spivak:Layout 1 11/29/13 3:23 PM Page 1Η αρπαγή της Ευρώπης από τον ταύρο των αγορών Έκτη Ετήσια Διάλεξη προς τιμήν του

spivak:Layout 1 11/29/13 3:23 PM Page 1


Έκτη Ετήσια Διάλεξη προς τιμήν του Νίκου Πουλαντζά


EKΔOΣEIΣ νήσος – Π. KAΠOΛA

Σαρρή 14, 10553 Αθήνα

τηλ./φαξ: 210 3250058

e-mail: [email protected]

www.nissos.gr

Διεύθυνση εκδόσεων: Πόλα Καπόλα

Επιστημονική διεύθυνση: Γεράσιμος Κουζέλης

© Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς

Διόρθωση: Παναγιώτης Πάντος

Εκτύπωση: Κέντρο Γρήγορης Εκτύπωσης

ISBN 978-960-9535-75-5

Το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς έχει θεσμοθετήσει, απότο 2007, την Ετήσια Διάλεξη προς τιμήν του Νίκου Που-λαντζά, στην οποία διακεκριμένες προσωπικότητες απόδιάφορες χώρες αναπτύσσουν διάφορα θέματα του εν-διαφέροντός τους, που συνδέουν τη θεωρία με την, υπότην ευρεία έννοια, πολιτική πρακτική.


Γκαγιάτρι Τσακραβόρτι Σπίβακ

Η αρπαγή της Ευρώπης από τον ταύροτων αγορών

Έκτη Ετήσια Διάλεξη προς τιμήν του Νίκου Πουλαντζά, 20 Δεκεμβρίου 2012

Μετάφραση:

Διονυσία Μάνεση

Επιμέλεια:

Αθηνά Αθανασίου

νήσος | Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς | transform! europe

ΑΘΗΝΑ 2013


Η Γκαγιάτρι Τσακραβόρτι Σπίβακ είναι καθηγήτρια στο Πανεπι-στήμιο Κολούμπια των ΗΠΑ.


ΓΙΑ ΤΗΝ ΓΚΑΓΙΑΤΡΙ ΤΣΑΚΡΑΒΟΡΤΙ ΣΠΙΒΑΚ

Σίσσυ Βελισσαρίου*

Αγαπητές φίλες και αγαπητοί φίλοι,

Θα ήθελα και εγώ, με τη σειρά μου, να σας καλησπερίσω και νασας καλωσορίσω στη σημερινή μας εκδήλωση. Όπως ήδη έχει ει-πωθεί, πρόκειται για την έκτη ετήσια διάλεξη του ΙνστιτούτουΝίκος Πουλαντζάς, και είναι για εμένα προσωπικά ιδιαίτερη χαράκαι τιμή να σας παρουσιάσω την προσκεκλημένη ομιλήτρια μας, ηοποία είναι η παγκοσμίου φήμης θεωρητικός, κριτικός και φιλό-σοφος κ. Γκαγιάτρι Τσακραβόρτι Σπίβακ, καθηγήτρια στο Πανεπι-στήμιο Κολούμπια όπου είναι ιδρυτικό μέλος του Ινστιτούτου Συ-γκριτικής Λογοτεχνίας και Κοινωνίας.

Όταν το 1976 η Σπίβακ δημοσιεύει τη μετάφραση στην αγγλικήτης Γραμματολογίας του Ζακ Ντεριντά με τη μνημειώδη «Εισα-γωγή της μεταφράστριας» γίνεται διεθνώς γνωστή μια διανοουμένηη οποία με το ριζοσπαστικό της έργο έμελλε να διαμορφώσει κα-θοριστικά το τοπίο της κριτικής θεωρίας, της φιλοσοφίας, και τουφεμινισμού και ιδιαιτέρως των μετααποικιακών σπουδών. Διά τηςεργώδους αποδομητικής μελέτης και ερμηνείας της αποικιοκρα-τίας και του ιμπεριαλισμού θέτει ως στόχο πάντα την ανάδειξη τηςζωής και των αγώνων των υπεξούσιων ομάδων, αυτών που η επί-σημη ιστορία δεν καταγράφει ως υποκείμενα του προτσές, δηλαδή

7

* Καθηγήτρια στο Τμήμα Αγγλικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.


των χωρικών, των ιθαγενών και κυρίως των γυναικών της πατρίδαςτης. Η θεωρητική προσέγγιση της Σπίβακ, βασισμένη σε έναν ευ-ρύτατο εκλεκτικισμό όπου συνδυάζονται αλλά και αλληλοαναι-ρούνται ο μαρξισμός, ο φεμινισμός, η ντεριντιανή αποδόμηση, ηβαθύτατη γνώση του φιλοσοφικού διαφωτισμού, είναι από μόνητης μια νοητική περιπέτεια. Ταυτοχρόνως εγγράφει και το προσω-πικό της σχίσμα αφενός ως μέλος της μεσαίας μορφωμένης τάξης,καθηγήτρια σε ένα από το ισχυρότερα πανεπιστήμια του κόσμουκαι κεντρική φυσιογνωμία της παγκόσμιας ελίτ της διανόησης καιαφετέρου, ως «τριτοκοσμική γυναίκα», «Ινδο-Αμερικανή» (hyphe -na ted American) που όμως έχοντας γνώση του ότι η «ιδρυτικήπράξη» των μετααποικιακών σπουδών στις ΗΠΑ αποτελεί νέο-αποικιοκρατική χειρονομία σύστοιχη με το πλέγμα οικονομικής καιιμπεριαλιστικής διείσδυσης στον λεγόμενο «τρίτο κόσμο», πουόμως αρνείται να μιλάει από τη θέση της ιθαγενούς τριτοκοσμικήςεκπροσώπου στον Δυτικό ακαδημαϊκό κόσμο. Ακριβώς από τιςαντιφάσεις, τις ανισορροπίες και τη θραυσματοποίηση αυτή προ-κύπτει το πλούσιο, βαθύ και ιδιαίτερα απαιτητικό της έργο αλλάκαι η ευρύτερη πολιτική της ατζέντα, δηλαδή η αναλυτική σκέψητης πάνω στην εκμετάλλευση και την καταπίεση που ασκεί ο πα-γκοσμιοποιημένος καπιταλισμός στα σώματα των υπεξούσιων:«Έχω διατηρήσει την υπηκοότητα μου, και εισχωρώ όλο και πε-ρισσότερο σε αυτήν. Έχω δυο πρόσωπα. Δεν είμαι σε εξορία. Δενείμαι μετανάστρια. Είμαι μία κριτικός του νεοαποικισμού των ΗΠΑπου έχει πράσινη κάρτα. Είναι πολύ δύσκολη θέση αυτή εφόσονδεν προτίθεμαι να περιθωριοποιηθώ στις ΗΠΑ ώστε να με συ-μπαθούν οι πραγματικά περιθωριoποιημένοι».1

Η Σπίβακ γεννήθηκε στην Καλκούτα από μεσοαστική οικογέ-νεια το 1942. Από τις πρώτες της αναμνήσεις ήταν ο τεχνητόςλιμός που προκάλεσαν οι Βρετανοί ώστε να ταΐσουν τους στρα-τιώτες τους στον Ειρηνικό. Η γενιά της βρέθηκε στη ιστορική αιχμήτης διαδικασίας απο-αποικιοποίησης. Οπως λέει η ίδια, είχε πε-

8


ρισσότερο ενδιαφέρον να ανήκει κάποιος/α στη δική της μεταβα-τική γενιά από το «να έχεις γεννηθεί ελεύθερος χάριν χρονολογι-κού ατυχήματος»2. Πήγε σε ιεραποστολικό σχολείο, απέκτησεπτυχίο αγγλικής φιλολογίας και φιλολογίας της Βεγγάλης από τοPrecedency College του Πανεπιστημίου της Καλκούτας, ισοδύνα-μου σε γόητρο με το Oxbridge, μετά ένα μάστερ στο ίδιο αντικει-μενο από το Πανεπιστήμιο Cornell από όπου και πήρε το διδα-κτορικό της πάνω στον μεγάλο Ιρλανδό ποιητή Γ. Μπ. Γέιτς με επι-βλέποντα τον Πολ ντε Μαν (Paul de Man), παράλληλα με τη διδα-σκαλία της στο πανεπιστήμιο της Αϊόβας. Επίσης δίδαξε ως Επι-σκέπτρια Καθηγήτρια στο Κέιμπριτζ. Στη ρίζα του συναρπαστικούταξιδιού της ριζοσπαστικής φεμινιστικής σκέψης της πάνω στηναποδόμηση, τη μαρξιστική κριτική του κεφαλαίου και της διεθνούςκατανομής εργασίας, της κριτικής του ιμπεριαλισμού και του αποι-κιοκρατικού λόγου (discourse), του θεωρητικού προβληματισμούτης σε θέματα φυλής, εθνότητας, της ιδιότητας του μετανάστη καιτέλος της μετα- ή μάλλον σωστότερα της νεο-αποικιοκρατίας,υπάρχει ένας βιασμός, ή μάλλον ή έννοια μιας βιαιότητας που ανοί-γει δυνατότητες (enabling violation). Ας δούμε πως το περιγράφειη ίδια η Σπίβακ: «Ο βιασμός είναι κάτι για το οποίο τίποτα καλό δενμπορούμε να πούμε. Είναι μια πράξη βίας. Αφετέρου όμως, ανυπάρχει παιδί, αυτό το παιδί δεν μπορεί να εξοστρακισθεί γιατίείναι παιδί βιασμού, όπως σε κάποιο βαθμό είναι η νεοαποικιο-κρατία. Άρα υπάρχει μία εγγενής ιστορική δυνατότητα για τηνοποία δεν πρέπει να πανηγυρίζουμε, αλλά που δημιουργεί τις συν-θήκες για αποδόμηση».3

Το αποδομιστικό έργο της Σπίβακ, από την «Εισαγωγή» της στηΓραμματολογία έως την Κριτική του μετα-αποικιοκρατικού λόγου(1999, A Critique of Postcolonial Reason: Towards a History of theVanishing Present) έχει σαφώς μετατοπιστεί προς τη ριζοσπαστικήκριτική της παγκοσμιοποίησης με την ταυτόχρονη αναρώτηση γιατο μέλλον του μαρξισμού ειδικά μετά την κατάρρευση του «κομ-

9


μουνισμού». Το πλουσιότατο έργο της περιλαμβάνει τεράστιοαριθμό δοκιμίων και βιβλίων για την ψυχανάλυση, το φεμινισμό,την αγγλόφωνη λογοτεχνία και το λογοτεχνικό έργο γυναικών συγ-γραφέων της Βεγγάλης, την κριτική θεωρία, τη φιλοσοφία, τημετα/νεο-αποικιοκρατία, την ιστοριογραφία και τη «θέση» υπε-ξούσιων ομάδων και το μαρξισμό, με κορύφωση τη μνημειώδηΚριτική του μετα-αποικιοκρατικού λόγου. Εδώ η Σπίβακ αναθεωρείπαλιότερα γραπτά της προσφέροντας ρηξικέλευθες αναγνώσειςτης γερμανικής φιλοσοφίας, των πολιτισμικών σπουδών, των αποι-κιακών ιστορικών αρχείων και της παγκοσμιοποίησης. Δεν θα πρω-τοτυπήσουμε αν διακρίναμε, εκτός από το παραπάνω βιβλίο καιπροφανώς τη μετάφραση και εισαγωγή στη Γραμματολογία, εκείνατα γραπτά της που αποτέλεσαν σταθμούς για τη σκέψη μας: InOther Words: Essays in Cultural Politics (1987), Selected SubalternStudies (1988), The Post-Colonial Critic: Interviews, Strategies, Di-alogues (1990), Outside in the Teaching Machine (1993), ImaginaryMaps (1995), και με την Τζούντιθ Μπάτλερ: Who Sings the Nation-State? Language, Politics, Belonging (2007), το πρόσφατο, An Aes-thetic Education in the Era of Globalization (2012), και δοκιμίων[αναφέρω την πρώτη δημοσίευση διότι τα περισσότερα έχουντύχει απανωτών επιμελειών από τη συγγραφέα και έχουν αναδη-μοσιευτεί πολλές φόρες και σε πολλές μεταφράσεις], όπως τα«French Feminism in an Ιnternational Frame» (1981), που σε ελλη-νική μετάφραση «Η γαλλική φεμινιστική θεωρία σε διεθνές πλαίσιοαναφοράς» περιλαμβάνεται στον τόμο Φεμινιστική θεωρία και πο-λιτισμική κριτική, (επιμ. Αθηνά Αθανασίου), «Thee Women’s Textsand a Critique of Imperialism» (1985), «Speculations on ReadingMarx» (1987), «A Literary Representation of the Subaltern» (1988),«Can the Subaltern Speak?» (1988), «Echo» (1993) και άπειρα άλλα.

Τι μαθαίνουμε από τη Σπιβακ, και γιατι αυτό που μαθαίνουμεείναι απέραντα χρήσιμο για τη ριζοσπαστική, ανανεωτική αριστεράκαι το λόγο που αυτή αρθρώνει (με τις αντιφάσεις, δυσκολίες, πι-

10


σωγυρίσματα ή και ευκολίες ή νέα κλισέ) σε πολλαπλά επίπεδα,

όσα και τα πολλά υποκείμενα της ιστορίας; Τι μας διδάσκει η εξαί-

ρετη αυτή δασκάλα από το μεταίχμιο δύο κόσμων, δύο αντικρου-

όμενων ταυτοτήτων και από την αντιφατική και παραγωγική θέση

της ως ισχυρή φυσιογνωμία του διεθνούς ακαδημαϊκού χώρου και

ταυτοχρόνως αποδομίστρια του κυρίαρχου ακαδημαϊκού λόγου,

ως φορέας πνευματικής ισχύος αλλά και γυναίκα που προέρχεται

από τον λεγόμενο τρίτο κόσμο; Τέλος, ως ριζοσπάστρια διανοου-

μένη που ταυτοχρόνως έχει αναπτύξει κίνημα για την αγροτική εκ-

παίδευση ιδρύοντας σχολεία στη Δυτική Βεγγάλη;

1. Το πρώτο που μαθαίνουμε είναι να ξε-μαθαίνουμε. Να ξε-

μαθαίνουμε τα όποια φυλετικά, ταξικά, εθνικά, έμφυλα κ.λπ., προ-

νόμια έχουμε ακριβώς ως συνέπεια της επίγνωσης ότι αυτά προ-

καλούν αλλά είναι και από μόνα τους απώλειες. Αυτό διότι λόγω της

θέσης που έχουμε δεν μπορούμε να γίνουμε αποδέκτες της γνώ-

σης του Άλλου εφόσον δεν είμαστε εξοπλισμένοι στο να την κα-

τανοήσουμε. Η σκληρή δουλειά όμως να την κατανοήσουμε συνι-

στά την απαρχή της ηθικής σχέσης με τον Άλλον. Πάνω από όλα

συγκροτεί μια στάση ταπεινότητας προς τον Άλλον, διότι είναι

πράξη μαθητείας. Με τα λόγια της ίδιας της Σπίβακ «η φεμινίστρια

ακαδημαϊκός πρέπει να μάθει να μαθαίνει από τις γυναίκες του

{Τρίτου Κόσμου]» αντί να διορθώνει αφ’ υψηλού τις ιστορικές

εμπειρίες των υπεξούσιων γυναικών «με τις υψηλές θεωρίες και

την πεφωτισμένη συμπάθεια της».4 Το ερώτημα που πρέπει να

θέτει δεν είναι μόνον ποια είμαι εγώ, «αλλά ποια είναι η άλλη γυ-

ναίκα; Πώς την ονομάζω; Πώς με ονομάζει;»5 Η κριτική αυτή πα-

ρατήρηση κατά της οπτικής της Κρίστεβα για τις Κινέζες στο ομώ-

νυμο βιβλίο της, έχει μεγάλη σημασία για την αριστερά. Στη θέση

της «τριτοκοσμικής» γυναίκας ως αντικείμενου ενατένησης θα μπο-

ρούσε να είναι ο μετανάστης, η εργάτρια, ο ομοφυλόφιλος, ο έγ-

χρωμος κ.λπ., και σε αυτήν της φεμινίστριας θεωρητικού, ο διανο-

11


ούμενος του κόμματος, ο μαρξιστής θεωρητικός, η μεσοαστή μεευαισθησίες κ.λπ.

2. Ενα δεύτερο πολιτικό ζητούμενο απορρέει από την πολιτι-κοποιημένη κατά Σπίβακ εκδοχή της αποδόμησης και είναι η κατάτο δυνατόν αποφυγή της «κατάχρησης» (catachresis). Η αποδό-μηση δεν ισχυρίζεται ότι δεν υπάρχει ιστορία, αλήθεια κ.λπ. Αμφι-σβητεί όμως την προνομιακή μεταχείριση της ταυτότητας ως συ-νώνυμου της αλήθειας, μιας αλήθειας που συγκροτεί/ται από ου-σιοκρατικές έννοιες π.χ. τάξη, φύλο και φυλή. Η ρητορική της απε-λευθέρωσης, χειραφέτησης, του σοσιαλισμού και της επανάστα-σης συντίθεται από κυρίαρχες (master) λέξεις όπως «το προλετα-ριάτο», «οι γυναίκες», «οι εργάτες», «οι μετανάστες» κ.λπ., πουυπονοούν μια «πραγματική» και αντιπροσωπευτική του όλουουσία. Παρόλο που η Σπίβακ δέχεται την επιβεβαίωση πολιτικήςταυτότητας στο πλαίσιο μιας συγκεκριμένης και άμεσης στρατηγι-κής, που η ίδια αποκαλεί «στρατηγική ουσιοκρατία» [strategic es-sentialism], αυτό που αμφισβητεί σοβαρά είναι η δυνατότητα ή/καιτο επιθυμητό του να μιλάμε στο όνομα όλων των καταπιεσμένωνως αυτοί να αποτελούν ένα ενιαίο και συνεκτικό συλλογικό υπο-κείμενο. Στην προσπάθεια του λόγου (discourse) της ριζοσπαστι-κής δυτικής διανόησης να εκφράσει τους καταπιεσμένους συχνάαφαιρείται η φωνή από την υπάλληλο ομάδα, τις υποτελείς τάξεις,δηλαδή από ακριβώς αυτούς που θέλουν να τους αναπαραστή-σουν, να εκφράσουν τις εμπειρίες τους. Με τον ίδιο τρόπο οι αποι-κιοκράτες επιχειρούσαν να μιλήσουν για την ινδή χήρα που καίγε-ται στην πυρά του άνδρα της (βλ. το αμφιλεγόμενο «Can the Sub-altern Speak?»). Το ερώτημα που τίθεται δεν είναι κατά πόσο οιυπεξούσιες ομάδες και ειδικότερα οι γυναίκες της Ινδίας στερού-νται εμπρόθετης δράσης (agency), όπως μια παρανάγνωση της Σπί-βακ θέλει, αλλά κατά πόσο οι πράξεις αντίστασής τους αναπαρι-στώνται ως έχουν ή διαμεσολαβούνται αποφασιστικά από τα κυ-ρίαρχα συστήματα νοηματοδότησης.

12


3. Η συμβολή της αλλά και η αποδομιστική ανάγνωση από τηΣπίβακ του έργου της περίφημης ομάδας Σπουδών των Υπεξού-σιων Τάξεων (Subaltern Studies Collective), που επιχειρεί να ανα-κτήσει την ιστορία των αγροτικών εξεγέρσεων στην Ινδία (1857-1947) επιδιώκοντας την επανεγγραφή της ιστορίας από την σκοπιάτους. Η Σπίβακ καταδεικνύει ένα κενό απίστευτο για μια τόσο ση-μαντική αναθεωρητική επανεγγραφή της ιστορίας με κέντρο τηνυποκειμενικότητα του υπεξούσιου. Αυτό αφορά στην απουσία τηςγυναίκας και του «αστικού γυναικείου υποπρολεταριάτου, του πα-ραδειγματικού υποκειμένου της δόμησης του διεθνούς καταμερι-σμού εργασίας»6, με την παράλληλη υπογράμμιση ότι και στον Δυ-τικό κόσμο δεν αναγνωρίζεται η αναπαραγωγική εργασία της γυ-ναίκας παρά μόνον ως άμισθη και οικιακή. Δυο συμπεράσματαχρήσιμα για μας: α) Η αποκατάσταση της γυναίκας ως υποκειμένουτης πράξης, παραμένει το ζητούμενο για όλες λίγο-πολύ τις γυναί-κες που ενέχονται στη μαρξιστική, αριστερή πολιτική, μια ριζο-σπαστική χειρονομία μεγίστου βεληνεκούς. β) Η μαρξιστική έν-νοια της ταξικής συνείδησης δεν αντιστοιχεί μηχανιστικά στις συ-νειδήσεις των διαφόρων υπαλλήλων τάξεων. Κατά τη Σπίβακ δενυπάρχει ένα κυρίαρχο υπεξούσιο υποκείμενο. Επομένως «ένα εξε-λικτικό… σύστημα προϋποθέσεων που αποτιμούν την αποτυχία ήεπιτυχία σε σχέση με το επίπεδο συνείδησης» [Studies, 208]7 τωνεξεγερμένων είναι ανεπαρκές ακριβώς διότι τα μεταξύ τους σύ-νορα είναι δυσδιάκριτα. Επιπλέον η εξέγερση μπορεί να είναι «μιαιστορία γεγονότων χωρίς υποκείμενο», κάτι που ο ορθόδοξοςμαρξισμός θεωρεί «αδύνατον», αλλά το κίνημα των πλατειών στηνΕλλάδα, και όχι μόνον, το έχει αποδείξει.

4. Τέλος, η πολύτιμη ιδέα –προειδοποίηση για τον επεκτατικόκαι εξουσιαστικό κίνδυνο που ελλοχεύει ακόμα, ή και ιδιαίτερα,στην αριστερή, ριζοσπαστική ηγεμονία: να μη θεωρούμε, στο συμ-βολικό πεδίο, ότι οποιαδήποτε άγνωστη χώρα ή χώρος που εμείςπρωτοπατήσαμε είναι terra nullius, κενή γη και άγραφο πεδίο που

13


περιμένει τη δική μας εγγραφή (worlding) για να αποκτήσει υπό-σταση. Αυτή η ιδέα βρίσκεται στον σκληρό πυρήνα οποιουδήποτετύπου ιμπεριαλισμού και πρέπει να την εξουδετερώσουμε.

Αγαπητές φίλες και φίλοι, σύντροφοι και συντρόφισσες με με-γάλη χαρά καλωσορίζουμε την καθηγήτρια κ. Γκαγιάτρι Τσακρα-βόρτι Σπίβακ. Ο τίτλος της ομιλίας της είναι «Η αρπαγή της Ευρώ-πης από τον ταύρο των αγορών».

Σημειώσεις

1. Gayatri Chakravorty Spivak, «Bonding in Difference - Interview withAlfred Arteaga», στο: The Spivak Reader, Routledge, Ν. Υόρκη, 1996, σ. 19.

2. Όπ.π., σ. 17.3. Όπ.π., σ. 19.4. Stefan Morton (επιμ.), Gayatri Chakravorty Spivak, Routledge, Ν. Υόρκη,

2003, σ. 79.5. Gayatri Chakravorty Spivak, In Other Worlds: Essays in Cultural Poli-

tics, Methuen, Ν. Υόρκη και Λονδίνο, 1987, σ. 82.6. Όπ.π., σ. 218.7. Όπ.π., σ. 200.

14


ΓΚΑΓΙΑΤΡΙ ΤΣΑΚΡΑΒΟΡΤΙ ΣΠΙΒΑΚ

Η αρπαγή της Ευρώπης από τον ταύρο των αγορών

Είμαι βαθιά ευγνώμων στο Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς για τηνπρόσκληση που μου έκανε να πραγματοποιήσω αυτή τη διάλεξη.Είμαι επίσης ευγνώμων στους συνεργάτες μου Γιόχαν Ρίπερτ,Πίτερ Βάνχον και Φοντ Τορσίζι, χωρίς την άμεση ανταπόκριση τωνοποίων στις τόσες ανάγκες μου δεν θα ήμουν σε θέση να στέκο-μαι εδώ μπροστά σας σήμερα.

Αρχικά, θα ήθελα να εκθέσω ορισμένα δεδομένα:Πρώτον, η δικαιοσύνη είναι απροϋπόθετη. Δεν καθορίζεται από

τις περιστάσεις. Είναι δίκαιη η ύπαρξη νόμου, αλλά ο νόμος καθ’εαυτόν δεν συνιστά δικαιοσύνη. Αντιλαμβανόμαστε τη δικαιοσύνημονάχα ως προϋπόθεση και αποτέλεσμα του νόμου. Αυτή η θεώ-ρηση, συνεπώς, δεν «ουσιοποιεί», «υποστασιοποιεί» ή «απολυτο-ποιεί» τη δικαιοσύνη καθεαυτή (η κριτική του Νίκου Πουλαντζάστη φουκοϊκή θεωρία της εξουσίας)1. To να θεωρούμε τη δικαιο-σύνη απροϋπόθετη σημαίνει πως η δικαιοσύνη καθίσταται διαθέ-σιμη σε εμάς, κατά βάση, εντός των σχέσεων εξουσίας που συ-γκροτούν το μεταβλητό πεδίο του νόμου. Ο νόμος εξαρτάται απότις συγκυρίες. Στην παρούσα συγκυρία υποχρέωσή μας είναι νααγωνιστούμε για ρυθμιστικούς νόμους. Αυτό είναι ταξική πάλη.Αυτό είναι ταξική συνείδηση. Και είναι παγκόσμια επειδή το κε-φάλαιο είναι παγκόσμιο. Οι νόμοι, από τη στιγμή που αλλάζουν,πρέπει να βρίσκονται υπό συνεχή επόπτευση προκειμένου να πα-ραμείνουν αποτελεσματικοί. Αυτό θα πρέπει να διακριθεί ρητά από

15


έναν «φιλελεύθερο απολυταρχικό νομικισμό» ή από μια «απλή συ-νταγματική αναθεώρηση»2. Ο βιομηχανικός καπιταλισμός καθοδη-γείται από τον χρηματιστικό3 καπιταλισμό, τον οποίο με τη σειράτου υποστηρίζει. Το δικονομικό ταυτίζεται με το οικονομικό. Σεέναν ψηφιακό κόσμο το πιο κρίσιμο κομμάτι του κεφαλαίου δενρευστοποιείται ποτέ. Αυτό που έχουμε ανάγκη είναι μια κινητο-ποίηση του φαντασιακού μέσω της εκπαίδευσης, με σκοπό τηνκαλλιέργεια της γνωσιοθεωρητικής μας αντίληψης, ώστε να αλλά-ξουμε τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε και ορίζουμετην πάλη ως αντικείμενο γνώσης, νοούμενης ως συνυφασμένης μετη δράση. O Πουλαντζάς στο τελευταίο και σημαντικότερο βιβλίοτου, το Κράτος, εξουσία, σοσιαλισμός, έκανε έκκληση για νέουςτρόπους κατανόησης του δημοκρατικού σοσιαλισμού, επισημαί-νοντάς μας ότι «ούτε η έννοια της οικονομίας ούτε εκείνη του κρά-τους έχουν ή μπορούν να έχουν την ίδια έκταση, το ίδιο πεδίο ήακόμα και την ίδια σημασία και κατεύθυνση στους διάφορους τρό-πους παραγωγής [της αξίας]»4. Η κυριότερη μορφή που παίρνει ηαξία στην παρούσα συγκυρία είναι αυτή των δεδομένων (data), πα-ρότι το χρήμα διατηρεί ακόμα τη δύναμή του. Εδώ έγκειται και ησυγκυριακή αντίφαση την οποία ο πολίτης με ταξικά, φυλετικά καιέμφυλα χαρακτηριστικά πρέπει να μάθει να συγκροτεί ως πεδίοπάλης. Κόμμα και πολίτης –που φέρει ταξικά, φυλετικά και έμφυλαχαρακτηριστικά– συνιστούν τη νέα συμμαχία την ίδια στιγμή πουαναφύεται η άστοχη άποψη πως «η παγκοσμιοποίηση και ο μετα-μοντερνισμός έχουν σχετικοποιήσει το κράτος». Παρακάτω θαεπιχειρήσω να δείξω ότι συμβαίνει το αντίθετο.

Το δεύτερο δεδομένο είναι ότι το κύριο εμπόδιο απέναντι σεαυτή τη συμμαχία έγκειται στο ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν απο-τελεί πράγματι ένωση, αλλά ένα σύνολο κρατών-χρεωστών και κρα-τών-πιστωτών. Αυτό καθιστά σαφές, ακόμα μια φορά, ότι η διατή-ρηση των εθνικών συνόρων καθίσταται αναγκαία προκειμένου ναμπορεί το κεφάλαιο να κινείται ψηφιακά και χωρίς συνοριακούς

16


περιορισμούς. Το γεγονός αυτό δεν περιορίζεται στην περίπτωσητης Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πρόκειται για μια επιτελεστική αντίφαση,η οποία μας διδάσκει ότι ο επονομαζόμενος μετα-εθνικισμός συ-νιστά αποτέλεσμα επιλογής και όχι μια γενική, δεδομένη κατά-σταση. Κατά συνέπεια, θα πρέπει να αντιληφθούμε το κράτοςπέραν του πλαισίου της παλιάς διαμάχης περί θεωρίας του κρά-τους εντός της οποίας τοποθετείται ο Πουλαντζάς. Στο σημείοαυτό, «η επικαιρότητα του Γκράμσι», όπως αναφέρει η εκδότριατου περιοδικού «Lettera internazionale» Μπιανκαμαρία Μπρούνο,είναι σημαντική. Σ’ ένα πρόσφατο μήνυμά της μου γράφει: «ΣτηνΙταλία ο Γκράμσι μελετάται από ιστορικούς και πολιτειολόγους,αλλά είναι σχεδόν ξεχασμένος στη δημόσια συζήτηση». Όπως μαςπροειδοποίησε το 1970 ο Πουλαντζάς, «αν δεν αποσαφηνίσουμετα σημεία αυτά, κινδυνεύουμε να πέσουμε ακριβώς στην “επίσημη”ερμηνεία του σύγχρονου ρεφορμισμού για τον Γκράμσι»5. Άλλοςτόπος, άλλη εποχή, εντούτοις η ανάλυση του Πουλαντζά είναι σεπολλά σημεία προγνωστική: «Αν κάθε κράτος (σ.σ. εδώ ο Πουλα-ντζάς παραθέτει τον Γκράμσι) έχει την τάση να δημιουργεί και ναδιατηρεί έναν ορισμένο τύπο πολιτισμού και έναν ορισμένο τύποπολίτη [...], να εξαλείφει ορισμένα έθιμα και στάσεις ζωής και ναδιαδίδει άλλες, τότε το δίκαιο είναι το εργαλείο που πετυχαίνειαυτόν το σκοπό, μαζί με το σχολείο και άλλους θεσμούς»6. Αυτόσυνδέεται άμεσα με την ανάπτυξη της γνωσιοθεωρητικής αντίλη-ψης, την κινητοποίηση του φαντασιακού μέσω της εκπαίδευσης,ώστε να αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίο κατασκευάζουμε τααναλυτικά εργαλεία για τη γνώση του εαυτού μας αλλά και της δρά-σης μας. «Δεν υπάρχει αμφιβολία», σχολιάζει ο Πουλαντζάς, «ότιο Γκράμσι διατύπωσε τη θεωρία των ιδεολογικών μηχανισμών ωςκρατικών μηχανισμών». Στο ίδιο κεφάλαιο ο Πουλαντζάς αφήνειχώρο για την ανάδυση της σύγχρονης ιδέας του «διαχειριστικούκράτους» της παγκοσμιοποίησης, στο οποίο θα αναφερθώ στη συ-νέχεια: «Ανάλογα με τους τρόπους παραγωγής και τα στάδιά τους,

17


ανάλογα με τις φάσεις και τις περιόδους ανάπτυξης ενός κοινωνι-κού σχηματισμού, το κράτος διατηρεί και μια “άμεση οικονομικήλειτουργία”»7.

Τρίτον, το κράτος έχει αποσυντεθεί από την ψηφιακά επικου-ρούμενη παγκοσμιοποίηση και την ίδια στιγμή έχει αναδιαρθρωθείοικονομικά ώστε να ευθυγραμμίζεται με το παγκόσμιο χρηματο-οικονομικό κεφάλαιο, με αποτέλεσμα οποιαδήποτε δυνατότητα γιασυνταγματική αποκατάσταση να είναι πλέον αποκλεισμένη εξαρχήςσε παγκόσμιο επίπεδο. Στο πλαίσιο αυτό, ο κρατικός προσανατο-λισμός όσον αφορά την οικονομική ανάπτυξη μπορεί να συμπερι-λάβει και τις δύο θέσεις της αντιπαράθεσης Μίλιμπαντ - Πουλα-ντζά, όπως σκιαγραφείται από τη Ρόντα Φ. Λεβάιν: «Ο Μίλιμπαντισχυρίστηκε πως οι κυβερνήσεις αντιλαμβάνονται το εθνικό συμ-φέρον ως άρρηκτα συνδεδεμένο με την τύχη των καπιταλιστικώνεπιχειρήσεων», ενώ «ο Πουλαντζάς συνέλαβε το κράτος περισ-σότερο ως τη σχέση μεταξύ των τάξεων και των ταξικών δυνάμεωνπαρά ως ένα θεσμό της εξουσίας»8. Οι κρατικές πολιτικές διατη-ρούν την ταξική κυριαρχία, που είναι υποκείμενη στο χρηματιστικόκεφάλαιο, μέσω μιας διαδικασίας στοιχείωσης του διεθνούς εμπο-ρίου σε παράγωγα (derivatives) και συμβόλαια μελλοντικής εκπλή-ρωσης (futures)9. Η διεθνής κοινωνία των πολιτών, εκτεινόμενη απότον Τζορτζ Σόρος έως το Παγκόσμιο Κοινωνικό Φόρουμ, μπορείνα συμβάλει μονάχα απ’ έξω, παρακάμπτοντας το κράτος μέσωτων αμφιλεγόμενων σχέσεών της με τον εταιρικό καπιταλισμό. Σεγενικές γραμμές, οι ομάδες πίεσης για τα ανθρώπινα δικαιώματα,βασιζόμενες στην αποτυχία τόσο του κράτους όσο και της επα-νάστασης, εστιάζουν τώρα όλο και περισσότερο στην επιβολή, κα-τονομάζοντας και ντροπιάζοντας το κράτος προς όφελος μεμο-νωμένων ομάδων με ιδιαίτερα συμφέροντα, γεγονός που απηχείτην ανάλυση του Καντ για έναν απλώς και μόνο Όρθο Λόγο ωςηθικά οκνηρό και συνυφασμένο αποκλειστικά με την ικανότητα γιαυπολογισμό.10 Στην πραγματικότητα το κράτος παραμένει το μο-

18


ναδικό όπλο στα χέρια του πολίτη με έμφυλα, φυλετικά και ταξικάχαρακτηριστικά, στη μάχη του εναντίον των λεηλασιών της παγκο-σμιοποίησης. Το ζητούμενο είναι να ελέγξουμε το ασυγκράτητοεκείνο στοιχείο των χρηματιστών του κράτους, που όχι μόνο υφί-στανται, αλλά και συμμετέχουν στις λεηλασίες, να υποστηρίξουμετο συνταγματικό κράτος αντί να περιμένουμε να τα βγάλει πέραμόνο του, ενώ ταυτόχρονα εργαζόμαστε επίμονα με σκοπό να κα-τευθύνουμε τις δομές του ώστε να αποτελέσουν βάλσαμο και όχιδηλητήριο για τον πολίτη. Τέλος, θα πρέπει να θέσουμε τον αντα-γωνιστικό εθνικισμό στο περιθώριο.

Το τέταρτο δεδομένο αφορά την ιδεολογική κριτική: θα πρέ-πει να αξιώσουμε συναυτουργία και όχι μονάχα αντίδραση, πάληκαι διάγνωση. Κάθε προσπάθεια, επιζήμια ή ενισχυτική, οικονομικήή επαναστατική, εκπηγάζει από τη διαφορά που υπάρχει μεταξύτης ανθρώπινης ανάγκης και της ικανότητας για δημιουργία. Αυτόείναι το φαινομενικά παράδοξο σημείο της επιχειρηματολογίαςμου, αλλά σας ζητώ να το ακολουθήσετε. Προκειμένου να παλέ-ψουμε σ’ αυτήν τη γνωσιοθεωρητική μάχη –με ποιον τρόπο συ-γκροτούμε τους εαυτούς μας ως αντικείμενα αυτο-αναπαράστα-σης, υποκείμενα δράσης μιας ευρύτερης συμμαχίας της αριστε-ράς– το μόνο πράγμα που πρέπει να θυμόμαστε είναι πως ο «ταύ-ρος των αγορών»11 καθορίζεται σταθερά μέσω της εξάρτησής τουαπό το καταναλωτικό αίσθημα (την επενδυτική εμπιστοσύνη – μιαγνωσιοθεωρητική αδυναμία). Το γεγονός αυτό επηρεάζει εξίσουκαι τον/τη μετανάστη/τρια χωρίς χαρτιά, ο/η οποίος/α δεν κατέχεικάποια θέση στο παιχνίδι της αγοράς, ωστόσο καταφθάνει στονκαπιταλισμό ελπίζοντας για δικαιοσύνη.

Εν συντομία, αυτό το επιχείρημα αποτελεί μια επανιδιοποίησητης παρατήρησης του Πουλαντζά που αναπτύσσει στο «Journal ofthe Hellenic Diaspora» το 1979: «Παρόλο που έχουμε απαλλαγείαπό τα παραδοσιακά δόγματα σχετικά με την “επίσημη” φύση τωνδημοκρατικών ελευθερίων, δεν έχουμε ακόμα διαμορφώσει μια

19


πραγματική θεωρία της δικαιοσύνης. Συνεπώς, είμαστε ανίκανοι ναδιατυπώσουμε μια θετική εννοιολόγηση των ανθρωπίνων δικαιω-μάτων και ελευθεριών που να είναι σαφώς διακριτή από το νεοφι-λελευθερισμό»12. Το να αναζητούμε μια «πραγματική» θεωρία τηςδικαιοσύνης ισοδυναμεί με το να ερχόμαστε σε συμφωνία με τουςφιλελεύθερους: το τίμημα της θεωρίας ως διάγνωσης και της πολι-τικής ως πρόγνωσης που ακόμα κι ένα ελεύθερο πνεύμα όπως οΠουλαντζάς ήταν υποχρεωμένο να πληρώσει στη γαλλική ακαδη-μαϊκή αριστερά. Τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν μπορούν να δια-χωριστούν από το νεοφιλελευθερισμό.

Ξεκίνησα παράθετοντάς σας το παραπάνω επιχείρημα διότι έχωέρθει εδώ για να διδαχτώ από σας. Κατά τη διάρκεια της παραμο-νής μου στις αρχές του Δεκέμβρη στα αγροτικά σχολεία με ταοποία σχετίζομαι –και καθότι είναι πολύ δύσκολο για τα μικρά παι-διά των αναλφάβητων ακτημόνων να κατανοήσουν τη σοβαρότητατων λοιμώξεων ώστε να μη μαζεύονται γύρω από την αγαπημένητους δασκάλα, δηλαδή την υποφαινόμενη– αρρώστησα. Ένας απότους υπευθύνους του σχολείου με κάλεσε από το χωριό, στο πα-νταχού παρόν κινητό τηλέφωνο, για να μου πει πως το γεγονός ότιχρειάστηκε να εγκαταλείψω νωρίτερα τα μαθήματά μου εξαιτίαςτης βαριάς μου γρίπης υπήρξε ένα καλό μάθημα γι’ αυτά τα παιδιά,τα οποία προφανώς επιθυμούν να επισκέπτομαι την περιοχή ξανάκαι ξανά. Επρόκειτο για ένα εξ αποστάσεως μάθημα εναντίον τουφαρμακευτικού ντάμπινγκ, απόρροια μιας προσωπικής κατάκτη-σης, του ειλικρινούς τους ενδιαφέροντος για τον Άλλο, για την ηλι-κιωμένη πλούσια δασκάλα τους εν προκειμένω, παρά αποτέλεσμαεξυπηρέτησης ιδιαίτερων συμφερόντων υποκινούμενων από ψη-φοθήρες ή ΜΚΟ.

Μερικοί/ές από σας εδώ γνωρίζετε ότι στην πατρίδα μου, τηΔυτική Βεγγάλη, η κυβέρνηση του Αριστερού Μετώπου ηττήθηκεύστερα από 34 χρόνια διακυβέρνησης. Γυναίκες της παλιάς φεου-δαρχικής τάξης που αποτελούν πλέον τμήμα της αριστερής ή

20


υπερ-αριστερής κοινωνίας των πολιτών ανέτρεψαν με σφοδρότητατην κυβέρνηση του Αριστερού Μετώπου13 δίχως να λάβουν υπόψηπως τα σφάλματά της είχαν να κάνουν με τον κοινωνικό σχηματι-σμό και όχι με τη φύση της αριστεράς. Εγκατέστησαν, λοιπόν, στηνεξουσία μια απολυταρχική ηγέτιδα, η οποία θεμελιώνει δεσμούςμε τη μικροαστική τάξη, το προλεταριάτο των πόλεων, ακόμα καιτο υποπρολεταριάτο, ενώ ταυτόχρονα καταπνίγει σκληρά καιαστόχαστα την ακαδημαϊκή ελευθερία. Ωστόσο επανέρχομαι καιπαραμένω επικεντρωμένη στην αναγκαιότητα μακροπρόθεσμης εκ-παίδευσης δασκάλων και μαθητών, που ανήκουν στο μεγαλύτεροτμήμα του εκλογικού σώματος, η οποία θα επιφέρει αναδιάταξητων επιθυμιών και θα αναδείξει νέους τρόπους σκέψης. Η αντί-ληψη αυτή προφανώς σχετίζεται με αυτό που προσέλκυσε το εν-διαφέρον του Πουλαντζά στον Γκράμσι. Θα το αντιληφθείτε νααντικατοπτρίζεται σε οτιδήποτε αναφέρω σήμερα. Αυτό ήταν καιτο νόημα της παραβολής που σας ανέφερα με τους μαθητές μου.Ας επαναλάβω το ηθικό δίδαγμα: Επρόκειτο για ένα εξ αποστά-σεως μάθημα στη στοιχειώδη υγειονομική περίθαλψη και εναντίοντου φαρμακευτικού ντάμπινγκ. Ήταν η απόρροια μιας προσωπι-κής κατάκτησης, του ειλικρινούς τους ενδιαφέροντος για τον Άλλο,για την ηλικιωμένη πλούσια δασκάλα τους εν προκειμένω, παράαποτέλεσμα εξυπηρέτησης ιδιαίτερων συμφερόντων υποκινούμε-νων από ψηφοθήρες ή ΜΚΟ.

Προσπάθησα, με άλλα λόγια, να μοιραστώ μαζί σας το μονα-δικό πράγμα που μπορώ να μοιραστώ ελλείψει της ικανότητας ήτης τόλμης να προτείνω ή να προβλέψω πολιτικές λύσεις με τηστενή έννοια, αλλά παραμένοντας πιστή σε μακροπρόθεσμες δρά-σεις που δεν παρέχουν εγγυήσεις, χωρίς τις οποίες όμως τίποταδεν μπορεί να επιβιώσει. Παρατηρήσατε ότι δεν λέω «τίποτα δενδιαρκεί», καθότι αυτό συνιστά ένα ολότελα διαφορετικό πεδίο επι-χειρηματολογίας. Η ιστορία προχωρά, με τη δική της αμείωτη τα-χύτητα, και μάλιστα όχι ως πηγή διδαγμάτων αλλά ως κείμενο προς

21


ανάγνωση, όπου η ανάγνωση συνιστά την πιο στιβαρή ονομασία τηςδράσης. Εάν, κάνοντας λόγο γι’ αυτή τη μακροπρόθεσμη εργασία σεμια κρίσιμη εποχή, δίνω την εντύπωση πως απομακρύνομαι από τιςφλέγουσες ανάγκες του «εδώ και τώρα», εάν φαντάζω παράδοξη,εάν ορισμένες φορές γίνομαι ακατανόητη, καθοδηγήστε με και αμ-φισβητήστε με ούτως ώστε να προχωρήσω μαζί σας, εφόσον, όπωςανέφερα και στην αρχή, μπορώ να μάθω από εσάς.

Έδωσα τον τίτλο «Η αρπαγή της Ευρώπης από τον ταύρο τωναγορών» στη διάλεξή μου καθότι πιστεύω πως η σημερινή συγκυ-ρία έχει καθοριστεί υπέρ το δέον από δυνάμεις που δεν λαμβά-νονται υπόψη όταν διαγιγνώσκεται η κρίση και σχεδιάζεται η αντι-μετώπισή της. Έχοντας αυτή την πεποίθηση, προσπάθησα να δια-βάσω τον Πουλαντζά ως φεμινίστρια εκπαιδευμένη στις ανθρωπι-στικές επιστήμες, που έχει πραγματοποιήσει επιτόπια έρευνα σ’όλο τον κόσμο, και για την οποία η θεωρία δεν περιορίζεται στοπεδίο της Ευρώπης. Προσπάθησα να εισέλθω στο πνεύμα της επι-χειρηματολογίας του Πουλαντζά και να το διανοίξω προς έναν πιοπεριεκτικό τρόπο κατανόησης του κόσμου –στο πλαίσιο τουοποίου ακόμη αναδύονται και μεταλλαγμένα «κράτη-εξαιρέσεις»–με απώτερο σκοπό να καταστεί δυνατό ο σημαντικός διανοητής ναμας διαφωτίσει και πάλι.

Η «αρπαγή της Ευρώπης από τον ταύρο των αγορών» αναφέ-ρεται σε μια ιστορία θεϊκής βιαιότητας, όπου το καθολικό κατε-βαίνει στη γη και κάνοντας χρήση νομιμοποιημένης βίας δημιουρ-γεί την ιστορία και τη γεωγραφία. Θα ήθελα να ζητήσω από τοκοινό να σκεφτεί τη θεϊκή βία όχι ως ένα ιδιαίτερης υφής μυθικόλογοτεχνικό σχήμα, ούτε ως ένα αλληγορικό μοτίβο, αλλά ως μιαέννοια-μεταφορά που περιγράφει την ιδρυτική βία του κοινωνικούσώματος, εντός του οποίου η πράξη της σεξουαλικής βίας, η οποίααναγνωρίζεται ακόμη ως δικαίωμα κατάκτησης παρόλο που το νε-ωτερικό δίκαιο την απαγορεύει, εσωκλείεται και φωλιάζει, καθώς τομέρος είναι μεγαλύτερο από το όλον.

22


Τις τελευταίες δεκαετίες αναφέρομαι στην αποικιοκρατία ως«βιασμό», και σε μας τους ίδιους και τις ίδιες –τα αποικιακά υπο-κείμενα και τους/τις απογόνους τους– ως τα απότοκά του. Πρό-κειται όμως για μια θεώρηση περιορισμένης εμβέλειας. Παρ’ όλααυτά, μέσα σ’ ένα αποικιακό πλαίσιο θα μπορούσαμε να σημειώ-σουμε πως «ο σπουδαίος έμπορος της εταιρείας των ΑνατολικώνΙνδιών, Ζακ Σπεξ, προς το τέλος της ζωής του διατηρούσε στην κα-τοχή του τον πίνακα του Ρέμπραντ “Η αρπαγή της Ευρώπης”». OΓκάρι Σβαρτς ισχυρίζεται πως η θεματική του πίνακα συνιστά «μιαένδοξη αλληγορία των εμπορικών “ενδιαφερόντων” του Σπεξ, οοποίος μετέφερε διά θαλάσσης ασιατικά αγαθά, “φορτώνονταςτους θησαυρούς της Ασίας σε πλοία με προορισμό την Ευρώπη”,τα οποία πιθανώς είχαν ναυλωθεί από τον ίδιο τον Σπεξ ενόσω βρι-σκόταν ακόμα στην ασιατική αποικία της Μπατάβιας, όπου επέ-βλεπε την αποστολή εξωτικών αγαθών και διαχειριζόταν τα κέρδησαν ένας μοντέρνος μεγαλέμπορος από τη Φοινίκη»14.

Τη δεκαετία του ’80 μια τέτοιου είδους πληροφορία θα μας είχεοδηγήσει σ’ ένα μετααποικιακό επιχείρημα, σήμερα όμως σας καλώνα φανταστείτε πως το μοντέλο της θεϊκής βιαιότητας ως δημιουρ-γικής αποπλάνησης αποτελεί κρίκο μιας ακολουθίας μεταθέσεωνπου περιλαμβάνει και τη σαγήνη του κεφαλαίου. Η Ευρώπη και οταύρος, ένας προφορικά καταγεγραμμένος μύθος, συνιστά τονκρίκο μιας αλυσίδας μεταθέσεων που μας οδηγεί σήμερα στην Ευ-ρώπη και στον ταύρο των αγορών. Είτε η Ελλάδα αποκαταστήσειτη θέση της ως ισότιμο μέλος εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης είτεόχι, η ιδέα της Ευρώπης με τον τρόπο που νοηματοδοτήθηκε στηνΕλλάδα δεν θα πάψει να υφίσταται. Κατ’ αντιστοιχία, καθώς οι κρί-σεις ξεπερνιούνται, η σαγήνη του «ταύρου των αγορών», διαμέσουτης οποίας ορίζεται το επενδυτικό αίσθημα, δεν θα εξαφανιστεί.

Ως μελετήτρια πολιτισμικών πολιτικών ταξιδεύω συχνά. Πα-ρευρέθηκα πρόσφατα σε ένα συνέδριο για την παγκόσμια ανά-πτυξη, η κυκλικότητα της οποίας συνιστά ένα παράδειγμα μη ανα-

23


γνωρισμένης βιαιότητας, που εμφανίζεται ως δημιουργική απο-πλάνηση στον αγροτικό τομέα της Αφρικής. Μέλη της αφρικανι-κής ακαδημαϊκής κοινότητας, που αναπαράγουν την κυρίαρχη αντί-ληψη για την επιστημονική γνώση και τη σύνδεσή της με την έννοιατης ανάπτυξης, παραδόθηκαν στη σαγήνη (του «ταύρου των αγο-ρών») προκειμένου τα πανεπιστήμιά τους να γίνουν εξίσου αντα-γωνιστικά με εκείνα του Βορρά. Η Αφρική, λοιπόν, στην αρένα του«ταύρου των αγορών».

Θα ήθελα να θέσω την τρέχουσα κρίση εντός ενός ευρύτερουπλαισίου: πρόκειται για μετααποικιακό παγκόσμιο συγχρονισμό,και όχι απλώς για μια ιδιαίτερα δυσχερή κατάσταση της χώρας σας.Η ακολουθία αυτή δεν είναι μόνο μετααποικιακή, ούτε και περιο-ρίζεται στην παρούσα αναφορά της στον ομηρικό ύμνο στονΑπόλλωνα, που καθιστά το όνομα της ηπείρου (της Ευρώπης)απλώς ένα σταυροδρόμι στην άκρη της Ευρασίας, το οποίο έχειμετωνυμικά δανειστεί η σημερινή, άστοχα αποκαλούμενη, Ευρω-παϊκή Ένωση. Το ταξίδι από την Ανατολή εξακολουθεί να ενυπάρ-χει στο όνομα Abendland, Δύση ή αλλιώς εκεί όπου δύει ο ήλιος,το οποίο πιθανόν να προέρχεται είτε από το ακκαδικό «erebu»που σημαίνει «δύω» (αναφορικά με τον ήλιο), είτε από το όνοματης γνωστής πριγκίπισσας από τη Φοινίκη με τα ωραία μάτια, είτεαπό το φοινικικό «ereb» που σημαίνει απόγευμα. Η Ευρώπη ονει-ρεύτηκε πως ήταν το αντικείμενο διεκδίκησης τόσο της μητέραςτης, της Ασίας, όσο και ενός άγνωστου «άλλου τόπου». Τελικά οθεός Δίας με τη μορφή ταύρου την κατακτά με τις ερωτοτροπίεςτου, την παρασέρνει μακριά, σε άλλη ακτή, και αποκτά μαζί τηςπαιδιά.

Η τεκνοποίηση με σκοπό την ονοματοδοσία της μητρόποληςαποτελεί την πρωταρχική πράξη νομιμοποίησης. Θα μπορούσαμενα κάνουμε λόγο για νομιμοποίηση της μητρόπολης διά της αντι-στροφής, όταν αυτή η κίνηση εκπολιτισμού συνδέεται –εξ ού καιη συναυτουργία– με τη μετανάστευση, καθώς οι μετανάστες/τριες

24


χωρίς χαρτιά συνιστούν τη σύγχρονη υπεξούσια τάξη (subaltern).Στο Κόσσοβο δεν άκουσα ποτέ να γίνεται λόγος για τους Ρομά.Στην Ελλάδα δεν μαθαίνουμε για τους/τις μετανάστες/τριες χωρίςχαρτιά. Η εμφυλοποίηση λειτουργεί τόσο από τα πάνω όσο καιαπό τα κάτω και είναι εξίσου σκληρή στο πεδίο της μετανάστευ-σης.

Καθώς εισέρχεται κανείς στο πνεύμα ενός κειμένου, συναντάσημεία με τα οποία αναπτύσσει μια σχέση εξοικείωσης σε τέτοιοβαθμό ώστε να τα χρησιμοποιεί ως εργαλεία αντιστροφής του επι-χειρήματος. Ένα τέτοιο σημείο, θα λέγαμε, είναι και η ιδεολογία. Ηέμφαση του Πουλαντζά στην ταξική ιδεολογία έχει άμεση σχέση,όπως είδαμε, με το θαυμασμό του για τον Γκράμσι, ο οποίος,ενόσω βρισκόταν έγκλειστος στη φυλακή, επεξεργάστηκε και δια-τύπωσε το πρόγραμμα του μαρξισμού ως ένα γνωσιοθεωρητικόπρόγραμμα. Η ιδεολογική κριτική δεν έχει απολύτως καμία αξίαεάν δεν συμβαδίζει με την κινητοποίηση του φαντασιακού μέσωτης εκπαίδευσης με στόχο την ανάπτυξη γνωσιοθεωρητικών ερ-γαλείων. Ο Πουλαντζάς φαίνεται πως είναι γνώστης του δεδομένουαυτού όταν γράφει:

Η νέα μικροαστική τάξη με τη θέση της στις ιδεολογικέςσχέσεις και απέναντι στην εργατική τάξη, υπάγεται στηδιανοητική εργασία. Η θέση αυτή επικυρώνει το διαχωρι-σμό διανοητικής/χειρωνακτικής εργασίας που υφίσταται ηεργατική τάξη από την άλλη μεριά του φράγματος και απο-τελεί μέρος –κάτω από πολλές μορφές– του μονοπωλίουκαι του μυστικού της γνώσης από τα οποία η εργατική τάξηέχει αποκλειστεί15.

Ο Πουλαντζάς μιλά από τη σκοπιά της εργατικής τάξης. Αυτό πουη πολύχρονη εμπειρία μου στην εκπαίδευση δασκάλων στις τάξειςτων αναλφάβητων ακτημόνων της αγροτικής Ινδίας με δίδαξε είναιπως το απαρτχάιντ που υφίσταται η εργατική τάξη όσον αφορά τοδικαίωμά της στην πνευματική εργασία αναπτύσσεται έξω από τησημερινή λογική του κεφαλαίου. Ο Πουλαντζάς εγκαθιδρύει μια

25


σαφή σύνδεση ανάμεσα στην ιδεολογία και την έλλειψη πρόσβα-σης στην πνευματική εργασία. Στην τελευταία του συνέντευξη κα-τέστησε σαφές πως δεν συντασσόταν πλέον με την ιδέα της «πρω-τοπορίας». Αναφέρει μάλιστα το βιβλίο του Λένιν Τι να κάνουμε;ως ένα κείμενο στο οποίο έχει πάψει πλέον να πιστεύει16. Από τηστιγμή που διατυπώθηκε σαφώς η ανάγκη επανεξέτασης της ιδέαςτης πρωτοπορίας, η ταξική συνείδηση επαναπροσδιορίζεται στηβάση ενός εμπρόθετου υποκειμένου, το οποίο ενεργώντας με κί-νητρο την υπεράσπιση των ιδιαίτερων συμφερόντων του διεκδικείσθεναρά την πρόσβασή του στην πνευματική εργασία. Με απώ-τερο σκοπό την αποσάθρωση των υπαρχουσών σχέσεων ταξικήςκυριαρχίας και υποταγής (όπως αυτές αποτυπώνονται στο σύστηματων καστών), το υποκείμενο προβαίνει στη χρήση της πνευματικήςεργασίας ως εργαλείου μέσω του οποίου θα επιδιώξει να διαμορ-φωθούν νέες θεωρητικοπρακτικές νόρμες. Αυτή είναι και η στε-ρεοτυπική απεικόνιση του εαυτού μου τις τελευταίες δεκαετίες,αλλά, ελλείψει χρόνου, δεν θα επεκταθώ περισσότερο σ’ αυτό. Επι-τρέψτε μου να τονίσω απλά πως εδώ έγκειται και η προτίμηση τουΠουλαντζά για τον Γκράμσι έναντι του Λένιν. Όλα τα έργα πουέχουν γραφτεί μετά το Φασισμός και δικτατορία δεν επιδιώκουννα αναγάγουν τα γεγονότα σε παραδείγματα της θεωρίας, αλλά,αντίθετα, αποσκοπούν στη διατύπωση θεωρητικών συλλογισμών.

Θα λέγαμε λοιπόν πως είναι δυνατόν να εντάξουμε την έννοια-μεταφορά της θεϊκής βιαιότητας, η οποία γίνεται αντιληπτή ως δη-μιουργική αποπλάνηση, στο πλαίσιο της ιδεολογίας, με τον ίδιοτρόπο που ο Αλτουσέρ, αξιοποιώντας την αμφισημία ορισμένωνψυχαναλυτικών αναλύσεων γύρω από το ζήτημα του βιασμού, επε-ξεργάστηκε και πρότεινε μια νέα ανάγνωση της ιδεολογίας. Η ιδε-ολογία είναι αναπόσπαστη από τη βιωμένη πραγματικότητα και μαςβοηθά να ζούμε, γεγονός που θα αποτελέσει το πεδίο μέσα στοοποίο θα κινηθεί η κριτική μας. «Η ιδεολογία αντιπροσωπεύει τηφαντασιακή σχέση των ατόμων με τις πραγματικές συνθήκες της

26


ύπαρξής τους»17 σημειώνει ο Αλτουσέρ. Δεν θα επεκταθώ περαι-τέρω στην πλούσια συζήτηση του τελευταίου αιώνα γύρω από τηνέννοια της ιδεολογίας. Ωστόσο δεν θα πρέπει να μας διαφεύγειότι η τροχιά της ιδεολογίας έγκειται στο ότι συνιστά μια νόρμα, ηοποία, όπως και η αξία, είναι αφηρημένη αλλά ταυτόχρονα περιε-κτική. Ενώ η αφηρημένη φύση της αξίας συνιστά και τη χρησιμό-τητά της –καθώς αποτελεί το μέτρο– η ιδεολογία παραμένει κρυμ-μένη μέσα στην πυκνή περιεκτικότητά της. Στη συνέχεια θα εξε-τάσω τους τρόπους με τους οποίους θα μπορούσαμε να τοποθε-τηθούμε κριτικά απέναντί της.

Ας αποκαταστήσουμε τη στιγμή της αυτοκριτικής ως την κα-θοριστική εκδήλωση του πράττειν. Ας αντιληφθούμε πως δεν μπο-ρούμε να ξεφύγουμε από την υποκειμενικοποιητική διάσταση τηςνόρμας, καθώς ως φορείς δράσης την αναπαράγουμε και την ξα-ναγράφουμε με πολλαπλούς τρόπους, είτε ως καθήκον είτε ωςσυμβάν. (Για το λόγο αυτό είναι δυσάρεστο το γεγονός ότι αρ-θρώνονται ακόμη αναγνώσεις, οι οποίες σπεύδουν να αναγάγουνοτιδήποτε αποκαλούμε μεταμοντέρνο στο πλαίσιο μιας επιστρο-φής του ανορθολογικού. Το να αναγνωρίζουμε τον εύθραυστο χα-ρακτήρα του ορθού λόγου –ο οποίος εδράζεται στο σημείο τομήςανάμεσα στην εμπρόθετη δράση του υποκειμένου και στον κοι-νωνικό του επικαθορισμό από τα δίκτυα σχέσεων εξουσίας– και,κατά συνέπεια, το να επιδιώκουμε την προστασία αυτής της εύ-θραυστης συνάρθρωσης δεν συνιστά σε καμία περίπτωση επι-στροφή στο ανορθολογικό.) Η πρακτική λοιπόν –κι εδώ βρίσκεταιη καρδιά του επιχειρήματός μου– συνίσταται σε μια αναγνώρισητης αναπαραγωγικής ετεροκανονικότητας ως της ευρύτερης, μη-τρικής νόρμας που περικλείει την Ευρώπη, ένα σχήμα μη αποδο-μήσιμο, με το οποίο όμως δεν θα πρέπει να πάψουμε να ερχόμα-στε σε αντιπαράθεση. Στην παρούσα συγκυρία η αντιπαράθεσηαποκρυσταλλώνεται στο δίλημμα περί αποκατάστασης ή απόρρι-ψης της ευρωζώνης, αυτής που εναλλακτικά θα αποκαλούσαμε «η

27


ζώνη της Ευρώπης». Το ερώτημα λοιπόν παραμένει: Θα ανοίξει «ηζώνη της Ευρώπης» για να υποδεχτεί τον «ταύρο»; Τούτο δεν συ-νιστά σε καμία περίπτωση απλή μεταφορά, εφόσον η ετεροκανο-νικότητα, προτού αποτελέσει αντώνυμο της ομοκανονικότητας, συ-νιστούσε το αντώνυμο της αυτο-κανονικότητας. (Θα επανέλθουμεαρκετές φορές στο σημείο αυτό. H ιδεολογία στοιχειοθετείταιμέσα από μια διαδικασία αέναης επαναληψιμότητας του αυτο-κα-νονιστικού18, στο πλαίσιο της οποίας παγιώνεται ως Ιδέα, και ως εκτούτου θα πρέπει να αναπτύξουμε τη φαντασία μας ώστε να μηνπροσεγγίζουμε την ετεροκανονικότητα αποκλειστικά σε συνάρ-τηση με τη σεξουαλική αναπαραγωγή, αλλά ως μια ενδογενή δια-φορά.) Η είσοδος του ταύρου καθορίζεται από τη διαφορά με-ταξύ ανθρώπινης ανάγκης και ικανότητας για δημιουργία και δενέγκειται μονάχα στο αναπαραγωγικό ζευγάρωμα. Είμαι βέβαιη ότιαυτή η διατύπωση φαντάζει τόσο παράδοξη σε βαθμό που να κα-θίσταται ακατανόητη. Θα επιχειρήσω, λοιπόν, να την επεξηγήσωστη συνέχεια της ομιλίας μου και ελπίζω στο τέλος να τοποθετη-θείτε κριτικά απέναντι στις θέσεις μου.

Επιτρέψτε μου να επιμείνω στον ισχυρισμό μου ότι η οικογέ-νεια δεν αποτελεί τίποτα περισσότερο (και τίποτα λιγότερο) απόμια καίρια στιγμή στο πλαίσιο αυτής της ευρύτερης απροϋπόθε-της νόρμας.

Ο Πουλαντζάς αντιλαμβάνεται την οικογένεια ως ένα από ταιδεολογικά μορφώματα που αρθρώνονται σε συνάρτηση με τονκαπιταλισμό, αλλά εμφανίζεται με αντικαπιταλιστική μορφή στοπλαίσιο των μηχανισμών του φασιστικού κράτους19. Παραθέτει τονΒίλχελμ Ράιχ με τον αναμενόμενο τρόπο, αποδίδοντάς του δηλαδήότι εντοπίζει την πηγή της γενετήσιας επιθυμίας στο πεδίο της ιδε-ολογίας20.Υπό το πρίσμα της εγελιανής φιλοσοφίας, ο Πουλαντζάςεπισημαίνει τον οπισθοδρομικό χαρακτήρα του φασισμού, εφό-σον, όπως ισχυρίζεται, δεν επιτυγχάνει τη διαλεκτική21 μετάβασηαπό την οικογένεια στο κράτος. Ο Ένγκελς διερευνά αυτή τη με-

28


τάβαση ιστορικά. Η οικογένεια, κατά τη γνώμη μου, δεν αποτελεί απλώς ένα από

τα πολλά στοιχεία που συνθέτουν τον φασιστικό ιδεολογικό μη-χανισμό. Αντίθετα, συνιστά τον κεντρικό ιδεολογικό μηχανισμό,καθώς εκτείνεται πέρα από το πεδίο του φασισμού και υπεισέρ-χεται στα διάφορα ερωτήματα που εγείρει η σημερινή παγκόσμιακρίση. Θα μπορούσαμε να εκλάβουμε την οικογένεια, η οποία συ-νάδει εννοιολογικά με το νοικοκυριό - grhstha22 ως αφετηριακό ση-μείο της παρούσας κρίσης που πλήττει την παγκόσμια οικονομία.Η συνειδητοποίηση της αισθηματικής αξίας που φέρει η νομιμο-ποιητική ικανότητα της οικογένειας προϋποθέτει την επαναδια-πραγμάτευση της έννοιας της αναπαραγωγικής ετεροκανονικότη-τας και την επέκτασή της πέρα και έξω από την τωρινή εννοιολό-γησή της ως αντωνύμου της ομοκανονικότητας – όπως ακριβώςμελετάται στις queer θεωρίες. Προσωπικά προτείνω την εννόησητης ετεροκανονικότητας ως το μη αναγνωρισμένο αντώνυμο τηςαυτο-κανονικότητας, η οποία συνιστά την κυρίαρχη αυτο-αναπα-ράσταση της ιδεολογίας ως Ιδέας.

Δεδομένου ότι η εννοιολογική εμβέλεια του όρου «αναπαρα-γωγή» εκτείνεται σε πολλαπλά πεδία, θα ήταν αντιπαραγωγικό νατην περιχαρακώσουμε στα στενά όρια που θέτει η σεξουαλική ανα-παραγωγή ως αναλυτική κατηγορία, εφόσον αποτελεί ένα σημα-ντικό διαπραγματευτικό εργαλείο που εκτείνεται και στα δύο άκρατου ιδεολογικού πλέγματος. Η έννοια της αναπαραγωγικής ετερο-κανονικότητας ανοίγει ένα δρόμο προς τη διαπραγμάτευση τηςιδεολογίας ως ιδέας, η οποία εγγράφεται στα παρακάτω δίπολα:πολιτισμός έναντι φύσης, ανθρώπινο κεφάλαιο έναντι καπιταλισμούκαι εκμετάλλευση ως συσσώρευση έναντι της εκμετάλλευσης ωςανάπτυξης. Στο πλαίσιο της διαπραγμάτευσης της ιδεολογίας ωςιδέας, θα πρέπει να εντάξουμε και το ρόλο που διαδραματίζει η οι-κογένεια στο να αποκρύπτει από το οπτικό μας πεδίο την πραγ-ματικότητα της πάλης των τάξεων, καθώς και την κήρυξη της έναρ-

29


ξης μιας νέας γεωλογικής περιόδου, της περιόδου της ανθρωπό-καινου. Η σαγήνη του κεφαλαίου απορρέει από το γεγονός ότι ανα-δύεται μέσα από την κανονιστικότητα της διαφοράς και της ετε-ρότητας που μας χαρακτηρίζει, και που αποκρυσταλλώνεται στοπλεόνασμα των δημιουργημάτων του ανθρώπου έναντι των πραγ-ματικών αναγκών του. Δεν υποστηρίζω ότι η σαγήνη του κεφαλαίουσυνιστά ηθική αποτυχία, εφόσον συμπλέκεται με τη σαγήνη τηςτέχνης, η οποία αποδεικνύεται εξίσου ευάλωτη στα επενδυτικά κυ-κλώματα, καθώς και με τη σαγήνη της σεξουαλικής αναπαραγωγής.Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά το στοιχείο της σαγήνης που ενέ-χει κατεξοχήν η σεξουαλική αναπαραγωγή, θα λέγαμε ότι στο πλαί-σιο ενός κόσμου κανονικότητας και κανονιστικότητας, τα παιδιάως φορείς αθανασίας δεν γίνονται αντιληπτά ως ηθική αποτυχία.Επομένως ούτε η πλήρης ενημέρωση ούτε η ηθική κατακραυγή θαεπιφέρουν την επίτευξη πολιτικής λύσης. «Η Ευρώπη στην αρένατου ταύρου» συνιστά το αφήγημα της γεωγραφίας ως ιστορίας, καιταυτόχρονα ένα πεδίο συναυτουργίας που αποποιούμαστε ενώ εί-μαστε όλοι και όλες μέρος της.

Η οικογένεια (η οποία εμπεριέχει τον ιδιόμορφο ομοερωτι-σμό της ομοκοινωνικής ανδρικής αδελφότητας που συγκροτείταιμεταξύ της γνώσης καθεαυτή και της θεϊκής γνώσης) συνιστά το εν-νοιολογικό πεδίο της ιδρυτικής βίας: ο αρσενικός θεός ως ταύροςκαι η Διοτίμα ως διανοούμενη23 οδηγούν το κορίτσι που είναι ταυ-τόχρονα ευχαριστημένο και τρομαγμένο, την Ευρώπη, σε έναχώρο πατριαρχικής γενεαλογίας προκειμένου να ενταχθεί στηνετεροκανονική γραμμή καταγωγής. Από τον Κομφούκιο στον Σω-κράτη ή, πιο συγκεκριμένα, όπως ο ιστορικός τέχνης Πάτρικ Χανταναφέρει ως γεγονός, «σε δομικό επίπεδο ο μύθος θα μπορούσενα παραλληλιστεί με τη ροή του πολιτισμού και της πρώιμης τε-χνολογίας από την Ανατολή στη Δύση, διασχίζοντας, συνοδεία τουαλφαβήτου, την Εγγύς Ανατολή, την Ασία και φτάνοντας μέχρι τηνΕυρώπη»24. Όλα αυτά χάρη στον ταύρο νοούμενο ως «αγορά του

30


ταύρου» (πρόκειται για έναν όρο που χρησιμοποιείται για να πε-ριγράψει τον ανοδικό δείκτη του επενδυτικού αισθήματος κατ'αντιστοιχία του τρόπου που επιτίθεται ο ταύρος υψώνοντας τα κέ-ρατά του). Στην αγορά του ταύρου λοιπόν, η γυναίκα (και φυσικάδεν γίνεται λόγος για το queer υποκείμενο) εγγράφεται απλώς ωςμήτρα, γεγονός που αποτυπώνεται στον πληθυσμιακό έλεγχο πουνοείται ως ανάπτυξη. Στο πεδίο των αγορών του ταύρου, η γυναίκακαταλαμβάνει επίσης τη θέση εκείνης που παραδίδεται στην απο-πλάνηση του ταύρου, αλλά την ίδια στιγμή βιώνει ένα αίσθημα ενο-χικής απόλαυσης, γεγονός που αναδεικνύεται στο πλαίσιο ενός νε-οφιλελεύθερου φεμινισμού που συμμαχεί με το επιχειρηματικό κε-φάλαιο, ενώ ταυτόχρονα αρέσκεται στην «καταμέτρηση απω-λειών». Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το γεγονός πως ηΆνγκελα Μέρκελ και η Κριστίν Λανγκάρντ σάς επέτρεψαν να «επω-φεληθείτε» από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο υπό τον όρο ότιθα επιτύχετε έναν πρωτογενώς ισοσκελισμένο κρατικό προϋπο-λογισμό για το 2013 και θα μειώσετε το χρέος της χώρας σας στο124% του ΑΕΠ μέχρι το 2020.

Υποστηρίζω λοιπόν ότι η αναπαραγωγική ετεροκανονικότητα,νοούμενη στην πιο ευρεία της έννοια, είναι η φόρμα εντός τηςοποίας μια μη αποδομήσιμη νόρμα υπαγορεύει μη αναγνωρίσιμεςμορφές επίλυσης των προβλημάτων που σχετίζονται με την πολι-τική οικονομία. Η κυριολεκτική ταύτιση της έννοιας-μεταφοράςπου είναι η αναπαραγωγική ετεροκανονικότητα με την οικογένεια,έτσι ώστε να νοείται ως απλώς ένα στοιχείο μεταξύ άλλων που συ-γκροτεί την ταξική ιδεολογία, δεν ισοδυναμεί με την κατανόησητου κεφαλαίου ως ρυθμιστικού στοιχείου της πάλης μεταξύ αρι-στεράς και δεξιάς. Αντίθετα, θα λέγαμε πως εξυπηρετεί την ανά-δυση αφοριστικών όρων, παράλληλα με τους όρους που μεταχει-ριζόμαστε μέχρι και σήμερα: «ρεφορμισμός», «σοσιαλδημοκρα-τία», ακόμα και ο όρος «κοινοβουλευτικός κρετινισμός» που είναιπλέον ξεπερασμένος. Αυτή η νοηματοδότηση της αναπαραγωγι-

31


κής ετεροκανονικότητας στο πλαίσιο της οικογένειας προδιαγρά-φει μια συνολική αποτυχία εξαιτίας της αποτυχίας να αναγνωριστείη παράδοξη συνέργεια. Στο πλαίσιο αυτό η θεώρηση του ΕμανουέλΛεβινάς, ο οποίος επεξεργάστηκε την έννοια-μεταφορά της γυ-ναίκας-νοικοκυράς ως θεμελιώδη συνθήκη ανάδυσης του υποκει-μένου από τη φύση στον πολιτισμό, δεν είναι παρά μία ακόμη φι-λοσοφική χειρονομία ανάμεσα σε αμέτρητες παρόμοιες που δεναπαγκιστρώνονται από την κοινή λογική που επικρατεί στον κόσμο.

Το επιχείρημά μου εκκινεί από την υπόθεση ότι το μη αποδο-μήσιμο της αναπαραγωγικής ετεροκανονικότητας, στην ευρύτερήτης έννοια, συνδέεται με την παγκόσμια διαχρονική πορεία που οΚαντ θα αποκαλούσε «υπερβατολογική» (χρησιμοποιώ αυτόν τονκωδικό όρο για λόγους οικονομίας, πρέπει να σημειώσω ωστόσοότι δεν αναφέρεται σε κάτι το υπερφυσικό). Με αφετηρία αυτή τηνυπόθεση θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι ο παγκόσμιοςσυγχρονισμός της σημερινής κρίσης, όπως εκδηλώνεται στον στε-γαστικό κλάδο, απορρέει επίσης υπερβατολογικά από την ίδια μηαποδομήσιμη νόρμα. Με άλλα λόγια, ο δυνητικός ιδιοκτήτης μιαςκατοικίας, στη βάση αυτής της νόρμας, αντιλαμβάνεται τη στέγασηως ατομική κατανάλωση, ενώ στην πραγματικότητα πρόκειται γιαπαραγωγική κατανάλωση κεφαλαίου στον κλάδο της στεγαστικήςβιομηχανίας, στο πλαίσιο της οποίας τίθεται σε κίνηση η μεγαλύ-τερη ποσότητα κεφαλαίου από ιδιώτες. Διαπιστώνουμε λοιπόν ότιη παραγωγή μέσων παραγωγής γενικά (τομέας Ι) συναρτάται άμεσαμε την παραγωγή των μέσων παραγωγής που χρησιμοποιεί (κατα-ναλώνει) ο τομέας II (μέσα παραγωγής για παραγωγή καταναλωτι-κών αγαθών)25.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός συ-γκροτήθηκε στη βάση της εξάλειψης των εμποδίων στην κίνηση εθνι-κών και παγκοσμιοποημένων κεφαλαίων μέσω της απορρύθμισηςτων θεσμικών, ομοσπονδιακών κανονισμών. Η κατάργηση του νόμουΓκλας Στίγκαλ26 το 1999 οδήγησε στην άρση των διαχωριστικών

32


ορίων μεταξύ επενδυτικών τραπεζών, χρηματιστηριακών εταιρειών

και εμπορικών τραπεζών. Ταυτόχρονα, ήρε το ασυμβίβαστο μεταξύ

του τραπεζίτη επενδυτικής τράπεζας και εκείνου της εμπορικής τρά-

πεζας, μεταφέροντας έτσι τον έλεγχο επί της ροής επενδυτικού κε-

φαλαίου από τα χέρια των κυβερνήσεων στο παγκοσμιοποιημένο

χρηματοοικονομικό κεφάλαιο. Το New Deal του προέδρου Ρού-

σβελτ είχε θέσει σε εφαρμογή ένα μηχανισμό ρύθμισης της συσ-

σώρευσης κεφαλαίου, το οποίο μπορούσε, τουλάχιστον δυνάμει, να

«κοινωνικοποιηθεί». Ταυτόχρονα οι διεκδικήσεις των κινημάτων της

δεκαετίας του ’60 είχαν ως αποτέλεσμα την υιοθέτηση μέτρων κοι-

νωνικής πρόνοιας. Τούτο είναι που έχει διαρραγεί στην παρούσα

συγκυρία. Ας μη λησμονούμε ότι κινητήρια δύναμη της αγοράς σή-

μερα αποτελεί η ανάγκη ταχείας εισροής και εκροής κεφαλαίου. Στο

πλαίσιο αυτό, παρότι σημαντική μερίδα του πληθυσμού υπέφερε

από τη στεγαστική κρίση το 2007-2008, οι τράπεζες έπρεπε να «σω-

θούν» ώστε να διασφαλιστεί η απρόσκοπτη εισροή και εκροή κε-

φαλαίου, ενώ την ίδια στιγμή μετέφεραν τα κεφάλαια τους εξωχώ-

ρια, σε διάφορους φορολογικούς παραδείσους. Αυτό είχε ως απο-

τέλεσμα την απώλεια φορολογικών εσόδων, η οποία οδηγεί με τη

σειρά της σε μείωση των δημοσίων δαπανών που θα μπορούσαν να

ενισχύσουν το κοινωνικό κράτος (αλλά φυσικά ακόμη και τον τομέα

της άμυνας)27. (Το ΔΝΤ έχει κατά καιρούς μεριμνήσει για τη διά-

σωση των τραπεζών, τη στιγμή που τα έθνη-κράτη βυθίζονταν σε

κρίσεις χρέους· άρα δεν πρόκειται για ολότελα καινούργιο φαινό-

μενο.) Ωστόσο, το γεγονός ότι ο στεγαστικός κλάδος βρέθηκε εκτε-

θειμένος στην ανεξέλεγκτη κίνηση του διεθνούς χρηματιστικού κε-

φαλαίου οφείλεται στο ότι αποτελεί έναν τομέα που είναι λιγότερο

προστατευμένος. Και αυτό συμβαίνει λόγω της ανθρώπινης επέν-

δυσης σε αυτή τη μη αποδομήσιμη νόρμα, η οποία αναδύεται ως το

πλεονάζον στοιχείο που εκπηγάζει από τη διαφορά μεταξύ ανθρώ-

πινης ανάγκης και ικανότητας για δημιουργία.

33


Τούτο το στοιχείο ενυπάρχει στην τέχνη, στο κεφάλαιο, στησυνουσία, στην κατοικία, στην οικογένεια και τέλος στην εμπιστο-σύνη του επενδυτή, τη ραχοκοκαλιά της «αγοράς του ταύρου». Σεκάθε περίπτωση, εάν η πολιτεία δεν έχει εκπαιδευτεί στο να επι-θυμεί και να επιδιώκει την κοινωνική δικαιοσύνη, ενδέχεται να πέσειθύμα συνθημάτων που στοχεύουν κατά βάση στο να τη βλάψουν.Αυτό δεν αφορά απλώς το εκάστοτε θεματικό περιεχόμενο ή τησυγκέντρωση πληροφοριών, αλλά έγκειται στην ανάπτυξη κριτικώντρόπων ανάγνωσης των πληροφοριών. Με λίγα λόγια, αυτό που ανα-δεικνύεται σε σημαντικό πολιτικό διακύβευμα είναι να ενθαρρύ-νουμε την ανάπτυξη εναλλακτικών τρόπων ανάγνωσης και επεξερ-γασίας των πληροφοριών που δεν θα εγκλωβίζουν τα υποκείμενα σεμια ηθική καταδίκη της απληστίας, αλλά θα ευνοούν την ανάπτυξηκριτικού λόγου, στο πλαίσιο του οποίου τα άτομα, σκεπτόμενα μεόρους συναυτουργίας, θα συνειδητοποιήσουν ότι μια απλή αλλαγήκαθεστώτος δεν είναι ποτέ επαρκής εάν δεν συνοδεύεται από συ-νεχή επόπτευση. Θα πρέπει να εκλάβουμε την κρίση στην Ελλάδαως το αποτέλεσμα μιας αλυσιδωτής αντίδρασης με αφετηρία τιςΗΠΑ (και την έκρηξη των ενυπόθηκων, υψηλού κινδύνου δα-νείων28), καθώς με όρους της πρόσφατης εθνικής ιστορίας η χώρασας ήταν ο πιο αδύναμος κρίκος της ευρωπαϊκής αλυσίδας.

Όπως έχω ήδη αναφέρει, η ανάπτυξη εναλλακτικών τρόπωνσκέψης μπορεί να επιτευχθεί μέσω της διανοητικής εργασίας. Στοσημείο αυτό επιτρέψτε μου να επανέλθω στη γραμμή ανάλυσηςτου Πουλαντζά και του Γκράμσι, σύμφωνα με την οποία ο ρόλοςτης ιδεολογίας πρέπει να εστιάζει στην άρση του κρυφού μονο-πωλίου της γνώσης με απώτερο σκοπό την ανάπτυξη του φαντα-σιακού μέσω της εκπαίδευσης για την καλλιέργεια της γνωσιοθεω-ρητικής μας αντίληψης. Προτού εισέλθω στην προβληματική πουπραγματεύομαι στη συνέχεια περί του εθνικισμού ως απόρροιαςτης αναπαραγωγικής ετεροκανονικότητας, θα ήθελα να παραπέμψωστο έργο του Πουλαντζά Φασισμός και δικτατορία προκειμένου

34


να ενισχύσω το επιχείρημα που ανέπτυξα ως τώρα. Όταν ο Που-λαντζάς μιλά για τις αντιφάσεις και τα σημεία σύγκλισης της ιμπε-ριαλιστικής και μικροαστικής ιδεολογίας στο πλαίσιο της φασιστι-κής ιδεολογίας, ισχυρίζεται ότι «για τη φασιστική ιδεολογία εκείνοπου μετράει είναι η λατρεία του κράτους· το άτομο είναι ένα τί-ποτα»29 Όμως τόσο για τον Πουλαντζά όσο και για τον Γκράμσι τοάτομο δεν είναι ένα τίποτα, αντίθετα συγκροτεί το επιστημολογικόπεδίο για τη συγκρότηση συλλογικοτήτων. Αυτή τη συλλογιστικήεπιχείρησα να θέσω στο πλαίσιο της σαγήνης του ταύρου των αγο-ρών, ανάγοντάς τη στις μη αποδομήσιμες καταβολές της.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν αποτελεί ένωση, αλλά ενοποίηση πουσυγκροτήθηκε εξαρχής στη βάση οικονομικών συμφερόντων, χωρίςτην αντίστοιχη ισοκατανομή εξουσίας. Είναι πλέον φανερό και κα-θίσταται ολοένα και περισσότερο αποδεκτό ότι η Ευρωπαϊκή Ένωσηαποτελεί ένα σύνολο «κυρίαρχων κρατών» που θεμελιώνεται στηδιάκριση ανάμεσα στις πιστώτριες χώρες του Βορρά και τις χρεώ-στριες χώρες του Νότου. Κι έτσι παρουσιάζεται ως εύλογο και κα-νονικό το ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν αποτελεί ένωση. Αρκεί να θυ-μηθούμε την εναρκτήρια ιδεολογική διακήρυξη του νεκρού πλέονΕυρωπαϊκού Συντάγματος. Όταν συνειδητοποιούμε ότι τα παρα-πάνω εκλαμβάνονται και γίνονται αποδεκτά ως απολύτως λογικάακόμα και από άτομα καλλιεργημένα, καταλαβαίνουμε ταυτόχροναπόσο απέχουμε από την ιδέα μιας ένωσης που επιδιώκει την ισοκα-τανομή της εξουσίας στο οικονομικό πεδίο. Χαρακτηριστικό παρά-δειγμα αποτελούν οι ευρέως διαφημιζόμενες και από καθέδρας –δηλαδή «από τα πάνω προς τα κάτω»– φιλανθρωπικές δράσεις τουΤζορτζ Σόρος, ο οποίος λειτουργεί στο πλαίσιο μιας κατ’ επίφασηκοινωνίας των πολιτών30. Πρόκειται για ένα εύστοχο παράδειγμα τηςαπόλυτης αχρησίας στην οποία έχει πρακτικά περιέλθει η έννοια της«κυριαρχίας» (γνωρίζαμε ήδη τις θεωρητικές της ελλείψεις). Εδώ,όπως υπογραμμίζει ο Πουλαντζάς στο Φασισμός και δικτατορία, «οεθνικισμός […] ο φυσικός διαμεσολαβητής στις αντιμαχόμενες δυ-

35


νάμεις» αναδύεται. «Και ένας τέτοιος εθνικισμός βολεύει προφανώςτο μεγάλο ιμπεριαλιστικό κεφάλαιο»31.

Όπως έχω υποστηρίξει στο παρελθόν, ο εθνικισμός αναδύεταιμέσα από μια διαδικασία μεταμόρφωσης της πρωταρχικής, μύχιαςθαλπωρής που προσφέρει η μητρική γλώσσα και ο τόπος γέννησηςσε μια ρητή έκφραση αγάπης για την πατρίδα32. Συνεπώς, παρόλοπου ο εθνικισμός αποτελεί προϋπόθεση και συνέπεια της δημό-σιας σφαίρας, δεν είναι δυνατόν να συμβαδίσει με τη θεμελιώδηαρχή συγκρότησης και λειτουργίας της που ορίζει ότι ο ορθόςλόγος είναι ένας και οικουμενικός. Σε γενικές γραμμές, ο εθνικι-σμός συγκροτείται και αναπαράγεται στη βάση αυτής της ιδιωτι-κής πίστης του υποκειμένου στα διακριτά γνωρίσματα που φέρειο γενέθλιος τόπος του. Υπό αυτή την έννοια, θα λέγαμε ότι ο εθνι-κισμός εκπηγάζει από αυτή την πρωταρχική θαλπωρή για να μετα-τραπεί στη συνέχεια σε ένα αφηρημένο εργαλείο της ίδιας της συ-γκρότησης του υποκειμένου. Ωστόσο αξίζει να επισημανθεί ότιεάν ο εθνικισμός διασφαλίζει τη θέση του μέσω της επίκλησης σεό,τι πιο ιδιωτικό, η δημοκρατία στην κυρίαρχη εκδοχή της δια-σφαλίζεται μέσα από την οικουμενική αρχή που αφορά την πιομύχια επιτέλεση του δημοσίου: ο καθένας και η καθεμία ισούται μετον/την καθένα/καθεμία. Τούτη η ασταθής αριθμητική, που παρα-μένει ανοχύρωτη ως προς μια εσωτερικευμένη πεποίθηση περί τουεύθραυστου χαρακτήρα του ορθού λόγου (ένα γνωσιοθεωρητικόσφάλμα), μπορεί επίσης να γίνει αντικείμενο χειραγώγησης απότον εθνικισμό. Αναγνωρίζοντας τη χρησιμότητα της ιδεολογίας καιτην αναγκαιότητα να καταλυθεί το κρυφό μονοπώλιο της διανοη-τικής εργασίας, θα ήθελα σήμερα να παροτρύνω να θυμόμαστε ότιο εθνικισμός και η σαγήνη του κεφαλαίου ανήκουν σε μια αλυσίδαμεταθέσεων της μη αποδομήσιμης νόρμας που είναι η αναπαρα-γωγική ετεροκανονικότητα. Η συνάρθρωση εθνικισμού και αναπα-ραγωγικής ετεροκανονικότητας δεν σχετίζεται μονάχα με το γε-γονός ότι ο εθνικισμός θεμελιώνεται στη λογική της γέννησης. Από

36


τη σκοπιά του επιχειρήματος που έχω ήδη αναπτύξει, η μετάβασηαπό την πρωταρχική, μύχια θαλπωρή της μητρικής γλώσσας καιτου τόπου γέννησης στον κοινωνικά κατασκευασμένο εθνικισμόυλοποιείται στη βάση της ίδιας διαφοράς που εντοπίζεται μεταξύτης ικανότητας για δημιουργία και της ανθρώπινης ανάγκης και απότην οποία προκύπτουν η τέχνη και το κεφάλαιο. Στο πλαίσιο τουεθνικιστικού λόγου, η χρήση του πλέον ιδιωτικού στοιχείου (αυτήςτης πρωταρχικής θαλπωρής) ως συνιστώσας λειτουργίας και συ-γκρότησης της δημόσιας σφαίρας δημιουργεί ένα αίσθημα ανα-κούφισης στο υποκείμενο, ότι δηλαδή δεν παραμένει τελείωςαπροστάτευτο σε μια κρίσιμη εποχή, όπως η σημερινή. Όντας ηέκφραση μιας τέτοιας ισχυρής ιδεολογικής σαγήνης, ο εθνικισμόςαγνοεί την κοινωνική τάξη καθώς και το διαχωρισμό διανοητικήςκαι χειρωνακτικής εργασίας, και ενθαρρύνει μια μονολιθική οργά-νωση της εθνικής κυριαρχίας που διέπεται από τη νοσταλγία γιακάποια απωθημένη χρυσή εποχή· εχθές ατένιζα την Ακρόπολη απότο παράθυρο του ξενοδοχείου μου…

«Η διανοητική εργασία δεν είναι παρά η συγκεκριμένη μορφήπου παίρνει η συνάρθρωση των ιδεολογικών και πολιτικών σχέ-σεων, οι οποίες καθορίζουν εξίσου τη θέση της», έγραψε ο Που-λαντζάς. Οι πολλαπλές χρήσεις της λέξης μορφή στο Παρίσι τηςδεκαετίας του ’70 καθιστούν αδύνατη την προσπάθειά μας να τησχολιάσουμε επαρκώς εδώ. (Πηγαινοερχόμουν στο Πανεπιστήμιοτης Βενσέν, όπου δίδασκε ο Πουλαντζάς και τον συνάντησα μιαφορά – ήταν έξι χρόνια μεγαλύτερός μου. Είχαμε τότε διαφορετικάθεωρητικά ενδιαφέροντα, ωστόσο η χρήση της λέξης μορφήεκείνη την περίοδο δεν ήταν άνευ σημασίας.) Επιτρέψτε μου ναεπισημάνω, κάπως αινιγματικά, ότι εισάγει τη δυνατότητα για μιαπαρέμβαση μέσω της κινητοποίησης της ευρηματικής φαντασίας.Στο παρελθόν έχω πολλές φορές τονίσει ότι όταν στοχαζόμαστευπεύθυνα πάνω στην πολιτική, διαπραγματευόμαστε μια μη απο-δομήσιμη νόρμα, την οποία ενοικούμε και μπορούμε να αλλάξουμε

37


εκ των έσω. Απαιτεί επίμοχθη εργασία το να κινούμαστε πέρα απότη διαπραγμάτευση των ιδιαίτερων συμφερόντων μας (και τηςθέσης μας) στο πλαίσιο μιας εκλογικής διαδικασίας προς την κα-τεύθυνση των πρακτικών της ελευθερίας και, στην πράξη, της επι-δίωξης ενός δίκαιου κόσμου. Στο παρελθόν είχαμε συνδέσει τοσυγκεκριμένο μοντέλο πολιτικής συμμετοχής, συστηματικό και μητελεολογικό, με τον αγώνα των γυναικών και των δούλων. Στιςμέρες μας θα πρέπει να το αντιληφθούμε ως ένα μοντέλο συμμε-τοχής που θα μπορούσαν να υιοθετήσουν όλοι όσοι και όλες όσεςδρουν από μια θέση διαπραγματευτικής ισχύος. Στην περίπτωσηαυτή, το μη τελεολογικό στοιχείο επανεγγράφεται ως η αναγνώ-ριση του γεγονότος ότι κάθε περίπτωση επανοριοθετεί τη θεωρία– κάθε περίπτωση ανοίγει διόδους, οι οποίες παραμένουν απρο-σπέλαστες όταν αφοριστικοί όροι, όπως σοσιαλδημοκρατία και ρε-φορμισμός, χρησιμοποιούνται απλώς για να απαξιώνουν. Αυτό πουμου αρέσει περισσότερο στον τρόπο που το Ινστιτούτο ΝίκοςΠουλαντζάς περιγράφει τον εαυτό του είναι ότι «τα μέλη του ανή-κουν στην ευρύτερη αριστερά». Η ευρύτερη αριστερά παρεμβαί-νει στη διαδικασία διαμόρφωσης της γνωσιοθεωρητικής μας αντί-ληψης εφόσον αντιλαμβάνεται τη διανοητική εργασία ως μορφή.

Ξεκίνησα την ομιλία μου υπενθυμίζοντάς σας ότι η επιστημο-νική μου εκπαίδευση είναι κατά βάση λογοτεχνική· διδάχτηκα απότο μη επαληθεύσιμο. Εάν επιθυμείτε να σκεφτείτε την οικολογικήδικαιοσύνη στο πλαίσιο της αναπαραγωγικής ετεροκανονικότητας,θα μπορούσα να παραθέσω ένα απόσπασμα από τον Οιδίποδα τύ-ραννο του Σοφοκλή, το οποίο έχει προβληματίσει γενιές μετα-φραστών που θεώρησαν, όπως και ο Φρόιντ, ότι ο Σοφοκλής επα-ναλάμβανε απλώς ένα μύθο. Σε ένα από τα κεφάλαια του τελευ-ταίου μου βιβλίου προσπάθησα να αναδείξω αυτή τη στιγμή στοέργο του Σοφοκλή ως μια χειρονομία προς τις απορίες του μετα-ανθρωπισμού ως «παρα-ανθρωπισμού», ένα καίριο πλήγμα ενα-ντίον της ανθρωπόκαινου33. Εμείς που προσπαθούμε να μάθουμε

38


από το μη επαληθεύσιμο –αυτό είναι το ταπεινό δώρο που φέρω

διστακτικά σ’ εσάς– γνωρίζουμε ότι το συγκεκριμένο απόσπασμα

του Οιδίποδα θα μπορούσε να αναγνωστεί ως αμφισβήτηση του

μύθου, δήλωση για το αδύνατον της αμφισβήτησης της ετεροκα-

νονικότητας, αναφορά στο μηχανισμό διασφάλισης των όρων του

ανθρώπινου, διακήρυξη της επιθυμίας να πάμε πέρα από τον αν-

θρωπισμό πριν ακόμη από την επίσημη διακήρυξή του, διάνοιξη

ενός χώρου για μια μελλοντική φιλοσοφία πέρα από το δίδυμο

Φρόιντ - Λακάν, αλλά και πέρα από τους φροϊδομαρξιστές, και φυ-

σικά πέρα από το ενδιαφέρον του Πουλαντζά για τη γυναικεία χει-

ραφέτηση, την οποία αντιλαμβανόταν απλώς ως ένα κοινωνικό κί-

νημα μεταξύ άλλων.

Διάβασα το έργο του Σιτροβάνου Μαζουμπάρ, ενός καλλιτέχνη

από τη Βεγγάλη, για τον οποίο το ανθρώπινο σώμα δεν συνιστά το

μέτρο. Θα λέγαμε ότι προσπαθεί να κινηθεί προς την αντίθετη κα-

τεύθυνση από αυτήν που επιτάσσει το πρόγραμμα του απλώς αν-

θρώπινου. Κατ’ αυτόν, εκείνο που οργανώνει το σημειωτικό σύ-

στημα του ανθρώπινου, η αναπαραγωγική ετεροκανονικότητα, απο-

κόπτεται από τα συστατικά στοιχεία που παράγουν κοινωνική ση-

μασία, επομένως την εμφυλοποίηση, και τελικά τον ίδιο τον «πολι-

τισμό». Το οιδιπόδειο δράμα είναι η αναπαράσταση της αντίστρο-

φης αποτυχίας –δηλαδή το να μην τηρούμε το σημειωτικό σύστημα

εντός του οποίου διατυπώνεται η αναπαραγωγική ετεροκανονικό-

τητα– με σκοπό την προειδοποίηση της ανθρωπότητας. Στο παρα-

κάτω απόσπασμα, ο Οιδίποδας θρηνεί αυτή τη διατύπωση:

ᾧ γάμοι γάμοι,ἐφύσαθ᾽ ἡμᾶς, καὶ φυτεύσαντες πάλινἀνεῖτε ταὐτοῦ σπέρμα, κἀπεδείξατε πατέρας, ἀδελφούς, παῖδας, αἷμ᾽ ἐμφύλιον,νύμφας, γυναῖκας μητέρας τε, χὠπόσααἴσχιστ᾽ ἐν ἀνθρώποισιν ἔργα γίγνεται.34

39


Είναι ο γάμος που συγκροτεί την συμβολική τάξη και νοηματοδο-τεί την αισθητική της συνουσίας από την πόρνη στην εταίρα καιαπό τον Γανυμήδη στον εραστή. Διαμέσου της εγγραφής ενός κώ-δικα συγγένειας, ο γάμος εδραιώνει το διαχωρισμό της ανθρώπι-νης φύσης από τη ζωϊκή, καθιστώντας την πιθανότητα της αιμομι-ξίας μια επιτελεστική αντίφαση. Ο Σιτροβάνου Μαζουμπάρ μάςδείχνει μια νεκρή αγελάδα να αποσυντίθεται μέχρι να γίνει οργα-νικό στοιχείο του εδάφους.

Ο Μαζουμπάρ αποσταθεροποιεί το έδαφος ως τέλος/αρχήκαθώς στο έργο του επικεντρώνεται στο ζώο χωρίς να μεταβαίνειστον άνθρωπο. Αυτό το συνδέω με την παρατήρηση του Οιδίποδατη στιγμή που με πικρία στρέφεται, όχι στο Νόμο του Πατέρα,αλλά στη διαφορά που προηγείται του πατέρα, δηλαδή στο γάμο.Ο γάμος αφαίρεσε τη ζωϊκότητά του, τον έκανε να παραβεί τοΝόμο μέσω της εγκαθίδρυσης του νόμου και τον κατέστησε δέ-σμιο του διπλού δεσμού της αιμομιξίας. Ο Χέγκελ κινείται προςτην αντίθετη κατεύθυνση όσον αφορά την Αντιγόνη: η αναγωγήτου πτώματος στην οικονομία της φύσης συνιστά γι’ αυτόν ένανεορτασμό της satkara –η ινδική λέξη για την αποκατάσταση τουπτώματος στη συνθήκη ύπαρξης– δηλαδή της αποτέφρωσης. Πρό-κειται για μια ιστορία του γενικού (καθολικού) ηθικού ισοδυνάμουτου ανθρώπου, τουτέστιν της μάχης του εναντίον του ζώου.

Θα τολμούσα άραγε να πω ότι η παρέμβαση της τέχνης ως κρι-τικής είναι αυτή που διευρύνει τη μορφή της ιδεολογίας; Υπενθυ-μίζοντάς μας, μάλιστα, ότι το μέλλον που σχεδιάζουμε είναι στηνπραγματικότητα μη επαληθεύσιμο; Η κατανόηση της ιδεολογίας ωςόπλου, την οποία έχω υποστηρίξει εδώ, δεν μπορεί να περιοριστείστη διάγνωση του ορθού. Θα ήθελα να επαναλάβω με καλοπροαί-ρετη διάθεση ότι παρά την εντυπωσιακή αλλαγή στο σκεπτικό τουΠουλαντζά, ακόμα κι εκείνος επηρεάστηκε από τη διαγνωστική βε-βαιότητα που χαρακτήριζε την αριστερή σκέψη των δεκαετιών του’60 και του ’70 και είχε τις ρίζες της στη Γαλλία, παρόλο που ο

40


Μπομπ Τζέσοπ έχει τονίσει την άρνηση του Πουλαντζά να ενδώ-σει στο κίνητρο της διαγνωστικής μεθοδολογίας.

Εν κατακλείδι, λοιπόν, θα ήθελα να μας επαναφέρω στην αρχήτου επιχειρήματός μου: Υπάρχει η ευθύνη της επαναστατικής ανα-γνώρισης της συνέργειας, του γεγονότος ότι εργαζόμαστε με μιανόρμα επιδιώκοντας τη δικαιοσύνη, και η αναγνώριση της ετερο-κανονικότητας ως του διπλού δεσμού της βούλησης για κοινωνικήδικαιοσύνη εντός της οποίας αναδύεται και η επιθυμία για την εξυ-πηρέτηση των προσωπικών μας συμφερόντων. Όλα προκύπτουναπό τη διαφορά μεταξύ ανάγκης και δημιουργίας. Στο ρήγμα αυτόπου δημιουργείται μεταξύ τους διακρίνουμε διαφορετικές δομέςβίας και τρόπους διαπραγμάτευσης. Θα πρέπει να ζεις υπό τοστόχο σου, να δουλεύεις σαν αυτόν, και να αποτυγχάνεις με ένανσυγκεκριμένο τρόπο –με έναν τρόπο που να ταιριάζει με το στόχο,θα τολμούσα να πω. Στη μυθοπλασία πρόκειται για τη σχέση με-ταξύ του καπετάνιου Αχάμπ και του Μόμπι Ντικ.

Το υποκείμενο κατοικεί εντός του στόχου του κι ακόμη περισ-σότερο όταν δεν το υποπτεύεται. Λειτουργεί κατ’ ανάγκη εκ τωνέσω, δανείζεται όλους τους στρατηγικούς και οικονομικούς πόρουςτης ανατροπής από αυτόν (αναπαραγωγική ετεροκανονικότητα –υπενθυμίζω ότι δεν αναφερόμαστε στη σεξουαλική αναπαραγωγή,αλλά στην αναπαραγωγή εν γένει, στο πλαίσιο της οποίας η σεξου-αλική αναπαραγωγή ενοικεί την απορία της παραδειγματικότητας),δανείζεται πόρους με τρόπο δομικό, δηλαδή χωρίς να είναι σε θέσηνα απομονώσει τα στοιχεία και τα μόριά τους. Το εγχείρημα τηςδιαρκούς επανάστασης παρασύρεται, κατά κάποιο τρόπο, από τηνίδια του τη λειτουργία.

Η ιστορία το αποδεικνύει επανειλημμένα αλλά εμείς πρέπει νατο αγνοήσουμε προκειμένου να διαπραγματευτούμε αυτά που θε-ωρούμε ότι συνιστούν την καθημερινή πραγματικότητα. (Το τε-λευταίο κεφάλαιο του βιβλίου της Ρόζας Λούξεμπουργκ για τη μα-ζική απεργία αναγνωρίζει αυτή την τάση).35 Oι αγωνιστές/στριες και

41


το πολιτικό προσωπικό –αυτά τα δύο δεν είναι ταυτόσημα– γνω-ρίζουν ότι δεν μπορείς να διαταράξεις ολόκληρο το σύστημα απότα έξω, αλλά ούτε και μπορείς να διαχωρίσεις εκ των έσω τα μικράκομμάτια που το συνθέτουν. Εκείνο που πρέπει να επιδιώκεις είναινα δουλεύεις σαν το στόχο σου, αλλά όχι επακριβώς σαν αυτόν,καθώς παρότι ζεις μέσα σ’ αυτόν εξακολουθείς να δανείζεσαι τουςπόρους. Άρα θα λέγαμε πως ζεις χωρίς εξουσιοδότηση, κάτι πουυποδηλώνει ένα βαθμό αποστασιοποίησης ή περίσκεψης από τηνπλευρά του υποκειμένου, γεγονός που υπονοεί μια κάποια αυτο-συνείδηση ίσως; Αυτή η αυτοσυνείδηση θα πρέπει να είναι προε-τοιμασμένη να παρασυρθεί και να ριψοκινδυνέψει την ύπαρξή τηςαπό την ίδια την ανάληψη δικών της κινδύνων. Σε τι συνίσταταιαυτό το να παρασυρθεί; Και πώς να το διακρίνουμε είτε από μια«εκ των έσω» υποχώρηση είτε από έναν «προς τα έξω» εκτοπι-σμό; Αυτά είναι πρακτικά ερωτήματα που αφορούν την πράξη καιτους περιορισμούς της.

Αυτά έμαθα εγώ με το να φαντάζομαι, να ενοικώ και να δανεί-ζομαι δομές από την «αγορά του ταύρου».

Θα σας παρουσιάσω τώρα μια εκ πρώτης όψεως «ασύνδετη»αλληλουχία εικόνων και σας ζητώ να τις στοχαστείτε μαζί μου. Ητελευταία είναι και η πιο δύσκολη. Ο Γκράμσι μάς ενθάρρυνε νασκεφτούμε την υπεξούσια τάξη –οι μετανάστες/τριες χωρίς χαρ-τιά συνιστούν τη νέα υπεξούσια τάξη– ως συνένοχο, αλλά αυτόείναι μια άλλη συζήτηση.

42


Αυτή είναι η πρώτη εικόνα, στην οποία το κέρατο του ταύρου έχειηβικό τρίχωμα, σαν φαλλός, εξ ού και η ιδέα της ερωτοτροπίας.

Και τώρα μια πολύ διαφορετική εικόνα: O πίνακας του Ρέμπραντ,μια Ευρώπη κάπως διαφορετική, που περνάει απέναντι καβάλαστον ταύρο, κρατώντας το κέρατό του.

43


Αυτή η εικόνα είναι και στην αφίσα της σημερινής εκδήλωσης· οταύρος της Γουόλ Στριτ.

Πηγή: D. Etter, New York Times, 15/7/2012.

44


Και αυτή είναι η τελευταία και η πιο δύσκολη να τη σκεφτούμε στοπλαίσιο της νόρμας για την οποία σας μίλησα. Πρόκειται για αλλο-δαπές γυναίκες, οι οποίες θρηνούν το θάνατο δικών τους που χά-θηκαν διασχίζοντας τα σύνορα Τουρκίας-Ελλάδας, μια θλιβερή ει-κόνα που δημοσιεύτηκε στους «New York Times».

Αυτές είναι τέσσερις «ασύνδετες» εικόνες, αλλά σας ζητώ νατις σκεφτείτε μαζί. Αυτό είναι το παράδοξο καθήκον της συνέρ-γειας. Εάν αυτό δεν το αναγνωρίσει κανείς, τότε δεν θα μπορέσεινα ασχοληθεί με τις νόρμες. Οι νόρμες δεν βρίσκονται εκεί μόνοκαι μόνο για να τις αντιστρέψουμε. Το να καταπιανόμαστε με μιανόρμα και ταυτόχρονα να αναγνωρίζουμε το στοιχείο της συναυ-τουργίας αποτελεί το πρώτο βήμα για τη γνωσιοθεωρητική ανακα-τασκευή του εαυτού μας. Αποτελεί επίσης το στόχο και τον αγώναπου πρέπει να δώσουμε χάριν μιας διαρκούς επανάστασης.

Σημειώσεις

1. Nicos Poulantzas, State, Power, Socialism, μτφρ.: Patrick Camiller, Verso,Νέα Υόρκη, 2000 [1978], σελ. 150. Όλες οι μεταφράσεις έχουν τροποποιηθείαναλόγως από τη συγγραφέα. [(ΣτΜ/Ε): Για την ελληνική απόδοση χρησιμο-ποιήθηκαν ως βάση οι ελληνικές εκδόσεις των βιβλίων του Πουλαντζά]

2. Andreas Kalyvas, «The Stateless Theory. Poulantzas’s Challenge toPostmodernism» στο: Stanley Aronowitz, Paradigm Lost: State TheoryReconsidered, University of Minnesota Press, Μινεάπολις, 2002, σελ. 105-141.

3. (ΣτΜ/Ε): Η έννοια του χρηματιστικού κεφάλαίου πρωτοδιατυπώθηκεαπό τον Rudolf Hilferding (Το χρηματιστικό κεφαλαιο, 1910), για να ορίσειεκείνο το κεφάλαιο που βρίσκεται στη διάθεση των τραπεζών και χρησιμο-ποιείται από τους βιομηχάνους, και αναπτύχθηκε κατόπιν από τον Λένιν (Οιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού, 1916), ο οποίος επισήμανεότι η συγκέντρωση της παραγωγής και τα μονοπώλια που ξεπηδούν από αυτήν,η συγχώνευση και σύμφυση των τραπεζών με τη βιομηχανία, αποτελούν τηνιστορία γέννησης του χρηματιστικού κεφαλαίου.

4. Poulantzas, State, Power, Socialism, σελ. 17.

45


5. Nicos Poulantzas, Fascism and Dictatorship: The Third International andThe Problem of Fascism, μτφρ.: Judith White, NLB, Λονδίνο 1974 [1970], σελ.307.

6. Poulantzas, Fascism and Dictatorship, σελ. 300.7. Poulantzas, Fascism and Dictatorship, σ. 302-303. Η έννοια του διαχει-

ριστικού κράτους αναπτύσσεται από τον Amit Bhaduri στο: Amit Bhaduri καιDeepak Nayyar, Intelligent Person's Guide to Liberalization, Penguin Books,Νέο Δελχί, 1996.

8. Rhonda F. Levine, «The Withering Away of the Welfare State? Class,State, and Capitalism», στο: Aronowitz, Paradigm Lost, σελ. 171-172.

9. Για την υπαγωγή στο χρηματιστικό κεφάλαιο, βλ. Karl Marx, Capital,μτφρ.: Ben Fowkes, Τόμος 3, Vintage, Νέα Υόρκη, 1981, σ. 1015.

10. Immanuel Kant, «Religion within the Boundaries of Mere Reason», στο:Religion and Rational Theology, μτφρ.: Allen Wood και George Di Giovanni,Cambridge University Press, Κέιμπριτζ, 1996, σ. 101 και σποραδικά μέσα στοκείμενο. [(ΣτΜ/Ε): Η Σπίβακ έχει κατά καιρούς επισημάνει την εσφαλμένη από-δοση του καντιανού όρου Zurechnungsfaehigkeit στην αγγλική ως imputability(ικανότητα για καταλογισμό). Όπως μας διευκρίνισε σε προσωπική επικοινω-νία, η ορθότερη απόδοση του όρου Zurechnungsfaehigkeit θα ήταν accounta-bility ή the capacity to reckon].

11. Όσον αφορά τις ζωϊκές μεταφορές που χρησιμοποιούνται για να πε-ριγράψουν τη χρηματιστηριακή αγορά και τις κινήσεις της: «Αγορά του ταύ-ρου» (bull market) στη συμβολική ορολογία των χρηματιστηρίων ονομάζεταιη ανατιμητική αγορά και αναφέρεται στις μαζικές αγορές μετοχών, δηλαδήόταν οι τιμές των μετοχών ανεβαίνουν σθεναρά, ενώ με τον όρο «αγορά τηςαρκούδας» (bear market) περιγράφεται η υποτιμητική αγορά, δηλαδή οι μαζι-κές πωλήσεις μετοχών, όταν οι τιμές των μετοχών εξασθενούν. Αυτή η διά-κριση περιγράφει και διαφορετικές επενδυτικές στρατηγικές. Οι έξυπνοι επεν-δυτές προσπαθούν να αντιμετωπίσουν και τα δύο συμβάντα για να επωφελη-θούν από τα επακόλουθά τους. Σε μια υποτιμητική αγορά ο επενδυτής πρέπεινα αναγνωρίσει νωρίς τα σημάδια υποτίμησης και να μετακινήσει μέρος του κε-φαλαίου του σε επενδύσεις που θα είναι χρηματικά ισοδύναμες. Όταν λήξειμια υποτιμητική αγορά, τότε μπορεί να συμβεί μια ανοδική τάση σε σύντομοχρονικό διάστημα (ανατιμητική αγορά). Καθώς συνεχίζει να αναπτύσσεται μιαανατιμητική αγορά, ο επενδυτής πρέπει να επιλέξει την κατάλληλη χρονικήστιγμή για να αποσύρει τις μετοχές του και να τις μεταφέρει σε ρευστό.

12. Nicos Poulantzas, «Is There a Crisis in Marxism?», Journal of theHellenic Diaspora, 6.3 (1979), σ. 15.

46


13. (ΣτΜ/Ε): Πρόκειται για μια συμμαχία αριστερών κομμάτων της Ινδίας.Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ινδίας (Μαρξιστικό) ή αλλιώς Κομμουνιστικό ΚόμμαΜαρξιστικό, όπως αποκαλείται σήμερα, ήταν η κυρίαρχη δύναμη της κυβέρ-νησης του Αριστερού Μετώπου. Στις εκλογές του 2011 έχασε την εξουσίαμετά από 34 χρόνια.

14. Gary Schwartz, Rembrandt, his life, his paintings, Viking, Νέα Υόρκη,1985, σελ. 8, όπως παρατίθεται στο: Patrick Hunt, «Rembrandt and Ovid: TheAbduction of Europa, 1632; Metamorphoses II.849-59 and the Myth Tradition»,http//traumwerk.stanford.edu/philolog/2005/12/Rembrandt_and_ovid_the_abducti.html, 27/12/2005.

15. Nicos Poulantzas, Classes in Contemporary Capitalism, μτφρ.: DavidFernbach, NLB, Λονδίνο, 1975 [1974], σελ. 270.

16. «Interview with Nicos Poulantzas», Marxism Today (Ιούλιος 1979), σ.198, 200.

17. Louis Althusser, «Ideology and Ideological State Apparatuses (NotesToward an Investigation)», στο: Lenin and Philosophy and Other Essays, μτφρ.:Ben Brewster, Monthly Review Press, Νέα Υόρκη, σελ. 153.

18. (ΣτΜ/Ε): Ο όρος «αυτο-κανονιστικό» αναφέρεται στην κανονιστικήεπανάληψη του ιδίου, χωρίς ετερότητα, ερήμην και εναντίον της ετερότητας.

19. Poulantzas, Fascism and Dictatorship, σελ. 255.20. Wilhelm Reich, The Mass Psychology of Fascism, μτφρ.: Vincent R.

Carfagno Noonday, Νέα Υόρκη, 1970. Ο Λακάν θα το αναδιατυπώσει ως φα-ντασίωση (Jacques Lacan, «The Subversion of the Subject and the Dialectics ofDesire», στο: Écrits, μτφρ.: Bruce Fink, Norton, Νέα Υόρκη, 2006, σ. 697).

21. (ΣτΜ/Ε): Από την Κριτική της εγελιανής φιλοσοφίας του κράτους καιτου δικαίου, Παπαζήση, Αθήνα, σελ. 183.

Στις σημειώσεις του, ο μεταφραστής Μπάμπης Λυκούδης επισημαίνει μεέμφαση τη διευκρίνιση της μετάφρασης του Aufheben (sublation, το ξεπέρα-σμα): «Μεταφράζουμε με τη λέξη “ξεπερνώ” το περίφημο aufheben, έννοια-βάση ολόκληρης της εγελιανής φιλοσοφίας και όλων των ρευμάτων σκέψηςπου πήγασαν από την αστείρευτη εγελιανή πηγή. Στην εγελιανή γλώσσα το πε-ριεχόμενο της έννοιας αυτής –που διατήρησε ατόφιο ο Μαρξ σαν τον «ορ-θολογικό πυρήνα» του εγελιανισμού, απαλλάσσοντάς τον από το “μυστικιστικόπερίβλημά” του– δηλώνει το γεγονός της διαλεκτικής αλλαγής, της αλλαγήςπου προέρχεται από την “άρνηση της συνείδησης που ξεπερνά με τέτοιοτρόπο ώστε να διατηρεί και να ανακρατά αυτό που ξεπέρασε”, διαδικασία πουδεν βιώνεται ως τέτοια από τη δρώσα ύπαρξη, αλλά που την κατανοεί έτσι οφιλόσοφος που θεάται ολοκληρωμένο πια τον κύκλο του γίγνεσθαι.

47


Ο Χέγκελ στη Λογική του χαρακτηρίζει το aufheben σαν μια από τις ση-μαντικότερες έννοιες της φιλοσοφίας, που το νόημά της πρέπει με ακρίβεια καιπροσοχή να κατανοηθεί και που δεν πρέπει να συγχέεται με την εκμηδένιση.«Ό,τι ξεπερνιέται δεν σημαίνει ότι γίνεται μηδέν. Το μηδέν είναι η αμεσότητα·αυτό όμως που ξεπερνιέται διαμεσοποιείται, είναι μη υπάρχον, ως αποτέλεσμαόμως που προήλθε από κάτι το υπάρξαν· έχει λοιπόν εν εαυτώ τον προσδιο-ρισμό από τον όποιο προήλθε».

Επομένως, η άρση (Aufhebung) των αντιθέσεων συμπεριλαμβάνει τα αντι-τιθέμενα· η συνείδηση ξεπερνά (Aufheben) με τέτοιο τρόπο, ώστε να διατη-ρεί και να ανακρατά αυτό που ξεπέρασε.

22. (ΣτΜ/Ε): Η grhstha ή αλλιώς η ζωή του νοικοκύρη (grha: νοικοκυριό)αναφέρεται στο δεύτερο στάδιο της ανθρώπινης ζωής (Grihastha) βάσει τουινδουϊστικού συστήματος Ashrama. Το σύστημα Ashrama ορίζει ότι η ανθρώ-πινη ζωή διαιρείται σε τέσσερις φάσεις: Brahmacharya (περίοδος μαθητείας, 5-24 ετών), Grihastha (οικογενειακή ζωή, 24-48 ετών) Vanaprastha (περίοδοςαπόσυρσης, 48-72 ετών) Sannyasa (ολική απόσυρση από τα εγκόσμια). Ο άν-δρας εισέρχεται στο στάδιο Grihastha από το 24ο έτος της ζωής του και εξέρ-χεται το 48ο. Σε αυτή τη φάση ζωής παντρεύεται, αποκτά παιδιά, φροντίζει τηγυναίκα του και αφιερώνεται στις υποχρεώσεις του νοικοκυριού και στα κα-θήκοντα της οικογενειακής ζωής. Διάγει μια θρησκευτική (dharma) και οικο-νομικά παραγωγική (artha) ζωή που του προσφέρει ευχαρίστηση (kama) μεαπώτερο σκοπό να αποκοπεί σταδιακά από τις υλικές συνθήκες της ύπαρξήςτου και να μεταβεί στο τρίτο στάδιο της ανθρώπινης ζωής (Vanaprastha) κατάτη διάρκεια του οποίου μεταφέρει τις γνώσεις και τη σοφία του στους άλλουςκαι αποσύρεται σταδιακά από τα εγκόσμια (Moksha: απελευθέρωση).

23. Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημάνουμε τον ειρωνικό τόνο με τονοποίο χρωμματίζει η Σπίβακ την αναφορά της στη Διοτίμα που ενσαρκώνει τηγυναίκα που αποποιείται την σεξουαλικότητα της ώστε να καταλάβει μια επί-τιμη θέση στο πλατωνικό ανδροκρατούμενο Συμπόσιο.

24. Hunt, «Rembrandt and Ovid…».25. Για τους «δυο τομείς […] στο συνολικό προϊόν» βλ. Karl Marx, Capital,

μτφρ. David Fernbach, Τόμ. 2, Viking, Νέα Υόρκη, 1981, σελ. 471 επ.26. (ΣτΜ/Ε): Στις ΗΠΑ, ο νόμος Γκλας Στίγκαλ ψηφίστηκε το 1933, μετά το

κραχ του χρηματιστηρίου του 1929, και θέσπισε για πρώτη φορά ρυθμίσεις καικανόνες υγιούς λειτουργίας των τραπεζών. Ο παραπάνω νόμος καταργήθηκετο 1999 με το νόμο Γκραμ-Λιτς-Μπλάιλι, την περίοδο της διακυβέρνησης Κλί-ντον.

48


27. Ο Richard Wolff το αναλύει αυτό στο Democracy at Work: A Cure forCapitalism, Haymarket, Σικάγο, 2012.

28. (ΣτΜ/Ε): Subprime mortgage: Πρόκειται για στεγαστικό δάνειο που χο-ρηγείται σε δανειολήπτη με χαμηλή πιστοληπτική βαθμολόγηση. Τα δάνειααυτά χορηγούνται από τις τράπεζες με επιτόκιο που είναι υψηλότερο από ταυπόλοιπα «συμβατικά» δάνεια ως αποζημίωση της τράπεζας για την ανάληψημεγαλύτερου ρίσκου.

29. Poulantzas, Fascism and Dictatorship, σελ. 254.30. (ΣτΜ/Ε): Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το Ίδρυμα Ανοικτής

Κοινωνίας (Open Society Foundation) που ίδρυσε ο Σόρος το 1984.31. Poulantzas, Fascism and Dictatorship, σελ. 255.32. Gayatri Chakravorty Spivak, Nationalism and the Imagination, Seagul,

Καλκούτα, 2010.33. Gayatri Chakravorty Spivak, «Tracing the Skin of Day» στο: Gayatri

Chakravorty Spivak, An Aesthetic Education in the Era of Globalization, HarvardUniversity Press, Κέιμπριτζ (ΗΠΑ), 2012, σελ. 500-507.

34. Ω γάμοι γάμοι / με σπείρατε και σπέρνοντας / δεχτήκατε το σπέρμαμου / και πλημμυρίσατε τον κόσμο / πατέρες, αδέρφια, παιδιά / γυναίκες,νύφες, μητέρες / ένα σπέρμα κι ένα αίμα / έργα ντροπής / έργα φριχτά καιαπάνθρωπα. (Μετάφραση: Κ.Χ. Μύρης)

35. Rosa Luxemburg, The Mass Strike, μτφρ. Patrick Levin, Bookmarks,Λονδίνο, 2005.

49



Documents

spivak:Layout 1 11/29/13 3:23 PM Page 1Η αρπαγή της Ευρώπης από τον ταύρο των αγορών Έκτη Ετήσια Διάλεξη προς τιμήν του