Sriman Nyaya Sudha - SRIMADHVYASA · PDF file //sites.google.com/site/srimadhvyasa/ आचारााःय श्रीमदाचारायाः

http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/

Page 1 आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्तु मे जन्म जन्मनि॥गुरुभावं व्रञ्चरन्न्त भानत श्री जरतीर्यवाक् ॥कृष्णं वन्दे जगद्गुरुम ्॥

ಶ್ರೀಮದಾನನದತೀರ್ಥಭಗವತ್ಾಾದಾಚಾರ್ಥಃ

Tracking:

Sr. Date Remarks By 1 07.11.2011 Typing Started H K SrinivaSa Rao

2 14.11.2011 Typing Ended H K SrinivaSa Rao

3 25.06.2012 Proof Reading M S Venugopal

4 02.07.2012 Editing – VerSion 1 H K SrinivaSa Rao



॥ ಶ್ರೀ ಹರ್ವದನ ರಂಗವಿಠ್ಠಲ ಗ ೀಪೀನಾಥ ೀ ವಿಜರ್ತ್ ೀ॥

Blessed by Lord and with His divine grace, we are pleased to publish this Magnanimous Work of Bhagawan Vedavyasa. It is a humble effort to make available this Great work to Sadhakas who are interested in the noble path of propagating Acharya Madhwa’s Philosophy.

With great humility, we solicit the readers to bring to our notice any inadvertant typographical mistakes that could have crept in, despite great care. We would be pleased to incorporate such corrections in the next versions. Users can contact us, for editable version, to facilitate any value additions.

Contact: H K SRINIVASA RAO, N0 26, 2ND FLOOR, 15TH CROSS, NEAR VIDHYAPEETA CIRCLE, ASHOKANAGAR, BANGALORE 560050. PH NO.

26615951, 9901971176, 8095551774, Skype Id: SRKARC6070

Email : [email protected]

ಕೃತಜ್ಞತ್ ಗಳು

ಜನಾಮಂತರದ ಸುಕೃತದ ಫಲವಾಗಿ ಮಧ್ವಮತದಲಿ್ಲ ಜನಿಸಲು, ಪ ರೀಮಮ ತಥಗಳಾಗಿ ನನನ ಅಸಿ್ತತವಕ್ ೆ ಕ್ಾರಣರಾದ, ಈ ಸಾಧ್ನ ಗ ಅವಕ್ಾಶಮಾಡಿದ, ನನನ ಪೂಜಯ ಮಾತ್ಾ ಪತೃಗಳಾದ, ದಿವಂಗತರಾದ ಲಲ್ಲತಮಮ ಮತುಿ ಕೃಷ್ಣರಾವ್ ಹ ಚ್ ಆರ್ ಅವರ ಸವಿ ನ ನಪನಲಿ್ಲ ಈ "ಸವಥಮ ಲ ರ್ಜ್ಞ" ‘‘ಮಾತೃದ ೀವೀ ಭವ-ಪತೃದ ೀವೀಭವ-ಆಚಾರ್ಥದ ೀವೀಭವ’’

ಗರಂರ್ ಋಣ: ಬನನಂಜ ಗ ೀವಿಂದಾಚಾರ್ಥರಂದ ಪರಕ್ಾಶ್ತವಾದ ಪಡಿನುಡಿ

mailto:[email protected]



अथ प्रथमोऽध्याय ................................................................................................. 4

अथ द्वितीयोऽध्यायः ............................................................................................ 11

आथ ततृीयोऽध्यायः............................................................................................ 21

अथ चतथुोऽध्यायः ............................................................................................. 27

अथ पञ्चमोऽध्यायः ............................................................................................. 33

अथ षष्ठोऽध्यायः ................................................................................................ 37

अथ सप्तमोऽध्यायः ............................................................................................. 44

अथ अष्टमोऽध्यायः ............................................................................................. 48

अथ नवमोऽध्यायः ............................................................................................. 52

आथ दशमोऽध्यायः ............................................................................................ 57

अथ एकादशोऽध्यायः .......................................................................................... 63

अथ िादशोऽध्यायः ............................................................................................ 71

अथ त्रयोदशोऽध्यायः .......................................................................................... 74

अथ चतदु दशोऽध्यायः ........................................................................................... 79

अथ पञ्चदशोऽध्यायः ........................................................................................... 83

अथ षोडशोऽध्यायः ............................................................................................ 86

अथ सप्तदशोऽध्यायः ........................................................................................... 90

अथ अष्टादशोऽध्यायः .......................................................................................... 94



अथ प्रथमोऽध्याय धतृराष्ट्र उवाच

धम दक्षते्र ेकुरुक्षते्र ेसमवतेा ययुतु्सवः ।

मामकाः पाण्डवा् चैवव द्वकमकुव दत स्जयय 01 स्जयय उवाच

दृष्ट्वात ुपाण्डवानीकं व्यढूं दुयोधनस्तदा ।

आचाय दमपुसङ्गम्य राजा वचनमब्रवीत ् 02

पश्य चैवता ंपाण्डुपतु्राणामाचाय द महतीं चममू ् ।

व्यढूा ंदु्रपदपतु्रणे तव द्वशष्यणे धीमता 03

अत्र शरूा महषे्वासा भीमाज ुदन समायदु्वध ।

ययुधुानो द्ववराटश्ज दृपद् महारथः 04

धषृ्टकेत ु् दे्वकतानः काद्वशराज् वीय दवान ् ।

परुुद्वजतु्कद्विभोज् श चैवभ्य् नरपङु्गवः 05

यधुामन्यु् द्ववक्राि उत्तमौजा् वीय दवान ् ।

सौभद्रो द्रौपदयेा् सव द एव महारथाः 06

अस्माकं त ुद्ववद्वशष्टा य ेतान ् द्वनबोध िजोत्तम ।

नायका मम स चैवन्यस्य सङ्ज्ञाथ ंतान ् ब्रवीद्वम त े 07



भवान ् भीष्म् कण द् कृप् सद्वमद्वत्जययः ।

अश्वत्थामा द्ववकण द् सौमदद्वत्तस्तथ चैवव च 08

अन्य ेच बहवः शरूा मदथ ेत्यक्तजीद्ववताः ।

नानाशस्त्रप्रहरणाः सव ेयदु्धद्ववशारदाः 09

आपया दप्त ंतदस्माकं बलं भीष्माद्वभरद्वक्षतम।्

पया दप्त ंद्विदमतेषेा ंबलं भीमाद्वभरद्वक्षतम ् 10

अयनषे ुच सवषे ुयथाभागमवद्विताः।

भीष्ममवेाद्वभरक्षि ुभविः सव द एव द्वह 11

तस्य स्जयनयन ् हष ंकुरुवदृ्धः द्वपतामहः।

द्वसहंनाद ंद्ववनद्योच् चैवः शङं्ख दध्मौ प्रतापवान ् 12

ततः शङ्खा् भये द् पणवानकगोमखुाः ।

सहस चैववाभ्यहन्यि स शब्धस्तमुलुोऽभवत ् 13

ततः श्वते चैवहदय चैवय ुदके्त महद्वत स्यन्दन ेद्वितौ।

माधवः पाण्डव् चैवव द्वदव्यौ शङ्खौ प्रदध्मतःु 14

पाञ्चजन्य ंहृषीकेषो दवेदत्त ंधन्जययः ।

पौण्रं दध्मौ महाशङं्ख भीमकमा द वकृोदरः 15



अनिद्ववजय ंराजा कुिीपतु्रो यदु्वधद्वष्ठरः ।

नकुलः सहदवे् सघुोषमद्वणपषु्पकौ 16

काश्य् परमषे्वासः द्वशखण्डी च महारथः ।

धषृ्टद्यमु्नो द्ववराट् सात्यद्वक्ापराद्वजतः 17

दु्रपदो द्रौपदयेा् सव दशः पदृ्वथवीपत े।

सौभद्र् महाभाहः शङ्खान ् दध्मःु पथृक ्पथृक ् 18

स घोषो धात दराष्ट्राणा ंहृदयाद्वन व्यदारयत ् ।

नभ् पदृ्वथवीं च चैवव तमुलुो व्यननुादयन ् 19

अथ व्यवद्वितान ् दृष्ट्वा धात दराष्ट्रान ् कद्वपध्वजः ।

प्रवतृ्त ेशस्त्रसम्पात ेधनरुुद्यम्य पाण्डवः 20

हृषीकेष ंतदा वाक्यद्वमदमाह महीपत े। अज ुदन उवाच

सनेयोरुभयोम दध्य ेरथ ंिापयमऽेच्यतु 21

यावदतेान ् द्वनरीक्षऽेहं योद्धकुामानवद्वितान ् ।

कचैवम दया सह योद्धव्यमद्वस्मन ् रणसमदु्यम े 22

योत्स्यमानानवके्षऽेहं य एतऽत्र समागताः ।



धात दराष्ट्रस्य दुब ुदद्धये ुदद्ध ेद्वप्रयद्वचकीष दवः 23 स्जयय उवाच

एवमकु्तो हृषीकेशो गडुाकेशने भारत।

सनेयोरुभयोम दध्य ेिापद्वयिा रथोत्तमम ् 24

भीष्मद्रोणप्रमखुतः सवषेा ंच महीद्वक्षताम ् ।

उवाच पाथ द पश्य चैवतान ् समवतेान ् कुरूद्वनद्वत 25

तत्रापश्यत ् द्वितान ् पाथ दः द्वपत-ृनथ द्वपतामहान ् ।

आचाया दन्मातलुान ् भ्रातनॄ ् पतु्रान ् पौत्रान ् सखींस्तथा 26

श्वशरुान ् सहुृद् चैवव सनेयोरुभयोरद्वप ।

तान ् समीक्ष्य स कौिये सवा दन ् बन्धनूवद्वितान ् 27

कृपया परयाऽऽद्ववष्टो द्ववषीदद्विदमब्रवीत ् । अज ुदन उवाच

दृष्ट्वमे ंस्वजन ंकृष्ण ययुतु्स ु ंसमपुद्वितम ् 28

सीदद्वि मम गात्राद्वण मखु ंच पद्वरशषु्यद्वत ।

वपेथ ु् शरीर ेम ेरोमहष द् जायत े 29

गाण्डीव ंस्रसंत ेहस्तात ् िक ्च चैवव पद्वरदह्यत े।

न च शक्नोम्यविात ु ंभ्रमतीव च म ेमनः 30



द्वनद्वमत्ताद्वन च पश्याद्वम द्ववपरीताद्वन केशव ।

न च श्रयेोऽनपुश्याद्वम हिा स्वजनमाहव े 31

न काङे्क्ष द्ववजय ंकृष्ण न च राज्य ंसखुाद्वन च ।

द्वकं नो राज्यने गोद्ववन्द द्वकं भोग चैवजीद्ववतने वा 32

यषेामथ ेकाद्वङ्क्षत ंनो राज्य ंभोगाः सखुाद्वन च ।

त इमऽेवद्विता यदु्ध ेप्राणासं्त्यक्त्वाधनाद्वन च 33

अचाया दः द्वपतरः पतु्रास्तथ चैवव च द्वपतामहाः ।

मातलुाः श्वशरुाः पौत्राः स्यालाः सम्बद्वधनस्तथा 34

एतान ् न हिदु्वमच्छाद्वम घ्नतोऽद्वप मधसुदून ।

अद्वप त्र चैवलोक्यराज्यस्य हतेोः द्वकं न ुमहीकृत े 35

द्वनहत्य धात दराष्ट्रान ् नः का प्रीद्वतः स्याज्जनाद दन ।

पापमवेाऽश्रयदेस्मान ् हि चैवतानातताद्वयनः 36

तस्मािाहा द वय ंहि ु ंधात दराष्ट्रान ् स्वबान्धवान ् ।

स्वजन ंद्वह कथ ंहिा सदु्वखनः स्याम माधव 37

यद्यप्यते ेन पश्यद्वि लोभोपहतचतेसः ।

कुलक्षयकृत ंदोष ंद्वमत्र द्रोह ेच पातकम ् 38



कथ ंन ञयेमस्माद्वभः पापादस्माद्विवद्वत दतमु ् ।

कुलक्षयकृत ंदोष ंप्रपश्यद्विज दनाद दन 39

कुलक्षय ेप्रणश्यद्वि कुलधमा दः सनातनाः ।

धम ेनष्ट ेकुलं कृत्स्नमधमोऽद्वभभवत्यतु 40

अधमा दद्वभभवात ् कृष्ण प्रदुष्यद्वि कुलद्वस्त्रयः ।

स्त्रीष ुदुष्टास ुवाष्णये जायत ेवण दसङ्करः 41

सङ्करो नरकाय चैवव कलघ्नाना ंकुलस्य च ।

पतद्वि द्वपतरो ह्यषेा ंलुप्तद्वपण्डोदकद्वक्रयाः 42

दोष चैवरते चैवः कुलघ्नाना ंवण दसङ्करकारकचैव ः ।

उत्साद्यि ेजाद्वतधमा दः कुलधमा द् शाश्वताः 43

उत्सिकुलधमा दणा ंमनषु्याणा ंजनाद दन ।

नरके द्वनयत ंवासो भवतीत्यनशुशु्रमु 44

अहो बत महात्पाप ंकत ु ंव्यवद्वसता वयम ् ।

यद्राज्यसखुलोभने हि ु ंस्वजनमदु्यताः 45

यद्वद मामप्रतीकारमशस्त्र ंशस्त्रपाणयः ।

धात दराष्छ्रा रण ेहन्यसु्तन्म ेक्षमेतरं भवते ् 46



स्जयय उवाच

एवमकु्त्वाऽज ुदनः सङ्ख्य ेरथोपि उपाद्ववशत ् ।

द्ववसजृ्य सशरं चाप ंशोकसद्विग्नमानसः 47



अथ द्वितीयोऽध्यायः स्जयय उवाच

त ंतथा कृपयाऽऽद्ववष्टमश्रपुणूा दकुलेक्षणम।्

द्ववषीदिद्वमद ंवाक्यमवुाच मधसुदूनः 01 श्री भगवानवुाच

कुतस्त्वा कश्मलद्वमद ंद्ववषम ेसमपुद्वितम ् ।

अनाय दजषु्टमस्वर्गय दमकीद्वत दकद रमज ुदन 02

क्लचैवभ्य ंमा स्मगमः पाथ द न चैवतिय्यपुपद्यत े।

क्षदंु्र हृदयदौब दल्य ंत्यक्तोद्वत्तष्ठ परिप 03 अज ुदन उवाच

कथ ंभीष्ममहं सङ्ख्य ेद्रोण ंच मधसुदून ।

इषदु्वभः प्रद्वतयोत्स्याद्वम पजूाहा दवद्वरसदून 04

गरुूनहिा द्वह महानभुावान ् श्रयेो भोकंु्त भ चैवक्ष्यमपीह लोके ।

हिाऽथ दकामासं्त ुगरूद्वनहचैवव भङु्जीय भोगान ् रुद्वधरप्रद्वदर्गधान ् 05

न च चैवतद्विद्मः कतरिो गरीयो यिा जयमे यद्वद वा नो जययेःु ।

यानवे हिा न द्वजजीद्ववषाम स्तऽेवद्विताः प्रमखु ेधात दराष्ट्राः 06

काप दण्यदोषोपहतस्वभावः पचृ्छाद्वम िा ंधम दसमूडडूचतेाः ।

यचे्छ्रयः साद्विद्व्त ंब्रदू्वह तन्म ेद्वशष्यस्तऽेहं शाद्वध मा ंिा ंप्रपिम ् 07



न द्वह प्रपश्याद्वम ममापनदु्याद ्यच्छोकमचु्छोषणद्वमद्वियाणाम ् ।

अवाप्य भमूावसपत्नमदृ्ध ंराज्य ंसरुाणामद्वप चाऽद्वधपत्यम ् 08 स्जयय उवाच

एवमकु्त्वा हृषीकेश ंगडुाकेशः परिप ।

न योत्स्य इद्वत गोद्ववन्दमकु्त्वातषू्णीं बभवू ह 09

तमवुाच हृषीकेशः प्रहसद्विव भारत ।

सनेयोरुभयोम दध्य ेद्ववषीदिद्वमद ंवचः 10 श्री भगवानवुाच

अशोच्यानन्व शोचस्त्व ंप्रञावादां् भाषस े।

गतासनूगतासूं् नानशुोचद्वि पद्वण्डताः 11

न िवेाहं जात ुनाऽस ंन ि ंनमे ेजनाद्वधपाः ।

नच चैवव न भद्ववष्यामः सव ेवयमतः परम ् 12

ददे्वहनोऽद्वस्मन्यथा दहे ेकौमारं यौवन ंजरा ।

तथा दहेािर प्राद्वप्तधीरस्तत्र न महु्यद्वत 13

मात्रास्पशा दस्त ुकौिये शीतोष्ण सखुदुःखदाः ।

आगमापाद्वयनो ऽद्वनत्यास्तादं्वस्तद्वतक्षस्व भारत 14

य ंद्वह न व्यथयन्त्यते ेपरुुष ंपरुुषष दभ ।

समदुःखसखु ंधीरं सोऽमतृिाय कल्पत े 15



नासतो द्ववद्यतऽेभावो नाभावो द्ववद्यत ेसतः ।

उभयोरद्वप दृष्टोऽिस्त्वनयोस्तत्त्वदद्वश दद्वभः 16

अद्ववनाद्वश त ुतद्विद्वद्ध यने सव दद्वमद ंततम ् ।

द्ववनाशमव्ययस्यास्य न कद्व्त्कत ुदमहदद्वत 17

अिवि इम ेदहेा द्वनत्यस्योक्ताः शरीद्वरणः ।

अनाद्वशनोऽप्रमयेस्य तस्माद्यधु्यस्व भारत 18

य एन ंवदे्वत्त हिारं य् चैवन ंमन्यत ेहतम ् ।

उभौ तौ न द्ववजानीतो नाय ंहद्वि न हन्यत े 19

न जायत ेद्वियत ेवा कदाद्वचत ् नाऽय ंभिूा भद्ववता वा न भयूः ।

अजो द्वनत्यः शाश्वतोऽय ंपरुाणो न हन्यत ेहन्यमान ेशरीर े 20

वदेाद्ववनाद्वशन ंद्वनत्य ंय एनमजमव्ययम ् ।

कथ ंस परुुषः पाथ द कं घातयद्वत हद्वि कम ् 21

वासादं्वस जीणा दद्वन यथा द्ववहाय नवाद्वन गहृ्णाद्वत नरोऽपराद्वण ।

तथा शरीराद्वण द्ववहाय जीणा द न्यन्याद्वन सयंाद्वत नवाद्वन दहेी 22

न चैवन ंद्विन्दद्वि शस्त्राद्वण न चैवन ंदहद्वत पावकः ।

न च चैवन ंके्लदयन्त्यापो न शोषयद्वत मारुतः 23



अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमके्लद्योऽशोष्य एव च ।

द्वनत्यः सव दगतः िाणरुचलोऽय ंसनातनः 24

अव्यक्तोऽयमंद्वचन्त्योऽयमद्ववकायोऽयमचु्यत े।

तस्मादवे ंद्ववद्वदि चैवन ंनानशुोद्वचतमुहदद्वस 25

आथ च चैवन ंद्वनत्यजात ंद्वनत्य ंवा मन्यस ेमतृम ् ।

तथाऽद्वप ि ंमहाबाहो न चैवव ंशोद्वचतमुहदद्वस 26

जातस्य द्वह ध्रवुो मतृ्यधु्र ुदव ंजन्म मतृस्य च ।

तस्मादपद्वरहायऽेथ ेन ि ंशोद्वचतमुहदद्वस 27

अव्यक्तादीद्वन भतूाद्वन व्यक्तमध्याद्वन भारत ।

अव्यक्तद्वनधनान्यवे तत्र का पद्वरदवेना 28

आ्यदवत्पश्यद्वत कद्व्दनेम ् आ्य दविदद्वत तथ चैवव चान्यः ।

आ्यदवच् चैवनमन्यः शृणोद्वत श्रिुाप्यने ंवदे न च चैवव कद्व्त ् 29

दहेी द्वनत्यमवध्योऽय ंदहे ेसव दस्य भारत ।

तस्मात्सवा दद्वण भतूाद्वन न ि ंशोद्वचतमुहदद्वस 30

स्वधमदमद्वप चावके्ष्य न द्ववकद्वम्पतमुहदद्वस ।

धम्या दद्वद्धयदु्धाचे्छ्रयोऽन्यत ् क्षद्वत्रयस्य न द्ववद्यत े 31



यदृच्छया चोपपि ंस्वग दिारामपावतृ ं

सदु्वखनः क्षत्रयाः पाथ द लभि ेयदु्धमीदृशम ् 32

अथ चते्त्वद्वमम ंधम्य ंसङ्ग्राम ंन कद्वरष्यद्वस ।

ततः स्वधम ंकीद्वत ंच द्वहिा पापमवाप्स्यद्वस 33

अकीद्वत ंचाद्वप भतूाद्वन कथद्वयष्यद्वि तऽेव्ययाम ् ।

सम्भाद्ववतस्य चाकीद्वत दम दरणादद्वतद्वरच्यत े 34

भयाद्रणादुपरत ंमसं्यि ेिा ंमहारथाः।

यषेा ंच ि ंबहमतो भिूा यास्यद्वस लाघवम ् 35

अवाच्यवादां् बहून्वद्वदष्यद्वि तवाद्वहताः ।

द्वनन्दिस्तव सामर्थ्य ंततो दुःखतरं न ुद्वकम ् 36

हतो वा प्राप्यद्वस स्वग ंद्वजिा व भोक्ष्यस ेमहीम ् ।

तस्मादुद्वत्तष्ठ कौिये यदु्धाय कृतद्वन्यः 37

सखुदुःख ेसम ेकृिा लाभालाभौ जयाजयौ ।

ततो यदु्धाय यजु्यस्व न चैवव ंपापमवाप्स्यद्वस 38

एषा तऽेद्वभहता साङ्ख्य ेबदु्वद्धयोग ेद्विमा ंशृण ु।

बदु्ध्या यकु्तो यया पाथ द कम दबन्द ंप्रहास्यद्वस 39



नहेाद्वभक्रमनाशोऽद्वस्त प्रत्यवायो न द्ववद्यत े।

स्वल्पमप्यस्य धम दस्य त्रायत ेमहतो भयात ् 40

व्यवसायाद्विका बदु्वद्धरकेेह कुरुनन्दन ।

बहशाखाह्यनिा् बदु्धयोऽव्यवसाद्वयनाम ् 41

याद्वममा ंपदु्वष्पता ंवाच ंप्रवदन्त्यद्ववपद्व्तः ।

वदेावादरताः पाथ द नान्यदस्तीद्वत वाद्वदनः 42

कामािानः स्वग दपरा जन्मकमदफलप्रदाम ् ।

द्वक्रयाद्ववशषेबहला ंभोग चैवश्वय दगद्वत ंप्रद्वत 43

भोग चैवश्वय दप्रसक्ताना ंतयाऽपहृतचतेसाम ् ।

व्यवसायाद्विका बदु्वद्धः समाधौ न द्ववधीयत े 44

त्र चैवगणु्यद्ववषया वदेा द्वनस्त्र चैवगणु्यो भवाज ुदन ।

द्वनिदन्द्वो द्वनत्यसत्त्वस्तो द्वनयोगक्षमे आिवान ् 45

यावानथ द उदपान े सव दतः सपं्लतुोदके ।

तावान्सवषे ुवदेषे ुब्राह्मणस्य द्ववजानतः 46

कमदण्यवेाद्वधकारस्त ेमा फलेष ुकदाचन ।

मा कम दफलहतेभुू दमा द त ेसङ्गोऽस्त्वकमदद्वण 47



योगिः कुरु कमा दद्वण सङं्ग त्यक्त्वा धन्जयय ।

द्वसद्ध्य द्वसद्ध्योः समो भिूा समि ंयोग उच्यत े 48

दूरणे ह्यवरं कम द बदु्वद्धयोगाद्धन्जयय ।

बदु्धौ शरणमद्वन्वच्छ कृपणाः फलहतेवः 49

बदु्वद्धयकु्तो जहातीह उभ ेसकृुतदुषृ्कत े।

तस्माद्योगाय यजु्यस्य योगः कम दस ुकौशलम ् 50

कमदज ंबद्वद्धयकु्ता द्वह फलं त्यक्त्वा मनीद्वषणः ।

जन्मबन्धद्ववद्वनम ुदक्ताः पद ंगच्छन्त्यनामयम ् 51

यदा त ेमोहकद्वललं बदु्वद्धव्य दद्वततद्वरष्यद्वत ।

तदा गिाद्वस द्वनवदे ंश्रोतव्यस्य श्रतुस्य च 52

शृद्वतद्ववप्रद्वतपिा त ेयदा िास्यद्वत द्वन्ला ।

समाधावचला बदु्वद्धस्तदा योगमवाप्स्यद्वस 53 अज ुदन उवाच

द्वितप्रज्ञ्यस्य का भाषा समाद्वधस्तस्य केशव ।

द्वितधीः द्वकं प्रभाषते द्वकमासीत व्रजते द्वकम ् 54



श्री भगवानवुाच

प्रजहाद्वत यदा कामान्सवा दन्पाथ द मनोगतान ् ।|

आिन्यवेाऽिना तषु्टः द्वितप्रज्ञ्यस्तदोच्यत े 55

दुःखषे्वनदु्विग्नमनाः सखुषे ुद्ववगतस्पहृः ।

वीतरागभयक्रोधः द्वितधीम ुदद्वनरुच्यत े 56

यः सव दत्रानद्वभस्नहेस्तत्तत्प्राप्य शभुाशभुम ् ।

नाद्वभनन्दद्वत न िदे्वष्ट तस्य प्रञा प्रद्वतद्वष्टता 57

यदा सहंरत ेचाय ंकूमा दङ्गानीव सव दशः ।

इदं्वद्रयाणीद्वियाथभे्यस्तस्य प्रञा प्रद्वतद्वष्ठता 58

द्ववषया द्ववद्वनवत दि ेद्वनराहारस्य ददे्वहनः ।

रसवज ंरसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा द्वनवत दत े 59

यततो ह्यद्वप कौिये परुुषस्य द्ववपद्व्तः ।

इद्वियाद्वण प्रमाथीद्वन हरिी प्रसभ ंमनः 60

ताद्वन सवा दद्वण सयंम्य यकु्त आसीत मत्परः ।

वश ेद्वह यस्यदे्वियाद्वण तस्य प्रञा प्रद्वतद्वष्ठता 61

ध्यायतो द्ववषयान्प ुसंः सङ्गस्तषेपूजायत े।

सङ्गात्स्जयायत ेकामः कामत्क्रोधोऽद्वभजायत े 62



क्रोधाद्भवद्वत समंोहः सहंोहात्स्मदृ्वतद्ववभ्रमः ।

स्मदृ्वतभ्रशंाद ्बदु्वद्धनाशो बद्वद्धनाशाद ्द्ववनश्यद्वत 63

रागिषेद्ववयकु्तचैवस्त ुद्ववषयाद्वनद्विय च्ैव रन ् ।

आिवश्य चैवद्वव दधयेािा प्रसादमद्वधगच्छद्वत 64

प्रसाद ेसव ददुःखाना ंहाद्वनरस्योपजायत े।

प्रसि चतेसो ह्याश ुबद्वद्धः पय दवद्वतष्ठद्वत 65

नाद्वस्त बद्वद्धरयकु्तस्य न चायकु्तस्य भावना ।

न चाभावयतुः शाद्विरशािस्य कुतः सखुम ् 66

इद्वियाणा ंद्वह चरता ंयन्मनोऽनदु्ववधीयत े।

तदस्य हरद्वत प्रञा ंवायनुा दवाद्वमवाम्भद्वस 67

तस्माद्यस्य महाबाहो द्वनगहृीताद्वन सव दशः ।

इद्वियाणीद्वियाथभे्यस्तस्य प्रञा प्रद्वतद्वष्ठता 68

या द्वनशा सव दभतूाना ंतस्या ंजागद्वत द सयंमी।

यस्या ंजाग्रद्वत भतूाद्वन सा द्वनशा पश्यतो मनुःे 69

अपयू दमाणमचलप्रद्वतष्ठ ंसमदु्रमापः प्रद्ववशद्वि यित ् ।

तित्कामा य ंप्रद्ववशद्वि सव ेस शाद्विमाप्नोद्वत न कामकाद्वम 70



द्ववहाय कामान्यः सवा दन्पमुां् रद्वत द्वनःस्पहृः ।

द्वनम दमो द्वनरहङ्कारः स शाद्विमद्वधगच्छद्वत 71

एषा ब्राह्मी द्विद्वतः पाथ द न चैवना ंप्राप्य द्ववमहु्यद्वत ।

द्वधधिाऽस्यामिकालेऽद्वप ब्रह्मद्वनवा दणमचृ्छद्वत 72



आथ ततृीयोऽध्यायः अज ुदन उवाच

ज्यायसी चते्कम दणस्त ेमता बदु्वद्धज दनाद दन ।

तद्वतं्क कमा दद्वण घोर ेमा ंद्वनयोजयद्वस केशव 01

व्याद्वमश्रणेवे वाक्यने बद्वद्ध ंमोहयसीव म े।

तदकंे वद द्वनद्व्त्य यने श्रयेोहमाप्नयुाम ् 02 श्री भगवानवुाच

लोकेऽद्वस्मद्वन्द्वद्ववधा द्वनष्ठा परुा प्रोक्ता मयानघ ।

ञानयोगने साङ्ख्याना ंकम दयोगने योद्वगनाम ् 03

न कम दणामनारम्भाि चैवष्कम्य ंपरुुषोऽश्नतु े।

न च सनं्यसनादवे द्वसद्वद्ध ंसमद्वधगच्छद्वत 04

न द्वह कद्व्त्क्षणमद्वप जात ुद्वतष्ठत्यकमदकृत ् ।

काय दत ेह्यवशः कम द सव दः प्रकृद्वतज चैवग ुदण चैवः 05

कमदे्वियाद्वण सयंम्य य अस्त ेमनसा स्मरन ् ।

इद्वियाथा दद्वन्वमढूािा द्वमर्थ्याचारः स उच्यत े 06

यद्वस्त्वद्वियाद्वण मनसा द्वनयम्याऽरभतऽेज ुदन ।

कमदे्विय चैवः कम दयोगमसक्तः स द्ववद्वशष्यत े 07



द्वनयत ंकुरु कम द ि ंकम द ज्यायो ह्यकम दणः ।

शरीरयात्राऽद्वप च त ेन प्रद्वसद्ध्यदेकम दणः 08

यञाथा दत्कम दणोऽन्यत्र लोकोऽय ं कम दबन्धनः।

तदथ ंकम द कौिये मकु्तसङ्गः समाचर 09

सहयञाः प्रजाः सषृ्ट्वा परुोवाच प्रजापद्वतः ।

अनने प्रसद्ववष्यध्वमषे वोऽद्वस्त्वष्टकामधकु ् 10

दवेान्भावयतानने त ेदवेा भावयि ुवः ।

परस्परं भावयिः श्रयेः परमवाप्स्यत 11

इष्टान्भोगाद्वि वो दवेा दास्यतं ेयञभाद्ववताः ।

त चैवद दत्तानप्रदाय चैवभ्यो यो भङेु्क्त स्तने एव सः 12

यञद्वशष्टाद्वशनः सिो मचु्यि ेसवदद्वकद्विष चैवः ।

भ ुजंत ेत ेिघ ंपापा य ेपचन्त्यािकारणात ् 13

अिाद्भवद्वि भतूाद्वन पज दन्यादिसम्भवः ।

यञाद्भवद्वत पज दन्यो यञः कम दसमदु्भवः 14

कमद ब्रह्मोद्भव ंद्ववद्वद्ध ब्रह्माक्षरसमदु्भवम ् ।

तस्मात्सवदगत ंब्रह्म द्वनत्य ंयञ ेप्रद्वतद्वष्ठतम ् 15



एव ंप्रवद्वत दत ंचकं्र नानवुत दयतीह यः ।

अघायदु्वरद्वियारामो मोघ ंपाथ द स जीवद्वत 16

यस्त्वािरद्वतरवे स्यादाितपृ्त् मानवः ।

आिन्यवे च सिषु्टस्तस्य काय ंन द्ववद्यत े 17

न चैवव तस्य कृतनेाथो नाकृतनेहे क्न ।

नचास्य सवदभतूषे ुकद्व्दथ दव्यपाश्रयः 18

तस्मादसक्तः सतत ंकाय ंकम द समाचर ।

आसक्तो ह्याचरन्कमद परमाप्नोद्वत परूुषः 19

कमदण चैवव द्वह सदं्वसद्वद्धमाद्विता जनकादयः ।

लोकसङ्ग्रहमवेाद्वप सम्पश्यन्कतुदमहदद्वस 20

यद्यदाचरद्वत श्रषे्ठस्तत्तदवेतेरो जनः ।

स यत्प्रमाण ंकुरुत ेलोकस्तदनवुत दत े 21

न म ेपाथा दद्वस्त कत दव्य ंद्वत्रष ुलोलेष ुद्वकञ्चन ।

नानवाप्तमवाप्तव्य ंवत द एवच कम दद्वण 22

यद्वद ह्यहं न वतये ंजात ुकम दण्यतदं्वद्रतः ।

मम विा दनवुततं ेमनषु्याः पाथ द सव दशः 23



उद्वत्सदयेदु्वरम ेलोका न कुयां कम द चदेहम ् ।

सङ्करस्य च कता द स्यामपुहन्याद्वममाः प्रजा 24

सक्ताः कम दण्यद्वविासंो यथा कुव दद्वि भारत ।

कुया दद्वििासं्तथाऽसक्तद्व्कीष ुदलोकसङ्ग्रहम ् 25

न बदु्वद्धभदे ंजनयदेञाना ंकम दसद्वङ्गनाम ् ।

जोषयते्सव दकमा दद्वण द्वविान्यकु्तः समाचरन ् 26

प्रकृतःे द्वक्रयमाणाद्वन गणु चैवः कमा दद्वण सव दशः ।

अहङ्कारद्ववमढूािा कता दऽहद्वमद्वत मन्यत े 27

तत्त्वद्ववत्त ुमहाबाहो गणुकम दद्ववभागयोः ।

गणुा गणुषे ुवत दि इद्वत मिा न सज्जत े 28

प्रकृतगे ुदणसमंढूा सज्जि ेगणुकम दस ु।

तानकृत्स्नद्ववदो मन्दानृ्कत्स्नद्ववि द्ववचालयते ् 29

मद्वय सवा दद्वण कमा दद्वण सनं्यस्याध्यािचतेसा ।

द्वनराशीद्वन दम दमो भिूा यधु्यस्व द्ववगतज्वरः 30

य ेम ेमतद्वमद ंद्वनत्यमनदु्वतष्ठद्वि मानवाः ।

श्रद्धाविोऽनसयूिो मचु्यि ेतऽेद्वप कम दद्वभः 31



य ेितेदभ्यसयूिो नानदु्वतष्ठद्वि म ेमतम ् ।

सवदञानद्ववमढूासं्ताद्वन्वद्वद्ध नष्टा नचतेसः 32

सदृष ंचषे्टत ेस्वास्याः प्रकृतञेा दनवानद्वप ।

प्रकृद्वत ंयाद्वि भतूाद्वन द्वनग्रहः द्वकं कद्वरष्यद्वत 33

इद्वियस्यदे्वियस्याथ ेरागिषेौ व्यवद्वितौ ।

तयोन द वशमागच्छेत्तौ ह्यस्यौ पद्वरपद्विनौ 34

श्रयेान्स्वधमो द्ववगणुः परधमा दत्स्वनदु्वष्ठतात ् ।

स्वधम ेद्वनधन ंश्रयेः परधमो भयावहः 35 अज ुदन उवाच

अथ केन प्रयकु्तोऽयम ् पाप ंचरद्वत परूुषः ।

अद्विच्छिद्वप वाष्णये बलाद्वदव द्वनयोद्वजतः 36 श्री भगवानवुाच

काम एष क्रोध एष रजोगणुसमदु्भवः ।

महाशनो महापाप्मा द्ववद्यनेद्वमहव चैवद्वरणम ् 37

धमूनेाद्वव्रऽयत ेवद्विय दथाऽऽदशो मलेन च ।

यथोल्बनेाऽवतृो गभ दस्तथा तनेदेमावतृम ् 38



आवतृ ंञानमतेने ञाद्वननो द्वनत्यव चैवद्वरणा ।

कामरूपणे कौिये दुष्परूणेानलेन च 39

इद्वियाद्वण मनो बदु्वद्धरस्याद्वधष्ठानमचु्यत े।

एत चैवद्वव दमोहयत्यषे ञानमावतृ्य ददे्वहनम ् 40

तस्मािद्वमद्वियाण्यादौ द्वनयम्य भरतष दभ ।

पाप्मान ंप्रजद्वह ह्यने ंञानद्ववञाननाशनम ् 41

इद्वियाद्वण पराण्याहद्वरद्वियभे्यः परं मनः ।

मनसस्त ुपरा बद्वद्धयो बदु्ध ेपरतस्त ुसः 42

एव ंबदु्धःे परं बदु्ध्वाससं्तभ्याऽिानमािना ।

जद्वह शत्र ु ंमहाबाहो कामरूप ंदुरासदम ् 43



अथ चतथुोऽध्यायः श्री भगवानवुाच

इम ंद्वववस्वत ेयोग ंप्रोक्तवानहमव्ययम ् ।

द्वववस्वान्मनव ेप्राह मनदु्वरक्ष्वाकवऽेब्रवीत ् 01

एव ंपरम्पराप्राप्तद्वमम ंराजष दयोऽद्ववदुः ।

स कालेनहे महता योगो नष्टः परिप 02

स एवाय ंमया तऽेद्य योगः प्रोक्तः परुातनः।

भक्तोऽद्वस म ेसखा चदे्वत रहस्य ंह्यतेदुत्तमम ् 03 अज ुदन उवाच

अपरं भवतो जन्म परं जन्म द्वववस्वतः ।

कथमतेद्विजानीया ं िमादौ प्रोक्तवाद्वनद्वत 04 श्री भगवानवुाच

बहूद्वन म ेव्यतीताद्वन जन्माद्वन तव चाज ुदन ।

तान्यहं वदे सवा दद्वण न ि ंवते्थ परिप 05

अजोऽद्वप सिव्ययाि भतूानामीश्वरोऽद्वप सन ् ।

प्रकृद्वत ंस्वामद्वधष्ठाय सभंवाम्यािमायाय 06

यदायदा द्वह धम दस्य र्गलाद्वनभ दवद्वत भारत।

अभ्यतु्थानमधम दस्य तदाऽिान ंसजृाम्यहम ् 07



पद्वरत्राणाय साधनूा ंद्ववनाशाय च दुषृ्कता ं।

धम दसिंापनाथा दय सभंवाद्वम यगुयेगु े 08

जन्म कम द च म ेद्वदव्यमवे ंयो वदे्वत्त तत्त्वतः ।

त्यक्त्वा दहे पनुज दन्म न चैवद्वत मामदे्वत सोऽज ुदन 09

वीतरागभयक्रोधा मन्मया मामपुाद्वश्रताः।

बहवो ञानतपसा पतूा मद्भावमागताः 10

य ेयथा मा ंप्रपद्यि ेतासं्तथ चैवव भजाम्यहम ् ।

मम विा दनवुत दि ेमनषु्याः पाथ द सव दशः 11

काङ्क्षिः कम दणा ंद्वसद्वद्ध ंयजि इह दवेताः ।

द्वक्षप्र ंद्वह मानषु ेलोके द्वसद्वद्धभ दवद्वत कम दजा 12

चातवु दण्य ंमया सषृ्ट ंगणुकम दद्ववभागशः ।

तस्य कता दरमद्वप मा ंद्ववद्ध्यकता दरमव्ययम ् 13

न मा ंकमा दद्वण द्वलम्पद्वि न म ेकम दफले स्पहृा ।

इद्वत मा ंयोऽद्वभजानाद्वत कम दद्वभन द स बध्यत े 14

एव ंञािा कृत ंकम द पवूरैद्वप ममुकु्षदु्वभः ।

कुरु कमवै तस्मात्त्व ंपवूःै पवू दतरं कृतम ् 15



द्वकं कम द द्वकमकमदे्वत कवयोऽप्यत्र मोद्वहताः ।

तत्त ेकम द प्रवक्ष्याद्वम यज्ञ्यािा मोक्ष्यसऽेशभुात ् 16

कमदणो ह्यद्वप बोद्धव्य ंबोद्धव्य ंच द्ववकम दणः ।

अकमदण् बोद्धव्य ंगहना कम दणो गद्वत 17

कमदण्यकम द यः पश्यदेकम दद्वण च कम द यः ।

स बदु्वद्धमान्मनषु्यषे ुस यकु्तः कृत्स्नकमदकृत ् 18

यस्य सव ेसमारम्भाः कामसङ्कल्पवद्वज दताः ।

ञानाद्वग्न दर्गध कमा दण ंतमाहः पद्वण्डत ंबधुाः 19।

त्यक्त्वा कमा दफलासङं्ग द्वनत्यतपृ्तो द्वनराश्रयः ।

कमदण्यद्वभप्रवतृ्तोऽद्वप न चैवव द्वकद्वञ्चत्करोद्वत सः 20

द्वनराशीय दतद्वचत्ताित्यक्तसवदपद्वरग्रहः ।

शारीरं केवलं कम द कुव दिाऽप्नोद्वत द्वकद्वल्बषम ् 21

यदृच्छालाभसिषु्टो िन्द्वातीतो द्ववमत्सरः ।

समः द्वसद्धावद्वसद्धौ च कृिाद्वप न द्वनबद्ध्यत े 22

गतसङ्गस्य मकु्तस्य ञानावद्वितचतेसः ।

यञायाऽचरतः कम द समग्र ंप्रद्ववलीयत े 23



ब्रह्माप दण ंब्रह्म हद्ववब्र दह्माग्नौ ब्रह्मणा हतम ् ।

ब्रह्म चैवव तने गिव्य ंब्रह्मकम दसमाद्वधना 24

द चैववमवेापर ेयञ ंयोद्वगनः पय ुदपासत े।

ब्रह्मग्नावपर ेयञ ंयञने चैववोपजहु्वद्वत 25

श्रोत्रादीनीद्वियाण्यन्य ेसयंमाद्वग्नष ुजहु्वद्वत ।

शब्दादीद्वन्वषयानन्य इद्वियाद्वग्नष ुजहु्वद्वत 26

सवा दणीद्वियकमा दद्वण प्राणकमा दद्वण चापर े।

आिसयंमयोगाग्नौ जहु्वद्वत ञानदीद्वपत े 27

द्रव्ययञास्तपोयञा योगयञास्तथाऽपर े।

स्वाद्यायञानयञा् यतयः सदं्वशतव्रताः 28

अपान ेजहु्वद्वत प्राण ंप्राणऽेपान ंतथापर े।

प्राणापानगतीरुद्ध्वा प्राणायामपरायणाः 29

अपर ेद्वनयताहाराः प्राणान्प्राणषे ुजहु्वद्वत ।

सवऽेप्यते ेयञद्ववदो यञक्षद्वपतकल्मषाः 30

यञद्वशष्टामतृभजुो याद्वि ब्रह्म सनातनम ् ।

नाय ं लोकोऽस्त्ययञस्य कुतोऽन्यः कुरुसत्तम 31



एव ंबहद्ववधा यञा द्ववतता ब्रह्मणो मखु े।

कमदजाद्वन्वद्वद्ध तान्सवा दनवे ंञािा द्ववमोक्ष्यस े 32

श्रयेािव्यमयाद्यञा ञानयञः परिप ।

सवं कमा दऽद्वखलं पाथ द ञान ेपद्वरसमाप्यत े 33

तद्विद्वद्धप्रद्वणपातने पद्वरप्रश्नने सवेया ।

उपदके्ष्यद्वि त ेञान ंञाद्वननस्तिदद्वश दनः 34

यज्ज्ञािा न पनुमोहमवे ंयास्यद्वस पाण्डव ।

यने भतूान्यशषेणे द्रक्ष्यस्याऽिन्यथो मद्वय 35

अद्वप चदेद्वस पापभे्यः सवभे्यः पापकृत्तमः ।

सवं ञानप्लवने चैवव वदृ्वजन ंसिद्वरष्यद्वस 36

यथ चैवदादं्वस सद्वमद्धोऽद्वग्नभ दस्मसातु्करुतजे ुदन ।

ञानाद्वग्नः सव दकमा दद्वण भस्मसातु्करुत ेतथा 37

न द्वह ञानने सदृश ंपद्ववत्रद्वमह द्ववद्यत े।

तत ् स्वय ंयोगसदं्वसद्वद्धः कालेनािद्वन द्ववन्दद्वत 38

श्रद्धावान ् लभत ेञान ंमत्परः सयंतदे्वियः ।

ञान ंलब्ध्वा परा ंशाद्विमद्वचरणेाद्वधगच्छद्वत 39



अञ्ाश्रद्धधान् सशंयािा द्ववनश्यद्वत ।

नाय ंलोकोऽद्वस्त न परो न सखु ंसशंयािनः 40

योगसनं्यस्तकमा दण ंञानसदं्वििसशंयम ् ।

आिवि ंन कमा दद्वण द्वनबध्नद्वि धन्जयय 41

तस्मादञानसभंतूम ् हृस्थं ंञानाद्वसनाऽऽिनः ।

द्विि चैवन ंसशंय ंयोगमाद्वतष्ठोद्वत्तष्ठ भारत 42



अथ पञ्चमोऽध्यायः अज ुदन उवाच

सनं्यास ंकमा दणा ंकृष्ण पनुयोग ंच शसंद्वस ।

यचे्छ्रय एतयोरकंे तन्म ेब्रदू्वह सदु्वनद्व्तम ् 01 श्री भगवानवुाच

सनं्यासः कम दयोग् द्वनःश्रयेसकरावभुौ ।

तयोस्त ुकम दसनं्यासात्कमदयोगो द्ववद्वशष्यत े 02

ञयेः स द्वनत्यसनं्याद्वस यो न िदे्वष्ट न काकं्षद्वत ।

द्वनिदन्द्वो द्वह महाबाहो सखु ंबन्दात्प्रमचु्यत े 03

साङ्ख्ययोगौ पथृर्गबालाः प्रवदद्वि न पद्वण्डताः ।

एकमप्याद्वितः सम्यगभुयोद्वव दन्दत ेफलम ् 04

यत्साङ्ख्य ेप्राप्यत ेिान ंतद्योग चैवरद्वप गम्यत े।

एकं साङ्ख्य ंच योग ंच यः पश्यद्वत स पश्यद्वत 05

ससं्यासस्त ुमहाबाहो दुःखमाप्तमुयोगतः ।

योगयकु्तो मदु्वनब्र दह्म नद्वचरणेाद्वधगच्छद्वत 06

योगयकु्तो द्ववशदु्धाि द्ववद्वजतािा द्वजतदे्वियः ।

सवदभतूाि भतूािा कुव दिद्वप न द्वलप्यत े 07



न चैवव द्वकद्वञ्चत्करोमीद्वत यकु्तो मन्यते तत्त्वद्ववत ् ।

पश्यन ् शृण्वन ् स्पशृन ् द्वजघ्रिश्नन्गच्छन्स्वपन ् श्वसन ् 08

प्रलपद्वन्वसजृन ् गहृ्णिदु्वन्मषद्विद्वमषिद्वप ।

इद्वियाणीद्वियाथषे ुवत दि इद्वत धारयन ् 09

ब्रह्मण्याधाय कमा दद्वण सङं्ग त्यक्त्वा करोद्वत यः ।

द्वलप्यत ेन स पापने पद्मपत्रद्वमवाभंसा 10

कायने मनसा बदु्ध्या केवलचैवद्वरद्विय चैवरद्वप ।

योद्वगनः कम द कुव दद्वि सङं्ग त्यक्त्वाऽऽिशदु्धय े 11

यकु्तः कम दफलं त्यक्त्वा शाद्विमाप्नोद्वत न चैवद्वष्ठकीम ् ।

अयकु्तः कामकारणे फले सक्तो द्वनबद्ध्यत े 12

सवदकमा दद्वण मनसा सनं्यस्याऽस्त ेसखु ंवशी ।

नविार ेपरु ेददे्वह न चैवव कुव दिकारयन ् 13

न कतृ दि ंन कमा दद्वण लोकस्य सजृद्वत प्रभःु ।

न कम दफलसयंोग ंस्वभावस्त ुप्रवत दत े 14

नाऽदत्त ेकस्यद्वचत्पाप ंन च चैवव सकृुत ंद्ववभःु ।

अञाननेाऽवतृ ंञान ंतने महु्यद्वि जिवः 15



ञानने त ुतदञान ंयषेा ंनाद्वशतमािनः ।

तषेामाद्वदत्यवञान ंप्रकाशयद्वत तत्परम ् 16

तिदु्धयस्तदािानस्तद्विष्ठास्तत्परायणाः ।

गच्न्त्यपनुरावदृ्वत्त ंञानद्वनधू दतकल्मषाः 17

द्ववद्याद्ववनयसम्पि ेब्राह्मण ेगद्वव हद्वस्तद्वन ।

शदु्वन च चैवव श्वपाके च पद्वण्डताः समदद्वश दनः 18

इहचैवव त चैवद्वज दतः सगो यषेा ंसाम्य ेद्वित ंमनः ।

द्वनदोष ंद्वह सम ंब्रह्म तस्माद्ब्रह्मद्वण त ेद्विताः 19

न प्रहृष्यदे्वत्प्रय ंप्राप्य नोद्विजते्प्राप्य चाद्वप्रयम ् ।

द्विरबदु्वद्धरसमंढूो ब्रह्मद्ववद ्ब्रह्मद्वण द्वितः 20

बाह्यस्पशषे्वसक्तािा द्ववन्दत्यािद्वन यत्सखुम ् ।

स ब्रह्मयोगयकु्तािा सखुमक्षयमश्नतु े 21

य ेद्वह ससं्पश दजा भोगा दुःखयोनय एव त े।

आद्यिविः कौिये न तषे ुरमत ेबधुः 22

शक्नोती हचैवव यः सोढुं प्राक्शश्यरीरद्ववमोक्षणात ् ।

कामक्रोदोद्भव ंवगे ंस यकु्तः स सखुी नरः 23



योऽिःसखुोऽिरारामस्तथािज्योद्वतरवे यः ।

स योगी ब्रह्मद्वनबा दण ं ब्रह्मभतूोऽद्वधगच्छद्वत 24

लभि ेब्रह्मद्वनवा दणमषृयः क्षीणकल्मषाः ।

द्विििचैवधायतािानः सव दभतूद्वहत ेरताः 25

कामक्रोधद्ववयकु्ताना ंयतीना ंयतचतेसाम ् ।

अद्वभतो ब्रह्मद्वनवा दण ंवत दत ेद्ववद्वदतािनाम ् 26

स्पशादन ् कृिा बद्वहबा दह्यां् क्ष ु् चैववािर ेभ्रवुोः ।

प्राणापानौ समौ कृिा नासाभ्यिरचाद्वरणौ 27

यतदे्वियमनोवदृ्वत्तम ुदद्वनमोक्षपरायणाः ।

द्ववगतचे्छाभयक्रोधो यः सदा मकु्तः एव सः 28

भोक्तारं यञतपसा ंसव दलोकमहशे्वरम ् ।

सहुृद ंसव दभतूाना ंञािा मा ंशाद्विमचृ्छद्वत 29



अथ षष्ठोऽध्यायः श्री भगवानवुाच

अनाद्वश्रतः कम दफलं काय ंकम द करोद्वत यः ।

स सनं्याद्वस च योगी च न द्वनरद्वग्नन दचाद्वक्रयः 01

य ंसनं्यासद्वमद्वत प्राहयोग ंत ंद्ववद्वद्ध पाण्डव ।

नह्यसनं्यस्तसङ्कल्पो योगी भवद्वत क्न 02

आरुरुक्षोम ुदनयेोग ंकम द कारणमचु्यत े।

योगारूढस्य तस्यचैवव शमः कारणमचु्यत े 03

यदा द्वह नदे्वियाथषे ुन कम दस्वनषुज्यत े।

सवदसङ्कल्प सनं्यासी योगारूढस्तदोच्यत े 04

उद्धरदेािनाऽऽिान ंनाऽिानमवसादयते ् ।

अिचैवव ह्यािनो बन्धरुािचैवव द्वरपरुािनः 05

बन्धरुािाऽऽिनस्तस्य यनेाऽिचैववाऽिना द्वजतः ।

अनािनस्त ुशतिृ ेवततेाऽिचैवव शत्रवुत ् 06

द्वजतािानः प्रशािस्य परमािा समाद्वहतः ।

शीतोष्णसखुदुःखषे ुतथा मानापमानयोः 07



ञानद्ववञानतपृ्तािा कूटिो द्ववद्वजतदे्वियः ।

यकु्त इत्यचु्यत ेयोगी समलोष्टाश्मकाञ्चनः 08

सहुृद्वन्मत्राय ुददासीनमध्यििषे्यबन्धषु ु।

साधषु्वद्वप च पापषे ुसमबदु्वद्धद्वव दद्वशष्यत े 09

योगी य्ुजयीत सततमािान ंरहद्वस द्वितः ।

एकाकी यतद्वचत्तािा द्वनराशीरपद्वरग्रहः 10

शचुौ दशे ेप्रद्वतष्ठाप्य द्विरमासनमािनः ।

नात्यदु्वच्छ्रत ंनाद्वतनीच ंचलेाद्वजनकुशोत्तरम ् 11

तत्र चैवकाग्र ंमनः कृिा यतद्वचत्तदे्वियद्वक्रयः ।

उपद्ववश्याऽसन ेयञु्ज्याद्योगमािद्ववशदु्धय े 12

सम ंकायद्वशरोग्रीव ंधारयिचलं द्विरः ।

सपं्रके्ष्य नाद्वसकाग्र ंस्व ंद्वदश्ानवलोकयन ् 13

प्रशािािा द्ववगतभीब्र दह्मचाद्वरव्रत ेद्वितः ।

मनः सयंम्य मद्वच्त्तो यकु्त आसीत मत्परः 14

य्ुजयिवे ंसदाऽऽिान ंयोगी द्वनयतमानसः ।

शािीं द्वनवा दणपरमा ंमत्सिंामद्वधगच्छद्वत 15



नात्यश्नतस्त ुयोगोऽद्वस्त नचात्यिमनश्नतः ।

नचाद्वतस्वप्नशीलस्य जाग्रतो न चैवव चाज ुदन 16

यकु्ताहारद्ववहारस्य यकु्तचषे्टस्य कम दस ु।

यकु्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवद्वत दुःखहा 17

यदा द्ववद्वनयत ंद्वचत्तमािन्यवेावद्वतष्ठत े।

द्वनःस्पहृः सव दकामभे्यो यकु्त इत्यचु्यत ेतदा 18

यथा दीपो द्वनवातिो नङे्गत ेसोपमा मता ।

योद्वगनो यतद्वचत्तस्य य्ुजयतो योगमािनः 19

यत्रोपरमत ेद्वचत्त ंद्वनरुद्ध ंयोगसवेया ।

यत्र च चैववाऽिनाऽऽिान ंपश्यिािद्वन तदु्वष्यद्वत 20

सखुमत्यद्विकं यत्तिदु्वद्धग्राह्यमतीद्वियम ् ।

वदे्वत्त यत्र न च चैववाय ंद्वित्लद्वत तत्त्वतः 21

य ंलब्ध्वा चापरं लाभ ंमन्यत ेनाद्वधकं ततः ।

यद्वस्मन ् द्वितो न दुःखने गरुुणाऽद्वप द्ववचाल्यत े 22

त ंद्ववद्याद ्दुःखसयंोगद्ववयोग ंयोगसद्वङ्ज्ितम ् ।

स द्वन्यने योक्तव्यो योगो द्वनद्वव दण्णचतेसा 23



सङ्कल्पप्रभवान्कामासं्त्यक्त्वा सवा दनशषेतः ।

मनस चैववदे्वियग्राम ंद्ववद्वनयम्य समितः 24

शन चैवःशन चैवरुपरमिेदु्ध्या धदृ्वतगहृीतया ।

आिसिं ंमनः कृिा न द्वकद्वञ्चदद्वप द्वचियते ् 25

यतोयतो द्वन्रद्वत मन्ञ्चलमद्विरम ् ।

ततस्ततो द्वनयम्य चैवतदािन्यवे वश ंनयते ् 26

प्रशािमनस ंह्यने ंयोद्वगन ंसखुमतु्तमम ् ।

उप चैवद्वत शािरजस ंब्रह्मभतूमकल्मषम ् 27

एव ंय्ुजयन ् सदाऽऽिान ंयोगी द्ववगतकल्मषः ।

सखुनेब्रह्मससं्पशदमत्यि ंसखुमश्नतु े 28

सवदभतूिमािान ंसव दभतूाद्वन चाऽिद्वन ।

ईक्षत ेयोगयकु्तािा सव दत्र समदशदनः 29

यो मा ंपश्यद्वत सव दत्र सवं च मद्वय पश्यद्वत ।

तस्याहं न प्रणश्याद्वम स च म ेन प्रणश्यद्वत 30

सवदभतूद्वित ंयो मा ंभजत्यकेिमाद्वितः ।

सवदथा वत दमानोऽद्वप स योगी मद्वय वत दत े 31



आिौपम्यने सव दत्र सम ंपश्यद्वत योऽज ुदन ।

सखु ंवा यद्वद वा दुःख ंस योगी परमो मतः 32 अज ुदन उवाच

योऽय ंयोगस्त्वया प्रोक्तः साम्यने मधसुदून ।

एतस्याहं न पश्याद्वम चञ्चलिाद्विद्वत ंद्विराम ् 33

चञ्चलम ् द्वह मनः कृष्ण प्रमाद्वथ बलवद ्दृढम ् ।

तस्याहं द्वनग्रहं मन्य ेवायोद्वरव सदुुष्करम ् 34 श्री भगवानवुाच

असशंय ंमहाबाहो मनो दुद्वन दग्रहं चलम ् ।

अभ्यासने त ुकौिये व चैवरार्गयणे च गहृ्यत े 35

असयंतािना योगो दुष्ट्राप इद्वत म ेमद्वतः ।

वश्यािना त ुसतत ंशक्योऽवाप्तमुशषेतः 36 अज ुदन उवाच

अयद्वतः श्रद्धयोपतेो योगाच्छद्वलतमानसः ।

अप्राप्य योग सदं्वसद्वद्ध ंका ंगद्वत ंकृष्ण गच्छद्वत 37

कद्वच्िोभयद्ववभ्रष्टद्वश्ििाभ्रद्वमव नश्यद्वत ।

अप्रद्वतष्ठो महाबाहो द्ववमढूो ब्रह्मणः पद्वथ 38



एतन्म ेसशंय ंकृष्ण च्छेत्तमुहदस्यशषेतः ।

िदन्यः सशंयस्यास्य च्छेत्ता नह्यपुपद्यत े 39 श्री भगवानवुाच

पाथ द न चैववहे नामतु्र द्ववनाशस्तस्य द्ववद्यत े।

नद्वह कल्याणकृत्कद्व्द्दुरगु दद्वत ंतात गच्छद्वत 40

प्राप्य पणु्यकृता ंलोकानदु्वषिा शाश्वतीः समाः ।

शचुीना ंश्रीमता ंगहे ेयोगभ्रष्टोऽद्वभजायत े 41

अथवा योद्वगनामवे कुले भवद्वत धीमताम ् ।

एतद्वद्ध दुलदभतरं लोके जन्म यदीदृशम ् 42

तत्र त ंबदु्वद्धसयंोग ंलभत ेपौव दद चैवद्वहकम ् ।

यतत ेच ततो भयूः सदं्वसद्धौ कुरुनन्दन 43

पवूा दभ्यासने तने चैवव ह्रीयत ेह्यवशोऽद्वप सः।

द्वजञासरुद्वप योगस्य शब्धब्रह्माद्वतवत दत े 44

प्रयत्नाद्यतमानस्त ुयोगी सशंदु्धद्वकद्विषः ।

अनकेजन्मसदं्वसद्धस्ततो याद्वत परा ंगद्वतम ् 45

तपद्वस्वभ्योऽद्वधको योगी ञाद्वनभ्योऽद्वप मतोऽद्वधकः।

कद्वम दभ्य्ाद्वधको योगी तस्माद्योगी भवाज ुदन 46



योगीनामद्वप सवषेा ंमद्गतनेािरािना ।

श्रद्धावान्भजत ेयो मा ंस म ेयकु्ततमो मतः 47



अथ सप्तमोऽध्यायः श्री भगवानवुाच

मय्यासक्तमनाः पाथ द योग ंय्ुजयन्मदाश्रयः ।

असशंय ंसमग्र ंमा ंयथा ञास्यद्वस तच्छृण ु 01

ञान ंतऽेहं सद्ववञानद्वमद ंवक्ष्याम्यशषेतः ।

यञािा नहे भयूोन्यञातव्यमवद्वशष्यत े 02

मनषु्याणा ंसहस्रषे ुकद्व्द्यतद्वत द्वसद्धय े।

यततामद्वप द्वसद्धाना ंकद्व्न्मा ंवदे्वत्त तत्त्वतः 03

भदू्वमरापोऽनलो वायःु ख ंमनो बदु्वद्धरवे च

अहङ्कार इतीय ंम ेद्वभिा प्रकृद्वतरष्टधा 04

अपरयेद्वमतस्त्वन्या ंप्रकृद्वत ंद्ववद्वद्ध म ेपराम ् ।

जीवभतूा ंमहाबाहो ययदे ंधाय दत ेजगत ् 05

एतद्योनीद्वन भतूाद्वन सवा दणीत्यपुधारय।

अहं कृत्नस्यजगतः प्रभवः प्रळयस्तथा 06

मत्तः परतरं नान्यद्वत्कद्विदद्वस्त धन्जयय ।

मद्वय सव दद्वमद ंप्रोत ंसतू्र ेमद्वणगणा इव 07



रसोऽहमप्स ुकौिये प्रभाद्वस्म शद्वशसयू दयोः ।

प्रणव सव दवदेषे ुशब्धः ख ेपौरुष ंनषृ ु 08

पणु्यो गन्धः पदृ्वथव्या ंच तजे्ाद्वस्म द्ववभावसौ ।

जीवन ंसव द भतूषे ुतप्ाद्वस्म तपद्वस्वष ु 09

बीज ंमा ंसव दभतूाना ंद्ववद्वद्ध पाथ द सनातनम ् ।

बदु्वद्धब ुदद्वद्धम दतामद्वस्म तजेस्तजेद्वस्वनामहम ् 10

बलं बलवता ंमद्वस्म कामरागद्वववद्वज दतम ् ।

धमा दद्ववरुद्धो भतूषे ुकामोऽद्वस्म भरतष दभ 11

य ेच चैवव साद्वत्त्वका भावा राजसास्तामसा् य े।

मत्त एवदे्वत ताद्वन्वद्वद्ध न िहं तषे ुत ेमद्वय 12

द्वत्रद्वभग ुदणमय चैवभा दव चैवरदे्वभः सव दद्वमद ंजगत ् ।

मोद्वहत ंनाद्वभजानाद्वत मामभे्यः परमव्ययम ् 13

द चैववी ह्यषेा गणुमद्वय मम माया दुरत्यया ।

मामवे य ेप्रपद्यि ेमायामतेा ंतरद्वि त े 14

न मा ंदुषृ्कद्वतनो मढूाः प्रपद्यि ेनराधमाः ।

माययापहृतञान आसरंु भावमाद्वश्रताः 15



चतदु्वव दधा भजि ेमा ंजनाः सकृद्वतनोऽज ुदन ।

आतो द्वजञासरुथा दद्वथ द ञानी च भरतष दभ 16

तषेा ंञानी द्वनत्ययकु्त एकभद्वक्तद्वव दद्वशष्यत े।

द्वप्रयो द्वह ञाद्वननोऽत्यथ दमहं स च मम द्वप्रयः 17

उदाराः सव द एव चैवत ेञानी िािचैवव म ेमतम ् ।

आद्वितः स द्वह यकु्तािा मामवेनतु्तमा ंगद्वतम ् 18

बहूना ंजन्मनामि ेञानवान्मा ंप्रपद्यत े।

वासदुवेः सव दद्वमद्वत स ुमहािा सदुुलदभः 19

काम चैवस्त चैवस्त चैवहृदतञानाः प्रपद्यिऽेन्यदवेताः ।

त ंत ंद्वनयममािाय प्रकृत्या द्वनयताः स्वया 20

यो यो या ंया ंतन ु ंभक्तः श्रद्धयाऽद्वच दतदु्वमच्छद्वत ।

तस्य तस्याचला ंश्रद्धा ंतामवे द्ववदधाम्यहम ् 21

स तया श्रद्धया यकु्तस्तस्याराधनमीहत े।

लभत ेच ततः कामान्मय चैवव द्ववद्वहतान ् द्वह तान ् 22

अिवत्त ुफलं तषेा ंतद्भवत्यल्पचतेसाम ् ।

दवेान्दवेयजो याद्वि मद्भक्ता याद्वि मामद्वप 23



अव्यकं्त व्यद्वक्तमापि ंमन्यि ेमामबदु्धयः ।

परं भावमजानिो मामव्ययमनतु्तमम ् 24

नाहं प्रकाशः सव दस्य योगमायासमावतृः ।

मढूोऽय ंनाद्वभजानाद्वत लोको मामजमव्ययम ् 25

वदेाहं समतीताद्वन वत दमानाद्वन चाज ुदन ।

भद्ववष्याद्वण च भतूाद्वन मा ंत ुवदे न क्न 26

इच्छािषेसमतु्थने िन्द्वमोहने भारत ।

सवद भतूाद्वन समूडोहं सग ेयाद्वि परिप 27

यषेा ंििगत ंपाप ंजनाना ंपणु्यकम दणाम ् ।

त ेिन्द्वमोहद्वनम ुदक्ता भजि ेमा ंदृढव्रताः 28

जरामरणमोक्षाय मामाद्वश्रत्य यतद्वि य े।

त ेब्रह्म तद्विदुः कृत्स्नमध्याि ंकम द चाद्वखलम ् 29

साद्वदभतूाद्वधद चैवव ंमा ंसाद्वधयञ ंच य ेद्ववदुः ।

प्रयाणकालेऽद्वप च मा ंत ेद्ववदुय ुदक्तचतेसः 30



अथ अष्टमोऽध्यायः अज ुदन उवाच

द्वकं तद्ब्रह्म द्वकमध्याि ंद्वकं कम द परुुषोत्तम ।

आद्वधभतू ंच द्वकं प्रोक्तमद्वधद चैवव ंद्वकमचु्यत े 01

आद्वधयञः कथ ंकोऽत्र दहेऽेद्वस्मन्मधसुदून ।

प्रयाणकाले च कथ ंञयेोऽद्वस द्वनयतािद्वभः 02 श्री भगवानवुाच

अक्षरं ब्रह्म परम ंस्वभावोऽध्यािमचु्यत े।

भतूभावोद्भवकरो द्ववसग दः कम दद्वञतः 03

अद्वधभतू ंक्षरो भावः परुुष्ाद्वधद चैववतम ् ।

अद्वधयञोऽहमवेात्र दहे ेदहेभतृा ंवर 04

अिकालेऽद्वप च मामवे स्मरन्मकु्त्वा कळेबरम ् ।

यः प्रयाद्वत स मद्भाव ंयाद्वत नास्त्यत्र सशंयः 05

य ंय ंवाऽद्वप स्मरन्भाव ंत्यजत्यि ेकळेबरम ् ।

त ंतमवे चैवद्वत कौिये सदा तद्भावभाद्ववतः 06

तस्मात्सवषे ुकालेष ुमामनसु्मर यधु्य च ।

मय्यद्वप दतमनोबदु्वद्धमा दमवे चैवष्यस्यसशंयम ् 07



अभ्यासयोगयकेु्तन चतेसा ऽनन्यगाद्वमना ।

परम ंपरुुष ंद्वदव्य ंयाद्वत पाथा दनदु्वचियन ् 08

कद्वव ंपरुाणामनशुाद्वसतारमणोरणीयासंमनसु्मरदे्यः ।

सवदस्य धातारमद्वचन्त्यरूपमाद्वदत्यवण ंतमसः परस्तात ् 09

प्रयाणकाले मनसाऽचलेन भक्त्या यकु्तो योगबलेन च चैवव ।

भ्रवुोम दध्य ेप्राणमावशे्य सम्यक ्स त ंपरं परुुषमपु चैवद्वत द्वदव्यम ्

यदुक्षरं वदेद्ववदो वदद्वि द्ववशद्वि यद्यतयो वीतरागाः ।

यद्वदच्छिो ब्रह्मचय ंचरद्वि तत्त ेपद ंसङ्ग्रहणे प्रवक्ष्य े 11

सवदिाराद्वण सयंम्य मनो हृद्वद द्वनरुद्य च ।

मरू्ध्न्ा दऽधायािनः प्राणमाद्वितो योगधारणम ् 12

ओद्वमत्यकेाक्षरं ब्रह्म व्याहरन्मामनसु्मरन ् ।

यः प्रयाद्वत त्यजन्दहंे स याद्वत परमा ंगद्वतम ् 13

अनन्यचतेाः सतत ंयो मा ंस्मरद्वत द्वनत्यशः ।

तस्याहं सलुभः पाथ द द्वनत्ययकु्तस्य योद्वगनः 14

मामपुते्य पनुज दन्म दुःखालयमशाश्वतम ् ।

नाऽप्नवुद्वि महािानः सदं्वसद्वद्ध ंपरमा ंगताः 15



आ ब्रह्मभवुनाल्लोकाः पनुरावद्वत दनोऽज ुदन ।

मामपुते्य त ुकौिये पनुज दन्म न द्ववद्यत े16

सहस्रयगुपय दिमहय दद्ब्रह्मणो द्ववदुः ।

राद्वत्र ंयगुसहस्रािा ंतऽेहोरात्रद्ववदो जनाः 17

अव्यक्ताद्व्यक्तयः सवा दः प्रभवन्त्यहरागम े।

रात्र्यागम ेप्रलीयि ेतत्र चैववाव्यक्तसञके 18

भतूग्रामः स एवाय ंभिूाभिूा प्रलीयत े।

रात्र्यागमऽेवशः पाथ द प्रभवत्यहरागम े 19

परस्तस्मात्त ुभावोऽन्योऽव्यक्तोऽव्यक्तात्सनातनः ।

यः स सवषे ुभतूषे ुनश्यत्स ुन द्ववनश्यद्वत 20

आव्यक्तोऽक्षर इत्यकु्तत्समाहः परमा ंगद्वतम ् ।

य ंप्राप्य न द्वनवत दि ेतद्धाम परम ंमम 21

परुुषः स परः पाथ द भक्त्या लभ्यस्त्वनन्यया ।

यस्यािःिाद्वन भतूाद्वन यने सव दद्वमद ंततम ् 22

यत्र काले िनावदृ्वत्तमावदृ्वत्त ंच चैवव योद्वगनः ।

प्रयाता याद्वि त ंकालं वक्ष्याद्वम भरतष दभ 23



अद्वग्नज्योद्वतरहः शकु्लः षण्मासा उत्तरायणम ् ।

तत्र प्रयाता नाऽयाद्वि ब्रह्म ब्रह्मद्ववदो जनाः 24

धमूो राद्वत्रस्तथा कृष्णः षण्मासा दद्वक्षणायनम ् ।

तत्र चािमस ंज्योद्वतयोगी प्राप्य द्वनवत दत े 25

शकु्ल कृष्ण ेगती ह्यते ेजगतः शाश्वत ेमत े।

एकया यात्यनावदृ्वत्तमन्ययाऽऽवत दत ेपनुः 26

न चैवत ेसतृी पाथ द जानन्योगी महु्यद्वत क्न ।

तस्मात्सवषे ुकालेष ुयोगोयकु्तो भवाज ुदन 27

वदेषे ुयञषे ुतपस्स ुच चैवव दानषे ुयत्पणु्यफलं प्रद्वदष्टम ् ।

अत्यदे्वत तत्सवदद्वमद ंद्ववद्वदिा योगी परं िानमपु चैवद्वत चाद्यम ् 28



अथ नवमोऽध्यायः श्री भगवानवुाच

इद ंत ुत ेगहु्यतम ंप्रवक्ष्याम्यनसयूव े।

ञान ंद्ववञानसद्वहत ंयञािा मोक्ष्यसऽेशभुात ् 01

राजद्ववद्या राजगहु्य ंपद्ववत्रद्वमदमतु्तमम ् ।

प्रत्यक्ष्यावगम ंधम्य ंससुखु ंकत ुदमव्ययम ् 02

अश्रद्धधानाः परुुषा धम दस्यास्य परिप ।

अप्राप्य मा ंद्वनवत दि ेमतृ्यसुसंारविदद्वन 03

मया ततद्वमद ंसवं जगदव्यक्तमदू्वत दना ।

मस्थं ाद्वन सव दभतूाद्वन न चाहं तषे्ववद्वितः 04

न च मस्थं ाद्वन भतूाद्वन पश्य म ेयोगम चैवश्वरम ् ।

भतूभिृ च भतूिो ममाऽिा भतूभावनः 05

यथाऽऽकाशद्वितो द्वनत्य ंवायःु सव दत्रगो महान ् ।

तथा सवा दद्वण भतूाद्वन मस्थं ानीत्यपुधारय 06

सवदभतूाद्वन कौिये प्रकृद्वत ंयाद्वि माद्वमकाम ् ।

कल्पक्षय ेपनुिाद्वन कल्पादौ द्ववसजृाम्यहम ् 07



प्रकृद्वत ंस्वामवष्टभ्य द्ववसजृाद्वम पनुःपनुः ।

भतूग्रामद्वमम ंकृत्स्नमवश ंप्रकृतवे दशात ् 08

नच मा ंताद्वन कमा दद्वण द्वनबद्नद्वि धन्जयय ।

उदासीनवदासीनमसकं्त तषे ुकम दस ु 09

मयाऽध्यक्षणे प्रकृद्वतः सयूत ेसचराचरम ् ।

हतेनुाऽनने कौिये जगद्विपद्वरवत दत े 10

अवजानद्वि मा ंमढूा मानषुीं तनमुाद्वश्रतम ् ।

परं भावमजानिो मम भतूमहशे्वरम ् 11

मोघाशा मोघकमा दणो मोघञाना द्ववचतेसः ।

राक्षसीमासरुीं च चैवव प्रकृद्वत ंमोद्वहनीं द्वश्रताः 12

महािानस्त ुमा ंपाथ द द चैववीं प्रकृद्वतमाद्वश्रताः ।

भजन्त्यनन्यमनसो ञािा भतूाद्वदमव्ययम ् 13

सतत ंकीत दयिो मा ंयति् दृढव्रताः ।

नमस्यि् मा ंभक्त्या द्वनत्ययकु्ता उपासत े 14

ञानयञने चाप्यन्य ेयजिो मामपुासत े।

एकिने पथृक्त्वने बहधा द्ववश्वतोमखुम ् 15



अहं क्रतरुहं यञः स्वधाऽहमहमौषधम ् ।

मन्त्रोऽहमहमवेाऽज्यमहमद्वग्नरहं हतम ् 16

द्वपताऽहमस्य जगतो माता धाता द्वपतामहः ।

वदे्य ंपद्ववत्रमोङ्कार ऋक्साम यजरुवे च 17

गद्वतभ दता द प्रभःु साक्षी द्वनवासः शरण ंसहुृत।्

प्रभवः प्रळयः िान ंद्वनधान ंबीजमव्ययम ्18

तपाम्यहमहं वष ंद्वनगहृ्णाम्यतु ् स्सजृाद्वम च ।

अमतृ ंच चैवव मतृ्य ु् सदसच्ाहमज ुदन 19

त्र चैवद्ववद्या मा ंसोमपाः पतूपापाः यञ चैवद्वरष्ट्वा स्वग दद्वत ंप्राथ दयि े।

त ेपणु्यमासाद्य सरुिेलोकमश्नद्वि द्वदव्याद्वन्दद्वव दवेभोगान ् 20

त ेत ंभकु्त्वा स्वग दलोकं द्ववशालं क्षीण ेपणु्य ेमत्य दलोकं द्ववशद्वि ।

एव ंत्रयीधम दमनपु्रपिाः गतागत ंकामकामा लभि े 21

अनन्याद्व्ियिो मा ंय ेजनाः पय ुदपासत े।

तषेा ंद्वनत्याद्वभयकु्ताना ंयोगक्षमे ंवहाम्यहम ् 22

यऽेप्यन्यदवेता भक्त्या यजि ेश्रद्धयाद्वन्वताः ।

तऽेद्वप मामवे कौिये यजन्त्यद्ववद्वधपवू दकम ् 23



अहं द्वह सव द यञाना ंभॊक्ता च प्रभरुवे च ।

न त ुमामद्वभजानद्वि तत्त्वनेातश्च्यवद्वि त े 24

याद्वि दवेव्रता दवेाद्वन्पत-ृन्याद्वि द्वपतवृ्रताः ।

भतूजे्या याद्वि भतूाद्वन याद्वि मद्याद्वजनोऽद्वप माम ् 25

पत्र ंपषु्प ंफलं तोय ंयो म ेभक्त्या प्रयच्छद्वत ।

तदहं भक्त्यपहृतमश्नाद्वम प्रयतािनः 26

यत्करोद्वष यदश्नाद्वस यज्जहुोद्वष ददाद्वस यत ् ।

यत्तपस्यद्वस कौिये ततु्करुष्व मदप दणम ् 27

शभुाशभुफलचैवरवे ंमोक्ष्यस ेकम दबन्धन चैवः ।

सनं्यासयोगयकु्तािा द्ववमकु्तो मामपु चैवष्यद्वस 28

समोऽहं सव दभतूषे ुन म ेिषे्योऽद्वस्त न द्वप्रयः ।

य ेभजद्वि त ुमा ंभक्त्या मद्वय त ेतषे ुचाप्यहम ् 29

अद्वप चते्सदुुराचारो भजत ेमामनन्यभाक ्।

साधरुवे स मिव्यः सम्यर्गव्यवद्वसतो द्वह सः 30

द्वक्षप्र ंभवद्वत धमा दिा शश्वच्छाद्वि ंद्वनगच्छद्वत ।

कौिये प्रद्वतजानीद्वह न म ेभक्तः प्रणश्यद्वत 31



मा ंद्वह पाथ द व्यपाद्वश्रत्य योऽद्वप स्यःु पापयोनयः ।

द्वस्त्रयो व चैवश्यास्तथा शदू्रास्तऽेद्वप याद्वि परा ंगद्वतम ् 32

द्वकं पनुब्रा दह्मणाः पणु्या भक्त्या राजष दयस्तथा ।

अद्वनत्यमसखु ंलोकद्वमम ंप्राप्य भजस्व माम ् 33

मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मा ंनमसु्करु ।

मामवे चैवष्यद्वस यकु्त्व चैववमािान ंमत्परायणः 34



आथ दशमोऽध्यायः श्री भगवानवुाच

भयू एव महाबाहो शृण ुम ेपरम ंवचः ।

यत्तऽेहं प्रीयमाणाय वक्ष्याद्वम द्वहतकाम्यया 01

न म ेद्ववदुः सरुगणाः प्रभव ंन महष दयः ।

अहमाद्वदद्वहि दवेाना ंमहषीणा ंच सव दशः 02

यो मामजमनाद्वद ंच वदे्वत्त लोकमहशे्वरम ् ।

असमंढूः स मत्यषे ुसव दपाप चैवः प्रमचु्यत े 03

बदु्वद्धञा दनमसमंोहः क्षमा सत्य ंदमः शमः ।

सखु ंदुःख ंभवोऽभावो भय ंचाभयमवे च 04

अद्वहंसा समता तदु्वष्टस्तपो दान ंयशोऽयशः ।

भवद्वि भावा भतूाना ंमत्त एव पथृद्वर्गवधाः 05

महष दयः सप्त पवू ेचिारो मनवस्तथा ।

मद्भावा मानसा जाता यषेा ंलोक इमाः प्रजाः 06

एता ंद्ववभदू्वत ंयोग ंच मम यो वदे्वत्त तत्त्वतः ।

सोऽद्ववकम्पने योगने यजु्यत ेनात्र सशंयः 07



अहं सव दस्य प्रभवो मत्तः सवं प्रवत दत े।

इद्वत मिा भजि ेमा ंबधुा भावसमद्वन्वताः 08

मद्वच्त्ता मद्गतप्राणा भोदयिः परस्परम ् ।

कथयि् मा ंद्वनत्य ंतषु्यद्वि च रमद्वि च 09

तषेा ंसततयकु्ताना ंभजता ंप्रीद्वतपवू दकम ् ।

ददाद्वम बद्वद्धयोग ंत ंयने मामपुयाद्वि त े 10

तषेामवेानकुम्पाथ दमहमञानज ंतमः ।

नाशयाम्यािभाविो ञानदीपने भास्वता 11 अज ुदन उवाच

परं ब्रह्म परं धाम पद्ववत्र ंपरम ंभवान ् ।

परुुष ंशाश्वत ंद्वदव्यमाद्वददवेमज ंद्ववभमु ् 12

अहस्त्वामषृयः सव ेदवेद्वष दना दरदस्तथा ।

अद्वसतो दवेलो व्यासः स्वय ंच चैवव ब्रवीद्वष म े 13

सवदमतेदृत ंमन्य ेयन्मा ंवदद्वस केशव ।

न द्वह त ेभगवन्व्यद्वकं्त द्ववदुदवेा न दानवाः 14

स्वयमवेािनाऽऽिान ंवते्थ ि ंपरुुषोत्तम ।

भतूभावन भतूशे दवेदवे जगत्पत े 15



वकु्तमहदस्यशषेणे द्वदव्या ह्यािाद्ववभतूयः ।

याद्वभद्वव दभदू्वतद्वभलोकाद्वनमासं्त्व ंव्याप्य द्वतष्ठद्वस 16

कथ ंद्ववद्यामहं योद्वगसं्त्वा ंसदा पद्वरद्वचियन ् ।

केष ुकेष ुच भावषे ुद्वचन्त्योऽद्वस भगवन्मया 17

द्ववस्तरणेाऽिनो योग ंद्ववभदू्वत ंच जनाद दन ।

भयूः कथय तदृ्वप्तद्वहि शृण्वतो नाद्वस्त मऽेमतृम ् 18 श्री भगवानवुाच

हि त ेकथद्वयष्याद्वम द्वदव्या ह्याि द्ववभतूयः ।

प्राधान्यतः कुरुश्रषे्ठ नास्त्यिो द्ववस्तरस्य म े 19

अहमािा गडुाकेश सव दभतूाशयद्वितः ।

अहमाद्वद् मध्य ंच भतूानामि एव च 20

आद्वदत्यानामहं द्ववष्णजु्योद्वतषा ंरद्ववरंशमुान ् ।

मरीद्वचम दरुतामद्वस्म नक्षत्राणामहं शशी 21

वदेाना ंसामवदेोऽद्वस्म दवेानामद्वस्म वासवः ।

इद्वियाणा ं मन्ाद्वस्म भतूानामद्वस्म चतेना 22

रुद्राणा ंशङ्कर्ाद्वस्म द्ववत्तशेो यक्षरक्षसाम ् ।

वसनूा ंपावक्ाद्वस्म मरेुः द्वशखद्वरणामहम ् 23



परुोधसा ंच मखु्य ंमा ंद्ववद्वद्ध पाथ द बहृस्पद्वतम ् ।

सनेानीनामहं स्कन्दः सरसामद्वस्म सागरः 24

महषीणा ंभगृरुहं द्वगरामस्म्यचैवकमक्षरम ् ।

यञाना ंजपयञोऽद्वस्म िावराणा ंद्वहमालयः 25

अश्वत्थः सवदवकृ्षाणा ंदवेषीणा ंच नारदः ।

गन्धवा दणा ंद्वचत्ररथः द्वसद्धाना ंकद्वपलो मदु्वनः 26

उच्छचैवश्रवसमश्वाना ंद्ववद्वद्ध माममतृोद्भवम ् ।

ऐरावत ंगजिेाणा ंनराणा ंच नराद्वधपम ् 27

आयधुानामहं वज्र ंधनेनूामद्वस्म कामधकु ्।

प्रजन्ाद्वस्म कन्दप दः सपा दणामद्वस्म वासदु्वकः 28

अनि्ाद्वस्म नागाना ंवरुणो यादसामहम ् ।

द्वपत-ृणामय दमा चाद्वस्म यमः सयंतमामहम ् 29

प्रह्लाद्ाद्वस्म द चैवत्याना ंकालः कलयतामहम ् ।

मगृाणा ंच मगृिेोऽहं व चैवनतये् पद्वक्षणाम ् 30

पवनः पवतामद्वस्म रामः शस्त्रभतृामहम ् ।

झषाणा ंमकर्ाद्वस्म स्रोतसामद्वस्म जािवी 31



सगा दणामाद्वदरि् मध्य ंच चैववाहमज ुदन ।

अध्यािद्ववद्या द्ववद्याना ंवादः प्रवदतामहम ् 32

अक्षराणामकारोऽद्वस्म िन्द्वः सामद्वसकस्य च ।

अहमवेाक्षयः कालो धाताऽहं द्ववश्वतोमखुः 33

मतृ्यःु सव दहर्ाहमदु्भव् भद्ववष्यताम ् ।

कीद्वत दः श्रीवा दक्च नारीणा ंस्मदृ्वतमधेा धदृ्वतः क्षमा 34

बहृत्सामा तथा साम्ना ंगयत्री िन्दसामहम ् ।

मासाना ंमाग दशीषोऽहमतृनूा ंकुसमुाकरः 35

द्यतू ंिलयतामद्वस्म तजेस्तजेद्वस्वनामहम ् ।

जयोऽद्वस्म व्ययसायोऽद्वस्म सत्त्व ंसत्त्ववतामहम ् 36

वषृ्णीना ंवासदुवेोऽद्वस्म पाण्ढवाना ंधन्जययः ।

मनुीनामप्यहं व्यासः कवीनामशुना कद्ववः 37

दण्डो दमयतामद्वस्म नीद्वतरद्वस्म द्वजगीषताम ् ।

मौन ंच चैववाद्वस्म गहु्याना ंञान ंञानवतामहम ् 38

यच्छाद्वप सव दभतूाना ंबीज ंतदहमज ुदन ।

न तदद्वस्त द्ववना यत्स्यान्मया भतू ंचराचरम ् 39



नािोऽद्वस्त मम द्वदव्याना ंद्ववभतूीना ंपरिप ।

एष तदू्दुरशेतः प्रोक्तो द्ववभतूदे्वव दस्तरो मया 40

यद्यद्विभदू्वतमत्सत्त्व ंश्रीमदूद्वज दतमवे वा ।

तत्तदवेावगच्छ ि ंमम तजेोंश सम्भवम ् 41

अथवा बहन चैवतने द्वकं ञातने तवानघ ।

द्ववष्टभ्याहद्वमद ंकृत्स्नमकेाशंने द्वितो जगत ् 42



अथ एकादशोऽध्यायः अज ुदन उवाच

मदनगु्रहाय परम ंगहु्यमध्यािसदं्वञतम ् ।

यत्त्वयोकं्त वचस्तने मोहोऽय ंद्ववगतो मम 01

भवाप्ययौ द्वह भतूाना ंश्रतुौ द्ववस्तरशो मया ।

ित्तः कमलपत्राक्ष माहात्म्यमद्वप चाव्ययम ् 02

एवमतेद्यथात्थ िमािान ंपरमशे्वर ।

द्रष्टदु्वमच्छाद्वम त ेरूपम चैवश्वरं परुुषोत्तम 03

मन्यस ेयद्वद तच्छक्य ंमया द्रष्टदु्वमद्वत प्रभो ।

योगशे्वर ततो म ेि ंदश दयािानमव्ययम ् 04 श्री भगवानवुाच

पश्य म ेपाथ द रूपाद्वण शतशोऽथ सहस्रशः ।

नानाद्ववधाद्वन द्वदव्याद्वन नानावणा दकृतीद्वन च 05

पश्याऽद्वदत्यान्वसनू्रदु्रानद्वश्वनौ मरुतस्तथा ।

बहून्यदृष्टपवूा दद्वण पश्याऽ्या दद्वण भारत 06

इहचैवकि ंजगतृ्कत्स्न ंपश्याद्य सचराचरम ् ।

मम दहे ेगडुाकेश यच्छान्यद ्द्रष्टदु्वमच्छद्वस 07



न त ुमा ंशक्यस ेद्रष्टमुनने चैवव स्व चक्षषुा ।

द्वदव्य ंददाद्वम त ेचक्षःु पश्य म ेयोगम चैवश्वरम ् 08 स्जयय उवाच

एवमकु्त्वा ततो राजन्महायोगशे्वरो हद्वरः ।

दशदयामास पाथा दय परम ंरूपम चैवश्वरम ् 09

अनकेवक्त्रनयनमनकेाद्भतुदश दनम ् ।

अनकेद्वदव्याभरण ंद्वदव्यानकेोद्यतायधुम ् 10

द्वदव्यमाल्याभंरधरं द्वदव्यगन्धानलेुपनम ् ।

सवा द् य दमय ंदवेमनि ंद्ववश्वतोमखुम ् 11

द्वदद्वव सयू दसहस्रस्य भवदे्यगुपदुद्वत्थता ।

यद्वद भाः सदृशी सा स्याद्भासस्तस्य महािनः 12

तत्र चैवकि ंजगतृ्कत्स्न ंप्रद्ववभक्तमनकेधा ।

अपश्यद्दुरवेदवेस्य शरीर ेपाण्डवस्तदा 13

ततः स द्ववस्मयाद्ववष्टो हृष्टरोमा धन्जययः ।

प्रणम्य द्वशरसा दवे ंकृता्जयद्वलरभाषत ।14



अज ुदन उवाच

पश्याद्वम दवेासं्तव दवे दहे ेसवांस्तथा भतूद्ववशषेसङ्घान ् ।

बह्माणमीश ंकमलासनि ंऋषीं् सवा दनरुगां् द्वदव्यान ् 15

अनके बाहूदरवक्त्रनते्र ंपश्याद्वम िा ंसव दतोऽनिरूपम ् ।

नाि ंन मध्य ंन पनुिवाऽद्वद ंपश्याद्वम द्ववश्वशे्वर द्ववश्वरूप 16

द्वकरीद्वटन ंगद्वदन ंचद्वक्रण ंच तजेोराद्वश ंसव दतो दीद्वप्तमिम ् ।

पश्याद्वम िा ंदुद्वन दरीक्ष्य ंसमिात ् दीप्तानलाकदद्यदु्वतमप्रमयेम ् 17

िमक्षरं परम ंवदे्वदतव्य ंिमस्यद्ववश्वस्य परं द्वनधानम ् ।

िमव्ययः शाश्वतधम दगोप्ता सनातनस्त्व ंपरुुषो मतो म े 18

अनाद्वदमध्यािमनिवीय दम ् अनिबाह ंशद्वशसयू दनते्रम ् ।

पश्याद्वम िा ंदीप्तहताशवकं्त्र स्वतजेसा द्ववश्वद्वमद ंतपिम ् 19

द्यावापदृ्वथव्योद्वरदमिरं द्वह व्याप्त ंिय चैवकेन द्वदश् सवा दः ।

दृष्ट्वाऽद्भतु ंरूपमगु्र ंतवदे ंलोकत्रय ंप्रव्यद्वथत ंमहािन ् 20

अमी द्वह िा ंसरुसङ्घा द्ववशद्वि केद्वचद्भीताः प्रा्जयलयो गणृद्वि ।

स्वस्तीत्यकु्त्वा महद्वष दद्वसद्धसघंाः स्तवुद्वि िा स्तदु्वतद्वभः पशु्कळाद्वभः 21

रुद्राद्वदत्या वसवो य ेच साध्या द्ववश्वऽेद्वश्वनौ मरुत्ोष्मपा्।

गन्धवदयक्षासरुद्वसद्धसङ्घाः वीक्षि ेिा ंद्ववद्वस्मता् चैवव सव े 22



रूप ंमहत्त ेबहवक्त्रनते्र ंमहाबाहो बहबाहूरुपादम ् ।

बहूदरं बहदषं्ट्राकराळं दृष्ट्वा लोकाः प्रव्यद्वथतास्तथाऽहम ् 23

नभःस्पशृ ंदीप्तमनकेवण ंव्यात्तानन ंदीप्तद्ववशालनते्रम ् ।

दृष्ट्वाद्वह िा ंप्रव्यद्वथतािरािा धदृ्वत ंन द्ववन्दाद्वम शम ंच द्ववष्णो 24

दषं्ट्राकराळाद्वन च त ेमखुाद्वन दृष्ट चैवव कालानळसद्विभाद्वन ।

द्वदशो न जान ेन लभ ेच शम द प्रसीद दवेशे जगद्विवास 25

अमी च िा ंधतृराष्ट्रस्य पतु्राः सव ेसहचैववावद्वनपालसङ्घचैवः ।

भीष्मो द्रोणः सतूपतु्रस्तथाऽसौ सहास्मदीय चैवरद्वप योधमखु्य चैवः 26

वक्त्राद्वण त ेिरमाणा द्ववशद्वि दषं्ट्राकराळाद्वन भयानकाद्वन ।

केद्वचद्विलग्ना दशनािरषे ुसन्दृश्यि ेचदू्वण दत चैवरुत्तमाङ्गचैवः 27

यथा नदीना ंबहवोऽम्बवुगेाः समदु्रमवेाद्वभमखुा द्रवद्वि ।

तथा तवामी नरलोकवीरा द्ववशद्वि वक्त्राण्यद्वभद्ववज्वलद्वि 28

यथा प्रदीप्त ंज्वलन ंपतङ्गाः द्ववशद्वि नाशाय समदृ्धवगेाः ।

तथ चैवव नाशाय द्ववशद्वि लोकाः तवाद्वप वक्त्राद्वण समदृ्धवगेाः 29

लेद्वलह्यस ेग्रसमानः समिात ् ल्लोकान्समग्रान्वदन चैवज्वदलद्वद्भः ।

तजेोद्वभरापयू द जगत्समग्र ंभासस्तवोग्राः प्रतपद्वि द्ववष्णोः 30



अख्याद्वह म ेको भवानगु्ररूपो नमोऽस्त ुत ेदवेवर प्रसीद ।

द्ववञातदु्वमच्छाद्वम भविमाद्य ंन द्वह प्रजानाद्वम तव प्रवदृ्वत्तम ् 31 श्रीभगवानवुाच

कालोऽद्वस्म लोकक्षयकृत्प्रवदृ्धो लोकान ् समाहत ुदद्वमह प्रवतृ्तः ।

ऋतऽेद्वप िा ंन भद्ववष्यद्वि सव ेयऽेवद्विताः प्रत्यनीकेष ुयोधाः 32

तस्मािमदु्वत्तष्ठ यशो लभस्व द्वजिा शत्रनू ् भङु्क्ष्व राज्य ंसमदृ्धम ् ।

मय चैवव चैवत ेद्वनहताः पवू दमवे द्वनद्वमत्तमात्र ंभव सव्यसाद्वचन ् 33

द्रोण ंच भीष्म ंच जयद्रथ ंच कण ंतथाऽन्यानद्वप योधवीरान ् ।

मया हतासं्त्व ंजद्वह मा व्यद्वथष्ठा यधु्यस्व जतेाद्वस रण ेसपत्नान ् 34 स्जयय उवाच

एतच्छृिा वचन ंकेशवस्य कृता्जयद्वलवपेमानः द्वकरीटी ।

नमसृ्किा भयू एवाऽह कृष्ण ंसगद्गद ंभीतभीतः प्रणम्य 35 अज ुदन उवाच

िान ेहृषीकेश तव प्रकीत्या द जगत्प्रहृष्यत्यनरुज्यत ेच ।

रक्षादं्वस भीताद्वन द्वदशो द्रवद्वि सव ेनमस्यद्वि च द्वसद्धसङ्घाः 36

कस्माच् त ेन नमरेन्महािन ् गरीयस ेब्रह्मणोऽप्याद्वदकत्र े।

अनि दवेशे जगद्विवास िमक्षरं सदसत्तत्परं यत ् 37



िमाद्वददवेः परुुषः परुाणस्त्वमस्य द्ववश्वस्य परं द्वनधानम ् ।

वते्ताऽद्वस वदे्य ंच परं च धाम िया तत ंद्ववश्वमनिरूप 38

वाययु दमोऽद्वग्नव दरुणः शशाङ्कः प्रजापद्वतस्त्व ंप्रद्वपतामह् ।

नमोनमस्तऽेस्त ुसहस्रकृिः पनु् भयूोऽद्वप नमो नमस्त े 39

नमः परुस्तादथ पषृ्ठतस्त ेनमोऽस्त ुत ेसव दत एव सव द ।

अनिवीया दद्वमतद्ववक्रमस्त्व ंसवं समाप्नोद्वष ततोऽद्वस सव दः 40

सखदे्वत मिा प्रसभ ंयदुकं्त ह ेकृष्ण ह ेयादव ह ेसखदे्वत ।

अजानता मद्वहमान ंतवदे ंमया प्रमादात्प्रणयने वाऽद्वप 41

यच्ावहासाथ दमसतृ्कतोऽद्वस द्ववहारशय्यासनभोजनषे ु।

एकोऽथवाऽप्यच्यतु तत्समक्ष ंतत्क्षामय ेिामहमप्रमयेम ् 42

द्वपताऽद्वस लोकस्य चराचरस्य िमस्य पजू्य् गरुुग दरीयान ् ।

न ित्समोऽस्त्यभ्यद्वधकः कुतोऽन्यो लोकत्रयऽेप्यप्रद्वतमप्रभावः 43

तस्मात्प्रणम्य प्रद्वणधाय काय ंप्रसादय ेिामहमीशमी्यमम ् ।

द्वपतवे पतु्रस्य सखवे सख्यःु द्वप्रयः द्वप्रयायाहदद्वस दवे सोढमु ् 44

अदृष्टपवंू हृद्वषतोऽद्वस्म दृष्ट्वा भयने च प्रव्यद्वथत ंमनो म े।

तदवे म दश दय दवेरूप ंप्रसीद दवेशे जगद्विवास 45



करीद्वटन ंगद्वदन ंचक्रहस्तद्वमच्छाद्वम िा ंद्रष्टमुहं तथ चैवव ।

तने चैवव रूपणे चतभु ुदजने सहस्रबाहो भव द्ववश्वमतू े 46 श्री भगवानवुाच

मया प्रसिने तवाज ुदनदे ंरूप ंपरं दद्वश दतमाियोगात ् ।

तजेोमय ंद्ववश्वमनिमाद्य ंयन्म ेिदन्यने न दृष्टपवू दम ् 47

न वदेयञाध्ययन चैवन द दान चैवन द च द्वक्रयाद्वभन द तपोद्वभरुग्र चैवः ।

एवरंूपः शक्य अहं नलृोके द्रष्टु ंिदन्यने कुरुप्रवीर 48

मा त ेव्यथा मा च द्ववमढूभावो दृष्ट्वारूप ंघोरमीदृङ्ममदेम ् ।

व्यपतेभीः प्रीतमनाः पनुस्त्व ंतदवे म ेरूपद्वमद ंप्रपश्य 49 स्जयय उवाच

इत्यज ुदन ंवासदुवेस्तथोक्त्वा स्वकं रूप ंदश दयामास भयूः ।

आश्वासयामास च भीतमने ंभिूा पनुः सौम्यवपमु दहािा 50 अज ुदन उवाच

दृष्ट्वदे ंमानषु ंरूप ंतव सौम्य ंजनाध दन ।

इदानीमद्वस्म सवंतृ्तः सचतेाः प्रकृद्वत ंगतः 51 श्रीभगवानवुाच

सदुुद दश दद्वमद ंरूप ंदृष्टवानद्वस यन्मम ।

दवेा अप्यस्य रूपस्य द्वनत्य ंदश दनकाद्वङ्क्षणः 52



नाहं वदे चैवन द तपसा न दानने न चजे्यया ।

शक्य एवदं्ववधो द्रष्टु ंदृष्टवानद्वस मा ंयथा 53

भक्त्या िनन्यया शक्य अहमवेदं्ववधोऽज ुदन ।

ञात ु ंद्रष्टु ंच तत्त्वने प्रवषे्टु ंच परिप 54

मत्कमदकृन्मत्परमो मद्भक्तः सङ्गवद्वज दतः ।

द्वनवरैः सव दभतूषे ुयः स मामदे्वत पाण्डव 55



अथ िादशोऽध्यायः अज ुदन उवाच

एव ंसततयकु्ताय ेभक्तास्त्वा ंपय ुदपासत े।

य ेचाप्यक्षरमव्यकं्त तषेा ंके योगद्ववत्तमाः 01 श्री भगवानवुाच

मय्यावशे्य मनो य ेमा ंद्वनत्ययकु्ता उपासत े।

श्रद्धया परयोपतेास्तमे ेयकु्ततमा मताः 02

य ेिक्षरमद्वनदशे्यमव्यकं्त पय ुदपासत े।

सवदत्रगमद्वचन्त्य ंच कूटिमचलं ध्रवुम ् 03

सद्वियमे्यदे्वियग्राम ंसव दत्र समबदु्धयः ।

त ेप्राप्नवुद्वि मामवे सव दभतूद्वहत ेरताः 04

के्लशोऽद्वधकतरस्तषेामव्यक्तासक्तचतेसाम ् ।

अव्यक्ता द्वह गद्वतदुदःख ंदहेवद्वद्भरवाप्यत े 05

य ेत ुसवा दद्वण कमा दद्वण मद्वय सनं्यस्य मत्पराः ।

अनन्यने चैवव योगने मा ंध्यायि उपासत े 06

तषेामहं समदु्धता द मतृ्यसुसंारसागरात ् ।

भवाद्वम नद्वचरात्पाथ द मय्यावदे्वशतचतेसाम ् 07



मय्यवे मन आधत्स्व मद्वय बदु्वद्ध ंद्वनवशेय ।

द्वनवद्वसष्यद्वस मय्यवे अत ऊधं्व न सशंयः 08

अथ द्वचत्त ंसमाधात ु ंन शक्नोद्वष मद्वय द्विरम ् ।

अभ्यासयोगने ततो माद्वमच्छाऽप्त ु ंधन्जयय 09

अभ्यासऽेप्यसमथोऽद्वस मत्कमदपरमो भव ।

मदथ दमद्वप कमा दद्वण कुव दद्वन्सद्वद्धमवाप्स्यद्वस 10

अथ चैवतदप्यशक्तोऽद्वस कत ु ंमद्योगमाद्वश्रतः ।

सवदकम दफलत्याग ंततः कुरु यतािवान ् 11

श्रयेो द्वह ञानमभ्यासाञानाध्ध्ध्यान ंद्ववद्वशष्यत े।

ध्यानात्कमदफलत्यागास्त्यागाच्छाद्विरनिरम ् 12

अिषे्टा सव दभतूाना ंम चैवत्रः करुण एव च ।

द्वनम दमो द्वनरहङ्कारः समदुःखसखुः क्षमी 13

सिषु्टः सतत ंयोगी यतािा दृढद्वन्यः ।

मय्यद्वप दतमनोबदु्वद्धयो मद्भक्तः स म ेद्वप्रयः 14

यस्मािोद्विजत ेलोको लोकोिोद्विजत ेच यः ।

हषा दमष दभयोिगे चैवम ुदक्तो यः स च म ेद्वप्रयः 15



अनपके्षः शदु्वचद दक्ष उदसीनो गतव्यथः ।

सवा दरंभपद्वरत्यागी यो मद्भक्तः स म ेद्वप्रयः 16

यो न हृष्यद्वत न िदे्वष्ट न शोचद्वत न काङ्क्षद्वत ।

शभुाशभुपद्वरत्यागी भद्वक्तमान्यः स म ेद्वप्रयः 17

समः शत्रौ च द्वमत्र ेच तथा मानापमानयोः ।

शीतोष्णसखुदुःखषे ुसमः सङ्गद्वववद्वज दतः 18

तलु्यद्वनन्दास्तदु्वतमौनी सिषु्टो यनेकेनद्वचत ् ।

अद्वनकेतः द्विरमद्वतभ दद्वक्तमान्म ेद्वप्रयो नरः 19

य ेत ुधम्या दमतृद्वमद ंयथोकं्त पय ुदपासत े।

श्रद्धधाना मत्परमा भक्तास्तऽेतीव म ेद्वप्रयाः 20



अथ त्रयोदशोऽध्यायः अज ुदन उवाच

प्रकृद्वत ंपरुष ंच चैवव क्षते्र ंक्षते्रञमवे च। एतद ्वदे्वदतदु्वमच्छाद्वम ञान ंञये ंच केशव * [प्रद्वक्षप्तश्लोक; गीतयॆ 700] श्री भगवानवुाच

इद ंशरीरं कौिये क्षते्रद्वमत्यद्वभधीयत े।

एतद्योवदे्वत्त त ंप्राहः क्षते्रञ इद्वत तद्विदः 01

क्षते्रञ ंचाद्वप मा ंद्ववद्वद्ध सव द क्षते्रषे ुभारत ।

क्षते्रक्षते्रञयोञा दन ंयत्तञान ंमत ंमम 02

तत्क्षते्र ंयच् यादृक्च यद्विकाद्वर यत्यत ् ।

स च यो यत्प्रभाव् तत्समासने म ेशृण ु 03

ऋद्वषद्वभब दहदा गीत ंिन्दोद्वभद्वव दद्ववध चैवः पथृक ्।

ब्रह्मसतू्रपद च्ैव चैवव हतेमुद्वद्भद्वव दद्वनद्व्त चैवः 04

महाभतूान्यहङ्कारो बदु्वद्धरव्यक्तमवे च ।

इद्वियाद्वण दश चैवकं च पञ्च चदे्वियगोचराः 05

इच्छा िषेः सखु ंदुःख ंसघंात्तेना धदृ्वतः ।

एतत्क्षते्र ंसमासने सद्ववकारमदुाहृत ं 06



अमाद्वनि मडदं्वबिमद्वहंसा क्षाद्विराज दवम ् ।

आचायोपासन ंशौच ंधध चैवय दमािद्ववद्वनग्रहः 07

इद्वियाथषे ुव चैवरार्गयमनहङ्कार एव च ।

जन्ममतृ्यजुराव्याद्वधदुःखदोषानदुश दनम ् 08

असद्वक्तरनद्वभष्वङ्गः पतु्रदारगहृाद्वदष ु।

द्वनत्य ंच समद्वचत्तिद्वमष्टाद्वनष्टोपपद्वत्तष ु 09

मद्वय चानन्ययोगने भद्वक्तरव्यद्वभचाद्वरणी ।

द्ववद्ववक्तदशेसदे्वविमरद्वतज दनससंदी 10

अध्यािञानद्वनत्यि ंतिञानाथ ददश दनम ् ।

एतज्ज्ञानद्वमद्वत प्रोक्तमञान ंयदतोऽन्यथा 11

ञये ंयत्तत्प्रवक्ष्याद्वम यञािाऽमतृमश्नतु े।

अनाद्वदमत्परं ब्रह्म न सत्तिासदुच्यत े 12

सवदतःपाद्वणपाद ंतत्सवदतोऽद्वक्षद्वशरोमखुम ् ।

सवदतःशृद्वतमल्लोके सव दमावतृ्य द्वतष्ठद्वत 13

सवदे्वियगणुाभास ंसवदे्वियद्वववद्वज दतम ् ।

असकं्त सव दभचृ् चैवव द्वनग ुदण ंगणुभोकृ्त च 14



बद्वहरि्भतूानामचरं चरमवे च ।

सकू्ष्मिात्तदद्ववञये ंदूरि ंचाद्विके च तत ् 15

अद्ववभकं्त च भतूषे ुद्ववभक्तद्वमव च द्वितम ् ।

भतूभतृ द च तञये ंग्रद्वसष्ण ुप्रभद्ववष्ण ुच 16

ज्योद्वतषामद्वप तज्ज्योद्वतस्तमसः परमचु्यत े।

ञान ंञये ंञानगम्य ंहृद्वद सव दस्य द्ववद्वष्ठतम ् 17

इद्वत क्षते्र ंतथा ञान ंञये ंचोकं्त समासतः ।

मद्भक्त एतद्विञाय मद्भावायोपपद्यत े 18

प्रकृद्वत ंपरुुष ंच चैवव द्ववद्ध्यनादी उभावद्वप ।

द्ववकारां् गणुां् चैवव द्ववद्वद्ध प्रकृद्वतसभंवान ् 19

काय दकरणकतृ दि ेहतेःु प्रकृद्वतरुच्यत े।

परुुषः सखुदुःखाना ंभोकृ्ति ेहतेरुुच्यत े 20

परुुषः प्रकृद्वतिो द्वह भङेु्क्त प्रकृद्वतजान्गणुान ् ।

कारण ंगणुसङ्गोऽस्य सदसद्योद्वनजन्मस ु 21

उपद्रष्टाऽनमुिा च भता द भोक्ता महशे्वरः ।

परमािदे्वत चाप्यकु्तो दहेऽेद्वस्मन्परुुषः परः 22



य एव ंवदे्वत्त परुुष ंप्रकृद्वत ंच गणु चैव सह ।

सवदथा वत दमानोऽद्वप न स भयूोऽद्वभजायत े 23

ध्याननेाऽिद्वन पश्यद्वि केद्वचदािानमािना ।

अन्य ेसाङ्ख्यने योगने कम दयोगने चापर े 24

अन्य ेिवेमजानिः श्रिुाऽनभे्य उपासत े।

तऽेद्वप चाद्वततरन्त्यवे मतृ्य ु ंश्रदु्वतपरायणाः 25

यावत्स्जयायत ेद्वकद्वञ्चत्सत्त्व ंिावरजङ्गम ं।

क्षते्रक्षते्रञसयंोगात्ततद्विद्वद्ध भरतष दभ 26

सम ंसवषे ुभतूषे ुद्वतष्ठि ंपरमशे्वरम ् ।

द्ववनश्यत्स्वद्ववनश्यि ंयः पश्यद्वत स पश्यद्वत 27

सम ंपश्यन ् द्वह सव दत्र समवद्वितमीश्वरम ् ।

न द्वह नस्त्यािनाऽऽिान ंततो याद्वत परा ंगद्वतम ् 28

प्रकृत्य चैवव च कमा दद्वण द्वक्रयमाणाद्वन सव दशः ।

यः पश्यद्वत तथाऽऽिानमकता दरं स पश्यद्वत 29

यदा भतूपथृग्भावमकेिमनपुश्यद्वत ।

तत एव च द्ववस्तारं ब्रह्म सम्पद्यत ेतदा 30



अनाद्वदिाद्विग ुदणिात्परमािाऽयमव्ययः।

शरीरिोऽद्वप कौिये न करोद्वत न द्वलप्यत े 31

यथा सव दगत ंसौक्ष्म्यादाकाश ंनोपद्वलप्यत े।

सवदत्रावद्वितो दहे ेतथाऽऽिा नोपद्वलप्यत े 32

यथा प्रकाशयत्यकेः कृत्स्न ंलोकद्वमम ंरद्ववः ।

क्षते्र ंक्षते्री तथा कृत्स्न ंप्रकाशयद्वत भारत 33

क्षते्रक्षते्रञयोरवेमिरं ञानचक्षषुा ।

भतूप्रकृद्वतमोक्ष ंच य ेद्ववधयुा दद्वि त ेपरम ् 34



अथ चतदु दशोऽध्यायः श्रीभगवानवुाच

परं भयूः प्रवक्ष्याद्वम ञानाना ंञानमतु्तमम ्

यज ् ञािा मनुयः सव ेपरा ंद्वसद्वद्धद्वमतो गताः 01

इद ंञानमपाद्वश्रत्य मम साधम्य दमागताः ।

सगऽेद्वप नोपजायि ेप्रळय ेन व्यथद्वि च 02

मम योद्वनम दहद्ब्रह्म तद्वस्मन्गभ ंदधाम्यहम ् ।

सम्भवः सव दभतूाना ंततो भवद्वत भारत 03

सवदयोद्वनष ुकौिये मतू दयः सम्भवद्वि याः ।

तासा ंब्रह्म महद्योद्वनरहं बीजप्रदः द्वपता 04

सत्त्व ंरजस्तम इद्वत गणुाः प्रकृद्वतसम्भवाः ।

द्वनबध्नद्वि महाबाहो दहे ेददे्वहनमव्ययम ् 05

तत्र सत्त्व ंद्वनम दलिात्प्रकाशकमनामयम ् ।

सखुसङे्गन बध्नाद्वत ञानसङे्गन चानघ 06

रजो रागािकं द्ववद्वद्ध तषृ्णासङ्गसमदु्भवम ् ।

तद्विबध्नाद्वत कौिये कम दसङे्गन ददे्वहनम ् 07



तमस्त्वञानज ंद्ववद्वद्ध मोहन ंसव दददे्वहनाम ् ।

प्रमादालस्यद्वनद्राद्वभस्तद्विबध्नाद्वत भारत 08

सत्त्व ंसखु ेस्जययद्वत रजः कम दद्वण भारत ।

ञानमावतृ्य त ुतमः प्रमाद ेस्जययत्यतु 09

रजस्तम्ाद्वभभयू सत्त्व ंभवद्वत भारत ।

रजः सत्त्व ंतम् चैवव तमः सत्त्व ंरजस्तथा 10

सवदिारषे ुदहेऽेद्वस्मन्प्रकाश उपजायत े।

ञान ंयदा तदा द्ववद्याद्विवदृ्ध ंसत्त्वद्वमत्यतु 11

लोभः प्रवदृ्वत्तरारम्भः कम दणामशमः स्पहृा ।

रजस्यतेाद्वन जायि ेद्वववदृ्ध ेभरतष दभ 12

अप्रकाशोऽप्रवदृ्वत्त् प्रमादो मोह एव च ।

तमस्यतेाद्वन जायि ेद्वववदृ्ध ेकुरुनन्दन 13

यदा सत्त्व ेप्रवदृ्ध ेत ुप्रळय ंयाद्वत दहेभतृ ् ।

तदोत्तमद्ववदा ंलोकानमलान्प्रद्वतपद्यत े 14

रजद्वस प्रळय ंगिा कम दसद्वङ्गष ुजायत।े

तथा प्रलीनस्तमद्वस मढूयोद्वनष ुजायत े 15



कमदणः सकृुतस्याऽहः साद्वत्त्वकं द्वनम दलम ् पलम ् ।

रजसस्त ुफलं दुःखमञान ंतमसः फलम ् 16

सत्त्वात्स्जयायत ेञान ंरजसो लोभ एव च ।

प्रमादमोहौ तमसो भवतोऽञानमवे च 17

ऊधं्व गच्छद्वि सत्त्विा मध्य ेद्वतष्ठद्वि राजसाः ।

जघन्यगणुवदृ्वत्तिा अधो गच्छद्वि तामसाः 18

नाऽन्य ंगणुभे्यः कता दरं यदा द्रष्टाऽनपुश्यद्वत ।

गणुभे्य् परं वदे्वत्त मद्भाव ंसोऽद्वध गच्छद्वत 19

गणुानतेानतीत्य त्रीन्दहेी दहेसमदु्भवान ् ।

जन्ममतृ्यजुरादुःख चैवद्वव दमकु्तोऽमतृमश्नतु े 20 अज ुदन उवाच

कचैव द्वलदङ्गचैवस्त्रीन ् गणुानतेानतीतो भवद्वत प्रभो ।

द्वकमाचारः कथ ंच चैवतासं्त्रीन ् गणुानद्वतवत दत े 21 श्रीभगवानवुाच

प्रकाश ंच प्रवदृ्वत्त ंच मोहमवे च पाण्डव ।

न िदे्वष्ट सम्प्रवतृ्ताद्वन न द्वनवतृ्ताद्वन काङ्क्षद्वत 22



उदासीनवदासीनो गणु चैवयो न द्ववचाल्यत े।

गणुा वत दि इत्यवे योऽवद्वतष्ठद्वत नङे्गत े 23

समदुःखसखु स्विः समलोष्टाश्मकाञ्चनः ।

तलु्यद्वप्रयाद्वप्रयो धीरस्तलु्यद्वनन्दािससं्तदु्वतः 24

मानापमानयोस्तलु्यस्तलु्यो द्वमत्राद्वरपक्षयोः।

सवा दरम्भपद्वरत्यागी गणुातीतः स उच्यत े 25

मा ंच योऽव्यद्वभचारणे भद्वक्तयोगने सवेत े।

स गणुान्समतीत्य चैवतान्ब्रह्मभयूाय कल्पत े 26

ब्रह्मणो द्वह प्रद्वतष्ठाऽहममतृस्याव्ययस्य च ।

शाश्वतस्य च धम दस्य सखुस्यचैवकाद्विकस्य च 27



अथ पञ्चदशोऽध्यायः श्री भगवानवुाच

ऊध्वदमलूमधःशाखमश्वत्थ ंप्राहरव्ययम ् ।

िन्दादं्वस यस्य पणा दद्वन यस्त ंवदे स वदेद्ववत ् 01

अध्ोधं्व च प्रसतृास्तस्य शाखा गणुप्रवदृ्धा द्ववषयप्रवाळाः ।

अध् मलूान्यनसुिताद्वन कमा दनबुन्धीद्वन मनषु्यलोके 02

न रूपमस्यहे तथोपलभ्यत ेनािो न चाऽद्वदन द च सम्प्रद्वतष्ठा ।

अश्वत्थमने ंसदु्ववरूढमलूमसङ्गशस्त्रणे दृढने द्वित्त्वा 03

ततः परं तत्पद्वरमाद्वग दतव्य ंयद्वस्मन्गता न द्वनवत दद्वि भयूः तमवे चाऽद्य ंपरुुष ंप्रपद्य ेयतः प्रवदृ्वत्तः प्रसतृा परुाणी 04

द्वनमा दनमोहा द्वजतसङ्गदोषा अध्यािद्वनत्या द्ववद्वनवतृ्तकामाः ।

िन्द्वचैवद्वव दमकु्ताः सखुदुःखसञ चैव ग दच्छन्त्यमढूाः पदमव्ययम ् तत ् 05

न तद्भासयत ेसयूो न शशाङ्को न पावकः ।

यद्गिा न द्वनवत दि ेतद्धाम परम ंमम 06

मम चैववाशंो जीवलोके जीवभतूः सनातनः ।

मनःषष्ठानीद्वियाद्वण प्रकृद्वतिाद्वन कष दद्वत 07



शरीरं यदवाप्नोद्वत यच्ाप्यतु्क्रामतीश्वरः ।

गहृीि चैवताद्वन सयंाद्वत वायगु दन्धाद्वनवाऽशयात ् 08

श्रोत्र ंचक्षःु स्पशदन ंच रसन ंघ्राणमवे च ।

अद्वधष्ठाय मन्ाय ंद्ववषयानपुसवेत े 09

उत्क्रामि ंद्वित ंवाऽद्वप भ्ुजयान ंवा गणुाद्वन्वतम ् ।

द्ववमढूा नानपुश्यद्वि पश्यद्वि ञानचक्षषुः 10

यतिो योद्वगन् चैवन ंपश्यन्त्यािन्यवद्वितम ् ।

यतिोऽप्यकृतािानो न चैवन ंपश्यन्त्यचतेसः 11

यदाद्वदत्यगत ंतजेो जगद्भासयतऽेद्वखलम ् ।

यच्िमद्वस यच्ाग्नौ तत्तजेो द्ववद्वद्ध मामकम ् 12

गामद्ववश्य च भतूाद्वन धारयाम्यहमोजसा ।

पषु्णाद्वम चौषधीः सवा दः सोमो भिूा रसािकः 13

अहं व चैवश्वानरो भिूा प्राद्वणना ंदहेमाद्वश्रतः ।

प्राणापानसमायकु्तः पचाम्यि ंचतदु्वव दधम ् 14

सवदस्य चाहं हृद्वद सद्विद्ववष्टो मत्तः स्मदृ्वतञानमपोहन ंच ।

वदे च्ैव सवरैहमवे वदे्यो वदेािकृिदेद्ववदवे चाहम ् 15



िाद्ववमौ परुुषौ लोके क्षर्ाक्षर एव च ।

क्षरः सवा दद्वण भतूाद्वन कूटिोऽक्षर उच्यत े 16

उत्तमः परुुषस्त्वन्यः परमािते्यदुाहृतः ।

यो लोकत्रयमाद्ववश्य द्वबभत्य दव्यय ईश्वरः 17

यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादद्वप चोत्तमः ।

अतोऽद्वस्म लोके वदे ेच प्रद्वथतः परुुषोत्तमः 18

यो मामवेमसमंूडढूो जानाद्वत परुुषोत्तमम ् ।

स सवदद्ववद्भजद्वत मा ंसव दभावने भारत 19

इद्वत गहु्यतम ंशास्त्रद्वमदमकंु्त मयाऽनघ ।

एतिदु्ध्वा बदु्वद्धमान्स्यातृ्कतकृत्य् भारत 20



अथ षोडशोऽध्यायः श्रीभगवानवुाच

अभय ंसत्त्व सशंदु्वद्धञा दनयोगव्यवद्विद्वतः ।

दान ंदम् यञ् स्वाध्यायस्तप आजदवम ् 01

अद्वहंसा सत्यमक्रोधस्त्यागः शाद्विरप चैवशनुम ् ।

दया भतूषे्वलोलुप्त ंमाद दव ंह्रीरचापलम ् 02

तजेः क्षमा धदृ्वत शौचमद्रोहो नाद्वतमाद्वनता ।

भवद्वि सम्पद ंद चैववीमद्वभजातस्य भारत 03

डम्बो दपोऽद्वभमान् क्रोधः पारुष्यमवे च ।

आञान ंचाद्वभजातस्य पाथ द सम्पदमासरुीम ् 04

द चैववी सम्पद्विमोक्षाय द्वनबन्धायाऽसरुी मता ।

मा शचुः सम्पदम ् द चैववीमद्वभजातोऽद्वस पाण्ढव 05

िौ भतूसगौ लोकेऽद्वस्मन्दचैवव आसरु एव च ।

द चैववो द्ववस्तरशः प्रोक्ता आसरंु पाथ द म ेशृण ु 06

प्रवदृ्वत्त ंच द्वनवदृ्वत्त ंच जना न द्ववदुरासरुाः ।

न शौच ंनाद्वपचाऽचारो न सत्य ंतषे ुद्ववद्यत े 07



असत्यमप्रद्वतष्ठ ंत ेजगदाहरनीश्वरम ् ।

अपरस्परसम्भतू ंद्वकमन्यत्कामहचैवतकुम ् 08

एता ं दृद्वष्टमवष्टभ्य नष्टािानोऽल्पबदु्धयः ।

प्रभवन्त्यगु्रकमा दणः क्षयाय जगतोऽद्वहताः 09

काममाद्वश्रत्य दष्परंू ढम्भमानमदाद्वन्वताः।

मोहाद्गहृीिासद्ग्राहान्प्रवत दिऽेशदु्वचव्रताः 10

द्वचिामपद्वरमयेा ंच प्रळयािमपुाद्वश्रताः ।

कामोपभोगपरमा एतावद्वदद्वत द्वनद्व्ताः 11

आशापाशशत चैवब दद्धाः कामक्रोधपरायणाः ।

ईहि ेकामभोगाथ दमन्यायनेाथ दसञ्चयान ् 12

इदमद्य मया लब्धद्वमम ंप्राप्य ेमनोरथम ् ।

इदमस्तीदमद्वप म ेभद्ववष्यद्वत पनुध दनम ् 13

असौ मया हतः शत्रहुदद्वनष्य ेचापरानद्वप ।

ईश्वरोऽहमहं भोगी द्वसद्धोऽहं बलवान्सखुी 14

आढ्योऽद्वभजनवानद्वस्म कोऽन्योऽद्वस्त सदृशो मया ।

यक्ष्य ेदास्याद्वम मोद्वदष्य इत्यञानद्ववमोद्वहताः 15



अनकेद्वचत्तद्ववभ्रािा मोहजालसमावतृाः ।

प्रसक्ताः कामभोगषे ुपतद्वि नरकेऽशचुौ 16

आिसम्भाद्ववताः स्तब्धा धनमानमदाद्वन्वताः ।

यजि ेनामयञ चैवस्त ेढम्भनेाद्ववद्वधपवू दकम ् 17

अहङ्कारं बलं दप ंकाम ंक्रोध ंच सदं्वश्रताः ।

मामािपरदहेषे ुप्रद्विषिोऽभ्यसयूकाः 18

तानहं द्विषतः कू्ररान्ससंारषे ुनराधमान ् ।

द्वक्षपाम्यजस्रमशभुानासरुीष्ववे योद्वनष ु 19

आसरुीं योद्वनमापिा मढूा जन्मद्वन जन्मद्वन ।

मामप्राप्य चैवव कौिये ततो यान्त्यधमाम ् गद्वतम ् 20

द्वत्रद्ववध ंनरकस्यदे ंिारं नाशनमािनः ।

काम क्रोधस्तथा लोभस्तस्मादतेत ् त्रय ंत्यजते ् 21

एत चैवद्वव दमकु्तः कौिये तमोिारचैवद्वस्त्रद्वभन दरः ।

आचरत्यािनः श्रयेस्ततो याद्वत परा ंगद्वतम ् 22

यः शास्त्रद्ववद्वधमतु्सजृ्य वत दत ेकामकारतः ।

न स द्वसद्वद्धमवाप्नोद्वत न सखु ंन परा ंगद्वतम ् 23



तस्माच्छास्त्र ंप्रमाण ंत ेकाया दकाय दव्यवद्वितौ ।

ञािा शास्त्रद्ववधानोकं्त कम द कत ुदद्वमहाहदद्वस 24



अथ सप्तदशोऽध्यायः अज ुदन उवाच

य ेशास्त्रद्ववद्वधमतु्सजृ्य यजि ेश्रद्धयाद्वन्वताः ।

तषेा ंद्वनष्ठा त ुका कृष्ण सत्त्वमाहो रजस्तमः 01 श्री भगवानवुाच

द्वत्रद्ववधा भवद्वत श्रद्धा ददे्वहना ंसा स्वभावजा ।

साद्वत्त्वकी राजसी च चैवव तामसी चदे्वत ता ंशृण ु 02

सिानरुूपा सव दस्य श्रद्धा भवद्वत भारत ।

श्रद्धामयोऽय ंपरुुषो यो यच्छ्रद्धः स एव सः 03

यजि ेसाद्वत्त्वका दवेान्यक्षरक्षादं्वस राजसाः ।

प्रतेान्भतूगणां् ान्य ेयजि ेतामसा जनाः 04

अशास्त्रद्ववद्वहत ंघोरं तप्यि ेय ेतपो जनाः।

ढम्भाहङ्कारसयंकु्ताः कामरागबलाद्वन्वताः 05

कष दयिः शरीरि ंभतूग्राममचतेसः ।

मा ंच चैववािः शरीरि ंताद्वन्वद्ध्यासरुद्वन्यान ् 06

आहारस्त्वद्वप सव दस्य द्वत्रद्ववधो भवद्वत द्वप्रयः ।

यञस्तपस्तथा दान ंतषेा ंभदेद्वमम ंशृण ु 07



आयःुस्सत्त्वबलारोर्गयसखुप्रीद्वतद्वववध दनाः ।

रस्याः द्वस्नर्गधाः द्विरा हृद्या आहाराः साद्वत्त्वकद्वप्रयाः 08

कट्वम्ललवणात्यषु्णतीक्ष्णरूक्षद्ववदाद्वहनः ।

आहारा राजसस्यषे्टा दुःखशोकामयप्रदाः 09

यातयाम ंगतरस ंपदू्वत पय ुदद्वषत ंच यत ् ।

उद्वच्छष्टमद्वप चामधे्य ंभोजन ंतामसद्वप्रयम ् 10

अफलाकाद्वङ्क्षद्वभय दञो द्ववद्वधदृष्टो य इज्यत े।

यष्टव्यमवेदे्वत मनः समाधाय स साद्वत्त्वकः 11

अद्वभसन्दाय त ुफलं ढम्भाथ दमद्वप च चैवव यत ् ।

इज्यत ेभरतश्रषे्ठ त ंयञ ंद्ववद्वद्ध राजसम ् 12

द्ववद्वधहीनमसषृ्टाि ंमन्त्रहीनमदद्वक्षणम ् ।

श्रद्धाद्ववरद्वहत ंयञ ंतामस ंपद्वरचक्ष्यत े 13

दवेद्विजगरुुप्राञपजून ंशौचमाज दवम ् ।

ब्रह्मचय दमद्वहंसा च शारीरं तप उच्यत े 14

अनिुगेकरं वाक्य ंसत्य ंद्वप्रयद्वहत ंच यत ् ।

स्वाध्यायाभ्यसन ंच चैवव वाङ्मय ंतप उच्यत े 15



मनःप्रसादः सौम्यि ंमौनमािद्ववद्वनग्रहः ।

भावसशंदु्वद्धद्वरत्यतेत्तपो मानसमचु्यत े 16

श्रद्धया परया तप्त ंतपस्तद्वत्रद्ववध ंनरचैवः ।

अफलाकाद्वङ्क्षद्वभय ुदक्तचैव ः साद्वत्त्वकं पद्वरचक्षत े 17

सत्कारमानपजूाथ ंतपो डम्भने च चैवव यत ् ।

द्वक्रयत ेतद्वदह प्रोकं्त राजस ंचलमध्रवुम ् 18

मढूग्राहणेाऽिनो यत्पीडया द्वक्रयत ेतपः ।

परस्योत्सादनाथ ंवा तत्तामसमदुाहृतम ् 19

दातव्यद्वमद्वत यद्दुरान ंदीयतऽेनपुकाद्वरण।े

दशे ेकाले च पात्र ेच तद्दुरान ंसाद्वत्त्वकं स्मतृम ् 20

यत्त ुप्रत्यपुकाराथ ंफलमदु्वद्दुरश्य वा पनुः ।

दीयत ेच पद्वरद्वक्लष्ट ंतद्दुरान ंराजमदुाहृतम ् 21

अदशेकाले यद्दुरानमपात्रभे्य् दीयत े।

असतृ्कतमवञात ंतत्तामसमदुाहृतम ् 22

ओ ंतत्सद्वदद्वत द्वनदशेो ब्रह्मणद्वस्त्रद्ववधः स्मतृः ।

ब्राह्मणस्तने वदेा् यञा् द्ववद्वहताः परुा 23



तस्मादोद्वमत्यदुाहृत्य यञदानतपःद्वक्रयाः ।

प्रवत दि ेद्ववधानोक्ताः सतत ंब्रह्मवाद्वदनाम ् 24

तद्वदत्यनद्वभसन्धाय फलं यञ तपःद्वक्रयाः ।

दानद्वक्रया् द्ववद्ववधाः द्वक्रयि ेमोक्षकाद्वङ्क्षद्वभः 25

सद्भाव ेसाधभुाव ेच सद्वदत्यतेत्प्रयजु्यत े।

प्रशस्त ेकम दद्वण तथा सच्छब्धः पाथ द यजु्यत े 26

यञ ेतपद्वस दान ेच द्विद्वतः सद्वदद्वत चोच्यत े।

कमद च चैवव तदथीय ंसद्वदत्यवेाद्वभधीयत े 27

अश्रद्धया हत ंदत्त ंतपस्तप्त ंकृत ंच यत ् ।

असद्वदत्यचु्यत ेपाथ द न च तत्प्रते्य नो इह 28



अथ अष्टादशोऽध्यायः अज ुदन उवाच

सनं्यासस्य महाबाहो तत्त्वद्वमच्छाद्वम वदे्वदतमु ् ।

त्यागस्य च हृषीकेश पथृके्कद्वशद्वनषदून 01 श्री भगवानवुाच

काम्याना ंकम दणा ंन्यास ंसनं्यास ंकवयो द्ववदुः ।

सवदकम दफलत्याग ंप्राहस्त्याग ंद्ववचक्षणाः 02

त्याज्य ंदोषवदीत्यकेे कम द प्राहम दनीद्वषणः ।

यञदानतपःकम द न त्याज्यद्वमद्वत चापर े 03

द्वन्य ंशृण ुम ेतत्र त्याग ेभरतसत्तम ।

त्यागो द्वह परुुषव्याघ्र द्वत्रद्ववधः सम्प्रकीद्वत दतः 04

यञदानतपःकम द न त्याज्य ंकाय दमवे तत ् ।

यञो दान ंतप् चैवव पावनाद्वन मनीद्वषणाम ् 05

एतान्यद्वप त ुकमा दद्वण सङं्ग त्यक्त्वा फलाद्वन च ।

कत दव्यानीद्वत म ेपाथ द द्वनद्व्त ंमतमतु्तमम ् 06

द्वनयतस्य त ुसनं्यासः कम दणो नोपपद्यत े।

मोहात्तस्य पद्वरत्यागस्तामसः पद्वरकीद्वत दतः 07



दुःखद्वमत्यवे यत्कमद कायके्लशभयात्यजते ् ।

स कृिा राजस ंत्याग ंन चैवव त्याग फलं लभते ् 08

काय दद्वमत्यवे यत्कमद द्वनयत ंद्वक्रयतऽेज ुदन ।

सङं्ग त्यक्त्वा फलं च चैवव स त्यागः साद्वत्त्वको मतः 09

न िषे्ट्य कुशलं कम द कुशले नानषुज्जत े।

त्यागी सत्त्वसमाद्ववष्टो मधेावी द्वििसशंयः 10

न द्वह दहेभतृा शक्य ंत्यकंु्त कमा दण्यशषेतः ।

यस्त ुकम दफलत्यागी स त्यागीत्यद्वभदीयत े 11

अद्वनष्टद्वमष्ट ंद्वमश्र ंच द्वत्रद्ववध ंकम दणः फलम ् ।

भवत्यत्याद्वगना ंप्रते्य न त ुसनं्याद्वसना ं क्वद्वचत ् 12

पञ्च चैवताद्वन महाबाहो कारणाद्वन द्वनबोध म े।

साङ्ख्य ेकृताि ेप्रोक्ताद्वन द्वसद्धय ेसव दकम दणाम ् 13

अद्वधष्टान ंतथा कता द करण ंच पथृद्वर्गवधम ् ।

द्ववद्ववधा् पथृके्चष्टा द चैवव ंच चैववात्र पचंमम ् 14

शरीरवाङ्मनोद्वभय दत्कम द प्रारभत ेनरः ।

न्याय ंवा द्ववपरीत ंवा पचं चैवत ेतस्य हतेवः 15



तत्र चैवव ंसद्वत कता दरमािान ंकेवलं त ुयः ।

पश्यत्यकृतबदु्वद्धिािस पश्यद्वत दुम दद्वतः 16

यस्य नाहङृ्कतो भावो बद्वद्धय दस्य न द्वलप्यत े।

हिाद्वप स इमालं्लोकाि हद्वि न द्वनबध्यत े 17

ञान ंञये ंपद्वरञाता द्वत्रद्ववधा कम दचोदना ।

करण ंकम द कतदे्वत द्वत्रद्ववध कम दसङ्ग्रहः 18

ञान ंकम द च कता द च द्वत्रद चैवव गणुभदेतः ।

प्रोच्यत ेगणुसङ्ख्यान ेयथावच्छृण ुतान्यद्वप 19

सवदभतूषे ुयने चैवकं भावमव्ययमीक्षत े।

अद्ववभकं्त द्ववभके्तष ुतञान ंद्ववद्वद्ध साद्वत्त्वकम ् 20

पथृक्त्वने त ुयज्ज्ञान ंनानाभावान्पथृद्वर्गवधान ् ।

वदे्वत्त सवषे ुभतूषे ुतज्ज्ञान ंद्ववद्वद्ध राजसम ् 21

यत्त ुकृत्स्नवदकेद्वस्मन्काय ेसक्तमहचैवतकुम ् ।

अतत्त्वाथ दवदल्प ंच तत्तामसमदुाहृतम ् 22

द्वनयत ंसङ्गरद्वहतमरागिषेतः कृतम ् ।

अफलप्रपे्सनुा कम द यत्तत्साद्विकमचु्यत े 23



यत्त ुकामपे्सनुा कम द साहङ्कारणे वा पनुः ।

द्वक्रयत ेबहलायास ंतद्राजसमदुाहृतम ् 24

अनबुन्ध ंक्षय ंद्वहंसामनवके्ष्य च पौरुषम ् ।

मोहादारभ्यत ेकम द यत्तत्तामसमचु्यत े 25

मकु्तसङ्गोऽनहंवादी धतृ्यतु्साहसमद्वन्वतः ।

द्वसद्ध्यद्वसद्ध्योद्वन दद्वव दकारः कता द साद्वत्त्वक उच्यत े 26

रागी कम दफलप्रपे्सलुुदब्धो द्वहंसािकोऽशदु्वचः ।

हष दशोकाद्वन्वतः कता द राजसः पद्वरकीद्वत दतः 27

अयकु्तः प्राकृतः स्तब्धः शठो न चैवषृ्कद्वतकोऽलसः ।

द्ववषादी दीघ दसतू्री च कता द तामस उच्यत े 28

बदु्धभेदे ंधतृ े् चैवव गणुतद्वस्त्रद्ववद ंशृण ु।

प्रोच्यमानमशषेणे पथृक्त्वने धन्जयय 29

प्रवदृ्वत्त ंच द्वनवदृ्वत्त ंच काया दकाय ेभयाभय े।

बन्ध ंमोक्ष ंच या वदे्वत्त बदु्वद्धः सा पाथ द साद्विकी 30

यया धम दमधम ंच काय ंचाकाय दमवे च ।

अयथावत्प्रजानाद्वत बदु्वद्धः सा पाथ द राजसी 31



अधम ंधम दद्वमद्वत या मन्यत ेतमसाऽऽवतृा ।

सवा दथा दद्वन्वपरीतां् बदु्वद्धः सा पाथ द तामसी 32

धिृा यया धारयत ेमनःप्राणदे्वियद्वक्रयाः ।

योगनेाव्यद्वभचाद्वरण्या धदृ्वतः सा पाथ द साद्वत्त्वकी 33

यया त ुधम दकामाथा दन्दृत्या धारयतजे ुदन ।

प्रसङे्गन फलाकाङ्क्षी धदृ्वतः सा पाथ द राजसी 34

यया स्वप्न ंभय ंशोकं द्ववषाद ंमदमवे च ।

न द्ववमञु्चद्वि दुमधेा धदृ्वतः स पाथ द तामसी 35

सखु ंद्विदानीं द्वत्रद्ववध ंशृण ुम ेभरतष दभ ।

अभ्यासाद्रमत ेयत्र दुःखाि ंच द्वनगच्छद्वत 36

यत्तदग्र ेद्ववषद्वमव पद्वरणामऽेमतृोपमम ् ।

तत्सखु ंसाद्वत्त्वकं प्रोक्तमािबदु्वद्धप्रसादजम ् 37

द्ववषयदे्वियसयंोगाद्यत्तदग्रऽेमतृोपमम ् ।

पद्वरणाम ेद्ववषद्वमव तत्सखु ंराजस ंस्मतृम ् 38

यदग्र ेचानबुन्ध ेच सखु ंमोहनमािनः ।

द्वनद्रालस्यप्रमादोत्थ ंतत्तामसमदुाहृतम ् 39



न तदद्वस्त पदृ्वथव्या ंवा द्वदद्वव दवेषे ुवा पनुः ।

सत्त्व ंप्रकृद्वतज चैवम ुदकं्त यददे्वभः स्याद्विद्वभग ुदण चैवः 40

ब्राह्मणक्षद्वत्रयद्ववशा ंशदू्राणा ंच परिप ।

कमा दद्वण प्रद्ववभक्ताद्वन स्वभावप्रभव चैवग ुदण चैवः 41

शमो दमस्तपः शौच ंक्षाद्विराज दवमवे च ।

ञान ंद्ववञानमाद्वस्तक्य ंब्रह्मकम द स्वभावजम ् 42

शौय ंतजेो धदृ्वतदा दक्ष्य ंयदु्ध ेचाप्यपलायनम ् ।

दानमीश्वरभाव् क्षात्र ंकम द स्वभावजम ् 43

कृद्वषगोरक्षवाद्वणज्य ंव चैवश्यकम द स्वभावजम ् ।

पद्वरचया दिकं कम द शदू्रस्याद्वप स्वभावजम ् 44

स्वसे्व ेकम दण्यद्वभरतः सदं्वसद्वद्ध ंलभत ेनरः ।

स्व कम दद्वनरतः द्वसद्वद्ध ंयथा द्ववन्दद्वत तच्छृण ु 45

यतः प्रवदृ्वत्तभू दताना ंयने सव दद्वमद ंततम ् ।

स्वकमदणा तमभ्यच्यद द्वसद्वद्ध ंद्ववन्दद्वत मानवः 46

श्रयेान ् स्वधमो द्ववगणुः परधमा दत्स्वनदु्वष्ठतात ् ।

स्वभावद्वनयत ंकम द कुव दिाऽप्नोद्वत द्वकद्वल्बषम ् 47



सहज ंकम द कौिये सदोषमद्वप न त्यजते ् ।

सवा दरम्भा द्वह दोषणे धमूनेाद्वग्नद्वरवाऽवतृाः 48

असक्तबदु्वद्धः सव दत्र द्वजतािा द्ववगतस्पहृः ।

न चैवष्कम्यदद्वसद्वद्ध ंपरमा ंसनं्यासनेाद्वधगच्छद्वत 49

द्वसद्वद्ध ंप्राप्तो यथा ब्रह्म तथाऽऽप्नोद्वत द्वनबोध म े।

समासने चैवव कौिये द्वनष्ठा ञानस्य या परा 50

बदु्ध्या द्ववशदु्धया यकु्तो धतृ्याऽऽिान ंद्वनयम्य च ।

शब्दादीद्वन्वषयासं्त्यक्त्वा रागिषेौ व्यदुस्य च 51

द्ववद्ववक्तसवेी लघ्वाशी यतवाक्कायमानसः ।

ध्यानयोगपरो द्वनत्य ंव चैवरार्गय ंसमपुाद्वश्रतः 52

अहङ्कारं बलं दप ंकाम ंक्रोध ंपद्वरग्रहम ् ।

द्ववमचु्य द्वनम दमः शािो ब्रह्मभयूाय कल्पत े 53

ब्रह्मभतूः प्रसिािा न शोचद्वत न काङ्क्षद्वत ।

समः सवषे ुभतूषे ुमद्भद्वकं्त लभत ेपराम ् 54

भक्त्या मामद्वभजानाद्वत यावान्य्ाद्वस्म तत्त्वतः ।

ततो मा ंतत्त्वतो ञािा द्ववशत ेतदनिरम ् 55



सवदकमा दण्यद्वप सदा कुवा दणो मद्व्यपाश्रयः ।

मत्प्रसादादवाप्नोद्वत शाश्वत ंपदमव्ययम ् 56

चतेसा सव दकमा दद्वण मद्वय सनं्यस्य मत्परः ।

बदु्वद्धयोगमपुाद्वश्रत्य मद्वच्त्तः सतत ंभव 57

मद्वच्त्तः सव ददुगा दद्वण मत्प्रसादात्तद्वरष्यद्वस ।

अथ चिेमहङ्कारि श्रोष्यद्वस द्ववनङ्क्षद्वस 58

यदहङ्कारमाद्वश्रत्य न योत्स्य इद्वत मन्यस े।

द्वमर्थ्य चैवष व्यवसायस्त ेप्रकृद्वतस्त्वा ंद्वनयोक्ष्यद्वत 59

स्वभावजने कौिये द्वनबद्धः स्वने कम दणा ।

कत ु ंनचे्छद्वस यन्मोहात्कद्वरष्यस्यवशोऽद्वप तत ् 60

ईश्वरः सव दभतूाना ंहृद्दुरशेऽेज ुदन द्वतष्ठद्वत ।

भ्रामयन्सवदभतूाद्वन यन्त्रारूढाद्वन मायया 61

तमवे शरण ंगच्छ सवदभावने भारत ।

तत्प्रसादात्परा ंशाद्वि ंिान ंप्राप्स्यद्वस शाश्वतम ् 62

इद्वत त ेञानमाख्यात ंगहु्याद्गहु्यतरं मया ।

द्ववमशृ्य चैवतदशषेणे यथचे्छद्वस तथा कुरु 63



सवदगहु्यतम ंभयूः शृणमु ेपरम ंवचः ।

इष्टोऽद्वस म ेधढृद्वमद्वत ततो वक्ष्याद्वम त ेद्वहतम ् 64

मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मा ंनमसु्करु ।

मामवे चैवष्यद्वस सत्य ंत ेप्रद्वतजान ेप्रयोऽद्वस म े 65

सवदधमा दन ् पद्वरत्यज्य मामकंे शरण ंव्रज ।

अहं िा सव दपापभे्यो मोक्षद्वयष्याद्वम मा शचुः 66

इद ंत ेनातपस्काय नाभक्ताय कदाचन ।

न चाशशु्रषूव ेवाच्य ंन च मा ंयोऽभ्यसयूद्वत 67

य इम ंपरम ंगहु्य ंमद्भके्तष्वद्वभधास्यद्वत ।

भद्वकं्त मद्वय परा ंकृिा मामवे चैवष्यत्यसशंयः 68

न च तस्मान्मनषु्यषे ुकद्व्न्म ेद्वप्रयकृत्तमः ।

भद्ववता न च म ेतस्मादन्यः द्वप्रयतरो भदु्वव 69

अध्यषे्यत ेच य इम ंधम्य ंसवंादमावयोः ।

ञानयञने तनेाहद्वमष्टः स्याद्वमद्वत म ेमद्वतः 70

श्रद्धावाननसयू् शृणयुादद्वप यो नरः ।

सोऽद्वप मकु्तः शभुान्लोकान ् प्राप्नयुात्पणु्यकम दणाम ् 71



कद्वच्दतेच्छ्रतु ंपाथ द िय चैवकाग्रणे चतेसा ।

कद्वच्दज्ज्ञानसमूडोहः प्रनष्टस्त ेधन्जयय 72 अज ुदन उवाच

नष्टो मोहः स्मदृ्वतलदभ्दा ित्प्रसादान्मयाच्यतु ।

द्वितोऽद्वस्म गतसन्दहेः कद्वरष्य ेवचन ंतव 73 स्जयय उवाच

इत्यहं वासदुवेस्य पाथ दस्य च महािनः ।

सवंादद्वमममश्रौषमद्भतु ंरोमहष दणम ् 74

व्यासप्रसादाच्छ्रतुवानतेद्गहु्यमहं परम ् ।

योग ंयोगशे्वरातृ्कष्णात्साक्षात्कथयथः स्वयम ् 75

राजन्ससं्मतृ्य ससं्मतृ्य सवंादद्वमममद्भतुम ् ।

केशवाज ुदनयोः पणु्य ंहृष्याद्वम च महुम ुदहः 76

तच् ससं्मतृ्य ससं्मतृ्य रूपमत्यद्भतु ंहरःे ।

द्ववस्मयो म ेमहान्राजन ् हृष्याद्वम च पनुः पनुः 77

यत्र योगशे्वरः कृष्णो यत्र पाथो धनधु दरः ।

तत्र श्रीद्वव दजयो भदू्वतध्र ुदवा नीद्वतम दद्वतम दम 78 मख्यप्राण वश ेसव ंस द्ववष्णोव दशगः सदा

प्रीणयामो वासदुवे ंदवेता मण्डलाखण्डमण्डानम ्



Documents

Sriman Nyaya Sudha - SRIMADHVYASA · PDF file //sites.google.com/site/srimadhvyasa/ आचारााःय श्रीमदाचारायाः