Spraakontwikkeling in het eerste levensjaar met en zonder auditieve input Dr. F.J. van Beinum Instituut voor Fonetische Wetenschappen / ACLC Universiteit

Spraakontwikkeling in het eerste levensjaar Spraakontwikkeling in het eerste levensjaar met en zonder auditieve inputmet en zonder auditieve input

Dr. F.J. van BeinumDr. F.J. van Beinum

Instituut voor Fonetische Instituut voor Fonetische Wetenschappen / ACLCWetenschappen / ACLC

Universiteit van Universiteit van AmsterdamAmsterdam

Infant Speech Infant Speech Development CentreDevelopment Centre

BeekbergenBeekbergen

Symposium AntwerpenTaalverwerving met een cochleair

implantaat

Antwerpen Symposium 29 december 2006

spraakontwikkeling van een kindspraakontwikkeling van een kind

van geboortekreet naar mondigheidvan geboortekreet naar mondigheidvan geboortekreet naar mondigheidvan geboortekreet naar mondigheid


hoe moeten we de ontwikkeling van hoe moeten we de ontwikkeling van de spraakcommunicatie bestuderen ?de spraakcommunicatie bestuderen ?

prospectiefprospectief beginsituatie als beginsituatie als

startpuntstartpunt

zichzelf-organiserend zichzelf-organiserend systeem:systeem: - waarin de stadia in de waarin de stadia in de

ontwikkeling zich op ontwikkeling zich op hiërarchische wijze hiërarchische wijze manifesterenmanifesteren

retrospectiefretrospectief eindsituatieeindsituatie

terugkijken hoe de terugkijken hoe de situatie tot stand situatie tot stand kwamkwam- fonemenfonemen- syllabensyllaben- woordenwoorden- zinnenzinnen


drie kernpunten in de spraak- drie kernpunten in de spraakontwikkeling van kinderen:ontwikkeling van kinderen:

spraakperceptiespraakperceptie spraakproductiespraakproductie ouder-kind interactieouder-kind interactie


cyclisch-dynamisch systeem in de cyclisch-dynamisch systeem in de ontwikkeling van ontwikkeling van

spraakcommunicatiespraakcommunicatie

cyclisch-dynamisch systeem in de cyclisch-dynamisch systeem in de ontwikkeling van ontwikkeling van

spraakcommunicatiespraakcommunicatie

auditieve feedback

geluids-perceptie

van ouder in interactie

geluids-productievan ouder

in interactie

geluids-productie

van het kind

geluids-perceptie

van het kind


vandaag vooral de nadruk op vandaag vooral de nadruk op

ontwikkeling van de ontwikkeling van de spraakproductiespraakproductie

spraakperceptiespraakperceptieouder-kind interactieouder-kind interactie

maar ontwikkelingsproces is niet te maar ontwikkelingsproces is niet te begrijpen zonder ook aandacht voorbegrijpen zonder ook aandacht voor


spraakcommunicatie-instrument spraakcommunicatie-instrument van een baby bij de geboortevan een baby bij de geboorte

auditief systeemauditief systeemwerkend vanaf werkend vanaf

5de maand van 5de maand van de de zwangerschapzwangerschap

productiesysteemproductiesysteemwerkend vanaf werkend vanaf

de geboortede geboorte

tijdsverschiltijdsverschil


auditief systeem voor de geboorteauditief systeem voor de geboorte

in een foetus van ± 5 maanden functioneert het in een foetus van ± 5 maanden functioneert het auditief systeem al voor simpele geluidstimuli auditief systeem al voor simpele geluidstimuli (oogknipperreactie)

in de volgende maanden voor de geboorte is er in de volgende maanden voor de geboorte is er reactie op steeds complexere geluidenreactie op steeds complexere geluiden

geluidsperceptie in de baarmoeder: uiterst geluidsperceptie in de baarmoeder: uiterst lawaaiïge omgeving lawaaiïge omgeving internintern: geluiden van de ingewanden van de moeder, haar : geluiden van de ingewanden van de moeder, haar hartslag met een ritme dat varieert bij inspanning of rust hartslag met een ritme dat varieert bij inspanning of rust (mogelijk het eerste "patroon") (mogelijk het eerste "patroon") externextern: (gedempt) omgevingsgeluid zoals spraak van de : (gedempt) omgevingsgeluid zoals spraak van de moeder (deels intern), spraak van andere mensen, ander moeder (deels intern), spraak van andere mensen, ander omgevingsgeluidomgevingsgeluid

ademhalingsritme van de moeder in combinatie ademhalingsritme van de moeder in combinatie met haar spraak (patroon anders dan in rust) met haar spraak (patroon anders dan in rust)

laagfrequente geluiden (± 200 Hz) minder laagfrequente geluiden (± 200 Hz) minder gedempt dan hoogfrequente geluidengedempt dan hoogfrequente geluiden


auditief systeem vlak na de geboorte:auditief systeem vlak na de geboorte:grote veranderingengrote veranderingen

geluid via de lucht in plaats van via het vruchtwatergeluid via de lucht in plaats van via het vruchtwater het ritme van de hartslag van de moeder kan alleen het ritme van de hartslag van de moeder kan alleen

maar incidenteel gehoord wordenmaar incidenteel gehoord worden spraak van de moeder tegen achtergrondgeluiden spraak van de moeder tegen achtergrondgeluiden

klinkt andersklinkt anders auditief systeem ontvangt samen met andere auditief systeem ontvangt samen met andere

zintuigen nieuwe stimuli (opslag van multimodale zintuigen nieuwe stimuli (opslag van multimodale patronen)patronen)

pasgeborene in nieuwe senso-motorische situatie, pasgeborene in nieuwe senso-motorische situatie, systeem op zich zelfsysteem op zich zelf

aanpassing aan stimulus-responsgedrag van de aanpassing aan stimulus-responsgedrag van de omgevingomgeving


ontwikkeling van de ontwikkeling van de spraakproductiespraakproductie


het menselijk het menselijk spraakproductiesysteemspraakproductiesysteem

bron-filter model voor volwassen spraakproductie

(Fant, 1960)

bron: longen (1) + larynx (2)

filter: mondkeelbuis (3)

geluidsproductiesysteem gelijk bij alle zoogdieren


is geluidsinstrument van een baby te vergelijken is geluidsinstrument van een baby te vergelijken met volwassen spreekinstrument ? met volwassen spreekinstrument ?

volwassen volwassen spreekinstrumentspreekinstrument

spreekinstrument spreekinstrument babybaby

• sterk nasaal• geen heldere klank• weinig articulatie

in begin:


bron-filter model als beschrijvings- bron-filter model als beschrijvings- systeem voor babygeluidensysteem voor babygeluiden

(zie Koopmans-van Beinum & Van der Stelt, 1986; 1998)

senso-motorische benadering:beschrijving van bewegingen

larynxbewegingenlarynxbewegingen(stemgeving of fonatie)

mondkeelbewegingenmondkeelbewegingen(articulatie)

(aanname: dankzij veranderingen is waarneming mogelijk )


fonatie direct vanaf de geboortefonatie direct vanaf de geboorte

geboortekreet

bron: longen + larynx

aanvankelijk reflexmatig en verre van perfecte afstemming aanvankelijk reflexmatig en verre van perfecte afstemming


ontwikkeling van het ontwikkeling van het fonatiesysteemfonatiesysteem

hoe zit het met articulatie ?

FONATIE

veel variatie in fonatie

onderbroken fonatie

ononderbroken fonatie

0 wkn 6 wkn 20 wkn


met ± tien weken komen de eerste met ± tien weken komen de eerste articulatiebewegingenarticulatiebewegingen

één enkele articulatiebeweging per uiting: eerst achter, later ook meer voor in de mond

“cooing” filter: mondkeelbuis


met ± dertig weken komen er met ± dertig weken komen er meervoudige articulatiebewegingenmeervoudige articulatiebewegingen

repeterende open-dicht bewegingen: met kaak, lip, tong, en later ook achter in de mond

““brabbelen”brabbelen”


ARTICULATIE

0 wkn 10 wkn 30 wkn

2 of meerarticulaties

enkelvoudige articulatie

ontwikkeling van het ontwikkeling van het articulatiesysteemarticulatiesysteem


bouwstenen van het productie-bouwstenen van het productie-instrument in ontwikkelinginstrument in ontwikkeling



ARTICULATIE

ADEMHALING


onderbroken fonatie


FONATIE

0 wkn 6 wkn 10 wkn 20 wkn 30 wkn


productie-instrument in productie-instrument in ontwikkeling ontwikkeling

(fonatie en articulatie gecombineerd)(fonatie en articulatie gecombineerd)


onderbroken fonatie





FONATIE

ARTICULATIE

ADEMHALING


stappen in stappen in spraakontwikkelingontwikkeling spraakontwikkelingontwikkeling

(fonatie en articulatie gecombineerd)(fonatie en articulatie gecombineerd)

FONATIE


ARTICULATIE

onderbroken fonatie





I

II

III

IV

V

VI


drie mijlpalen in de coördinatie van drie mijlpalen in de coördinatie van spraakbewegingenspraakbewegingen

FONATIE

ARTICULATIE


onderbroken fonatie




ADEMHALING



hoe spraakontwikkeling bepalen ?

aangeven dat een baby aangeven dat een baby vanaf een bepaalde leeftijdvanaf een bepaalde leeftijd een bepaalde ontwikkelingsstap kan makeneen bepaalde ontwikkelingsstap kan maken

kwalitatievekwalitatieve beoordeling beoordeling (zes stadia)(zes stadia)

aangeven aangeven hoe vaak bepaalde uitingen voorkomenhoe vaak bepaalde uitingen voorkomen in audio- of videoregistratie, d.w.z. wat voor typen in audio- of videoregistratie, d.w.z. wat voor typen uitingen een baby op een bepaald moment uitingen een baby op een bepaald moment produceertproduceert

kwantitatievekwantitatieve beoordeling beoordeling ((AMSTIVOCAMSTIVOC))

in tegenstelling totin tegenstelling tot

(AMsterdam System for Transcription of Infant VOCalizations)


klassificatieschema van fonatie- en articulatiebewegingen universeel

toepasbaar maakt kwantitatieve data mogelijk over

afwijkende spraakontwikkelingsprocessen kan antwoord geven op de vraag of een kind

in zijn geluidsproducties afwijkt van een controlegroep of een norm

b.v. kinderen met een gespleten gehemeltedove en slechthorende kinderenkinderen met het risico dyslectisch te zijn


onderzoek naar onderzoek naar geluidsproducties van dove geluidsproducties van dove

baby’sbaby’s

Chris Clement Chris Clement (oud-AiO)(oud-AiO) Ineke van den Dikkenberg-Pot Ineke van den Dikkenberg-Pot (oud-AiO)(oud-AiO) Lillian Doppen Lillian Doppen (stud. Spraaktaalpathologie Univ. (stud. Spraaktaalpathologie Univ.

Nijmegen)Nijmegen) Jeannette van der Stelt (gastonderzoeker UvA)Jeannette van der Stelt (gastonderzoeker UvA)

VIATAAL (Inst. voor Doven), St.-MichielsgestelVIATAAL (Inst. voor Doven), St.-Michielsgestel Gezamenlijke Nederlandse Doveninstituten Gezamenlijke Nederlandse Doveninstituten ACLC, Faculteit Geesteswetenschappen, UvAACLC, Faculteit Geesteswetenschappen, UvA

gefinancierd doorgefinancierd door::

uitgevoerd dooruitgevoerd door::


resultaten van 6 dove en 6 horende resultaten van 6 dove en 6 horende baby’s in de eerste 18 maanden van baby’s in de eerste 18 maanden van

hun levenhun leven dove baby’s produceren meer uitingen dan horendedove baby’s produceren meer uitingen dan horende dove baby’s verschillen in hun geluidsproducties al in dove baby’s verschillen in hun geluidsproducties al in

de eerste zes maandende eerste zes maanden dove baby’s produceren meer fonatie zonder dove baby’s produceren meer fonatie zonder

articulatiearticulatie dove baby’s produceren meer articulaties zonder dove baby’s produceren meer articulaties zonder

fonatiefonatie dove baby’s produceren minder variaties in hun dove baby’s produceren minder variaties in hun

uitingenuitingen dove baby’s brabbelen niet in hun eerste jaardove baby’s brabbelen niet in hun eerste jaar dove baby’s maken lettergreepeffecten door de dove baby’s maken lettergreepeffecten door de

fonatie te onderbreken vanaf 7.5 mndfonatie te onderbreken vanaf 7.5 mnd dove baby’s maken minder contrasten in hun klinkers dove baby’s maken minder contrasten in hun klinkers


FONATIE

ARTICULATIE


onderbroken fonatie





problematisch voor dove kinderen:problematisch voor dove kinderen:coördinatie van fonatie + articulatiecoördinatie van fonatie + articulatie

auditieve auditieve feedback feedback noodzakelijnoodzakelijk voor k voor spraak-spraak-ontwikkelinontwikkelingg


FONATIE

ARTICULATIE


onderbroken fonatie





ADEMHALING

hulp bij spraakontwikkeling van dove hulp bij spraakontwikkeling van dove baby’s: baby’s:

training van coördinatietraining van coördinatie


na cochleaire implantatie: na cochleaire implantatie: auditieve feedbackauditieve feedback

auditieve auditieve feedback feedback maakt maakt coördinatie coördinatie van van fonatie fonatie + articulatie+ articulatie mogelijkmogelijk F

ONATIE

ARTICULATIE


onderbroken fonatie





BRABBELEN


tekeningen: Otto Dicke, Kinderen

vroegtijdige cochleaire implantatie:vroegtijdige cochleaire implantatie:

SPRAAKMAKENDE BELOFTE ?SPRAAKMAKENDE BELOFTE ?

Documents

Spraakontwikkeling in het eerste levensjaar met en zonder auditieve input Dr. F.J. van Beinum Instituut voor Fonetische Wetenschappen / ACLC Universiteit