonusundaAksun-gur’unadıönplanaçıkacaktır(İbnü’l-Adîm,1989,ss.62-71,126-135).Öyleanlaşılıyorki,Aksungur’unMeraga’dakihâkimiyetiniBüyükSelçuklusultanıMuhammedTapartanı-mıştır.Çünkü,biryılsonrasultanınölümüüzerinecereyanedentahtmücadelesindeAk-sungur’uMahmudİbnTapar’ınyanındagörmekteyiz(Özaydın,1988.s.168).MahmudileAmcasıSultanSancararasındakimücadelededeherhaldeMahmud’unyanındayeralanAksungurdahasonraonunlabirlikteBağdat’agitmiştir.ButarihteMahmud’unkardeşi,ArranveAzerbaycanMelikiolanTuğrul’unAtabeyiGündoğduvefatetmişti.IrakSelçukludevletininilksultanıolanMahmudBağdat’taikenkardeşiMesud’unkendisinekarşıisyanettiğini,Meraga’yıdakasımü’d-devleAksungurel-Porsukiyeverdiğiniişitince1120yılın-daaceleyleAksungur’uMeraga’yagöndermiştir(Zeryab,1927,s.494).

O,diğerSelçuklukomutanlarıgibikendinidevlettenüfuzkazanmamücadeleleriiçin-debulmuştu.Bununiçindeatabeylikstatüsüelegeçirmekistediğibilinmektedir.SultanMahmud’unkardeşiTuğrul’unatabeyiGündoğdu1121yılındaöldüğüzaman(İbnu’l-Esîr,1987,s.597)Aksunguronunatabeyiolmakiçinçokçabasarfetmişti.Buamaçlaiktâı-nagitmekbahanesiylesultandanizinalarak,atabeğiolmakümidiyledoğrucaMelikTuğ-rul’unyanınagitmişti.HattabuamaçlaAksungurTuğrul’uSultanMahmudaleyhindeis-yanateşviketmişveona“EğerMerâgâ’yagidersen10.000süvarivepiyadederhalsanakatılacaktır.”demişti.OnunsözlerineitibaredenTuğrul,Erdebîlüzerineyürümüşancak,ErdebîllileronlarışehresokmayıncaoradanTebrîzyakınlarınagitmişti.BusıradaSultanMahmûd’un,EmîrCüyûsBeg’iAzerbâycân’agönderdiğiniveobölgeyiona iktaettiğiniöğrendiler.CüyûsBeg,büyükbirorduylaAksungur’unvalisiolduğuMerâgâ’dakarargâhkurmuştu(İbnu’l-Esîr,1987,s.597,Zeryab,1927,s.494,Minorsky,1987,s.300,Togan,1987,s.275,Özaydın,1988,s.168,kayhan,2015,s.314).


MelikTuğrul ileAksungurbuhaberindoğruolduğunuanlayınca tedbirolmaküze-reAzerbâycân’dan çıkmakmaksadıylaHûnâ’ya döndüler. SultanMuhammedTapar za-manındaTuğrul’unAtabeyiolanEbherveZencânhâkimiAnusteginSîrgîr’e(Îbnul-Esir,1987,s.417,kesrevî,1307,s.230)habergönderip,yardımistediler.SîrgîronlarınyardımtekliflerinikabulettivemüttefiklerhepbirlikteEbher’edöndüler.Fakatbuittifakcephesi,birşeyeldeedemeyincesonundaSultanMahmûd’aitaatarzetmeyemecburkaldılar.Böy-leceSultanMahmûdonlarıaffettivebuihtilafdasonaerdi.BuolaydansonraAksungur,SultanMahmûd’unitibarlıveyakınadamlarındanbirioldu(Îbnul-Esir,1987,s.417,kes-revî,1307,s.230).Butarihtenitibaren1128yılınakadarAksungurhakkındamalumatbulunmamaktadır.Her halde o,Meraga’da SultanMahmud’a sadık kalarak atabeyliğinisürdürmüştür (Togan,1987, s.275).Aksungur1128-1130yıllarıarasındaSultanMah-mud’unemriileHille’deisyanedenMezyedilerdenDübeysİbnSadakailesavaştı(Zetters-teen,1976,s.208-209,Özaydın,1988,s.168,Houtsma,1987,s.170,köymen,1991,ss.75-129).Öylegörülüyorki;sultanAksungur’unbuhizmetlerindenmemnunolduğuiçin1130yılındaonuoğluDavud’unatabeyiolaraktayinetmiştir(İbnü’l-Esîr,1987,s.528,el-Bündârîel-İsfahânî,1999,s.151,İbnü’l-Ceczi,1992-1995,s.271,Sümer,1989,s.296,Özaydın,1988,s.168).SultanMahmud,AzerbaycanveArran’ıoğluDavud’aiktaolarakverinceAksungurbirandaAzerbaycan’ıntamamınasahipoldu.

SultanMahmûd,AbbâsîhalîfesiMüsterşid’iazletmekgayesiileBağdâtüzerineyürü-yüşhazırlıklarınıyaptığıbirsırada,27yaşındaykenŞevvâl525(Ağustos-Eylül1131)’deHemedân’daöldü(İbnü’l-Esîr,1987,s.528,İbnü’l-kalânîsî,1908,s.230,nîsâbûrî,1332s.54,nizâmel-Hüseynî,1326,s.115,Hasan-ıYezdî,vr.218b,el-Musevî,224,vr.316b.Hondmîr,Ayasofyak.3190,vr.331a.,kirmânî,1373, s.287,Sebânkâreî,1363, s.113,kazvînî,1963, s.110).Sultan’ınvasiyetidoğrultusundaVezîrEbû’l-kâsımDergüzînîveAksungur’unittifakıylaDâvûdtahtaçıkarıldı.Bütünel-CibâlveAzerbâycân’daonunadınahutbeokundu(İbnü’l-Esîr,1987,s.528,Bundârî,1993,s.151).AncakDavud’unamcalarıMesud,TuğrulveSelçukşaharasındatahtmücadeleleribaşladı(Turan,2015,s.249).Ak-sungurMelikDavudadınaIrakSelçukluhâkimiyetinielegeçirmekiçinmücadelelerebaş-ladı.AsılamacıiseDavud’unadındanistifadeedipdevletinidaresinielinegeçirmekidi.AncakSultanSancarIraktahtınaTuğrul’uoturtunca,ArranveAzerbaycan’ınidaresiMe-sud’a,FarsbölgesiiseSelçukşah’averildi(Burslan,1993,ss.152-153).BupaylaşımdaDa-vud’unhakkıdikkatealınmamıştır(Râvendî,1960,s.217,Sebânkâreî,1363,s.114,Burs-lan,1993,ss.152-153).OsadeceAksungur’unyanındaMeragavecivarı ileyetinecekti.MelikDavudbunukabuletsebileAtabeyAksungurbunapekderazıolmamışgörünmek-tedir.BunagöreDavud’uyanınaalıpSultanII.Tuğrul’akarşıhareketegeçti.Ramazan’ınilkgünü(16Temmuz1132)HemedâncivarındakiVahanköyüyakınlarındaordugâhkurdu.OnlarBarankuşez-ZekeviileFarseyaletininöncekihâkimikaracan’ıdaittifaklarınadahilettiler.MelikTuğruldaonunüzerineyürüdü.Her ikisideadamlarınımevzilendirdiler.MelikTuğrul’unsağındaİbnPorsuk,solundakızılvardı,ordununönündekarasunguryeralmıştı.MelikDâvudisesağkanadaBarankusez-Zekevî’yiyerleştirmişti,fakatosavaşma-dı.BunugörenTürkmenleronunçadırını,sürüleriniveherşeyiniyağmaettiler.Dâvûd’unaskerleriarasındaihtilâfçıktı.AtabeyAksungurdabunugörünceodaMelikDâvûd’uala-rakdönüpkaçtı.Halkdaonlarınpesindenkaçınca,MelikTuğrulBarankuşez-Zekevî’yiesiraldı(İbnü’l-Esîr,1987,s.537,El-Bundârî,1993,s.151,Sadrüddînel-Hüseynî,1993,s.71,kesrevî,2535,s.232,Ayan,2009,s.171).II.TuğrulAtabeyAksungur’unmallarınıelegeçirinceonlardaBağdat’akaçtılar(Zilkade526/13-22Eylül1132)(Bundari,1943,s.151,İbnü’l-Cevzi,1992-1995,s.271,Zeryab,1927,s.494,kesrevi,2535,s.232,Sümer,1989,s.296,Özaydın,1990,s.168).

Bağdat’taAtabeyAksungur,MelikDavudhalifeninyardımıylaAzerbaycanveArranhâ-kimiMesudileilişkikurupTuğrul’akarşıittifakkurdular.ZiyaBünyadoveserindebukonuileilgilişunlarısöylemektedir:“Gence’de bulunan Mesud, Aksungur’a bir mektup göndere-


rek “kendisi için değil, Davud’un zaferi için savaşa başlayacağını, zira Gürcülerden kazana-cağı toprakların ona kifayet ettiğinihabervermiştir.”(Bünyadov,2007,s.25).Aksungur’unonagönderdiğicevapşuşekildedir;oveonunnezaretindebulunanDavud,SultanII.Da-vud’akarşıhareketegeçmekiçinhazırlandılar.ZirasultanSancarHorasan’dadır,yaniçokuzaktadır.Görünenodurki,Aksungur,Mesud’unittifakakatılmasıiçinbüyükçabasarfet-miştir.AncakMesud’undagözünüSelçuklutahtınadiktiği açıkçabilinenbirgerçektir.BumünasebetlehalifeBağdat’takihutbeyiSultanadıylaMesud,veliahdadıyladaDavudiçinokutulmasınıemretti(İbnü’l-Esir,1987,s.540, İbnu’l-Cevzi,1951/1952,145,Mirhond,1339,231,kesrevi-iTebrizî,2535,s.118,kayhan,2015,s.316).BunukutlamakiçinkasrCamindehalkaparalardağıtıldı.BuSelçuklumelikleriilebirlikteAtabeyAksungurhilat-lergiydirilmeksuretiyleödüllendirildi(14Ocak1133).Butörenlerdenbirgünsonraha-lifelikordusuMesud’unordusuylabirliktehareketederek,yapılacakmücadeledemerkezüssüolarakkullanmakamacıylaAzerbaycan’adoğruyolaçıktılar(kayhan,2015,s.316).

AncakAtabeyAksungurbuzaferininsonuçlarınıtamolarakalamadı.SavaştankısabirsüresonraHemedan’a6kmuzaklıktakikaraTeginçayırıdenilenyerdeefendisiAhmediligibiBatıniler tarafındanöldürüldü(İbnü’l-Esîr,1987, s.541,Ahmedb.Mahmûd,1977,s.59;el-Hüseynî,1943,s.73;Bundârî,1943,s.158,MuhammedTakîHân,1366,s.742).Böylebirsuikastınsebebi tamolarakbilinmemektedir.Ancakkaynaklarve tarihçileringörüşünegöre,atabeyiöldürmekdüşüncesiSultanMesud’unfikriidi.ÇünküMesudsul-tanolduktansonragüçlüatabeyintesirindenkurtulmanınyollarınıaramışvebumaksatlaBatınilerikendiemelinigerçekleştirmeyealetetmiştir(Sıbtel-Cevzi,1992-1995,s.275,İbnü’l-Esir,el-kâmil,1987,s.541,Togan,1988,s.276,köymen,1989,s.215).AncakFarukSümer,busuikastınSultanMesudtarafındantertipedildiğifikrinekatılmamaktadır.Bunarağmeno,Bundari’ninverdiğimalumataistinadenSuikastınSultanTuğrul’unveziriDer-güzinîtarafındanplanlandığınıyazmaktadır(Sümer,1989,s.296).

AtabeyAksungur,BüyükSelçuklularzamanındayetişmişveemirlikgörevinekadaryükselmiş,gulâmsistemi ileyetişenbirTürkkomutanıydı.BağlıolduğuAhmedîlb. İb-rahim’inölümüilebirlikteMerâga’nınhâkimiolmuştu. IrakSelçuklularıDevleti’ninku-rulması ile başlayan süreçte merkezi otoritenin zayıflığından yararlanarak Merâga veçevresiylesınırlıolanotoritesinibütünülkeyeyaymakiçinmücadeleetmişti.Buamaçla,ilkinIrakSelçukluprenslerininatabeyliğigörevinialmakistemiş,bundabaşarılıolduktansonradabuprensleri saltanatmakamınagetirerekbunlarvasıtasıylabütüngücüelinegeçirmemücadelesi vermişti. kısmendeolsa başarıyaulaşmış, ama sonundaBatınilertarafındansuikastsonucuöldürülmüştür.Busiyasigayretlerinindışında,Merâga’dahâ-kimiyetoluşturup,bunuatabeylikpayesiyleresmihalegetirdiktensonrayaklaşıkbirasırsürecekMerâgaAtabeyliği’nintemeliniatmıştı(kayhan,2015,s.316,nizâmel-Hüseynî,1326,s.73,Bundârî,1943,s.158).

2.1- Atabey Arslan Apa (Nusreteddin Hasbeg) (1133-1175)AtabeyAksungur’unvefatındansonraMerâga’dayönetimeoğlunusreddinArslanApa

Aksungurel-Ahmedili(1133-1175)geçti.Aksungurlularınyükselişveinkişafdevribununzamanındayaşanmıştır.kaynaklardaonunadıfarklışekillerdezikredilmektedir.İbnü’l-E-sir İbn Aksungur, yani Aksungur’un oğlu, Bundari ise nusreddin Hasbeg b. Aksungur,Ravendiise,“ArslanveArslanApa”şeklindezikreder(İbnü’l-Esir,1987,s.221,Bundârî,1943,s.210,Ravendi,1957,s.232).Ahmedkesrviise,“nusreddinArslanApaHasbegİbnAksungur”adınızikretmektedir(kesrevi,2535,s.234).Yanikesrevi’yegöre,“ArslanApa”unvanolupmanasıaslanavlayandemektir(kaşgarlıMahmud,1972,s.5).RivayetegöreonunbirkardeşininismideŞirgiridi(kazvînî,1913,s.103,kesrevî,2535,s.234,Ayan,2007,ss.133–146).

nusreddinArslanApa’nınadıilkdefa1135/36yıllarındaSultanMesud’akarşıBağ-dat’tabiryerdetoplananemirlerarasındageçmektedir.Görünenoki,babasınınölümün-


densonrao,SultanMesud’akarşımuhalefetedenemirlereveBağdathalifesier-Reşid’ekatılmıştır. Ancak Mesud’un Bağdat’a hareket etmesi üzerine emirler dağılmış, ArslanApa daMeraga’ya gelmiştir. Bu sıradaMelikDavud’unArslanApa’nın emrinde olduğugörülmektedir(Zaryab,1927s.119).HerhaldeArslanApa,dahasonraSultanMesud’unhâkimiyetinikabuletmişve540(1145-1146)yılındaFarsveHûzistânhâkimiBoz-aba(Boz-aba,542(1147)’deSultanMesûdilekarateginçayırındayapılansavaştaesirdüşmüşvebaşıkesilerekÖldürülmüştür(Râvendî,1957,s.232,nîşâbûrî,1332,s.64).ReyvalisiAbbâs,(SultanMesûd’ungûlâmlarındandı)buolaylardansonra541(1146-1147)’deyineSultanMesûdtarafındanöldürtülmüştür.(Ayan,2007,s.137)MelikMuhammedb.Mah-mûdveSultanMesûd’unkardeşiolanSüleymânşâh ilebirleşerekSultanMesûd’akarşıhareketegeçtiler(İbnü’l-Esîr,1987,s.99).BumünasebetleBundâri,EmîrÇavlı’nınSultanMesûd’ayardımiçinAzerbaycan’aaskersevketmesidolayısıylaArslanAba’nınbiraderiŞirgirb.Aksungur’danbahsetmektedir(Bundârî,1957,s.182).BuradaadıŞîrînAksungurolarakgeçmektedir.Rivayetegöre;odaÇavlı’yaaskeryardımındabulunmuştur.AncakbuharekâtsonucundaSüleymânşâh’ınMesudtarafınageçmesiyle,ikitarafarasındaherhan-gibirsavaşolmadanbarışyapılmıştır(İbnü’l-Esîr,1987,s.99).

Birkaçyılsonra,yaniŞevval545(Şubat1151)yılındasebebitamolarakbilinmeyenbirhadisedensonraSultanMesudMeraga’yımuhasaraetmişveşehrielinegeçirereksur-larınyıkılmasınıemretmiştir(Özgüdenli,2004,s.162-163).Ravendi’yegöre,1148yılındadevletişlerinielinegeçirenhacipHasbegb.BelengeriileArslanApaarasındadüşmanlıkvardı (Ravendi,1957, I, s.234-235).ErdoğanMerçilveAliSevim’inverdikleribilgileregöre,“MesudMeragaşehrinimuhasaraederekikigüniçindeelegeçirmişveşehirsurla-rınıntamamenyıkılmasınıemretmiştir.BusıradaHasbegb.Belengeri(Şükürov,2009.s1-15)ileAtabeyArslanApaarasındakisürtüşmeemirlerinçabasıileortadankaldırılmış-tır.İsimlerigeçenbuikiemirMeragayakınlarındaRuyindiz(Ruin-Dej)kalesiyakınlarındagörüşmüşlerdir(Merçil-Sevim,2014,s.261).

kusmahastalığındanölenSultanMesûd,CandarİkbâlHâdimdenilenmedresededef-nedildi(Ebû’l-Fidâ,ty.s.23).TahtageçenMuhammedb.MahmudHasbey’iidamettirerekonunbaşınıMeragaatabeyiArslanApaileAzerbaycanatabeyiŞemseddinİldeniz’egön-dermiştir(İbnü’l-Esîr,1987,s.143;Ravendi,1957,s.245;Bundari,1999,s.210;el-Hüsey-nî,1943,s.90;Hemedânî,1363,s.138;Şebânkâreî,1363,s.117).SultanMuhammed,buhareketiylegözdağıvermekistemişveemirlerinkendisineisyanetmektenkorkacağınıyadaİbnBelengerî’dennefretedenemirlerinetrafındatoplanacağımsanmıştı.Ancak,onunbudavranışlarınarağmen,IrakSelçukluDevletindeneisyanlarbitmişnededevletsağ-lambirotoriteyekavuşabilmiştir(Ayan,2009,s.138).BudurumukabullenmeyenMeragaveAzerbaycanatabeyleriHemedan’ahareketetmişlerveSelçuklutahtınaSüleymanşah’ıgeçirmişlerSultanMuhammediseİsfahan’akaçmıştır.AncakSüleymanşahileveziriFah-reddinEbuTahirbütüngünleriniişretmeclislerindegeçirdiklerindendevletişleriyleilgi-lenmiyordu.BununüzerineArslanApabirsuikastplanlayıpikisinideortadankaldırmakistemiş,ancakbundamuvaffakolamamıştır(Bundari,1957,s.210-211,Zeryab,1927,s.138).

Emirleri tarafından Süleymanşah’ın terk edildiğini haber alanMuhammed yenidensaltanattahtınaoturduveSüleymanşah’ıdatutuklatıpMusulkalesinehapsettirdi(Mu-hammed’in tahta çıkışında Zengi atabeyi Kutbeddin Mevdud’un (1149-1170) yardımıolmuştur.Süleymanşah’ıyakalatıpMusulkalesinehapsedendekudbeddin’inkomutanıZeyneddinAliküçükidi(Bünyadov,2007,s.40).Şerafeddinkurtboz’unarayagirmesiyledeSultanMuhammedAtabey İldeniz ileArslanApa’yıaffetmiştir (Hicri 549/M.1154-1155).AtabeyİldenizileAtabeyAksungur’unAzerbaycan’ıkendiaralarındapaylaştıkla-rıgörülmektedir.ButarihtensonraArslanApa,SultanMuhammed’inenitibarlıemirle-rindenbiri olmuştur.Hatta SultanMuhammedölümündenhemenönceoğluDavud’unatabeyliğiniArslanApa’ya tevdi etmiş ve onu iktâı olanMerâga’va göndermişti. Çünkü


sultanöldüktensonraemirlerinoğlunaitaatetmeyeceğiniçokiyibiliyordu.BununiçindeoğlununArslanApagibigüçlübiratabeyinhimayesindeolmasınıistemişti(İbnu›l-Esîr,1987,s.686;İbnkesir,1995,s.438,kayhan,2015,s.317,Deguignes,2018,s.429).SairMeliklerinhepsimuhtelifgruplaraayrıldılar.BazılarıMuhammed’inkardeşiMelikşâh’ınhizmetinegirdiler.Büyükbirkısmıise,Süleymanşah’ıtercihettiler.BirkısmıdaArslanb.Tuğrul’untarafınıtuttular.AtabeyŞemseddînİldenizdebunlarıniçerisindeidi(Ayan,2009,s.143).

Bu hadiselerden sonra Atabey İldeniz Irak Selçuklu tahtının idaresini ele geçirmişve Irak Selçuklularına tarihinin en ihtişamlı devrini yaşatmıştır. İldeniz’in güçlenmesiMeraga Atabeyi Arslan Apa’yı rahatsız ettiğinden o, Arslanşah’a itaat etmekten imtinaedecektir.HalifeMuktefi’nin veziri Yahyab.Hubeyre’ninde teşvikiyleArslanApa İlde-niz’ekarşımücadelebaşlattı.BununüzerineİldenizoğluCihanPehlivankumandasındaMeraga’yabirordugöndermiş,ancakArslanApaErmenşahlardanSeyfeddinBeyTimurb.II.Sökmen’den(1128-1183)aldığıyardımileSefidirutçayıyakınlarındakisavaştaCihanPehlivan’ımağlupetti(İbnu›l-Esîr,1987,s.221-222,Merçil-Erdoğan,2014,ss.274-275,Zeryab,1927,s.120,Bünyedov,2007,s.48,Özaydın,1988,ss.168-169).PehlivançokfecibirmağlubiyeteuğradıveaskerleriyleperişanbirvaziyetteHemedân’açekildi.Askerle-rindençoğuamandileyipArslanAba’yasığındılar.ArslanAbaiseülkesinemuzafferbirşekildedöndü(556/1160-1161)(Ayan,2009,s.143).

AtabeyArslanApa’yı,buolaydanazsonraAzerbaycanveAnadoluTürklüğüiçinciddibirtehditoluşturanGürcüsaldırılarınakarşıoluşturulanTürkbirliğindegörevalarakor-takdüşmanakarşımücadeleederkengörüyoruz.GürcükralıIII.BagratTemmuz-Ağustos1162tarihinde30binkişilikbüyükbirorduileAzerbaycan’agirerek,Duvinşehriüzerineyürümüştü.BurayıişgaledenGürcüler,şehirveçevresiniyağmalayıp,10biniaşkıninsanıkılıçtangeçirdiler.kılıçlardankurtulabilenlerdeesiralındı.TürkordusununbüyüksaldırıgücükarşısındadayanamayacağınıanlayanGürcükralı savaşalanındankaçıp sıkağaç-lı ormanlar içerisinde izini kaybettirdi.BaşsızkalanGürcüordusu isebozgun şeklindedağıldı(13Temmuz1163).Türklerkaçanlarıuzunbirsüretakipettiler.Yaklaşık10binGürcüaskerisavaşalanındamaktuldüştü.Busavınınçokdahafazlasıesiralındı.Gürcüordusununbütünağırlıklarıvekralınservetlerisavaşalanındakalarak,ganimetolarakTürklerinelinegeçti(kayhan,2015,s.319,Sevim,1967,s.173,İbnü’l-Esir,1987,ss.234-235;Andreasvan,2003,ss.522-524;Vırtabet,1937,s.205-206;İbnkesir,1995,s.444;Turan,1980,s.94;kırzıoğlu,1992,s.126).

Meraga atabeylerinin en güçlü hâkimiAtabeynusreddinArslanApa İbnAksungurkendisindensonraatabeyliğinbaşınaoğluFelekeddinAhmed’ingeçmesinivasiyetederek1175yılındavefatetti(İbnu›l-Esîr,1987,s.339).O,sadeceMeragaiçindeğilIrakSelçuk-luları devrininde enbüyükemirlerindenbiri idi.Meraga ilebirlikteAzerbaycan’ınbirkısmınıda idaresialtınaalmıştı.Defalarca Irak tahtınıelegeçirmek istesedebuniyetiAzerbaycanAtabeyiİldeniztarafındanengellenmiştir(İbnü’l-Esîr,1987,s.339,kesrevi,2535,s.238,Zeryab,1494,s.121,Bünyedov,2007,s.48,Özaydın,1988,s.169).

2.2- Atabey Felekeddin Ahmed (1174- 1188)FelekeddinadıylabilinenArslanApa’nınoğluFelekeddinİbnnusreddinArslanApa

İbnAksungurel-Ahmedili1175yılındaMeragaAtabeyliğinintahtınaoturdu.FelekeddinAtabeyilmeveirfanabüyükönemveren,atabeyliğingelişmesindebüyükemeksarfetmişbirhükümdardı.MeşhurAzerbaycan şairiGencelinizâmi (1141-1209)Hamselerindenbirinionuniçinkalemealmıştı(Ravendi,1957-1960,s.42-43,Bünyadov,2007,s.226).Oda,babasıgibiİldenizlilerekarşıgeridurmapolitikasıizledi.

İldeniz’inbüyükoğluCihanPehlivan,AtabeyArslanApa’nınölümünüfırsatbilerekMeragaAtabeyliğitopraklarınıilhaketmekiçinhareketegeçti.Atabeyliğinbaşınageçen


FelekeddinAhmed’iRubindizkalesindekuşattı isedeelegeçiremedi(Bünyadov,2007,s.72).BununüzerineburadafazlaoyalanmayarakyürüyüşegeçtiveatabeyliğinmerkeziMeraga’yıkuşattı.BuaradakardeşikızılArslan’ıdabirorduylaTebrizüzerineyollayarakorayıdamuhasaraettirdi.AtabeyFelekeddinAhmedyanlarındaolmadığıiçinbaşsızka-lanMeragahalkı şehirlerinikahramanca savundular.CihanPehlivanoldukçamücadeleetmesinerağmenMerâga’yıbirtürlüelegeçiremedi.Sonundaşehrinkadısıilebiranlaşmayaparak,Tebriz’iteslimetmelerikarşılığındamuhasarayıbırakmayıkabuletti.Buanlaş-mayagörehareketedentaraflar,üzerlerinedüşeniyaptıktansonraTebriz’iteslimalanCi-hanPehlivan,burayıkardeşinebıraktı(1175)(İbnü’l-Esir,1987,c.s.339,kayhan,2015,s.320).MeragaveetrafıAksungurlularınelindekalacaktı,ancakonlardaII.TuğrulileCihanPehlivan’ınadınahutbeokutacakveyıllıkvergivereceklerdi.BununüzerineMeraga’nınkapılarıİldenizlilereaçılmışveCihanPehlivansözünütutarakhalkadokunmamıştır(İb-nü’l-Esir,1987,s.134).BundansonraFelekeddinAhmedİldenizsarayınınitimadınısağ-lamıştı.

AtabeyFelekeddinAhmed’inbuolaydanazsonramuhtemelen1188başlarındavefatettiğianlaşılmaktadır.O,IrakSelçuklularıDevleti’ninkontrolünüelegeçirenAzerbaycanAtabeğiCihanPehlivan’ınMeragaveçevresindekendisineaitkaleleriilhakçabalarınısa-deceTebriz’ikaybederekatlatmayıbaşardı.CihanPehlivan’ınonyıllıkyönetimindeonatâbiolarakelindekikalelerimuhafazaetmeyeçalıştı.AncakbuatabeğinölümüilebirliktekardeşikızılArslan’ınyönetimielegeçirmesiüzerinebaşlayankargaşaortamında,arala-rındaSultanII.Tuğrul’undabulunduğumuhaliflerarasındayeralarakMeragaAtabeyli-ği’ninçıkarlarınıkorudu(kayhan,2015,s.320).

2.3-Atabey Alâeddîn Körpe Arslan (Karasungur) (1188-1208)Atabey FelekeddinAhmed’in ölümüyle birlikte atabeyliğin başına kardeşi Alâeddîn

körpeArslan(karasungur)geçti.SultanII.Tuğrul’un7Mayıs1188’deDâyMerksavaşın-daAbbasiHalifesinâsirLidinillah’ınordusunuyenilgiyeuğratmasındansonra,busavaştasultanınyanındaolduğuanlaşılanAlâeddînkörpeArslanHemedan’agelereksultanabağ-lılığınıbildirinceSultanTuğruldaonuoğluBerkivaruk’aatabeytayinetmişti(Ravendi,1957-1960,320vd.kayhan,2015,s.321).Böylelikle,AksungurlularınherüçhükümdarıdaIrakSelçuklularışehzadelerineatabeylikyapmışlardır.

BundansonrakörpeArslanbazıküçükhadiseleriniçindeyeralsadaMeragaveetrafbölgelerinharicindesözügeçmeyenbirolarakIrakveİldenizlilerebağlımahallibirbey-likolarakkaldı.AtabeykörpeArslan1208yılındaMeraga’davefatetti.OnunyerineyaşıbirhayliküçükolanoğluAhmedtahtaoturdu(İbnü›l-Fuvatî,1962-1965,s.1071).körpeArslan’ınoğluçokküçükolduğundanhâkimiyetionunnaibisıfatıylasarayınharemağala-rındanbiriidareetmekteydi.AncakAhmedyönetimdegerekeniradeyigösteremediğiiçinMeragahalkıisyanetmiş,atabeylebirlikteülkeyiidareedenharemağasıdaöldürülmüş-tür.Temmuz1208yılındameydanagelenbuhadiseMeragaAksungurluatabeylerininhâ-kimiyetinindesonuolmuştur.FırsattanistifadeedenİldenizatabeyiEbuBekirMeraga’yahücumedipşehrinidaresinielinegeçirdi.BöyleceAksungurlularınelindeRuin-Dejkalesiharicindehiçbiryerkalmamıştı(Bünyadov,2007,ss.106-107).

Daha sonraki hadiseler nedeniyle kaynaklar Ruin-Dej’de Aksungurlulardan körpeArslan’ıntorunuSülafeHatun’unhâkimolduğunukaydederler.Bukadıntopraklarınıelin-detutabilmekiçindahasonraİldenizliatabeyiÖzbekileevlenmiştir(Mehmetov,2009,s.267).SülafeHatun’unbuevliliktenistifadeederekMeraga’nınidaresinielinegeçirdiğihakkında hiçbir malumat yoktur. Ancak onun büyük bir hizmetçiler ordusuna sahipolduğudüşünülürse,SülafeHatun’unelindekimülklerinbüyükolduğukabuledilebilir.

1221yılındaMeragaMoğollarınhücumunauğradı(kayhan,2015,s.320).SulafeHa-tun,şehrisavunmasızbırakıpRuin-Dejkalesineçekildi(30Mart1221).MoğollarMara-


ga’yıelegeçirip,bütünahaliyikılıçtan geçirdiler(İbnü’l-Esir,1987,s.337,346).Moğol-ların bölgeden çekilmesinden sonraAzerbaycan,Celaleddin HarezmşahMengüberti’nin istilasına uğradı.Celaleddin HarezmşahMengüberti, 1225 yılında hiç birmukavemetlekarşılaşmadanMaragaşehrinielegeçirdi(Mehmetov,2009,s.267).AtabeyÖzbeköldüğüsıradaSulafeHatunkızılArslanHamuş’laevlendi.OnlarbiraraCelaleddin’esığınmışlar-sadaburadaumduklarınıbulamayarak İsmaili şeyhiolupAlamutkalesindeoturan III.Muhammed’inyanınagittiler.SulafeHatunveHamuş’unburadavefatettikleribiliniyor.Böylece,1227yılındaSulafeHatun’unölmesiileRuin-DejkalesinesıkışıpkalanMaragaAtabeyleriAksungurlularhanedanısonaerdi(Bünyadov,2007,s.125).

3. AHAR MELİKLERİ PİŞTEGİNLEREhereyaletiAzerbaycan’da(şimdikiİranAzerbaycan’ında)küçükbirbeldeolupEher

çayınınsahilinde,Tebrizşehrine95kmuzaklıktadağeteğindeaynıadlaanılanmerkezesahiptir.EheradıVII.AsırdaAraplarınbölgeyielegeçirmesiylebirlikteOrtaÇağkaynak-larındageçmektedir.BudevirdenitibarenOrtaAsırlarboyuncaEher,karabağeyaletininmerkezişehriolarakdakaydedilmektedir(Mehmetov,2009,s.268).

Eher, XII. Yüzyılda yarı bağımsız Pişteginler (Piş-Teginler, Teşkinü’l-kebir, Biştegi-nü’l-kebir veya Bişkinü’l-kebir) melikliğinin merkezi idi. Azerbaycan’da küçük feodalidaretarzıolanEhermelikliğininkuruluşu1155yılınarastgelmektedir.kaynaklardave-rilenbilgileregöre,SelçukluSultanıAlpArslanGürcistanseferisırasındaesiraldığıTürkkıpçaklarıaileleriylebirlikteEherveMeşkintopraklarınayerleştirmişti.Buradayaşayanhalklarlakarışankıpçaklareyaletinidaresiniellerinealmışlarveküçükbiridaremeydanagetirmişlerdi.BunlardanaslıkıpçakTürklerindenolanvedahasonraMüslümanolarakMuhammed adını alan emirin soyundan gelenler Pişteginler sülalesinin aslını oluştur-muştur.

İbnü’l-Fuvatî’nin Mecmâü’l-Âdâb’ını tetkik ve neşreden Dr. Mustafa Cevad “Teşki-nü’l-kebir”adınışerhederken“buadnuştegin’içağrıştırıyorvenuştegin,Ebûnasrb.Cu-heyr’inhizmetindekiemirlerdendi”şeklindekayıtdüşmüştür.Azerbaycan’ıncoğrafyasıvetarihinevakıfolmamasınaşirinyanılmasınasebepolmuştur(nesirov,2012,s.258).Bura-dasözüedilenkişiaslında“Teşkinü’l-kebir”değilPiştegin’dir.Bukişiveonunsoyuylailgilinesevî’nineserindegenişveilginçbilgileraktarılmaktadır(nesevi,1952,s.60-61).1155yılındaMuhammed’inoğluPişteginEher’dekiidarenintamamınıelinealmış,EherdışındaMeşkinveSerabeyaletlerinidePişteginlermelikliğinin topraklarınakatmıştır.PişteginİbnMuhammed(1155-1210)önceleriIrakSelçukluları,sonradaAzerbaycanAtabeyleriİldenizlilerinvassalıolmuştur.ÖldüktensonrayerineoğlunusreddinMuhammedİbnPiş-tegin(1210-1230/31)geçmiştir.

nesevî’yegöresultanMuhammedHarezmşah(1200-1220)İran,Irak-ıAcemveAzer-baycan’ınbirkısmınıişgalederekAtabeyÖzbek’in(1211-1225)ordusunumağlupetmişvebusıradabazıdevletadamlarıvekomutanlaresirolarakHarezmlilerinelinegeçmiş-lerdi (nesevi, 1952, s. 60-61). Bunların arasında Atabey Özbek’in veziri Rebibü’d-DinEbü’l-kasımHarunveAtabey’inemîrlerindenMeliknüsretü’d-DinMuhammedb.Piştegin(öl.1231)devardı(Bünyadov,2007,s.110,kafesoğlu,1992,s.203).SultanMuhammedHârezmşahhergünHemedan’ınmeydanındatopağaç(polo)oynuyor,esirvezirveemir-leridemeydandaayaktadurarakkendisiniseyretmeğemecburediyordu.Bunuyapmaktaasılamacıesiraldığıdevletadamlarınıaşağılamaktı.neredeysehergündüzenlediğibuoyuntörenlerindenbirindeHârezmşah’ıngözüMeliknüsretü’d-DinMuhammed’inkulak-larındakibüyükküpelereilişmişti.Buhalkavariküpelerinherbiribilezikbüyüklüğündey-di.SultanMeliknüsretü’d-Din’eyaklaşarak“bunlardanedirböyle?”diyesormuştu.Meliknüsretü’d-Dinşöylecevapvermişti:


BüyükSelçuklusultanıAlpArslan(1063-1072)Gürcükral’ının(IVBagrat)ordusunumağlupettiğizaman(1064)esiralınmışGürcükomutanlarıonunyanınagötürmüşlerdi.Sultanonlarıidamettirmeyerekcanlarınıbağışlamış,dahasonraonlarıBüyükSelçukluDevleti’nehizmetetmelerişartıylasalıvermişti.AlpArslanonlarınherbirisininkulağınaözelolarakyaptırıpiçinekendiadınıyazdırdığıaltınküpelertaktırmıştı.Selçuklularınza-yıfladığıdönemlerdebumemlükleritaattenvazgeçtiler.Onlardansadecebenimdedemİs-lam’agirmişti.O,Allah’aitaatveSultanasadakatindenötürü hiç bir zaman pişman olmadı (nesevi,1952,s.60-61).

Onun bu sözleriMuhammedHarezmşah’ın kalbine tesir etmişti. Onu esirlerin ara-sındanayırmış,hattakendieliyleonahilat giydirmişti.Meliknüsretü’d-DinkendisininAzerbaycan’danerelerinhâkimiolduğunusoranHarezmşah’a“EherveLevlakalelerininhâkimiyim”diyecevapvermişti.SultanMuhammedHarezmşahonaeskidensahipolduğutopraklarıveilaveolarakSerabşehrinidekendisineverdiğinedairfermanvermişti(nesi-rov,2012,s.259).MelikbundansonraülkesindeHarezmşah’ınyüksekhâkimiyetinikabuledipyıllıkvergivermekvesultanadınahutbeokutmuştur.nüsretü’d-Din,1125yılındaCelaleddinHarezmşah’ınhâkimiyetinegirdi.1230/31yılındaAzerbaycan’ahücumedenMoğollarEherMelikleriPişteginlerindehâkimiyetinesonverdiler.Pişteginlerin,İldeniz-lergibikıpçakasıllıolmasıSelçuklulardevrindeAzerbaycan’dakıpçakunsurunbirhayliyoğunolduğunudaortayakoymaktadır(Bünyadov,2007,s.110,Mehmetov,2009,s.268).

4. YEZD ATABEYLERİ KENGERLİLERYezd, İsfahan’ıngüneyinde İran’ıneneskiyerleşimalanlarındanbiriolup, İsfahan’a

329km.uzaklıktadır. SelçuklulardevrindeburadaÂl-ikakuye,kakuyiler,kakeveyhilerveya kakuyeoğulları (1008-1141) hüküm sürdüler. Bunlar Deylemi menşeli bir hane-danlık olup, “kakû” adı verilen Deylemi dilinde “dayı” manasına gelir. Devletin kuru-cusu Alaü’d-devle Muhammed İbn Düşmenziyar (Vezîrî, 1364, ss. 437-438) Büveyhiemiri Mecdü’d-devle’nin dayısı olduğundan onlara “dayıoğulları” manasına kakuyilerdenilmiştir. Alü’d-devle, Büveyhilerin zayıflamasını fırsat bilerek Şehriyar şehrini elegeçirmiş ve ardındanRey veCibal eyaletlerinde güçlenmiştir (Bosworth, 1980, s. 123,Bosworth, 2005, s. 225-226,Güner, 2006, s. 219-220).Alaü’d-devle takribenhicri 421(1030)yılındaYezdşehirlerinielegeçirmiş,kendiadınahutbeokutupparakestirmiştir.O,1041yılındavefatettiktensonrayerineüçoğlundanenbüyüğüolanEbuMansurFe-ramürzgeçmiştir.AncakFeramürzdevrinde(1041-1051)Selçuklu-Oğuz fetihlerisonu-cundaOrtaDoğununtamamınayakınıTürklerinelinegeçtiğindenkakuyehanedanlığıdaTuğrulBey’inhâkimiyetinikabuletmekzorundakalmıştır(1046/47)(Merçil,1981-1982,ss.367-368).BununüzerineTuğrulBeyYezdveEberkuh’uniktasınasonvermiştir.Böy-lecekakuyehanedanıSelçukludevletininvassalıdurumunaçevrilmiştir.HanedanlardanAlaü’d-devleEbukalicarGerşebsSultanMelikşah’ın(1072-1092)kızıSitareHatunileev-lenerekSelçuklularlaakrabalıktesisedilmiştir((Merçil,1981-1982,ss.367-368,İbnü›l-Cevzi,1415/1995,ss.171-182;Yakutel-Hamevi,1957,ss.361-363;İbnü’l-Esir,1987,ss.5-16;ss.398-400;ss.705-706;ss.495;ss.204,331,ss.398-399;nüveyri,ty.ss.250-260;İbnkesir,1995,ss.105-112),Ebukalicarordusuylabirlikteyeraldığıkarahıtaylarakarşıkat-vanSavaşında(Özaydın,2009,ss.507-511,köymen,1947,ss.159-186,İbnü’lEsir,1987,ss.31-33;Öngül, 2014, ss. 247-249,Ayan, 2007, ss. 12-15, 58, 93)1141yılındaölmüş,Yez’inidaresionunhanımıSitareHatun’unelinegeçmiştir.Ebukalicar’ınoğluolmadığıiçinhâkimiyetikızlarıidareetmesigerekliydi.Ancakkızlarıdevletişlerindetecrübesizol-duklarındanSultanSancarYezdhalkınındaisteğiileRükne’d-dinSâmadlıbirisiniburayaatabeyolarakgönderdi.Böylece,YezdAtabeyliğikurulmuşoldu(1041).

YezdAtabeylerihakkındamalumatımızoldukçaazdır.AtabeylikhakkındailkmalumatTarih-iÂl-iMuzafferadlıeserineşredenHüseyinguluSetudevermiştir(Tarih-iÂl-iMuzaf-fer,1347,ss.9-19).BundanbaşkabukonudaesaslıçalışmayıErdoğanMerçilyapmıştır


(Merçil,1982/12).Bizbuatabeylikhakkındakiasılbilgilerionunçokdeğerliçalışmasın-danöğrenmekteyiz.

YezdAtabeylerininkuruluşuhakkındakaynaklarda iki rivayet yer almaktadır.Bun-lardan birincisi; Sultan Sancar, Feramürz İbnAli Gerşasb ümerasından birinin kızlarınatabeyiolmasıvememleketin idaresininonaverilmesiniemretti.YezdhalkıdaAtabeyRükne’d-dinSâmüzerindeittifakedinceülkeninidaresionaverildi.GaziAhmedGaffaribirisimliOrtaÇağmüellifibugörüşeilaveolarakYezdAtabeylerininkurucularınınRük-neddinRükne’d-dinSâmveİzeddinLengeradındaikikardeşolduklarınıkaydetmektedir(Gaffari,1342,s.82).İkincirivayetegöre;FeramürzİbnAliGerşasb’ınölümündensonraIrakSelçukluDevletisultanıArslanb.Tuğrul’a(1161-1176)kadarYezd’iGerşasb’inkızla-rıidareetmiştir.SultanordukumandanlarındanRükneddinRükne’d-dinSâmİbnLengeradlıbirisininkızlarınatabeyiolmasınıemretmiştir(C’aferî,1338,s.23).Ancakikirivayetarasındayirmiyıllıkbir farkvardır.Birincisindeatabeyliğinkuruluşu1141yılınadenkgeliyor,ikincisindeise1161yılındakurulduğusöyleniyor.Tarihçileregörebirincirivayetdahadoğrukabuledilebilir.Buradançıkanneticeyegöre,1141yılındakatvanSavaşındaGerşesb’inölmesindensonra,onuneşiSitareHatun’unkızlarıSelçukluailesindenkabuledildiğindenYezd’inhâkimiyetiniellerinealmışlar,ancakdevletideresiniveorduişlerinitanzimetmekiçinSultanSancartarafındanordukomutanlarındanRükne’d-dinSâmİbnLengerisimlibiremironlarınatabeyiolaraktayinedilmiştir.Böylecetarihçileregörebi-rincirivayetdahadoğrukabuledilebilir.Buradançıkanneticeyegöre,1141yılındakatvanSavaşındaGerşesb’inölmesindensonra,onuneşiSitareHatun’unkızlarıSelçukluailesin-denkabuledildiğindenYezd’inhâkimiyetini ellerinealmışlar, ancakdevlet ideresiniveorduişlerinitanzimetmekiçinSultanSancartarafındanordukomutanlarındanRükned-dinRükne’d-dinSâmİbnLenger isimlibiremironlarınatabeyiolaraktayinedilmişvekızlardanbiriyledeevlenmiştir(Merçil,1982,ss.510-512).BöyleceYezdAtabeyliği1141yılındakurulmuşoldu(Merçil,1982,s.369).

AncakkaynaklarvetarihçilerAtabeyRükne’d-dinSâm’ınkökenihakkındahiçbirbilgivermemektedirler.O,sadeceYezdordularınınasılkomutanıolarakgösterilmektedir.Er-doğanMerçildebukonudahiçbirgörüşbeyanetmemektedir.kaynaklardayeralanbazıküçükmalumatlar,bizeatabeylerinkökenininTürkolabileceğininişaretlerinivermekte-dir.Mu’ine’d-dinnatanzîYezdatabeylerinindedelerininAta adındabirTürkolduğunukaydetmektedir(natanzî,1336,s.32).natanzîAtaisimlibuşahsınEbuMansurİsfahsalarolduğunukaydederki,onunbabasınınİzzeddinLengerolduğunudiğerkaynaklardateyitetmektedir.AyrıcaYezdatabeyleriailesindeAtaadınıtaşıyanşahısAtabeyRükne’d-dinSâm’ınoğluAtaHanolmuştur.Görünenodurki,AtabeyRükne’d-dinSâm’ınbabasınınadıdaAtaLenger idi.Ancaknatanzîsahipolduğubilgileribirbirinekarıştırmaktadır.Yezdatabeylerininmenşeihakkındabizebir ipucuverecekdiğermalumat iseailenin ilkku-rucularının adındagörülenLenger adıdır. Lenger, ilk atabeylerRükne’d-din Sâmve İz-zeddin’inbabasınınadıdır.natanzî’yegörebukişiAtaLengeridi.Buisme,AzerbaycanveTarom’daortayaçıkanMüsafiriler(7)(Elçibey,2012)veyaSalarilerDevleti’ninkurucu-suMerzubanİbnMuhammed’inbabasıMüsafirİbnLenger’inadındarastlıyoruz(Güner,2006,s.69).LengeraslındakengeradınınArapçakaynaklardabozulmuşhalidir.kenger-ler,Türkkengerboylarıolup,IV.AsırdaartıkDeylemaniGilan,Tarombölgelerindeyerleş-mişlerdi.Salarilerdevleti(Sümer,1999,s.2;Heyet,1998-2000:s.15;Şerifli,1978,ss.125-186;Buniyatov,2007,s.93)debuboydangelmektedir.kakuyezamanınındaDeylemanasıllıolduğunudikkatealırsakozamanYezdatabeylerininköklübirboydangeldikleriveTürkolmasısebebiyleSelçukluailesiyleirsimünasebetlerkurduklarıortayaçıkmaktadır.

AtabeyRükne’d-dinSâm,Yezd’inidaresinielinealdıktansonraetrafeyaletlerdemey-dana gelen hâkimiyetmücadelelerinden istifade ederek atabeyliğinin sınırlarını geniş-letmeyebaşladı.1153yılındaSultanSancar’ınOğuzlaramağlupolmasıveesirdüşmesiüzerineHorasan’da şartlar değişmiş ve Büyük Selçuklu İmparatorluğu yıkılmıştır. Irak


SelçukluDevletindededurumunbundanfarklıolmadığınıgörüyoruz.BunagöredeAta-beyRükne’d-dinSâm’ınortaya çıkanbu fırsatlarıdeğerlendirmesikaçınılmazdı.Ancaköyleanlaşılıyorki,AzerbaycanAtabeyiİldeniz1161yılındaIrakSelçuklularındakisiyasidurumaelkoyuncaYezddeİldenizlilerinhâkimiyetialtınagirmişoldu.Bumünasebetlekirman Selçuklularında hâkimiyeti kardeşiBehramşah’a kaptıran II. Arslanşah, Atabeyİldeniz ve Sultan Arslanşah’tan yardım istediğinde gönderilen yardım ordularının içe-risindeAtabeyRükne’d-dinSâm’ındakuvvetleriyeraldı (Merçil,1989,s.85).1172’demeydanagelenbuhadisedeII.Arslanşahkirman’dakardeşiileortakbirhâkimiyettesisetmiştir(Merçil,1982,s.369).AncakAtabeyİldeniz’inölümündenistifadeedenBehram-şah1175yılındayenidenkirmaneyaletininidaresinielinegeçirmiş,II.Arslanşahdabu-nunüzerineYezd’ekaçmıştır(Merçil,1989,ss.93-94,kayhan,2017,ss.239-255).AtabeySâmonuhürmetlekarşılamışvelazımolanhertüraskerivemalidestekleteçhizetmişti(Merçil,1989,s.94,Merçil,1982,s.370).BöyleceAtabeySâm,kirmantahtındayaşanantahtmücadelelerindesözsahibiolduğunugöstermiş,sırasıylaII.Arslanşah’ı,onun3Mart1177yılındaölmesindensonraiseTuranşah’ıkirmanSelçuklutahtınaçıkarmıştır(Mer-çil,1982,ss.370-371).

DahasonraAtabeyRükne’d-dinSâm’ıkirman-Salgurlusavaşlarındakirman’ınyanın-daolduğunu görmekteyiz. SalgurluAtabeyi Zengikirman’ı ele geçirmeküzerehareketettiğindekirmanhâkimiII.Turanşah,kirmanAtabeyiMüeyyededdinReyhanveAtabeyRükne’d-dinSâmBem’ekaçtılar(Merçil,1991,s.54).AncakAtabeyZengi’nin1178/79yılındaölümüüzerineSalgurluordusuFars’açekilmiş,Bem’dehastalananAtabeyRük-ne’d-dinSâmdaYezd’edönmüştür(Hamid Kirmani,1363,ss.121-122).

Salgurlu Atabeyi Zengi’nin ölümünden (hicri 574/ 1178-1179) sonra Atabey Rük-ne’d-dinSâmFars’ahücumetmişsedeZengi’ninyerineatabeyliktahtınaoturanTekleonuağır birmağlubiyeteuğratmıştır. EsirdüşenAtabeyRükne’d-din Sâm,Tekle tarafındanhürmetgörmüşvekendiülkesinegönderilmiştir(Merçil,1982,s.372).

EsarettenkurtulupülkesinedönenAtabeyRükne’d-dinSâm’ınbutarihlerde90yaşın-daolduğukaydedilmektedir.Yaşınınçokileriolmasıonunhâkimiyetindenkardeşiİzzed-dinİbnLengeradınaelçekmeyevegerikalanömrünüibadetlegeçirmeyesebepolmuştur.SaltanattanelçektiktensonraAtabeyRükne’d-dinSâm1194yılında96yaşındaikenvefatetmiştir(Merçil,1982,s.373).AtabeyRükne’d-dinSâm’ınAtaHanadındabiroğluolmuşveErdoğanMerçil’indediğinegöre,İzzeddindevrindeordukomutanlığıyapmıştır.

AtabeyRükne’d-dinSâmveondansonraatabeyolanİzzeddinadaletliidarecilerolma-nınyanındaYezdeyaletininşehirvekasabalarınınmamuredilmesindebüyükroloyna-mışlardır.Atabeyİzzeddin’inYezd’in6fersah(yaklaşık34km)uzağındaİzzedabadadıylabirşehirkurdurmuşveburayasukanalıçektirmiştir.HerikiatabeyYezd’deeğitimgeliş-mesineönemvermişlervebirçokmedreseinşaettirmişlerdir(Merçil,1982,ss.374-375).Atabey İzzeddin’indörtoğluolmuştur.Bunlar;Verdanzur,MehyeddinSâm,MuizzeddinkeykavusveİsfahsalarMansur’dur.AtabeyİzzeddinölünceyerinebüyükoğluVerdanzuratabeyolmuştur.Onunda1219/1220yılındavefatettiğibilinmektedir.

Verdanzur’dansonraYezdatabeyleritahtınaonunkardeşiEbuMansurİsfahsalargeç-mişveSultankutbeddinunvanınıalmıştır.Sultankudbeddinhakkındakaynaklar,onunadilvehalim-selimbirkişiolduğunuyazarlar.OnundevrindeHarezmşahCelaleddinkir-man’agelmiş,kudbeddindeamcasınınoğluAtaHanİbnSâm’ıonagöndererektâbiyetiniarzetmiştir(Merçil,1982,s.376).Sultankudbeddin1228/1229yılındavefatetmişvesağlığındainşaettirdiğimedreseninyanınadefnedilmiştir(Ca’feri,1338,ss.24-26).kud-beddin’inölümündensonrabirtürlütoparlanamayanatabeylik,1318yılındaMuzafferile-rinelinegeçerekfiilensonaermiştir(Merçil,1982,s.383).

DiğerSelçukluatabeylerigibihâkimolduklarıeyaletlerdeveülkelerdemedeniyetininkişafına,ülkeniniktisadivemimarialandarefahınabüyükihtimamgösterenYezdAta-


beyleriarkalarındamaddivemanevibakımdanbüyükbirhazinebırakıp tarihsayfala-rındakiyerlerinialmışlardır.GeridebırakmışolduklarıeserlerhalengünümüzdeYezd’dekendinigöstermesibakımındanoldukçaönemlidir.

5. HUZİSTAN ATABEYLERİ AVŞARLARÇöl görünümlü yaylalarında dolaşan bedevi Arap kabilelerinden dolayı İranlıların

1925’e kadar “Arabistan” dedikleri Huzistan’ın batısında Irak, güneyinde Basra körfe-zi, kuzeyinde Zagros sıradağları yer alır; Îlâm (kirmanşahan), Lüristan (Hürremâbâd),Çeharmahal, Bahtiyari, isfahan ve Fars bölgeleriyle çevrilidir. İdari bölünmede şimdikiİran›ınyirmidörteyaletinden(ustan)biriolanHuzistan›aBihbehan,Abadan,Endimeşk,Ahvaz,fzeh(Eyze,Ize.Tzec),Deştazadgan,Bendermahşehr,Hürremşehr,Dizful,Ramhür-müz,Şadgan,Şüster(Tüster)veMescidisüleymanilleri(Şehristan)bağlıdır(Uslu,1998,18,s.439).

TürklerinsavaşçıbirliklerhalindeHuzistanilealakalarıSasaniler,dahasonradaBü-veyhilerdevrinekadaruzanmaktadır.Selçuklularbubölgedehakimiyetsağlamayabaşla-dıktansonraburayaTürkleryerleşmeyebaşladı.Hicri530(1135/36)yılındaİbnü’l-Esir,“HuzistanTürkmenlerinden”bahsetmektedir(İbnü’l-Esir,1987,s.50).Hernekadarmü-ellifonlarınTürkmenlerinhangiboyunaaitolduklarınadairherhangibirbilgivermemişolsada,sonrakimeydanagelenolaylarabakıldığındabunlarınAvşarlarolduğubilinmek-tedir(Sümer,1992,s.201-202).

Avşarlar; tesis etmişolduklarıdevletler ve çıkardıklarıdevlet adamları ileTürk ta-rihindeönemli rol oynamışbirOğuzboyudur. EbulgaziBahadırHan ileReşidü’d-din’egöre;“AvşarlarOğuzlarınBozokkolundanolupYıldızHan’ınçocuklarındanAvşarBey’insoyundangelmekledirler”(EbulgaziBahadırHan,1996,s153;Togan,1982.s.50;kap-lan,2002,s.517;Uzun,2002,s.1114;kaya,2004,s.24).BuboyunerkendönemdevletkurmateşebbüsleriarasındaHuzistanhavalisindekiyapılanmanınözelyerivardır.İran’ıngüneybatısındabulunanbubölgede,XII.yüzyılınikinciyarısındadöneminsıyasıhayatınamüdahilbiremirliğinkurulduğugörülmektedir.YaklaşıkkırkseneboyuncaHuzistanilehavalisiniyönetimlerialtındabulunduranAvşarEmirleriyaşadıklarıdöneminöndegelensiyasi figürleri arasında yer almış olup Selçuklu ailesindenbazı şehzadelerin atabeyle-riolmuşlardır,HuzistanAtabeylerininsözkonusubölgedeki faaliyetleriyle ilgilibilgilerdöneminbirçokkaynakeseriaracılığıylagünümüzeulaşmıştır(Şükürov,2009,ss.1-15).

Vassâf’ın adlarındanbahsettiği Avşarlar, kıfçak (kıpçak) (Ayan, 2009, ss. 112, 124,125) hudutlarından bir Türkmen dalgası harekete geçip Huzistan’a gelmişlerdir (İb-nü’l-Cevzî,2011, s.130).Huzistan’ayerleşenailelerinbaşındaYakubb.Arslanel-Afşa-riadlıbirAvşarbeyivardı (Vassaf,1346.s86,Ayan,2011,s.18).Ancak,bubilgiyedâ-hilherhangibirtarihverilmemiştir.Ya’kûb’undahasonraki faaliyetlerinedairhaberler,onunFars’ıelegeçirmeküzereSalgurlularilesavaştığınadairdir.Yapılanbirçoksavaşlarsonucu,SalgurlureisiAtabegSunkurb.MevdûdgalipgelmişveEmîrYa’kûbHuzistan’adönmekmecburiyetindekalmıştır.Ancak,buolaydansonraEmîrYa’kûb’dandahafazlahaberalınamıyor.BuolayınmahiyetiaynıbölgeüzerindeSelçukluotoritesinihiçesayarakikiOğuzgrubununbirbirleriylemücadeleetmesihususundayoğunlaşmaktadır(Merçil,1991,s.33,Sümer,1992,ss.201-202).

HuzistanAvşarlarınıntarihsahnesinebirsonrakiçıkışlarıIrakSelçuklularıtahtındaortayaçıkansiyasikarışıklıklardöneminerastgelmektedir.Yakupb.Arslanel-Avşarî’densonraHuzistanAvşarları’nınbaşına,Aytoğdub.Güçtoganadlıbirşahsıngeçtiğini ifadeetmekgerekir.konuylailgililitaratürdebuşahıs“Şumle”adıylabilinmektedir.AvşarTürk-menlerininbaşındabulunanbuOğuzkumandanınıZehebîyanlışolarakFarsülkesininsahibi olarak tanıtmaktadır (Zehebî, 1404/1984, s. 65). Atabey unvanına sahip olanŞemle’ninHuzistanveAhvaz’damüstakilhareketettiğibilinmektedir.Şumle’ninYakup


Reyileakrabalığıkonusundakaynaklarımızdahenüzsomutbirbilgiyoktur.YakupBeydönemindeonunHuzistan›ınbirkısmıilekomşuLuristanbölgesininbazıyöreleriniidareettiğisöylenebilir(Sümer,1992,s201).O,atabeyunvanınıherhaldekendisizorlaalmıştır(Ayan,1998,s.238).DöneminkaynaklarıAytogdıb.GüçtogandiyemarufolanŞumle’nin,HuzistanveAhvâz’damüstakilbirşekildehükümsürdüğünüveIrakSelçuklularısultanıArslanşâh’ınkardeşiniyanındahükümdarsıfatıilebulundurarak,onunatabeyliğiniyaptı-ğınıbelirtiyorlar(İbnü’l-Esîr,1987,s.266).

SelefigibidöneminsiyasiotoriteleriilesıkıtemashâlindeolanŞumle,IrakSelçukluSultanıMesud(1134-1I52)’unHâcibiHasHeyBelengeri’yeyakınlaşarak,onunitimatet-tiğiemirlerarasınagirebildi(Öden,1982,s.31vd).547(1152)yılındaSultanMesud’unölümüüzerineHasBeyileçevresindekiemirlerMelikşah’abiatettiler.SultanMelikşah’ınsaltanat işleri ilepek fazla ilgilenmeyipeğlenceve içkiyemeyletmesiüzerine,HasBeyileemirlersafdeğiştirdilerveonutahttanindirdiler.BundansonraSultanII.GıyaseddinMuhammed’eitaatleriniarzederek,onuHemedan’adavetettiler.ŞehregirişiesnasındaadıgeçenemirlertarafındanşaşaalıbirtörenlekarşılananSultanIIMuhammed(1153-1160)’inadınahutbeokutuldu(548/1153).

Şumle’nin Huzistan havalisindeki faaliyetleri Abbasi Halifesi Muktefî Li-Emrillah(1136-1160)’ındikkatiniözellikleçekmişti.BusıralarHuzistanEmiri’nindinmeyensiya-siihtiraslarıhalifedederinendişeleruyandırmıştı.BundandolayısözüedilenbölgedekiyapılanmayıbertarafetmekararıaldıveHuzistan’abirordusevketti(550/1155).SaldırıhaberiniduyanŞumleisekuvvetlerinitopladıvehalifeninordusunakarşıçıktı.neticeiti-bariylevukubulansavaştahalifeninordusuyenilgiyeuğradı;ordukomutanıilebirlikteçoksayıdaaskeresirolarakŞumletaraftarlarınınelinegeçti.Esirlereiyimuameledebu-lunanŞumle,birsüresonraonlarıserbestbıraktı.Bunaekolarak,vukubulanolaylardandolayıhalifeyeözürbeyanındabulundu (İbnü’l-Esie, 1987, s. 201;Ahvizi, 1379, s250,Sümer,1992,s.201).

Abbasiler ile yaşanan sorunun çözüme kavuşturulmasını izleyen tarihte, Şumle ileMelikşah arasında başka bir sorun patlak verdi. Bundan dolayıMelikşah’a tabi olmayıreddedenŞumle,bölgeyibağımsızolarakyönetmeyebaşladı(550/1155).Ancakbudu-rumunçokfazlasürmediğisöylenebilir.ÇünkübirsenesonraŞumle’ninyenidenMelik-şah’ınsafınakatıldığıgörülmektedir.BusıralaryaşanansiyasigelişmelerinŞumle’yisafdeğiştirmeyesevkettiğianlaşılmaktadır.ÇünküSelçukluSultanıII.MuhammedBağdad’ıkuşattığıgünlerdeAbbasîHalifesininteşvikininneticesiolarak,MelikşahAzerbaycanveArranAtabeğiİldeniz(1146-1175)tarafındansultanolarakilanedilmişti.Bunaekolarak,başkentHemedanMelikşahtaraftarlarınınelinegeçmişti (551/1156).Tümbu faaliyet-leresnasındaMelikşah’ınsafındabulunanemirlerarasındaŞumledevardı.Şumle’ninbuoluşumlaberaberliğininçokuzunsürdüğüsöylenemez.SultanII.Muhammed’inBağdadkuşatmasınıkaldırarakHemedantaraflarınayönelmesiüzerine,Şumledekatıldığıittifak-tanayrılarak,yenidenHuzistan’adönüşyaptı.BuradaaskerikuvvetlerinacilihtiyaçlarınıikmalederekSultanII.Muhammed’inbölgedekiemirlerindenkavmaz’asaldırdı.TaraflararasındavukubulansavaştaEmirkaymazyenilgiyeuğradı;EmirkaymazdahilordudaüstdüzeyrütbelibirçokkişiesirolarakŞumle’ninelinegeçti.Şumle iseEmirkaymaz’ıbirTürkmen’eteslimetti.kandavasınakarşılıkolarakonukatledenbuTürkmen,emirinkesikbaşınıSultanII.Muhammed’egönderdi(553/1158)(Şükürov,2009,s.7).

553(1158)yılındaHuzistanEmirliğiikincikezAbbasiHalifesiMuktefiLi-Emrillah’ınsaldırısınauğradı.AncakEmirŞumlebudefaAbbasîler ile çatışmanıngereksizolduğukanısındaidivebundandolayısavaşmeydanınayönelmeyerekçatışmadanuzakkaldı(İb-nû’l-Esir,1987,XI.s.230).

kaybolanSelçukluotoritesininyerineHarezmsahlarınkuvvetkesbetmeyebasladıgıdevirde562(1166-1167)yılındaŞumleBagdatyakınlarındakiel-Mahikîkalesinegelerek,


buradanHalîfeel-Müstencîd(1160-1171)’ebirhabergönderdi.Şumle,aşağıFıratbölge-sindenbirkısmınınkendisineverilmesiniHalifeMüstencîd’denistiyordu.Fakathalifebuisteklerikabuletmeyerekonakarsıbirordugöndermeklemukabeleettivebirdeelçita-yinetti.Halife’ninelçiolarakgönderdiğiYusufed-DimaşkîdebuhusustaŞumle’yikınadıvegiriştiğiteşebbüsünsonuçlarındandolayıonukorkutmayaçalıştı(Bünyadov2007,s.50).

Görülüyorki,IrakSelçuklularınınzayıfladığıbudevredebirTürkmenbeyihalifedenbazısiyasitaleplerdebulunabilmekteidi.BunakarşılıkhalifeninmukabilhareketiorduveelçigöndermeksuretiylevetehdityoluylaŞumle’yibuisteklerindenvazgeçirmeyeça-lışmakolmuştur.Halifelerinbudevrededahaçokdünyevîkudretkazanmayabaşladıklarıgözönünealınırsa,Müstencid’inbuhareketinitabiikarşılamaklazımdır(Ayan,2011,s.188).

Şumle ise karşılaştığı sert tepki nedeniyle isteklerinin yerine getirilmeyeceğinianlayınca geri adım atmak zorunda kaldı ve o sırada, Huzistan’da yanında bulunanMelikşâh›ın oğlu Mahmud’a Basra, Vâsıt ve Hille›nin Irak Selçuklu Sultanı Arslanşâhtarafındaniktaolarakverildiğinisöyleyerek,özürdiledi.Ayrıca,bukonudakimensurudaibrazederek,“Fakatbenbunlarınüçtebirinerazıyım”dedi.Ed-Dımaşkî,aldığıbusonuçüzerinegeridöndü(İbnû’l-Esir,1987,s.230).Bundananlaşılıyorki,AvşarlarınbasındabulunanbuTürkmenbeyi, kendisinibir IrakSelçuklumelikiylekıyaslayabilecekkadarilerigitmektevebölgedeSelçukluhâkimiyetiyerinebirAvşarDevletikurmanınarzuveteşebbüsündedir.Bunamukabilhalîfe,yeniortayaçıkabilecekbuOğuz-Türkmenoymağı-nıntazegücünekarşılık,gittikçezayıflamaktavesongünleriniyaşamaktaolanSelçukluhâkimiyetinikorumayıtercihetmektedi(Ayan,2011,s.188).

BuhadisedenbirmüddetsonraFarsatabeyiZengi’denşikâyetiolanbazıemirlerŞum-le’yemüracaat ederekonukendiülkelerinedavet ettiler. Şumlehazırlığını tamamlayıpordusuylaFarsistikametindeyolaçıktı.AtabeyZengiileŞumlearasındaşiddetlibirsa-vaşmeydanageldi.AtabeyZengi’denşikayetçiolanemirlerinsavaşsırasındaŞumle’ninyanınageçmeleriyle ihaneteuğrayanAtabeyZengisavaşıkaybetti.AtabeyZengikendi-sine sadık askerleriyle kaçıp Şebenkâre emirine sığınarak canını zor kurtardı (Merçil,1991,s.45).BununüzerineŞumleFarseyaletinielinegeçirdi.LâkinFarshalkınakarşıçokiyidavranmayanŞumle’ninyeğeniİbnSenka(Sunka)iseülkeyiyağmalamaklameş-guloldu.BununüzerineFarsatabeylerininemirleriveaskerleriyenidenAtabeyZengi’yiülkelerine davet ettiler. Bunun üzerine yeniden emirlerini kendi tarafına çeken ZengiŞumle’ninüzerinehücumetti.AnibirhücumlaŞumlemağlupolduveHuzistan’akaçtı.Hicri564(1168/69)yılındaAtabeyZengiyenidenFarseyaletinehâkimoldu(İbnû’l-Esir,1987,s.282;Merçil,1991,s.45;Ayan,1998,s.239).Böylece,AtabeyŞumle’ninülkesinintopraklarınıgenişletmeçabasısonuçsuzkaldı.

Şumle,IrakSelçukluşehzadelerindeveyaşitibariyleSultanArslanşah’dandabüyükolanMelikMuhammed’inatabeyisıfatıyla20yılHuzistan’damüstakilhükümsürmüştür.Ancak,ülkesindeonakarşıolanTürkmenboylarınıkendinetabiikılmakisteyinceonlardaSultanArslanşahveŞemseddinİldeniz’denyardımistediler.Zira,AzerbaycanAtabeyiİldeniz,Şumle’yiortadankaldırmakiçinfırsatkollamaktaydı.TeklifüzerineİldenizoğluMuhammed Pehlivan’ı büyük bir ordu ile Şumle’nin üzerine gönderdi. Meydana gelenkarmaşin savaşında İldenizli askerlerinden birinin attığı ok Şumle’nin boynuna isabetetti.YarananŞumleoğluveyeğeni (İbnSenka) ilebirliktePehlivan’ınelineesirdüştü-ler.BuhadisedenikigünsonradaAtabeyŞumlealdığıyaradankurtulamayıpvefatetti(570/1174) (İbnü’l-Esîr, 1987, s. 339, Zehebî, 1404/1984, s. 65).Arslanşâh, Şumle’ninyanındabulunanoğluŞerafeddinEmiran’ıaffettiveHuzistanbölgesinionunhâkimiyetinebıraktı(Yinanç,1965,s.614).BusuretleIrakSelçuklusultanıArslanşâh’atahakkümedenvesultanınanabirkardeşleriolanikioğlundanPehlivan’ısultanınbüyükhâcibi,küçük


oğlukızılarslan’ıemîr-isipehsalaryapmakveİran’ınmühimyerlerinibuikioğlunaiktaettirerek,oğullarınıngeleceğinihazırlamışolanİldeniz,oğluPehlivan’ıüzerinegöndere-rekŞumle’yiortadankaldırtmıştır(Yinanç,1987,s.614;Ayan,2008,s.154).

Huzistan Emirliği’nin Şumle’nin ölümünden sonraki tarihiyle ilgili bilgiler oldukçakısıtlıdır.BundandolayıŞumle’ninhaleflerikonusuhenüztamanlamıylaaçıklığakavuş-turulamamıştır. Ortaçağ müelliflerinden Ravendi’nin verdiği bilgilere göre, Şumle’ninölümündensonraemirliğinişlerinioğluGarsüddin(köprülü,1987,II,s30)yönetmeyebaşlamıştır.BuAvşarEmirininIrakSelçukluSultanıIII.Tuğrul(1176-1194)dönemininünlüemirlerindenbirisiolduğunuveonunlabirlikteHemedanseferinekatıldığınıifadeetmek gerekir. Son dönemlerde yapılan bazı araştırmalarda ise Şumle’nin ölümündensonraHuzistanEmirliği’ninyönetiminioğluŞerafeddinEmiran’ınelealdığıkayıtlıdır(Ra-vendi,1957-1960,s.347).

AtabeyŞumle’ninvefatındansonraSultanArslanşahonunoğluŞerafeddinemiran’ıserbestbırakmışveHuzistanhâkimitayinetmişti.AncakArslanşah’ınvefatıveyerineAta-beyCihanPehlivantarafındanTuğrul’unsultantayinedilmesi,Huzistan’dayaşayanMe-likMuhammed’indehadiseleriniçineçekilmesinesebepoldu(El-Hüseyni,1943,s.119).İbü’l-Esir’egöreyaşçaArslanşah’tanbüyükolanMuhammedtahtiddiasıileortayaçıkarakhicri572(1176/77)yılındael-Bendecin’ehücumetmişveburadabüyüktahribatasebepolmuştu.BuhaberBağdat’aulaştığızamanhalifeninemriylevezirAdudeddinbirorduha-zırlayıponunüzerineyürüdü.HilleveVasıt’ınemirleriDaşTeginileGuzoğludaaskerleri-nihazırlayıponunyanındayeraldılar.MelikMuhammedüzerinegelenordununhaberinialdıktansonrageriçekildi.YanındaAvşarlardanbirçokaskerdebulunuyordu.Mart1117yılındaikitarafarasındaşiddetlibirsavaşmeydanageldi(İbnü’l-Esîr,1987,s.352).Bumalumatlarıverenİbnü’l-Esir,savaşınteferruatıhakkındabirbilgivermemektedir.

Ancakkonununetraflıcaanlaşılmasındael-Hüseyni’ninvermişolduğubilgilerbizimiçindahadoyurucudur.Onagöre,SultanArslanşah’ınöldüğünüöğrenenMelikMuham-medkendiatabeyiveHuzistanordularınınkomutanıŞerafeddinEmiranİbnŞumle’yemü-racaatedipIraküstünehücumetmesiniveonutahtaçıkarmasınıistedi.AncakAtabeyŞe-rafeddinonaşöylecevapverdi:“BentekbaşımaAtabeyPehlivanilebaşaçıkamam.Dahaöncebabamkermaşin’deonunlasavaştımağlupvemünkesiroldu.Şuandaonunyanında50.000kişilikAzerbaycan,IrakveArranaskerleribulunuyor.SentekbaşınaIsfahan’agit.SultanınemirleriseniseninIsfahan’ageldiğiniişitirlersebelkidesanakatılırlar.Bendeozamanemrimdekiorduylaseninyardımınagelirim”.OnuntavsiyesinidinleyenMelikMu-hammedIsfahan’agitti.Buradakidevletümerasıonabüyükhürmetgösterdilervekendi-lerinesultanseçtiler.kavşudb.kaymazbaştaolmaküzerebirçokemirdeonunhizmetinegirdi.BunuduyanAtabeyCihanPehlivan5güniçerisindesüratleHemedan’danIsfahan’agelipMuhammed’inordusunasaldırdı.Muhammed’inbirlikleridağılarakkaçmayabaş-ladı.Muhammed’inkendisiise,Huzistan’agittiveAtabegŞerefeddinEmiran’dansığınaktalebindebulundu.AtabegCihanPehlivan’msaldırısınauğrayabileceğindenendişeduyanAtabeyŞerafeddinEmiran’ıniseMelikMuhammed’insığınmatalebinigeriçevirdi.Buha-berüzerineMelikMuhammeddeVasıttaraflarınagitmekzorundakaldı(Ayan,1998,s.241;Hüseynî,1943,ss.284-285;Sümer,1992,s.203;Merçil,1982,s.50;Bünyadov,2007,s68).SavaştayenilenSelçukluŞehzadesiMuhammed,Huzistan’dabarınakbulamayınca,önceVasıt,sonraiseŞiraztaraflarınailticaetmiştir.Şiraz’daFarsAtabeğiZengitarafındanyakalanıpAtabeyCihanPehlivan’agönderilmiştir.AtabeyCihanPehlivaniseonuSercihankalesi’nehapsetmiştir(Bünyadov,2007,s.68-69).

Olaylardan edindiğimiz malumat bize gösteriyor ki, Huzistandaki Avşar atabeyli-ğiAzerbaycanatabeyliğininvassalıidi.Zira,AtabeyŞerafeddinEmirandaAtabeyCihanPehlivan’atabiolmuştu.572(1177)yılındaAtabeyŞerafeddinEmiranileAtabeyCihanPehlivanarasındadostluk ilişkilerinin tesisedildiğigörülmektedir.Bu ilişkilerigeliştir-


mekamacıylaAtabeyCihanPehlivan’ınHuzistanEmirinebirahitnamegönderdiğiniifadeetmekgerekir.SözüedilenahitnamedeEmiranb.AydoğduileoğullarıvekardeşlerineçokiyiduygularbeslediğiniifadeedenAtabeyCihanPehlivan,onlarıdostolaraktanıdığınıveonlarınmüttefiklerinemüttefik,düşmanlarınaisedüşmanolacağınıbelirtmişti.BunaekolarakŞumle’nintorunlarınınHuzistanveI.uristan’dasahipolduklarıtopraklarilekalelerüzerindekihakvehukuklarınıtanıdığınıifadeetmişvebugibikonularatitizlikledikkatedeceğinivaatetmişti(Şükürov,2009,s.13).AzerbaycanAtabeyi’ninbuahitnamesi,birnevidöneminsiyasalkonjonktürünübelirleyenönemlibirolaydı.ÇünküHuzistanEmiribuahitnameyemukabeleolarakAtabeyCihanPehlivan’abağlılığıkabuletmişti.BuitaatdurumundandolayıHuzistanEmirliğikısabirsüreboyuncaAbbasilertarafındanrahat-sız edilmedi. AncakAtabeyCihanPehlivan’ınÖlümünü izleyen tarihte (582/1186) sözkonusudurumdadeğişiklikmeydanageldiveHuzistanEmirliğihimayedenyoksunkaldı(Şükürov,2009,s.13).

HuzistanEmirliğininŞerafeddinEmiran’dansonrakitarihiyleilgilibilgilerçokazdır.BilinenlerdenhareketleŞerefüddinEmıran’dansonraemirliğinyönetimişlerininMuzaf-feıüddinSü-Sıyan’ınelindetoplandığısöylenebilir(Sümer,1992,s.203).BuAvşarEmi-rininölümünü izleyen tarihteemirinoğullarıarasında tahtkavgaları çıktı (590/1194).SözkonusukavgalarsırasındaoğullardanbirisiAbbasiHalifesinasırLi-dinillah(1180-1225)’tan yardım talebinde bulundu. Talebi değerlendiren Abbasi Halifesi ise hemenhareketegeçtiveveziriİbnü’l-kassab’ıHuzistan’ızaptetmeişiilegörevlendirdi.İyiteç-hizedilmişbirorduileHuzistan’asaldıranİbnü’l-kassab,başkentTuster(Şuşter)baştaolmaküzereotuzunüzerindekaleyizaptetti(591/1195)(Şükürov,2009,s.13).Böylece;yaklaşıkkırkyılboyuncaAvşarEmirlerininkontrollerialtındakibölgelerAbbasiDevle-ti‘ninsınırlarınadâhiledilmişoldu.Şumle’nintorunlarıiseVezirİbnü’l-kassabtarafındanesiredilerekBağdad’agötürüldüler.BukişilerardakalanömürleriniBağdad’dakendi-lerinetahsisedilenevlerdegözhapsindegeçirdiler.TümbuönlemlererağmenHuzistanEmirliğinin ilgasındansonraki süreçteŞumle’nin soyundanolanbazıkişilerinbirtakımsiyasiolaylarakarıştıklarıgörülmektedir.OnlardannasrüddinisimlibirisiSalgurlularınhizmetinegirdiğiifadeedilmelidir.SalgurluAtabeğiSa’d’ınhizmetindeolanbuAvşarBeyi,Salgurluordusununbaşındakırmantaraflarınabaşarılıbirseferdüzenlediğibilinmekte-dir(602/1206)(Sümer,1989,s.122).AncaknasrüddinBey’insonrakifaaliyetleriyleilgilifazlabilgisahibideğiliz.

Böylece, 1136 yılından itibaren tarih sahnesine çıkanHuzistanAtabeyleri Avşarlar1195yılında,yani60yıllıkfaaliyetlerindensonraortadankaldırılmıştır.Huzistanhava-lisinehükmedenAvşarEmirlerindenbazılarınınsikkedarpettirdikleritespitedilmiştir(Sümer,1989,s.122).BunaekolarakŞumleileahfadınınHuzistanhavalisinde30civarın-dakaleyehükümettiklerideifadeedilmelidir.BukalelerdenbazılarınıŞumle,birtanesiniyeğeniŞenkaoğlu,diğerleriniiseahfadıyaptırmıştır(Şükürov,2009,s.14).

SONUÇXII. ve XIII. yüzyıllarda Azerbaycan ve İran toprakları üzerinde kurulan küçük

AtabeyliklerintamamınayakınıBüyükSelçukluİmparatorluğunundağılmasındansonraortayaçıkanatabeyliklerdir.BunlarınAzerbaycanveİransiyasitarihindeönemlirolleroynadıklarınıgörmekteyiz.ÖzelliklekendileriatabeyolarakgörevlendirilmediklerihaldebirçoğununIrakSelçuklusultanlarınıçocuklarınısaraylarındatutarakkendilerinizorlaatabey ilan ettirdikleri görülmektedir. Aslında bu atabeyliklerin birbirleriyle, AbbasiHalifeleriyle ve özellikle de Irak Selçuklu sulatanlarıyla girmiş oldukları mücadelelerbölgedesiyasi,sosyalveekonomikistikrarınzaafauğramasınadanedenolmuştur.Diğertaraftan Selçuklu atabeyleri gibi hâkimoldukları eyaletlerdeveülkelerdemedeniyetininkişafına,ülkeniniktisadi,mimariveeğitimalandayapmışolduklarıhizmetlerebüyükihtimam gösteren Yezd Atabeyleri arkalarındamaddi vemanevi bakımdan büyük bir


hazine bırakıp tarih sayfalarındaki yerlerini de almışlardır. Geride bırakmış olduklarıeserlerhalengünümüzdeYezd’dekendinigöstermesibakımındanoldukçaönemlidir.

KAYNAKÇA1. Abad,G.M.,(2015).Tarihî ve Sosyo-Kültürel Yönleriyle Bir İlhanlı Başkenti: Meraga,

Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,Ankara.

2. AHMEDb.Mahmûd,(1977).Selçuk-nâme Cilt I,(Haz.E.Merçil),Tercüman1001Te-melEser,İstanbul.

3. AHMEDb.Mahmûd, (1978).Selçuk-Nâme, Cilt II, (Haz.ErdoğanMerçil),Tercüman1001TemelEser,İstanbul.

4. AHVİZİ, SeyyitMuhammedAli İmâm, (1379).Târih-i Huzistân, EncümeniAsarveMefâhr-iFerhengiBasımevi,Tahran.

5. ALPTEkİn,C.,(1991).“Atabey”,TürkiyeDiyanetVakfıİslamAnsiklopedisi,(CiltIV,s.38-40),İstanbul,

6. AnDREASVAn, (1937). Türk Fütuhatı Tarihi (889-1269), (Çev. H. D. Andreasvan),TSD, (Cilt I,s.652–657),MillîMecmuaBasimevi,İstanbul.

7. AYAn,E.,(1998).Horasan ve çevresindeki Oğuz Boyları(1157-1220),YayınlanmamışDoktoraTezi,MarmaraÜniversitesi/TürkiyatAraştırmalarıEnstitüsü,İstanbul.

8. AYAn,E., (2007),Büyük Selçuklu İmparatorluğunda Oğuz İsyanı,kitabeviYayınları,İstanbul.

9. AYAn,E.,(2007).“Merâga Atabeği Arslan Aba Hasbeg”,karadenizAraştırmaları,Cilt13,Sayı13,Trabzon,ss.133-146

10. AYAn,E., (2008). “Irak Selçuklu Sultanlarının Evlilikleri”, SAÜFenEdebiyatDergisi,SakaryaÜniversitesiYayını,Cilt10,Sayı1,Sakarya,ss.151165.

11. AYAn,E.,(2009).“Meraga Atabeyi Aksungur (I.) el-Ahmedili”,HistoryStudiesVolume1/1,Ankara,s.162-163.

12. AYAn,E.,(2009).“Selçuklu-Kıpçak İlişkileri”,SAÜFenEdebiyatDergisi,SakaryaÜni-versitesiYayını,Sakarya,s.112-125.

13. AYAn, E., (2011). “Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun Dağılma Sürecinde Huzistan Avşarları”, UluslararasıSosyal AraştırmalarDergisi,Cilt:4Sayı:18,Sinop, ss.183-195.

14. AYAn, E., (2011). “Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun Dağılma Sürecinde Huzistan Avşarları”,UluslararasıSosyalAraştırmalarDergisiTheJournalofInternationalSoci-alResearchCilt:4Sayı:18Volume:4Issue:ss.183-195.

15. BEDİRHAn, Y.- ATÇEkEn, Z., (2015). Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi, Eğitimyayınevi,konya.

16. BİÇER, B., (Mart 2014), “İslâm Coğrafyacılarının Eserlerinde kürtler HakkındakiRivayetler(9.13.Yüzyıl)”,TarihOkuluDergisi(TOD)JournalofHistorySchool(JOHS)SayıXVII,İzmir,ss.165-187.

17. BOSWORTH,C.E.(2005).Doğuştan Günümüze İslam Devletleri: Devletler, Prenslikler, Hanedanlıklar Kronolojik Soykütüğü,Çev.H.Canlı,kaknüsYayınları,İstanbul.

18. BÜnYADOV,Z., (2007).Azerbaycan Atabeyleri Dövleti,1136-1225-Ci İllər,Tercüme,CahangirQehremanov,Şərq-QərbYayınevi,Bakı.

19. C’AFERÎ,Ca’ferb.Muhammedb.HasanC’aferî, (1338).Tarih-i Yezd,nşr. İracAfşar,Tahran.


20. ÇETİn,S.,(2013).Yâkût el-Hamevî’nin Mu‘cemü’l-Büldân Adlı Eserinde Kürtler,Yayım-lanmamışYüksekLisansTezi,DicleÜniversitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü,Diyarba-kır.

21. DEGUİGnES, JosephDe, (2018).Hunların, Türklerin, Moğolların ve Daha Sair Garbî Tatarların Târih-i Umûmîsi,CiltII,Türkçetrc.HüseyinCahid,YayınaHazırlayan,Hü-seyinkılıç,ÖtükenYayınları,İstanbul.

22. Divanü Lügat-it-Türk Dizini,(1972).Haz.A.Caferoğlu,Ankara.23. EBÛ’L-FİDÂ,(Tarihsiz).el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer,CiltIII,Daru`l-Ma’rife,Beyrut.24. EbulgaziBahadırHan,(1996).Şecere-i Terâkime,Haz.ZuhalkarcıÖlmez,SimurgYa-

yınları,Ankara.25. EBÜ’L-FİDÂ,(1840).Takvimü’l-Büldân,nşr.M.LeBaronMacGuckınDeSlane,Paris,26. ELÇİBEY,Ebülfez,(2012).“IX. Yüzyılda Azerbaycan Halkının Özgürlük Mücadelesi ve

Abbasiler Hilafetinin Tenezzülündeki Rolü”,Çev.Muhammedkemaloğlu,GümüşhaneÜniversitesiSosyalBilimlerElektronikDergisi,Sayı6,Gümüşhane,Haziran. ss.104-120.

27. el-MUSEVÎ,SemseddînMuhammed,(Tarihsiz).Esahhü’t-Tevârîh,TurhanHaticeSul-tankütüphanesino:224,vr.316b.

28. en-NAHCİVÂNÎ, Hindûşâh b.Sencerb.Abdullah,(1344).Tecâribü›s-selef der tevârih-i hulefâ ve vüzerâ-i îşân,nşr.Abbâsİkbâl,Matbaa-iFerdin,Tahran.

29. en-NÜVEYRÎ, Şihabeddin Ahmed en-Nüveyrî, (1985/1405). Nihâyetü’l-Ereb fiFünûni›l-Edeb,en-nahdatü’l-Mısriyyeti’l-Amme,kahire.

30. er-RÂVENDÎ, Ebû Bekr necmüddîn Muhammed b. Alî b. Süleymân, (1960). Râha-tu’s-SudûrveÂyeti›s-SûrûrTerc.A.Ates,Ankara.

31. ez-ZÂHİRÎ, (1413/1992).Ebu’l-MehâsinCemâleddînYûsufb.Tagrîberdîel-Atâbekîel-Yasbuğavî (Basbuğavî),en-Nücumu’z-Zahire fi Müluki Mısır ve’l-Kahire,nşr.Mu-hammedHüseyinŞemseddin,Beyrut.

32. ez-ZEHEBÎ,Muhammedb.Ahmedb.Osman, (1404/1984).Sîret-ü Alâmü’n-Nübelâ,nşr.BessârAvvâdMarûf-MuhyîHelâlSerhân,Beyrut.

33. FarukSümer,“İran’dayaşayanTürkoymaklarI”,Türkkültürü,TürkkültürüAraştır-malarEnstitüsü,Yıl:10,S.120Ankara1972.

34. GAFFARİ,kadıAhmed,(1342).Tarih-i Cihan-ara,nşr.Hasannuraki,Tahran.35. GÜnER,Ahmet,(2006).“Müsafiriler”,DİA,Cilt32,İstanbul,ss.68-70.36. HÂn,MuhammedTakî,(1366).Coğrafyâ-i Târîhî-i Şehrhâ-i İran,Tahran.37. HASAn,İbrahimHasan,(1986).İslamTarihi,CiltV,Çev.İ.Yiğit,İstanbul.38. HOnDMÎR, (1353).Târîh-i Habîbü’s-siyer fî Ahbâri’t-beşer, Cilt II, nşr.,Muhammed

DebîrSiyâkî,Tahran.39. Hondmîr,Hulâsâtü’l-ahbâr,Ayasofyakütüphanesino:3190,vr.331a.40. HOUTSMA,M.Th.(1987).“Mahmûd b. Muhammed b. Meliksah”, İA,VII, İstanbul,s.

170-175.41. İBn BATUTA, Ebu Abdullah Muhammed İbn Batuta Tanci, (2016). İbn Batuta

Seyahatnamesi, Yapıkredikültür SanatYayıncılıkTicaret ve SanayiA.Ş. Yayınları,İstanbul.

42. İBnkESİR,(1995).el-Bidâye ve’n-Nihâye,CiltXII, Çev.M.keskin,BüyükİslâmTarihi, Çağrı Yayınları, İstanbul.


43. ÎBnUL-ESİR,(1987).el-Kimil fi’t-Târih,CiltX,Çev.A.Özaydrn.A.Ağırakça,BaharYa-yınları,İstanbul.

44. İBnÜ’L-ADÎM, (1989).Biyografilerle Selçukılu Tarihi Bugyetü’t-taleb fî Tarihi Haleb (Seçmeler),Çeviri,notlarveaçıklamalarA.Sevim,TTk.Yayınevi,Ankara.

45. İBnÜ’L-CEVZİ,Ebü`l-FerecCemaleddinAbdurrahmanb.Alib.el-Cevzi,(1992-1995).el-Muntazam fi Tarihü’l- Mülük ve’l-ümem,CiltXVII,nşr.Muhammedb.Ata-MustafaA.Ata,DâruSadır,Beyrut.

46. İbnü›l-Fuvatî,(1962).Ebû’l-FazlAbdurrezzâkbinAhmedel-Şeybânîel-Bağdâdî,Tel-hîs Mecmâ el-ÂdâbfîMûcemel-Elkâb,CiltI-IV,IV/2,TahkikMustafaCevat,Dımaşk.

47. kAFESOĞLU,İ.,(1992).Harezmşahlar Devleti Tarihi,Ankara.48. kAPLAn,M.,(2002).“Oğuz Kağan-Oğuz Han Destanı”,Tûrkler,C.III,Ankara,ss.920-

934.49. kASRAVİ,Ahmetkasravi, (1976).Azeri ya Zaban-i Bastan Azerbaycan, nşrvePaxş

kitab-iCar,Tahran.50. kAYA,A.M.,(2004).Avşar Türkmenleri,GeçitYayınları,kayseri.51. kAYHAn,H.,(2015).“Meraga Atabeyleri Aksungurlular(1116-1209)”,YeniTürkiye,

kafkaslarÖzelSayısı-II,Yıl21Sayı72,AnkaraTemmuz-Aralık,s.314-320.52. kAYHAn,H., (2017). “Azerbaycan Atabeyleri İldenizlilerin Yıkılışı”,TarihveGelecek

Dergisi,Cilt3,Sayı1,Muş.53. kAYMAZ,n.,(1964).“Anadolu Selçuklu Devletinin İnhitatında İdare Makanizmasının

Rolü I”,AnkaraÜniv.D.T. C. FakültesiTarihAraştırmalarıDergisi, Cilt II, Sayı 2-3,Ankara,ss.91-157.

54. kAYMAZ,n.,(2007).PervaneSüleyman,TTk.Ankara.55. kAZVİnİ,HamdullahMüstevfî,(1336).Nüzhetü’l Kulub,Yayınlayan,MuhammedDe-

birsiyaki,Tahran.56. kAZVİnÎ, Kadı AhmedGaffarî,(1342hş). Târîh-iCihân-arâ,nşr.Hasannurakî,Tahran.57. kAZVÎnÎ; HamdullâhMüstevfî-i kazvînî, (1913). Târîh-İ Güzide, nşr. E. G. Brown,

London.58. kESREVİ,A.,(2535).Şehriyaran-ıGumnâm,Tahran.59. kIRZIOĞLU,F.,(1992).Yukarı-Kür ve ÇoruhBoylarında Kapçaklar, Ankara.60. KİRMANİ, Efdaleddin EbuHamidAhmedb.Hamid Kirmani,(1363).Selçukiyân u Guz

der Kirman,Tah.MirzaMuhammedİbrahimHabisî,Tahran.61. kÖPRÜLÜ,M.F.,(1987).“Ata”,İ.A.,CiltI,Eskişehir,ss.20-25.62. kÖYMEn,M.A.,(1947).“Büyük Selçuklular İmparatorluğunda Oğuz İsyanları”,A.Ü.D.

T.C.F.Dergisi,CiltV,Sayı2,Ankara,ss.159-186.63. kÖYMEn,M. A., (1989).Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi Cilt: I Kuruluş Devri,

TTk.Ankara.64. kÖYMEn,M. A., (1991).Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi: İkinci İmparatorluk

Devri,CiltV.TürkTarihkurumuYayınları,Ankara.65. kURTULUŞ,R.,(2003).“Luristan”,DİA.,Cilt27,TürkiyeDiyanetVakfıYayınları,İstan-

bul,ss.227-228.66. kÜÇÜkBEkİR,E.,(1Temmuz/July2017).“Küçük Luristan Atabeyliğinde Kadın Bir Hü-

kümdar: Devlet Hatun”,UluslararasıStratejikveSosyalAraştırmalarDergisi(SSAD)International JournalofStrategicandSocialResearches,Sayı/Issue:1Cilt/Volume:Burdur, ss.16-23..


67. MEHMEDOV,İ.,(2009).Türk Kafkası’nda Siyasi ve Etnik Yapı Eski Çağlardan Günümü-ze Azerbaycan Tarihi,Ötükenneşriyat,İstanbul.

68. MERÇİL,E.-SEVİM,A.,(2014).Selçuklu Devletleri Tarihi: Siyaset, Teşkilat ve Kültür,TürkTarihkurumuYayınevi,Ankara.

69. MERÇİL,E.,(1982).“Yezd Atabeyleri”,İstanbulÜniversitesiEdebiyatFakültesiTarihEnstitüsüDergisi,Prof.TayyipGökbilginHatıraSayısı,Sayı12,Yıl1981-1982,İstan-bul.

70. MERÇİL,E.,(1989).Kirman Selçukluları,TürkTarihkurumuYayınevi,Ankara.71. MERÇİL,E.,(1991).Fars Atabeyleri Salgurlular,TürkTarihkurumuYayınları,Ankara.72. MERÇİL,E.,(2009).“Salgurlular”,DİA,cilt36,İstanbul,ss.29-31.73. MİnORSkY,V.,(1987),“Şulistan”,İA.CiltXII,İstanbul,,s.5380-583.74. MİnORSkY,V.,(1987).“Lur-ı Büzürk”,İA.CiltVII,İstanbul,s.73-74.75. MİnORSkY,V.,(1987).“Luristan”,İ.A.,Cilt7,MilliEğitimBasımevi,İstanbul,s.77-79.76. MİRHÂnD,MuhammedbinHâvendşâhbinMahmud,(2015).Ravzatu’s-Safâ fi Sire-

tü’l-Enbiyâ ve’l-Mülük ve’l-Hulefâ,(Tabaka-iSelçukiye,Tercümevenotlar,ErkanGök-su,TürkTarihkurumuyayınları,Ankara.

77. MİRHOnD,(1339).Tarih-i Ravza- tu’s-Safâ,CiltVI, Tahran.78. MO’İn,Muhammed, (1996).Farhang-i Farsi (Orta), 9.Baskı, Cilt 3, Çaphane-yi Si-

perhr,Tahran.79. naşırİbnAliEl-Hüseyni,(1943).Ahbârü’d-devleti’s- Selçukiyye,Trc.n.Lugal,Türk

TarihkurumuBasımevi,Ankara.80. nATAnZÎ,Mu’ine’d-dinnatanzî, (1336).Müntehebat Tevarih-i Mu’ininşr. J.Auben,

Tahran.81. nESEVİ,Muhammedb.Ahmednesevi,(1952).Siyretü’s-Sultan Celaleddin Mengüber-

ti,nşr.A.Hamdi,kahire.82. nESİROV,E.,(2012).“XII-XVI. Yüzyıllarda Yaşamış Azerbaycanlı Bazı Devlet Adamları,

Bürokratlar ve Siyaset Bilimciler”,SelçukÜniversitesiTürkiyatAraştırmalarıDergisi,Sayı:31,konya,ss.255-271.

83. nÎŞÂBÛRÎ,Zahîreddîn,(1332).Selçûknâme,nşr.İrecAfsar,Tahran.84. ÖDEn,k.,(1982).Azerbaycan,BogaziçiYayınları,İstanbul.85. ÖnGÜL,A.,(2014).Selçuklular Tarihi I Büyük Selçuklular, Irak, Kirman ve Suriye Sel-

çukluları,ÇamlıcaYayınları,İstanbul.86. ÖZAYDIn,A.,(1988).Ahmedililer,DİA,CiltII,İstanbul,s.168-169.87. ÖZAYDIn,A.,(1990).Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi(498-511/1105-

1118),Ankara.88. ÖZAYDIn,A.,(2009).“Sencer”,DİA,XXXVI,İstanbul,ss.508-510.89. ÖZGÜDEnLİ,O.G.,(2004).“Meraga”,DİA,Cilt29,TürkiyeDiyanetVakfıYayınevi,İs-

tanbul,s.162-163.90. SEBÂnkÂREÎ,(1363).Mecmaü’l-ensâb,Tahran.91. SERTEL,M.Z.,(1917).“Kürtlere Dair Tedkikat – II”,İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fa-

kültesi Sosyoloji Dergisi,Cilt1,Sayı6,İstanbul,s.264–277.92. SEVİM,A.,(1967).“Tarihi Meyyafarikin ve Amid’in Mervanlılar Bölümü”,VI.TürkTa-

rihkongresi,Bildiriler,Ankara.


93. SIBTİbnu’l-Cevzî,(1951-1952).Mir’atu’z-Zeman fi Târihil-Ay ân,Cilt2,Haydarabad.94. Sıbtİbnu’l-CevziŞemseddinEbu’l-MuzafferYusufb.kızoğlu,(1968).Mir’atu’z-Zeman

fi Târihu’l- A’yan, Haz.AliSevim, TTk.Yayınevi,Ankara.95. SIBTİBnÜ’L-CEVZÎ,(2011).Mir’âtu’z-Zamân fî Târihi’l-Âyan,nşr.A.Sevim,TürkTarih

kurumuYayınları,Ankara.96. SUPULER,B.,(1987).İranMoğolları,Siyaset,İdarevekültürİlhanlılarDevri(1220-

1350),Çev.Cemalköprülü),TürkTarihkurumuBasımevi,Ankara.97. SÜMER,F.,(1989).“Aksungur el-Ahmedîlî”,DİA,CiltII,İstanbul,s.296-297.98. SÜMER, F., (1992). Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri-Boy Teşkilatı-Destanları, Türk

DünyasıAraştırmalarıVakfı,İstanbul.99. SÜMER,Faruk,(1999).Safevi Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türkleri-

nin Rolü,TürkTarihkurumuYayınevi,Ankara.100.ŞEBÂnkÂREÎ,(1363).Mecmâü’l-ensâb,Tah.MîrHâşimMuhaddis,Tahran.101.ŞERİFLİ,Memmedali, (1978). IX. Asrın İkinci Yarısı-XI. Asırlarda Azerbaycan Feodal

Devletleri,Bakü.102.ŞÜkÜROV,Qıyas,(2009).“Huzistan Avşarları”,TarihDergisi,İstanbul,ss.1-15.103.Tarih-iÂl-iMuzaffer,(1347).nşr.HüseyinguluSetude,Tahran.104.TEBRİZİ,kesrevî-iTebrizî,(1307-1308).Şehr-iYârân-ıGumnâm,3cild,Tahran.105.TOGAn,A.Z.V.,(1982).Oğuz Destanı, Reşideddin Oğuznamesi,TercümeveTahlili,2.

Baskı,Enderunkitabevi,İstanbul.106.TUFAnTOZ, A., (2013).Büyük Selçuklu Tarihi, T.C. Anadolu Üniversitesi Yayını no:

2357,AçıkoğretimFakültesiYayınıno:1354,Eskişehir.107.TURAn,R., (1995).Türkiye Selçuklularında Hükümet Mekanizması,MilliEğitimBa-

kanlığıYayınları,İstanbul.108.TURAn,O.,(2015).Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti,Ötükenneşriyat,İs-

tanbul.109.USLU,R.(1998).“Huzistan”,DİA,Cilt18,İstanbul,s.436-439.110.UZUn,E.,(2002).“İranAvşarları”,Türkler,CiltXX.Ankara,s.1114-1123.111.VASSAF,ŞihabeddînAbdullahb.FazlullahŞiraziVassaf,(1346).Tahrir-i Târih-i Vassâf,

nşr.AbdülmuhammedAyeti,Bunyad-iFerhengiİran.Tahran.112.VEZÎRÎ,AhmedAliHan,(1364).Târîhî Kirmân,neşr.Bâstânî-iPârîzî-Muhammedİb-

rahim,Tahran.113.VIRTABET,V.,(2003).Anonim Gürcü Vekayinâmesi, Gürcistan Tarihi (Eski Çağlardan

1212 Yılına Kadar), Çev.H.D.Andreasvan,TürkTarihkurumuYayınevi,Ankara.114.YEZDÎ,Hasan-ı,(Tarihsiz).Câmi‘ü’t-Tevârîh-i Hasenî,Fatihkütüphanesi4307,vr.218.115.YİnAnÇ,M.H.,(1965).“Arslan-Şâh”,İslâmAnsiklopedisi,CiltI,MilliEğitimBasımevi,

İstanbul,ss.610-615.116.YUVALI, A., (1998). “Hülâgü, İlhanlı Devleti’nin Kurucusu ve ilk Hükümdarı (1256-

1265)”,DİA,Cilt18,İstanbul,ss.473-475.117.ZEHEBÎ,(1404/1984).Sîret-ü Alâmü’n-nübelâ,CiltXXI,nşr.BessârAvvâdMarûf-Muh-

yîHelâlSerhân),Beyrut.118.ZERYAB,A.,(1927).“Aksungur el-Ahmedîlî”,(Dâiretü’lMaârif-îBüzürg-iİslâmî),C.I,

İstanbul,s.494.119.ZETTERSTEEn,V.,(1976).“Mezyediler”,İA.CiltVIII,MilliEğitimBasımevi,İstanbul,

s.208-209.