Spis treści 3

I. Źródła informacji geograficznej

1. Geografia jako nauka interdyscyplinarna ............ 6

2. Mapa jako źródło informacji

geograficznej ................................................ 10

3. Obliczenia długości i pola powierzchni

na mapach ................................................... 15

4. Klasyfikacja i sposoby wykorzystania map ......... 17

5. Kartograficzne metody prezentacji zjawisk ........ 20

6. Mapy tematyczne .......................................... 24

7. Mapy cyfrowe i systemy informacji

geograficznej (GIS) ........................................ 27

8. Badanie wybranych elementów środowiska

geograficznego ............................................. 30

Sprawdzian po dziale I ...................................... 32

II. Ziemia we Wszechświecie

9. Budowa Wszechświata ................................... 34

10. Budowa Układu Słonecznego .......................... 37

11. Ziemia i Księżyc ............................................. 40

12. Kształt i rozmiary Ziemi .................................. 43

13. Ruch obrotowy Ziemi i jego konsekwencje ......... 45

14. Wyznaczanie długości geograficznej ................ 47

15. Ruch obiegowy Ziemi i jego konsekwencje ......... 48

16. Wyznaczanie szerokości geograficznej .............. 52

Sprawdzian po dziale II ....................................... 54

III. Atmosfera

17. Budowa atmosfery ........................................ 56

18. Ogólna cyrkulacja atmosferyczna .................... 60

19. Masy powietrza i fronty at mosferyczne ............ 62

20. Pogoda i jej prognozowanie ............................ 68

21. Wiatry stałe, okresowe i lokalne ...................... 73

22. Groźne zjawiska atmosferyczne ....................... 77

23. Zróżnicowanie przestrzenne klimatu.

Czynniki strefowe i astrefowe ......................... 79

24. Globalne zmiany klimatu ................................ 86

Sprawdzian po dziale III ...................................... 90

IV. Hydrosfera

25. Cykl hydrologiczny i jego uwarunkowania

klimatyczne ................................................. 92

26. Rozmieszczenie elementów hydrosfery

i ich zasoby .................................................. 94

27. Oceany – ruchy ich wód i wpływ

na środowisko .............................................. 96

28. Człowiek a oceany ........................................100

29. Rzeki – ustroje rzeczne i sieć

rzeczna kontynentów ....................................102

30. Jeziora – ich zróżnicowanie

genetyczne i rozmieszczenie ..........................106

31. Krajobrazowe i gospodarcze funkcje

rzek i jezior ..................................................110

32. Wody podziemne i źródła ..............................112

33. Lodowce – powstawanie, rodzaje,

zmiany zasięgu ............................................116

Spis treści

34. Obszary współcześnie zlodzone

i zmiany ich zasięgu .....................................119

35. Gospodarowanie wodą na Ziemi .....................122

Sprawdzian po dziale IV .....................................124

V. Litosfera

36. Budowa wnętrza Ziemi.

Tektonika płyt litosfery ..................................126

37. Mineralogiczna budowa

skorupy ziemskiej .........................................129

38. Rodzaje skał i ich gospodarcze

zastosowanie ...............................................131

39. Zmiany środowiska związane z eksploatacją

złóż surowców mineralnych ...........................134

40. Zapis dziejów Ziemi w warstwach

skalnych .....................................................135

41. Dzieje Ziemi – najważniejsze wydarzenia

geologiczne i przyrodnicze ............................137

42. Zmiany środowiska związane

z działalnością człowieka

w holocenie .................................................141

43. Ruchy skorupy ziemskiej ................................142

44. Plutonizm i wulkanizm ..................................144

45. Ruchy górotwórcze .......................................147

46. Wietrzenie skał. Zjawiska krasowe ..................150

47. Grawitacyjne ruchy masowe ..........................154

48. Rzeźbotwórcza działalność wód

płynących ...................................................156

49. Rzeźbotwórcza działalność wód morskich

i jeziornych .................................................160

50. Rzeźbotwórcza działalność lodowców .............165

51. Rzeźbotwórcza działalność wiatru ...................169

52. Wielkie formy ukształtowania powierzchni

lądów i dna oceanicznego .............................172

Sprawdzian po dziale V ......................................174

VI. Pedosfera i biosfera

53. Powstawanie gleby i procesy

glebotwórcze ...............................................176

54. Obserwacja profilu glebowego i identyfikacja

wybranych właściwości gleb ..........................178

55. Gleby strefowe i niestrefowe

– ich wykorzystanie i przydatność rolnicza .......180

56. Strefowe i piętrowe zróżnicowanie

biosfery ......................................................184

57. Naturalne zaburzenia równowagi

ekologicznej ................................................187

58. Antropogeniczne zaburzenia równowagi

ekologicznej ................................................189

59. Ochrona środowiska na świecie ......................192

60. Zasady zrównoważonego rozwoju

i ich realizacja w skali globalnej,

regionalnej i lokalnej ....................................194

Sprawdzian po dziale VI .....................................196

4 SPIS TREŚCI

VII. Klasyfikacja państw świata

61. Podział polityczny świata ...............................198

62. Zróżnicowanie gospodarcze świata .................202

63. Społeczny podział świata ...............................205

64. Analiza podstawowych wskaźników

poziomu rozwoju wybranych

państw świata .............................................209

Sprawdzian po dziale VII ....................................212

VIII. Ludność

65. Rozmieszczenie ludności na świecie ................214

66. Podstawowe pojęcia demograficzne

i przyczyny zmian liczby ludności ...................218

67. Fazy przejścia demograficznego

i epidemiologicznego ...................................220

68. Struktura płci i wieku ludności ...................... 223

69. Migracje .....................................................225

70. Struktura zatrudnienia ..................................228

71. Zróżnicowanie rasowe i językowe ...................230

72. Zróżnicowanie religijne i kulturowe ................233

73. Urbanizacja .................................................237

74. Funkcje miast i zespoły miejskie ......................239

75. Problemy wielkich miast ...............................243

76. Struktura funkcjonalna obszarów

wiejskich .....................................................245

Sprawdzian po dziale VIII ...................................246

IX. Działalność gospodarcza na świecie

77. Uwarunkowania rozwoju rolnictwa .................248

78. Uprawy roślinne na świecie ...........................251

79. Chów zwierząt gospodarskich ........................259

80. Zróżnicowanie rolnictwa światowego ..............264

81. Problemy żywnościowe świata .......................267

82. Gospodarowanie zasobami leśnymi ................270

83. Wykorzystanie mórz i oceanów ......................273

84. Czynniki wpływające na zróżnicowanie

przemysłu ...................................................277

85. Struktura przemysłu światowego ....................281

86. Rozwój nowoczesnych gałęzi

przemysłu ...................................................286

87. Energetyka na świecie i główne

źródła energii ..............................................289

88. Kierunki rozwoju i struktura usług ..................296

89. Badanie zróżnicowania usług w miejscu

zamieszkania ...............................................298

90. Rozwój komunikacji ......................................300

91. Potoki towarowe na świecie ...........................307

92. Społeczno-ekonomiczne znaczenie technologii

informacyjno-komunikacyjnych (ICT) ..............309

93. Turystyka na świecie .....................................312

Sprawdzian po dziale IX .....................................318

X. Procesy i problemy globalne

94. Problemy i skutki globalizacji

na świecie ...................................................320

95. Procesy integracji i izolacji politycznej

i gospodarczej .............................................324

96. Samorządność .............................................328

97. Współczesne zjawiska ekstremalne w życiu

człowieka ....................................................327

98. Konflikty na świecie ......................................333

99. Projekty pomocy dla wybranych

regionów i państw .......................................338

Sprawdzian po dziale X ......................................342

XI. Geografia Polski – środowisko przyrodnicze

100. Budowa geologiczna .....................................343

101. Zlodowacenia plejstoceńskie ..........................346

102. Ukształtowanie powierzchni terenu .................349

103. Główne cechy klimatu ...................................352

104. Gospodarcze konsekwencje

zróżnicowania długości okresu

wegetacyjnego ............................................355

105. Sieć rzeczna i cechy ustrojów

rzecznych ....................................................356

106. Przyrodnicze i gospodarcze znaczenie

śródlądowych zbiorników wodnych ................359

107. Bilans wodny. Deficyt wód

i jego skutki gospodarcze ..............................362

108. Naturalne zbiorowiska roślinne ......................364

109. Lasy i ich znaczenie gospodarcze ....................368

110. Rozmieszczenie i właściwości gleb ..................370

111. Możliwości gospodarczego

wykorzystania gleb .......................................374

112. Zasoby i walory krajobrazu nizin

nadmorskich i pojezierzy ...............................377

113. Zasoby i walory krajobrazu

nizin środkowopolskich .................................381

114. Zasoby i walory krajobrazu wyżyn

i kotlin podkarpackich ....................................383

115. Zasoby i walory krajobrazu gór .......................386

116. Zagrożenia środowiska ..................................390

117. Ochrona przyrody i krajobrazu ........................393

118. Opracowanie dokumentacji

dotyczącej zgłoszenia utworzenia

użytku ekologicznego ...................................398

Sprawdzian po dziale XI .......................................399

XII. Geografia Polski – ludność

119. Rozmieszczenie i liczba ludności .....................400

120. Ludność Polski na tle wybranych

państw świata .............................................403

121. Migracje ludności .........................................404

122. Badanie wyjazdów zagranicznych ....................408

123. Struktura wieku i płci ludności .......................409

124. Zatrudnienie ludności ...................................411

125. Procesy urbanizacyjne ...................................414

126. Osadnictwo miejskie .....................................416

127. Osadnictwo wiejskie .....................................420

Sprawdzian po dziale XII ....................................423

XIII. Geografia Polski – działalność gospodarcza

128. Uwarunkowania produkcji rolniczej w Polsce

na tle państw Unii Europejskiej ......................424

129. Zmiany strukturalne rolnictwa.

Kierunki produkcji ........................................427

Spis treści 5

130. Podstawowe zasoby naturalne

i ich eksploatacja .........................................430

131. Zmiany w gospodarce Polski

po 1990 roku ...............................................434

132. Restrukturyzacja przemysłu ...........................436

133. Zmiany rozmieszczenia przemysłu ...................438

134. Nowoczesne gałęzie przemysłu i znaczenie

inwestycji zagranicznych ...............................441

135. Przemysł elektroenergetyczny w Polsce ...........443

136. Rozwój sektora usług w Polsce

na tle innych państw Unii Europejskiej ............447

137. Przekształcenia własnościowe w gospodarce

a struktura produkcji ....................................449

138. Struktura geograficzna i towarowa

wymiany handlowej .....................................450

139. Rozwój turystyki ...........................................452

140. Projekt rozwoju regionu, miasta

i gminy .......................................................456

Sprawdzian po dziale XIII .....................................457

Zadania z rozwiązaniem krok po kroku .................458

Arkusz maturalny – przykładowy zestaw zadań .....462

Odpowiedzi do zadań .........................................473

Indeks ..............................................................476

Źródła ilustracji .................................................478

Oznaczenie stopnia trudności zadań: • – łatwe •• – średnio trudne ••• – trudne

Więcej na WWW.ZDASZ.TO

��Arkusze maturalne z kluczem odpowiedzi

��Zadania do wszystkich tematów i działów

��Zadania z gwiazdką

��Test na wejście

��Wiedza

a także:

��Podpowiedzi do zadań

��Rozwiązania wszystkich zadań

��Aktualne postępy w nauce

��Słownik pojęć

VI. PEDOSFERA I BIOSFERA176

VI. Pedosfera i biosfera

53. Powstawanie gleby i procesy glebotwórcze

���� Powstawanie gleby

��� Proces glebotwórczy

Proces glebotwórczy doprowadza do powstania gleby i jej pionowego zróżnicowania. ���Rozpoczyna się od wietrzenia skały macierzystej. ���Powstającą zwietrzelinę zasiedlają mchy i porosty, a następnie trawy. Korzenie roślin i zatrzymywana przez nie wilgoć intensyfikują wietrzenie, a z obumarłych szczątków zaczyna tworzyć się próchnica. ���Pojawiają się krzewy i drzewa, które chronią glebę przed erozją, zwiększają zawartość wody i ilość próchnicy. ���Wody opadowe przemieszczają składniki gleby w obrębie jej profilu. Jednocześnie trwa przemiana skały macierzystej i powstają nowe związki chemiczne. ��� Procesy glebotwórcze (np. proces bielicowania, brunatnienia) prowadzą do powstania różnych typów gleb, różniących się właściwościami fizycznymi i chemicznymi oraz mających określony profil glebowy.

���� Czynniki glebotwórcze

Gleba – powierzchniowa warstwa skorupy ziemskiej, o grubości do 2 m, składająca się z luźnych cząstek mineralnych i organicznych, powietrza i wody. Powstaje pod wpływem działania czynników glebotwórczych.

Czynniki glebotwórcze to wszystkie elementy środowiska geograficznego, które mają wpływ na przebieg pro-cesów glebotwórczych i właściwości gleby. Dodatkowo do czynników glebotwórczych zalicza się czas.��� Klimat oddziałuje bezpośrednio, bo zależy od niego ilość, częstotliwość i rodzaj opadów atmosferycznych, oraz pośrednio poprzez wpływ na rozwój świata roślinnego i zwierzęcego, a także na typ gospodarki pro-wadzonej przez człowieka w danym regionie. Wpływa on także na rodzaj i intensywność wietrzenia skał oraz tempo rozkładu szczątków organicznych. W zależności od stosunku parowania do opadów różny jest sposób przemieszczania się składników w glebie (przy silnym parowaniu składniki te są przemieszczane do góry, przy przewadze opadów nad parowaniem – są wypłukiwane w głąb).���Ukształtowanie powierzchni decyduje o grubości warstwy zwietrzeliny, od czego zależy głębokość, do której mogą zachodzić procesy glebotwórcze. Grubość ta jest mniejsza na stokach stromych (na bardzo stromych stokach gleba nie występuje), a większa w zagłębieniach i u podnóży stoków. Od ekspozycji stoków zależą np. nasłonecznienie i intensywność opadów.��� Skała macierzysta wpływa na skład mineralny gleby i jej właściwości, m.in. odczyn i przepuszczalność, której stopień jest związany z rozdrobnieniem okruchów skalnych i ich spojeniem.���Warunki wodne mają wpływ na przemieszczanie się składników gleby oraz na charakter procesów glebowych, kształtują profil gleby.���Organizmy roślinne i zwierzęce spulchniają glebę, a rozkład ich szczątków w procesach humifikacji (rozkład szczątków organicznych przez organizmy glebowe, tworzenie się próchnicy) i mineralizacji (rozkład próch-nicy na związki nieorganiczne przyswajane przez rośliny) wzbogaca glebę w minerały i próchnicę, która decyduje o jej żyzności. ���Działalność człowieka wpływa na zwiększenie urodzajności lub zubożenie gleby, gdy jest ona wykorzystywana w rolnictwie (melioracja, nawożenie). W innych przypadkach działalność człowieka prowadzi zazwyczaj do zanieczyszczenia gleby, zmiany jej właściwości i struktury, a na wielu obszarach – do jej degradacji.��� Czas jest niezbędny do powstania gleby. Niektóre procesy zachodzące w glebie trwają zaledwie chwilę (re-akcje chemiczne), kilka godzin lub dni (zmiany temperatury, wilgotności), ale inne trwają nawet tysiące lat (powstawanie drobnej zwietrzeliny, wykształcenie profilu gleby).

53. Powstawanie gleby i procesy glebotwórcze 17753. Powstawanie gleby i procesy glebotwórcze 17753. Powstawanie gleby i procesy glebotwórcze 177

A

E

B

C

R

O

0 cm

150

200

100

50

procesglebotwórczyprocesglebotwórczy

brak roślinnościlita skała mchy, porosty

zwietrzelinatrawy, krzewygleba inicjalna

lasgleba dojrzała

0 (cm)

50

150

wietrzenie

��� Najważniejsze procesy glebotwórcze

���Bielicowanie polega na wymywaniu rozpusz-czonych przez wody opadowe związków mineralnych, głów-nie glinokrzemianów oraz związków żelaza, z wyższych poziomów glebo-wych do niższych. Powstaje jasny poziom wymywania i ciemny poziom wzbogacenia.���Brunatnienie to rozkład glinokrzemianów i wydzielanie zawartego w nich żelaza, którego związki nadają glebie brunatną barwę.��� Płowienie to przemywanie z górnej części profilu glebowego cząstek ilastych, bez ich rozkładu chemicznego, i osadzanie ich w wyraźnym poziomie wzbogacenia.���Oglejenie to redukcja przede wszystkim związków żelaza i manganu, która prowadzi do utworzenia niebie-skawego poziomu w dolnej części profilu. Proces ten zachodzi w warunkach dużego uwilgotnienia.��� Ługowanie polega na wymywaniu soli mineralnych i cząstek organicznych.��� Lateryzacja to rozkład glinokrzemianów na tlenki żelaza i glinu. Zachodzi w klimacie wilgotnym i gorącym, nadaje glebie czerwoną barwę.

���� Profil glebowy

Profil glebowy to charakterystyczny dla danego typu gleby układ poziomów glebowych. Poziomy te są oznaczane symbolami literowymi. Górne poziomy to:��� poziom organiczny (O), występujący na powierzchni gruntu, zawierający w większości nierozłożoną materię organiczną; ��� różnej grubości poziom próchniczny (A), o czarnej barwie, zawierający do kilkudziesięciu procent rozłożonej materii or-ganicznej (próchnicy).

Niższe poziomy (z wyjątkiem skały macierzystej) występują w zależności od typu gleby: ��� poziom wymywania (E), z którego są wymywane związki che-miczne;��� poziom wzbogacenia (B), nazywany też poziomem wmywania, w którym osadzają się związki chemiczne przemieszczone z wyższych poziomów;���poziom glejowy (G), który tworzy się w wyniku procesów reduk-cji w środowisku bardzo wilgotnym, prawie bez dostępu tlenu;��� poziom skały macierzystej (C), czyli zwietrzelina skalna, na której rozwijają się procesy glebotwórcze;��� poziom skały podściełającej (R), który stanowi skalne podłoże gleby.

Model profi lu glebowego

VI. PEDOSFERA I BIOSFERA178

54. Obserwacja profi lu glebowego i identyfi kacja

wybranych właściwości gleb

promieniesłoneczne

100 cm

150

cm

200 cm

Odkrywka glebowa

Wyznaczenie granic poziomów glebowych w górnej częściprofi lu gleby bielicowej

���� Odkrywka glebowa

���Profil glebowy należy obserwować w odkrywce glebowej, którą może być naturalne odsłonięcie na stoku lub specjalnie wykonany wykop o głębokości 1,5–2 m. Miejsce odkrywki powinno być reprezentatywne dla danego terenu.���Aby informacje uzyskane na podstawie obserwacji profili glebowych w różnych miejscach i przez różne osoby były porównywalne i aby można je było usystematyzować, został opracowany specjalny raptularz glebowy. Zapisuje się w nim m.in.

– lokalizację odkrywki, – opis ukształtowania terenu i jego pokrycia oraz warun-ków wodnych,

– głębokość i symbole poziomów glebowych oraz ich wła-ściwości, takie jak barwa, struktura, wilgotność, odczyn, zawartość organizmów żywych.

���� Określanie podstawowych cech gleby

���Wyznaczenia poziomów glebowych dokonuje się poprzez obserwację zmian barwy gleby, a także na podstawie obec-ności substancji organicznej, różnorodnych konkrecji lub warstwowania, wyraźnych zmian składu mechanicznego.��� Struktura i zwięzłość gleby to cechy odnoszące się do sposobu zlepienia jej ziaren w większe całości – agregaty, a także do stopnia ich zbicia. Bada się je mechanicz-nie, rozkopując część poziomu glebowego, oceniając łatwość kopania szpadlem czy szpachelką, obserwując, czy gleba rozsypuje się, czy też pozostaje w postaci zle-pionych brył. Wyróżnia się glebę sypką, pulchną, zwięzłąi zbitą.��� Rodzaj skały macierzystej ocenia się poprzez obserwację gołym okiem lub przez lupę, przez rozcieranie w palcach gleby zarówno suchej, jak i wilgotnej.

– Kamienie i żwir są łatwo widoczne (ziarna żwiru mają średnicę ponad 2 mm).

– Piasek tworzą wyczuwalne palcami ziarna, jest sypki, zmoczony nie brudzi rąk.

54. Obserwacja profi lu glebowego i identyfi kacja wybranych właściwości gleb 179

– Pył jest sypki, łatwo się rozciera i przywiera do dłoni, kruszy się; gdy jest mokry, brudzi ręce, nie daje się wałeczkować.

– Glina i ił trudno się rozcierają, suche tworzą stosunkowo twarde bryły, mokre – są plastyczne, brudzą ręce, można je wałeczkować (wałeczki gliniane są bardziej szorstkie i zginane pękają, ilaste są gładkie i bardziej plastyczne – nie pękają).

���Wilgotność gleby ocenia się dotykowo, poprzez wyciskanie, a także sprawdza się wchłanianie wody przez bibułę.

– Gleba sucha się rozpyla, zamoczona – ciemnieje. – Gleba słabo wilgotna (świeża) daje wrażenie chłodu przy dotyku ręką, nie pyli, zamoczona nie zmienia barwy.

– Gleba wilgotna moczy przyłożoną do niej bibułę, ale nie da się z niej wycisnąć wody. – Z gleby mokrej można wycisnąć wodę.

���Odczyn gleby, czyli pH, sprawdza się specjalnym urządzeniem – kwasomierzem. Im niższa war-tość pH, tym bardziej kwaśna jest gleba (gleba kwaśna ma pH poniżej 6, obojętna – 6–7, zasadowa –ponad 7). ��� Zawartość węglanu wapnia można określić, polewając próbkę gleby kwasem solnym lub octem – burzenie świadczy o obecności węglanu wapnia.

���� Zadania

•• Zadanie 1. Na rysunku numerami od 1 do 4 oznaczono poziomy glebowe pewnej gleby.Wpisz w luki nazwy poziomów glebowych wybrane spośród podanych.

� poziom brunatnienia � poziom glejowy � poziom próchniczny � poziom wmywania � poziom wymywania � skała macierzysta

1– __________________________________________________

2 – __________________________________________________

3 – __________________________________________________

4 – __________________________________________________

• Zadanie 2. Do wstępnego rozpoznania typu gleby często może posłużyć obserwacja roślinności występującej na danym terenie. Przyporządkuj podanym opisom nazwy gleb.Wpisz w luki nazwy gleb wybrane spośród podanych.

� gleba bagienna � gleba brunatna � mada � rędzina

I. Teren porastają trawy i krzewy sucholubne, między którymi są widoczne okruchy skał wapiennych.

__________________________________________________

II. Teren porastają turzyce, szuwary, sitowie, a spośród drzew – olsze. __________________________________________________

••• Zadanie 3. Poniżej opisano cechy badanego poziomu glebowego.Wzięta dłonią porcja gleby łatwo się rozpyla, jest sypka, ciepła i nie moczy bibuły. Palcami nie wyczuwa się ziaren. Po celowym zamoczeniu ciemnieje, brudzi ręce, ale nie daje się wałeczkować. Po polaniu octem burzenie nie występuje. Zmierzone pH wynosi 5. Na podstawie tekstu zaznacz odpowiednie właściwości gleby.

I. Odczyn gleby: �� kwaśny �� obojętny �� zasadowy

II. Zawartość węglanu wapnia: �� zawiera �� nie zawiera

III. Frakcja ziaren: �� żwir �� piasek �� pył �� ił

IV. Wilgotność: �� sucha �� świeża �� wilgotna �� mokra

2

3

4

1

VI. PEDOSFERA I BIOSFERA180

Strefa klimatyczno-roślinna Pas glebowy

równikowa tropikalny

zwrotnikowa i podzwrotnikowa subtropikalny

umiarkowana ciepła subborealny

umiarkowana chłodna borealny

okołobiegunowa polarny

���� Gleby strefowe

��� Rozmieszczenie gleb strefowych na Ziemi

Gleby strefowe to gleby, których występowanie nawią-zuje do strefowości klimatyczno-roślinnej, ponieważ klimat i charakterystyczna dla niego roślinność są głównymi czynnikami mającymi wpływ na ich powsta-wanie. Poszczególne pasy glebowe nawiązują zatem do przebiegu stref klimatyczno-roślinnych.

Pierścienie kamieniste są formą gleb strukturalnych. Powstają wskutek sortowania mrozowego materiału skalnego, czyli ruchu okruchów skalnych w glebie pod wpływem cyklicznego zamarzania i rozmarzania

55. Gleby strefowe i niestrefowe, ich wykorzystanie

i przydatność rolnicza

55. Gleby strefowe i niestrefowe, ich wykorzystanie i przydatność rolnicza 181

Pas glebowy Przykłady gleb Cechy Przydatność rolnicza

Polarny gleby poligonalne, gleby strukturalne, tundrowe gleby glejowe

słabo wykształcone, kwaśne, często oglejone, o znikomej zawartości próchnicy (1%)

nieprzydatne, możliwa tylko uprawa szklarniowa

Borealny marzłociowe gleby tajgi płytkie, mocno uwilgotnione, o zróżnicowanym odczynie

niewielka przydatność rolnicza

gleby bielicowe, gleby darniowo-bielicowe

rozwinięte na piaskach i żwirach, silnie zakwaszone, zawartość próchnicy 1–3%

konieczne nawożenie, uprawa żyta, ziemniaków

Subborealny czarnoziemy, czarnoziemne gleby prerii

utworzone głównie na lessach, obojętne lub słabo zasadowe, zawartość próchnicy do 20%

najbardziej żyzne gleby świata; uprawa buraków cukrowych, pszenicy

gleby brunatne, gleby płowe

wykształcone pod lasami liściastymi i mieszanymi, nieco kwaśniejsze od czarnoziemów, zawartość próchnicy 2–4%

żyzne, wymagają nawożenia; uprawa zbóż, ziemniaków, buraków cukrowych

gleby kasztanowe wykształcone pod roślinnością trawiastą, okresowo przesuszane, zawartość próchnicy 3–5%

dość żyzne, konieczne nawadnianie; uprawa np. pszenicy

buroziemy, szaroziemy półpustynne

wykształcone pod roślinnością zielno-trawiastą lub na obszarach bez roślinności, zawartość próchnicy do 1,5%

mało przydatne, po nawodnieniu zasolone

Subtropikalny szaroziemy i prymitywne gleby pustynne

wykształcone pod skąpą roślinnością trawiastą, przesuszone, zasolone

niewielka przydatność rolnicza

gleby cynamonowe i szarocynamonowe

wykształcone pod sucholubnymi lasami, odczyn obojętny, zawartość próchnicy 4–7%

urodzajne, często konieczne nawadnianie; uprawa cytrusów, oliwek, winorośli

żółtoziemy, czerwonoziemy, rubroziemy

ciężkie, gliniaste, kwaśne, o różnorodnym uwilgotnieniu, zawartość próchnicy 1–2%

trudne do uprawy; cytrusy, kakaowiec, herbata

Tropikalny czerwonożółte i czerwone gleby ferralitowe

wykształcone pod wiecznie zielonymi, wilgotnymi lasami równikowymi, bardzo kwaśne, zawartość próchnicy do 1%

trudne do uprawy; cytrusy, kauczukowiec, bananowiec

czarne gleby tropikalne bogate w składniki pokarmowe, zasadowe lub obojętne, zawar-tość próchnicy 1,5–2%

żyzne; po nawodnieniu uprawa np. bawełny, orzeszków ziemnych

czerwonawe buroziemy słabo wykształcone, znikoma zawartość próchnicy

nieprzydatne

��� Główne typy gleb strefowych i ich przydatność rolnicza

VI. PEDOSFERA I BIOSFERA184

Biosfera – wszystkie organizmy żywe występujące w obrębie atmosfery, litosfery i hydrosfery w granicach, w których stwierdzono ich istnienie: w atmosferze do wysokości 12–15 km (na taką wysokość są wynoszone zarodniki roślin i najdrobniejsze nasiona), w litosferze do głębokości ok. 2 km (zasięg występowania bakterii beztlenowych), w hydrosferze – do największych głębokości oceanów.

56. Strefowe i piętrowe zróżnicowanie biosfery

���� Biosfera

Różnorodność biosfery jest efektem procesów ewolucji oraz wpływu czynników abiotycznych strefowych (kli-mat, gleby, stosunki wodne) i niestrefowych (ukształtowanie powierzchni, wysokość nad poziomem morza). ���Biocenozę tworzą organizmy, które żyją na danym obszarze i są od siebie wzajemnie zależne.���Biotop stanowią elementy abiotyczne na obszarze zajętym przez daną biocenozę, czyli siedlisko organizmów.��� Ekosystem to biocenoza wraz z biotopem – część środowiska przyrodniczego, lądowa lub wodna, w której zachodzi wymiana materii między biocenozą i biotopem.���Biom to wielka biocenoza, o jednorodnym klimacie oraz o określonych szacie roślinnej i świecie zwierząt.��� Formację roślinną tworzą gatunki roślin podobne do siebie, o zbliżonych wymaganiach klimatycznych, glebowych i wodnych. Najważniejsze formacje roślinne na Ziemi mają układ strefowy – nawiązujądo stref klimatycznych. Ich granice zwykle nie są wyraźnie określone, często mają formę stref przejściowych.Ze strefami roślinnymi są związane charakterystyczne dla nich gatunki zwierząt.

��� Państwa roślinne i krainy zoogeograficzne są wyodrębniane na podstawie zróżnicowania regionalnego or-ganizmów na Ziemi. Granice między nimi stanowią naturalne bariery: oceany, pustynie, łańcuchy górskie. Dzięki izolacji w przeszłości geologicznej każdy z obszarów odznacza się występowaniem charakterystycznej dla niej grupy endemitów, czyli organizmów, które nie występują nigdzie poza danym obszarem.

–10–10°C

200 mm

400 mm

500 mm

–5°C

0°C

+2°C

°C

–5

+5

0

śred

nia

rocz

na te

mpe

ratu

ra p

owie

trza

200

100

0

mm

300

500

400

roczna suma opadów

południepółnoc

tundra tajga las mieszany

lasotundra

gleby bielicowewieloletnia zmarzlina gleby brunatne

Występowanie tundry, tajgi i lasów mieszanych w określonych warunkach środowiska abiotycznego

Państwa roślinne Krainy zoogeografi czne

56. Strefowe i piętrowe zróżnicowanie biosfery 185

Strefa krajobrazowa / dominujące formacje roślinne

Klimat Roślinność i zwierzęta Lokalizacja

krajobraz polarny polarny mchy, porosty; pingwiny, foki, niedźwiedzie polarne

tundra

na południu strefy formacja przejściowa – lasotundra z pojedynczymi drzewami

subpolarny mchy, porosty, karłowate brzozy i wierzby, borówka brusznica, chrobotek reniferowy (na półkuli południowej ocieplający wpływ oceanu – trawy, wrzosowiska); woły piżmo we, renifery, lemingi, pardwy, dzikie gęsi

tajga umiarkowany chłodnykontynentalny

lasy iglaste z udziałem sosny, świerka, jodły, modrzewia, ale także brzozy, topoli osiki; niedźwiedzie brunatne, łosie, wilki, rosomaki, puszczyki uralskie

lasy mieszane i liściaste (zrzucające liście na zimę)

umiarkowany ciepły morski i przejściowy

lasy z udziałem dębu, buka, lipy, brzozy, wiązu, olchy, sosny; jelenie, dziki, sarny, lisy, szopy, muchołówki

step (ostnicowy, piołunowy) na Węgrzech – zwany pusztą, w Ameryce Północnej – prerią, w Argentynie i Urugwaju – pampą; na granicy ze strefą lasów liściastych formacja przejściowa – lasostep

umiarkowany ciepły kontynentalny; podzwrotnikowy kontynentalny

roślinność trawiasto-zielna: ostnica, kostrzewa, perz; konie Przewalskiego, suhaki, kojoty, bizony, susły, orły stepowe, dropie

krajobraz śródziemnomorski w basenie Morza Śródziemnego – makia, w południowej części Ameryki Północnej – chaparral

śródziemno-morski

zawsze zielone twardolistne lasy i krzewy (karłowate dęby, wawrzyny); muflony, daniele, jeżozwierze, żołny

las podzwrotnikowy podzwrotnikowy morski i pośredni; zwrotnikowy – odmiana monsunowa

wiecznie zielone lasy z udziałem magnolii, daglezji, bambusów, a także araukarii (w Ameryce Południowej); pandy wielkie, niedźwiedzie himalajskie, makaki

pustynie i półpustynie zwrotnikowy suchy

rośliny sucholubne (kserofity), w tym gromadzące wodę w liściach i łodygach (sukulenty) i suchorośla, w Azji również trawy i turzyce; wielbłądy, fenki

sawanna (w Brazylii – campos, w Wenezueli – llanos), busz (w Australii – scrub, w Afryce – miombo, w północnej części Ameryki Południowej – caatinga), lasy galeriowe i parkowe, wilgotne lasy monsunowe

podrównikowy suchy i wilgotny

sawanna: trawy, akacje, baobaby, palmy; antylopy, zebry, żyrafy;busz: różnorodne krzewy kolczaste, krzewiaste eukaliptusy i akacje; kangury, nandu;wilgotne lasy monsunowe: sandałowce, dęby; tygrysy, pawie

���� Strefowe rozmieszczenie głównych formacji roślinnych na Ziemi

VI. PEDOSFERA I BIOSFERA186

Strefa krajobrazowa / dominujące formacje roślinne

Klimat Roślinność i zwierzęta Lokalizacja

wilgotny las równikowy (w Ameryce Południowej – selva)

równikowy wybitnie wilgotny

wielowarstwowe lasy z udziałem palm, mahoniowców, hurm, kauczukowców, lian, storczyków, kaktusów nadrzewnych, ananasów, lobelii, paproci; goryle, jaguary, tapiry, ary

Schemat piętrowości roślinności w górach

stalagnat

granicawieloletniego śniegu

górna granica lasu

dolna granica lasu

klimat wilgotnyklimat suchy

pustynia, półpustynia

step

lasy liściaste

lasy iglaste

krzewy

trawy

lodowce, mchy i porostypiętro niwalne

piętro alpejskie

piętro leśne

piętro stepowe

piętro subalpejskie

lasy wiecznie zielone

���� Roślinność niestrefowa (astrefowa)

��� Zróżnicowanie roślinności niestrefowej

Roślinność niestrefowa występuje na obszarach, na których czynniki lo-kalne (podłoże skalne, rzeźba terenu, dostępność wody) mają silniejszy wpływ na jej rozwój niż czynniki strefowe: klimatyczne i glebowe. Przykła-dami roślinności niestrefowej są:��� lasy namorzynowe – międzyzwrotnikowa formacja rosnąca w obrębie wy-brzeży morskich, której występowanie ograniczają zimne prądy morskie;��� słonorośla (halofity) – roślinność przystosowana do życia na zasolonym podłożu, która występuje na solniskach nadmorskich i śródlądowych, na pustyniach;��� sucholubne murawy napiaskowe – występujące na terenach wydmowych nadmorskich i śródlądowych;��� roślinność wapieniolubna – występująca na obszarach zbudowanych ze skał węglanowych, np. na obszarach krasowych;��� roślinność synantropijna – wtórna, wkraczająca na tereny przekształcone przez człowieka.

��� Piętra roślinne w górach

Podstawową cechą roślinności górskiej jest jej zróżnicowanie piętrowe, nawiązujące do zmian klimatycznych postępujących wraz ze wzrostem wysokości nad poziomem morza. ���Najniższe piętro – pogórze – cechuje występowanie roślinności typowej dla danej strefy klimatyczno-roślinnej. Roślinność wyższych pięter zmienia się wraz ze zmieniającymi się warunkami klimatycznymi – spadkiem temperatury powietrza, zwiększeniem się sum opadów, wzrostem prędkości wiatru, wydłużaniem się okresu zalegania pokrywy śnieżnej, skracaniem się okresu wegetacyjnego. ���Na charakter pięter roślinnych ma też wpływ wiele innych czynników, które powodują znaczne zróżnicowanie układu pięter roślinnych nawet w obrębie jednego pasma górskiego:

– lokalizacja i przebieg pasma górskiego (odległość od mórz i oceanów), – budowa geologiczna, – ekspozycja stoków, – prądy morskie (np. Prąd Peruwiański ochładza klimat Andów, Prąd Północnoatlantycki ociepla klimat w Górach Skandynawskich),

– wiatry.

Sucholubna murawa napiaskowa

57. Naturalne zaburzenia równowagi ekologicznej 187

���� Równowaga ekologiczna a klęski żywiołowe

��� Środowisko przyrodnicze to zespół elementów biotycznych (organizmy) i abiotycznych (atmosfera, gleby, wody, klimat, ukształtowanie terenu), które stanowią system (ekosystem), ponieważ są wzajemnie powiązane i wzajemnie na siebie oddziałują.���Elementy systemu przyrodniczego podlegają nieustannym zmianom w różnym tempie i kierunku, ale w stanie naturalnym system jako całość zachowuje względną równowagę. ���Środowisko przyrodnicze przypomina zespół naczyń połączonych – zmiana jednego elementu generuje zmianę innych. Drobne zabu-rzenia nie stanowią zagrożenia stabilności. Ekosystemy mają zdol-ność samoregulacji i po destabilizacji powracają do stanu równo-wagi, choć niekiedy jest to nowy stan, oparty na nowo zaistniałychparametrach. ���W środowisku przyrodniczym zdarzają się jednak nagłe, nieprzewidy-walne zmiany – katastrofy naturalne, które niekiedy obejmują znaczne obszary. Są zagrożeniem dla ludzi i zwierząt oraz powodują ogromne straty materialne. Nazywa się je klęskami żywiołowymi. Do najgroź-niejszych z nich należą: trzęsienia ziemi, fale tsunami, wybuchy wul-kanów, cyklony tropikalne, susze, powodzie, długotrwałe silne mrozy, fale intensywnych upałów, ruchy masowe, pożary lasów, masowy rozwój szkodników (np. szarańczy).

57. Naturalne zaburzenia równowagi ekologicznej

Obszary zagrożone klęskami żywiołowymi

W Tatrach powstawanie po halnym wiatrołomów w obrębie górnoreglowych borów świerkowych jest elementem procesu naturalnej przemiany pokoleń drzew

VI. PEDOSFERA I BIOSFERA196

Sprawdzian po dziale VI

Nazwa strefy Charakterystyczne rośliny Charakterystyczne zwierzęta

Krajobraz pustyń i półpustyń

Krajobraz sawanny

Krajobraz tundry

Krajobraz lasów liściastych i mieszanych

••• Zadanie 1. Na rysunkach przedstawiono profile wybranych gleb.

Uzupełnij zdania.Wpisz w luki odpowiednie litery przyporządkowane powyższym profilom glebowym.

I. Profil gleby niestrefowej oznaczono literą ______.II. Profil gleby, która jest charakterystyczna dla strefy stepu, oznaczono literą ______. III. Profil gleby, która ma poziom wymywania, oznaczono literą ______. IV. Profil gleby, która jest charakterystyczna dla strefy tajgi, oznaczono literą ______.V. Profil gleby brunatnej oznaczono literą ______.

•• Zadanie 2. Przyporządkuj rośliny i zwierzęta do odpowiednich stref krajobrazowych.Wpisz w odpowiednie komórki tabeli podane nazwy.

� baobaby, akacje � borówka brusznica, chrobotek reniferowy � dęby, buki � kaktusy, aloesy � sarny, jelenie� wielbłądy, fenki � woły piżmowe, renifery � żyrafy, lwy

•• Zadanie 3. Zaznacz poprawne dokończenie zdania.

Konwencja helsińska dotyczy

�� A. zasad zrównoważonego rozwoju.

�� B. ochrony środowiska morskiego Morza Bałtyckiego.

�� C. ochrony obszarów wodno-błotnych o znaczeniu międzynarodowym.

�� D. polityki ochrony warstwy ozonowej i kontroli środków, które ją zubożają.

A. B. C. D.

Sprawdzian po dziale VI 197

•• Zadanie 4. Na rysunkach przedstawiono piętrowość roślinności w przekrojach poprzecznych wybranych łańcuchów górskich, a na mapie literami od A do F oznaczono wybrane obszary.

turnie i śniegi

las iglasty

las liściasty

roślinność piętraalpejskiego

I

turnie i śniegi

las mgielny

lasrównikowy

paramo – roślinnośćpiętra alpejskiegoz pojedynczymi

drzewami

puna –roślinność

półpustynna

pustynia

zaroślaz drzewamikolczastezarośla

zarośla

II

a) Przyporządkuj rysunkom odpowiednie obszary zaznaczone na mapie.Wpisz w luki właściwe litery.

I. ______.II. ______.

b) Uzupełnij zdanie.Wpisz w lukę literę przyporządkowaną właściwemu dokończeniu zdania.

1. występowanie El Niño2. występowanie cienia opadowego3. sąsiedztwo zimnego prądu morskiego4. duża szerokość łańcucha górskiego obejmująca kilka stref krajobrazowych

Przyczyną występowania asymetrii piętrowości roślinności w górach przedstawionych na rysunku II jest ______.

•• Zadanie 5. Morze Śródziemne jest jednym z najbardziej zanieczyszczonych akwenów na Ziemi, o którym często się mówi jako o obszarze katastrofy ekologicznej. Wymień trzy przyczyny dużego zanieczyszczenia Morza Śródziemnego.

_________________________________________________________________________________________________________________________

Dział XIII. Geografi a Polski – działalność gospodarcza458

Zadania z rozwiązaniemkrok po kroku

���� Zadanie 1.Turyści, wędrując szlakiem turystycznym ze stacji kolejowej nad jezioro przebyli odległość 3,5 km. Na mapie turystycznej, z której korzystali, długość tego odcinka szlaku wynosi 7 cm, a jezioro ma 8 cm2 powierzchni.Oblicz powierzchnię, jaką zajmuje to jezioro w terenie. Zapisz obliczenia. Wynik podaj w hektarach.

WSKAZÓWKI I ETAPY ROZWIĄZYWANIA ZADANIA

Zadania z rozwiązaniemkrok po kroku

���� Zadanie 2.Oblicz, która godzina czasu słonecznego (miejscowego) jest w Sydney (34°S, 151°E) oraz w Waszyngtonie

(39°N, 77°W) w momencie, gdy w Warszawie (52°N, 21°E) jest 14.20 czasu słonecznego (miejscowego).

WSKAZÓWKI I ETAPY ROZWIĄZYWANIA ZADANIA

Różnica czasu słonecznego między dwoma punktami zależy od różnicy długości geograficznej między nimi. Ziemia obraca się z zachodu na wschód, czyli Słońce w czasie widomej (pozornej) wędrówki po sklepieniu niebieskim przesuwa się ze wschodu na zachód. Wynika z tego, że im miejsce jest położone bardziej na wschód, tym południe słoneczne występuje w nim wcześniej.

��� Krok 1.Wykonaj schematyczny rysunek fragmentu siatki kartograficznej. Zaznacz na nim położenie miast, różnicę długości geograficznej między nimi oraz kierunek pozornej dziennej drogi Słońca.

��� Krok 1.Oblicz skalę mianowaną mapy.7 cm – 3,5 km1 cm – x

x= 1 cm · 3,5 km

7 cm

x = 0,5 km1 cm – 0,5 km

��� Krok 2.Gdy skala mianowana jest znana, zamień ją na skalę polową.W tym celu trzeba podnieść do kwadratu każdy element skali mianowanej.Skala mianowana: 1 cm – 0,5 kmSkala polowa: 1 cm2 – 0,25 km2

��� Krok 3.Ułóż proporcję: stosunek 1 cm2 na mapie do 0,25 km2 w terenie jest równy stosunkowi 8 cm2 na mapiedo x (powierzchni jeziora w terenie).Skala polowa: 1 cm2 – 0,25 km2

Powierzchnia jeziora: 8 cm2 – y

1 cm2

0,25 km2 =

8 cm2

y

��� Krok 4.Z proporcji ułóż równanie i oblicz powierzchnię jeziora w terenie.

y = 8 cm2 · 0,25 km2

1 cm2

y = 2 km2

��� Krok 5.Aby zamienić wynik otrzymany w kilometrach kwa-dratowych na wynik w hektarach, ułóż proporcję. Ponieważ 1 ha to kwadratowa powierzchnia o boku równym 100 m, 1 km2 to 100 ha. Więc:1 km2 = 100 ha2 km2 = z ha

z = 2 km2 · 100 ha

1 km2

z = 200 ha

��� Odpowiedź:Powierzchnia jeziora w terenie wynosi 200 ha.

462 Arkusz maturalny

ARKUSZ MATURALNYPRZYK�ADOWY ZESTAW ZADA�

� Informacja do zada� 1.–10.Zadania wykonaj na podstawie barwnej mapy Pienin na wklejce zamieszczonej na ko�cu repetytorium.

Zadanie 1. (0–1)Droga Pieni�ska nale�y do najpi�kniejszych tras turystycznych w Polsce. Prowadzi ona prawym brzegiem Dunajca ze Szczawnicy do Czerwonego Klasztoru na S�owacji. Na za��czonej mapie opisana trasa ma d�ugo 36 cm. Oblicz d�ugo tej trasy na mapie wykonanej w skali 1 : 300 000.Zapisz obliczenia i uzupe�nij odpowied�.Obliczenia:

Odpowied�: D�ugo trasy turystycznej na mapie w skali 1 : 300 000 wynosi ……. cm.

Zadanie 2. (0–2)Oblicz rednie nachylenie stoku wzd�u� wyci�gu krzese�kowego (pole F2), którego dolna stacja jest po�o�ona na wysokoci 455,5 m n.p.m., a górna znajduje si� na szczycie Palenicy.Zapisz obliczenia i uzupe�nij odpowied�.Obliczenia:

Odpowied�: �rednie nachylenie stoku wzd�u� wyci�gu krzese�kowego wynosi ………%.

Zadanie 3. (0–1)Podaj trzy ró�nice mi�dzy fragmentem doliny Dunajca przedstawionym w polu D3 a odcinkiem tej samej doliny przylegaj�cym do przysió�ka Kras (pola D2 i E2).

1. ................................................... 2. .................................................... 3. ..................................................

Zadanie 4. (0–2)Oblicz, ile czasu potrzebuje turysta, aby z parkingu znajduj�cego si� u ujcia Grajcarka (pole E2), w�druj�c szlakiem czerwonym i niebieskim, wej na szczyt Sokolicy (pole D2).Do oblicze� wykorzystaj podane informacje:– w terenie p�askim turysta porusza si� ze redni� pr�dkoci� 4 km/h,– na ka�de 100 m ró�nicy wysokoci do czasu przejcia w terenie p�askim nale�y doliczy 10 minut,– parking znajduje si� na wysokoci 447 m n.p.m.,– ca�kowita d�ugo trasy, któr� pokona turysta, wynosi na mapie 8 cm,– przeprawa �ódk� przez Dunajec trwa 20 minut. Zapisz obliczenia i uzupe�nij odpowied�.Obliczenia:

Odpowied�: Na pokonanie trasy turysta potrzebuje ……… minut.

Zadanie 5. (0–1)Podaj nazwy metod kartograficznych, za których pomoc� przedstawiono na mapie podane elementy.Lasy i obszary zabudowane – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Parkingi i pola namiotowe – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Ukszta�towanie powierzchni terenu – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Odpowiedzi do zadań 473

Odpowiedzi do zadań

Dział I

1. 1. I. A, II. B, III. A, IV. A, V. A, VI. A; 2. 1. I. azymutalne normalne (płasz-czyznowe): 1. Zniekształceniu ulegają odległości, powierzchnia i kąty. 2. Równoleżniki są kołami współśrodkowymi. 3. Najwierniej są odwzorowy-wane obszary wokół bieguna. II. stożkowe normalne 1. Zniekształceniu ulegają odległości, powierzchnia i kąty. 2. Równoleżniki są łukami współ-środkowymi. 3. Najwierniej są odwzorowane obszary umiarkowanych szerokości geograficznych. III. walcowe normalne 1. Równoleżniki są tej samej długości. 2. Najbardziej zniekształcone są obszary położone najdalej od równika. 3. Zniekształceniu ulegają odległości i powierzchnia.

Sprawdzian po dziale I  1. 1 : 100 000; 2. B; 3. I. F, II. P, III. F, IV. F; 4. I. A, G; II. C, E;III. B, F; IV. D, E; V. E, G; 5. 38,2

Dział II

9. 1. I. Mikołaj Kopernik; II. Słońce, Ziemia, niego; III. również inne planety; 2. A; 3. A; 11. 1. D; 2. I. P, II. P, III. F, IV. F; 3. C; 12. 1. D; 2. I. B, II. B, III. A; 14. 1. B; 15. 1. I. B, II. A, III. B, IV. A; 2. A, B, C; 16. 1. B.

Sprawdzian po dziale II

1. I. A, B, C, II. A, B, III. C, IV. A; 2.

3. B; 4. Kair – 30°N, 36°33’, Moskwa – 56, 57°27’, Lima – 78°00’, 78°33’; 5. I. A, II. B, III. B; 6. I. 90°, 66°33’, II. 66°33’, 90°,III. 23°27’, 46°54’, IV. 0°, 23°27’.

Dział III

17. 1. I. stratosfera, II. termosfera, III. mezosfera, IV. troposfera; 21. 1. 1. kierunek wiatru z lądu nad morze, 2. osiadanie powie-trza i powstawanie obszaru podwyższonego ciśnienia 3. kierunek wiatru z morza nad ląd, 4. wznoszenie się ogrzanego powietrza i stopniowy spadek jego temperatury; 23. 1. A; 24. 1. I. P, II. F, III. P; 2. B, D, C, E, A, F.

Sprawdzian po dziale III

1. Przykładowa odpowiedź: Jednym ze składników promieniowania słonecznego docierającego do Ziemi jest promieniowanie ultra-fioletowe, które w nadmiernej ilości jest szkodliwe dla człowieka. Ozon (O3) ma zdolność pochłaniania tego promieniowania.

2. A, B, B; 3. F, P, F; 4. A, B, A; 5. C

Dział IV

28. 1. I. A, II. A, III. A; 2. B, D; 29. 1. I. F, II. F, III. P, IV. F;30. 1. C; 2. oligotroficzne, słodkie, odpływowe;

Sprawdzian po dziale IV

1. I. B, II. 90%, III. otwartych, IV. Ocean Spokojny; 2. położenie w  klimacie zwrotnikowym suchym: D, F, położenie w  klima-cie równikowym wybitnie wilgotnym: A, E, istnienie lodow-ców: B, brak źródeł i  wód powierzchniowych: C; 3. I. A, II. A,III. B; 4. największa asymetria zlewisk – Ameryka Południowa, naj-większy obszar bezodpływowy – Azja, północna część kontynentu prawie pozbawiona sieci rzecznej – Afryka, najbardziej ubogi w  rze-ki kontynent – Australia, wachlarzowaty układ sieci rzecznej – Azja; 5. A. regresja, B. wzmożony efekt cieplarniany, zwiększona aktywność Słońca, zanieczyszczenie powierzchni lodowców; C. topnienie lodowców obniża tem-peraturę wód; 6. solanki – sól kamienna i sole magnezu, szczawy – dwutlenek węgla, kwaśne węglany wapnia i sodu, wody radoczynne – pierwiastki pro-mieniotwórcze, wody siarczanowe – siarczany sodu i wapnia.

Dział V37. 1. C; 2. platyna, złoto, węgiel; 40. 1. I. trylobit, II. paleozo-icznej, III. paleontologiczna; 41. 1. B; 2. C B A F E D; 3. B; 43. 1. C; 45. 1. B; 46. 1. I. B, II. A, III. B;48. 1. A; 2. A, C; 49. 1. klif, abrazja, nisza abrazyjna, ruchy masowe, platforma abrazyjna, platforma akumulacyjna; 51. 1. I. korazja, II. graniak, III. ripplemarki, IV. deflacja, V. barchan.

Sprawdzian po dziale V

1. I. Fudżi – kwaśna, centralna, stratowulkan, mieszany, stre-fa subdukcji, Mauna Kea – zasadowa, centralna, tarczowy, efuzywny, plama gorąca; 2. I. ropa naftowa, II. piasek kwar-cowy, III. rudy miedzi, IV. rudy cynku, V. siarka, VI. bazalt;3. A – Atakama, sąsiedztwo zimnego prądu morskiego, B – Ar-Rab al-Chali, klimat zwrotnikowy suchy, C – Takla Makan, cień opadowy; 4. I. transgresja, II. obniżenie się, III. zwężenie się, IV. obniżanie się, V. zmniejszenie się, VI. obniżenie się; 5. rewa – akumulacja morska, muton (baraniec) – erozja lodowcowa (de-tersja), piramida ziemna – erozja wód opadowych (spłukiwanie), grzyb skalny – erozja eoliczna (korazja).

Dział VI54. 1. 1 – poziom próchniczny, 2 – poziom wymywania, 3 – poziom wmywania, 4 – skała macierzysta; 2. I. rędzina, II. gleba bagienna; 3. I. kwaśny, II. nie zawiera, III. pył, IV. sucha; 55. 1. mało żyznymi, bar-dzo często, wypłukuje, żelaza i glinu, szybka; 2. gleba bielicowa – niska, ok. 10 cm, czarnoziem – wysoka, do 120 cm, gleba brunatna – średnia, 20–30  cm; 58. 1. B, C.

Sprawdzian po dziale VI

1. I. D, II. A, III. C, IV. C, V. B; 2. krajobraz pustyń i półpustyń – kak-tusy, aloesy, wielbłądy, fenki, krajobraz sawanny – baobaby, aka-cje, żyrafy, lwy, krajobraz tundry – borówka brusznica, chrobotek reniferowy, woły piżmowe, renifery, krajobraz lasów liściastych i mieszanych – dęby, buki, sarny, jelenie; 3. B; 4. a) I. D, II. B, b) 3; 5. Należy podać trzy z wymienionych przyczyn: przez Morze Śród-ziemne przebiegają bardzo ważne szlaki transportowe; często zda-rzają się wycieki ropy naftowej i awarie tankowców; basen Morza Śródziemnego jest gęsto zaludniony, co wiąże się z zanieczyszcze-niem ściekami i odpadami komunalnymi; basen Morza Śródziem-nego jest jednym z najważniejszych na świecie regionów turystycz-nych; Morze Śródziemne ma bardzo ograniczoną wymianę wódz Oceanem Atlantyckim, wskutek czego kumulują się w nim zanie-czyszczenia.

Dział VII

63. 1. I. B, II. A, III. A, IV.B; 2. I. P, II. P, III. F, IV. F; 64. 1. I. P, II. P, III. F, IV. F; 2. I. Arabia Saudyjska; II. Niemcy; III. Niemcy; IV. Niemcy.

Sprawdzian po dziale VII

1. a) 1 – Etiopia, 2 – Sudan, 3 – Uganda, 4 – Egipt, 5 – Sudan Połu-dniowy, 6 – Erytrea; b) Sudan Południowy; 2. I. B, II. A, III. A, IV. A; 3. Przykładowe odpowiedzi: niekorzystne warunki klimatyczne na przeważającej części kontynentu, wyludnienie kontynentu związa-ne z handlem niewolnikami, liczne konflikty zbrojne, biurokracja i korupcja – brak kapitału; 4. C; 5. D; 6. A, B, C; 7. B 8. 1 – Meksyk, 2 – Belize, 3 – Gwatemala, 4 – Salwador, 5 – Honduras, 6 – Nika-ragua, 7 – Kostaryka, 8 – Panama.

Dział VIII

65. 1. I. A, II. A, III. B; 66. 1. Ameryka Północna, Europa, Afryka, Azja; 67. 1. D, B, A, C; 2. A, B, E, F; 68. 1. P, F, P. 69. 1. czasowa, zewnętrz-na, ekonomiczna, swobodna; 71. 1. Peru, Brazylia, Chile; 2. B, A, B; 3. F, P, P; 72. 1. I. B, II. C, III. A; 2. I. P, II. P, III. F; 3. Katolicyzm: Francja, Hiszpania, Włochy; Protestantyzm: Niemcy, Stany Zjedno-czone, Szwecja; Prawosławie: Białoruś, Bułgaria, Rosja; 4. Mekka, Waranasi, Fatima. 

Sprawdzian po dziale VIII

1. Przykładowa odpowiedź: Lata 1700–1900: W  tym okresie udział ludności Afryki w zaludnieniu świata zmniejszył się pra-wie dwukrotnie. Główną przyczyną był handel niewolnikami (proceder ten trwał od połowy XV w. do drugiej połowy XIX w.) oraz wzrost liczby ludności na innych kontynentach, główniew Europie. Lata 2000–2050: W pierwszej połowie XXI w. nastąpi szybki wzrost liczby ludności Afryki, a co za tym idzie – udziału tego kontynentu w zaludnieniu świata. Szacuje się, że w tym okresie Afryka będzie kontynentem o największym przyroście naturalnym.