SPIS TREŚCI Tomasz Walczykiewicz, Celina Rataj ...8 T. Walczykiewicz i C. Rataj czenie typów wód, w tym typów rzek stanowiących, według RDW, jedną z czterech kategorii: rzeki,

7

28

43

60

78

87

103

116

127

SPIS TREŚCI

Tomasz Walczykiewicz, Celina Rataj: Ramowa Dyrektywa Wodna: Geologiczne aspekty wyznaczenia typów wód rzek .....................

Małgorzata Barszczyńska, Danuta Kubacka: Ramowa Dyrektywa Wodna: Znaczące oddziaływania antropogeniczne na wody rzek Polski .......................................................................................

Tomasz Walczykiewicz, Celina Rataj: Sposoby osiągnięcia celów Ramowej Dyrektywy Wodnej: Realizacja programów działań ......

Bogusław Kazimierski: Ochrona i monitoring wód podziemnych w Polsce .......................................................................................

Bogusław Kazimierski, Ewa Pilichowska-Kazimierska:Renaturalizacja stosunków wodnych obszarów chronionych – przykład Puszczy Kampinoskiej ...............................................

Jan Boć, Agnieszka Moryl: Kształtowanie się regulacji prawnej dotyczącej składowania odpadów w górotworze .........................

Iwona Jelonek: Analiza zanieczyszczeń związanych z opadem pyłów atmosferycznych na terenie Karkonoskiego Parku Narodowego (wstępne wyniki badań) .............................................................

Dorota Wolicka: Wykorzystanie mikroflory autochtonicznejw bioremediacji in situ terenu skażonego produktami ropopochodnymi ..............................................................................

Małgorzata Gonera: Geoochrona konserwatorska w realiach rzeczywistości rynkowej .............................................................

Redaktor zeszytu

Małgorzata Gonera

Zagadnienia geoochrony

26–28 czerwca 2008 rokuw Krakowie

prezentowane podczas

Pierwszego Polskiego Kongresu Geologicznego

Instytut Ochrony Przyrody PANKraków

I N S T Y T U T O C H R O N Y P R Z Y R O D YP O L S K I E J A K A D E M I I N A U K

Member of

Dwumiesiêcznik

R. LXIV (64) – 2008 – Zeszyt 5 (Wrzesieñ–PaŸdziernik)

ORGAN PAÑSTWOWEJ RADY OCHRONY PRZYRODY

KRAKÓW

„W Polsce stał się Pawlikowski wielkim wychowawcą narodowym. Zakorzenione silnie w duszy polskiej uczucie przywiązania do ziemi rodzinnej rozwinął w nowe przykaza-nie polskiego patriotyzmu:

Chrońmy przyrodę ojczystą”(A. Wodziczko)

Redaktor Naczelny: Piotr ProfusSekretarz Redakcji: Agata Skoczylas

Redakcja naukowa zeszytu:Małgorzata Gonera

Zespół redakcyjny: Antoni Amirowicz, Joanna Korzeniak, Włodzimierz Margielewski, Henryk Okarma, Krystyna Przybylska, Tadeusz Zając

Adres Redakcji: 31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33

Wydawnictwo polecone pismem Ministerstwa Oświaty nr VIII-Oc: 3055/47 z 18 lutego 1948 roku

do bibliotek szkół wszystkich typów

Tytuł włączony do rejestru czasopism cytowanychw “Zoological Record” (W. Brytania)

ISSN 0009-6172

Drukarnia Kolejowa Kraków Sp. z o.o.31-505 Kraków, ul. Bosacka 6

Nakład 900 egz.

Dofinansowanie ze œrodków Narodowego Funduszu

Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej

Dofinansowanie ze œrodków Wojewódzkiego Funduszu

Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie

5

Przekazujemy naszym Czytelnikom tematyczny zeszyt Chrońmy Przyrodę Ojczystą, który prezentuje zagadnienia geo-ochrony. Były one przedstawiane podczas sesji Geoochrony Pierwszego Kongresu Geologicznego (26–28 czerwca 2008 r., Kraków). Czytelnikom należy się wyjaśnienie, w jakim znacze-niu sformułowania, takie jak dziedzictwo geologiczne i geoochro-na zostały potraktowane na użytek Kongresu. Dziedzictwem geologicznym określono powietrze, wody, oraz ogół skał wraz z glebami. Te trzy składowe środowiska przyrodniczego są pod-stawą podtrzymującą życie biologiczne. Ta ich rola oraz geneza daje wymienionym elementom legitymację do używania nazwy dziedzictwa geologicznego. W tym znaczeniu jest ono dobrem po-wszechnym – niezawężonym do żadnej antropocentrycznej rangi czy statusu; przykładowo takiego, jak obiekty dziedzictwa geolo-gicznego sensu UNESCO. Zagadnienia prezentowane w ramach sesji geoochrony dotyczyły różnorakich działań człowieka, podej-mowanych w dbałości o tak rozumiane dziedzictwo geologiczne.

Dbałość o to dziedzictwo natury motywowana jest dwojako. Pewne jego elementy człowiek zabezpiecza ze względu na swój interes gospodarczo-zdrowotny (geoochrona środowiskowa), a zabezpieczanie innych elementów dziedzictwa geologicznego motywowane jest wymogiem zachowania określonych walorów krajobrazowo-wizualnych otoczenia oraz potrzebą używania pewnych obiektów dla celów edukacyjnych bądź poznawczych (geoochrona konserwatorska).

Wymienione tryby realizacji geoochrony opierają się na od-rębnych podstawach prawnych. Geoochrona środowiskowa jest realizowana poprzez ustawę o ochronie środowiska oraz sze-reg stowarzyszonych z nią ustaw (m.in. prawo wodne, prawo geologiczne, ustawa o gruntach, ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym). Geoochronie konserwatorskiej służy jedna, za-inicjowana w 1932 roku, ustawa o ochronie przyrody, ostatnio nowelizowana w 2004.

6

Dorobek, jakim może się wykazać każdy z wymienionych trybów geoochrony wykazuje znamienny punkt zwrotny – fakt akcesji Polski do Wspólnoty Europejskiej. Stan realizacji ochro-ny dziedzictwa geologicznego przed oraz po owym punkcie zwrotnym kształtuje się zgoła odmiennie dla każdego z wymie-nionych kierunków geoochrony. Prawodawstwo i praktyczne działania związane z geoochroną środowiskową są realizowane z zaangażowaniem znaczących środków i przy ogólnej aproba-cie społecznej. Geoochrona środowiskowa, mimo bezustannej antropopresji na środowisko przyrodnicze, uzyskuje niekwe-stionowane, spektakularne sukcesy: w sposobie gospodarki surowcami, poprawie jakości wód, powietrza, geochemicznego stanu gruntów. W działalności związanej z geoochroną konser-watorską nie odnotowuje się podobnego ożywienia. Tutaj dzia-łania skupiają się obecnie głównie na edukacyjno-turystycznym użytkowaniu bogatego zestawu obiektów i obszarów, dla któ-rych ochronę prawną ustanowiono jeszcze w czasach obowią-zywania gospodarki centralnie kierowanej. Szansa na postęp w geoochronie konserwatorskiej związana jest z pozyskaniem dla tego programu gospodarzy terenów: rzecznych i drogowych oraz obszarów górniczych – co będzie jednak wymagać realnego zaangażowania państwa w ten dział geoochrony.

Małgorzata Gonera

Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (5): 7–27, 2008.

7

Ramowa Dyrektywa Wodna: Geologiczne aspekty wyznaczenia typów wód rzek

TOMASZ WALCZYKIEWICZ, CELINA RATAJ

Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Kraków30-215 Kraków, ul. Piotra Borowego 14e-mail: [email protected]

Wstęp

Ramową Dyrektywę Wodną (RDW) opublikowano w dniu 22 grudnia 2000 roku w dzienniku UE 2000/60/WE (Water Framework Directive – 2000/60/EC) (Dyrektywa 2000). Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej, dla hydrologów, hy-drografów i specjalistów od gospodarki wodnej, wiąże się z ko-niecznością udziału merytorycznego we wdrażaniu postanowień RDW. Podstawowym celem Dyrektywy jest osiągnięcie dobrego stanu i dobrego potencjału wód do roku 2015. Dla osiągnięcia tego celu, konieczne jest przestrzeganie wskazanego w Dyrektywie harmonogramu prac. Istotnym aspektem jest uwzględnianie w pracach wytycznych metodycznych ujętych w przewodnikach przygotowanych pod nadzorem Komisji Europejskiej w ramach Wspólnej Strategii Wdrażania RDW. Określono w nich między innymi, jakie informacje należy formułować w postaci map o określonej skali, treści, strukturze i sposobie dokumentowa-nia, wraz ze wskazaniem dostępu do nich.

Harmonogram prac zawiera dziesięć podstawowych etapów, które należy wykonać do 2015 roku. Realizacja poszczególnych etapów jest związana z koniecznością przedstawiania Komisji Europejskiej stanu zaawansowania prac. Pierwszy raport zo-stał opracowany i oddany do Komisji Europejskiej w 2004 roku, a drugi w 2005 roku (Projekt Raportu 2005a, b).

Fundamentalnym i wyjściowym zadaniem, z punktu wi-dzenia charakterystyki wód powierzchniowych, było wyzna-

8

T. Walczykiewicz i C. Rataj

czenie typów wód, w tym typów rzek stanowiących, według RDW, jedną z czterech kategorii: rzeki, jeziora, wody przej-ściowe, wody przybrzeżne. Prace te stanowiły element dru-giego etapu wdrażania RDW i polegały na opracowaniu pol-skiego podejścia do wyznaczenia typów w oparciu o założenia zawarte w wytycznych metodycznych. W ramach tego etapu wyznaczono jednolite części rzek, z uwzględnieniem części silnie zmienionych i sztucznych. Po określeniu znaczących oddziaływań antropogenicznych i ich skutków, wyznaczo-no części wód zagrożone niespełnieniem celów Dyrektywy (Barszczyńska, Kubacka 2008).

Podstawy metodyczne wyznaczania typów i jednolitych części rzek

Zgodnie z wytycznymi, rzeki przedstawiono w postaci warstw GIS, jako obiekty liniowe. Pozostałe kategorie wód powierzchniowych są warstwami poligonowymi. RDW zaleca tworzenie map w skali co najmniej 1:250 000. W Polsce do-stępne są mapy numeryczne w skali 1:50 000 i te mapy wy-korzystano. Wartość progową wielkości zlewni dla rzek które uwzględniono w analizach, ustalono zgodnie z RDW na po-ziomie 10 km2 i taką wartość w Polsce przyjęto jako obowią-zującą. Są jednak pewne wyjątki, które dotyczyły sztucznych części wód pełniących ważną rolę gospodarczą, o powierzchni zlewni mniejszej niż wartość progowa. Również niektóre poto-ki tatrzańskie mają powierzchnię zlewni mniejszą niż 10 km2, ich nieuwzględnienie zakłóciłoby rzeczywisty charakter krajo-brazowy rzek Polski.

Każda z kategorii wód powierzchniowych ma system typolo-giczny A lub B określony w załączniku II do RDW (Dyrektywa 2000). Dla kategorii „rzeki”, typy określono według abiotycz-nego systemu A, ponieważ ówczesny stan i zakres danych do-tyczący biologii cieków nie pozwolił na analizy uwzględniające elementy systemu B (Czoch i in. 2005). W typologii pozostałych kategorii wód zastosowano system B, który wzbogacony był o szereg informacji z zakresu parametrów fizycznych i chemicz-nych wód, co w konsekwencji umożliwiło określenia populacji biologicznej i jej składu.

9

Ramowa Dyrektywa Wodna: Geologiczne aspekty wyznaczania typów wód rzek

Przyjęty dla rzek abiotyczny system typologiczny A, zakładał konieczność wprowadzania szeregu informacji o rzekach. Do najważniejszych z nich należały:

• jednoznaczny kod dla jednolitej części wód (JCWP) na po-ziomie krajowym i UE oraz nazwa JCWP;

• kod dorzecza głównego;• ekoregion zawierający daną część wód;• uwzględnienie jednolitych części wód sztucznych i silnie

zmienionych;• typ cieków;• wydzielenie JCWP, klasyfikowanych wg kategorii:

o niezagrożone spełnieniem dobrego stanu do 2015 roku;

o potencjalnie zagrożone spełnieniem dobrego stanu do 2015 roku;

o zagrożone spełnieniem dobrego stanu do 2015 roku.Jednoznaczny kod UE to kod 24 znakowy, zawierający

między innymi zakodowane informacje o kategorii wód, o na-zwie kraju, głównym dorzeczu, typie cieku. Najistotniejszym elementem kodu na poziomie UE jest unikalny kod właściwy JCWP. W Polsce w systemie kodowania JCWP oparto się na Mapie Podziału Hydrograficznego Polski (MPHP), wykonanejw Instytucie Meteorologii i Gospodarki Wodnej (IMGW 2005) której system kodowania jest stosowany w wielu krajach UE. Jest to system hierarchiczny umożliwiający szybkie odnalezie-nie odcinka cieku i szeregowanie zlewni w porządku hydrogra-ficznym. MPHP to warstwy poligonowe zawierające informacjeo zlewni danego cieku bądź jego fragmentu oraz warstwy linio-we odcinków cieków. Zarówno warstwa poligonowa, jak i linio-wa dla wybranego odcinka cieku, mają ten sam kod. W skład MPHP wchodzi 55 822 odcinków.

Kod dorzecza głównego to kod 4-znakowy, uzgodniony na poziomie UE dla zlewni transgranicznych. Dla głównych zlewni w całości leżących w obrębie kraju, poszczególne państwa same ustalały kody.

RDW zaleca wykorzystanie podziału Europy na ekore-giony wg Illies’a (Dyrektywa 2000). W założeniu twórców Dyrektywy, umożliwia on ocenę stanu ekologicznego porówny-walną w całej Europie, ponieważ ekoregiony obejmują obszary

10


względnie homogeniczne ze względu na klimat, topografię, użyt-kowanie terenu i naturalną roślinność. Zgodnie z tym podzia-łem, obszar Polski leży na terenie czterech ekoregionów: 9 (Wy-żyny Centralne), 10 (Karpaty), 14 (Niziny Centralne), 16 (Niziny Wschodnie).

Według zastosowanego systemu A, parametrami obligatoryj-nymi przy ustalaniu typów cieków były:

• Wielkość zlewni cieków - przyjęto cztery klasy wielkości zlewni cieków (tab. 1)

• Wysokość bezwzględna (n.p.m.) – rozróżniono trzy kla-sy wysokości bezwzględnej (zał. II RDW):

>800 m n.p.m.800–200 m n.p.m.<200 m n.p.m.

• Typ podłoża – rodzaj geologicznego podłoża zlewni rzek wyznaczono w oparciu o trzy podstawowe typy warunków abiotycznych, stymulujących biologiczny charakter cieku:

− krzemianowy (np. granity, gnejsy i inne skały magmo-we i metamorficzne zawierające krzemiany);

− węglanowy (kreda, wapienie);− organiczny (np. torfy).

Na obszarze Polski, podział na ekoregiony wg Illies’a (Dyrektywa 2000) nie w pełni odpowiada zróżnicowaniu śro-dowiska geograficznego, dlatego też w procesie wyznaczaniatypów wód rzek uwzględniono podział Polski na regiony geo-graficzne wg Kondrackiego (Kondracki 2001), co było kolej-nym kryterium uwzględnionym przy ustalaniu typów cieków.

Tabela 1. Podział cieków według kryterium wielkości powierzchni zlewni.Table 1. Classification of watercourse by size of catchment areacriterion.

Obszar zlewni Powierzchnia obszaru [km2] Nazwa ciekuMały 10–100 Potok i strumieńŚredni 100–1 000 Mała rzekaDuży 1 000–10 000 Średnia rzekaBardzo duży >10 000 Wielka rzeka

11


Według tego podziału, obszar Polski leży na terenie czterech prowincji Europy Zachodniej (Niż Środkowoeuropejski, Masyw Czeski, Wyżyny Polskie, Karpaty wraz z Podkarpaciem) oraz trzech prowincji Europy Wschodniej (Karpaty Wschodnie, Niziny Wschodniobałtycko-Białoruskie oraz Wyżyny Ukraińskie). Na te-renie Polski wyróżniono w sumie 25 podprowincji (Kondracki 2001).

Na podstawie wymienionych założeń oraz przyjętych kryte-riów i parametrów, określono typy cieków w Polsce. Początkowo wydzielono około 120 typów rzek. Po kolejnych analizach osta-tecznie ustalono 26 abiotycznych typów powierzchniowych wód płynących (tab. 2). W przyszłości powinny one zostać zweryfiko-wane parametrami biologicznymi.

W regionie Karpat i Sudetów, na obszarach położonych po-wyżej 800 m n.p.m., występują cieki o charakterze potoków górskich, o podłożu krystalicznym, zbudowanym przez skały krzemianowe (typ 1 i typ 3), a w regionie Karpat dodatkowo tak-że na skałach węglanowych (typ 2). Na obszarach wyżynnych (200–800 m n.p.m.) zróżnicowanie geologii podłoża oraz wielko-ści cieków jest znacznie większe. Obok małych cieków wyżyn-nych, o powierzchni zlewni 10–100 km2, wyróżnionych ze wzglę-du na różne typy podłoża: na skałach krzemianowych (typ 4 i 11) piaskowcach (typ 5 i 12), lessach (typ 6), czy skałach wę-glanowych (typ 7), występują tu także rzeki znacznie większe. Wśród rzek o powierzchni zlewni 100–1000 km2, wyróżnione zostały 4 typy: rzeki na skałach krzemianowych i piaskowcach (typ 8 i 13), na utworach fliszowych (typ 14) oraz na lessach i skałach węglanowych (typ 9). Rzeki średnie o powierzchni zlewni 1 000–10 000 km2, zostały wydzielone jako dwa typy, niezróżni-cowane pod względem geologii, a jedynie pod względem położenia geograficznego (typ 10 i 15). Na obszarach nizinnych położonychponiżej 200 m n.p.m., reprezentowane są wszystkie typy wielko-ściowe rzek: zarówno cieki małe na lessach (typ 16), na utworach staroglacjalnych (typ 17) i młodoglacjalnych (typ 18), jak i rzeki średnie płynące na tych podłożach (typ 19 i 20) oraz rzeki wiel-kie o powierzchni zlewni >10 000 km2, wydzielone jako typ 21. Odcinki przyujściowe cieków pod wpływem wód słonych zostały zgrupowane w jeden, niezróżnicowany wielkościowo typ (typ 22). Dodatkowo wyróżnione zostały cztery typy cieków, których funk-

12


Tabe

la 2

. Typ

y ci

eków

w P

olsc

e w

g kl

asyfi

kacj

iabi

otyc

znej

.Ta

ble

2. T

ypes

of w

ater

cou

rses

in P

olan

d ac

cord

ing

to t

he

abio

tic

syst

em.

Ch

arak

tery

styk

a kr

ajob

razu

i po

dłoż

a

Potok i strumień10–100 km2

Mała rzeka100–1000 km2

Średnia rzeka1000–10000 km2

Wielka rzeka>10000 km2

12

34

5

Kra

jobr

az g

órsk

i – w

ysok

ość

>800

m n

.p.m

.E

KO

RE

GIO

N 1

0 –

KA

RPA

TY: 5

14 –

Cen

tral

ne

Kar

paty

Zac

hod

nie

Ska

ły k

rzem

ian

owe

(gra

nit

y, g

nej

sy, i

nn

e w

ulk

anic

zne

i met

amor

ficzn

eza

wie

rają

ce k

rzem

ian

y)1

Ska

ły w

ęgla

now

e2

Kra

jobr

az g

órsk

i – w

ysok

ość

>800

m n

.p.m

.E

KO

RE

GIO

N 9

– W

YŻYN

Y C

EN

TRA

LNE

: 332

– S

ude

ty i

Prze

dgór

ze S

ude

ckie

Ska

ły k

rzem

ian

owe

i ska

ły m

etam

orfic

zne

zw

ęgla

nam

i(m

arm

ura

mi)

3

Kra

jobr

az w

yżyn

ny –

wys

okoś

ć 20

0–80

0 m

n.p

.m.

EK

OR

EG

ION

9 –

WYŻ

YNY

CE

NTR

ALN

E: 3

32 –

Su

dety

i Pr

zedg

órze

Su

deck

ie

EK

OR

EG

ION

14

– R

ÓW

NIN

Y C

EN

TRA

LNE

: 341

– W

yżyn

a Ś

ląsk

o-K

rako

wsk

a, 3

42 –

Wyż

yna

Mał

opol

ska

Ska

ły k

rzem

ian

owe

(gra

nit

y, g

nej

sy, i

nn

e w

ulk

anic

zne

i met

amor

ficzn

eza

wie

rają

ce k

rzem

ian

y)4

810

Pias

kow

ce5

Less

y, u

twor

y le

ssop

odob

ne,

kre

da6

9S

kały

węg

lan

owe

(kre

da, w

apie

nie

, dol

omit

y)7

13


Kra

jobr

az w

yżyn

ny –

wys

okoś

ć 20

0–80

0 m

n.p

.m.

EK

OR

EG

ION

10

– K

AR

PATY

: 514

– C

entr

aln

e K

arpa

ty Z

ach

odn

ie, 5

13 –

Zew

nęt

rzn

e K

arpa

ty Z

ach

odn

ie,

522

– B

eski

dy W

sch

odn

ieE

KO

RE

GIO

N 1

6 –

RÓ

WN

INY

WS

CH

OD

NIE

: 343

– W

yżyn

a Lu

bels

ko-L

wow

ska,

512

– P

ółn

ocn

e Po

dkar

paci

e,

521

– Po

dkar

paci

e W

sch

odn

ieS

kały

krz

emia

now

e (g

ran

ity,

gn

ejsy

, in

ne

wu

lkan

iczn

e i m

etam

orfic

zne

zaw

iera

jące

krz

emia

ny)

1113

15Fl

isz

karp

acki

(pia

skow

ce, z

lepi

eńce

, łu

pki)

1214

Less

y, u

twor

y le

ssop

odob

ne

69

Ska

ły w

ęgla

now

e7

Kra

jobr

az n

izin

ny –

wys

okoś

ć <2

00 m

n.p

.m.

EK

OR

EG

ION

14

– R

ÓW

NIN

Y C

EN

TRA

LNE

: 313

– P

obrz

eża

Połu

dnio

wob

ałty

ckie

, 314

– P

ojez

ierz

a Po

mor

skie

, 31

5 –

Poje

zier

za W

ielk

opol

skie

, 317

– N

izin

y S

asko

-Łu

życk

ie, 3

18 –

Niz

iny

Śro

dkow

opol

skie

, E

KO

RE

GIO

N 1

6 –

RÓ

WN

INY

WS

CH

OD

NIE

: 313

– P

obrz

eża

Połu

dnio

wob

ałty

ckie

, 314

.9 –

Poj

ezie

rze

Iław

skie

, 31

5.1

– Po

jezi

erze

Ch

ełm

ińsk

o-D

obrz

yńsk

ie, 3

18 –

Niz

iny

Śro

dkow

opol

skie

, 841

– P

obrz

eża

Wsc

hod

nio

bałt

ycki

e,

842

– Po

jezi

erza

Wsc

hod

nio

bałt

ycki

e, 8

43 –

Wys

oczy

zny

Podl

asko

-Bia

łoru

skie

, 845

– P

oles

ie,

851

– W

yżyn

a W

ołyń

sko-

Podo

lska

, 512

– P

ółn

ocn

e Po

dkar

paci

e,

14


12

34

5

Less

y, u

twor

y le

ssop

odob

ne

o du

żej m

iążs

zośc

i16

19

21

Zden

udo

wan

e ró

wn

iny

pery

glac

jaln

e, s

andr

y, p

iasz

czys

te t

eras

y rz

eczn

e, g

liny

pias

zczy

ste

17

20Żw

iry

polo

dow

cow

e, p

iask

i ze

żwir

ami n

a ob

szar

ach

sta

rogl

acja

lnyc

h, m

oren

y

i wys

oczy

zny

mło

dogl

acja

lne,

utw

ory

less

owe,

less

opod

obn

e o

mał

ej m

iążs

zośc

i (n

a żw

irac

h i

pias

kach

), te

rasy

rze

czn

e18

Odc

inki

prz

yujś

ciow

e ci

eków

pod

wpł

ywem

wód

sło

nyc

h22

NIE

ZALE

ŻNE

OD

EK

OR

EG

ION

ÓW

Cie

ki n

a ob

szar

ach

będ

ącyc

h p

od w

pływ

em p

roce

sów

tor

fotw

órcz

ych

(niz

inn

e i w

yżyn

ne

poto

ki o

rgan

iczn

e or

az ś

redn

ie i

duże

rze

ki p

łyn

ące

w d

olin

ach

za

torfi

onyc

h)

2324

Cie

ki łą

cząc

e je

zior

a25

Cie

ki w

dol

inac

h w

ielk

ich

rze

k26

Tab.

2. c

.d.

15


cjonowanie ekologiczne jest niezależne od ekoregionów: cieki na obszarach będących pod wpływem procesów torfotwórczych (typ 23 – nizinne i wyżynne potoki organiczne, typ 24 – średnie i duże rzeki płynące w dolinach zatorfionych), cieki łączące jeziora (typ 25) oraz cieki w dolinach wielkich rzek (typ 26).

Wyznaczono rzeki, które mogą być referencyjne dla poszcze-gólnych typów wód (tab. 3). W kilku przypadkach nie udało się wybrać miejsc, które spełniałyby warunki stawiane rzekom re-ferencyjnym, a dla niektórych rzek wybór miejsc budzi poważ-ne wątpliwości. Szczegółowe badania warunków referencyjnych pozwolą ostatecznie wybrać rzeki referencyjne. Badania takie będą wykonane w 2009 roku.

Dla typów cieków sporządzono charakterystyki nazwane me-tryczkami (przykład w tab. 4). Każda metryczka zawiera infor-macje dotyczące: lokalizacji cieku, utworów powierzchniowych, opisu morfologicznego, charakterystyki abiotycznej i biologicz-nej. Zaprezentowano również zdjęcie poglądowe fragmentu cie-ku. Ze względu na aktualny stan wiedzy i stopień zaawanso-wania prac badawczych, dotychczas nie dla wszystkich cieków sporządzono metryczki, ponadto nie wszystkie metryczki zawie-rają pełny zestaw informacji. Podjęcie kompleksowych badań warunków referencyjnych, pozwoli na pełną charakterystykę i zweryfikuje ostatecznie typy cieków w Polsce.

Doświadczenia wypływające z praktycznego wyznaczania typów i części wód

Wszystkie cieki opatrzono charakterystykami (Czoch i in. 2005), na które składał się: jednoznaczny kod i nazwa dla JCWP, kod dorzecza głównego, kod ekoregionu, atrybut sztucz-nej lub silnie zmienionej części wód, typ cieków, atrybut JCWP zagrożenia bądź niezagrożenia spełnienia dobrego stanu wód do 2015 roku. Przy wydzielaniu typów cieków kierowano się następującymi zasadami:

− wydzielenie części cieku wraz z przypisaniem atrybutów rozpoczyna się i kończy w węźle cieku,

− charakterystyki cieku dokonuje się według dominującego w zlewni parametru,

16


Tabe

la 3

. Czę

ści w

ód m

ogąc

e sp

ełn

ić w

aru

nki

defi

nic

jiba

rdzo

dobr

ego

idob

rego

stan

uek

olog

iczn

ego.

Tabl

e 3.

Wat

er b

odie

s fu

lfilli

ng

con

diti

ons

for

good

and

very

good

ecol

ogic

alst

atu

sde

finit

ion

.

Lp.

Typ

wód

Prop

onow

ana

jako

rze

ka r

efer

ency

jna

częś

ć w

ód

1.Po

tok

tatr

zań

ski k

rzem

ian

owy

Bia

łka

Tatr

zań

ska,

Ryb

i Pot

ok (z

lew

nia

Du

naj

ca)

2.Po

tok

tatr

zań

ski w

ęgla

now

yB

iały

Pot

ok

3.Po

tok

sude

cki

Kam

ien

na

dla

Kar

kon

oszy

(zle

wn

ia B

obru

), M

oraw

ka d

la

Mas

ywu

Śn

ieżn

ika

(zle

wn

ia N

ysy

Kło

dzki

ej)

4.Po

tok

wyż

ynn

y kr

zem

ian

owy

z su

bstr

atem

gr

ubo

ziar

nis

tym

– z

ach

odn

iS

rebr

nik

, Jam

na

(zle

wn

ia B

obru

)

5.Po

tok

wyż

ynn

y kr

zem

ian

owy

z su

bstr

atem

dr

obn

ozia

rnis

tym

– z

ach

odn

iC

zerw

ien

iec,

Kam

ien

nik

(zle

wn

ia K

acza

wy)

6.Po

tok

wyż

ynn

y w

ęgla

now

y z

subs

trat

em

drob

noz

iarn

isty

mPo

tok

Mu

szko

wic

ki (z

lew

nia

Oła

wy)

7.Po

tok

wyż

ynn

y w

ęgla

now

y z

subs

trat

em

gru

bozi

arn

isty

mC

hro

śnic

ki P

otok

(zle

wn

ia B

obru

), M

oraw

ka (z

lew

nia

Nys

y K

łodz

kiej

)

8.M

ała

rzek

a w

yżyn

na

krze

mia

now

a -

zach

odn

iaK

amie

nic

a (z

lew

nia

Bob

ru)

9.M

ała

rzek

a w

yżyn

na

węg

lan

owa

Wie

prz

10.

Śre

dnia

rze

ka w

yżyn

na

– za

chod

nia

Bób

r

11.

Poto

k w

yżyn

ny

krze

mia

now

y z

subs

trat

em

gru

bozi

arn

isty

m –

wsc

hod

ni

Wie

lka

Pusz

cza

(zle

wn

ia S

kaw

y)

17


12.

Poto

k fli

szow

y–

13.

Mał

a rz

eka

wyż

ynn

a kr

zem

ian

owa

– w

sch

odn

iaB

iałk

a Ta

trza

ńsk

a (z

lew

nia

Du

naj

ca)

14.

Mał

a rz

eka

flisz

owa

Hoc

zew

ka

15.

Śre

dnia

rze

ka w

yżyn

na

– w

sch

odn

iaS

an D

ynów

, Du

naj

ec p

oniż

ej R

ożn

owa

16.

Poto

k n

izin

ny

less

owo-

glin

iast

yŚ

lęza

17.

Poto

k n

izin

ny

pias

zczy

sty

Gra

bow

a

18.

Poto

k n

izin

ny

żwir

owy

Lubs

za

19.

Rze

ka n

izin

na

pias

zczy

sto-

glin

iast

aN

ysa

Łuży

cka,

Wid

awa,

Ślę

za, O

ław

a, o

dcin

ki R

egi,

Pars

ęty,

G

wdy

20.

Rze

ka n

izin

na

żwir

owa

Kw

isa

21.

Wie

lka

rzek

a n

izin

na

War

ta p

oniż

ej G

orzo

wa;

Nar

ew o

d do

pływ

u B

iebr

zy, W

isła

koł

o W

ilgi

22.

Rze

ki p

rzyu

jści

owe

pod

wpł

ywem

wód

sło

nyc

hdo

lny

bieg

Reg

i, C

zerw

ona

23.

Poto

ki n

a ob

szar

ach

będ

ącyc

h p

od w

pływ

em

proc

esów

tor

fotw

órcz

ych

Kra

kow

ian

ka (z

lew

nia

Wid

awy)

, Pos

tom

ia, M

ała

Pan

ew

24.

Rze

ki n

a ob

szar

ach

będ

ącyc

h p

od w

pływ

em

proc

esów

tor

fotw

órcz

ych

Bie

brza

25.

Rze

ki łą

cząc

e je

zior

aPł

onia

od

jez.

Mie

dwie

do

jez.

Żel

ewo

26.

Cie

ki w

dol

inac

h w

ielk

ich

rze

k–

18


Tabe

la 4

. Prz

ykła

dow

a m

etry

czka

typ

u c

ieku

.Ta

ble

4. T

he

exam

ple

of w

ater

bod

y ty

pe r

efer

ence

con

diti

on t

able

.

5. P

otok

wyż

ynn

y kr

zem

ian

owy

z su

bstr

atem

dro

bnoz

iarn

isty

m

Loka

lizac

jaE

KO

RE

GIO

N 9

i 14

: WYŻ

YNY

CE

NTR

ALN

E i

RÓ

WN

INY

CE

NTR

ALN

EPo

dpro

win

cje

332

Su

dety

i Pr

zedg

órze

Su

deck

ie;

341

Wyż

yna

Ślą

sko-

Kra

kow

ska

w d

orze

czu

Odr

y (E

kore

gion

14)

342

Wyż

yna

Mał

opol

ska

w d

orze

czu

Odr

y (E

kore

gion

14)

Utw

ory

pow

ierz

chn

iow

ePi

asko

wce

Foto

grafi

apo

gląd

owa

Cze

rwie

nie

c (d

pł. K

acza

wy)

, Rze

szów

ek (J

B. I

MG

W, 2

004)

.

19


Opi

s m

orfo

logi

czn

yD

olin

a sy

nkl

inal

na

lub

skrz

ynko

wa

(U),

bieg

krę

ty, a

naw

et le

kko

mea

ndr

ują

cy (S

l 1,2

5–1,

5).

Dn

o bo

gate

w s

edym

enty

dro

bnoz

iarn

iste

, lok

aln

ie m

ogą

wys

tępo

wać

kam

ien

ie. C

zęst

o ła

chy

pias

zczy

ste

lub

pias

zczy

sto-

żwir

owe.

Pro

filpo

dłu

żny

wyr

ówn

any,

reg

ula

rne

sekw

encj

e by

strz

e-pl

oso.

Brz

egi p

łask

ie lu

b n

a ze

wn

ętrz

nyc

h łu

kach

pod

cięt

e. D

uża

zm

ien

noś

ć gł

ębok

ości

.

Ch

arak

tery

styk

a ab

ioty

czn

aW

ielk

ość

zlew

ni:

10–1

00 k

m2 ;

wys

okoś

ć: 2

00–8

00 m

n.p

.m.

Spa

dki z

lew

ni:

5–10

‰S

pade

k ko

ryta

: 3–2

0‰Pr

ąd w

ody:

na

plos

ach

pow

oln

y, la

min

arn

y, n

a by

strz

ach

tu

rbu

len

cyjn

y.S

ubs

trat

dn

a: p

iase

k, ż

wir

y (n

ajcz

ęści

ej o

tocz

one)

, tak

że k

amie

nie

ora

z de

tryt

us.

Prze

wod

nie

war

tośc

i fizy

czn

o-ch

emic

zne:

Prze

wod

nic

two

[μS

/cm

]:

50

–300

pH

6,0

–7,0

twar

dość

węg

lan

owa

[°dH

]

<1–5

twar

dość

ogó

lna

[°dH

]

1–5

20


Ch

arak

tery

styk

a bi

olog

iczn

aM

akro

zoob

ento

sU

mia

rkow

ana

różn

orod

ność

gat

unk

owa,

gat

unk

i ste

note

rmic

zne,

tle

nolu

bne,

dob

rze

dost

osow

ane

do s

zybk

iego

prą

du. W

śród

gru

p po

karm

owyc

h du

ża li

czba

gat

unk

ów

rozd

rabn

iacz

y i z

bier

aczy

. W s

tref

owoś

ci p

odłu

żnej

typ

odp

owia

da m

etar

itro

now

i.W

ybór

gat

un

ków

spe

cyfic

znyc

hdl

aty

puE

phem

erop

tera

: Eph

emer

a da

nica

Plec

opte

ra: L

euct

ra n

igra

, Leu

ctra

sp.

, Nem

ura

vari

egat

a, P

roto

nem

ura

hum

eral

isTr

ich

oper

a: M

icra

sem

a sp

., Se

rico

stom

a sp

., O

dont

ocer

um a

lbic

orne

, Ple

ctro

cnem

ia c

onsp

ersa

Cru

stac

ea: G

amm

arus

pul

exZa

leca

ny

okre

s ba

dań

: wio

sna

Mak

rofi

tyi

fito

bent

osR

oślin

noś

ć n

aczy

nio

wa:

głó

wn

ie C

allit

rich

e sp

. (n

a n

ieza

cien

ion

ych

sta

now

iska

ch) M

chy

ze

zbio

row

iska

Sca

pani

etum

und

ulat

ae.

Fito

ben

tos

– (d

o u

zupe

łnie

nia

)Za

leca

ny

okre

s ba

dań

fito

ben

tosu

:N

ie m

a u

zasa

dnie

nia

dla

bad

ań m

akro

fitów

i fit

opla

nkt

onu

Icht

iofa

una

Ubo

ga w

gat

un

ki, r

epre

zen

tow

ana

prze

z ga

tun

ki r

eofil

ne,

litofi

lne:

Salm

o tr

utta

fari

o, P

hoxi

nus

phox

inus

ora

z ps

amm

ofiln

eB

arba

tula

bar

batu

la, r

zadz

iej C

ottu

s go

bio.

Czę

sto

larw

y La

mpe

tra

plan

eri.

Przy

zdo

min

owan

iu s

tru

ktu

ry d

na

prze

z pi

asek

ich

tiof

aun

a po

dobn

a ja

k w

niz

inn

ych

po

toka

ch p

iasz

czys

tych

.Za

leca

ny

okre

s ba

dań

: lat

o

Uw

agi

Sła

bo z

bufo

row

ane,

z t

ende

ncj

ą te

nde

ncj

ę do

zak

was

zan

ia, p

odob

nie

jak

niz

inn

e po

toki

pi

aszc

zyst

e.

Przy

kład

Cze

rwie

nie

c, K

amie

nn

ik, B

ystr

zyk,

Pru

sick

i Pot

ok (G

óry

i Pog

órze

Kac

zaw

skie

), C

zerw

ony

Poto

k (G

óry

Sto

łow

e)

Rze

ka r

efer

ency

jna

Prop

ozyc

jaC

zerw

ien

iec,

Kam

ien

nik

, Cze

rwon

y Po

tok

Mak

rozo

oben

tos

Cze

rwon

y Po

tok

(Mic

hej

da

1954

)

Tab.

4 c

.d.

21


− jeśli minimum 1/3 odcinka jest sztuczna – przyjmuje się, że cały odcinek jest sztuczny,

− jeśli minimum 1/3 odcinka jest silnie zmieniona – przyj-muje się, że cały odcinek jest silnie zmieniony.

Jak wspomniano wcześniej, podstawą wyznaczania typów cieków była numeryczna mapa podziału hydrograficznego Polski(MPHP), podział kraju na regiony hydrograficzne, metryczki ty-pów, zestawienia liczbowo-opisowe oraz analogowa mapa lito-logii utworów powierzchniowych (w skali 1:200 000). Z powo-du braku map numerycznych, nie było możliwe automatyczne wykonanie mapy typów cieków. Możliwości analityczne syste-mu GIS nie mogły więc zostać wykorzystane. W konsekwen-cji analizowano wybrany fragment cieku z mapy numerycznej MPHP i jednocześnie analizowano ten sam fragment na kilku mapach tradycyjnych oraz zestawieniach liczbowo-opisowych. Jednocześnie analizowano wiele elementów pochodzących z różnych zbiorów podejmując ostateczną decyzję o przypisaniu cieku do danego typu (ryc. 1). Dla cieków sztucznych nie okre-ślano typu.

Dalszy etap prac dotyczył wyznaczenia JCWP z nadaniem im unikalnych kodów i nazw. W pierwszej kolejności wydzielono JCWP sztuczne i silnie zmienione (tab. 5, ryc. 2). Sztucznymi oznacza się część wód powierzchniowych powstałą na skutek działalności człowieka. Silnie zmienionymi wodami oznacza się część wód powierzchniowych, których charakter został w znacz-nym stopniu zmieniony na skutek fizycznego oddziaływaniaczłowieka. Przyjmuje się, że fizyczne oddziaływanie człowiekato: uciążliwa ekologicznie zabudowa podłużna, różne przegrody poprzeczne szczególnie pozbawiane przepławek dla ryb, obwa-łowania i konsolidacja w JCWP innych tego typu obiektów hy-drotechnicznych. Podstawowym celem według RDW dla sztucz-nych i silnie zmienionych części wód jest osiągniecie przez nie dobrego potencjału ekologicznego do 2015 roku.

Bazą do wydzielenia pozostałych JCWP stały się warstwy GIS, które tworzono wdrażając inne dyrektywy związane z wodą (np. 76/160/EWG – dotycząca jakości wody w kąpieliskach – Dyrektywa 1976, 75/440/EWG – odnosząca się do jakości wody przeznaczonej do picia przez ludzi – Dyrektywa 1975). O wydzieleniu JCWP decydowała przede wszystkim lokalizacja

22


Ryc. 1. Typy cieków w Polsce (wykorzystano dane z KZGW).Fig. 1. Types of watercourses in Poland (data from KZGW were used).

23


obszarów chronionych takich jak: ujęcia wody pitnej z zasobów wód powierzchniowych, ujęcia wody pitnej z zasobów wód pod-ziemnych, kąpieliska, cieki,w których możliwe jest bytowanie

Obszar DorzeczaLiczba części wód

sztuczne silnie zmienioneWisła 88 207Odra 96 210Suma 184 417

Tabela 5. Zestawienie silnie zmienionych i sztucznych części wód w PolsceTable 5. The aggregation of heavily modified and artificial water bodiesin Poland.

Ryc. 2. Rozmieszczenie silnie zmienionych i sztucznych JCWP (wykorzystano dane z KZGW).Fig. 2. Location of heavily modified and artificial river water bodies(data from KZGW were used).

24


Kod typu cieku Liczba jednolitych części wód1 42 23 84 1175 326 1207 538 319 46

10 912 28014 2815 916 29417 178818 29819 23820 10721 3722 1623 31324 9125 10526 59

Tabela 6. Typy i liczby JCWP.Table 6. Types and amounts of river water bodies.

25


ryb karpiowatych, cieki, w których możliwe jest bytowanie ryb łososiowatych, obszary NATURA 2000. O wydzieleniu JCWP decydowało również: zagospodarowanie terenu (CORINE Land Cover 2000), lokalizacja dużych miast, sztuczne i silnie zmie-nione odcinki cieków.

Podsumowanie

Z całej liczby 4508 JCWP (tab. 6), najwięcej wydzielono cie-ków o typie 17 – jest to „potok nizinny piaszczysty”, czyli ciek płynący po utworach peryglacjalnych. Ostatecznie w granicach Polski wydzielono jednolite części wód wszystkich kategorii, zgodnie z danymi zawartymi w tabeli 7. Na całym obszarze Polski wydzielono 26 typów rzek, a w ich obrębie 4 508 jednoli-tych części wód. Całkowita liczba części wód (cieków) Obszaru Dorzecza Wisły wynosi 2 806 i zajmuje obszar 194 223 km2. W Obszarze Dorzecza Wisły określono 23 typy rzek. Całkowita liczba jednolitych części wód Obszaru Dorzecza Odry wyno-si 1 702, stwierdzono tu występowanie 20 typów cieków na 118 462 km2 powierzchni dorzecza.

Rozpoczęte prace nad ustaleniem warunków referencyjnych wymagają kontynuacji i być może przyczynią się do zmniejsze-nia liczby typów cieków, co może doprowadzić do weryfikacjiliczby JCWP, a przez to usprawni monitoring stanu ilościowego i jakościowego wód w Polsce. Przy określaniu typów i wydziela-niu części wód rzek duże znaczenie ma wiedza na temat budo-wy, struktury i dominującego charakteru ich podłoża.

Tabela 7. Liczba jednolitych części wód wszystkich kategorii.Table 7. Amount of water bodies all categories.

Części wód dla kategorii Obszar Dorzecza Wisły

Obszar Dorzecza Odry Łączna liczba

Cieki 2806 1702 4508

Jeziora 621 420 1041

Wody przejściowe 5 4 9

Wody przybrzeżne 6 5 11

Wody podziemne 97 63 160

26


SUMMARY

Walczykiewicz T., Rataj C. The Water Framework Directive:Geological Aspects of Determining River Water Types.Chrońmy Przyrodę Ojczystą (64), 5: 7–27, 2008.

A key Directive of the European Union concerning water protection and specifying water policy is a Directive of the European Parliament and Council of 23 October 2000, known as the Water Framework Directive (WFD – 2000/60/EC). The chief objective of the Water Framework Directive is to achieve good water status by 2015. To achieve this objective, it is necessary to observe the work timetable indicated in the Directive, as well as the methodological guidance contained in the handbooks. The initial task was to determine surface water types from four categories – rivers, lakes, transitional waters, coastal waters. Each of the categories has its own typological system. For the ‘river’ category, types were determined according to the abiotic system A, assuming the necessity of identifying separate water bodies (WB), as well as entering such information about them as: unique code and name, parent river basin code, ecoregion code, water body type, assessment of whether the water body is artificial or heavilymodified, assessment of the extent of risk to the achievement of themain objective of the WFD – namely, good water status by 2015.

Obligatory parameters in determining water body types were: size of catchment area, absolute altitude (above sea level), geological category. To determine the water body type, a selected fragment of the water body was analyzed on a numerical map of the hydrographic division of Poland (MPHP), as well as on traditional maps: geological and topographic. Also used were numeric description tables and water body type reference condition tables specially prepared for this purpose. For artificial water bodies, no type determination was made.

In the entire territory of Poland, 26 river types were identified, andwithin them, 4508 water bodies. Work has begun on establishment of reference conditions for all water body types. This work is to be continued, which could contribute to a reduction in the number of water body types, which in consequence will lead to verification of thenumber of water body (WB), which will increase efficiency in monitoringof the quantitative and qualitative status of water bodies in Poland.

27


PIŚMIENNICTWO

Barszczyńska M., Kubacka D. 2008. Ramowa Dyrektywa Wodna: Znaczące oddziaływania antropogeniczne na wody rzek Polski. Chrońmy Przyr. Ojcz. 64, 5: 28–42.

CORINE Land Cover. 2000. http://www.eea.europa.eu/themes/landuse/clc-download.

Czoch K., Łasut E., Rataj C., Walczykiewicz T. 2005. Metodyka wyznaczania typów i części wód z zastosowaniem techniki GIS, Typologia i warunki referencyjne wód powierzchniowych. IMGW. Warszawa.

Dyrektywa 1975. Dyrektywa 75/440/EWG z dnia 16 czerwca 1975 r. dotycząca wymaganej jakości wód powierzchniowych przeznaczonych do poboru wody pitnej (Dz.Urz. WE, L 194, z 25.7.1975).

Dyrektywa 1976. Dyrektywa 76/160/EWG z dnia 8 grudnia 1975 r. dotycząca jakości wody w kąpieliskach (Dz.Urz. WE, L 31, z 5.2.1976).

Dyrektywa 2000. Dyrektywa 2000/60/WE z dnia 23 października 2000 ustanawiającą ramy wspólnego działania w dziedzinie polityki wodnej (Ramowa Dyrektywa Wodna) (Dz.Urz. WE, L 327 z 22.12.2000).

IMGW 2005. Atlas podziału hydrograficznego Polski, część 2, Zestawienia zlewni, Warszawa

Kondracki J. 2001. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN.

Projekt raportu 2005a. Projekt raportu dla Obszaru Dorzecza Odry, 2005, maszynopis w IMGW.

Projekt raportu 2005b. Projekt raportu dla Obszaru Dorzecza Wisły, 2005, maszynopis w IMGW.

28


Ramowa Dyrektywa Wodna: Znaczące oddziaływania antropogeniczne na wody rzek Polski

MAŁGORZATA BARSZCZYŃSKA, DANUTA KUBACKA

Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej30-215 Kraków, ul. Piotra Borowego 14e-mail: [email protected]

Wstęp

Ramowa Dyrektywa Wodna (RDW) (Dyrektywa 2000) wpro-wadza pojęcie „jednolitej części wód powierzchniowych” (body of surface water), w skrócie JCWP, oznaczające oddzielny i zna-czący element wód powierzchniowych takich jak: jezioro, zbior-nik, strumień, rzeka lub kanał, część strumienia, rzeki lub ka-nału, wody przejściowe lub pas wód przybrzeżnych. Głównym celem RDW jest osiągnięcie przez Państwa Członkowskie „do-brego stanu ekologicznego i chemicznego” wszystkich „jedno-litych części wód” powierzchniowych i podziemnych do roku 2015. Na jednym z początkowych etapów wdrażania RDW nie-zbędne więc było określenie stanu wyjściowego środowiska wodnego. Zadanie to zostało zrealizowane na zlecenie Ministra Środowiska przez konsorcjum w składzie: Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej (IMGW), Państwowy Instytut Geologiczny i Instytut Ochrony Środowiska (Opracowanie 2007).

Z uwagi na ograniczony zakres dostępnych danych oraz czas przeznaczony do przeprowadzenia analiz podjęto decy-zję, aby ocenę stanu przeprowadzić w oparciu o połączone sąsiednie JCWP, które nazwano scalonymi częściami wód po-wierzchniowych (SCWP). Na obszarze Polski wyznaczono 1065 SCWP. Procesu ich wyznaczenia dokonały regionalne zarządy gospodarki wodnej. Ogólnie, opracowane w ramach Wspólnej

29

Ramowa Dyrektywa Wodna: Znaczące oddziaływania antropogeniczne

Strategii Wdrażania RDW1, wytyczne metodyczne, zalecają za-stosowane przy analizie presji i oddziaływań schematu anali-tycznego DPSIR (ryc. 1).

Dane potrzebne do wyznaczenia znaczących oddziaływań antropogenicznych

Dane, które mogą być podstawą do określania znaczących oddziaływań antropogenicznych (presji) na środowisko wodne wód powierzchniowych, można pogrupować następująco:

• wyniki monitoringów – dane te odzwierciedlają stan ilo-ściowy, fizykochemiczny, biologiczny i morfologiczny wód;

• formy użytkowania terenu, np. grunty orne, sady, łąki i pastwiska, obszary chronione, wysypiska, tereny uprze-mysłowione, miasta – dane te przedstawiają oddziaływania obszarowe;

• gospodarka wodno-ściekowa – dane te związane są z osadnictwem;

• pobory i zrzuty dokonywane przez różnego typu użytkow-ników – dane te przedstawiają oddziaływania punktowe;

• obiekty hydrotechniczne, tj. zbiorniki retencyjne, stopnie wodne, wały przeciwpowodziowe, kanały przerzutowe, za-budowa podłużna oraz obszary zmeliorowane – dane te przedstawiają oddziaływania zaburzające naturalną hy-drologię oraz morfologię cieków;

• oddziaływania związane ze składowaniem substancji niebez-piecznych, które mogą przenikać do środowiska wodnego.

Dane o stanie ilościowym wód powierzchniowych pochodziły z baz danych prowadzonych przez IMGW na rzecz Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, dane o stanie fizykochemicznym– z różnego rodzaju monitoringów środowiska prowadzonych na rzecz Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska (GIOŚ); jest on również dysponentem mapy cyfrowej obrazującej użyt-kowanie terenu (CORINE Land Cover 2000). Dane związane

1 Dokumenty dotyczące Wspólnej Strategii Wdrażania RDW można znaleźć na stronie internetowej Komisji Europejskiej http://ec.europa.eu/environment/water/water-framework/objectives/implementation_en.htm

30

M. Barszczyńska i D. Kubacka

z rzeczywistym użytkowaniem wód (pobory i zrzuty ścieków) po-chodziły z baz danych PŁATNIK prowadzonych w urzędach mar-szałkowskich, natomiast dane o zabudowie cieków pochodziły z regionalnych zarządów gospodarki wodnej i/lub wojewódzkich zarządów melioracji i urządzeń wodnych. Niekorzystne oddzia-ływania na środowisko wodne były rozpatrywane w kontekście ochrony wód ze względu na ich przeznaczenie (ryc. 2).

Wszystkie zjawiska dotyczące presji przedstawiono za po-mocą systemu informacji geograficznej (GIS). Oznacza to, żewszystkie dane mają postać zbiorów elektronicznych, tzw. warstw, zawierających zarówno informację o położeniu, jak i informację opisową jakościową (dane tekstowe) lub ilościową (dane liczbowe). Zbiory danych wyświetlić można na ekranie komputera lub wydrukować jako mapę, używając specjalnego oprogramowania (Longley i in. 2006). Pewna część danych sta-nowi tło, są to: granice państwa, województw, gmin i miast, po-

Ryc. 1. Schemat analityczny DPSIR (Driver – czynnik sprawczy, Pressure – presja, State – stan, Impact – oddziaływanie, Response – reakcja) do oceny SCWP (scalonych części wód powierzchniowych).Fig. 1. The schema of DPSIR (Driver, Pressure, State, Impact, Response) for SCWPs (aggregated surface water bodies) evaluation.

31


dział na jednolite i scalone części wód oraz ich zlewnie, regiony wodne, dorzecza, przebieg cieków.

Sposób pozyskiwania danych i ich uzupełnianie dla potrzeb analizy

Dane potrzebne do analiz są gromadzone w różnej formie. Część informacji dostępna jest w postaci warstw map cyfro-wych. Dane opisujące elementy mapy nie zawsze są komplet-ne. Większość niezbędnych informacji ma postać tabelaryczną i aby je zlokalizować na mapie, trzeba korzystać z różnych opi-sów, co jest kłopotliwe, ponieważ opisy te nie są jednoznaczne.

Ryc. 2. Przeznaczenie wód na obszarze Polski (wykorzystano dane KZGW).Fig. 2. The appropriation of water in area of Poland (data from KZGW were used).

32


Inną formą pozyskania danych w trakcie realizacji pracy było rozesłanie do odpowiednich instytucji wydrukowanych arkuszy map z prośbą o ręczne naniesienie obiektów i opisanie ich w tabelach. Materiał ten posłużył do utworzenia nowych warstw map cyfrowych.

W trakcie ujednolicania zgromadzonego zestawu danych pojawiły się problemy natury technicznej i merytorycznej. Należało wykonać różne konwersje formatów danych, trans-formacje odwzorowań kartograficznych oraz przekształcićwiele wydrukowanych map do postaci cyfrowej. Problemem utrudniającym przeprowadzanie analiz był brak spójności zestawów danych geometrycznych pochodzących z różnych źródeł, brak jednolitości kodowania i nazewnictwa. Często informacja atrybutowa była niekompletna albo sprzeczna. Wszystkie powyższe braki i niejednoznaczności próbowano uzupełniać lub korygować indywidualnie. W większości przy-padków niemożliwe było automatyczne przeprowadzenie tych zmian. O pracochłonności świadczyć może liczba zgromadzo-nych danych; na mapach zlokalizowano i wprowadzono dane dla 53 305 obiektów.

Metody określania stanu wód i ryzyka nieosiągnięcia dobrego stanu ekologicznego

Z przedstawionego powyżej zestawu danych widać jak wiele różnych elementów może mieć wpływ na stan wód. Rozważano wpływ różnorodnej działalności człowieka, głównie związanej z wykorzystaniem terenu dla celów osadnictwa, działalności gospodarczej i rolniczej, przekształceniami rzek i ich otoczenia związanymi z zabudową cieków i ich regulacją, a także wykorzy-staniem wody do różnych celów. Stan ilościowy, fizykochemicz-ny i biologiczny wód powierzchniowych określano na podstawie wyników monitoringów. Osobno oceniano fizykochemiczny stanwód, jakość wód przeznaczonych do celów wodociągowych, do celów kąpieliskowych, do bytowania ryb, jak też stopień ich za-nieczyszczenia azotanami pochodzenia rolniczego. Wyniki mo-nitoringu ilościowego posłużyły do oceny stopnia zaburzenia naturalnego przepływu wody w rzekach. Szczególny wpływ na naturalny reżim hydrologiczny mają sztuczne zbiorniki wodne.

33


Stopień zmian koryt rzek i ich dolin (zmiany morfologiczne) oce-niano na podstawie danych o wszelkiego rodzaju zabudowie, w tym podłużnej i poprzecznej związanej z rzeką (np. regulacje w postaci stopni lub umocnienia brzegów) i jej otoczeniem (np. wały przeciwpowodziowe).

Wpływ antropopresji na SCWP oceniano według stanu dla roku 2005. Badano też tendencje zmian w celu oszacowania czy SCWP będą zagrożone nieosiągnięciem celów RDW w per-spektywie roku 2015. W dalszej części artykułu w sposób bar-dziej szczegółowy przedstawiono metodykę identyfikacji presjina środowisko wodne.

Identyfikacja znaczących oddziaływań antropogenicznych

Według schematu DPSIR (por. ryc. 1) za główne czynniki sprawcze, które mają niekorzystny wpływ na stan wód uzna-no: warunki demograficzne, wykorzystanie wód do celów ko-munalnych i przemysłowych, sposób rolniczego wykorzystania gruntów oraz wielkość hodowli zwierząt i poziom nawożenia mi-neralnego.

Przy określaniu presji na środowisko wodne wykorzystano tzw. metodę Wielowymiarowej Analizy Porównawczej (WAP). Zastosowanie metody WAP pozwala na porównywanie i porząd-kowanie obiektów opisanych za pomocą wielu cech diagno-stycznych. Obiektami są jednostki badania (w tym przypadku były to SCWP), cechami – właściwości jednostek badania: tu przyjęto dane statystyczne z GUS-owskiego Banku Danych Regionalnych – (BDR GUS 2005). Do uszeregowania scalonych części wód pod względem poziomu badanego zjawiska wykorzy-stano tzw. taksonomiczną metodę wzorcową. W metodzie tej, uporządkowanie obiektów następuje na podstawie miary po-dobieństwa (odległości) każdego obiektu do obiektu wzorcowe-go, zdefiniowanego jako zestaw najkorzystniejszych – z punk-tu widzenia badanego zjawiska – wartości cech. W przypadku prowadzonej analizy, za wzorzec uznano zestaw wartości cech charakteryzujących najmniejsze zagrożenie ze strony czynni-ków sprawczych.

Istniejący stan zagospodarowania i zaludnienia obrazowa-ły dane z BDR z roku 2005 (BDR GUS 2005). Potrzebna była

34


także prognoza na rok 2015. Taka prognoza została przygo-towana dla gmin przez zespół Instytutu Rozwoju Miast. Przy ostatecznych obliczeniach wzięto pod uwagę 18 wskaźników odnoszących się do gospodarki komunalnej, przemysłu, rol-nictwa i obszarów chronionych. Obliczono je dla lat: 2005 i 2015 dla wszystkich SCWP.

Identyfikacja stanu fizykochemicznego i biologicznego w scalonych częściach wód

Podstawę identyfikacji fizykochemicznego i biologicznego sta-nu wód stanowiły wyniki monitoringu jakościowego rzek z 2005 roku, natomiast do śledzenia kierunku zachodzących zmian po-służyły dane monitoringowe z 2000 roku. Stan wód SCWP pod względem fizykochemicznym i biologicznym oceniano biorąc poduwagę wyniki pomiarów: dla wód płynących, dla wód wykorzy-stywanych do celów wodociągowych, dla wód przeznaczonych do bytowania ryb, dla wód narażonych na zanieczyszczenia azota-nami pochodzenia rolniczego, dla wód kąpieliskowych.

W ocenie stanu chemicznego i biologicznego wynikiem końco-wym jest stopień przekroczenia norm dla 21 wybranych wskaź-ników (Rozporządzenie 2004). Przyjęto, że przekroczenie norm nie większe niż 30% pozwala wnioskować o dobrym stanie fizy-kochemicznym i biologicznym wód. Bardziej zaostrzone normy obowiązują dla wody przeznaczonej dla celów wodociągowych. Szczególnie ostre kryteria nałożone są na następujące wskaźni-ki wody: temperaturę, odczyn pH, tlen rozpuszczony, wskaźniki mikrobiologiczne (Dyrektywa 1975).

Przeprowadzono również ocenę wód, które są przydatne do bytowania ryb. Dyrektywy europejskie wprowadzają pojęcia tzw. wód łososiowych i karpiowych. Określenie „wody łoso-siowe” oznacza wody, w których żyją lub będą mogły żyć ryby z gatunków takich jak łosoś Salmo salar, pstrąg Salmo trutta, lipień Thymallus thymallus i sieja Coregonus sp., zaś określe-nie „wody karpiowe” oznacza wody, w których żyją lub będą mogły żyć ryby karpiowate (Cyprinidae) lub inne, np. szczupak Esox lucius, okoń Perca fluviatilis i węgorz Anguilla anguilla. Przy ocenie wód brano pod uwagę wskaźniki istotne dla życia ryb (Dyrektywa 1978).

35


Pewna część wód w Polsce została uznana za narażoną na zanieczyszczenia azotanami pochodzenia rolniczego. Przy oce-nie brano pod uwagę wody, które pobiera się lub zamierza się pobierać dla potrzeb zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczo-ną do spożycia oraz wody, w których można zmniejszyć stopień eutrofizacji poprzez zmniejszenie dawek dostarczanego azotu.

Wody do celów kąpieliskowych oceniano na podstawie ba-dań monitoringowych przeprowadzanych przez wojewódz-kie stacje sanitarno-epidemiologiczne. Program badań oraz normy dopuszczalne w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia (Rozporządzenie 2002) różnią się od norm unijnych. Polskie rozporządzenie dopuszcza wyższe wartości stężeń olejów mine-ralnych i nie wymaga badań enterowirusów, natomiast normy unijne (Dyrektywa 1976) są łagodniejsze w kwestii dopusz-czalnej liczby bakterii coli typu kałowego i enterokoków.

Badano również tendencję zmian fizykochemicznego stanuwód. Ze względu na istotne różnice w zakresie przeprowadza-nych badań, tendencję określono na podstawie wyników moni-toringu z lat: 2000 i 2005. Dla roku 2000 wykonano ocenę wg tych samych zasad jak dla roku 2005, a następnie porówna-no wyniki. Przy ostatecznej ocenie trendu zmian, uwzględnio-no najważniejsze wskaźniki: BZT5, azotany, azot ogólny, fosfor ogólny, substancje rozpuszczone. Za nieistotne uznano zmiany mniejsze niż 10%.

Identyfikacja stanu hydromorfologicznego

SCWP oceniano na podstawie stanu ilościowego wód po-wierzchniowych oraz stanu przekształcenia koryt rzecznych ze względu na zabudowę. Do oceny zastosowano szereg wskaź-ników obliczonych dla SCWP i charakteryzujących niekorzyst-ny wpływ na stan hydromorfologiczny: istniejących zbiorników wyrównawczych, gospodarki wodnej (pobory wody, straty wody lub przerzuty wody), obwałowań, budowli piętrzących zabu-rzających naturalne spadki cieków, uregulowanych odcinków cieków i innej zabudowy podłużnej, obszarów zmeliorowanych, energetyki wodnej (Nachlik red. 2004).

Stan ilościowy wód powierzchniowych oceniano biorąc pod uwagę jednocześnie wielkości przepływów średnich charaktery-

36


stycznych dla danego cieku oraz wielkości wahań przepływów w ciągu roku i w wieloleciu. Parametry te wyznaczają tzw. re-żim hydrologiczny. Jest on niekorzystny, gdy przepływy są zbyt niskie, zbyt wysokie w stosunku do średnich lub nie wykazują naturalnych wahań w ciągu roku.

W przekrojach zamykających SCWP, dla których stwierdzo-no występowanie czynników sprawczych, obliczono wartości: średniego przepływu z wielolecia z całego dostępnego zakresu czasowego oraz średniego przepływu z wielolecia 1981–2000. Obliczenia oparto na wynikach pomiarów przepływu uzyska-nych z Bazy Danych Hydrologicznych IMGW, bądź obliczono z wielkości opadu atmosferycznego na danym terenie, stosując odpowiednie wzory empiryczne. W oparciu o te dane oraz sze-reg innych obliczeń, za niekorzystne dla stanu ilościowego wód powierzchniowych uznano:

− przekroczenie ponad 3% średniego odpływu z wielolecia z SCWP, spowodowane pracą zbiorników retencyjnych;

− straty wody ponad 5% średniego przepływu z wielolecia, spowodowane głównie nawodnieniami, poborami wody na potrzeby stawów rybnych, przerzutami wody do in-nych SCWP;

− obniżenie lub podniesienie się średniego przepływu z wie-lolecia 1981–2000 w stosunku do wielolecia 1961–1980 o więcej niż 25%.

Niekorzystne zmiany w morfologii cieków identyfikowano,gdy w SCWP:

− ponad 30% brzegów cieków jest obwałowanych;− sumaryczna wysokość budowli piętrzących przekracza

ponad 15% sumę spadków cieków;− ponad 30% długości cieków jest uregulowanych;− obszary zmeliorowane stanowią więcej niż 30%;− sumaryczna moc jednostek energetycznych odniesiona

do całkowitej długości cieków przekracza wartość 0,0125 (dla małych elektrowni wodnych).

Przewidywany stan na rok 2015 oceniano na podstawie pla-nowanych do realizacji obiektów gospodarki wodnej, w tym głów-nie zbiorników retencyjnych, melioracji, zabudowy poprzecznej i podłużnej. Ze względu na brak pewności, które inwestycje będą realizowane postanowiono nie uwzględniać współczynni-

37


ków korygujących, umożliwiających przeprowadzenie analizy wariantowej w ocenie zmian hydromorfologicznych.

Analiza i ocena

Analizy statystyczne. Dla danych statystycznych potrzebne było przeprowadzenie zaawansowanych analiz z zastosowaniem technologii GIS, przeliczających dane odnoszące się do obsza-rów gmin na obszary przypisane do SCWP, gdyż granice tych obszarówz reguły nie pokrywają się. Te wyliczenia były punk-tem wyjścia do analizy taksonomicznej odległości od wzorca i klasyfikacji SCWP pod kątem zagrożenia ze strony czynnikówsprawczych. Na postawie wyliczonych wskaźników zakwalifiko-wano gminy, a następnie SCWP do jednej z 5 klas stopnia za-grożenia ze strony czynników sprawczych (ryc. 3).

Ocena stanu fizykochemicznego i biologicznego wód. Wyniki dokonanej oceny wykazały, że cele środowiskowe osiąga 285 SCWP, potencjalnie zagrożonych nieosiągnięciem celów środo-wiskowych jest 208 SCWP, zagrożonych jest 555 SCWP, dla 15 SCWP przedstawiono propozycje ich podziału na część zagrożoną i niezagrożoną, a dla 2 SCWP nie było możliwe podanie oceny.

Ocena hydrologiczna. Dla roku 2005 wyznaczono 300 SCWP zagrożonych pod względem hydrologicznym. Oszacowano, że w roku 2015 zagrożonych będzie o 14 SCWP więcej, z powodu re-alizacji budowy kolejnych zbiorników retencyjnych.

Ocena morfologiczna. Ostatecznie, ze względu na występujące zmiany w korycie rzecznym i jego otoczeniu, za zagrożoną uznano:

− SCWP, dla której wartość progowa została przekroczona dla minimum dwóch wskaźników;

− SCWP, dla której wartość progowa została przekroczona tylko dla jednego wskaźnika, ale w stopniu znaczącym (ocena ekspercka);

− SCWP, na której obszarze zidentyfikowano sztuczny zbior-nik wodny, najczęściej stanowiący kompleks budowli hy-drotechnicznych – np. zbiornik, zapora, śluza, urządzenia przelewowe, elektrownia, derywacja.

Wynikiem analiz było wyznaczenie 387 SCWP zagrożonych pod względem morfologicznym w roku 2005 oraz prognoza uwzględniająca 405 SCWP zagrożonych w roku 2015.

38


Podsumowanie

Dla wszystkich wyznaczonych scalonych części wód (SCWP) zostały określone syntetyczne informacje do oceny ryzyka nie-osiągnięcia celów środowiskowych, wraz z uwzględnieniem pro-gnozy rozwoju. W zależności od stopnia natężenia zagrożenia ze strony czynników sprawczych, SCWP zostały podzielone na pięć grup: o bardzo niskim (1), niskim (2), średnim (3), wyso-kim (4), bardzo wysokim (5) stopniu natężenia zagrożenia. W zależności od stanu chemicznego i biologicznego wód, SCWP zostały podzielone na dwie grupy: 1 – część zagrożona, 0 – część niezagrożona. Podobnie w zależności od oceny stanu hydromor-fologicznego SCWP zostały podzielone na dwie grupy: 1 – część zagrożona, 0 – część niezagrożona.

Ostateczna ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowisko-wych została wykonana w następujący sposób:

Ryc. 3. Klasyfikacja SCWP wg stopnia zagrożenia; im kolor jaśniejszy tym zagrożenie mniejsze(wykorzystano dane KZGW).Fig. 3. The SCWPs classification by level of risk; the brighter colourshows the lower risk (data from KZGW were used).

39


− niezagrożona SCWP ma stan fizykochemiczny biologicz-ny i hydromorfologiczny uznany za niezagrożony, 1 lub 2 klasę pod względem czynników sprawczych, a prognoza rozwoju nie wskazuje na niekorzystne zmiany;

− zagrożona SCWP ma stan fizykochemiczny, biologicznyi hydromorfologiczny uznany za zagrożony i ma 3, 4 lub 5 klasę pod względem czynników sprawczych, a progno-za rozwoju nie wskazuje na znaczącą poprawę lub SCWP jest zagrożona tylko pod względem hydromorfologicznym, tzn. zagrożenie w perspektywie do 2015 roku wykazują tylko wskaźniki hydromorfologiczne opisane w rozdziale „Identyfikacja stanu hydromorfologicznego”.

Ryc. 4. Ocena końcowa SCWP z uwzględnieniem przyczyn zagrożenia (wykorzystano dane KZGW).Fig. 4. The final evaluation of SCWPs including the cause of risk (data from KZGW were used).

40


W przypadku rozbieżności w klasyfikacji lub oceny niepełnej,dokonano oceny eksperckiej na podstawie: szczegółowej analizy rzeczywistej lokalizacji i wielkość punktowych i obszarowych źródeł presji z wykorzystaniem warstw GIS; podobieństwa do sąsiednich SCWP, dla których dysponowano pełną oceną stanu fizyko-che-micznego; oceny jezior dla tych SCWP, gdzie jeziora przeważają nad rzecznymi częściami wód. W rezultacie 263 SCWP zakwalifi-kowano jako niezagrożone, a 802 jako zagrożone, w tym 405 jako zagrożone tylko pod względem hydromorfologicznym (ryc. 4).

SUMMARY

Barszczyńska M., Kubacka D. The Water Framework Directive: Significant anthropogenic impacts on river waters of Poland.Chrońmy Przyrodę Ojczystą (64), 5: 28–42, 2008.

The Water Framework Directive (WFD) introduces the concept of ‘surface water body’, meaning a separate and significant elementof surface waters, such as: lake, reservoir, stream, river or canal; portion of a stream, river or canal; transitional waters or stretch of coastal waters. The main objective of the WFD is for Member States to achieve ‘good ecological and chemical status’ of all surface and ground ‘water bodies’ by 2015. Implementation of the WFD requires, thus, in the beginning stage, establishment of the current aquatic environment status. This task was realized by order of the Minister of the Environment by a consortium comprised of: the Institute of Meteorology and Water Management, the State Geological Institute and the Institute of Environmental Protection.

In the article, we present the results of this work, identifying essential anthropogenic factors influencing surface waters in the so-called aggregated surface water bodies (SCWP), grouping individual surface water bodies. One element of the work was collection of information encompassing various aspects of water management. Also presented are sources of information concerning all categories of surface waters, as well as methods of obtaining and standardizing data of varying provenance. The identification of significant anthropogenicimpacts is discussed, including: the manner of development of the

41


area and usage of waters, aspects of the physico-chemical, biological and quantitative status, as well as morphological changes in surface waters. Results are shown for assessment of aggregated water bodies for 2005, as well as prospects for achievement of good water status by 2015. In collecting, integrating, analyzing and visualizing data, use of GIS technology was essential. The result of the work described is the categorization of 263 aggregated water bodies as not at risk, 802 as at risk – 405 of which are at risk only in a hydromorphological sense.

PIŚMIENNICTWO

BDR GUS 2005. Bank Danych Regionalnych Główny Urząd Statystyczny. http//www.stat.gov.pl/bdr/bdrap.strona.indeks

CORINE Land Cover. 2000. http://www.eea.europa.eu/themes/landuse/clc-download.

Dyrektywa 1975. Dyrektywa 75/440/EWG z dnia 16 czerwca 1975 r. dotycząca wymaganej jakości wód powierzchniowych przeznaczo-nych do poboru wody pitnej (Dz.Urz. WE, L 194 z 25.7.1975).

Dyrektywa 1976. Dyrektywa 76/160/EWG z dnia 8 grudnia 1975 r. dotycząca jakości wody w kąpieliskach (Dz.Urz. WE, L 31 z 5.2.1976).

Dyrektywa 1978. Dyrektywa 78/659/EWG z dnia 18 lipca 1978 r. w sprawie jakości słodkich wód wymagających ochrony lub poprawy w celu zachowania życia ryb (Dz.Urz. WE, L 222 z 14.8.1978).


Longley P.A., Goodchild M.F., Maguire D.J., Rhind D.W. 2006. GIS. Teoria i praktyka. PWN, Warszawa.

Nachlik E. (red.). 2004. Identyfikacja i ocena oddziaływań antropogenicznych na zasoby wodne dla wskazania części wód zagrożonych nieosiągnięciem celów środowiskowych. Monografia318, Seria Inżynieria Środowiska, Politechnika Krakowska, Kraków.

Opracowanie 2007. Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych dla potrzeb

42


opracowania programów działań i planów gospodarowania wodami. Raport końcowy, 2007, Maszynopis w Instytucie Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Państwowym Instytucie Geologicznym, Instytucie Ochrony Środowiska.

Rozporządzenie 2002. Rozporzadzenie Ministra Zdrowia z dnia 16 października 2002 w sprawie wymagań, jakim powinna podlegać woda w kąpieliskach, Dz.U. Nr 183 (2002), poz. 1530.

Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanuwód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Dz.U. Nr 32 (2004), poz. 284.


43

Sposoby osiągnięcia celów Ramowej Dyrektywy Wodnej: Realizacja programów działań

TOMASZ WALCZYKIEWICZ, CELINA RATAJ

Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej30-215 Kraków, ul. Piotra Borowego 14e-mail: [email protected]

Wstęp

Artykuł 11 dyrektywy 2000/60/WE zwanej Ramową Dyrektywą Wodną (RDW) (Dyrektywa 2000) wymaga od Polski ustanowienia programu działań dla każdego obszaru dorzecza (ryc. 1) lub części obszaru dorzecza międzynarodowego dla osiągnięcia celów środowiskowych zapisanych w art. 4 RDW. Cele środowi-skowe są tak formułowane, by przyczyniały się do zapobiegania pogarszaniu stanu lub przywracania dobrego stanu wód.

Cele te są podstawą do skonstruowania programów dzia-łań stanowiących kluczowy element planów gospodarowania wodami (Art. 13 RDW). W konstruowaniu programów działań wyróżnia się następujące fazy: ocena aktualnego stanu wód, prognozy stanu wód na rok 2015, wariantowe ustalenie moż-liwych do wdrożenia działań, analiza efektywności wszystkich wskazanych działań, ostateczny wybór najbardziej efektywnego programu działań, jego realizacja oraz ocena efektów wdroże-niowych. Pełny harmonogram pierwszego cyklu planistycznego przedstawia tabela 1. Na obecnym etapie prace skupiają się na opracowaniu programów działań.

Ocena aktualnego stanu i prognozy dla 2015 roku

Poznaniu stanu zasobów wód powierzchniowych i podziem-nych służyły wcześniej podjęte prace: wyznaczenie typów wód powierzchniowych, wyznaczenie jednolitych części wód po-

44


wierzchniowych (JCWP) i podziemnych (JCWPd), wyznaczenie części wód silnie zmienionych i sztucznych (Walczykiewicz, Rataj 2008), określenie presji i oddziaływań z ustaleniem tych części wód, dla których osiągnięcie dobrego stanu do 2015 roku będzie zagrożone (Barszczyńska, Kubacka 2008). Ewentualna prolongata w osiągnięciu celów jest możliwa przy ustaleniu ostatecznego terminu na lata 2021–2027. Dyrektywa w uzasadnionych przypadkach dopuszcza również ustalenie celów na niższym poziomie wymagań, po przeprowadzeniu szczegółowej analizy ekonomicznej i uwzględnieniu czynników społecznych, klimatycznych i gospodarczych.

Oceny stanu rzek dokonuje się ze względu na:• biologiczne elementy jakości: skład i liczebność fitoplank-

tonu, skład i liczebność makrofitów i fitobentosu, skład i liczebność bezkręgowców bentosowych, skład, liczeb-ność i struktura wiekowa ichtiofauny;

Ryc. 1. Granice obszarów dorzeczy i regionalnych zarządów gospodarki wodnej. (wykorzystano dane z KZGW).Fig. 1. The borders of river basin districts and borders of regional water management boards. (data from KZGW were used).

45

Sposoby osiągnięcia celów Ramowej Dyrektywy Wodnej

Lp.

Dzi

ałan

ieO

kres

rea

liza

cji

1W

yzn

acze

nie

obs

zaró

w d

orze

czy

2002

–200

3

2Zi

den

tyfik

owan

ieza

inte

reso

wan

ych

stro

nor

azza

prop

onow

anie

proc

edu

ru

dzia

łu

społ

ecze

ńst

wa

2002

–200

3

3O

kreś

len

ie w

ładz

adm

inis

trac

yjn

ych

obs

zaru

dor

zecz

a20

03

4O

cen

a bi

eżąc

ego

stan

u i

wst

ępn

a an

aliz

a po

trze

b w

obs

zara

ch d

orze

czy

2002

–200

5

5U

stan

owie

nie

cel

ów ś

rodo

wis

kow

ych

20

02–2

006

6O

publ

ikow

anie

i u

dost

ępn

ien

ie s

połe

czeń

stw

u h

arm

onog

ram

u o

raz

prog

ram

u p

rac

w c

elu

op

raco

wan

ia p

roje

któw

pla

nów

gos

poda

row

ania

wod

ami w

obs

zara

ch d

orze

czy

2006

7Za

pew

nie

nie

spo

łecz

eńst

wu

prz

ynaj

mn

iej s

ześc

iom

iesi

ęczn

ego

okre

su d

o sk

łada

nia

uw

ag

do o

prac

owan

ych

pro

jekt

ów p

lan

ów20

07

8D

okon

anie

wst

ępn

ego

prze

gląd

u z

nac

zący

ch p

robl

emów

gos

poda

rki w

odn

ej

w o

bsza

rach

dor

zecz

y20

07–2

008

9Za

koń

czen

ie p

rac

i opu

blik

owan

ie p

lan

ów

2009

10W

draż

anie

pro

gram

u d

ział

ań20

09–2

012

11W

prow

adze

nie

w ż

ycie

pro

gram

ów d

ział

ań

2012

12U

aktu

aln

ien

ie a

nal

izy

stan

u o

bsza

rów

dor

zecz

y 20

13

13D

okon

anie

prz

eglą

du p

rogr

amu

dzi

ałań

i pl

anów

gos

poda

row

ania

wod

ami

w d

orze

czu

2013

–201

4

14O

publ

ikow

anie

uak

tual

nio

neg

o pl

anu

gos

poda

row

ania

wod

ami w

dor

zecz

u20

15

Tabe

la 1

. Har

mon

ogra

m w

draż

ania

RD

W.

Tabl

e 1.

Tim

etab

le o

f WFD

impl

emen

tati

on.

46


• hydromorfologiczne elementy jakości: wielkość i dynami-ka przepływu wód, połączenie z częściami wód podziem-nych, ciągłość rzeki, zmienność głębokości i szerokości rzeki, struktura i skład podłoża rzeki, struktura strefy nadbrzeżnej;

• fizyko-chemiczne elementy jakości: warunki termiczne,warunki natlenienia, zasolenie, pH, substancje biogenne, specyficzne zanieczyszczenia.

Podstawowe zasady klasyfikacji stanu ekologicznego opartesą na współczynniku jakości ekologicznej (EQR), który oblicza-ny jest jako iloraz zaobserwowanej wartości biologicznej i refe-rencyjnej wartości biologicznej. Wśród kryteriów dobrego stanu ekologicznego wyróżnia się:

• wartości biologicznych elementów jakości wód, które wy-kazują niewielkie odchylenia od warunków referencyj-nych (niskie poziomy zakłóceń antropogenicznych);

• poziomy ogólnych fizyko-chemicznych i hydromorfolo-gicznych elementów jakości, które nie wykraczają poza zakresy ustalone dla zapewnienia prawidłowego funkcjo-nowania ekosystemu i osiągnięcia wyżej wymienionych wartości dla biologicznych elementów jakości przy do-brym stanie ekologicznym wód;

• stężenia specyficznych zanieczyszczeń, które na mocyodnośnego ustawodawstwa Wspólnoty nie przekraczają Norm Jakości Środowiska (EQS).

Przykładem oceny stanu JCWP są prace wykonane dla ob-szaru działania Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej (RZGW) w Krakowie, związane z ostateczną oceną ich sta-nu hydromorfologicznego (ryc. 2). W obszarze tym wydzielono 776 JCWP. Prawie 28% JCWP uznano za silnie zmienione bądź sztuczne i dla tych części wód zgodnie z RDW, celem jest osią-gnięcie dobrego potencjału ekologicznego do 2015 roku. W po-zostałych częściach JCWP należy dążyć do osiągnięcia dobrego stanu wód. Materiałem wyjściowym były charakterystyki (tzw. metryczki) sporządzone dla wszystkich JCWP (tab. 2). Zawierały one informacje ogólne o danej JCWP, o obiektach hydrotech-nicznych, wyliczonych wskaźnikach ułatwiających ocenę mor-fologiczną i hydrologiczną oraz o możliwych do podjęcia działa-niach restytucyjnych i prognozowanych kosztach tych działań.

47


Dokumenty te zawierają również końcową ocenę hydromorfolo-gicznego stanu JCWP. Przykłady naturalnej i silnie zmienionej rzeki przedstawia rycina 3. W nawiązaniu do przyjętej oceny, podjęto próbę zwymiarowania kosztów działań restytucyjnych związanych z umożliwieniem migracji ryb, kształtowaniem na-turalnej i sztucznej retencji, ewentualną renaturyzacją potoków zabudowanych itp.

Ocenę stanu fizyko-chemicznego części wód w RZGW wKrakowie (ryc. 4), podobnie jak w całej Polsce, wykonano dla scalonych części wód. Generalizacji tej dokonał RZGW łącząc sąsiadujące ze sobą JCWP o podobnych charakterze i sposobie gospodarowania. W ten sposób na terenie podległym RZGW w Krakowie, z 776 JCWP (ryc. 2) utworzono 132 scalone części

Ryc. 2. Ostateczna ocena stanu hydromorfologicznego JCWP w Regionalnym Zarządzie Gospodarki Wodnej w Krakowie (Kulesza i in. 2007) (wykorzystano dane z RZGW Kraków).Fig. 2. Final evaluation of hydromorfological status of river water bodies in Water Management Board in Cracow (Kulesza et al. 2007) (data from RZGW Kraków were used).

48


Tabela 2. Przykładowa metryczka uwzględniająca ekologiczną ocenę JCWP (wykorzystano dane z RZGW Kraków).Table 2. The example of table including ecological evaluation of river water body (data from RZGW Kraków were used).

Zarząd zlewni Zarząd Zlewni Dolnego DunajcaKod SCWP GW0411Kod JCWP 21419899Nazwa JCWP KamienicaDługość cieków (km) 42,31999969Typ cieku 12Funkcje użytkowe Regulacja, ochrona p. powodz.,

energetyka, pobory wódWskaźnik W1 0Wskaźnik W2 0Wskaźnik W3 0Wskaźnik H3 0Ocena hydrologiczna Naturalna JCWP o st. ekol. zbliżonym do

dobregoUzasadnienie oceny hydrologicznej Brak istotnych zaburzeń reżimu

hydrologicznegoHydrologiczne działania restytucyjne Brak potrzeby hydrologicznych działań

restytucyjnychIlość budowli poprzecznych (obiekty) 11Długość zabudowy podłużnej 2,306Długość wału (km) 0Wskaźnik M1 0Wskaźnik M2 0,012Wskaźnik M4 0,027Ocena morfologiczna Naturalna JCWP o st. ekol. złym, słabym

lub umiarkowanymUzasadnienie oceny morfologicznej Brak przepławek w stopniach na Zbludzy

uniemożliwia migrację rybDziałania restytucyjne w morfologii Udrożnienie cieków Zbludza i Kamienica,

odnowa struktur korytowych w rejonie zabudowy podłużnej

Koszty działań restytucyjnych w morfologii

8 wcięć w stopniach na Zbludzy – 32 tys; poprawa morfologicznego stanu w rejonie zabudowy podłużnej Zbludzy i Kamienicy ok. 2.5km – 250 tys.

Nazwa wg IMGW KamienicaKod wg IMGW 21419899Ocena końcowa Naturalna JCWP, o st. ekol. złym,

słabym lub umiakowanym

49


Ryc. 3. Przykłady naturalnej i silnie zmienionej części wód.Fig. 3. The examples of natural and heavily modified river water body.

Naturalna część wód – rzeka Sopot (fot. K. Jarosz).Natural river water body – Sopot river (photo by K. Jarosz).

Silnie zmieniona część wód – Wisła w Krakowie (fot. T. Walczykiewicz)Heavily modified river water body – Vistula river in Cracow(photo by T. Walczykiewicz).

50


wód (ryc. 4). W 50 scalonych częściach wód osiągnięcie dobrego stanu do 2015 roku może być zagrożone z powodu: substancji biogennych (N), stanu biologicznego (B), zasolenia (Z), związków organicznych (O), metali ciężkich (M). Prace związane z oceną aktualnego stanu wód w Polsce wykonano dla 2005 roku jed-nocześnie prognozując możliwość osiągnięcia dobrego stanu wód do roku 2015 (Barszczyńska, Kubacka 2008).

Ryc. 4. Ostateczna ocena stanu fizyko-chemicznego i biologicznegoscalonych części wód w Regionalnym Zarządzie Gospodarki Wodnej w Krakowie: N – zagrożenia substancjami biogennymi, B - zagrożenia biologiczne, Z – nadmierne zasolenie, O – zagrożenia związkami organicznymi, M – zagrożenie metalami ciężkimi (wykorzystano dane z KZGW).Fig. 4. Final evaluation of physico-chemical and biological status of river water bodies in Water Management Board in Cracow: N – biogenic substances hazard, B – biological hazard, Z – excess salinity, O – organic substances hazard, M – heavy metals hazard (data from KZGW were used).

51


Wariantowe ustalenie działań możliwych do wdrożenia

RDW stawia następujące główne cele środowiskowe:– dla wód powierzchniowych• zapobieganie pogorszeniu się ich stanu;• przywracanie dobrego stanu wód powierzchniowych lub,

w przypadku sztucznych albo silnie zmienionych części wód, dobrego potencjału ekologicznego do 2015 r.;

• wdrażanie niezbędnych działań w celu stopniowego redu-kowania zanieczyszczenia wód, priorytetowymi substan-cjami niebezpiecznymi określonymi w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z 10 listopada 2005 roku (Rozporządzenie 2005);

– dla wód podziemnych• wdrażanie działań niezbędnych dla zapobiegania lub

ograniczenia dopływu zanieczyszczeń do wód podziem-nych oraz dla zapobiegania pogarszania się stanu wszyst-kich części wód;

• ochronę, umacnianie i przywracanie właściwego stanu wszystkich części wód podziemnych oraz zapewnianie równowagi między poborem a zasilaniem tych wód, w celu osiągnięcia dobrego stanu wód podziemnych najpóź-niej do grudnia 2015 r.;

• wdrażanie działań niezbędnych dla odwrócenia każdej zna-czącej, utrzymującej się, tendencji wzrostu stężenia zanie-czyszczeń powstających na skutek działalności człowieka;

– dla obszarów chronionych• osiągnięcie, najpóźniej do grudnia 2015 r., zgodności ze

wszystkimi standardami i celami określonymi w regula-cjach prawnych Wspólnoty, zgodnie z którymi utworzono poszczególne obszary chronione;

• osiągnięcie, najpóźniej do grudnia 2015 r., zgodności z celami dotyczącymi dobrego stanu wód na obszarach chronionych, za wyjątkiem ewentualnych przesunięć tego terminu lub wyznaczenia mniej rygorystycznych celów w przypadkach, kiedy poprawa wszystkich elementów sta-nu wód, które tego wymagają, nie będzie mogła w rozsąd-ny sposób zostać osiągnięta w okresie do 2015 r.

52


Na bazie określonych celów środowiskowych tworzone są warianty programów działań dla obszarów dorzeczy. Jeżeli wię-cej niż jeden z celów określonych w RDW odnosi się do danej części wód, wówczas stosuje się cel najbardziej rygorystyczny. Każdy program musi zawierać działania „podstawowe” oraz działania „uzupełniające” (art. 11 RDW). Wstępne programy działań „podstawowych” i „uzupełniających”, bez ich anali-zy ekonomicznej, opracowano dla obszaru działania RZGW w Warszawie (Walczykiewicz i in. 2008). Działania „podstawo-we” to działania, które regulowane są innymi dyrektywami jak też działania wprowadzone przez RDW. Działania „podstawowe” są to minimalne wymogi, jakie zostały podjęte dla spełnienia celów środowiskowych części wód (ryc. 5). Dyrektywy wymu-szające działania „podstawowe” to: 76/160/EWG (dotycząca ja-kości wody w kąpieliskach) (Dyrektywa 1976), 79/409/EWG (w sprawie dzikiego ptactwa) (Dyrektywa 1979), 75/440/EWG (Dyrektywa 1975) i 80/778/EWG (Dyrektywa 1980) odno-szące się do jakości wody przeznaczonej do picia przez ludzi, zmieniona dyrektywą 98/83/WE (Dyrektywa 1998), 96/82/WE (w sprawie kontroli niebezpieczeństwa poważnych awa-rii – Seveso) (Dyrektywa 1996a), 85/337/EWG (w sprawie oceny wpływu na środowisko) (Dyrektywa 1985), 86/278/EWG (w sprawie osadów ściekowych) (Dyrektywa 1986), 91/271/EWG (dotycząca oczyszczania ścieków komunalnych) (Dyrektywa 1991a), 91/414/EWG (dotycząca środków ochro-ny roślin) (Dyrektywa 1991b), 91/676/EWG (dotycząca azo-tanów) (Dyrektywa 1991c), 92/43/EWG (w sprawie siedlisk przyrodniczych) (Dyrektywa 1992), 96/61/WE (dotycząca zintegrowanego zapobiegania zanieczyszczeniom i ich kontroli) (Dyrektywa 1996b).

Listę działań „uzupełniających”, państwa członkowskie ustalają indywidualnie, kierując się możliwością zapewnie-nia dodatkowej ochrony dla poprawy stanu wód. Działaniami „uzupełniającymi” mogą być: zapisy prawne, działania admini-stracyjne, instrumenty ekonomiczne i fiskalne, wynegocjowaneporozumienia dotyczące środowiska, działania na rzecz ogra-niczenia emisji, kodeksy dobrej praktyki, odtwarzanie i przy-wracanie poprzedniego stanu terenów podmokłych, działania kontrolne, promowanie szczególnego zagospodarowania terenu (np. upraw), promowanie technologii wodooszczędnych, projek-ty edukacyjne, projekty badawcze.

53


Ryc. 5. Działania „podstawowe” w rozumieniu RDW (przykłady) (wykorzystano dane z RZGW Warszawa).Fig. 5. ,Basic measures’ in WFD meaning (examples) (data from RZGW Warszawa were used).

54


Programy działań mogą odnosić się do: gospodarki komu-nalnej (oczyszczalnie ścieków, zaopatrzenie w wodę, zago-spodarowanie odpadów), przemysłu (oczyszczalnie ścieków, rekultywacja terenów poprzemysłowych, schładzanie wód w przemysłowych obiegach otwartych, zabezpieczenie odpa-dów), rolnictwa (gromadzenie gnojówki i gnojowicy w odpo-wiednich warunkach, przeciwdziałanie erozji i wypłukiwaniu zanieczyszczeń, stosowanie odpowiedniego poziomu nawożenia i ochrony roślin, zmiany w technologii nawodnień), bezpośred-nich oddziaływań na środowisko wodne (umożliwienie migracji ryb, kształtowanie naturalnej i sztucznej retencji, renaturyza-cja potoków zabudowanych).

O złożoności problemów i koniecznym zakresie zadań świad-czyć może fakt, że prace dotyczące analizy presji i wpływów za-nieczyszczeń antropogenicznych dla potrzeb opracowania pro-gramów działań i planów gospodarowania wodami, wymagają uwzględnienia aż 273 zmiennych, pogrupowanych na: informa-cje ogólne o części wód; analizy wpływu i oddziaływań antropo-genicznych; istotne problemy gospodarki wodnej; efektywność i programy działań oraz działania uzupełniające. Największa ilość informacji dotyczy istotnych problemów gospodarki wod-nej oraz analizy wpływu i oddziaływań antropogenicznych. Informacje winny być ponadto uzupełnione o analizę ekono-miczną, niezbędną do tworzenia programów działań i planów gospodarowania wodami.

Analiza efektywności wskazanych działań oraz ostateczny wybór programu działań

Polska dla każdego obszaru dorzecza lub części międzyna-rodowego obszaru dorzecza leżącego na jego terytorium, jest zobowiązana do wykonania analizy ekonomicznej korzystania z wody (Miłaszewski, Walczykiewicz 2004). Jednym z jej re-zultatów ma być ocena ekonomicznej efektywności programów działań, która stanowić będzie podstawę wyboru działań zakwa-lifikowanych do realizacji. Nauki ekonomiczne wprowadzają tu-taj proste oraz rozwinięte metody oceny ekonomicznej efektyw-ności. W metodzie prostej, za najbardziej efektywną uznaje się tę inwestycję, w której różnica między wartością efektu, a kosz-

55


tami jest większa. Wskaźnikiem oceniającym efektywność in-westycji jest stopa zwrotu kosztów inwestycyjnych. W przypad-ku porównywania różnych wariantów, należy wybrać wariant o najwyższej stopie zwrotu. Wskaźnik okresu zwrotu kosztów, jest odwrotnością stopy zwrotu. Dla tego wskaźnika należy wy-brać taką inwestycję, której okres zwrotu jest krótszy. Metody rozwinięte uwzględniają zmianę wartości pieniądza w czasie, co oznacza, że wydatek poniesiony dziś, jest bardziej znaczący niż wydatek poniesiony w przyszłości.

W problematyce ochrony środowiska nie można stosować je-dynie finansowych metod oceny przedsięwzięć. Każdy projektinwestycyjny powinien być poddany zarówno analizie ekono-micznej, jak i ekologicznej. Efekty ekologiczne inwestycji mają najczęściej charakter pozarachunkowy i pozaekonomiczny. Może to być np. poprawa zdrowia ludzi i zwierząt, zachowanie różnorodności biologicznej, ochrona odpowiedniej jakości wody służącej do zaopatrzenia ludności i gospodarki. Podejmowane są próby zmierzenia takich efektów, a uzyskane wyniki moż-na wykorzystać do oceny efektywności ekonomicznej. Analiza ekonomiczna gospodarowania wodami na obszarze dorzecza, winna uwzględniać:

• identyfikację stanu zasobów wodnych w regionach wod-nych, w tym wód silnie zmienionych;

• identyfikację wód w obszarach chronionych;• identyfikację istotnych oddziaływań na stan zasobów

wodnych w regionach wodnych;• analizy istniejących polityk cenowych w zakresie usług

wodnych w regionach wodnych;• wariantowe programy działań w regionach wodnych;• konieczność pełnego zwrotu kosztu usług wodnych, włą-

czając w nie koszty środowiskowe;• koszty „odtworzenia zasobów wodnych” i zapewnienie

zgodności określonych kosztów z podstawową obowiązu-jąca zasadą: zanieczyszczający płaci.

Analizy ekonomiczne prowadzą do wyboru najbardziej efek-tywnych działań z zaproponowanych wariantów. Po konsulta-cjach społecznych powstaje ostateczna lista działań przyjętych do realizacji i okres, w którym działania te są podejmowane. Analizy te są najtrudniejszym etapem w opracowaniu programu

56


działań. Dla wdrożenia RDW optymalne byłoby posiadanie bazy danych zawierającej standardowe, jednostkowe koszty i efekty poszczególnych działań, wyrażone w wartościach pieniężnych.

Ocena efektów wdrożeniowych

Do kontroli efektów podjętych działań, tworzony jest program monitoringu stanu wód powierzchniowych i podziemnych. Dla wód powierzchniowych programy monitoringu obejmują: obję-tość i poziom lub natężenie przepływu, stan ekologiczny oraz chemiczny wód. Dla wód podziemnych, programy monitoringu obejmują stan chemiczny i ilościowy wód. Dla obszarów chronio-nych, powyższe programy uzupełnia się o specyfikacje zawartew prawodawstwie wspólnotowym, na mocy którego zostały wy-znaczone poszczególne obszary chronione. Przewiduje się tworze-nie trzech rodzajów monitoringu; diagnostycznego, operacyjnego i badawczego. Monitoring diagnostyczny przeprowadzany jest w każdym przekroju pomiarowym przez jeden rok w okresie ob-jętym planem gospodarowania wodami w dorzeczu, dla dostar-czenia informacji o parametrach wskaźnikowych (biologicznych, hydromorfologicznych), o fizyczno-chemicznych elementach jakości, o substancjach zanieczyszczających z listy substancji priorytetowych, o innych zanieczyszczeniach odprowadzanych w znacznych ilościach w dorzeczu lub zlewni. Monitoring opera-cyjny podejmowany jest w celu ustalenia stanu tych części wód, które zostały określone jako zagrożone niespełnieniem wyzna-czonych dla nich celów ochrony środowiska oraz oceny wszel-kich zmian stanu zagrożonych części wód, wynikających z podję-tych programów działań. Monitoring badawczy przeprowadzany jest tam, gdzie nie jest znany powód przekroczeń stanu wód oraz dla określenia wielkości i wpływów przypadkowego zanieczysz-czenia. W pierwszym, 6-letnim cyklu planowania, monitoring zo-stanie wykonany w 2014 roku i będzie podstawą do stworzenia w 2015 roku nowego programu działań na kolejne 6 lat.

Komisja Europejska prowadzić będzie ocenę przyjętych pro-gramów działań. Dla każdej zidentyfikowanej znaczącej presji, Komisja Europejska będzie sprawdzać czy zapewniono opraco-wanie i realizację odpowiednich działań, czy zastosowano od-stępstwa oraz, czy są one uzasadnione.

W Polsce opracowanie programu działań odbędzie się po-przez realizację programu wodno-środowiskowego (PWS), który

57


powinien uwzględniać podział na obszary dorzeczy (OD) (ryc. 1) Opracowanie programu winno umożliwić przenoszenie wyników w formie podsumowania do planów gospodarowania wodami dla obszarów dorzeczy. Ułatwi to również proces raportowania. Program winien stanowić spójną koncepcję dla każdego obsza-ru dorzecza, w sposób precyzyjny i jasny formułować niezbędne do podjęcia działania.

SUMMARY

Walczykiewicz T., Rataj C. Ways of Achieving the Objectives of the Water Framework Directive. Realization of Programs of Measures.Chrońmy Przyrodę Ojczystą (64), 5: 43–59, 2008.

Article 11th of Directive 2000/60/EC, known as the Water Framework Directive (WFD), requires Poland to establish a program of measures for each river basin district – or, in the case of an international river basin district, that portion thereof which falls within Polish territory – in order to achieve the environmental objectives listed in art. 4 of the Directive. The environmental objectives for river basin districts are the basic premise for the building of the program of measures. In the building of programs of measures, which are created in a 6-year cycle, the following stages are distinguished: an assessment of present water status, predictions of water status for 2015, a determination (with variants) of implementable measures, analysis of the effectiveness of all measures indicated, final selection of the most effective programof measures, realization of the program of measures, assessment of implementation effects.

The purpose of finding out the status of water resources andpredictions for 2015 for surface and underground water bodies was served by work performed in 2004–2007. In subsequent stages, it will be necessary to precisely define environmental objectives and createvariant programs of measures for river basin districts. Each program must contain ‘basic’ measures, which are the minimum requirements, as well as potential ‘supplementary’ measures providing additional protection to ensure good water status.

Variant actions designated for portions of water bodies will be subjected to economic analysis permitting the selection of the most effective programs of measures. Every investment project should be

58


subjected to both economic and ecological analysis. The ecological effects of an investment are most often of non-financial and non-economic character, and their measurement is very difficult.

The complexity of the problems and the necessary scope of tasks is shown by work concerning the preparation of programs of measures performed for rivers within the territory of the Regional Water Management Board in Warsaw. The full description of the aggregated water body contained 273 variables. In this analysis, no complex economic analyses were included.

After public consultation, a final list of measures accepted forimplementation is being prepared. After the implementation period, these measures will be subjected to an outcome assessment. For this purpose, a surface and underground water status monitoring program is being created, whose full implementation inaugurates the next 6-year cycle of work on building of programs of measures.

PIŚMIENNICTWO

Barszczyńska, M., Kubacka D. 2008. Ramowa Dyrektywa Wodna: Znaczące oddziaływania antropogeniczne na wody rzek Polski. Chrońmy Przyr. Ojcz. 64, 5: 28–42.

Dyrektywa 1975. Dyrektywa 75/440/EWG z dnia 16 czerwca 1975 r. dotycząca wymaganej jakości wód powierzchniowych przeznaczo-nych do poboru wody pitnej (Dz.Urz. WE, L 194 z 25.7.1975).

Dyrektywa 1976. Dyrektywa 76/160/EWG z dnia 8 grudnia 1975 r. dotycząca jakości wody w kąpieliskach (Dz.Urz. WE, L 31 z 5.2.1976).

Dyrektywa 1979. Dyrektywa EWG 79/409/EWG, w sprawie dzikiego ptactwa (tzw. Dyrektywa Ptasia) (Dz.Urz. WE, L 103 z 25.04.1979).

Dyrektywa 1980. Dyrektywa EWG 80/778/EWG, odnosząca się do jakości wody przeznaczonej do picia przez ludzi (Dz.Urz. WE, L 229 z 30.8.1980).

Dyrektywa 1985. Dyrektywa 85/337/EWG, w sprawie oceny wpływu wywieranego przez niektóre przedsięwzięcia publiczne i prywatne na środowisko (Dz.Urz. WE, L 175/40 z 05.07.1985).

Dyrektywa 1986. Dyrektywa 86/278/EWG, w sprawie osadów ściekowych (Dz.Urz. WE, L 181 z 04.07.1986).

Dyrektywa 1991a. Dyrektywa 91/271/EWG, dotycząca oczyszczania ścieków komunalnych (Dz.Urz., L 135 z 30.05.1991 P).

59


Dyrektywa 1991b. Dyrektywa 91/414/EWG, dotycząca środków ochrony roślin (Dz.Urz. WE, L 230 z 19.08.1991).

Dyrektywa 1991c. Dyrektywa 91/676/EWG, dotycząca azotanów (Dz.Urz. WE, L 375 z 31.12.1991).

Dyrektywa 1992. Dyrektywa 92/43/EWG, w sprawie siedlisk przyrodniczych (tzw. Dyrektywa Siedliskowa) (Dz.Urz. WE, L 206 z 22.07.1992).

Dyrektywa 1996a. Dyrektywa 96/82/WE, w sprawie kontroli niebezpieczeństwa poważnych awarii – Seveso (Dz.Urz. WE L 10 z 14.1.1997, str. 13).

Dyrektywa 1996b. Dyrektywa 96/61/WE, dotycząca zintegrowanego zapobiegania zanieczyszczeniom i ich kontroli (Dz.Urz. WE, L 257 z 10.10.1996).

Dyrektywa 1998. Dyrektywa 98/83/WE, w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz.Urz. WE, L 330, z 05.12.1998).


Kulesza K., Czoch K., Szopnicka M., Rataj C., Kubacka D. 2007. Ostateczne wyznaczenie silnie zmienionych i sztucznych części wód w oparciu o analizy ekonomiczne wraz z określeniem działań restytucyjnych w regionach wodnych na obszarze działania RZGW w Krakowie. IMGW, Kraków.

Miłaszewski R., Walczykiewicz T. 2004. Wytyczne do przeprowadzenia analiz ekonomicznych w regionach wodnych dla potrzeb planów gospodarowania wodami. maszynopis, Warszawa, Kraków.

Rozporządzenie 2005. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 10 listopada 2005 r. w sprawie wykazu substancji priorytetowych w dziedzinie polityki wodnej, (Dz.U. z dnia 30 listopada 2005 r.).

Walczykiewicz T., Rataj C. 2008. Ramowa Dyrektywa Wodna: Geologiczne aspekty wyznaczenia typów wód rzek. Chrońmy Przyr. Ojcz. 64, 5: 7–27.

Walczykiewicz T., Łasut E., Zientarska B., Kubacka D., Rataj C., Barszczyńska M., Opiał-Gałuszka U., Czoch K., Kulesza K., Szopnicka M., Długosz M. 2008. Opracowanie wstępnych programów działań dla części wód w regionach wodnych RZGW w Warszawie. IMGW, Kraków – Wrocław.

60

Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (5): 60–77, 2008

Ochrona i monitoring wód podziemnych w Polsce

BOGUSŁAW KAZIMIERSKI

Państwowy Instytut Geologiczny00-975 Warszawa, ul. Rakowiecka 4e-mail: [email protected]

Wstęp

System prawny gospodarki wodnej, wprowadzony w Polsce ustawą Prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 r. (Ustawa 2001), ugruntował zasadę zintegrowanego, zlewniowego zarządzania wodą, obejmującego wszystkie wody śródlądowe, oraz rozszerzył ochronę prawną na wszystkie wody obszaru kraju i związane z nimi ekosystemy. Ścisłe powiązanie monitoringu z zarządza-niem i ochroną wód podziemnych oraz ochroną ekosystemów wód powierzchniowych i lądowych bezpośrednio zależnych od wód podziemnych jest efektem przeniesienia do prawodaw-stwa polskiego zapisów Dyrektywy 2000/60/WE z dnia 23 października 2000 r. (Dyrektywa 2000) ustanawiającej ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej oraz Dyrektywy 2006/118/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. (Dyrektywa 2006) w sprawie ochro-ny wód podziemnych przed zanieczyszczeniem i pogorszeniem ich stanu. Obowiązujące obecnie przepisy równorzędnie traktu-ją ochronę zasobów i ujęć wód podziemnych oraz ekosystemów. Stworzono też system ochrony obszarowej wód podziemnych i ekosystemów, obejmujący:

• obszary sieci NATURA 2000 i inne, gdzie ekosystemy lą-dowe są bezpośrednio zależne od wód podziemnych;

• obszary zagrożone zanieczyszczeniem azotanami pocho-dzenia rolniczego;

• obszary ochrony zasobów wód podziemnych i ich ujęć, służących do zaopatrzenia ludności w wodę.

61


Obszary te zostały wskazane do prowadzenia monitoringu wód podziemnych na zasadach uwzględniających ich specyfikę.

Monitoring wód podziemnych uzyskał rangę podstawowego narzędzia oceny stanu wód, wpływu na ich stan działalności gospodarczej oraz kontroli wprowadzanych działań ochronnych i naprawczych. Wyniki monitoringu, realizowanego zgodnie z przyjętym programem (Kazimierski i in. 2005), którego zasa-dy zostały przedstawione Komisji Europejskim w raporcie prze-słanym przez Ministra Środowiska w kwietniu 2007 r., służą do oceny stanu wód, trendu zmian stężeń zanieczyszczeń wy-stępujących w wodach oraz wskazywania obszarów, w których niezbędne jest podejmowanie działań z zakresu ochrony bądź remediacji. Celem tych prac jest uzyskanie, w perspektywie 2015 r., dobrego stanu ekologicznego wód na obszarze całego kraju.

Podstawy prawne

Ochrona prawna, wynikająca z ustawy Prawo wodne z 2001 r. (Ustawa 2001) i wymienionych wyżej dyrektyw Wspólnoty, obejmuje zarówno zasoby (ilość) jak i skład chemiczny wód pod-ziemnych. Generalne zasady zarządzania wodami i ich ochroną można scharakteryzować w następujący sposób:

• obowiązuje zasada zrównoważonego rozwoju, a w szcze-gólności dotyczy to kształtowania i ochrony zasobów wod-nych, korzystania z wód oraz zarządzania ich zasobami;

• zachowana jest zasada racjonalnego i całościowego trak-towania zasobów wód powierzchniowych i podziemnych, z uwzględnieniem ich ilości i jakości;

• korzystanie z zasobów wód podziemnych nie może powo-dować pogorszenia ekologicznych funkcji wód podziem-nych, a w szczególności pogorszenia stanu powiązanych z nimi ekosystemów wód powierzchniowych, ekosyste-mów lądowych, w tym terenów podmokłych;

• wodom podziemnych, w przypadku ich złego stanu, jest przywracany stan dobry;

• zachowanie dobrego stanu ilościowego wód podziemnych realizowane jest przez niedopuszczenie do poboru więk-szej ich ilości niż dostępne do wykorzystania ich zasoby;

62

B. Kazimierski

• dobry stan chemiczny wód jest utrzymywany lub przy-wracany poprzez redukcję stężeń zanieczyszczeń przeni-kających do środowiska.

Z uwagi na wysoką jakość i szczególną przydatność do za-opatrzenia ludności w wodę, ograniczono wykorzystywanie wód podziemnych wyłącznie do zaopatrywania ludności w wodę prze-znaczoną do spożycia i na cele socjalno-bytowe oraz na potrzeby produkcji artykułów żywnościowych i farmaceutycznych.

Dla zapewnienia odpowiedniej jakości wody, a także ze względu na ochronę ich zasobów, ustanawiane są:

• obszary ochronne zbiorników wód podziemnych;• strefy ochronne ujęć wody.Wprowadzono również nakaz prowadzenia produkcji rolnej

w sposób ograniczający i zapobiegający zanieczyszczaniu wód związkami azotu pochodzącymi ze źródeł rolniczych, z uwzględ-nieniem kodeksu dobrej praktyki rolniczej (ZDPR 2003).

Presje wywierane na wody podziemne

Ochrona stanu ekologicznego wód polega na przeciwdziała-niu przedostawania się do nich zanieczyszczeń, będących skut-kiem gospodarczej działalności człowieka. Badania wykazały, że wody podziemne posiadają naturalną odporność na prze-nikanie zanieczyszczeń z powierzchni terenu. Skutkiem tego, znaczący wpływ na nie wywierają wyłącznie zanieczyszczenia obszarowe i liniowe. Zanieczyszczenia pochodzące z ognisk punktowych mogą oddziaływać wyłącznie w skali lokalnej na warstwy z wodami o zwierciadle swobodnym, nie izolowane od powierzchni terenu.

Zanieczyszczenia obszarowe spowodowane są głównie przez substancje przenoszone w atmosferze i są efektem działalności rolnictwa, a w szczególności nawożeniem i stosowaniem środ-ków ochrony roślin. Nie można też pominąć zagrożeń dla wód, związanych z działalnością górniczą, przemysłową, funkcjono-waniem dużych aglomeracji miejsko-przemysłowych i ośrodków miejsko-administracyjnych oraz transportem.

Dobrym wskaźnikiem potencjalnego wpływu zanieczyszczeń przenoszonych w atmosferze są wielkości stężeń i ładunków poszczególnych substancji wprowadzanych z opadem atmos-

63


ferycznym do gleby i następnie do wód podziemnych. Badania tych wskaźników są prowadzone od 1991 roku, publikowane i udostępniane przez Instytut Ochrony Środowiska i GIOŚ na ich stronach internetowych (www.ios.edu.pl/sp; www.gios.gov.pl/index7.php?trmat=22). Obejmują następujące wskaźniki: jon wodorowy, Cl, SO4, NO2 + NO3, NH4, Na, K, Ca, Mg, Zn, Cu, Fe, Pb, Cd, Ni, Cr, Mn, N, P, oraz dodatkowo odczyn pH i prze-wodność elektrolityczną właściwą. Istotnym czynnikiem poten-cjalnego zagrożenia dla składu chemicznego wód podziemnych jest odczyn pH opadu i gleb, ponieważ wpływa on na iloczyn rozpuszczalności wód infiltrujących i następnie krążących wsystemie wodonośnym. Wody takie łatwo wynoszą zanieczysz-czenia z powierzchni terenu, gleby i podglebia, i transportują je w postaci roztworów na duże odległości.

Drugim istotnym czynnikiem potencjalnego zagrożenia wód na dużych obszarach jest działalność rolnictwa, zarówno ho-dowli, jak i upraw. Zasady polityki i ochrony wód w krajach Wspólnoty reguluje Dyrektywa 91/675/EWG (Dyrektywa 1991) dotycząca ochrony wód przed zanieczyszczeniami powo-dowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego. Dla zmniej-szenia ujemnych skutków wpływu rolnictwa na stan wód opracowano i zalecono do stosowania „Kodeks dobrej prak-tyki rolniczej” (Kodeks 2002, ZDPR 2003, Duer i in. 2004). Ograniczono też na terenie całej Wspólnoty, maksymalne dawki nawożenia, określone na 1 ha upraw. Ocenia się i analizuje stę-żenia i ładunki związków azotu, przedostających się do środo-wiska wodnego. Na podstawie oceny presji, a następnie wyni-ków monitoringu zidentyfikowano obszary zagrożone związkamiazotu pochodzenia rolniczego. W ich obrębie podejmowane są aktualnie działania naprawcze i ochronne.

Zagrożenia dla środowiska i wód, wynikające z funkcjono-wania i rozwoju komunikacji lądowej, występują na każdym etapie budowy i eksploatacji dróg. Aktualnie większe zagroże-nie związane jest z komunikacją samochodową, która rozwija się bardziej dynamicznie, a pojazdy zasilane głównie paliwami płynnymi emitują do atmosfery znaczne ilości zanieczyszczeń. Transport drogowy stanowi też zagrożenie, wynikające z prze-dostawania się do środowiska transportowanych ładunków, w szczególności sypkich lub płynnych, z powodu nieszczelności

64

B. Kazimierski

zbiorników lub opakowań oraz awarii i katastrof. Podobne za-grożenia związane są z transportem i liniami kolejowymi, z tym, że skala tych zagrożeń jest znacznie mniejsza.

W skali regionalnej zagrożenia związane z punktowymi ogni-skami zanieczyszczeń są niewielkie, wręcz do pominięcia. Tylko duże skupiska takich ognisk, związane z największymi aglome-racjami miejsko-przemysłowymi i miejskimi, mogą uwidaczniać się w stanie wód podziemnych. Dlatego aglomeracje takie, zaj-mujące określoną powierzchnię terenu, traktowane muszą być jak obiekty obszarowe.

Ochrona obszarowa

Przyjęte zasady ochrony muszą uwzględniać z jednej strony siłę oddziaływań presji i naturalną odporność systemów wodo-nośnych na przenikanie zanieczyszczeń, z drugiej walory chro-nionego obszaru związane z jego przeznaczeniem, funkcją eko-logiczną, bądź gospodarczą.

Z uwagi na walory obszaru wyróżniono dwa aspekty ochro-ny: przyrodniczy i gospodarczy. Ochrona obszarów cennych przyrodniczo obejmuje obszary NATURA 2000 i podmokłe, w których ekosystemy zależą bezpośrednio od wód podziemnych. Są to obszary gdzie roślinność zaopatruje się w wodę systemem korzeniowym sięgającym bezpośrednio do wód podziemnych lub strefy ich wzniosu kapilarnego.

Ochroną prawną objęto obszary w obrębie głównych zbior-ników wód podziemnych (GZWP), a więc zbiorniki z cennymi, z uwagi na wysoką jakość, zasobami wód podziemnych. W ob-szarach ochronnych GZWP ustala się nakazy i zakazy, dotyczące działalności gospodarczej, mogącej negatywnie oddziaływać na ilość i jakość wód. Obligatoryjnie ustala się strefy ochrony bez-pośredniej ujęć wód podziemnych, stworzono też prawne pod-stawy dla ustalania stref ochrony pośredniej, w których ograni-czono działalność gospodarczą. Innym rodzajem ochrony objęte są obszary, w których występują wody podziemne szczególnie narażone na eutrofizację z ognisk zanieczyszczeń, pochodzą-cych z działalności rolniczej. Chodzi tu o związki azotu, głównie amoniak. Zasady ochrony sprowadzają się przede wszystkim do ograniczania dawek nawozów w uprawach, przyjęcia odpo-

65


wiedniego kalendarza ich stosowania, co ogranicza jego przedo-stawania się do wód podziemnych lub powierzchniowych, a w hodowli przez uszczelnienie zbiorników gnojowicy, co uniemoż-liwia przedostawanie jej do gruntu i wód podziemnych.

Monitoring wód podziemnych

Monitoring wód podziemnych jest kontrolno-decyzyjnym sys-temem oceny dynamiki naturalnych i antropogenicznych prze-mian wód podziemnych; polega na prowadzeniu w wybranych, charakterystycznych punktach (otworach hydrogeologicznych, źródłach) powtarzalnych pomiarów i badań wód podziemnych (poziomu zwierciadła, składu chemicznego, zasobów, dynamiki poboru), oraz ich pozyskiwaniu z archiwów, baz danych, innych systemów monitoringu i interpretacji ich wyników w aspekcie ochrony środowiska wodnego (ryc. 1) (Dowgiałło i in. 2002). Przedmiotem monitoringu są wody podziemne, zwykłe (słod-kie) występujące w obrębie jednolitych części wód podziemnych (JCWPd) wyznaczonych na obszarze Polski w oparciu o kryterium zlewniowe lub grupy jednolitych części wód. W obrębie JCWPd do monitoringu wskazano następujące poziomy wodonośne:

• wody gruntowe lub inne pierwszego poziomu wodonośne-go o zwierciadle swobodnym;

• wody pierwszego użytkowego poziomu wodonośnego; • wody głównego użytkowego poziomu wodonośnego

oraz

wskaźnikowo wody głębszych poziomów wodonośnych. Solanki, wody lecznicze, termalne i mineralne, traktowane

jako kopaliny o ograniczonej możliwości odnawiania ich zaso-bów, podlegają monitoringowi organizowanemu na odrębnych zasadach.

Monitoringi wód podziemnych funkcjonują na trzech szcze-blach zasięgu obszarowego: krajowym, regionalnym i lokalnym. Obszar całego kraju obejmuje sieć obserwacyjno-badawcza wód podziemnych, zorganizowana i obsługiwana przez Państwowy Instytut Geologiczny (PIG). W skład sieci wchodzą punkty moni-toringu stanu ilościowego i chemicznego. Monitoring stanu ilo-ściowego, zarządzany przez PIG nadzorem Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, ma za zadanie określić stopień wpływu eksploatacji wody. W ramach tego monitoringu badane są:

66

B. Kazimierski

• poziom zwierciadła lub wydajność źródeł;• zasoby wód podziemnych dostępne do zagospodarowania;• pobór wód. Monitoring chemiczny wód podziemnych, zarządzany przez

PIG pod nadzorem Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska, jest prowadzony w celu określenia stopnia, w jakim są one pod wpływem czynników antropogenicznych. Prowadzony jest w trzech trybach: diagnostycznym, operacyjnym i badawczym.

Celem monitoringu diagnostycznego jest: uzupełnienie i sprawdzenie wyników oceny wpływu antropopresji na wody podziemne oraz dostarczenie informacji o długoterminowych tendencjach zmian stężeń substancji zanieczyszczających, wyni-kających zarówno ze zmian warunków naturalnych, jak również działalności gospodarczej. W jego ramach określany jest szeroki zakres 54. wskaźników chemicznych obejmujący ich 3 grupy:

Ryc. 1. Schemat organizacji monitoringu wód podziemnych, obrazujący podział na monitoring stanu ilościowego i chemicznego.Fig. 1. The organizational structure of the groundwater monitoring showing the partition into the water quantity and chemical status monitoring.

67


• elementy ogólne: odczyn, ogólny węgiel organiczny, prze-wodność elektryczna, temperatura, tlen rozpuszczony;

• elementy nieorganiczne: amoniak, antymon, arsen, azo-tany, azotyny, bar, beryl, bor, chlorki, chrom, cyjanki wolne, cyna, cynk, fluorki, fosforany, glin, kadm, kobalt,magnez, mangan, miedź, molibden, nikiel, ołów, potas, rtęć, selen, siarczany, sód, srebro, tal, tytan, uran, wa-nad, wapń, wodorowęglany, żelazo;

• elementy organiczne: AOX – adsorbowane związki chloroor-ganiczne, benzo(a)piren, benzen, BTX – lotne węglowodory aromatyczne, fenole (indeks fenolowy), substancje ropo-pochodne, pestycydy – suma pestycydów, substancje po-wierzchniowo czynne anionowe, substancje powierzchniowo czynne anionowe i niejonowe, tetrachloroeten, trichloroeten, WWA – wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne.

Jest to zakres minimalny i może on ulec poszerzeniu o inne wskaźniki charakteryzujące rodzaj zanieczyszczeń określony w wyniku analizy presji.

Monitoring operacyjny ma dostarczać danych monitoringo-wych niezbędnych do uzyskania odpowiedniego poziomu ufno-ści przy klasyfikowaniu zagrożonych części wód, w celu jedno-znacznego określenia ich stanu jako słabego lub jako dobrego oraz wykrycia znaczących trendów wzrostowych zanieczysz-czeń. Jego celem jest ustalenie stanu chemicznego wszystkich jednolitych części wód podziemnych oraz stwierdzenie obecno-ści jakichkolwiek, spowodowanych działalnością ludzką, długo-terminowych trendów wzrostu stężenia zanieczyszczeń. Zakres tego monitoringu obejmuje określenie wartości tych elementów fizykochemicznych, które charakteryzują rodzaj zidentyfiko-wanej działalności człowieka mającej wpływ na badane wody podziemne oraz elementów fizykochemicznych, których warto-ści stwierdzone na podstawie monitoringu diagnostycznego są wyższe od wartości progowych określonych dla dobrego stanu chemicznego wód podziemnych.

Monitoring badawczy służy do poszerzenia rozpoznania do-konanego w ramach monitoringu diagnostycznego oraz roz-poznania przyczyn, wielkości i wpływu zanieczyszczenia incy-dentalnego. Zakres i sposób tego monitoringu określane są w każdym przypadku indywidualnie.

68

B. Kazimierski

Strukturę organizacyjną i sposób realizacji monitoringu przedstawiono na ryc.1, lokalizację punktów monitoringu w ob-rębie poszczególnych JCWPd na ryc. 2, ze wskazaniem przygra-nicznych jednolitych części, z których wskazane zostaną części transgraniczne – przeznaczone do wspólnego monitorowania z krajami sąsiednim w celu obserwacji przemieszczania się od-działywań spoza granic kraju. Częstotliwość wykonywania badań i ocen w monitoringu ogólnokrajowym zestawiono w tabeli 1.

Punkty sieci monitoringu rozmieszczono, w obrębie kraju i po-szczególnych pięter wodonośnych, reprezentatywnie względem ilo-ści zasobów wód podziemnych, komplikacji budowy geologicznej i warunków hydrogeologicznych oraz oddziaływań presji. W obrę-bie poszczególnych jednolitych części wód podziemnych, punkty badawcze rozmieszczono względnie regularnie, w celu uzyskania reprezentatywności statystycznej wyników badań. Aktualnie sieć liczy 807 punktów monitoringu ilościowego, w których prowadzi się badania położenia zwierciadła wody lub wydajności źródeł i około 1050 punktów monitoringu chemicznego. Liczbę punktów poszczególnych monitoringów i strukturę ich lokalizacji w obrębie pięter wodonośnych przedstawiono w tabeli 2.

Monitoringi regionalne organizowane są w sieciach wojewódz-kich lub międzywojewódzkich przez Wojewódzkie Inspektoraty Ochrony Środowiska i finansowane głównie przez Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Badania obejmują prawie wyłącznie wykonanie raz w roku oznaczeń skła-du chemicznego wód podziemnych w zakresie monitoringu diagno-stycznego; rzadziej również monitoring w zakresie operacyjnym.

Monitoringi lokalne, organizowane są jako monitoringi osło-nowe, których zadaniem jest ochrona obiektów lub obszarów o niewielkiej powierzchni przed presją wywołaną działalnością gospodarczą w otoczeniu obiektu lub monitoringi oceny oddzia-ływań obiektów oddziaływujących negatywnie na środowisko.

Ryc. 2. Lokalizacja punktów monitoringu w obrębie poszczególnych jednolitych części wód podziemnych na obszarze Polski.Fig. 2. The location of the monitoring wells in Poland with the groundwater bodies in the background.

69


70

B. Kazimierski

Interpretacja wyników monitoringu, ocena stanu wód i sytuacji hydrogeologicznej

Wyniki monitoringu są wykorzystywane dla potrzeb reali-zacji zadań i planów gospodarki wodą; oceny aktualnej sytu-acji hydrogeologicznej i prognozowania jej rozwoju, ostrzegania przed negatywnymi zjawiskami związanymi z wodami podziem-nymi. W ramach oceny sytuacji hydrogeologicznej określane są: stany charakterystyczne wód dla miesięcy, kwartałów, półroczy i roku hydrologicznego, aktualny poziom i głębokość do zwier-ciadła w odniesieniu do stref stanów wód i jego zmiany w sto-sunku do okresu poprzedniego oraz stany zagrożenia suszą / niżówka gruntową.

Wyniki monitoringu są udostępniane w postaci źródłowej oraz przetwarzane w zakresie standardowym, według ściśle określonych procedur. Komunikaty, Prognozy dotyczące sytu-acji hydrogeologicznej i Ostrzeżenia dotyczące zagrożeń są prze-kazywane do wykorzystania organom administracji publicznej i wodnej szczebla centralnego, wojewódzkiego lub regionalnego

Rodzaj monitoringu

Badania Oceny

Zwierciadło

swobodne napięte swobodne napięte

Ilośc

i

Zwierciadła wody/wydajności źródeł

od 53 do 365 razy w roku

od 12 do 53 razy w roku

raz na 3 lata raz na 6 lat

Zasobów 1 raz w roku raz na 6 lat

Che

miz

mu

Poboru 1 raz w roku raz na 6 lat

Diagnostyczny raz na 3 lata raz na 6 lat raz na 3 lata raz na 6 lat

Operacyjny 2 razy w roku 1 raz w roku 1 raz w roku 1 raz w roku

Badawczy indywidualnie indywidualnie indywidualnie indywidualnie

Tabela 1. Częstotliwość wykonywania badań i ocen w sieci obserwacyjno-badawczej wód podziemnychTab. 1. The groundwater sampling and assessment frequency in the monitoring network.

71


Rod

zaj

mon

itor

ingu

Pozi

om

wod

onoś

ny

Proj

ekto

wan

a gę

stoś

ć si

eci

Proj

ekto

wan

a lic

zba

pun

któw

Akt

ual

na

liczb

a pu

nkt

ów*

Ilośc

iow

yW

ody

gru

nto

we

1 p.

na

500

km2

680

320

I-sz

y u

żytk

owy

1 p.

na

1000

km

234

048

7G

łębs

ze u

żytk

owe

1 p.

na

2500

km

219

0R

AZE

M12

1080

7

Ch

emic

zny

diag

nos

tycz

ny

Wod

y gr

un

tow

e1

p. n

a 50

0 km

268

045

0I-

szy

uży

tkow

y 1

p. n

a 10

00 k

m2

340

600

Głę

bsze

uży

tkow

e1

p. n

a 25

00 k

m2

190

RA

ZEM

1210

1050

Ch

emic

zny

oper

acyj

ny

Wod

y gr

un

tow

e1

p. n

a 10

0 km

215

085

I-sz

y u

żytk

owy

1 p.

na

5000

km

215

095

Głę

bsze

uży

tkow

ein

dyw

idu

aln

ieR

AZE

M30

018

0

* Po

dan

o pr

zybl

iżon

ą lic

zbę

pun

któw

obs

erw

acyj

nyc

h,

pon

iew

aż i

ch r

zecz

ywis

ta l

iczb

a u

lega

cią

głym

zm

ian

om w

raz

z m

odyfi

kacj

asi

ecio

bser

wac

yjn

ej

Tabe

la 2

. Li

czba

pu

nkt

ów s

ieci

obs

erw

acyj

no-

bada

wcz

ej w

ód p

odzi

emn

ych

, ak

tual

na

(sta

n n

a 01

.06.

2008

r.

) i p

roje

ktow

ana

Tab.

2.

The

nu

mbe

r of

th

e gr

oun

dwat

er m

onit

orin

g w

ells

– t

he

rece

nt

nu

mbe

r ti

ll 01

.06.

2008

an

d th

e fo

r se

en n

um

ber.

72

B. Kazimierski

oraz centrom zarządzania kryzysowego. Sposób i forma prze-kazywania wyników monitoringu jest dostosowana do tego, by można je było wykorzystywać do podejmowania decyzji w za-kresie gospodarowania wodą, oceny wpływu funkcjonowania gospodarki na stan wód i ekosystemów bezpośrednio zależnych od wód podziemnych oraz śledzenia skutków działań napraw-czych i ochronnych, dotyczących wód i środowiska. Do po-wszechnego użytku, w celu informowania ogółu społeczeństwa o stanie wód podziemnych, są opracowywane, publikowane oraz umieszczane na stronie internetowej Państwowego Instytutu Geologicznego i państwowej służby hydrogeologicznej nastę-pujące wydawnictwa: Rocznik Hydrogeologiczny i Kwartalny Biuletyn Informacyjny Wód Podziemnych (Kazimierski 2003––2008a, b).

W oparciu o dane z obserwacji, przeprowadzana jest również ocena stanu wód podziemnych w obszarach jednolitych części. Wyniki oceny są wykorzystywane do przedstawionych powyżej działań oraz do raportowania dla potrzeb Komisji Europejskiej, Europejskiej Agencji Środowiska, współpracy międzypaństwo-wej w zakresie gospodarki wodnej i ochrony środowiska. Ocena stanu wód jest ukierunkowana na śledzenie wpływu gospodarki i przenikania do nich zanieczyszczeń. Końcowa ocena stanu jest wynikiem łącznej oceny stanu ilościowego i chemicznego.

Sposób przeprowadzania oceny stanu ilościowego wód pod-ziemnych można sformułować w sposób następujący. 1. Ocena stanu dokonywana jest dla każdej jednolitej części

wód podziemnych.2. Stan ilościowy określa się zawsze poprzez ustalenie wiel-

kości rezerw zasobów wód podziemnych jednolitej części i uzupełnia analizą położenia zwierciadła.

3. Ustalenie wielkości rezerw zasobów wód podziemnych (∆ZP) jest dokonywane poprzez porównanie średniego wieloletnie-go poboru rzeczywistego z ujęć wód podziemnych (PWG), wy-rażonego w m3/dobę, z wielkością dostępnych do zagospo-darowania zasobów wód podziemnych (ZDG), wyrażonych w m3/dobę, zgodnie z przedstawioną niżej zależnością.

∆ZP = ZDG - PWG

Stan ilościowy wód podziemnych jest oceniany jako dobry, w przypadku gdy ∆ZP>0; gdy ∆ZP≤0 stan ilościowy wód pod-

73


ziemnych jest oceniany jako słaby. Jednolita część wód pod-ziemnych zagrożona osiągnięciem słabego stanu ilościowe-go wód podziemnych, charakteryzuje się wyraźną tendencją spadkową wartości ∆ZP wykazywaną w kolejnych ocenach stanu wód podziemnych, a jednocześnie jest spełniona za-leżność:

∆ZP/ZDG < 0,1 oraz: ∆ZP < 1000 m3/dobę.

4. Analiza położenia zwierciadła wód podziemnych obejmuje ustalenie, czy: 1) zwierciadło wód podziemnych podlega zmianom antropo-

genicznym, które mogłyby spowodować:a) niespełnienie celów ekologicznych określonych dla wód

powierzchniowych związanych z jednolitą częścią wód podziemnych (przyjętych w planie gospodarowania woda-mi na obszarze dorzecza);

b) jakiekolwiek znaczne szkody w ekosystemach lądowych bezpośrednio uzależnionych od jednolitej części wód pod-ziemnych, określonych w planie gospodarowania wodami na obszarze dorzecza;

2) zmiany kierunku przepływu wód podziemnych, wynika-jące ze zmian położenia zwierciadła, mogą zdarzać się na krótki przeciąg czasu lub na stałe w ograniczonym ob-szarze, lecz nie powodując ingresji wód słonych lub in-nych wód o jakości zagrażającej zanieczyszczeniem wód podziemnych, oraz nie wskazując na trwały i wyraźnie antropogeniczny trend zmian kierunku przepływu wód, który mógłby spowodować takie ingresje.

5. Stan ilościowy wód podziemnych uznaje się:1) za dobry, gdy w jednolitej części wód podziemnych:a) zasoby dostępne do zagospodarowania są wyższe od śred-

niego wieloletniego rzeczywistego poboru z ujęć;b) zwierciadło wód podziemnych nie podlega zmianom an-

tropogenicznym, powodującym występowanie negatyw-nych zjawisk dotyczących stanu wód i środowiska bezpo-średnio od nich zależnego;

2) za słaby, gdy w jednolitej części wód podziemnych:a) średni wieloletni pobór rzeczywisty z ujęć wód podziem-

nych jest równy lub wyższy od dostępnych do zagospoda-rowania zasobów wód podziemnych;

74

B. Kazimierski

b) zwierciadło wód podziemnych podlega zmianom antropoge-nicznym, powodującym ingresję lub ascenzję wód słonych.

Ocena stanu chemicznego wód podziemnych bazuje na określeniu klasy jakości wody i dodatkowo trendu zmian stę-żeń zanieczyszczeń i ma charakter dwustopniowy. Stopień I – to ocena stanu chemicznego w oparciu o klasyfikację jakości wód podziemnych. Stopień II – to ocena w oparciu o analizę kierun-ku i trendu zmian stężeń zanieczyszczeń.

Pierwszy stopień oceny wykorzystuje kwalifikację wód w punkcie badawczym i całej JCWPd do 5 klas jakości, określa-nych w oparciu o elementy fizyko-chemiczne. Wody zaliczanedo każdej z tych klas można scharakteryzować następująco:

Klasa I – wody o bardzo dobrej jakości:a) wartości wskaźników jakości wody są kształtowane jedy-

nie w efekcie naturalnych procesów zachodzących w war-stwie wodonośnej i mieszczą się w zakresie typowego tła hydrogeochemicznego;

b) wartości wskaźników jakości wody nie wskazują na od-działywania antropogeniczne;

Klasa II – wody dobrej jakości:a) niektóre wskaźniki występują z przyczyn naturalnych w stę-

żeniach umożliwiających łatwe usunięcie, w celu wykorzy-stania wody do spożycia przez ludzi (np. żelazo, mangan);

b) wartości wskaźników jakości wody nie wskazują na oddziały-wania antropogeniczne lub są to oddziaływania bardzo słabe;

Klasa III – wody zadowalającej jakości: wartości wskaźników jakości wody są podwyższone w wyniku naturalnych procesów lub słabego oddziaływania antropogenicznego;

Klasa IV – wody niezadowalającej jakości: wartości wskaźni-ków jakości wody są podwyższone w wyniku naturalnych pro-cesów oraz wyraźnego oddziaływania antropogenicznego;

Klasa V – wody złej jakości: wartości wskaźników jakości wody potwierdzają znaczące oddziaływania antropogeniczne.

Drugim elementem oceny jest badanie trendu zmian stężeń na terenach poddanych presji obszarowej (np. zanieczyszcze-niu pochodzącemu z atmosfery lub rolnictwa). Trend to tenden-cja charakteryzująca ogólny kierunek zmian zjawisk w długim okresie czasu. Trend bada się za pomocą metod statystycznych (np. szeregów chronologicznych), eliminując zjawiska cyklicz-ne, sezonowe i nieregularne.

75


Stan chemiczny jednolitych części wód podziemnych jest pre-zentowany na mapie, na której stan dobry JCWPd oznaczono barwą zieloną, stan słaby – czerwoną. Stan prezentuje się także w postaci punktów o barwie:▪ czarnej – dla punktu badawczego w którym określono zna-

czące trendy wzrostu stężeń zanieczyszczeń wynikających z działalności człowieka;

▪ niebieskiej – dla punktu badawczego w którym stwierdzono odwrócenie rosnących trendów zanieczyszczeń.

Program środków działań

W planach gospodarki wodą wskazywane są środki działań mające na celu zapobieganie pogarszanie się stanu wód, popra-wę i przywracania im stanu dobrego w perspektywie 2015 roku. W odniesieniu do wód podziemnych najważniejsze jest:

• zapobieganie pogarszaniu się ich stanu przez zachowanie równowagi pomiędzy zasobami dostępnymi do zagospo-darowania, zasilaniem, a poborem;

• zapobieganie lub ograniczenie dopływu zanieczyszczeń do wód;• podjęcie działań mających na celu odwrócenie rosnących

trendów zanieczyszczeń;• w obszarach prawnie chronionych, zapewnienie zgodno-

ści działań z wymaganiami ich ochrony. Program środków działań opracowywany jest dla każdego

dorzecza lub części międzynarodowych dorzeczy, z uwzględnie-niem wyników przeprowadzonych wcześniej analiz stanu JCWPd. Programy mogą być przygotowane w oparciu o prawo krajowe i zawierają grupę środków działań podstawowych i dodatkowych.

Za środki podstawowe, których spełnienie jest obligatoryjne i uznane za plan minimalny programu działań, uznaje się:

• wdrożenie prawodawstwa Wspólnotowego w odniesieniu do wód;

• przyjęcie zasady zwrotu kosztów usług wodnych, włączając koszty ekologiczne i materiałowe, oraz koszty związane z za-nieczyszczeniem środowiska lub oczyszczaniem ścieków;

• wspierania skutecznego i zrównoważonego wykorzystania zasobów wody;

• kontrolę poboru, wprowadzenie jego rejestracji i pozwole-nia na pobór wód zwykłych;

76

B. Kazimierski

• wprowadzenie zasady, ze pobór wód nie może powodować szkód środowiskowych;

• zabezpieczenia jakości wody w celu zredukowania pozio-mu uzdatniania wody dla produkcji wody do spożycia;

• zakaz zrzutu ścieków punktowych mogących zanieczyścić wody oraz kontrolę i ograniczenie zanieczyszczeń wód z ognisk rozproszonych;

• zakaz bezpośredniego zrzutu zanieczyszczeń do wód pod-ziemnych;

• wprowadzenie pozwoleń na wprowadzanie do wód, do zie-mi, do zbiorników podziemnych lub formacji geologicz-nych, między innymi: wód zużytych (geotermalnych), wód pochodzących z odwadniania, składowania substancji (np. gazu, paliw płynnych) w przypadkach gdy jest to nad-rzędna potrzeba gwarantującą bezpieczeństwo gospodar-cze kraju.

Dodatkowe środki działań są opracowane i wdrażane jako uzupełniające działania dla środków podstawowych. Generalnie polegają one na tym, że:

• przyczyny wszelkich niepowodzeń dotyczących realizacji zadań gospodarki i ochrony wód zostaną zbadane;

• wszelkie pozwolenia i zezwolenia zostaną właściwie zba-dane i poddane kontroli;

• programy monitorowania zostaną poddane kontroli i wła-ściwie dostosowane do potrzeb ochrony i zarządzania wo-dami;

• zostaną wprowadzone dodatkowe środki, jakie mogą być konieczne do osiągnięcia celów środowiskowych; zostaną ustalone, a tam gdzie to konieczne, zostaną przyjęte, bar-dziej restrykcyjne normy jakości środowiska.

SUMMARY

Kazimierski B. Preservation and monitoring of ground water in Poland.Chrońmy Przyrodę Ojczystą (64), 5: 60–77, 2008.

Accepted in Poland system of preservation of ground water take under consideration power of pressure, natural immunity ground water

77


systems permeability of pollutions and preservation area connected with the job it suppose to do, ecological function and management. Monitoring of ground water is basic tool of assessing of water levels, resources, chemical and control of protection and regeneration.

PIŚMIENNICTWO

Dowgiałło J., Kleczkowski A.S., Macioszczyk T., Różkowski A. (red.). 2002. Słownik hydrogeologiczny. Wyd. PIG, Warszawa.

Duer J., Fotyma M., Madej A. 2004. Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej. Ministerstwo Rolnictwa.

Dyrektywa 1991. Dyrektywa Rady 91/675/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r. dotycząca ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego (Dz.Urz. WE, L 375 z 31.12.1991).

Dyrektywa 2000. Dyrektywa/60/WE z dnia 23 października 2000 r. ustanawiającej ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej (Dz.Urz. WE, L 327 z 22.12.2000)

Dyrektywa 2006. Dyrektywa/118/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. w sprawie ochrony wód podziemnych przed zanieczyszczeniem i pogorszeniem ich stanu (Dz.Urz. WE, L 372 z 27.12.2006).

Kazimierski B. (red.). 2003–2008a. Kwartalny Biuletyn Informacyjny Wód Podziemnych. Wyd. PIG, Warszawa.

Kazimierski B. (red.). 2003–2008b. Rocznik Hydrogeologiczny. Wyd. PIG, Warszawa.

Kazimierski B., Cabalska J., Gidziński T., Kochanowski J., Komorowski B., Mikołajczyk A., Nałęcz T., Rudzińska-Zapaśnik T., Świeszczakowski Wł. 2005. Program monitoringu jednolitych części wód podziemnych na terenie Polski. CAG Warszawa.

Kodeks 2002. Kodeks dobrej praktyki rolniczej. Wyd. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Minister Środowiska. Warszawa.

Ustawa 2001. Ustawa Prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 r.; Dz.U. 2001 Nr 115 poz. 1229.

ZDPR 2003. Zwykła Dobra Praktyka Rolnicza. Ministerstwo Rolnictaw i Rozwoju Wsi, Dept. Rozwoju Obszarów Wiejskich. Wyd. Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa, Warszawa (http://www.wir.org.pl/raporty/zwykla_dobra_praktyka_rolnicza.pdf).

78


Renaturalizacja stosunków wodnych obszarów chronionych – przykład Puszczy Kampinoskiej

BOGUSŁAW KAZIMIERSKI*, EWA PILICHOWSKA-KAZIMIERSKA**

*Państwowy Instytut Geologiczny ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawae-mail: [email protected]

** Katedra Ochrony Środowiska i Zasobów NaturalnychWydział Geologii, Uniwersytet Warszawskiul. Żwirki i Wigury 93, 02-089 Warszawae-mail: [email protected]

Wstęp

Przyjęcie przez państwa Wspólnoty Europejskiej Dyrektywy 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 paź-dziernika 2000 r. tzw. Ramowej Dyrektywy Wodnej – RDW (Dyrektywa 2000) i następnie jej wprowadzenie do prawa we-wnętrznego poszczególnych państw, spowodowało zmianę w sposobie realizacji zadań gospodarki wodnej i ochrony środowi-ska. Od tej pory ochrona zasobów wody i gospodarowanie nimi są traktowane łącznie z ochroną ekosystemów lądowych i wod-nych, bezpośrednio zależnych od wody. Zapis ten odnosi się do art. 174 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, który ma gwarantować, że wspólnotowa polityka dotycząca śro-dowiska ma przyczyniać się do wypełniania celów zachowania, ochrony i poprawy jakości środowiska poprzez rozsądne i ra-cjonalne wykorzystywanie zasobów naturalnych, oraz powinna być oparta na zasadzie ostrożności oraz zasadach, na jakich mają być podejmowane działania zapobiegawcze; priorytetem powinno być, aby szkody wyrządzone w środowisku były na-prawiane u źródła, a zanieczyszczający powinien płacić.

79

Renaturalizacja stosunków wodnych obszarów chronionych

RDW w art. 6 stanowi, że Państwa Członkowskie zapew-niają utworzenie rejestru lub rejestrów wszystkich obszarów, które zostały określone jako wymagające szczególnej ochrony w ramach określonego prawodawstwa wspólnotowego w celu ochrony znajdujących się tam wód powierzchniowych i podziem-nych oraz dla zachowania siedlisk i gatunków bezpośrednio uzależnionych od wody. W tym celu, w oparciu o Dyrektywy: Siedliskową (Dyrektywa 1979) i Ptasią (Dyrektywa 1992), wskazano na terenach Państw Członkowskich obszary wyma-gające szczególnej ochrony, określane nazwą NATURA 2000. W odniesieniu do obszarów chronionych, z uwagi na ich walory przyrodnicze np. parki narodowe, rezerwaty i inne, RDW prze-widuje, że programy monitoringu wód podziemnych prowadzo-nego w ich obrębie, zostaną uzupełnione o specyfikacje zawartew prawodawstwie wspólnotowym, na którego mocy wyznaczone zostały poszczególne obszary chronione.

Kampinoski Park Narodowy

Jednym z obszarów NATURA 2000 jest Kampinoski Park Narodowy (KPN), niezwykle cenny obiekt przyrodniczy poło-żony w sąsiedztwie Warszawy w dolinie Wisły, znajdujący się również na liście rezerwatów biosfery UNESCO. Jednym z jego walorów jest kontrastowość krajobrazowa i roślinna, mająca swoje uwarunkowania w budowie geologicznej i rzeźbie terenu, wynikająca z sąsiedztwa obszarów podmokłych i bagiennych z wałami wydmowymi porośniętymi lasami.

Ten jeden z największych polskich parków narodowych, o powierzchni 385,44 km2, znajduje się pod silną presją cywi-lizacyjną. Jeszcze do niedawna na jego terenie znajdowały się pola uprawne, intensywnie eksploatowane łąki i sieć kanałów melioracyjnych utrzymujących stany wód na poziomach od-powiednich dla potrzeb rolnictwa i hodowli. Przystosowywanie obszaru Puszczy Kampinoskiej dla celów osadnictwa i rolnic-twa rozpoczęło się już w XIX wieku masowym wyrębem lasów. W ślad za tym, postępowała zabudowa osadnicza doliny Wisły, zaś ochrona wsi przed powodzią spowodowała konieczność bu-dowy wałów przeciwpowodziowych wzdłuż koryt Wisły i Bzury. Dla osuszenia terenów podmokłych, już w pierwszej połowie

80

B. Kazimierski i E. Pilichowska-Kazimierska

XX wieku stworzono system kanałów melioracyjnych odprowa-dzających wody opadowe i roztopowe oraz osuszających bagna na terenie Puszczy, z wykonaniem głównego cieku centralnie przepływającego przez puszczę – kanału Łasicy oraz szeregiem mniejszych kanałów stanowiących jego dopływy: Zaborowskiego, Olszowieckiego i Ł9. Spowodowało to znaczne obniżenie położe-nia zwierciadła wód podziemnych i zmianę jego mikroklimatu na bardziej suchy. Wskaźnik odpływu Łasicy, którego zlewnia pokrywa się w blisko 90% z obszarem KPN, wynosi około 0,11 (Kazimierski i in. 2003), co jest trzykrotnie mniej niż przecięt-na wartość tego wskaźnika dla obszaru Polski. W konsekwencji zmian stosunków wodnych nastąpiły tu wyraźnie zmiany sie-dliskowe, zanik rozległych obszarów bagiennych i podmokłych, przebudowa ekosystemów na bardziej suche.

W trakcie ostatnich pięćdziesięciu lat następowała silna pre-sja wywierana na środowisko KPN przez Warszawę i miasta oraz osiedla graniczące z KPN od południa i wschodu. Budowa licz-nych ujęć wód podziemnych blisko granic KPN, jak też odpro-wadzanie ścieków poza zlewnię Łasicy spowodowało, że zlewnia uboga w wodę traktowana jest jak zlewnia z nadmiarem wody, z której dokonuje się przerzutów wód do zlewni sąsiednich.

Warunki siedliskowe i ochrony obszaru KPN

Postępującą zmianę warunków siedliskowych, roślinności i świata zwierzęcego Puszczy Kampinoskiej zauważono już w połowie XX wieku. Było to bezpośrednią przyczyną utworzenia parku narodowego, a w jego obrębie obszarów ścisłej ochrony. Granice, obszar parku i jego otuliny, określanej tutaj jako strefa przejściowa, mają uzasadnienie przyrodnicze w szerokim kon-tekście. Granica zachodnia przebiega wzdłuż Bzury, północna i północno-wschodnia wzdłuż Wisły, której koryto wraz z rozwi-dleniem w rejonie dopływu Narwi stanowi „węzeł ekologiczny” rangi kontynentalnej. Granica południowa biegnie wzdłuż skar-py Wysoczyzny Błońskiej i tylko niewielki odcinek południowo--wschodni granicy kontaktuje się z zabudową przedmiejską Warszawy i nie ma założeń przyrodniczych.

Na rycinie 1 przedstawiono obszary ochronne KPN różnej rangi, w których wyodrębniono obszary ochrony ścisłej, obej-

81


Ryc

. 1. S

tref

y oc

hro

ny

Kam

pin

oski

ego

Park

u N

arod

oweg

o (C

hm

iele

wsk

i 199

6).

Fig.

1. T

he

Kam

pin

os N

atio

nal

Par

k pr

otec

ted

zon

es (a

ccor

din

g to

Ch

mie

lew

ski 1

996)

.

82


mującej strefy rdzenne (mateczne) dawnej Puszczy z najcenniej-szymi zespołami roślinnymi i strefę buforową, gdzie ustalono warunki ochrony częściowej. W obu tych strefach właścicielem terenu, z wyjątkiem tzw. siedlisk dawnych gospodarstw w miej-scowościach, które nie zostały „wysiedlone”, jest skarb pań-stwa, a użytkownikiem Dyrekcja KPN. Na większości obszaru parku zaprzestano działalności rolniczej, co pośrednio stało się przyczyną nowych problemów, ponieważ niekoszone i zbyt sła-bo nawodnione obszary dawnych bagien i mokrych łąk ulegają sukcesji w kierunku boru suchego. Zmienia to nie tylko ro-ślinność Puszczy, ale także jej krajobraz – upodabniając go do obszarów wydmowych, oraz prowadzi do zmniejszania bioróż-norodności obszaru.

Wagę problemu utrzymania odpowiednich stosunków wod-nych na terenie Puszczy Kampinoskiej dostrzeżono już dawno. Ograniczenie, bądź całkowite wyeliminowanie w obszarze KPN działalności rolniczej, ograniczenie liczby mieszkańców osiedli oraz uporządkowanie i odpowiednie przekierowanie ruchu tran-zytowego i turystycznego w parku narodowym, umożliwia obec-nie podjęcie działań renaturalizacyjnych, sprowadzających się do próby przywrócenia poprzednio tu panujących stosunków wodnych, mikroklimatu, a w ich następstwie „pierwotnych” wa-runków siedliskowych z typową dla nich roślinnością i światem zwierzęcym.

Odpowiednim sposobem powstrzymania dalszych tendencji osuszania obszaru KPN jest renaturalizacja stosunków wodnych na jego terenie. Jednakże powrót do stanu sprzed kilkudziesięciu lat jest już w tej chwili niemożliwy, bowiem nie można tu przywró-cić poprzednio funkcjonujących warunków zasilania i drenażu wód. Trudno też sobie wyobrazić zgodę mieszkańców nadwiślań-skich gmin na likwidację wałów przeciwpowodziowych i dopusz-czenie do szerokiego rozlewania się wód Wisły na te tereny lub wprowadzenie ograniczeń w poborze wody. Można natomiast spo-wolnić odpływ wód w zlewni Łasicy oraz dopuścić do wprowadza-nia w jej obszar oczyszczonych ścieków w stopniu gwarantującym wysoką jakość wód, odpowiednią dla klasy I lub II wód powierzch-niowych. Mogłoby to zapobiec dalszej degradacji ekosystemów i pomóc w restytucji cennych przyrodniczo i typowych dla tego terenu siedlisk bagiennych. Propozycję takich działań przedsta-

83


wiono w Planie Ochrony KPN (Chmielewski red. 1996) i czę-ściowo już została ona zrealizowana przez zaniechanie częstego oczyszczania kanałów z roślinności wodnej oraz utrzymywanie w nich wysokich stanów wód w okresie całego roku.

Proponowane zmiany warunków wodnych

W obecnych warunkach zwiększenie ilości wody zasilającej zlewnię Łasicy można uzyskać, wprowadzając ją w górnym bie-gu Łasicy z Wisły, w rejonie Kiełpina. Wymagałoby to budowy przepompowni wody z Wisły i kanału lub rurociągu o długości od 3 do 4 km. W gęsto zabudowanym terenie byłaby to kłopo-tliwa i droga inwestycja, na którą należałoby się zdecydować tylko w ostateczności. Pozostaje więc oszczędne i przemyśla-ne gospodarowanie naturalnymi zasobami wody zlewni Łasicy. Sprowadzałoby się to do wykonania następujących zadań:

1) zwiększenie retencji powierzchniowej i podziemnej wód opadowych i roztopowych, zmagazynowanie ich w nie-wielkich zbiornikach powierzchniowych i w „oczkach wodnych” w półroczu zimowym (gdy występuje dodatni bilans wodny) i skierowanie do odpływu podziemnego i powierzchniowego w okresie półrocza letniego (gdy wy-stępuje bilans ujemny);

2) spowolnienie odpływu wód po powierzchni terenu – przez zwiększenie jej „szorstkości”, urozmaicenie reliefu i likwi-dację rowów systemu melioracji szczegółowej;

3) niedopuszczenie do szybkiego odpływu wód siecią kana-łów do Bzury i Wisły, lecz skierowanie ich do odpływu podziemnego – początkowo przez zmianę sposobu eksplo-atacji urządzeń piętrzących na kanałach (piętrzenie wody nawet w okresie roztopów), a później przez zwiększenie liczby zastawek, czy zmniejszenie spadku podłużnego ka-nałów np. przez ich „meandrowanie”;

4) doprowadzenie do generalnego podniesienia się zwiercia-dła wód podziemnych minimum o 0,5 m, przez podwyż-szenie lokalnej bazy drenażu, a więc podniesienie pozio-mu wody w ciekach;

5) niedopuszczenie do zarastania krzewami i zalesiania łąk, przez ich koszenie po okresie rozrodczym ptaków, co

84


zmniejszy ewapotranspirację w okresie letnim i pozwo-li zachować bądź przywrócić kontrastowość krajobra-zu (podmokłe łąki sąsiadujące z suchym borem na wy-dmach);

6) zezwolenie na odprowadzanie do cieków wpływających na teren KPN, oczyszczonych ścieków, spełniających warun-ki jakości stanu chemicznego klas I, II lub wyjątkowo III, dla wód powierzchniowych.

Ważnym zadaniem jest przebudowa samych kanałów, w tym Łasicy. Obecnie jest to prosty, szeroki, głęboko wcięty rów (www.kluchojady.hostings.pl/foto.php), drenujący wody pod-ziemne zarówno w okresach wysokich, jak i niskich ich stanów. Nieliczne urządzenia piętrzące nie są w stanie zmienić jego drenującego charakteru. Dlatego należy zwiększyć ich liczbę i wybudować nowe przegrody o charakterze stałym, wykonane z narzutu kamiennego i drewna w taki sposób, by przypomi-nały przegrody powstałe w sposób naturalny, co będzie har-monizowało z krajobrazem obniżeń bagiennych Puszczy. Na mniejszych kanałach, głównie kanale Olszowieckim, woda jest piętrzona już teraz przez tamy i żeremia zbudowane przez kilka rodzin bobrowych.

Odcinki pomiędzy istniejącymi jazami i projektowany-mi przegrodami można „zmeandrować”, co zwiększy długość, zmniejszy spadki cieków i prędkość odpływu wód oraz zmie-ni charakter krajobrazu na bardziej naturalny. Utrzymywanie wysokich poziomów wody w tak zmienionym cieku, dopusz-czanie do jej wylewania się z koryta, a w okresach roztopów i po intensywnych opadach gromadzenie się jej w dawnych kanałach lub obniżeniach bezodpływowych, odizolowanych od „meandrujących” cieków, zwiększy retencję powierzchniową i podziemną. Prace mające taki charakter już przeprowadzano i dały one spodziewane rezultaty, czego przykładem może być renaturalizacja rzek Cole, Skeere i innych w Wielkiej Brytanii (Przyjazne naturze 2006).

Podniesienie się poziomu wód powierzchniowych i podziem-nych wpłynie na zmianę warunków siedliskowych, a powstałe zbiorniki wodne będą mogły zostać zasiedlone przez roślinność wodną i szuwarową oraz zgrupowania zwierząt, np.bezkręgowce wodne i płazy. Jednakże spowoduje to również zwiększenie pa-

85


rowania terenowego i pogorszy bilans wodny. Dlatego konieczne jest dodatkowe zasilenie w wodę zlewni Łasicy. Można to zro-bić dwoma sposobami, o których wspomniano na wstępie, m.in. przez zezwolenie na doprowadzanie wód pościekowych o wyso-kiej jakości i wysokiej gwarancji oczyszczania. Taką gwarancję dałoby dodatkowe oczyszczanie wód pościekowych na granicy parku w tzw. oczyszczalniach korzeniowych lub gruntowych, stawach retencyjnych i buforowych, które regulowałyby dopływ wód zarówno w zakresie ich ilości, jak i jakości. Stanowiłyby one równocześnie pożądany element krajobrazu otoczenia KPN.

Wprowadzając takie zmiany należy pamiętać, że przyroda nie toleruje zmian gwałtownych i radykalnych. Dlatego zmia-ny w gospodarce wodnej i podnoszenie poziomu wody powinny być powolne i rozłożone na szereg lat, by ekosystemy mają-ce ograniczenia adaptacyjne zdołały się do nich przystosować. Zakres dopuszczonych zmian, jak też ich tempo, powinny być prognozowane i kontrolowane poprzez monitoring wód po-wierzchniowych i podziemnych oraz monitoring ekologiczny, w szczególności siedlisk roślinnych. Takie systemy monitoringu już funkcjonują na terenie KPN, należy je tylko przystosować do nowych zadań, a wyniki wykorzystać w celu odpowiedniego sterowania procesem zmian stosunków wodnych.

SUMMARY

Kazimierski B., Pilichowska-Kazimierska E. Renaturalization of water conditions of protected areas – example of the Kampinos Primeval Forest.Chrońmy Przyrodę Ojczystą (64), 5: 78–86, 2008.

Renaturalization of water conditions is appropriate way of preventing the area of the Kampinos Primeval Forest from progressive drying. At present, the restoration of the state from a few decades ago is impossible. However, one can restore the former conditions of uptake and drainage of ground waters, and of the outflow of surfacewaters. Consequently, it provides an opportunity of suppressing the progressive degradation of ecosystems, and it can stimulate the

86


restitution of valuable natural marsh settlements, which are typical for this area. Accordingly, the proposal of such activity was contained in the Plan of the KPN Protection, and a part of it was already carried out.

PIŚMIENNICTWO

Chmielewski T.J. (red.). 1996. Operat Generalny Planu Ochrony Kampinoskiego Parku Narodowego. Arch. KPN, Izabelin.

Dyrektywa 1979. Dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków (ze zmianami).

Dyrektywa 1992. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory.

Dyrektywa 2000. Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej.

Kazimierski B., Sikorska-Maykowska M., Pilichowska-Kazimierska E. 2003. Wody. Rozdział w monografii „Kampinoski Park Narodowy”: tom I. Wyd. KPN. Warszawa: 135–221.

Przyjazne naturze 2006. Przyjazne naturze kształtowanie rzek i potoków. Praktyczny poradnik. Wyd. Polska Zielona Ścieżka. Kraków (tłumaczenie: Manual of River Restoration Techniques). Wrocław.


87

Kształtowanie się regulacji prawnej dotyczącej składowania odpadów w górotworze

JAN BOĆ1, AGNIESZKA MORYL2

1Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im.Witelona w Legnicyul.Sejmowa 5a, 59-220 Legnicae-mail: [email protected]

2aplikantka Prokuratury Apelacyjnej we Wrocławiue-mail: [email protected]

Wstęp

Postęp cywilizacyjny, jaki dokonał się w ostatnim czasie, w tym rozwój nowych gałęzi przemysłu, powoduje gwałtowny wzrost ilości wytwarzanych odpadów. Bezpośredni wpływ na zwiększającą się masę odpadów ma niewątpliwie wzrost kon-sumpcji i produkcji. Na ich ilość wpływ wywiera również poziom życia materialnego, rozwój demograficzny oraz stan postrzega-nia przez społeczeństwo wartości ekologicznych. Jednocześnie odpady wytworzone przez człowieka nie ulegają – tak jak więk-szość odpadów przyrodniczych – naturalnemu recyklingowi (Leboda, Oleszczuk 2002). Nielegalne lub niewłaściwe skła-dowanie odpadów stanowi poważne zagrożenie dla środowiska i staje się coraz większym problemem współczesnego świata. Nieodzowne jest zainteresowanie i podejmowanie efektywnych przedsięwzięć. W szczególności państwa europejskie wykaza-ły swój pozytywny stosunek do problemu – formułując zasady polityki Wspólnoty w zakresie ochrony środowiska w postano-wieniach zawartych w licznych traktatach Unii Europejskiej (Żygadło 2001).

88

J. Boć i A. Moryl

Historia rozwoju wspólnotowego prawa ochrony środowiska

Traktat z 1957 r. ustanawiający Wspólnotę Europejską (TWE) nie zajmował się problematyką ochrony środowiska. Z biegiem czasu państwa członkowskie zaczęły jednak zda-wać sobie sprawę z wagi i charakteru wielu zniszczeń śro-dowiska naturalnego. Doprowadziło to do bardziej stanow-czego domagania się podjęcia przez społeczność europejską wspólnych działań na rzecz ochrony środowiska. Pierwsza w tym zakresie inicjatywa powstała w Sztokholmie w 1972 r. podczas I Konferencji ONZ i apelu zgromadzonych na szczycie w Paryżu w październiku 1972 r. przywódców państw człon-kowskich Wspólnot Europejskich do Komisji Europejskiej o zainicjowanie tworzenia ram jednolitej polityki wspólno-towej w zakresie ochrony środowiska. Rok 1972 uznaje się za początek budowania wspólnej polityki środowiskowej. Jednak wyraźne podstawy prawne do tworzenia wspólnoto-wej polityki w tym zakresie po raz pierwszy wprowadzono do TWE na podstawie Jednolitego Aktu Europejskiego z 1986r. Akt ten (Jednolity Akt Europejski, 1986, Luxemburg – Haga) wprowadził do Traktatu trzy odrębne artykuły poświęcone ochronie środowiska.

Aktywne podejście do polityki środowiskowej zaczęło się kształtować na początku lat osiemdziesiątych XX wieku. W latach dziewięćdziesiątych natomiast, wspólnotową politykę ekologiczną zaczęto postrzegać w kontekście zrównoważonego rozwoju, kładąc nacisk na integrację ochrony środowiska z po-lityką poszczególnych branż, takich jak transport, rybołówstwo czy rolnictwo.

Obecnie większość prawodawstwa wspólnotowego ma cha-rakter sektorowy, dotyczący poszczególnych rodzajów uciąż-liwości dla środowiska, jak i jego komponentów. W ostatnich latach zauważamy jednak tendencję do traktowania środowi-ska jako pewnej całości. Wyrazem tego jest pojawianie się co-raz większej liczby tak zwanych aktów „horyzontalnych”, które dotyczą zwłaszcza dostępu do informacji, ocen oddziaływania na środowisko, czy zarządzania środowiskowego. Aktualnie obowiązuje ponad 200 dyrektyw dotyczących tego zakresu (Jendrośka, Bar 2005)

89


Wieloletnie prace nad tworzeniem wspólnego prawa i reguł w tej dziedzinie doprowadziły do wytworzenia ogólnych rozstrzy-gnięć wspólnotowego prawa ochrony środowiska. Do podsta-wowych i najczęściej wymienianych zasad wyrażonych w TWE należą: zasada integracji polityki ochrony środowiska i polityk branżowych (sektorowych), zasada prewencji, zasada przezor-ności (ostrożności), zasada: „zanieczyszczający płaci”, zasada wysokiego poziomu ochrony, zasada usuwania szkód u źródła. Jak przekonują niektórzy autorzy stopniowo wyodrębnia się również, choć nie ma podstaw traktatowych, zasada ochrony kompleksowej (Jendrośka, Bar 2005).

Odpady w regulacjach wspólnotowych

Przepisy UE w zakresie gospodarowania odpadami cechu-je znaczne rozproszenie. Zawarte są one w wielu dyrektywach, rozporządzeniach, decyzjach. Regulacje te podlegają w ostat-nich latach istotnym modyfikacjom i zmianom.

Zagadnień ogólnych dotyczą zwłaszcza: Dyrektywa Rady 75/442/EWG z dnia 15 lipca 1975 r. w sprawie odpadów (Dyrektywa 1975), Rezolucja Rady z dnia 7 maja 1990 r. w sprawie polityki gospodarowania odpadami (Rezolucja Rady 1990), Rozporządzenie Parlamentu i Rady 2150/2002/WE z dnia 25 listopada 2002 r. w sprawie statystyki odpadów (Rozporządzenie 2002). W kwestii spalania odpadów istotna jest w szczególności Dyrektywa Rady i Parlamentu 2000/76/WE z dnia 4 grudnia 2000 r. (Dyrektywa 2000), a w składo-waniu odpadów Dyrektywa Rady 1999/31/WE z dnia 26 kwiet-nia 1999r. (Dyrektywa 1999) oraz Decyzja Rady 2003/33/WE z dnia 19 grudnia 2002 r. ustanawiająca kryteria i procedury przyjęcia odpadów na składowiska (Decyzja 2003). Ponadto istnieje szereg innych aktów wspólnotowych dotyczących pro-cedur kontrolowania odpadów, ich przesyłania, jak też odpadów niebezpiecznych i międzynarodowego nimi obrotu (Jendrośka, Bar 2005).

Podstawowe zasady gospodarowania odpadami regulu-je Dyrektywa ramowa 75/442/WE (Dyrektywa 1975). Do jej najważniejszych postanowień należą: zdefiniowanie pojęcia od-padu, wyznaczenie zakresu dozwolonego postępowania z odpa-

90

J. Boć i A. Moryl

dami, wskazanie zakresu wymaganych pozwoleń oraz wprowa-dzenie obowiązku planowania w zakresie gospodarki odpadami. Kierując się treścią definicji zawartej w omawianej dyrektywie,pod pojęciem odpadu należy rozumieć każdą substancję lub obiekt należący do kategorii określonej w Aneksie I Dyrektywy, którego posiadacz pozbywa się lub zamierza to uczynić lub też do pozbycia się jest zobowiązany. Określenie to zostało, prak-tycznie bez większych zmian, zastosowane w polskiej ustawie o odpadach z 2001 r (Ustawa 2001). Wspomniany Aneks I określa szesnaście kategorii odpadów. Do kategorii tych na-leżą między innymi: pozostałości produkcyjne i konsumpcyj-ne, materiały przestarzałe i przedmioty zbędne dla posiada-cza. Wyliczenie to nie ma oczywiście charakteru zamkniętego, zwłaszcza ze względu na ostatnią z kategorii, w której do od-padów zaliczono również wszelkie materiały, substancje lub produkty, które nie mieszczą się w dotychczasowych katego-riach. Należy wspomnieć, że obecnie obowiązuje „Europejski Katalog Odpadów” w wersji z 2000 r. (Decyzja Komisji 2000); nie dotyczy on odpadów: radioaktywnych, powstałych w wy-niku poszukiwania i wydobywania zasobów mineralnych oraz działalności odkrywkowej, zwłok zwierzęcych, zdetonowanych materiałów wybuchowych, wód ściekowych (z wyjątkiem odpa-dów w postaci płynnej).

Nakaz objęcia kontrolą czynności polegających na usuwaniu i unieszkodliwianiu oraz odzysku i wykorzystywaniu odpadów stanowi jednocześnie wyznaczenie zakresu działań dozwolo-nych w ramach gospodarowania odpadami. Obecnie czynności polegające na unieszkodliwianiu i wykorzystywaniu odpadów zawarte są w Aneksach II A i II B do Dyrektywy 75/442/EWG (Dyrektywa 1975). Aneksy te odpowiadają załącznikom nr 5 i 6 polskiej Ustawy o odpadach z 2001r. (Ustawa 2001) Dyrektywa, z nielicznymi wyjątkami, nakazuje uzyskanie po-zwolenia kompetentnej władzy w celu wykonywania przez po-siadacza odpadów czynności określonych w Aneksach. Dotyczy to szczególnie spalania i składowania odpadów.

Szczególnie istotna z punktu gospodarowania odpadami jest Dyrektywa 99/31/WE (Dyrektywa 1999). Na implementa-cję jej wytycznych Polska uzyskała okres przejściowy do dnia 1.01.2012 r. Okres ten dotyczy jednak tylko gminnych składo-

91


wisk odpadów i nie ma zastosowania do odpadów niebezpiecz-nych oraz przemysłowych. Przewiduje się również stopniowe osiąganie celów pośrednich (Jendrośka, Bar 2005). Dyrektywa 99/31/WE określa procedury i środki prawne mające na celu zminimalizowanie szkodliwego wpływu składowanych od-padów na środowisko. Służy ona również realizacji strategii Wspólnoty w zakresie zapewnienia odpowiednich standardów dotyczących: unieszkodliwiania odpadów, eliminacji nieuza-sadnionego ich przemieszczania, urealniania kosztów składo-wania. Postanowienia powyższej Dyrektywy mają zastosowanie do wszystkich rodzajów składowisk. Pojęcie składowiska nie obejmuje jednak miejsc czasowego przechowywania odpadów przeznaczonych do ich unieszkodliwiania bądź wykorzysta-nia w inny sposób. Dyrektywa 99/31/WE przewiduje również możliwość tworzenia trzech rodzajów składowisk: odpadów niebezpiecznych, odpadów innych niż niebezpieczne (np. odpa-dów komunalnych) oraz odpadów inercyjnych. Stawia ponadto generalne wymagania, jakie muszą spełniać składowiska. Do wymagań tych należy między innymi: obróbka wstępna składo-wanych odpadów, stała kontrola wód i odcieków, kontrola ga-zów, zapewnienie odpowiedniego zabezpieczenia składowiska i ochrona wód oraz gruntów. Szereg powyższych warunków musi być branych pod uwagę już na etapie lokalizacji i budowy składowiska. W kwestii zabezpieczenia składowiska, Dyrektywa dopuszcza kombinację warunków naturalnych (bariera geolo-giczna) i sztucznych (np. folia). Formułuje również specjalne wymagania, co do treści wniosku i pozwolenia na budowę.

Na podstawie Dyrektywy 99/31/WE Komisja zatwierdziła Decyzję Rady 2003/33/WE w sprawie ustanowienia kryteriów i procedur przyjmowania odpadów na składowisko (Decyzja 2003). Decyzja ta określa szczegółowe metody badawcze oraz wartości dopuszczalne dla każdego rodzaju składowiska. W tej kwestii istotne znaczenie mają przepisy załącznika do Decyzji. Określają one procedury ustalania dopuszczalności umiesz-czania odpadów na składowiskach, zasady pobierania próbek i metody badawcze (Jendrośka, Jerzmański 2003). Ponadto, dodatek „A” omawianej Decyzji określa kryteria, jakie muszą być brane pod uwagę przy ocenie bezpieczeństwa składowania podziemnego. Według tych kryteriów, dla przyjmowania odpa-

92

J. Boć i A. Moryl

dów na składowiska podziemne musi zostać opracowana ocena bezpieczeństwa terenu. Odpady mogą być przyjmowane wy-łącznie wtedy, jeśli jest to zgodne z oceną bezpieczeństwa tere-nu. Na podziemne składowiska odpadów obojętnych mogą być przyjmowane wyłącznie odpady spełniające kryteria określone w sekcji 2.1 załącznika do Decyzji; na składowiska podziemne odpadów innych niż niebezpieczne mogą być przyjmowane wy-łącznie odpady spełniające kryteria określone w sekcji 2.2 lub 2.3 załącznika; na składowiska podziemne odpadów niebez-piecznych odpady mogą być przyjmowane wyłącznie wtedy, gdy jest to zgodne z oceną bezpieczeństwa terenu (w takim przypad-ku nie obowiązują kryteria określone w sekcji 2.4 załącznika, ale odpady muszą być poddane procedurze przyjęcia określonej w sekcji 1 załącznika).

Zarys polskich regulacji prawnych dotyczących odpadów

W ostatnim dziesięcioleciu zauważa się w polskim prawo-dawstwie znaczne ożywienie w kwestii ochrony środowiska. Po części ma to związek z dostosowywaniem polskiego prawa do wymogów tych dyrektyw Unii Europejskiej, które kładą wyraź-ny nacisk na problemy środowiska (Macuda, Zawisza 2006). W 2001 r. przyjęto w Polsce pakiet nowych ustaw dotyczących ochrony środowiska.

Istotną z punktu widzenia gospodarowania odpadami jest Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Ustawa 2001) określająca zasady postępowania z odpadami w sposób nieza-grażający zdrowiu i życiu ludzi oraz środowisku. Ustawa zwra-ca szczególną uwagę na: zapobieganie powstawaniu odpadów, ograniczanie ich negatywnego wpływu na środowisko, odzyski-wanie i unieszkodliwianie odpadów (Jendrośka, Jerzmański 2003). Warto zauważyć, że główne założenia omawianej usta-wy są ściśle powiązane z wytycznymi Wspólnotowymi. Ponadto ustawa wprowadza nowy zakres pozwoleń wymaganych przy gospodarowaniu odpadami, nowy charakter prawny planów ochrony środowiska, nową formułę opłat za składowanie od-padów i ewentualnych kar za nieprawidłowości w tej kwe-stii oraz nową instytucję opłat produktowych i depozytowych (Jendrośka 2001). Istotnym elementem tej regulacji jest zde-

93


finiowanie pojęcia odpadu. Odpadami ustawodawca określakażdą substancję lub przedmiot należący do jednej z (określo-nych w załączniku nr 1 do ustawy) kategorii, których posia-dacz zamierza się pozbyć, pozbywa się lub jest do ich pozbycia zobowiązany. Jak już wcześniej wspominano, definicja ta jestniemal dokładnym powtórzeniem definicji zawartej w dyrekty-wie 75/442/EWG. Ponadto odpady zostały w niej dodatkowo podzielone według składu chemicznego, właściwości oraz od-rębnych kategorii. Listy kategorii zawarte w załącznikach do ustawy mają znaczenie konstytutywne i stanowią nieodłączną część ustawowej definicji (Machowski 2003). Ustawa definiu-je również pojęcie składowiska odpadów, kwestie recyklingu, gospodarowania odpadami, ich unieszkodliwiania czy termicz-nego przekształcania. Osobny rozdział ustawy poświęcony jest składowaniu i magazynowaniu odpadów.

Ustawodawca wyróżnia trzy typy składowisk: składowisko odpadów niebezpiecznych, odpadów obojętnych oraz odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne. Nowelizacja z dnia 22 kwiet-nia 2005 r. (Ustawa 2005) wprowadziła zapis (art. 50 punkt 1a), który odsyła do Prawa geologicznego i górniczego (Ustawa 1994) w odniesieniu do składowania odpadów na składowiskach podziemnych. Wymagania dotyczące lokalizacji, budowy, uwa-runkowań geologicznych i systemu kontroli określa oddzielny akt prawny. Pozwolenie na użytkowanie składowiska wydawane jest po zatwierdzeniu instrukcji eksploatacji składowiska i prze-prowadzeniu kontroli przez wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska. Zamknięcie składowiska wymaga natomiast zgody właściwego organu określonego ustawą. O wszczęciu procedury zamykania decyduje treść pozwolenia na eksploatację lub od-rębna w tej materii decyzja. Obowiązki związane z utrzymaniem i monitoringiem zamkniętego składowiska spoczywają na zarzą-dzającym tym składowiskiem przez cały czas istnienia zagroże-nia dla środowiska (Jendrośka 2001).

Oprócz przedstawionej powyżej Ustawy o odpadach, która bez wątpienia ma zasadnicze znaczenie dla gospodarowania odpadami w Polsce, istotne znaczenie mają także inne akty prawne. Realizacja przedsięwzięć związanych ze składowaniem odpadów, w tym również składowaniem w górotworze, wyma-ga uzyskania koncesji. Kwestie udzielania koncesji reguluje

94

J. Boć i A. Moryl

Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej z dnia 2 lipca 2004 r. (Ustawa 2004). Zgodnie z tą ustawą udzielenie kon-cesji należy do ministra właściwego ze względu na przedmiot prowadzonej działalności gospodarczej. Koncesji udziela się na czas określony, nie krótszy niż lat 5 i nie dłuższy niż lat 50. Organ koncesyjny może odmówić udzielenia koncesji, dokonać jej zmiany lub cofnięcia oraz ograniczyć jej zakres w stosunku do przedstawionego wniosku. Zgodnie z art. 56 Ustawy o swo-bodzie działalności gospodarczej, ograniczenie zakresu konce-sji lub odmowa jej udzielenia może nastąpić gdy przedsiębior-ca nie spełnia określonych w ustawie warunków wykonywania działalności objętej koncesją lub warunków szczególnych poda-nych do wiadomości przedsiębiorcom; ze względu na zagrożenie obronności lub bezpieczeństwa państwa lub ze względu na waż-ny interes publiczny. Ponadto organ koncesyjny jest uprawnio-ny do kontroli działalności gospodarczej w zakresie zgodności wykonywanej działalności z udzieloną koncesją, przestrzegania warunków wykonywania działalności, obronności lub bezpie-czeństwa państwa oraz ochrony bezpieczeństwa lub dóbr oso-bistych obywateli (Macuda, Zawisza 2006).

Projekt składowiska uwzględnić musi przepisy określające wymagania, jakim powinny odpowiadać instalacje (Jendrośka, Jerzmański 2003). Eksploatując składowisko uwzględnia się również przepisy dotyczące ochrony powierzchni ziemi, hałasu, promieniowania, ochrony wód i inne. Roboty budowlane związa-ne z budową lub rozbiórką składowiska wymagają pozwolenia na podstawie Ustawy prawo budowlane. Można zauważyć, że pro-ces składowania odpadów wymaga od przedsiębiorcy znajomo-ści i przestrzegania wielu przepisów. Tak szeroka w tym zakre-sie kontrola jest niezbędna w celu zachowania bezpieczeństwa zarówno dla środowiska naturalnego, jak i egzystujących tam ludzi. Regulacja prawna składowania odpadów w górotworze po-jawiła się w polskim prawie stosunkowo niedawno i wydaje się, że ta koncepcja może mieć istotne znaczenie dla wykorzystania podziemnych wyrobisk górniczych.

95


Składowanie odpadów pod ziemią w świetle prawa geologicznego i górniczego

Ustawa Prawo geologiczne i górnicze z dnia 4 lutego 1994 r. (Ustawa 1994) określa zasady i warunki wykonywania prac geologicznych: wydobywania kopalin ze złóż oraz ochrony złóż kopalin, wód podziemnych i innych składników środowiska w związku z wykonywaniem prac geologicznych i wydobywaniem kopalin. Ponadto ustawa ta określa zasady i warunki składowa-nia odpadów w górotworze, w tym w podziemnych wyrobiskach górniczych, z wyjątkiem składowania odpadów w odkrywko-wych wyrobiskach górniczych.

Zauważamy, że głównym przedmiotem regulacji Prawa geo-logicznego i górniczego jest poszukiwanie i wydobywanie ko-palin. Jednakże regulacja ta nie ogranicza się jedynie do ra-cjonalnego gospodarowania kopalinami, ale obejmuje także ochronę innych komponentów środowiska. Na tej podstawie nasuwa się zasadniczy wniosek, że Prawo geologiczne i górnicze należy umieścić w części szczególnej prawa ochrony środowi-ska (Radecki 1994). Co za tym idzie, podlega ono wytycznym wspólnotowym i nie może być sprzeczne z regulacjami krajo-wymi w tym zakresie. Ustawą nowelizacyjną z dnia 22 kwietnia 2005 r. (Ustawa 2005) do Ustawy prawo geologiczne i górnicze, został dodany dział IIIa (Składowanie odpadów w górotworze). Składowania w podziemnych wyrobiskach górniczych dotyczą przepisy art. 82b – art. 82f. Pomimo istotnego znaczenia powyż-szej nowelizacji dotyczącej składowania odpadów w górotwo-rze, zwłaszcza z punktu widzenia wykorzystania podziemnych wyrobisk do składowania odpadów, temat ten jest nadal słabo dostrzegany w publikacjach. W kontekście składowania odpa-dów w górotworze dział IIIa ma tak fundamentalne znaczenie, że wymaga szczegółowego omówienia.

Ustawodawca wyróżnia w nim trzy typy podziemnych skła-dowisk: odpadów niebezpiecznych, odpadów obojętnych oraz odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne. Można tu zauwa-żyć analogiczny, jak w Ustawie o odpadach z 2001 r. podział składowisk. Celem takiego podziału w ustawie o odpadach jest zapobieganie i ograniczanie negatywnych skutków dla środo-wiska, szczególnie w zakresie zanieczyszczenia wód, gleby i po-

96

J. Boć i A. Moryl

wietrza. Ponadto podział ten ma na względzie środowisko ogól-noświatowe, łącznie z uwzględnieniem efektu cieplarnianego i zdrowia ludzi (Jerzmański 2002). Przy uwzględnieniu fak-tu, że nowelizacja Prawa geologicznego i górniczego nastąpiła po uchwaleniu Ustawy o odpadach oraz, że mamy do czynienia z identycznym podziałem składowisk w obu aktach, uznać na-leży, że podział składowisk w Prawie geologicznym i górniczym realizuje te same cele, co podział zawarty w Ustawie o odpadach. W dalszej części regulacji sprecyzowano, że szczegółowe wyma-gania, jakim powinny odpowiadać typy składowisk podziemnych w zakresie ich lokalizacji, eksploatacji i zamknięcia oraz sposo-bu i warunków monitoringu, określa w drodze rozporządzenia minister właściwy do spraw środowiska. Minister Środowiska wydał 16 czerwca 2005r. wymagane ustawą Rozporządzenie w sprawie podziemnych składowisk odpadów (Rozporządzenie 2005). Rozporządzenie to określa szczegółowe wymagania dla składowania odpadów w górotworze.

Ustawa Prawo geologiczne i górnicze (Ustawa 1994) zabra-nia składowania w górotworze, w tym w podziemnych wyrobi-skach górniczych, odpadów:

1) występujących w postaci ciekłej, w tym zawierających wodę w ilości powyżej 95% masy całkowitej (z wyłącze-niem szlamów);

2) o właściwościach wybuchowych, żrących, utleniających i łatwopalnych;

3) zakaźnych medycznych i weterynaryjnych; 4) powstających w wyniku prac naukowo-badawczych

i działalności dydaktycznej, których oddziaływanie na środowisko jest nieznane;

5) opon (z wyjątkiem opon rowerowych i o średnicy zewnętrz-nej powyżej 1 400 mm);

6) innych, które w warunkach składowania mogą podlegać niepożądanym zmianom fizycznym, chemicznym lub bio-logicznym.

W przypadku zakazu składowania odpadów wymienionych w przypadkach 1–5, mamy do czynienia z bezpośrednim zastoso-waniem zakazów określonych uprzednio w przepisach Ustawy o odpadach. W dalszej części działu IIIa, określony został zakaz rozcieńczania lub sporządzania mieszanin odpadów ze sobą

97


i innymi substancjami w celu spełnienia kryteriów dopuszcze-nia do składowania ich na składowisku podziemnym. Ponadto, zgodnie z regulacją art. 82c ust. 4 Ustawy Prawo geologiczne i górnicze, odpady powinny być składowane w sposób selek-tywny. Wyjątkowo dopuszcza się składowanie niektórych od-padów bez uprzedniej selekcji, jeżeli w wyniku tego nie nastąpi zwiększenie negatywnego oddziaływania na środowisko. Istotną kwestią jest, że ustawodawca w Prawie geologicznym i górni-czym (Ustawa 1994) nakłada na przedsiębiorcę prowadzące-go działalność w zakresie składowania odpadów w górotworze, obowiązek zatrudnienia osoby posiadającej świadectwo kwalifi-kacji w dziedzinie gospodarowania odpadami, wydane na pod-stawie art. 49 Ustawy o odpadach z 2001 r. (Ustawa 2001) Porównując przepisy działu IIIa Prawa geologicznego i górnicze-go (Ustawa 1994) zauważamy, że z jednej strony mamy tu re-plikę Ustawy o odpadach, dostosowaną do składowisk podziem-nych, z drugiej zaś odesłanie do przepisów Ustawy o odpadach (Radecki 2006). Odesłanie to szczególnie wyraźnie określa art. 82e Ustawy Prawo geologiczne i górnicze (Ustawa 1994), który stanowi, że do składowania odpadów w górotworze, w tym w podziemnych wyrobiskach górniczych, stosuje się odpowiednio przepisy art. 56–58, 59 ust.1 pkt 1–5 oraz 61 Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Ustawa 2001).

Składowanie odpadów w górotworze w sferze regulacji norma-tywnej, poza omówionym już działem IIIa Ustawy prawo geologicz-ne i górnicze, reguluje także wspomniane powyżej Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie podziemnych składowisk odpa-dów (Rozporządzenie 2005). Rozporządzenie to określa szcze-gółowe wymagania, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy podziemnych składowisk w zakresie lokalizacji, eksploatacji i za-mknięcia składowiska oraz zakres, sposób i warunki prowadzenia ich monitoringu. Zawiera ponadto wytyczne dotyczące miejsc, w których nie należy lokalizować podziemnych składowisk odpa-dów oraz inne istotne wymogi. W myśl powyższego rozporządze-nia składowisk odpadów obojętnych i innych niż niebezpieczne nie lokalizuje się na przykład: w strefach ochronnych ujęć wody, na obszarach występowania zwiększonej aktywności sejsmicznej i zagrożonych ruchami ziemi, na obszarach o szczególnej warto-ści kulturowej, rekreacyjnej lub zdrowotnej oraz innych szczegó-

98

J. Boć i A. Moryl

łowo określonych. Wyboru lokalizacji składowiska dokonuje się na podstawie wyników analiz zawartych w dokumentacji hydro-geologicznej oraz geologiczno-inżynierskiej, określających warun-ki charakteryzujące wybrane formacje geologiczne, w związku ze składowaniem określonych grup odpadów.

Zgodnie z przepisami formacja geologiczna powinna stanowić naturalną barierę geologiczną dla ewentualnej migracji substan-cji niebezpiecznych i powinna skutecznie izolować odpady od środowiska. W miejscach, gdzie naturalna bariera geologiczna nie spełnia wymaganych warunków, stosuje się barierę wykona-ną sztucznie. Rozporządzenie nakłada również na przedsiębior-cę obowiązek prowadzenia monitoringu przedeksploatacyjnego, eksploatacyjnego i poeksploatacyjnego. W przypadku monito-ringu poeksploatacyjnego czas jego prowadzenia nie może być krótszy niż 30 lat od dnia uzyskania decyzji o wygaśnięciu lub cofnięciu koncesji. Rozporządzenie określa także częstotliwość pobierania próbek do badań, które należy pobierać nie rzadziej, niż co 6 miesięcy. Na przedsiębiorcę nałożony jest ponadto obo-wiązek składania organowi koncesyjnemu rocznego raportu z prowadzonego monitoringu. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie podziemnych składowisk odpadów sta-nowi przydatne rozwinięcie przepisów zawartych w dziale IIIa Ustawy prawo geologiczne i górnicze. Określa ono szczegółowo wymagania dotyczące składowania odpadów w górotworze.

Przepisy Ustawy prawo geologiczne i górnicze (Ustawa 1994) oraz Rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie podziem-nych składowisk odpadów (Rozporządzenie 2005) wraz z za-stosowanymi odesłaniami do innych przepisów służyć mają nakreśleniu prawnych ram dla składowania odpadów w góro-tworze oraz w podziemnych wyrobiskach górniczych. Wydaje się, iż nowelizacja Ustawy z 22 kwietnia 2005 r. (Ustawa 2005) normująca pod względem prawnym podziemne składowanie odpadów, stanowi postęp w poszukiwaniu alternatywnych me-tod postępowania w tej kwestii.

Podsumowanie

Na kształtowanie się regulacji prawnych w systemie krajo-wym w zakresie składowania odpadów w górotworze, w tym

99


w podziemnych wyrobiskach górniczych, wpływ miało wiele czynników. W szerokim ujęciu problemu, jako pierwszy czyn-nik można wymienić traktowanie kwestii ochrony środowiska w sposób priorytetowy na arenie międzypaństwowej. Wynikiem tego było zwłaszcza wypracowanie wspólnych postanowień za-wartych w licznych traktatach Unii Europejskiej, które formu-łują zasady polityki Wspólnoty w zakresie ochrony środowiska. Powstały akty uszczegóławiające – Decyzje i Dyrektywy doty-czące wyłącznie odpadów. Należą do nich: Dyrektywa ramowa Rady z dnia 15 lipca 1975 r. w sprawie odpadów (Dyrektywa 1975), Rezolucja Rady z dnia 7 maja 1990 r. w sprawie polityki gospodarowania odpadami, Dyrektywa Rady z dnia 26 kwietnia 1999 r. w sprawie składowania odpadów (Dyrektywa 1999), Decyzja Rady z dnia 19 grudnia 2002 r. ustanawiająca kryteria i procedury przyjęcia odpadów na składowiska (Decyzja 2003). Akty te tworzą fundament dla normatywnych rozstrzygnięć dla przeważającej części Europy.

Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej zrodziło koniecz-ność dostosowania wewnętrznych regulacji dotyczących ochro-ny środowiska do norm i wymogów unijnych. W wyniku tego, w prawie polskim nastąpiło ożywienie w kwestii kształtowania prawa ochrony środowiska. W rezultacie w 2001 r. został przy-jęty pakiet nowych ustaw w tym zakresie. Przyjęto wówczas także Ustawę z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Ustawa 2001), określającą generalne zasady postępowania z odpadami. Późniejsza nowelizacja tej ustawy z dnia 22 kwietnia 2005 r. wprowadziła w art. 50 uregulowanie punktu 1a, który odsyła do Prawa geologicznego i górniczego w zakresie składowania odpadów na składowiskach podziemnych. Tą samą ustawą nowelizacyjną dodano do Ustawy prawo geologiczne i górnicze dział IIIa (Składowanie odpadów w górotworze).

Warto zauważyć, jak wiele czynników zewnętrznych wywarło wpływ na powstanie polskiej regulacji prawnej dotyczącej kwe-stii składowania odpadów w górotworze. Dobrze skonstruowa-ne prawo jest niezbędnym elementem kształtowania nowych metod postępowania z odpadami, gdyż wyznacza ramy działań dozwolonych, nakazanych i zakazanych w obrębie gospodaro-wania nimi oraz wymogi, jakie musi spełniać przedsiębiorca zaj-mujący się składowaniem odpadów. Jednakże pozostaje ciągle

100

J. Boć i A. Moryl

żywotny problem skuteczności prawa w praktyce, który zwłasz-cza przy alternatywnych metodach składowania odpadów może przynieść nieprzewidziane i złożone rezultaty. Fakty pokazu-ją, że rozwój polskiego prawa w zakresie ochrony środowiska stanowi pozytywny efekt członkostwa Polski we Wspólnocie. Można mieć nadzieję na tak kompleksowe ukształtowanie pol-skiego prawodawstwa, które w sposób całościowy ureguluje, tak istotną dziś, kwestię składowania odpadów w górotworze.

SUMMARY

Boć J., Moryl A. Evaluation of legal regulations related to storage of wastes in rock mass.Chrońmy Przyrodę Ojczystą (64), 5: 87–102, 2008.

The paper is aimed towards interesting the Reader in the problems of the waste disposal in the rock mass, from the legal point of view. It draws consideration to the influence of the European Law onshaping of the Polish standard regulation concerning the environment protection and indicates as well as discusses the legal acts referring to the waste disposal in the rock mass. It should be noted that the Community solutions have exerted the direct influence upon shapingof the Polish legislation within the scope of the waste management and, consequently, its disposal. The many-year work on creation of the common law and rules in this domain has had its share in development of the general decisions of the Community environment protection law. On the other hand, without the development of the Community environment protection law and the still increasing pressure upon the environment protection, the waste handling issue would not be, for sure, touched so widely.

The waste disposal in the rock mass constitutes an alternative to the dumping sites located on the earth surface and the legal issues concerning the waste disposal in the rock mass have been defined inthe Geological and Mining Law Act (Ustawa 1994). The Geological and Mining Law should be situated in the specific part of the EnvironmentProtection Law. Consequently, it is subordinated to the Community guidelines and may not be inconsistent with the home regulations within that scope. With the Amending Act dated 22 April 2005, the

101


division IIIa (Waste disposal in rock mass) was added to the Geological and Mining Law Act. The regulations of the articles 82b – 82f refer to the disposal in the underground mining workings. In spite of the significant importanceof theabovementionedamending lawconcerningdisposal of waste in the rock mass, in particular from the point of view of utilisation of underground workings for waste disposal, the topic is still hardly noticeable in the references. In the context of the waste disposal in the rock mass, the division IIIa is of such fundamental importance that it needs a detailed study.

The paper discusses various rank legal standards of the European and Polish law scope, that are of influence upon the legal aspects ofthe waste disposal in the rock mass in Poland. The paper emphasises also how many foreign factors have exerted influence upon creation ofthe Polish legal regulation concerning the waste disposal in the rock mass and draws attention to the fact that the accession of Poland to the European Union has fructified in the positive adjustment of theinternal legal regulations concerning the environment protection to the Community standards and requirements. It draws also consideration to the fact that the waste disposal process requires the knowledge and observation of many regulations from an entrepreneur. Due to the paper, the Reader is able to review the legal regulations concerning waste disposal in the rock mass, such as directives, acts or ordinances of the Environment Minister, concerning the underground waste disposal sites.

PIŚMIENNICTWO

Decyzja 2000. Decyzja Komisji 2000/532/WE w zakresie wykazu odpadów.

Decyzja 2003. Decyzja Rady 2003/33/WE z dnia 19 grudnia 2002 r. ustanawiająca kryteria i procedury przyjęcia odpadów na składowiska.

Dyrektywa 1975. Dyrektywa Rady 75/442/EWG z dnia 15 lipca 1975 r. w sprawie odpadów, ze zm.

Dyrektywa 1999. Dyrektywa Rady 1999/31/WE z dnia 26 kwietnia 1999 r. w sprawie składowania odpadów.

Dyrektywa 2000. Dyrektywa Rady i Parlamentu 2000/76/WE z dnia 4 grudnia 2000 r. w sprawie spalania odpadów.

102

J. Boć i A. Moryl

Jendrośka J. (red.). 2001. Polskie prawo ochrony środowiska w kontekście integracji z Unią Europejską – wybrane zagadnienia. Przewodnik praktyczny. Wyd. Centrum Prawa Ekologicznego. Wrocław.

Jendrośka J., Bar M. 2005. Prawo ochrony środowiska. Podręcznik. Centrum Prawa Ekologicznego.

Jendrośka J., Jerzmański J. (red.). 2003. Prawo ochrony środowiska dla praktyków. Wyd. Verlag Dashofer.

Jerzmański J. (red.). 2002. Ustawa o odpadach. Komentarz; Wrocław.

Leboda R., Oleszczuk P. 2002. Odpady komunalne i ich zagospodarowanie-zagadnienia wybrane. Wyd. UMCS. Lublin.

Machowski J. 2003. Ochrona środowiska-prawo i zrównoważony rozwój. Wyd. Akademickie Żak, Warszawa.

Macuda J., Zawisza L. 2006. Składowanie odpadów w górotworze w świetle krajowych regulacji prawnych; Wiertnictwo, Nafta, Gaz, tom 23/1.

Radecki W. 1994. Ochrona środowiska w prawie geologicznym i górniczym. Przepisy z komentarzem. Zielona Góra.

Radecki W. 2006. Ustawa o odpadach. Komentarz. ABC Dom Wydawniczy.

Rezolucja Rady 1990. Rezolucja Rady z dnia 7 maja 1990 r. w sprawie polityki gospodarowania odpadami.

Rozporządzenie 2002. Rozporządzenie Parlamentu i Rady 2150/2002/WE z dnia 25 listopada 2002 r. w sprawie statystyki odpadów.

Rozporządzenie 2005. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 czerwca 2005 r. w sprawie podziemnych składowisk odpadów (Dz.U. 05.110.935).

Ustawa 1994. Ustawa z dnia 24 lutego 1994 r. prawo geologiczne i górnicze (Dz.U. 05.228.1947)

Ustawa 2001. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz.U. 07.39.251)

Ustawa 2004. Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej z dnia 2 lipca 2004 r (Dz.U. 07.155.1095).

Ustawa 2005. Ustawa z dnia 22 kwietnia 2005 r. o zmianie ustawy – Prawo geologiczne i górnicze oraz ustawy o odpadach (Dz.U. 05.90.758)

Żygadło M. (red.). 2001. Strategia gospodarki odpadami komunalnymi. Poznań.

103


Analiza zanieczyszczeń związanych z opadem pyłów atmosferycznych na terenie Karkonoskiego Parku Narodowego (wstępne wyniki badań)

IWONA JELONEK

Uniwersytet Śląski, Wydział Nauk o ZiemiKatedra Geochemii, Mineralogii i Petrografii41-200 Sosnowiec, ul. Będzińska 60e-mail: [email protected]

Wstęp

W zależności od genezy wyróżnia się antropogeniczne i natu-ralne zanieczyszczenia atmosfery (Manecki 1976, 1999, Klein 1993, Kucowski i in. 1993). Pierwsze związane są ze spalaniem paliw, rekreacją, turystyką oraz produkcją przemysłową (ryc. 1). Naturalne zanieczyszczenia atmosfery powstają wskutek wietrzenia skał (ryc. 2) i erozji gleb, wywiewania drobnych czą-stek na obszarach pustynnych, pożarów obszarów zielonych, działalności wulkanicznej i dostawy pyłów kosmicznych.

Obszar Karkonoskiego Parku Narodowego i jego otuliny ob-ciążony jest dużą emisją napływową związaną przede wszystkim z transportem zanieczyszczeń z dominującego w tym rejonie kie-runku napływu mas powietrza, od dużych źródeł wysokiej emi-sji energetyki czeskiej, niemieckiej i polskiej, zlokalizowanych w sektorze kierunków od SW do NW. Największym stopniem ska-żenia charakteryzują się opady w szczytowej strefie Karkonoszy.Dotychczasowe badania wykazały, że stan chemizmu opadów kształtują zasadniczo związki siarki i azotu, powodujące ich dużą kwasowość, a ponadto metale ciężkie (Cu, Zn, Pb) oraz związki biogenne (fosfor i azot). Przytoczone powyżej badania składu che-micznego aerozoli skupiały się głównie na pomiarach zawartości kwaśnych anionów (np. SO4

2-, HNO-), oraz zawartości kationów

104

I. Jelonek

Ryc

. 1. F

otog

rafia

iwid

mo

ED

Stl

enkó

wże

laza

wpy

leop

adow

ymze

Szr

enic

y(1

5.I

2008

r.,f

ot.I

.Jel

onek

).Fi

g. 1

. SE

M im

age

and

ED

S s

pect

rum

of i

ron

oxi

des

in d

epos

ited

du

st o

f Szr

enic

a (1

5 Ja

nu

ary

2008

, ph

oto

by I

. Jel

onek

).

105

Analiza zanieczyszczeń związanych z opadem pyłów atmosferycznych na terenie KPN

Ryc

. 2. F

otog

rafia

iwid

mo

ED

Sgl

inok

rzem

ian

u(m

usk

owit

)wpy

leop

adow

ymz

Kam

ień

czyk

a(1

5.I2

008

r.,

fot.

I. J

elon

ek).

Fig.

2. S

EM

imag

e an

d E

DS

spe

ctru

m o

f alu

min

osili

cate

(mic

a) d

epos

ited

du

st o

f Kam

ień

czyk

(15

Jan

uar

y 20

08, p

hot

o by

I. J

elon

ek).

106

I. Jelonek

metali ciężkich (np. Cu, Zn, Pb) w aerozolach; ich wysokie warto-ści mogą świadczyć o napływie zanieczyszczeń antropogenicznych. Przeprowadzone pomiary nie dostarczyły danych o tym, w jakich związkach chemicznych i fazach zawarte są te metale, co ma de-cydujący wpływ na szereg własności fizykochemicznych aerozo-li takich m.in., jak reaktywność, rozpuszczalność czy własności optyczne. Reaktywność pozwala określić zdolności do przemiany i reakcji z gazami lub innymi aerozolami w atmosferze, a rozpusz-czalność determinuje depozycję i migrację metali w środowisku.

Epidemiologiczne obserwacje wykonane w centrach uprze-mysłowionych miast systematycznie wykazują, że wzrost za-pylenia, głównie wskutek procesów spalania paliw, wpływa istotnie na pogorszenie stanu zdrowia ludzi (Docekery, Pope 1994, Pope i in. 1995, Osunsanya i in. 2000). Dokładny me-chanizm oddziaływania cząstek zanieczyszczeń nie jest dotych-czas w pełni poznany, natomiast ewidentne jest, że substancje o bardziej rozwiniętej powierzchni, zbudowane z mniejszych cząstek, silniej oddziaływają na organizmy ludzi (Wichmann i in. 2000) i zwierząt (Obserdorster 1996, Li i in. 1999, MacNee, Donaldson 2000).

Obecnie podjęte badania miały na celu określenie składu fazowego pyłów atmosferycznych (opadających i zawieszo-nych), substancji amorficznych nieorganicznych oraz organicz-nych wzdłuż tras narciarskich zlokalizowanych na obszarze Karkonoskiego Parku Narodowego w obrębie Szrenicy i otuliny KPN. Skład fazowy, morfologia i rozmiary poszczególnych poje-dynczych cząstek pyłów pozwalają na poznanie ich własności fizykochemicznych oraz dostarczają informacji o źródłach po-chodzenia badanych cząstek. Wykonane analizy materiału po-branego w różnych porach roku umożliwiają określenie zmian sezonowych (w zależności od natężenia eksploatacji tras zjazdo-wych) w ilości i składzie zanieczyszczeń w pyłach atmosferycz-nych i pokrywie śnieżnej na Szrenicy oraz otuliny KPN.

Obszar oraz metody badań

Monitorowanie opadu pyłów atmosferycznych odbywało się w czterech punktach od października 2006 roku do marca 2008 roku (ryc. 3). Pierwszy punkt pomiarowy został wyznaczo-

107


ny w centrum miasta Szklarska Poręba, przy ul. Okrzei 28 (ok. 700 m n.p.m.). Drugi punkt w pobliżu Wodospadu Kamieńczyk (850 m n.p.m.), kolejny, trzeci wyznaczony punkt pomiarowy to Stacja pośrednia wyciągu na Szrenicę (930 m n.p.m.), zaś czwarty punkt pomiarowy to miejsce wyznaczone na Szrenicy w okolicy Szrenickiej Skały (1310 m n.p.m.).

Próbki opadowych pyłów atmosferycznych były zbierane w cyklach miesięcznych do szklanych kolektorów o pojemności

Ryc. 3. Lokalizacja miejsc pobrania prób na ternie KPN (wg Mapa Turystyczna 2004, z modyfikacjami I. Jelonek).Fig. 3. Localization of sampling sites in the area of the Karkonosze National Park (according to Mapa Turystyczna 2004, slightly modifiedby I. Jelonek))

108

I. Jelonek

1000 cm3 umieszczonych na wysokości 2–2,5 m nad powierzch-nią ziemi, zgodnie z obowiązującymi normami PZH (Just 1969).

Zastosowano następujące metody badań: 1. Skład fazowy cząstek pyłu określono głównie przy użyciu

mikroskopu elektronowego.2. Identyfikację faz mineralnych uzupełniono za pomocą

rentgenowskiego dyfraktometru proszkowego (XRD).

Wyniki badań

W wyniku przeprowadzonych badań został zidentyfikowanyskład mineralny pyłów atmosferycznych. Wyróżniono składni-ki główne, których w pyłach jest najwięcej (od kilkunastu do kilkudziesięciu procent objętościowych), oraz akcesoryczne (nie przekraczające kilku procent objętościowych). Analiza dyfrakcji rentgenowskiej posłużyła do oszacowania procentowej zawarto-ści poszczególnych składników w pyłach atmosferycznych.

Obserwacje wykonane za pomocą skaningowej mikrosko-pii elektronowej oraz dyfrakcji rentgenowskiej wykazały, że do głównych składników opadowych pyłów atmosferycznych nale-ży zaliczyć różne formy krzemionki (ryc. 4). Występuje ona we

Ryc. 4. Przykładowy dyfraktogram rentgenowski pyłów opadowych ze Szrenicy; Q – kwarc, Sk – skalenie, Ch – chloryt (15.IX 2007 r., fot. I. Jelonek).Fig. 4. X-ray diffraction pattern of deposited dust of Szrenica; Q – quartz, Sk – feldspars, Ch – chlorite (15 September 2007, photo by I. Jelonek).

109


Ryc

. 5. F

otog

rafia

iwid

mo

ED

Skw

arcu

wpy

leop

adow

ymze

Szr

enic

y(1

5.IX

2007

r.,f

ot.I

.Jel

onek

).Fi

g. 5

. S

EM

im

age

and

ED

S s

pect

rum

of

quar

tz i

n d

epos

ited

du

st o

f S

zren

ica

(15

Sep

tem

ber

2007

, ph

oto

by I

. Jel

onek

).

110

I. Jelonek

Ryc

. 6. F

otog

rafia

iwid

mo

ED

Sże

laza

wpy

leop

adow

ymze

Szr

enic

y(1

5.X

II20

07r.

,fot

.I.J

elon

ek).

Fig.

6.

SE

M i

mag

e an

d E

DS

spe

ctru

m o

f ir

on i

n d

epos

ited

du

st o

f S

zren

ica

(15

Dec

embe

r 20

07,

phot

o by

I.

Jel

onek

).

111


Ryc

. 7. F

otog

rafia

iwid

mo

ED

Ssz

kliw

agl

inok

rzem

ian

oweg

ow

pyle

opad

owym

zeS

zren

icy

(15.

XII

2007

r.,

fot.

I. J

elon

ek).

Fig.

7. S

EM

imag

e an

d E

DS

spe

ctru

m o

f alu

min

osili

cate

gla

zes

in d

epos

ited

du

st o

f Szr

enic

a (1

5 D

ecem

ber

2007

, ph

oto

by I

. Jel

onek

).

112

I. Jelonek

wszystkich punktach pomiarowych. Ziarna krzemionki są naj-częściej ostrokrawędziste (ryc. 5). Następnym powszechnie wy-stępującym składnikiem jest żelazo (ryc. 6) oraz jego tlenki (ryc. 1). Kształt cząstek żelaza jest ostrokrawędzisty lub kulisty. W badanych próbkach zaobserwowano również licznie występują-cą fazę glinokrzemianową zawierającą do kilku procent wago-wych potasu, żelaza, wapnia, magnezu i sodu, rzadziej tytanu, miedzi, cynku oraz baru.

Bardzo licznie występują kuliste formy szkliwa z różną za-wartością kationów Mg, Ca, Fe, Ti, Zn, Cr, Mn, którego pocho-dzenie związane jest ze spalaniem paliw kopalnych (ryc. 7).

Wśród składników pobocznych wyróżniono: siarczki (żelaza, ołowiu, cynku), skalenie, łyszczyki oraz fosforany ziem rzad-kich (w tym ksenotym i monacyt).

Zaobserwowano również obecność materii organicznej, która zbudowana jest niemal w 100% z pierwiastka węgla pochodzące-go ze spalania paliw kopalnych (Jelonek, Fabiańska 2007).

Podsumowanie

Na podstawie przeprowadzonych obserwacji stwierdzono znaczne różnice składu mineralnego pyłów atmosferycznych zależne od pory roku. W sezonie letnim dominującymi składni-kami w badanych próbkach są kwarc, skalenie, amfibole, łysz-czyki, ksenotym, monacyt. Składniki te są najprawdopodobniej pochodzenia naturalnego, co można powiązać z własnościami litologicznymi obszaru, na którym umieszczono kolektory. Jeśli chodzi o sezon zimowy, oprócz kwarcu dominują składniki o charakterze antropogenicznym, takie jak: metaliczne żelazo, amorficzne glinokrzemiany, sadza, koksiki. Podwyższona kon-centracja tlenków żelaza oraz nie do końca spalona materia or-ganiczna pochodzą prawdopodobnie z niskotemperaturowego spalania paliw kopalnych.

Powyższe badania są obecnie kontynuowane między innymi pod kątem dyfrakcji rentgenowskiej (XRD), analizy metodą chro-matografii jonowej stężania anionów i kationów w laboratorium chemicznym na Wydziale Nauk o Ziemi w Uniwersytecie Śląskim.

W następnej kolejności planuje się kontynuowanie badań pyłów atmosferycznych w sezonie lato/zima 2008 r. Idzie za

113


tym możliwość porównania i zestawienia wyników badań z ro-kiem 2006 (lato/zima), który z uwagi na nie rozpoczęty sezon narciarski, wynikający z deficytu pokrywy śnieżnej na trasachnarciarskich, będzie bardzo dobrym punktem odniesienia do roku 2007 oraz do nadchodzącego sezonu zimowego 2008.

Długofalowe badania pozwolą ponadto określić najwyższe zanieczyszczenia w skali roku ze wskazaniem na miesiące, w których te czynniki osiągają maksymalne wartości. Uzyskanie takich informacji warunkuje rozwiązanie zarówno problemu ograniczenia emisji zanieczyszczeń, jak i ich ewentualnego usu-wania. Z tego względu poznanie zależności pomiędzy warunka-mi powstawania zagrożenia a ich wpływem na ekosystem, może mieć duże znaczenie praktyczne dla terenów objętych szczegól-ną ochroną oraz dla ewentualnych inwestorów.

Podziękowania: pragnę podziękować Dyrekcji Karkonoskiego Parku Narodowego, którą reprezentuje Pan dr inż. Andrzej Raj, a szczególnie Panu mgr. Arturowi Pałuckiemu za zaangażowanie, współpracę oraz niezmierną życzliwość, z jaką spotykam się podczas moich działań związanych z przedstawionymi badaniami.

SUMMARY

Jelonek I. Preliminary research of examination of atmospheric dust in the Karkonosze National Park.Chrońmy Przyrodę Ojczystą (64), 5: 103–115, 2008.

Studies conducted to date were primarily focused on chemical research (acid anion and heavy metal cation content), examining the physical properties (optics and radiation) of the suspended aerosol particles, analysing pollution transportation routes, and the influenceof acid rain on the Karkonosze National Park ecosystem. However, no research was done in order to determine the chemical compounds or phases containing ions whose concentration is analysed. Identifying the phases present in the dust will enable the researchers to determine the values of such physical properties as reactivity (ability to transform and react with gases or other aerosols in the atmosphere), and solubility, which concentrates the deposition and migration of

114

I. Jelonek

metals in the environment. Moreover, it will help specify the chemical composition of the organic matter extracts from the snow mantle, by means of gas chromatography combined with mass spectrometry (GC-MS) (Jelonek, Fabiańska 2007). The scientific studies areaccompanied by quantitative and qualitative monitoring. Such action, along with an ongoing result analysis, will allow for direct reaction to environmental threat, as well as appropriate planning and implementation of long-term reconstruction programmes for protected ecosystems, in the sense of restoring their original functions, and counteracting changes harmful to the environment.

PIŚMIENNICTWO

Docekery D.W., Pope C. 1994. Acute Respiratory Effects of Particulate Air Pollution. Ann. Rev. of Pub. Health, 15: 107–132.

Li X.Y., Brown D., Smity S., MacNee W., Donaldson K. 1999. Short-term Inflammatory Response Folowing Intratracheal Instillationof Fine and Ultrafine Carbon Black In Rats., Inhal. Tox. 11: 709–731.

Jelonek I., Fabiańska M. 2007. GC-MS in characterisation of organic pollution in atmospheric precipitation (the Szrenica range, Poland). XXXI Sympozjum Chromatograficzne na temat: „Chromatograficznemetody badań związków organicznych”, organizowane przez Polską Akademię Nauki oraz Uniwersytet Śląski, 4–6.06.2007r., Szczyrk, Polska.

Just J. 1969. Metody sanitarnego badania powietrza atmosferycznego, Biuletyn Służby Sanitarno-Epidemiologicznej Województwa Katowickiego 1 (54): 1–54.

Klein C. 1993. Minerals, and Dust World (Health Effects of Mineral Dusts, chapter 2), Mineralogical Society of America. Reviews in Minneralogy, Vol. 28: 7–59.

Kucowski J., Laudyn D., Przekwas M. 1993. Energetyka a ochrona środowska. WNT, Warszawa.

MacNee W., Donaldson K. 2000. Exacerbations of COPD Environmental Machanisms. Chest 117: 309S–397S.

Manecki A. 1976. Aeromineralogy – mineralogy of atmospheric dusts. Mineralodia Polonica 7, 2: 91–97.

115


Manecki A. 1999. Aeromineralogia – mineralogia pyłów atmosferycznych (klasyfikacja, metody analityczne, zastosowanie).PTM – Prace Spec. 15, Kraków: 89–94.

Mapa Turystyczna 2004. Karkonoski Park Narodowy skala 1:35 000. Opracowanie PLAN©, ISBN 83-88049-74-7.

Obserdorster G. 1996. Significance of Particle Parameters in the Evaluation of Expousre- Dose-Response Relationships of Inhaled Particles. Inhal. Toxicol. 8: 73–89.

Osunsanya T., Prescott G., Seaton A. 2000. Acute Respiratory Effect of Particels: Mass or Numer? Occup. Environ. Med. 58: 154–159.

Pope C.A., Thun M.J., Namboodiri M.M., Dockery D.W., Evans J.S., Speizer F.E., Heath C.W. 1995. Particulate Air Pollution as a Predictor of Mortality in a Prospective Study in US Adulte. AM. J. Pesir. Crit. Care Med. 151: 669–674.

Wichmann H.-E., Spix C., Tuch T., Wölke G., Peters A., Heinrich J., Kreyling W.G., Heyder J. 2000. Daily Mortality and Fine and Ultrafine Particles in Erfurt, Germany. Part I, Role of Particle Numerand Particle Mass, Health Effects Institute, Report 98, Cambridge, MA.

116


Wykorzystanie mikroflory autochtonicznej w bioremediacji in situ terenu skażonego produktami ropopochodnymi

DOROTA WOLICKA

Zakład Mineralogii, Geochemii i Petrologii, Wydział GeologiiUniwersytet Warszawski02-089 Warszawa, ul. Żwirki i Wigury 93e-mail: [email protected]

Wstęp

Ropa naftowa jest mieszaniną składającą się w ponad 97% z węglowodorów, zarówno alifatycznych, jak i aromatycznych, nasyconych i nienasyconych, tworzących skomplikowany pod względem struktury i składu chemicznego surowiec – tak mi-neralny, jak i chemiczny (Widdel, Rabbus 2001, Surygała 2006). Węglowodory aromatyczne są ważnym składnikiem ropy naftowej i występują w niej z reguły w ilości poniżej 15%, naj-częściej spotykany jest toluen i m-ksylen. Często jednak wy-stępuje również benzen i etylobenzen. Te monopierścieniowe węglowodory aromatyczne są silnie toksyczne dla środowiska przyrodniczego na skutek ich muta- i kancerogennego oddzia-ływania (Surygała 2006). Na podstawie składu chemicznego możemy stwierdzić, że ropa naftowa, a w szczególności jej nie-które składniki, wykazuje dużą toksyczność, zarówno dla zwie-rząt, jak i dla człowieka. Toksyczność poszczególnych składni-ków ropy naftowej nie wynika z samego składu chemicznego związków, ale z ich struktury (Gałuszka, Migaszewski 2007), zaś udział poszczególnych komponentów może różnić się w zależności od rodzaju wyjściowego materiału organicznego, z którego ropa powstała, stopnia dojrzałości termicznej osadów i oddziaływania mikroorganizmów, co przekłada się na właści-wości surowca. W skład ropy naftowej, oprócz węglowodorów,

117

Wykorzystanie mikroflory autochtonicznej w bioremediacji in situ

wchodzą także pierwiastki biogenne, do których oprócz węgla, zaliczamy: wodór, siarkę, tlen, azot oraz jony metali ciężkich takich jak: ołów, cyna, arsen, rtęć, german, antymon, tal, wa-nad, żelazo, glin, nikiel, wapń, magnez (Kwapisz 1999). Mimo swej toksyczności, ropa naftowa stanowi doskonałe środowi-sko dla rozwoju niektórych zespołów mikroorganizmów. Liczne mikroorganizmy obecne w glebach skażonych węglowodorami ropy naftowej są zdolne do wzrostu, pomimo wysokiej toksycz-ności tych związków. Jest to możliwe dzięki wytworzeniu me-chanizmów tolerancji, które obejmują zmiany w składzie błony cytoplazmatycznej (Pieper, Remeke 2000). Głównie bakterie i grzyby mają zdolność do biodegradacji węglowodorów ropy naftowej, której produktem są głównie związki nieorganiczne, nietoksyczne dla środowiska przyrodniczego, takie jak CO2 i H2O. Szacuje się, że procent bakterii posiadających zdolność do biodegradacji węglowodorów ropy naftowej wynosi od 0,13 do 50% ogólnej liczby heterotroficznych mikroorganizmów gle-bowych (Leahy, Colwell 1990). Według Kołwzan (2005) udział mikroorganizmów odpowiadających za degradację węglowodo-rów w środowisku glebowym stanowi mniej niż 0,1% całej po-pulacji mikroflory. Zdolność do degradacji i/lub wykorzystywa-nia węglowodorów naftowych wykazują liczne rodzaje bakterii i grzybów, a także drożdże, np. Candida, Saccharomyces (Bento, Gaylarde 2001), niektóre Cyanobacteria, np. Oscillatoria, Anabaena, Nostoc, Microcoleus, Chlamydomonas, Scenedesmus, Phormidium i zielone glony, m.in. Chlorella, Microcoleus, Chlamydomonas, Ulva, Scenedesmus, Phormidium (Antizar-Ladislao i in. 2004). W przypadku gleby skażonej związkami ropopochodnymi, zdolność do biodegradacji tych związków mogą uzyskać wszystkie mikroorganizmy występujące w da-nym środowisku, co jest wynikiem adaptacji mikroflory do wa-runków środowiska, w którym żyją. Aktywność i efektywność zastosowanych w bioremediacji zespołów mikroorganizmów zależy od środowiska, z którego były izolowane, panujących w nim warunków fizykochemicznych, a także stopnia zanieczysz-czenia środowiska ropą i substancjami ropopochodnymi. Te czynniki są główną przyczyną izolacji różnej ilości (0,13–50%) autochtonicznych zespołów mikroorganizmów zdolnych do bio-degradacji ropy i produktów ropopochodnych. Doskonałym

118

D. Wolicka

miejscem izolacji mikroorganizmów zdolnych do biodegradacji węglowodorów ropy naftowej są tereny skażone tymi związkami lub tereny z infrastrukturą przemysłową oraz zmienione antro-pogeniczne (Wolicka, Borkowski 2007).

Celem pracy była izolacja i selekcja autochtonicznych ze-społów mikroorganizmów z terenu skażonego produktami ro-popochodnymi, zdolnych do biodegradacji benzenu, toluenu, etylobenzenu i ksylenu (BTEX), a następnie sprawdzenie ich aktywności w warunkach polowych.

Materiały i metody

1. Środowiska izolacji mikroorganizmów Mikroorganizmy izolowano z terenu stacji przeładunku pa-

liw.2. Namnażanie mikroorganizmówPróbki skażonego gruntu (około 5 g) umieszczano w kolbach

o pojemności 250 ml i zalewano podłożem M9. W celu zachowa-nia warunków tlenowych w założonych hodowlach wytrząsano je na wytrząsarce, a następnie wyizolowane mikroorganizmy przenoszono na podłoże stałe, w celu uzyskania dostatecznej ilości inokulum, niezbędnej do założenia hodowli płynnej i za-stosowania jej w warunkach polowych. Hodowle inkubowano w temperaturze pokojowej około 18oC.

3. Podłoża: M9 – (Na2HPO4 × H2O – 0,134 g/L, KH2PO4 – 0,03 g/L, NaCl

– 0,5 g/L, NH4Cl – 3,982g/L, sole MgSO4 × 7H2O – 2,47 g/100 ml (1 ml soli/100ml podłoża), CaCl2 – 111 mg/100ml (1 ml so-li/100 ml podłoża).

Do podłoża dodawano: benzen (0,5 g/L), toluen (0,5 g/L), etylobenzen (0,5 g/L) lub ksylen (0,5 g/L) jako jedyne źródło węgla.

4. Oznaczenia.Oznaczenia biologiczne: ogólna liczba bakterii, barwienie

metodą Grama, testy identyfikacyjne Api 20 NE, obserwacjemikroskopowe prowadzone przy wykorzystaniu mikroskopu optycznego i skaningowego SEM.

Oznaczenia chemiczne: Pomiary węglowodorów przeprowa-dzono metodą chromatografii gazowej z detektorem płomienio-

119


wo jonizacyjnym GC–FID. Próby ekstrahowano petroleterem (zgodnie z normą DIN EN ISO 9377-2 H53). Badania BTEX przeprowadzone zostały akredytowaną metodą chromatografiigazowej ze spektrometrem masowym GC–MS (zgodnie z normą DIN 38407 F9, F5).

Wyniki badań i dyskusja

Badania laboratoryjneTeren, z którego pobierano próbki gruntu w celu izolowania

i namnażania mikroorganizmów, charakteryzował się znacz-nym zanieczyszczeniem substancjami ropopochodnymi, szcze-gólnie BTEX. Wartości poszczególnych, monopierścieniowych węglowodorów aromatycznych znacznie przekraczały normy dla gruntu typu C ustalone przez Państwową Inspekcję Ochrony Środowiska (tab. 1).

Na podstawie uzyskanych wyników podjęto próbę izolacji, selekcji i namnażania autochtonicznych, tlenowych mikroorga-nizmów zdolnych do biodegradacji BTEX. Po badaniach wstęp-nych (Wolicka, wyniki nie publikowane) do namnażania mikro-organizmów stosowano tylko podłoże M9, które z jednej strony, charakteryzuje się dość prostym składem chemicznym oraz nie zawiera związków łatwodostępnych dla mikroorganizmów,

Próbka

Składniki skażeń

C6-

C12

C12

-C35

Ben

zen

Tolu

en

Ety

lobe

nze

n

m-,

p-ks

ylen

o-ks

ylen

∑B

TEX

mg/kg µg/kgGrunt skażony 8,1 16 7,6 26 140 570 210 953,6

Grunt „C” (norma) 0,6 0,15 5 50 60 60 60 100

Tabela 1. Charakterystyka gruntu skażonego produktami ropopochodnymi.Table 1. Characteristics of soil contaminated by petroleum products.

120

D. Wolicka

które mogłyby być wykorzystywane jako źródło węgla w pierw-szym etapie bioremediacji. Ponadto w trakcie badań wstępnych okazało się podłożem optymalnym dla wzrostu wyizolowanych autochtonicznych zespołów mikroorganizmów.

Bazując na analizie skażonego gruntu, założono cztery ho-dowle, które pasażowano wielokrotnie przez podłoże zawierają-ce 0,5 g/L benzenu, toluenu, etylobenzenu lub ksylenu.

Czas poszczególnych etapów eksperymentu był zależny od aktywności wyizolowanych zespołów i wynosił średnio we wstępnym etapie badań 14 dni. Wraz z kolejnymi pasażami okres inkubacji ulegał skracaniu i w ostatnim etapie badań wy-niósł 7 dni. W ostatnim etapie doświadczenia, w celu sprawdze-nia efektywności biodegradacji związków zastosowanych jako jedyne źródło węgla, wykonano analizę chromatograficzną. Wewszystkich prowadzonych hodowlach zawierających monopier-ścieniowe węglowodory aromatyczne jako jedyne źródło węgla, stwierdzono 100% biodegradację zastosowanych związków. Uzyskane wyniki w warunkach laboratoryjnych są bardzo za-dowalające. W hodowlach wyizolowanych zespołów stwierdzono wysoką aktywność biodegradacji benzenu (0,9 mMola/L/dobę), toluenu (0,77 mMola /L/dobę), ksylenu (0,67 mMola/L/dobę) i etylobenzenu (0,67 mMola/L/dobę). W efekcie uzyskano 4 ze-społy mikroorganizmów zdolne do wykorzystywania ww. związ-ków jako jedynego źródła węgla. Na zakończenie tego etapu pracy wykonano barwienie metodą Grama i przeprowadzono obserwacje mikroskopowe w przy użyciu skaningowego mikro-skopu elektronowego (ryc. 1).

Badania polowe Właściwości i warunki fizykochemiczne środowiska w prze-

ważającym stopniu decydują o możliwości przeprowadzenia bioremediacji in situ na danym terenie, gdyż wpływają na ak-tywność mikroorganizmów oraz transport zanieczyszczeń.

Efektywność biodegradacji BTEX zależy od szeregu czynni-ków, jednak najistotniejszym jest środowisko izolacji mikroor-ganizmów (Wolicka, opracowanie niepublikowane). Uzyskana tak wysoka aktywność w warunkach laboratoryjnych może wy-nikać właśnie z faktu, że mikroorganizmy zostały wyizolowane z terenu skażonego substancjami ropopochodnymi, gdzie za-

121


Ryc. 1. Wyselekcjonowane zespoły mikroorganizmów zdolne do biodegradacji benzenu (A), etylobenzenu (B), ksylenu (C, D) i toluenu (E, F) jako jedynego źródła węgla (fot. D. Wolicka).Fig. 1 Bacterial communities biodegrading benzene (A), ethylobenzene (B), xylene (C, D), and toluene (E, F) as sole carbon source (photo by D. Wolicka).

122

D. Wolicka

szedł długotrwały proces naturalnej selekcji mikroflory ba-danego terenu. Przed zastosowaniem bioremediacji in situ na określonym stanowisku, powinno się ocenić m.in. na podsta-wie analizy fizyko-chemicznej: podatność zanieczyszczeń nadegradację, możliwość osiągnięcia całkowitej mineralizacji, li-czebność mikroorganizmów zdolnych do rozkładu zanieczysz-czeń. Należy jednak pamiętać, że wysokie stężenie substan-cji ropopochodnych w gruncie powoduje zmianę parametrów fizyko-chemicznych, takich jak: pH i poziom tlenu czy obni-żenie zawartości pierwiastków biogennych, szczególnie azotu i fosforu. Pierwiastki te często występują w glebach w ilościach limitujących wzrost mikroorganizmów. Dodatkowo skażenie gruntów substancjami ropopochodnymi powoduje niekorzyst-ny dla metabolizmu bakterii (nawet ponad pięciokrotny) wzrost stosunku C:N. Z tego też powodu dla zoptymalizowania warun-ków bioremediacji in situ, wyliczono stosunek C:N:P. Za wła-ściwy stosunek tych pierwiastków przyjmuje się zazwyczaj od-powiednio wartości 100:9:2; 100:10:1 lub 250:10:3 (Klimiuk, Łebkowska 2003). Dlatego też przed przystąpieniem do biore-mediacji in situ zoptymalizowano stosunek C:N:P, co było zwią-zane z dodaniem saletry potasowej oraz ortofosforanu sodu. Dopiero po tych zabiegach wyizolowane, autochtoniczne ze-społy mikroorganizmów zastosowano w warunkach polowych. Każdy proces bioremediacji powinien być monitorowany, dlate-go też przed zastosowaniem wyselekcjonowanych zespołów mi-kroorganizmów oraz po upływie 14 dni pobrano próbki gruntu w celu wykonania niezbędnych analiz chemicznych, określenia stopnia biodegradacji substancji ropopochodnych oraz określe-nia skuteczności zastosowanych zespołów mikroorganizmów.

Uzyskane wyniki wskazują na bardzo wysoką efektywność zastosowania metod biologicznych. Po 14 dniach od momen-tu wprowadzenia mikroorganizmów, stwierdzono 99% reduk-cję BTEX. Przyczyną tak wysokiej efektywności biodegradacji zastosowanych węglowodorów aromatycznych jest tworzenie konsorcjów, czyli układów wzajemnej zależności metabolicznej i przestrzennej. Cały proces opiera się na współpracy różnych grup mikroorganizmów, gdzie produkt działalności jednej gru-py bakterii staje się substratem dla następnej grupy (Wolicka 2006). Z drugiej jednak strony, tworzenie konsorcjów bardzo

123


często uniemożliwia uzyskanie czystych szczepów bakterii od-powiedzialnych za biodegradację związków ropopochodnych.

Należy jednak podkreślić, że do podstawowych czynników wpływających na biodegradację produktów ropopochodnych w glebie, oprócz budowy chemicznej i stężenia węglowodorów, należą również fizykochemiczne parametry środowiska, takie jak pH czy temperatura (Boopathy 2000, Romantschuk i in. 2000, Klimiuk, Łebkowska 2003).

Przeprowadzone do tej pory badania laboratoryjne i polowe pozwoliły na wyznaczenie optymalnych parametrów dla proce-su bioremediacji gruntów skażonych węglowodorami naftowy-mi. W przypadku pH, wartości mieszczą się w granicy 6,5–7,5, zaś optymalna temperatura to 20–30oC. Uzyskanie w przepro-wadzonym eksperymencie tak wysokiej aktywności wyizolowa-nych zespołów w temperaturze 18oC, wydaje się bardzo intere-sujące i praktyczne. Zastosowanie zespołów mikroorganizmów w okresie jesiennym czy wczesnej wiosny ograniczone jest wła-śnie temperaturą niższą niż 20oC. Istnieją również doniesienia o możliwości prowadzenia aktywnej biodegradacji różnorod-nych węglowodorów naftowych w glebach Arktyki, Antarktyki i Alp (Aislabie i in. 2006), co może być zagadnieniem bardzo interesującym dla prześledzenia całości przebiegu procesu bio-remediacji w ciągu całego roku.

Podsumowanie

1. Zastosowanie metod biologicznych w procesie redukcji ska-żeń substancjami ropopochodnymi wydaje się słuszne i uza-sadnione z kilku powodów. Są to metody, które wykorzy-stują naturalną aktywność mikroorganizmów, a produktem końcowym wszystkich przemian metabolicznych są związki nietoksyczne dla środowiska – takie, jak CO2 i H2O.

2. Metody biologiczne nie wymagają wprowadzania do środowi-ska przyrodniczego żadnych związków chemicznych, które ewentualnie mogłyby wchodzić w reakcję czy też ulegać aku-mulacji w glebie.

3. Wysoka efektywność biodegradacji in situ jest spowodowana zastosowaniem wyselekcjonowanych i zaadaptowanych do wykorzystywania jednego rodzaju związku spośród BTEX; nie wyklucza to możliwości wykorzystywania innych BTEX przez wyselekcjonowane mikroorganizmy.

124

D. Wolicka

SUMMARY

Wolicka D. Bioremediation in situ of soil contaminated by petroleum products by autochthonous microorganisms.Chrońmy Przyrodę Ojczystą (64), 5: 116–125, 2008.

Pollution of the environment by oil-derived products still remains an unsolved issue, what is most probably linked with its multi-aspect nature. This results, e.g. from the common application of oil-derived products, their hazardous influence on living organisms and specific abilities linkedwith the distribution and long-term durability in the environment.

Crude oil is a mixture of about a thousand different compounds. The most important groups can be distinguished: hydrocarbons (aliphatic and aromatic), resins and asphalts. Moreover crude oil and petroleum products contains sulphur, oxygen, nitrogen and heavy metal ions, such as lead, tin, arsenic, mercury, germanium, antimony, thallium, vanadium, iron, aluminium, nickel, calcium, and magnesium. The most toxic components with mutagenic and carcinogenic activity include aromatic compounds – benzene, toluene, ethylobenzene and xylene (BTEX), which easily pass into groundwater and may pose hazard to organisms using it.

It is commonly known that BTEXs are biodegradable in aerobic conditions with a very highly effective in the remediation of many oil spills. Many soil microorganisms are able to transform oil hydrocarbons into non-toxic compounds or mineralize them to CO2 and H2O. Hydrocarbons are degraded in soil mainly by bacteria and fungi.

In this paper, the effectiveness of BTEX biodegradation in cultures of autohtonous bacterial communities was studied. Aerobic bacterial communities were isolated from soil contaminated by petroleum products. Benzene, toluene, ethylobenzene and xylene (BTEX) in the concentration of 0.5 g/L were applied as the sole carbon source. Selected bacterial communities were able to utilize 100% of BTEX in lab. Next these microcosms were used as an inoculum to biodegradation in situ area contaminated by petroleum products. After bioremediation process concentration of BTEX in soil decreased about 99%.

125


PIŚMIENNICTWO

Aislabie J., Saul D.J., Foght J.M. 2006. Bioremediation of hydrocarbon-contaminated polar soils. Extremophiles 10: 171–179.

Antizar-Ladislao B., Lopez-Real J.M., Beck A.J. 2004. Bioremediation of polycyclic aromatic hydrocarbon (PAH)–contaminated waste using composting approaches. Crit. Rev. Environ. Sci. Technol. 34: 249–289.

Bento F.M., Gaylarde C.C. 2001. Biodeterioration of stored diesel oil: studies in Brazil. Int. Biodeterior. Biodegrad. 47: 107–112.

Boopathy R. 2000. Factors limiting bioremediation technologies. Bioresource Technology 74: 63–67.

Gałuszka A., Migaszewski Z. 2007. Podstawy geochemii środowiska. Wyd. Naukowo-Techniczne, Warszawa.

Klimiuk E., Łebkowska M. 2003. Biotechnologia w ochronie środowiska. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Kołwzan B. 2005. Biodegradacja gleb skażonych produktami naftowymi wraz z oceną ekotoksykologiczną. Oficyna WydawniczaPolitechniki Wrocławskiej, Wrocław: 81–164.

Kwapisz E. 1999. Problemy biodegradacji węglowodorów ropy naftowej. W: Biotechnologia Środowiskowa, I Krajowy Kongres Biotechnologii, Biotechnologia w ochronie środowiska, Politechnika Śląska w Gliwicach Wydział Inżynierii Środowiska i Energetyki Katedra Biotechnologii Środowiskowej oraz Komitet Biotechnologii Polskiej Akademii Nauk, Wrocław: 227–229.

Leahy J.G., Colwell R.R. 1990. Microbial degradation of hydrocarbons in the environment. Microbiol. Rev. 54: 305–315.

Pieper D.H., Reineke W. 2000. Engineering bacteria for bioremediation. Curr. Opin. Biotechnol. 11: 262–270.

Romantschuk M., Sarand I., Petänen T., Peltola R., Jonsson-Vihanne M., Koivula T., Yrjälä K., Haahtela K. 2000. Means to improve effect of in situ bioremediation of contaminated soil: an overview of novel approaches. Environ. Poll. 107: 179–185.

Surygała J. 2006. Właściwości ropy naftowej. W: Surygała J. (red.). Ropa naftowa właściwości, przetwarzanie, produkty. Wyd. Naukowo-Techniczne, Warszawa: 71–90.

Widdel F., Rabus R. 2001. Anaerobic biodegradation of saturated and aromatic hydrocarbons. Current Opinion in Biotechnol. 12: 259–276.

126

D. Wolicka

Wolicka D. 2006. Biotransformation of phosphogypsum in cultures of bacteria selected from petroleum. In: Proceedings of the International Conference Protection and Restoration of the Environmental VIII: 217–218.

Wolicka D., Borkowski A. 2007. Participation of sulphate-reducing bacteria in biodegradation of organic matter in soils contaminated with petroleum products. Archives of Environmental Protection 33: 93–99.

Normy: DIN EN ISO 9377-2 H53, DIN 38407 F9, F5, http://www.iso.org/iso/home.htm.

127


Geoochrona konserwatorska w realiach rzeczywistości rynkowej

MAŁGORZATA GONERA

Zakład Geoochrony Instytutu Ochrony Przyrody PAN 31-120 Kraków, Al. A Mickiewicza [email protected]

Wstęp

Podstawowe składniki środowiska naturalnego: powietrze, wody i ogół skał wraz z glebami – to spadek pozostawiony przez rozmaite procesy geologicznej przeszłości Ziemi. Spadek, czy-li dziedzictwo. Dziedzictwo geologiczne. Powiedzenie, że jest to przyroda nieożywiona czy abiotyczna, nie jest trafne, gdyż na przykład gleby i powietrze oraz pewne skały są po części wytwo-rem organizmów żywych. Dziedzictwo geologiczne wydaje się odpowiednim określeniem dla wymienionych składników na-tury: powietrza, wód, ogółu skał wraz z glebami. Ukształtował się dwutorowy sposób prawnej ochrony (geoochrony) tego dzie-dzictwa – geoochrona środowiskowa i konserwatorska. Te dwa kierunki geoochrony wypełniają dwa odrębne zakresy potrzeb społecznych.

Prowadzona przez człowieka geoochrona środowiskowa wy-pływa z założeń rozwoju zrównoważonego i troski o zdrowie na-szego gatunku. Wymaga ona takiego postępowania z dziedzic-twem geologicznym, aby nie doszło do przekroczenia pewnych norm i parametrów jego stanu. Przekroczenia takiego, które zagrażałoby życiu biologicznemu bądź rozwojowi cywilizacyjne-mu (gospodarczemu) człowieka. Stan powietrza i wód oraz gleb i surowców mineralnych jest kontrolowany i sterowany, a cało-kształt tych działań nazywamy geoochroną środowiskową.

Z kolei geoochrona konserwatorska (tradycyjnie nazywa-na ochroną przyrody nieożywionej), to dbałość o różnorodne obiekty geologiczne motywowana względami widokowymi, edu-

128

M. Gonera

kacyjno-dydaktycznymi, naukowymi. Jako że w dyskursie do-tyczącym tego działu geoochrony używane jest sformułowanie georóżnorodność, należy się pewne wyjaśnienie odnośnie do tego terminu. Georóżnorodność to różnorodne obiekty geolo-giczne (Kozłowski i in. 2004 i literatura tamże). Różnorodne w sensie jakościowym (Gonera 2005). Trzeba wyjaśnić, że zróż-nicowanie geologiczne (georóżnorodność) obszaru nie jest ana-logiem do zróżnicowania biotycznego (bioróżnorodności). To ostatnie posiada zunifikowaną „jednostkę miary” – gatunek. Wodniesieniu do zróżnicowania geologicznego nic podobnego nie zostało zdefiniowane. Bioróżnorodność można wartościować– właśnie z uwagi na istnienie gatunku jako swoistej jednostki miary. W odniesieniu do zróżnicowania geologicznego niczym podobnym nie można się posłużyć. Mówić można o niskiej bądź wysokiej bioróżnorodności terenu (obszaru), ale nie ma żadnej podstawy, aby w podobny sposób wyrażać się w odniesieniu do zróżnicowania geologicznego. W odniesieniu do określonego obszaru można mówić o jego: różnorodności geomorfologicznej, różnorodności litologicznej, różnorodności stratygraficznej (wie-kowej), różnorodności strukturalnej; ta lista jest otwarta. Nie zdefiniowano jednostki miary jaka mogłaby zostać stosowanado wartościowania georóżnorodności. Co miałoby być punktem odniesienia (wzorcem czy miarą) do takiej oceny? Dlatego mó-wienie o georóżnorodności obszarów w sensie wartościującym (wysoka, niska georóżnorodność obszaru) nie ma – zdaniem au-torki – merytorycznej podstawy i jest bezprzedmiotowe.

Mówić o ochronie georóżnorodności, to znaczy mówić o kon-serwatorskiej ochronie rozmaitych (różnorodnych) obiektów geologicznych. Celem publikacji jest ukazanie, czym w istocie jest przedmiot geoochrony konserwatorskiej (ochrony przyrody nieożywionej) oraz odpowiedź na pytanie, co dalej z praktyczną realizacją tego działu geoochrony.

Przedmiot geoochrony konserwatorskiej

Jakkolwiek byśmy przedstawiali poszczególny obiekt (przed-miot) geoochrony konserwatorskiej, to w swej istocie – zasadni-czo – będzie on elementem rzeźby terenu, czyli formą geomor-fologiczną: naturalną lub antropogenicznie zmodyfikowaną.

129


Wąwóz, źródło, klif, ostaniec, jaskinia, odsłonięcie erozyjne, ściana kamieniołomu, odkrywka w dolinie rzecznej – to najpow-szechniejsze przykłady obiektów geoochrony konserwatorskiej. Równocześnie, są to określone formy powierzchni terenu. Nie zaryzykuję twierdzenia, że wszystkie obiekty geoochrony kon-serwatorskiej są jakimiś formami rzeźby terenu, bo jest od tej zasady jeden wyjątek. Chodzi o podziemne kopalnie. Bywa, że fragmenty podziemnych wyrobisk kopalnianych stają się przed-miotem geoochrony konserwatorskiej.

Na każdym obszarze występuje silny element determinizmu w odniesieniu do rzeźby terenu i jej form – a zatem silny ele-ment determinizmu w odniesieniu do przedmiotu geoochrony konserwatorskiej. Geologiczna przeszłość danego obszaru i jego położenie w strefie klimatycznej decydują o tym, z jakimi obiek-tami ma do czynienia geoochrona konserwatorska na danym terenie.

Naturalna rzeźba powierzchni Ziemi – wszelkie jej formy geomorfologiczne – powstają w wyniku współoddziaływania dwóch rodzajów procesów geologicznych: endogenicznych i eg-zogenicznych. Czynnik, proces i zjawisko endogeniczne jest po-chodzenia wewnętrznego (w stosunku do powierzchni Ziemi), czyli pochodzi z głębszych stref kuli ziemskiej. Czynnik, proces i zjawisko egzogeniczne dotyczy powierzchni Ziemi – ma pocho-dzenie zewnętrzne i generalnie źródłem jego energii jest Słońce a przejawia się poprzez oddziaływanie hydrosfery, atmosfery i organizmów żywych. Te dwie energie: Słońca i wnętrza Ziemi decydowały w przeszłości geologicznej i decydują obecnie o na-turalnej rzeźbie powierzchni Ziemi (Galon 1979).

Wszystkie obiekty geologiczne w obrębie skorupy Ziemi – chociażby tak diametralnie odmienne jak złoże uranu i szypoty w korycie rzeki – zaistniały wskutek działania owych dwóch sił: tej pochodzącej z wnętrza globu i tej pochodzącej z ener-gii słonecznej. Z gry tych dwóch sił uzyskujemy rzeźbę terenu. Tak powstały zarówno krajobrazy geograficzne (geokompleksy),jak też poszczególne formy ich rzeźby. Jeśli nawet nie wiemy z czego – w sensie geologicznym – owe twory są zbudowane oraz tego jaka jest ich geneza, to na ogół nie mamy żadnych trudno-ści z nazwaniem ich geomorfologicznego kształtu bądź formy: równina, depresja, pogórze, góry, dolina rzeczna, klif, plaża, je-

130

M. Gonera

zioro, mokradło, pustynia, ostaniec skalny, gołoborze, jaskinia, próg skalny, zerwa, wodospad, wąwóz, żleb – żeby wymienić tylko niektóre. Wszystkie naturalne formy powierzchni Ziemi powstały wskutek gry dwu wymienionych sił: endogenicznej i egzogenicznej oraz procesów wywołanych tymi siłami.

Twory procesów endogenicznych rzucane są na „żer” pro-cesów egzogenicznych. A twory procesów egzogenicznych pod-dawane są działaniu procesów endogenicznych. W ten sposób formuje się rzeźba powierzchni Ziemi – twór niestały, bezustan-nie modyfikowany. Kolejność tych przemian przedstawia sięnastępująco:

1. Tworzą się skały magmowe, osadowe, przeobrażone (tak w obrębie skorupy kontynentalnej jak i oceanicznej).

2. W pewnych częściach skorupy (zbiegu płyt litosfery) na-gromadzone skały ulegają procesowi orogenezy i formuje się nowy, wydźwignięty „kęs” skalnego fundamentu; po-wstaje młoda skorupa kontynentalna w formie gór fałdo-wo-płaszczowinowych.

3. Z biegiem czasu fałdy usztywniają się i takie „skostniałe” ciało skalne podlega procesom uskokowym wszędzie tam, gdzie objawi się działalność sił z wnętrza globu (endoge-nicznych). Wówczas następuje „klawiszowa” przebudowa sztywnych ciał skalnych i tworzenie tektonicznych gór zrębowych oraz tektonicznych obniżeń (rowów).

4. Wynikająca z klimatu aktywność hydrosfery i atmosfery (woda w rozmaitych stanach skupienia oraz zróżnicowa-na temperatura) powodują wietrzenie, erozję, denudację, transport i ponowną (wtórną) depozycję wszelakiej wcze-śniej powstałej materii oraz form geologicznych; krajobra-zy i formy strukturalne zostają „przemielone” tymi egzo-genicznymi czynnikami.

5. Udział organizmów żywych powoduje wzmożenie wietrze-nia, tworzenia się gleb i „napędzanie” biosfery.

W tej niekończącej się nigdy „opowieści” daje się wyodrębnić „rozdziały” endogeniczne (1–3) i egzogeniczne (4–5). Te etapy i procesy objawiają się określonymi formami na powierzchni Ziemi. Wszelkie dostrzegane wokół elementy rzeźby terenu oraz krajobrazy geograficzne (geokompleksy) są wypadkową i chwi-lowym stanem gry tych wymienionych etapów.

131


Endogeniczne siły i procesy powodują wysokościowe zróż-nicowanie powierzchni Ziemi. Przejawiają się w magmatyzmie, zjawiskach sejsmicznych oraz procesach tektonicznych o cha-rakterze zarówno fałdowym jak uskokowym. Rzeźbotwórczą rolę odgrywają takie endogeniczne procesy jak: trzęsienia zie-mi, magmatyzm plutoniczny i magmatyzm wulkaniczny oraz zjawiska diastroficzno-tektoniczne, czyli takie, które powodujątworzenie się uskoków i form fałdowych.

Dla egzogenicznych procesów rzeźbotwórczych, choć bardzo różnorodnych, obowiązuje jedna zasada ogólna – podleganie sile ciężkości: egzogeniczne procesy rzeźbotwórcze przemiesz-czają utwory skalne z miejsc wyższych do miejsc niższych na powierzchni Ziemi. Natomiast sam rodzaj procesu rzeźbotwór-czego jest uwarunkowany klimatem panującym na danym obszarze kuli ziemskiej. Siły i procesy egzogeniczne dążą do zrównania części wydźwigniętych. A przejawiają się w takich zjawiskach, jak: wietrzenie (dezintegracja), erozja, transport i depozycja. Wymienione procesy odbywają się w warunkach powierzchniowych, rzecznych, morskich, eolicznych, lodowco-wych. Jako że są związane z klimatem, egzogeniczne procesy rzeźbotwórcze mają na lądach układ generalnie równoleżniko-wy; podobnie jak w odniesieniu do szaty roślinnej. Na lądach daje się wyodrębnić osiem stref działania zespołów procesów egzogenicznych. Charakteryzują się one przeważnie jednym do-minującym procesem rzeźbotwórczym, np. procesy eoliczne na obszarach suchych, glacjalne w strefie zimnej i wysokich gór.Nasz kraj lokuje się w strefie odpowiadającej zasadniczo zasię-gowi klimatu umiarkowanego. Dominującym czynnikiem rzeź-botwórczym są tutaj procesy fluwialne średniej (umiarkowanej)mocy; inne procesy rzeźbotwórcze mają znaczenie poboczne. Ową średnią rzeźbotwórczą moc naszych procesów fluwialnychłatwiej będzie sobie wyobrazić przez zestawienie: z jednej strony obszaru Himalajów jako terenu o wielkiej sile oddziaływania tych procesów, a z drugiej strony obszaru tajgi – miejsca słabe-go rzeźbotwórczego działania procesów fluwialnych.

Rzeźba powierzchni Ziemi bezustannie podlega przemianom. Młode góry fałdowe bądź młody stożek wulkaniczny – z jednej strony – a peneplena z drugiej strony, to skrajne „skrzydła” tych procesów. Od pierwszego do ostatniego z wymienionych

132

M. Gonera

ogniw wiedzie seria przemian oraz sekwencja morfologicznych form rzeźby terenu. Pierwsze z wymienionych ogniw to całko-wity „triumf” procesów endogenicznych (np. Islandia, Hawaje), a ostatnia forma, to całkowite „zwycięstwo” procesów egzoge-nicznych (np. Besarabia). Pomiędzy nimi mamy niezliczone ro-dzaje pośrednich form rzeźby terenu.

Ranking naturalnych procesów (Galon 1979), które w obec-nym czasie geologicznym modelują powierzchnię obszaru Polski, przedstawia się następująco (w nawiasach podano przy-kłady właściwych im form lub utworów):

• procesy fluwialne (źródła, wodospady, kociołki eworsyjne,koryta i doliny rzek, przełęcze, aluwia, terasy),

• wietrzenie (kociołki wietrzeniowe, gołoborza, rumowiska, eluwia, jaskinie krasowe),

• denudacja (osuwiska i inne twory ruchów masowych, ob-rywy i skały nagromadzone u ich podnóża, zaporowe je-ziorka, osypiska gruzu (piargi) i przemieszczanie płatów zwietrzeliny, ostańce skalne, formy soliflukcyjne, paro-wy),

• procesy brzegowe, czyli litoralne (plaże, rewy, przybrzeżne platformy abrazyjne, klify, wały brzegowe, mierzeje),

• działalność wód podziemnych (zagłębienia i jaskinie kra-sowe oraz formy sufozyjne).

W połączeniu z budową geologiczną, wymienione egzoge-niczne procesy rzeźbotwórcze decydują o występowaniu zarów-no określonych form rzeźby terenu jak naturalnych (geomorfo-logicznych) krajobrazów (Kondracki 1960, Rychling 1992). Na obszarze Polski występuje sześć głównych typów krajobrazu geomorfologicznego: polodowcowy (ma on największy udział), gór fałdowych, struktur płytowo-zrębowych, masywów krysta-licznych, obszarów krasowych oraz nadmorsko-litoralny (ma on najmniejszy udział). Geoochrona konserwatorska realizowa-na jest w odniesieniu do wymienionych, właściwych im, form rzeźby terenu oraz ich antropogenicznych modyfikacji.

Geoochrona konserwatorska jako proces historyczny

Ochrona różnorodnych obiektów geologicznych – geoochro-na konserwatorska – jak wiele innych działań, ma swoje etapy.

133


Daje się w nich wyodrębnić dwa główne: dziecięctwa i dojrza-łości. W pierwszym, zainteresowanie skupia się na wizualnej atrakcyjności (bądź osobliwości) obiektu, a w etapie drugim de-cyduje merytoryczna ocena obiektu geologicznego.

Naturalne i antropogeniczne formy rzeźby terenu – przed-mioty geoochrony konserwatorskiej – niezależnie czy są oso-bliwe, czy swoiste dla danego obszaru, zawsze są silnie zdeter-minowane przeszłością geologiczną, nawet gdy owa przeszłość geologiczna (rzeźba naturalna) uzyskała antropogeniczne pięt-no (historyczno-kulturowe modyfikacje powierzchni terenu). Z powodu uwarunkowań przeszłości geologicznej próżno szu-kać jaskiń w Holandii czy fiordów Polsce. Geoochrona konser-watorska w tych dwu obszarach będzie mieć zupełnie odmien-ny przedmiot. Nie to, żeby bardziej bądź mniej znaczący. Inny. Jednak niezależnie od odmienności przedmiotu, geoochrona konserwatorska będzie mieć jedną cechę wspólną, uniwersal-ną: stopień atrakcyjności wizualnej. To ta cecha będzie czynni-kiem, który pierwszoplanowo zadecyduje o podjęciu (bądź nie podejmowaniu) konserwatorskiej (prawnej) ochrony obiektu geologicznego. Historia geoochrony konserwatorskiej pokazu-je, iż w pierwszej kolejności podejmowana jest ochrona wła-śnie owych – wizualnie atrakcyjnych – geomorfologicznych „rarytasów”. Tak stało się zarówno na obszarach o długiej już tradycji geoochrony konserwatorskiej, jak również pojawia się w państwach debiutujących w dziedzinie geoochrony konser-watorskiej. Przykład? Chociażby to, że spektakularne wulkany na Ziemi znalazły się w granicach parków narodowych: Fudżi (Japonia), Kilimandżaro (Tanzania), Stromboli i Wezuwiusz (Włochy), Hawaii (USA), Galapagos (Ekwador), Wirunga (Zair), Ruwenzoni (Uganda), Moyon (Filipiny).

Atrakcyjność wizualna jest argumentem nie podlegającym dyskusji i zazwyczaj stanowi dźwignię autoreklamy. Nie jest wówczas potrzebna merytoryczna ocena, wystarcza jedynie wizerunek. W wyniku przeszłości geologicznej i położenia geo-graficznego każdy obszar na Ziemi, każdy jej skrawek, posia-da tego rodzaju naturalne obiekty – geomorfologiczne rarytasy. Poza nielicznymi wyjątkami, powstają one podczas długotrwa-łego procesu – w skali czasu geologicznego – a ich liczba jest obecnie skończona. W historycznej skali czasu nie powstanie

134

M. Gonera

żadna nowa jaskinia oraz żaden nowy wodospad. Niestabilne obszary Ziemi mogą „liczyć” na utworzenie się nowego wulka-nu, jednakże u nas „z dnia na dzień” powstać może, co najwyżej jeziorko osuwiskowe.

Etap dojrzałości w geoochronie konserwatorskiej następuje wówczas, gdy owe zachwycające wzrok obiekty zostaną w jakiś sposób zabezpieczone przed zdewastowaniem. Wówczas do gło-su dochodzi merytoryczna ocena obiektu geologicznego i/lub potrzeba orzeczenia o jego znaczeniu dla człowieka. I tutaj do-chodzimy do sedna georóżnorodności, do omówionej wcześniej istoty tego terminu.

Ta istota stanie się jasna, gdy spróbujemy odpowiedzieć so-bie na pytanie, czy jest możliwe poznanie geologii określonego regionu za pomocą „zwiedzenia obiektów chronionych”. Czy na przykład: wiekowa, strukturalna bądź petrograficzna różno-rodność terenu mojej gminy lub powiatu ma odzwierciedlenie w sieci pomników, rezerwatów, stanowisk dokumentacyjnych tego terenu? Białe plamy! Taka będzie zdecydowana większość odpowiedzi. Reprezentacja roślin i zwierząt oraz ich siedlisk w regionalnej sieci ochrony przyrody jest nieporównanie szersza, niż można to powiedzieć w odniesieniu do reprezentacji geo-logicznej. Taka dysproporcja jest powszechnie odnotowywana. Zatem byłby już czas rozpocząć drugi – dojrzały – etap geo-ochrony konserwatorskiej. Zapowiedzią tego etapu są treści ar-kuszy map geośrodowiskowych (Sikorska-Maykowska 2000, 2004).

Różnorodność chronostratygraficzna Polski w „obiektywie”geoochrony konserwatorskiej – próbka stanu rzeczy

Jednym z aspektów georóżnorodności jest wiek skał, czy-li chronostratygrafia. Budowa geologiczna Polski to zlepektrzech megastruktur: prekambryjskiej, paleozoicznej i alpej-skiej (Stupnicka 1989, Znosko 1969). Są tutaj zatem obecne skały wszystkich geosystemów: od kryptozoicznych po neogen. Utwory starsze są maskowane przez młodsze, a ostatni pro-ces sedymentacyjny (plejstoceński) zakrył gruntownie prawie wszystko. Prawie. Ale nie całkowicie. Utwory alpidów oraz frag-menty platformy mezozoicznej pozostały gdzieniegdzie widocz-

135


ne, a za sprawą sił endogenicznych wydźwignięciu uległy struk-tury przedmezozoiczne (Sudety i G. Świętokrzyskie). Zatem na powierzchni występują utwory od archaicznych gnejsów po plioceńskie osady limniczne z węglem brunatnym. Jak prezen-tuje się ten rodzaj geologicznego zróżnicowania obszaru Polski – owa rozmaitość wiekowa skał – w sieci obiektów i obszarów chronionych? Chodzi o ustalenie rzeczywistego stanu ochrony przyrody nieożywionej.

Jeśli rozpatrywać tylko ten jeden z aspektów georóżnorodno-ści (t.j. stratygraficzny) i tylko w obrębie jednego systemu ob-szarów chronionych – systemu parków krajobrazowych – to jaki uzyskamy wynik? Na południe od linii zasięgu zlodowacenia Warty znajdują się 62 spośród wszystkich (119) parków krajo-brazowych. Liczba różnego typu obiektów geoochrony konser-watorskiej na tym obszarze wynosi 366 (M. Gonera, opracowa-nie niepublikowane). W tym rejestrze imponujący jest udział obiektów jurajskich (122), ale obiekty paleogenu i neogenu (poza Karpatami) nie są w ogóle reprezentowane. I nie wynika to z ich braku, lecz z dotychczasowego stylu funkcjonowania ochrony przyrody nieożywionej w Polsce. Na podobny rodzaj bilansu można sobie pozwolić w odniesieniu do każdego rodza-ju georóżnorodności i każdego regionu geograficznego, a wynikbędzie generalnie podobny: nierównowaga. W każdym regionie znaleźć można miejsca reprezentujące spektrum jego budowy geologicznej. Tyle tylko, że nie należą do sieci geoochrony kon-serwatorskiej (Gonera 1997).

Nie jest to jedyna ”biała plama” obecnego systemu geoochro-ny konserwatorskiej w Polsce. Uzupełnienie owych „białych plam” nazwijmy optymalizacją sieci geoochrony konserwa-torskiej.

Co dalej z konserwatorską geoochroną w Polsce?

Odnośnie do optymalizacji sieci geoochrony konserwator-skiej, występuje kilka czynników które wzajemnie się warun-kują. Przede wszystkim: jej cel. Dojrzały cel, to taki, iż chcieli-byśmy mieć w Polsce sieć w pełni reprezentatywną dla budowy geologicznej naszego kraju. Jest to uzasadnione względami edu-kacyjno-poznawczymi (wyrażonymi wprost w ustawie o ochro-

136

M. Gonera

nie przyrody) oraz potrzebami turystyczno-rekreacyjnymi. Przy czym w obydwu tych przypadkach ma szansę powstać nowa wartość – merytoryczna podstawa promocji terenu (Gonera 2008).

Geoochrona konserwatorska jest adresowana do człowieka. Nie ma żadnego innego adresata dla produktów tych działań. Zagrożony gatunek bądź jego siedlisko jest podmiotem w ochro-nie żywej przyrody. W geoochronie podmiotem jest człowiek. Całkowitym w geoochronie konserwatorskiej, a częściowym w geoochronie środowiskowej; dzieląc w tym drugim przypad-ku użytkowanie powietrza, wód i gleb z innymi organizmami. Ochrona przyrody (conservation biology) i geoochrona kon-serwatorska (geoconservation) to dwie odrębne drogi realizacji ochrony dziedzictwa Ziemi. Jaki jest sposób dojścia do tego, aby społeczne użytkowanie (edukacja, turystyka) mogło dyspo-nować w terenie obiektami geologicznymi merytorycznie zdol-nymi w pełni reprezentować budowę geologiczną tego terenu?

Z tak ambitnie zakrojoną optymalizacją jest jeden zasad-niczy problem – obecność odsłonięć (stanowiska pochodzenia naturalnego) i odkrywek (stanowiska pochodzenia antropoge-nicznego), czyli fundamentalny przedmiot geoochrony konser-watorskiej. Geokonserwatorski kłopot z tymi obiektami bierze się z dwóch kluczowych źródeł: klimatu i industrializacji. Klimat – sprzyjający intensywnemu rozwojowi szaty roślinnej – oraz industrializacja i zawłaszczenia terenu powodowane wymoga-mi gospodarczymi, są u nas najistotniejszymi czynnikami prze-mian powierzchni ziemi. Niestety, przemian niekorzystnych dla istnienia przedmiotów (obiektów) konserwatorskiej geoochrony. Zatem to te czynniki dyktują (narzucają) zadanie do rozwiąza-nia podczas dojrzałego etapu prowadzenia geoochrony konser-watorskiej.

Jak już wspomniano, procesy fluwialne są wiodącym czynni-kiem rzeźbotwórczym w naszych szerokościach geograficznych.I właśnie one w głównej mierze – jako dobrodziejstwo – przyczy-niają się do formowania odsłonięć geologicznych. To czynnik naturalny. Człowiek jest drugim najważniejszym „twórcą” od-krywek geologicznych w naszym obszarze. Działalność górnicza i budowa ciągów komunikacyjnych stanowi drugi – antropoge-niczny – czynnik umożliwiający wgląd w budowę geologiczną

137


terenu. Tylko od decyzji gospodarzy wymienionych terenów za-leży utrzymanie stanowisk geologicznych.

Powodzenie optymalizacji sieci geoochrony konserwator-skiej zależy w dużym stopniu od umiejętności przejścia z fazy dziecięctwa do fazy dojrzałości tego procesu. Wiąże się to z odej-ściem od pewnego stereotypu. Chodzi o to, aby „forma” nie przesłaniała „treści”. O to, aby uzasadnieniem ochrony było me-ritum także innego rzędu niż tylko forma obiektu (wizerunek). Potrzebne jest wyzwolenie się z presji „wizualnej atrakcyjności” i przedkładanie meritum geologicznego nad kształt przedmio-tu geoochrony konserwatorskiej (ryc. 1, 2). Właściwa relacja miedzy „formą” a „treścią” jest więc zasadniczym problemem i zadaniem do rozwiązania, jeśli chodzi o przyszłość geoochrony konserwatorskiej.

W ocenie obiektu geologicznego trzeba orzec o jego meritum. Trzeba też orzec o jego roli i znaczeniu dla człowieka. W re-aliach rzeczywistości rynkowej następuje tutaj test odnośnie do wartości rynkowej danego obiektu. Dla omawianych obiektów geologicznych rynki są zasadniczo dwa: edukacyjno-naukowy i turystyczny. A chodzi o ochronę tych spośród stanowisk geo-logicznych, na które jest zapotrzebowanie na wymienionych rynkach. Mówiąc obrazowo, te rynki, podobnie jak np. rynek muzyczny, mają swój sektor „pop” i sektor „wartości głębszych”. Statystycznie, użytkowników rynku „pop” jest więcej. Stąd w odniesieniu do edukacyjno-turystycznych użytkowników i obiektów geologicznych atrakcyjność wizualna nie zniknie. Nie zwalnia to jednakże od dążenia do budowania rynku „wartości głębszych”, skoncentrowanego na treści geologicznej.

Realizowanie geoochrony konserwatorskiej według zapi-sów ustawy o ochronie przyrody było względnie skuteczne w ramach gospodarki centralnie zarządzanej. Po roku 1989 – w realiach gospodarki rynkowej – jest ono nieskuteczne, prze-ważnie fasadowe i pozorowane (Gonera 2005). Pozostaje za-tem „zagospodarowywanie” sieci obiektów wcześniej objętych ochroną; zainteresowanie budzą na przykład starania uplaso-wania tych obiektów w struktury ponad-krajowej geoochrony (Alexandrowicz 2007).

W dobie urynkowienia oczywista staje się niemoc ustawy o ochronie przyrody w stosunku do potencjału stanowisk geo-

138

M. Gonera

Ryc. 1. Odsłonięcie warstw menilitowych w dolinie Wisłoka (Rudawka Rymanowska) – geomorfologiczny „rarytas” popularnej litofacji (fot. M. Gonera). Fig.1. Menilite beds at the Wisłok valley (Rudawka Rymanowska) – geomorphological wonder of the common deposits (photo by M. Gonera).

Ryc. 2. Warstwy egzotykowe w potoku Halicz (Bukowiec, Bieszczady) – geomorfologiczny „kopciuszek” unikalnej litofacji (fot. M. Gonera).Fig.2. Exotic layers at Halicz stream (Bukowiec, Bieszczady Mts.) – geomorphological “Cinderella” of the unique deposits (photo by M. Gonera).

139


logicznych, które mogłyby (i powinny) być prawnie zabezpieczo-ne. Przykładowo, równocześnie z użytkowaniem górniczym czy drogowym mogłyby istnieć – dobrze utrzymane – stanowiska dokumentujące meritum miejscowej geologii (ryc. 3, okładka). Stanowiska przydatne i użytkowane edukacyjnie oraz tury-stycznie.

Wspomniane wcześniej mapy geośrodowiskowe zawierają element geoochrony konserwatorskiej: wskazują obiekty do ochrony. Te mapy są wykonywane w skali 1:50 000 dla obsza-ru całej Polski. Tylko ta realizacja! Realizacja chociażby części spośród owych – niepełnych jeszcze, ale już coś wnoszących – planów. Wykonanie tych planów zostało sfinansowanej przezbudżet państwa, a pozostaje „koncertem życzeń”. I pozostanie

Ryc. 3. Stanowisko flory oligoceńskiej w łupkach jasielskich (cegielnia Sobniów w Jaśle) i stanowisko skamieniałości margli bakulitowych w kamieniołomie Węgierka (fotografia na okładce) – miejsca potencjalnej koegzystencji zakładu górniczego i geoochrony konserwatorskiej (fot. M. Gonera).Fig.3. Site of the Oligocene plants in the Jasło Shells (clay-pit Sobniów in Jasło) and Cretaceous fossils in the Węgierka quarry (cover) – examples of possible alliance of mining and geoconservation (photo by M. Gonera).

140

M. Gonera

w sferze wirtualnej rzeczywistości dopóty, dopóki właściciele i gospodarze tych terenów będą trzymani poza nawiasem całej procedury geoochrony konserwatorskiej. Odpowiedzialnymi za ten stan rzeczy są nie tyle geolodzy, co nieskuteczność proce-dury danej im przez ustawę (Ustawa 2004). Projektowanie so-bie, a realizacja sobie.

Ochrona przyrody obecnie, to – poza wszystkim – także produkt rynkowy. Lobbing gospodarzy terenów: górniczych, (przy)rzecznych i drogowych pozostaje jakby „uśpiony”. A prze-cież, mając klucz do przedmiotu geoochrony konserwatorskiej w Polsce, mógłby odnieść sukces podobny temu, jaki odnio-sło lobby zainteresowane sporządzaniem planów ochrony ob-szarów chronionych. Zaiste zdumiewające jest to, że właścicie-le i gospodarze wymienionych wyżej terenów pozostawieni są poza nawiasem procesu realizacji ustawy o ochronie przyrody. Zapomniany relikt z przeszłości?

SUMMARY

Gonera M. Geoconservation (Earth Heritage conservation) and the market economy.Chrońmy Przyrodę Ojczystą (64), 5: 127–142, 2008.

It has been doing only what gives some benefits. As the subtitle, thisattitude of the market economy is allowed to be admitted as leitmotiv of the situation which is dominating in the current geoconservation practice. The quoted principle rule of the market management inconspicuously operates also in the field of the geoconservation in Poland.

Benefit-bearing management is what is actively undertaken now. Ithas been taken advantage from the geoconservation net – places sand objects – establish in the ancient regime. And advance? What is going on with further geological sites recommended to geoconservation net? – Atrophy. – But, are the additional required? – Yes, because to make the net most advanced must not be the question.

The upgrading considered now, is based on the intrinsic worth of the geological objects. Now, when most spectacular, splendid and curious geomorphological forms are already conserved; and because of this are the point of special interesting in the sight-seen and educational

141


use. However, education and tourist sectors are also interested in maintenance and access to the geological sites (outcrops and areas) displaying the genuine geological diversity of the country geology.

Nevertheless a lot have to be done if the geoconservation net may comprise sufficient scope in regard of the valid geological diversity ofthe country. Even though geologists are responsible to appreciate and select the geological objects recommended to this ambitious aim – yet the key to the geoconservation is in hands of the land owners and managers. As now there is no correlation between geoconservation planning (according nature conservation Act and environmental Act) and its execution. Effectiveness of the Acts in geoconservation is miserable. Implementation of the Acts remain “imaginary tale” until rules of the market economy do not be taken into account. Nature conservation – beside of all – is the market article. The crucial problem is that, in contrary to some other sectors, land owners are kept apart from the nature conservation advantages. It causes the necessary to seek the matching approach to encourage the geoconservation.

The ineffectuality of the nature conservation Act may have been balanced by establishes personal advantages for the land-owners. They could care about the selected geological sites – these particular in regard truth geological diversity of the country. Some reductions in the tax and rate (land, mining) may be the stimulating factor to improve and upgrade geoconservation practice. If this “institution” of the outcrop guardians has been carry out and run in practice we might say that state support of the geoconservation system is real.

PIŚMIENNICTWO

Alexandrowicz Z. 2007. Geoochrona w ujęciu narodowym, europejskim i światowym (ze szczególnym uwzględnieniem Polski). Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego 425: 19–26.

Galon R. 1979. Formy powierzchni Ziemi. Zarys geomorfologii. Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa.

Gonera M. 1997. O potrzebie ochrony stanowisk osadów miocenu na Wyżynie Małopolskiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 53, 4: 122–127.

Gonera M. 2005. Zabytki przyrody nieożywionej, czyli dobro nie powszechnego użytku. Przegl. Geol. 53, 3: 199–204.

142

M. Gonera

Gonera M. 2008. Flysch paleontology – a contribution to education, conservation and turism. 4-th International Conference „Geoturism and Mining Heritage” 26-28 June 2008, Kraków, Poland. Abstracts Volum: 19.

Kondracki J. 1960. Typy krajobrazu naturalnego (środowiska geograficznego) w Polsce. Przegl. Geogr. 32, 1–2: 23–33.

Kozłowski S., Migaszewski Z.M., Gałuszka A. 2004. Geodiversity conservation – conserving our geological heritage. Polish Geological Institute Special Papers 13: 13–20.

Rychling A. 1992. Kompleksowa geografia fizyczna. Wydawnictwo PWN, Warszawa.

Sikorska-Maykowska M. 2000. Wykorzystanie Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w zarządzaniu przestrzenią. Przegl. Geol. 48, 6: 489–491.

Sikorska-Maykowska M. 2004. Mapa geośrodowiskowa Polski w skali 1:50 000 – pomoc w zarządzaniu i ekorozwoju na szczeblu regionalnym. Przegl. Geol. 52, 10: 1003–1004.

Stupnicka E. 1989. Geologia regionalna Polski. Wyd. Geol., Warszawa.

Ustawa 2004. Ustawa z dn. 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody. Dz.U. 2004, nr. 92, poz. 888, 30.04.2004.

Znosko J. (red.). 1968. Atlas geologiczny Polski. Państwowy Instytut Geol., Warszawa.

143

Institute of Nature Conservation of the Polish Academy of Sciences

Chrońmy Przyrodę Ojczystą(Let’s protect Our Indigenous Nature)

Bi-monthly publication,Organ of the State Council for the Conservation of Nature in Poland

Vol. LXIV (64) 2008

No. 5

CONTENTS

Tomasz Walczykiewicz, Celina Rataj: The Water Framework Directive:Geological Aspects of Determining River Water Types ......................

Małgorzata Barszczyńska, Danuta Kubacka: The Water Framework Directive: Significant anthropogenic impacts on river waters ofPoland ........................................................................................

Tomasz Walczykiewicz, Celina Rataj: Ways of Achieving the Objectives of the Water Framework Directive. Realization of Programs of Measures .........................................................................................

Bogusław Kazimierski: Preservation and monitoring of ground water in Poland .............................................................................................

Bogusław Kazimierski, Ewa Pilichowska-Kazimierska:Renaturalization of water conditions of protected areas – example of the Kampinos Primeval Forest ..........................................................

Jan Boć, Agnieszka Moryl: Evaluation of legal regulations related to storage of wastes in rock mass .........................................................

Iwona Jelonek: Preliminary research of examination of atmospheric dust in the Karkonosze National Park ......................................................

Dorota Wolicka: Bioremediation in situ of soil contaminated by petroleum products by autochthonous microorganisms ................................

Małgorzata Gonera: Geoconservation (Earth Heritage conservation) and the market economy ........................................................................

7

28

43

60

78

87

103

116

127

144

Zarząd NARODOWEGO FUNDUSZU OCHRONY ŚRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ powołał w ramach swoich struktur Ośrodek Informacji o Edukacji Ekologicznej, by swoim działaniem przyczyniał się do podnoszenia efektywności inicjatyw podejmowanych w ramach realizacji zasad ekorozwoju i wdrażania Agendy 21

oraz współuczestniczył w realizacji zadań wynikających z Narodowej Strategii Edukacji Ekologicznej.

Celem Ośrodka jest prowadzenie profesjonalnej działalności informacyjno-promocyjnej w zakresie edukacji ekologicznej: pozyskiwanie, przetwarzanie i upowszechnianie informacji o edukacji ekologicznej.

Kontakt:

Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki WodnejOśrodek Informacji o Edukacji Ekologicznej02-673 Warszawa, ul. Konstruktorska 3ATel.: (022) 853 37 50, tel./fax: (022) 853 61 95, e-mail: [email protected]

Documents

SPIS TREŚCI Tomasz Walczykiewicz, Celina Rataj ...8 T. Walczykiewicz i C. Rataj czenie typów wód, w tym typów rzek stanowiących, według RDW, jedną z czterech kategorii: rzeki,