SOSYAL HİZMET UYGULAMALARINDA ETİK KARAR … · Toplum ve Sosyal Hizmet Cilt 22, Sayı 2, Ekim 2011 150 kurumsal değerler arasında denge sağlama görevi olan sosyal hizmet uz-manın,

Gökçearslan Çifçi ve Gönen

149

SOSYAL HİZMET UYGULAMALARINDA ETİK KARAR VERME SÜRECİ

Ethical Decision Making Process in Social Work Practices

Elif GÖKÇEARSLAN ÇİFÇİ*Emine GÖNEN**

*Yrd. Doç. Dr., Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Sosyal Hizmet Bölümü

** Prof. Dr., Ankara ÜniversitesiSağlık Bilimleri Fakültesi Sosyal Hizmet Bölümü

ÖZETSosyal hizmet uzmanları, mesleki değer ve yükümlülükleri arasındaki çatışmalardan doğan ikilemlerle mesleki müdahaleleri sü-resince sürekli karşılaşmaktadırlar. Bu ça-tışmalara çözüm getirmek amacıyla sosyal hizmet uzmanları, müracaatçıları için etik kararlar vermeye çalışmaktadırlar. Bu çalış-mada sosyal hizmet uzmanlarının etik karar verme süreçleri hakkında bilgi verilirken ön-celikle etik, sosyal hizmet etiği, sosyal hizmet değerleri, sosyal hizmette etik ikilemler, etik karar verme ilkeleri ve etik karar verme mo-delleri tartışılmıştır.

Anahtar Sözcükler: Sosyal hizmet, etik, etik ikilemler, etik karar verme

ABSTRACT Social workers continuously encounter di-lemmas arising from the conflicts between their professional values and responsibili-ties during their professional intervention. Social workers strive to make ethical deci-sions for their clients aiming to resolve these conflicts. In this study, whilst providing in-formation regarding social workers’ ethical decision making processes, primarily ethics, social work ethics, social work values, ethi-cal dilemmas in social work, ethical decision making principles, and ethical decision mak-ing models will be discussed.

Key Words: Social work, ethics, ethical dilemmas, ethical decision making

GİRİŞ

Sosyal hizmet mesleğinin en önemli amacı yoksulluk içinde yaşayan, ezilen ve incinebilir durumdaki insanları güç-lendirmek, iyilik halini artırmak ve tüm insanların temel ihtiyaçlarının karşılan-masında onlara yardım etmektir.

Sosyal hizmet uzmanları, müracaat-çıları adına sosyal değişim ve sosyal adaleti artırmaya çalışır. Müracaatçı, bireyler, aileler, gruplar, organizasyon-lar ve toplumu kapsamaktadır. Sosyal hizmet uzmanı yoksulluk, ayrımcılık, baskı ve sosyal adaletsizliklerin diğer formlarını sonlandırmaya çalışır, kültü-rel ve etik ayrımcılık konusunda duyar-lıdır (Reamer, 2006:6–7).

Mesleki sorumlulukları gereği insanla-rın refahını geliştirmeye çalışan sos-yal hizmet uzmanları, mesleki uygula-malar sırasında pek çok etik ikilemle karşılaşmaktadırlar. Bireysel, mesleki,

Derleme

Toplum ve Sosyal Hizmet Cilt 22, Sayı 2, Ekim 2011

150

kurumsal değerler arasında denge sağlama görevi olan sosyal hizmet uz-manın, karşılaştığı etik ikilemlerin çö-zümü için etik kararlar vermesi bekle-nir. Uygulamalar sırasında mesleğin etik standart ve sorumluluklarını kabul eden ve uygulayan sosyal hizmet uz-manları, etik karar verme sürecinde de bu standart ve sorumlulukları kendisi-ne rehber olarak alır. Ancak etik reh-berin yeterli olmadığı durumlar da or-taya çıkmaktadır. Bu çalışmada sosyal hizmet mesleği için son derece önem-li olan etik karar verme süreçleri ve etik karar verme modelleri tartışılmıştır.

ETİK KAVRAMI VE SOSYAL HİZMET

Etik terimi Yunanca ethos yani “töre” sözcüğünden türemiştir. Felsefenin dört ana dalından biridir. Yanlışı doğrudan ayırabilmek amacıyla ahlâk kavramının doğasını anlamaya çalışır. Etiğin batı geleneği, zaman zaman “ahlâk felsefe-si” olarak da kabul görmektedir (Banks, 2006). Ayrıca Türkçede etik sözcüğü, ahlak sözcüğü ve ahlak felsefesi ile eş anlamlı olarak da kullanılmaktadır.

Etik kavramının bir diğer kullanımı ise ‘doğru’ veya ‘yanlış’ ile ‘iyi’ veya ‘kötü’ olarak varsayılan şeylerle ilgili, insan davranışlarını şekillendiren standartlar ve kurallar bütünüdür (Banks, 2006: 5).

Etik, ahlaki seçimleri yansıtan bir disip-lindir. Felsefenin bir dalı olan bu disipli-nin, kendi içeriği, yöntembilimi ve lite-ratürü (insan karakterinde, sistematik, formel ve hayati öneme sahip yanlışlık-lar ve doğruluklarla ilgili) vardır (Pelleg-rino, 1989:491; Akt: Guttmann, 2006:2).

Etik ve ahlak terimleri özdeş değildir. Ahlak, belirli bir toplumun değer yargı-ları, normları, ilkeler ve kurallar bütünü-dür. Ahlak görelidir, toplumdan topluma

değişebildiği gibi aynı toplum içindeki insanların benimsediği ahlak kuralla-rı arasında da farklılıklar vardır (Banks, 2006).

Bütün mesleklerde olduğu gibi sos-yal hizmet mesleğinde de etik değerler mesleki uygulamalardaki iyi ve kötüyü tanımlar. Etik değerler, mesleki uygu-lamaların nasıl olsa daha iyi olacağını ne durumlarda daha iyi olmayacağını tanımlamaktadır (Mavili Aktaş, 2008). Lowenberg ve Dolgoff (1996: 21), mes-leki değerlerle meslek etik ilişkisinde şöyle bir değerlendirme yapar: “Meslek değerleri ve meslek etiği birbiriyle iliş-kili olsa da aynı şey değildir. Mesleğin değerleri ve etiği birbiriyle uyumlu ol-malıdır. Bu iki unsur arasındaki yegâne fark; değerler mesleki uygulamalarla il-gili iyi ve arzu edileni tanımlarken, etik doğru ve yapılması gerekenleri anlatır. Değerler hangi düşüncelerin uygun ol-duğunu anlatırken, etik bu düşünceler-le ne yapılması gerektiğini ve bu dü-şüncelerin uygulamasının nasıl olaca-ğına işaret eder” (Mavili Aktaş, 2008).

Sosyal hizmet eğitiminde ve uygulama-sında, “sosyal hizmet felsefesi”, değer, tutum ve davranışların niteliğini belir-ler. Sosyal hizmet felsefesi, etik kural-lar, ilkeler ve standartlar olarak somut-laşır, bilgi birikiminin bütünleştirilmesine temel olurken uygulamaları yönlendirici bir işlev kazanır. Sosyal hizmet etiği, uy-gulamalara ortak yaklaşım, bakış açısı ve anlayış kazandırır. Sosyal hizmet eti-ği, mesleğin değerlerine dayanır. Mes-leki değerler, mesleki tutumları ve dav-ranışları belirler (Cılga, 2004: 72-74).

Mesleki kurallar olarak da tanımlanan etik kurallar bir mesleğin güvencesi-dir. Meslek bu yolla toplumun kendisi-ne olan güveninin devamlılığını sağlar.


151

Mesleğin böyle bir güvenceden yoksun olması, mesleğin tekliğini muhafaza et-mesini önler. Mesleğin ahlak kuralları açıktır, sistematiktir ve bağlayıcıdır. Bu kurallar müracaatçı, meslek elemanı ve meslektaşlar arasındaki ilişkinin nitelik-lerini tanımlar (Kut, 1988: 11-12). Sosyal hizmet mesleği insana hizmet eden bir meslek olması nedeniyle de etik kural-larının olması ve bu kuralların değerlen-dirilebilir olması son derece önemlidir.

Sosyal Hizmette Etik Konular

Sosyal hizmet uygulaması müracaatçı, toplum ve mesleğe ilişkin pek çok so-rumluluğa sahiptir ve ele aldığı konu-lar tüm toplumu ilgilendiren, çözümü ol-dukça zor konuları içermektedir.

Temelde sosyal hizmet uygulamaların-da en sık görülen etik konular dört baş-lık altında toplanabilir (Banks, 2006:13):• Bireylerin hakları ve refahına iliş-

kin konular: Müracaatçıların ken-di kararlarını alma ve seçim yapma haklarına karşılık, sosyal hizmet uz-manlarının da müracaatçılarının re-fahını artırma sorumlulukları vardır.

• Kamu refahına ilişkin konular: Mü-racaatçıların dışındaki grupların ilgi-leri ve haklarına karşılık; sosyal hiz-met uzmanlarının da topluma ve iş bulma kurumlarına karşı sorumlu-lukları vardır.

• Eşitlik, farklılık ve baskıya ilişkin ko-nular: Sosyal hizmet uzmanlarının, farklılıkları göz önüne alarak eşitli-ği sağlama; toplumda ve devlet po-litikalarında değişim için çalışma ve baskıya karşı mücadele etme so-rumlulukları vardır.

• Mesleki roller, ilişkiler ve sınırla-ra ilişkin konular: Sosyal hizmet uzmanlarının belirli bir duruma

(danışman, denetleyici, savunucu, değerlendirici, müttefik veya arka-daş) uygun rollere karar verme, po-litik yaşam, meslek ve bireyler ara-sındaki sınırlara ilişkin konuları göz önüne alma sorumlulukları vardır.

Yukarıdaki her bir kategori içerisindeki konular karmaşıktır ve kategoriler bir-biri içine geçmiştir. Çoğunlukla haklar, sorumluluklar ve ilgiler arasında ve bu kategoriler arasında çatışmalar vardır.

Sosyal Hizmet Mesleğinin Etik Değerleri

Sosyal hizmet mesleğinin temel değer-leri ve ilişkili ilkeleri 6 bölümden oluş-maktadır (Reamer, 2006: 251-255).

1. Değer: Hizmet

Etik İlke: Sosyal hizmet uzmanlarının öncelikli amacı sosyal problemleri olan ve ihtiyaç içerisindeki bireylere yardım etmektir.

Sosyal hizmet uzmanları;• kendi sorumluluk alanları içinde

olan hizmetleri geliştirirler,• sosyal problemi olan ve yardım ihti-

yacı duyan bireylere yardım etmek amacıyla, kendi bilgi, değer ve be-cerilerini kullanırlar.

2. Değer: Sosyal Adalet

Etik İlke: Sosyal hizmet uzmanları sos-yal adaletsizliklerle mücadele eder.

Sosyal hizmet uzmanları;• baskı gören ve incinebilir birey ve

grupların adına ya da onlarla birlik-te toplumsal değişmeyi sağlamak için çaba gösterirler,

• yoksulluk, işsizlik, ayrımcılık ve di-ğer sosyal adaletsizlikler konusunda sosyal değişimi hedeflemektedirler,


152

• etnik ve kültürel çeşitlilik ve bas-kı konusunda farkındalık artırmaya çalışırlar,

• bütün insanlar için fırsat eşitliği, or-tak katılım, ihtiyaç duyulan bilgiye ulaşma güvencesini sağlamaya ça-lışırlar.

3. Değer: Bireylerin Değer Yargıları ve Saygınlıkları

Etik İlke: Sosyal hizmet uzmanları, her insanın kendine özgü değer yargıları olduğuna ve bu nedenle saygı görmesi gerektiğine inanırlar.

Sosyal hizmet uzmanları;• her bireye, etnik ve kültürel farklılı-

ğını dikkate alarak saygılı bir şekil-de davranırlar,

• müracaatçıların, kendi kaderini be-lirlemeleri konusunda onları teşvik ederler,

• müracaatçıların kendi ihtiyaçlarını tanımlamalarını ve değişim için ka-pasitelerini artırılmalarını isterler.

4. Değer: İnsan İlişkilerinin Önemi

Etik İlke: Sosyal hizmet uzmanları in-san ilişkilerinin önemini kabul eder.

Sosyal hizmet uzmanları;• insanlar arasındaki ilişkilerin değişim

için önemli bir araç olduğunu bilirler,• yardım sürecinde pek çok birey ile

bağlantı kurarlar,• birey, aileler, sosyal gruplar, organi-

zasyonlar ve toplumun refahının ar-tırılmasını, sürdürülmesini ve insan-lar arasındaki ilişkilerin güçlenmesi-ni isterler.

5. Değer: Dürüstlük

Etik İlke: Sosyal hizmet uzmanları gü-venilir ve dürüst bir biçimde davranırlar.

Sosyal hizmet uzmanları;• mesleğin misyonunun, değerlerinin,

etik ilkelerinin, etik standartlarının daima farkındadırlar,

• bağlı oldukları kurumda etik davran-ma ve etik uygulamaları teşvik etme sorumluluğunu taşırlar.

6. Değer: Yeterlik

Etik İlke: Sosyal hizmet uzmanları mes-leki yeterliklerini uygulama alanların-da gösterirler ve mesleki uzmanlıkları-nı geliştirirler.

Sosyal hizmet uzmanları;• mesleki bilgi ve becerilerini artır-

mak ve uygulamaya aktarmak için çaba gösterirler,

• mesleğin bilgi temeline katkıda bu-lunmaya isteklidirler.

McGowan (1995; Akt: Dolgoff, Lowen-berg ve Harrington, 2005:17-18)’a göre mesleki değerler, sosyal hizmet uzman-larının uygulamalarında ve eylemlerin-de öncelikli bir öneme sahiptir ve sos-yal hizmet değerleri hakkında genel bir kabul vardır. Örneğin pek çok meslek elemanı sosyal hizmetin temel değerle-ri arasında yer alan, müracaatçı ile iş-birliği yapma, kendi kaderini belirleme ve gizlilik gibi değerleri kabul eder. An-cak çelişkiler, genellenen sosyal hiz-met değerlerinin alandaki uygulamala-rı sırasında ortaya çıkmaktadır. Sosyal hizmet uzmanları, uygulamada bu de-ğerlerin kullanılmasına ilişkin öncelikler ve hedeflerin belirlenmesi sırasında çe-lişkiler yaşayabilirler. Sosyal hizmet uz-manları, özellikle karar alma süreçlerin-de, bireysel ve mesleki değerleri ara-sında çelişki yaşayabilmektedir. “Yaşa-mın saygınlığı” değeri, bir sosyal hizmet uzmanın, bireysel değerleri ile mesle-ki değerlerinin örtüşmesi sonucunda


153

kürtaj olmayı isteyen bir müracaatçısı-nın isteğini desteklemesi şeklinde orta-ya çıkabilmekte iken kürtaja karşı olan bir diğer sosyal hizmet uzmanın, müra-caatçısının kürtaj olmayı istemesi duru-munda mesleki ve bireysel değerler de çatışmanın ortaya çıkması şeklinde be-lirebilir. Ancak etik ilkeler gereği sosyal hizmet uzmanının müracaatçısının ka-rarına saygı duyması beklenmektedir. Bu örnek bireysel değerler ile mesleki değerlerin, uygulamada karar vermeyi etkileyebileceğini göstermektedir.

SOSYAL HİZMETTE ETİK İKİLEMLER

Sosyal hizmet mesleği en temelde sos-yal adalet için çalışır. Sosyal adale-tin gerçekleşebilmesi amacıyla sosyal hizmet uzmanı, kendi uygulamasından başlayarak toplumun en küçük birimi-ne kadar bu ilkeyi gerçekleştirmeye ça-lışır. Bu bağlamda sosyal adaletin sağ-lanması sırasında pek çok etik ikilemle karşılaşılabilir. Ancak sosyal hizmet uz-manları mesleklerinin bir parçası ola-rak karar verme becerisini öğrenirler. Sosyal hizmet müdahalesi, müracaat-çıların toplumsal ve yaşamsal talepleri karşılayabilmeleri amacıyla kaynaklara ulaşabilmeleri konusunda müracaatçı-lara yardım etmeyi hedefler.

Sosyal hizmet uzmanları tarafından ve-rilen yardım, değerler ve becerilerden daha fazlasını zorunlu kılar. Her bir mü-racaatçının kendine özgü olduğundan hareket edilirse sosyal hizmet müdaha-lesi en temelde bir sanattır. Sosyal hiz-met uzmanları sorun alanlarına yönelik gerçekleştirdikleri uygulamaları süre-since sık sık etik ikilemlerle karşılaşır-lar ve karar verirlerken zorlanırlar. Etik kararlar, haklar ve değerler arasındaki çatışmalarla ilişkilidir (Callahan, 1994; Guttmann, 2006: 155).

İkilem, genel anlamıyla çatışmalı bir du-rum veya iki fikir arasında yapılan seçim olarak tanımlanabilir. Bu gün ise ikilem kavramını karışık bir problem olarak görme eğilimi yaygındır. Ancak bütün problemler beklenmedik bir etik ya da ahlaki etkiye sahip değil iken, her ikilem de etik değildir (Guttmann, 2006: 155).

Etik bir ikilem, mesleki görevler (mes-leki uygulamalarda temel değerlere bağlılık) ve yükümlülüklerde ortaya çı-kan çatışma durumudur. Bu durumda, sosyal hizmet uzmanının, diğerlerinden daha önemli mesleki görev ve yüküm-lülükleriyle ilişkili olan değerlere karar vermesi beklenir. Barker (1987)’a göre çatışmaların çözümlenmesi, problem-lerin en aza indirilmesi ya da ortadan kaldırılmasını zorunlu kılar. Sosyal hiz-met uzmanları genellikle, müracaatçı-lar veya müracaatçı sistemi için alter-natif çözümler bulma, aydınlatma, eğit-me, arabuluculuk, uzlaşma konusunda çalışırlar (Akt: Guttmann, 2006:156).

Minahan (1987)’a göre sosyal hizmet uzmanlarının etik ikilemleri yedi temel alana ayrılır.1. Gizlilik ve gizli bilgi,2. Doğru söyleme,3. Biri tarafından kararların verilmesi

veya kendi kaderini belirleme,4. Yasalar, kurallar, düzenlemeler ve

politikalar,5. Bir meslektaşı üzerinde baskı

kurma,6. Sınırlı kaynakların dağıtımı,7. Bireysel ve mesleki değerler.

Loewenberg ve Dolgoff (1996) sosyal hizmet uygulamasındaki etik ikilemlerin üç temel nedeni olduğunu belirtmişler-dir. Bunlar;


154

• rakip değerler,

• rakip bağlılıklar

• belirsizliklerdir.

Bazı kurumlarda, örneğin okullar ve hastanelerde görev yapan sosyal hiz-met uzmanları etik karar vermede iki-lemler yaşayabilirler. Örneğin okulda çalışan bir sosyal hizmet uzmanı için kürtaj isteyen öğrencinin gizlilik talebin-de bulunması veya onkoloji hastane-sinde çalışan bir sosyal hizmet uzma-nı için de yaşamı tehdit eden bir hasta-lıkla ilgili olarak müracaatçısına doğru-yu söylemesinin gerekli olduğu durum-larda ortaya çıkabilir (Guttmann, 2006: 157).

HIV pozitif olduğunun eşi dahil hiç kim-seye söylenmemesi talebinde bulunul-ması sosyal hizmette “gizlilik” ilkesi ile çatışmaktadır. Sosyal yardım alması uygun olmayan bir müracaatçıya, mes-lektaşı tarafından yapılan baskı nede-niyle sosyal yardım bağlanması da etik ikilemlere verilecek örnekler arasında yer alabilir. Bireysel ve mesleki değer-le ile ilişkili de pek çok ikilem yaşana-bilir. Kendi bireysel ve siyasi değerle-rine ters düşünce ve davranışları olan evlat edinme müracaatçısına koşulları uygun olsa bile evlatlık çocuk verilme-mesi de verilebilecek örnekler arasın-dandır. Sosyal hizmet mesleği doğru-dan insana hizmet eden bir meslek ol-masının yanı sıra öncelikle sorun odak-lı ve sorunların çözümüne yönelik bir meslektir. Mesleki uygulamalar sırasın-da bahsedilen örneklere eklenebilecek pek çok örnekten bahsedilebilir. Bu tür ikilemler mesleğin doğası gereği yaşa-nabilir ancak bu ikilemlerin ortadan kal-dırılabilmesi için sosyal hizmet uzman-larına ne tür karar verme süreçlerinin olduğunun da öğretilmesi gerekir.

SOSYAL HİZMETTE ETİK KARAR VERME

Karar verme, herhangi bir faaliyetle il-gili, çeşitli olasılıklar ya da alternatifler arasından birinin seçilmesi ya da seçil-memesidir. Kararlar önemsiz bile olsa-lar, yaşam düzeyini etkileyen yaşam ka-lıplarını oluştururlar (Gönen, 2002: 84).

Karar verme işlemi yönetimle ilişkilidir. Çünkü karar verme, yönetimde bir aşa-ma ya da süreçtir, karar verme yönetim sürecinin alt sistemlerinin her birinde oluşur. Bu açıklamalar karar verme iş-leminin ne kadar etkili olduğunu göster-mektedir. İnsanlar, amaçlar, standart-lar, kaynak tahsis etme, faaliyet dizisi ya da yaşamlarındaki önemli değerler açısından gerekli değişimler konusun-da karar verirler. Yönetime ilişkin bu ka-rarlar, amaca ulaşmada odaklanmaları nedeniyle birbiriyle ilişkilidir. Dolayısıy-la karar verme konusundaki bilgi ve be-ceriler, amaca ulaşmayı ve yaşam dü-zeyini etkiler (Gönen, 2002: 84).

Sosyal hizmet mesleği için de karar verme son derece önemli bir süreçtir. Müracaatçı ve sosyal hizmet uzmanı-nın uyum içerisinde kararlar alması hiz-metin kalitesini artıracaktır.

Sosyal hizmet literatüründe, etik kod-lardan oluşan etik rehberin, etik ikilem-ler ortaya çıktığında ihtiyaç duyulan yol göstericiliği sağladığı söylenmektedir (Gray and Gibbons, 2007, Banks, 1995; Dolgoff&Harrington, 2001). Ancak, bu sadece buz dağının görünen yüzü gi-bidir. Etik rehber, sosyal hizmet uygu-lamasında tam bir yönlendirici görev üstlenememektedir (Gray ve Gibbons, 2007). Bir insanın diğerine benzemedi-ği düşüncesinden yola çıkıldığında, ya-şanan sorunlar da birbirinden çok farkı boyutlarda olacaktır. Bu nedenle sosyal


155

hizmet, insan sorunlarına odaklanması nedeniyle karmaşık etik sorunlarla kar-şı karşıya kalmaktadır.

Sosyal hizmet uzmanı uygulamalar-da etik ikilemler ile karşılaşmakta ve bu ikilemlerin çözümü için çabala-maktadır. Bazen görevi müracaatçıla-rın kendi etik olmayan sorunlarıyla ilgi-li olarak onlara yardım etmek iken ba-zen de müracaatçılarının etik bir ba-kış açısı kazanmaları konusunda onla-ra en uygun davranışlar geliştirmeleri-ni sağlamaktadır (Sheafor and Horej-si 2003:167). Bu görevlerini yerine ge-tirirken, bazen mümkün olan bütün se-çenekler sosyal hizmet uzmanı için etik bir ikilem yaratarak, müracaatçılar için zarar veya strese neden olabilmektedir.

Bir müracaatçı sosyal hizmet uzma-nına intihar etmeyi planladığını söyle-yebilir. Dokuz aydan beri işsiz olan bir başka müracaatçı, sosyal hizmet uzma-nından, kriminal geçmişi hakkında yeni başvuruda bulunduğu işyerindeki işve-renine doğruyu söylememesini isteye-bilir. Bir başka müracaatçı oğlunun me-zun olabilmesi için gereken parayı işve-reninden çaldığını ve hiç kimseye söy-lememesi konusunda uzmandan yar-dım isteyebilir. Bütün bu durumların her biri, sosyal hizmet uzmanlarının bir ya da daha fazla etik ikilemle karşılaşma-larına ve yükümlülüklerinin çatışması-na neden olur. Sosyal hizmet uzmanı-nın müracaatçısına karşı sorumlulukla-rı nelerdir? Müracaatçının yaptığı ya da yapacağı davranış sonucunda, zarar görmüş ya da görebilecek diğer bireyle-re karşı yükümlülükleri nelerdir? Toplu-ma ve onun kendi değerlerine ilişkin yü-kümlülükleri nelerdir? (Dolgoff, Lowen-berg ve Harrington, 2005:40-42).

Ayrıcalıklar ve hakların tanımı zaman içerisinde değişebilir. Bir zamanlar hak

olan bir durum daha sonraki bir zaman diliminde hak olarak tanımlanmayabilir. Bu değişimler etik problemler yaratabi-lir. Haklarda meydana gelen değişime bağlı olarak ortaya çıkan tanımlar sos-yal hizmet uzmanı için etik bir problem yaratabilir. Örneğin evlat edinme ala-nında ortaya çıkan yasal değişimler ile sosyal hizmet uzmanları, pek çok etik problemle karşılaşmışlardır (Dolgoff, Lowenberg ve Harrington, 2005:40-42).

Türk Medeni Kanunda 2002 yılında yapılan değişlik ile daha önce 35 yaş olan evlat edinme yaşı, kanun değişik-liği ile 30 yaşa indirilmiştir. Sosyal hiz-met uzmanları daha önceki başvurular-da en az 35 yaşında olmayan müraca-atçıların işlemlerini reddederlerken, ka-nun değişikliği ile birlikte, belirtilen yaş-tan küçük müracaatçıların başvuruları-nı kabul etmeye başlamışlardır. Bu de-ğişiklikten önce 30 yaşlarında olan ve evlat edinemeyen müracaatçının hak-ları ihlal edilmiş olmaktadır.

Bazen toplumun çıkarları ile müra-caatçının çıkarları arasındaki denge-yi sağlamak zordur. Eğer bir müraca-atçı, sosyal hizmet uzmanına, birisinin malını çaldığını söylerse, sosyal hizmet uzmanı müracaatçısına karşı ve toplu-ma karşı olan yükümlülüklerini değer-lendirmelidir. Sosyal kontrol her sos-yal hizmet uzmanının amaçlarından bi-risidir ancak yardım ilişkisini sürdürme-si de beklenir. Sosyal hizmet uzmanı hangi fonksiyonuna öncelik vermelidir? Başka bir durumda eğer bir müracaat-çınız hayat kadını olarak çalışıyorsa ve yaşadığınız kentte hayat kadını olarak çalışmak yasak ise ne yapmalısınız? Müracaatçının tanımladığı sorunun çö-zümünde bu tür bir davranışı sürdür-mesi gerekiyor ise yasaları çiğnemesi-ne izin verir misiniz? (Dolgoff, Lowen-berg ve Harrington, 2005:40-42).


156

Yukarıdaki örnekler sosyal hizmet uz-manının etik karar vermesini zorlaştı-ran etik ikilemlerden bir kaçına örnek-tir. Bu örneklerin sayıları artırılabilir an-cak sosyal hizmet uzmanı ne yapma-lıdır sorusunun cevabı aranmalıdır. Bu noktada sosyal hizmette karar verme il-kelerinin sosyal hizmet uzmanına reh-ber olacağı düşünülmektedir.

ETİK KARAR VERME İLKELERİ

Sosyal hizmet uzmanlarının karşılaş-tıkları ikilemleri ortadan kaldırmak ya da en aza indirgemek amacıyla bir reh-ber niteliği taşıyan etik karar verme il-keleri aşağıdaki gibi sıralanabilir:1. Etik kararlar, insanın mutluluğunun

artırılması ve ihtiyaçlarının karşılan-ması gibi konuları kapsayan insan refahı ile ilgilidir (Norman, 1998:218-220; Warnock, 1967:48-72; Akt: Banks, 2006:155). İnsan ihtiyaçla-rı zaman içerisinde, inanç sistemle-rindeki farklılaşmaya göre veya top-lumdan topluma farklılaşabilir. Bu durum ihtiyaçların evrensel değer-ler olmadığı anlamına kesinlikle gel-memektedir. Fakat ihtiyaçların na-sıl karşılanacağı, yere, zamana ve duruma göre değişebilir (Ife, 1999: 218-219; Akt: Banks, 2006: 155).

2. Etik kararlar, uzmanların mesleki müdahalelerinde uygun bir eylemi gerektirir. Eğer sosyal hizmet uzma-nı hastanede kalmak istemeyen yaşlı bir müracaatçının isteğine yönelik bir plan yapacaksa, öncelikle müracaat-çının evde kalabilmesi için gereken uygun bakım koşullarını sağlamak amacıyla ailesi, komşuları ve mes-lek elemanları ile tartışarak bir plan hazırlamalıdır (Banks, 2006: 155).

3. Özel vakalar hakkındaki etik kararlar, müracaatçıların sorumluluklarının

kapsamının ve özel ilişkileri içine alan koşulların dikkate alınması-nı gerektirir. Anne ve kızı arasında-ki ilişki bazı vakalarda yaşamsal bir önem taşıyabilir. Her ailenin inanç-ları ve değerleri farklı olabileceğin-den aile üyeleri arasındaki ilişki ka-rar verme aşamasında dikkate alın-malıdır (Banks, 2006: 156).

4. Etik kararlar daha önceki ve gele-cekteki kararlarla tutarlılık göster-melidir. Sosyal hizmet uzmanların-dan, koşullar önemli ölçüde farklı-lık göstermedikçe, benzer sorunlar yaşayan müracaatçılar için de ben-zer kararlar alması beklenmektedir (Banks, 2006: 155).

5. Sosyal hizmet uzmanlarının verdik-leri etik kararların doğrulanabilirliği önemlidir. Sosyal hizmet uzmanla-rı, etik karar verirlerken özel ilişkile-ri ve sorumlulukları, ahlaki sistem-leri dikkate alarak bazı genel ilkele-re başvurabilirler. Sosyal hizmet uz-manları karar verirlerken müraca-atçıların yapmak istedikleri şey ko-nusunda kendi başlarına karar ver-me hakkına sahip olduklarını kabul ederler. Bu durumda ilke, müraca-atçının kendi kaderini belirlemesidir (Banks, 2006:155).

Yukarıda belirtilen etik karar verme il-keleri sosyal hizmet uzmanları için yol gösterici niteliktedir. Ancak sorunlar ve çözüm yolları birbirinden çok farklı ol-ması nedeniyle zaman zaman bu ilke-lerinde yetersiz kaldığı durumları orta-ya çıkmaktadır.

ETİK KARAR VERMEYE İLİŞKİN MODELLER

Sosyal hizmette etik karar vermeye iliş-kin pek çok model geliştirilmiştir. Bu


157

çalışmada alanda en işlevsel olarak bi-linen Reamer’in Modeli ile Dolgoff, Lo-wenberg ve Harrington (2005)’un ge-liştirdiği Genel Karar Verme Modeli ele alınmıştır.

• Reamer’in modeli: Reamer (1999) modelinde etik değerler ve mesleki yükümlülükler temel alınmıştır. Sos-yal hizmet mesleğinin birincil değer-lerini içine alan hedefler ve yüküm-lülükler bu modelde temel değer-ler olarak düşünülmüştür. Yapılan araştırmalar da, sosyal hizmet uz-manlarının diğer yardım meslekle-rinde olduğu gibi mesleki rol ve yü-kümlülüklerinden etkilendiklerini or-taya koymaktadır. Ayrıca sosyal hiz-met uzmanları, karar verme davra-nışını gerçekleştirirlerken bireysel motivasyonlarından ve tutumların-dan da farkına varmadan etkilenirler (Abramson; 1996; Mattison, 2000; Akt: Guttman, 2006; Osmo and Lan-dau, 2006). Lowenberg ve diğer-leri (2000:Akt: Osmo and Landau, 2006)’ne göre sosyal hizmet uzman-larının öncelikle kendi etik değerleri-ni tanımlamaları gerekmektedir. Bu durum etik karar vermenin kalitesinin artmasına önemli bir katkı sağlaya-caktır (Osmo ve Landau, 2006). Bu nedenle Remear’in modeli, etik iki-lem ve çatışmaların nasıl çözülece-ği konusunda sosyal hizmet uzman-larına yardım edebilir. Reamer doğ-ru karar verme yollarına göre ağıda-ki uygulanabilir kurallar geliştirmiştir:

Kural 1: Beslenme, sağlık, barınma gibi temel ihtiyaçların karşılanması, rekreasyon, eğitim, zenginlik gibi ih-tiyaçların karşılanmasından daha önceliklidir (Reamer, 1999:72).

Bu kurala göre yaşlı ve özürlü olan ve kendi bakımını sağlamakta zorlanan bir

müracaatçının kurum bakımına yerleşti-rilmesi, yaşlı ancak aile desteği alan ve kurum bakımını sosyalleşmek amacıyla isteyen diğer müracaatçıdan daha önce-likli olarak gerçekleştirilir. Burada önemli olan temel ihtiyaçların önceliğidir.

Kural 2: Bireyin kendi kaderini belir-leme hakkı, diğer bireyin kaderini be-lirleme hakkından daha fazla öneme sahip olabilir (Reamer, 1999:72).

Birey kendi kaderini belirleme hakkına sahiptir ve arzuladığı şeyi yapabilir an-cak onun bu hareketi diğerinin ve ken-disinin iyilik halini tehdit etmemelidir. Örneğin evsiz, yoksul, yaşlı bir kadının temel ihtiyaçlarının sağlanması önce-liklidir. Kendi kararını verme ve özgür olma hakkı olsa bile sosyal hizmet uz-manı, kadının tehlikelere açık olmasın-dan dolayı, temel ihtiyaçlarının diğer ih-tiyaçlarından daha üstünde olduğu ka-rarını verebilir. Sosyal hizmet uzmanı mahkemeye gidebilir ve yaşlı bakım ev-lerinden yardım alabilir.

Kural 3: Bireylerin kendi kaderi-ni belirleme hakkına saygı duymak (Reamer, 1999:72).

Örneğin, bir kadın, kadın konukevinde kalmaktansa kendisini istismar eden eşine dönmeyi tercih edebilir. Sosyal hizmet uzmanı böyle bir durumda mü-racaatçısının kendi kaderini belirleme hakkına saygı duymalıdır. Ancak uz-man, kadının bu kararında istekli oldu-ğuna ve kadının seçiminin, potansiyel sonuçları hakkında bilgi sahibi olduğu-na ikna olmalıdır.

Kural 4: Yasalara, kurallara ve dü-zenlemelere uyma yükümlülüğü, müracaatçının haklarının üzerinde olabilir.

Eğer bir sosyal hizmet uzmanı müra-caatçılarla kürtajı tartışmasının yasak


158

olduğu bir kurumda çalışıyorsa, bu du-rumu kabullenmek durumundadır. An-cak sosyal hizmet uzmanı, müracaat-çının iyilik halinin yasalardan, kurallar-dan ve düzenlemelerden üstün olduğu-nu bilir.

Kural 5: Barınma, eğitim, sosyal yardım gibi kamu mallarının gelişti-rilmesine yardım etme ve açlık gibi temel zararları önleme yükümlülü-ğü, bireylerin mal varlığı üzerinde-ki kontrole sahip olma hakkından daha üstündür.

Özürlülerin, sağlık bakımına ihtiyaç du-yanların, evsizlerin, yoksulların, korun-ma ihtiyacı olan çocukların ve yardıma ihtiyacı olan bireylerin, ihtiyaç duyduk-ları hizmetlerin sağlanması sosyal hiz-met uzmanı için öncelikli görevdir.

Görüldüğü gibi Reamer modeli etik de-ğerler ve mesleki yükümlülükler üzeri-ne odaklanmaktadır. Dolgoff, Lowen-berg ve Harrington (2005) tarafından geliştirilen Genel Karar Verme Mode-linde ise daha çok Problem Çözme Aşamaları ele alınmıştır.• Genel Karar Verme Modeli: Bu mo-

dele göre sosyal hizmet uzmanları, karşılaştıkları ikilemlere yönelik ka-rar verme sürecinde çeşitli aşama-lardan geçer. Bu aşamalara “Genel Karar Verme Modeli” denilmektedir. Bu model, sosyal hizmet uzmanla-rının bir sorun ile karşılaştıkların-da, müracaatçıları için en doğru ve standart karar vermelerine yardımcı olabilir.

Uygulamada yaşanan etik problemlerin çözümüne yönelik Genel Karar Verme Modeli Şekil 1’de belirtilmiştir (Dolgoff, Lowenberg ve Harrington, 2005:40-42).

Bu modele göre belirtilen aşamalar, sa-dece etik karar verme sürecinde değil

aynı zamanda pek çok farklı durum için de örneğin sosyal hizmet uzmanı-nın müdahale planı için de uygulanabi-lir. Bu sayede plansızlık, kararsızlık ve rahatsızlıklar en az düzeye indirgenme-ye çalışılır (Dolgoff, Lowenberg ve Har-rington, 2005:58–60).

SONUÇ

Sosyal hizmet uzmanlarının etik sorum-lulukları ve standartları rehberinin en önemli amacı, etik sosyal hizmet uygu-lamaları gerçekleştirmektir. Bu rehber sayesinde pek çok etik problem çözüm-lenmektedir. Ancak sosyal hizmet mes-leği her bireyin kendine özgü olduğu il-kesinden hareket etmekte ve her bir mü-racaatçıyı kendi özel durumu içerisinde değerlendirmektedir. Bu durum uygula-mada, zaman zaman mesleki değerler arasında çatışmalar yaşanmasına ne-den olmaktadır. Uygulamalar sırasında ortaya çıkan etik ikilemlerin çözümün-de sosyal hizmet uzmanları etik kararlar alarak müracaatçının refahı ve yaşam kalitesini artırmayı hedeflemektedirler.

Sosyal hizmet uygulamalarında etik kararlar alma, uygulamanın en önem-li aşamasını oluşturmaktadır. Etik ka-rar alma süreci kolay bir süreç değildir. Sosyal hizmet uzmanları etik kararlar alırlarken kendi değerleri, mesleki de-ğerler ve kurumsal değerler ile çatış-malar yaşayabilmektedirler.

Sosyal hizmet literatürü incelendiğin-de etik karar verme sürecini kolaylaştır-mak amacıyla geliştirilen pek çok mo-delin olduğu görülmektedir. Bu çalış-mada incelenen modellerden Reamer Modeli ile Genel Karar Verme Modeli, uygulama sürecinde, sosyal hizmet uz-manlarının, müracaatçı adına ve mü-racaatçı ile birlikte en doğru kararları


159

Şekil 1. Genel Karar Verme Modeli (Dolgoff, Lowenberg ve Harrington, 2005:58–60).

1. Probleme ve devamlılığına neden olan faktörlerin tanımlanması

2. Bu problemle ilgili kurumların ve bireylerin tanımlanması (müracaatçılar, meslek elemanları, destek sistemleri, mağdurlar ve diğerleri)

3. Karar verme sürecine katılanların belirlenmesi

4. Adım 2’de tanımlanan kurumlar ve bireyler (müracaatçının ve sosyal hizmet uzmanının içinde olduğu) tarafından kabul edilen değerlerin tanımlanması

5. Problemin çözülebileceğine (azalabileceğine) inanılan amaç ve hedeflerinin tanımlanması

6. Alternatif müdahale stratejileri ve hedeflerin tanımlanması

7. Tanımlanan hedeflere yönelik her bir alternatifin etkililiğinin ve etkinliğinin değerlendirilmesi

8. En uygun stratejilerin seçilmesi 9. Seçilen stratejilerin uygulanması

10. Uygulamanın izlenmesi ve beklenmedik sonuçların belirlenmesi

11. Sonuçların değerlendirilmesi ve ortaya çıkan problemlerin tanımlanması

alabilmesi konusunda yol gösterici ni-teliktedir. Reamer Modeli (1999)’nde bireysel değerler ile mesleki değerler arasındaki çatışmaların çözümlenme-sine odaklanmıştır. Genel Karar Ver-me Modelinde ise karar verme süre-ci, problem çözme aşamalarını çağrış-tırmaktadır. Bu nedenle bu model pek çok sorun alanına uygulanabilir.

Belirtilen modeller ve bu modellerin yanı sıra diğer karar verme modelleri lisans eğitimleri sosyal hizmet öğren-cilerine öğretilmelidir. Bunun yanı sıra etik karar verme modellerinin özellikle sosyal hizmet uzmanları derneği tara-fından çeşitli eğitim çalışmaları sırasın-dan sosyal hizmet uzmanlarına hatırla-tılması uygulamalarda karar verme sı-rasında bir kolaylık sağlayacaktır.


160

Ülkelerin sosyal hizmet örgütlenmeleri-ne bağlı olarak kurulacak “Etik Komis-yon” ile o ülkedeki etik sorunlar tartışıl-malı ve her ülke için öncelikli etik karar verme ölçütleri geliştirilebilir.

Türkiye açısından konu ele alındığın-da öncelikle süpervizyon sisteminin ku-rumsal düzeyde geliştirilmesi, her ku-rumda ve meslek örgütünde kurulan “Etik komisyon”lar arcılığıyla mesleki uygulamaların denetiminin ve rehberli-ğinin yapılması sağlanmalıdır.

Belirtilen modeller sosyal hizmetin te-mel değerlerine paralel olarak geliştiril-miştir. Her ne kadar insani hizmetlerde kesin sonuçlar elde etme ve formülas-yonlar mümkün olmasa da, her iki mo-del ile etik karar verme sürecinde bir standart oluşturma ve kanıtlanabilir-lik hedeflenmiştir. Bu nedenle mesleki uygulamalarda çoğunlukla farkına var-madan ve üzerinde çok fazla tartışma-dan verilen kararların, etik yol gösteri-ciler yardımı ile daha bilinçli bir biçimde verilmesi sağlanabilecektir. Bu sayede mesleki uygulamaların kalitesinin ve et-kililiğinin artacağı düşünülmektedir.

KAYNAKÇAAbramson, M. (1996). Reflections on kno-wing one shelf ethically: Toward a working framework for social work practice. Famili-es in Society: The Journal of Contemporary Human Services, 77, 195-201.

Banks, S. (1995). Ethical and values in soci-al work. London: Macmillan Press.

Banks, S. (2006). Ethical and values in so-cial work. Third Edition. London: Macmillan Press.

Callahan, J. (1994). The ethics of assisted suicide. Health and Social Work, 19(4), 237-244.

Cılga, İ. (2004). Bilim ve meslek olarak Türkiye’de sosyal hizmet. H.Ü. Sosyal Hiz-metler YO. Yayın No:16, 2004.

Dolgoff, R., Loewenberg, F.M. and Har-rington, D. (2005). Ethical decisions for so-cial work practice. Seventh Edition, USA: Thomson Learning.

Gönen, E. (2002). Ev idaresi ilkeleri. 3. Bas-kı. Ankara: Ankara Üniversitesi Ev Ekono-misi Yüksekokulu Yayın No: 3, Ders Kita-bı:1.

Gray, M. and Gibbons, J. (2007). There are no answers, only choices: Teaching ethical decision making in social work. Australian Social Work, 60(2), 222-238.

Guttmann, D. (2006). Ethics in social work: a context of caring. New York: Haworth Press.

Kut, S. (1988). Sosyal hizmet mesleği, ni-telikleri, temel unsurları ve müdahale yön-temleri, Ankara.

Mavili Aktaş, A. (2008). Orduda sosyal hiz-met, 08.11.2008, http://www.sosyalhizme-tuzmani.org/ordudasosyalhizmet.doc

Minahan, A. (Ed) (1987). Encyclopedia of social work. Eighteenth Edition, Silver Spring, MD: NASW Press.

Osmo, R. and Landau, R. (2006). The role of ethical theories in decision making by so-cial workers. Social Work Education, 25(8), 863-879.

Reamer, F.G. (1999). Social work values and ethics. Second Edition, New York: Co-lumbia Univesity Press.

Reamer, F.G. (2006). Ethical standards in social work: A review of the nasw code of ethics. 2nd Edition, NASW Press.

Sheafor, B.W. and Horejsi, C.R. (2003). Techniques and guidelines for social work practice. Sixth Edition. New York: Pearson Education.

Türk Dil Kurumu Sözlüğü, 2008.

Documents

SOSYAL HİZMET UYGULAMALARINDA ETİK KARAR … · Toplum ve Sosyal Hizmet Cilt 22, Sayı 2, Ekim 2011 150 kurumsal değerler arasında denge sağlama görevi olan sosyal hizmet uz-manın,