164

Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Embed Size (px)

DESCRIPTION

architectuur en bouwgeschiedenis UMCG

Citation preview

Page 1: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 2: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 3: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 4: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 5: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Stadin

Stadde architectuur en

bouwgeschiedenis van het Universitair Medisch Centrum

Groningen (UMCG)

Page 6: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 7: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

3

Inhoudsopgave

Voorwoord 5

Inleiding 7Hoofdstuk 1 Voorgeschiedenis1822–1897 9EvertJanThomassenàThuessink 21

Hoofdstuk 2AlgemeenProvinciaal,Stads-enAcademischZiekenhuis(APSAZ)1898–1925 23Chirurgie 57

Hoofdstuk 3 Uitbreidingvanhetcomplex1926–1954 59Hetziekenhuisalssocialevoorziening 74

Hoofdstuk 4 Plannenvoornieuwbouw1955–1966 77Binnenstadsbeleid 91

Hoofdstuk 5 Hetmasterplan1967–1986 93Depatiëntcentraal 104

Hoofdstuk 6Hetziekenhuisalseenstad-in-de-stad1987–2004 107HealingEnvironment 127

Hoofdstuk 7HetUniversitairMedischCentrumGroningen(UMCG)2005– 129HealthyAgeing 149

Literatuur 153Colofon 157

Tijdlijn 159

Page 8: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 9: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

5

voorwoord

HetUniversitairMedischCentrumGroningen(UMCG)isvoortdurendinontwikkeling.Dedynamiekdiedittopziekenhuiskenmerktisnietvanvandaagofgisteren.Eenononderbrokenlijnlooptvan1797,wanneerThomas-senàThuessinkstartmethetklinischonderwijsineenarmenhuis,via1851,alswetenschapenziekenzorgbijelkaarkomeninhetAlgemeenProvinciaal,Stads-enAcademischZiekenhuis(APSAZ),naardeHealthyAgeingCampusNetherlandsvannu.IndenegentiendeeeuwishetAPSAZeenarmenhuismeteenbasaalniveauaanverzorging,enmeteenstapsgewijzeuitbreidingvandewetenschappelijkekennisenvandeonderwijs-faciliteiten,dienaardehuidigemaatstavenuitersteenvoudigzijn.IndetwintigsteeeuwtransformeertdestormachtigevooruitgangindemedischewetenschapentechniekhetAPSAZtoteentopziekenhuisdatonderwijs,onderzoekenzorgcombineert,hetAcademischZiekenhuisGroningen(AZG).Anno2012wordendebakensopnieuwverzet.HetUMCGblijfteentopziekenhuismetspeerpuntenindepatiëntenzorg,hetonderwijsenhetonderzoek;hetaccentverschuiftnaarhetontwikkelenvannieuweconcep-tenvoorpreventieenhetleverenvaneenbijdrageaanhetinstandhoudenvaneenoptimalegezondheidtotophogeleeftijd.Demissieis:bouwenaandetoekomstvangezondheid.MethetEuropeanResearchInstitutefortheBiologyofAgeing(ERIBA)endeBiobankLifeLinesnestelthetUMCGzichindeinternationalevoorhoedevaninstel-lingenophetgebiedvanHealthyAgeing–deeenentwin-tigsteeeuwmoetinhettekenstaanvanhetbevorderenenbehoudenvangezondheid.Hetvoorkomenvanziektesiseenvoorwaardeomdevraagnaarzorgbeheersbaartehouden,evenalshetpubliekekaraktervandegezondheidszorg.DegebouwendiehetUMCGenzijnvoorlopersgebruiken,vertellenhetverhaalvandeontwikkelingvanarmenhuisviatopziekenhuisnaargezondheidscampus.DatverhaalisverwevenmetdatvandestadGroningen.Dezepublicatie–eenboekjemetdaarineentweedeboekje–vertelthoehetUMCGisuitgegroeidtoteenstad-in-de-stad.Heteindvandeze

Page 10: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

6

geschiedenisisnoglangnietinzicht.DeHealthyAgeingCampusbreidtzichgestaaguit,maartegelijkertijdhechthetcomplexzichsterkerdanvoorheenaanhetcentrumvandestad–hetUMCGhoortbijGroningen,zoalsGroningenbijhetUMCGhoort.

drs. Frans C.a. Jaspers,internist-n.p.,LidRaadvanBestuurvanhetUniversitairMedischCentrumGroningen,VoorzittervandeStichtingThomassenàThuessink,Groningen

Voorwoord

Page 11: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

7

InleIdIng

DitboekgaatoverdegebouwenvanhetUniversitairMedischCentrumvanGroningen(UMCG).HethoorttotdegrootsteziekenhuizenvanNederland,maarhetisveelmeerdaneenziekenhuis.Hierwordendegrenzenvandemedischekennisverlegd,honderdenwetenschap-persdoeneronderzoek.Vanoverdehelewereldkomenstudentenomerhunopleidingtotartstevolgenofeenpromotieonderzoekuittevoeren.Studenten,medici,hoogleraren,technici,patiëntenenhunbezoekersbevolkendegebouwen,dieeenstadopzichvormen.

HetUMCGbevindtzichalruimeeneeuwaanderandvanhethistorischecentrum.HetishethoofdwerkvaneenHaagsearchitect,J.J.vanNieukerken.AbrahamKuyper,ministervanBinnenlandseZakenenminister-president,openthetziekenhuisop29mei1903.EenbijzondereweekvoorNederland,zomemoreerthij.BehalvehetGroningseziekenhuiswordtin1903nogeengrootenbelangrijkgebouwingewijd:dekoopmansbeursdieH.P.BerlageinAmsterdamheeftontworpen.Kuyperzietinbeidegebou-wen,dieindearchitectuurelkaarstegenpoolzijn,hetbewijsvanherlevendnationaalbewustzijn.ZelatenzienhoeNederlandwordtopgestotenindevaartdervolkeren.Daarnagaathetsnel.Alshetziekenhuisop29mei1903zijndeurenopent,strekkenzichaandeanderekantweilandenuitzoverhetoogreikt.Nunemenwoonwijkendeplaatsinvanhetgrasland,hetziekenhuisligtintussenmiddenindestad.Vandeoorspronkelijkebebouwingrestennogslechtsenkelefragmenten.Hetgeleidelijkgegroeidecomplexisinhetlaatstekwartvandevorigeeeuwvervangendoornieuwbouwuitéénhand.Inhetbeginwerkenereenpaarhonderdmensen,nuzijnhetermeerdan10.000.In1900verheugtmenzichoverhetröntgenapparaat:voorheteerstishetmogelijktebekijkenhoeeenlevendlichaamervanbinnenuitziet.Tegenwoor-digzithetziekenhuisvolmetmedischetechniek.Elkevernieuwingbrengtnieuwbouwofverbouwingenmetzichmee.Hetziekenhuisvannukomtvoortuitdatvangisteren;deopeenvolgingvangebouwenlaatzienwathetziekenhuisbetekentvoordestad,depatiënten,deartsenendestudenten.

Page 12: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

8

InzevenhoofdstukkenverteltdezehistorischegidshoehethuidigeUMCGisontstaan.Hetverhaalbegintmetgasthuizenvoorarmezieken,pesthuizenenkamersvoor‘dolle’patiënten.Veelhoopopgenezingbiedenzeniet.Artsenzijnernietaanverbondenenvertonenzichermaarzelden.Demedischewetenschapverschanstzichindeacademieenbeperktzichtotaderlatingen.In1797krijgtGroningeneenacademischziekenhuis,danpaskrijgenstudentengeneeskundepraktijkonderricht.Datisookdebelangrijkstetaakvanditinstituut,pasalshetin1851samengaatmethetstadsziekenhuiswordtdeziekenzorgvanbetekenis.Onderwijs,onderzoekenzorggaanvanafdatmomentsamen.Hetverhaalvandegebouwenvaltsamenmetdatvanonderwijs,onderzoekenzorg–zoishetsinds1903,enzozalhetblijven.Deverhuizingnaarhethuidigeterreinmarkeerthetbeginvaneenstormach-tigeontwikkeling,waarvanheteindenognietinzichtis...

Inleiding

Page 13: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Voorgeschiedenis

HoofdStUk 1

1822—1897

Page 14: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

‘Gasthuizen, militaire

hospitalen en pesthuizen

zijn voorzieningen

van liefdadigheid’

Page 15: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

11

voorgesChIedenIs

Lichamelijkeengeestelijkeaandoeningenzijnvanalletijden.Nogmaarietsmeerdaneeneeuwzijnverkoud-hedenenkoortsenindewinterdegewoonstezaakvandewereld–zehorenbijhetleven,erisweinigaantedoen.Hetbijelkaarbrengenvanziekeningebouwendiedaar-voorspeciaalzijningericht,isnietaltijdvanzelfsprekendgeweest.IndewestersewereldishetpassindshetconcilievanAix-la-Chapellein816gebruikelijkarmlastigeziekengastvrijheidteverleneningebouwendiegast-huizenofhospitalenwordengenoemd.Wieziekiskannietwerken,wienietwerktengeengeldheeftraaktaandebedelstaf.Gasthuizenvangendezepaupersop.Dekerkziethetverzorgenvanhulpbehoevendenalseenvanhaartaken.Naastdegasthuizenzijnermaartweeandereplek-kenwaarziekenbijelkaarwordengebracht:militairehospitalen,waardestaatgewondeengehandicaptesolda-tenverzorgt,enpesthuizenvoorbesmettelijkezieken,diebuitendestedenwordengebouwdzodraeenepidemiedreigt.Gasthuizen,militairehospitalenenpesthuizenzijnvoorzieningenvanliefdadigheid.Watwordtgedaanomhetleedteverzachten,berustvooralopdoordeeeuwenheenverzameldekennisoverdewerkingvanplantenenkruiden.Volkswijshedenenpraktischeervaringenlerenwattegebruikenbijhoofdpijn,verstopping,koortsen,maagklachten...

Groningen,indeMiddeleeuweneenwelvarendeHanze-stad,blijftnietachterbijdebouwvangasthuizen.Alvoor1268wordthetHeiligeGeestgasthuisopgericht;hetbevindtzichopdeplekvanhethuidigePelstergasthuis.In1405ontstaathetPepergasthuis.Gildennemendezorgvoorhunziekeledenvoorhunrekening;specialeinrichtin-genontstaanhiervoorniet.Zoblijvendegasthuizenliefda-digeinstellingenvoordearmen,dienietopfamilie,vrien-denofberoepsverenigingenterugkunnenvallen.OokinGroningenleidtdedreigingvanepidemieëntotdebouwvangasthuizenaanderandvandestadofdaarbuiten.InHelpman,enkelekilometerstenzuidenvandestad,verschijntin1422hetSt.Jurjens-gasthuisvoorleprozen.In1537leidtdepesttotdestichtingvanhetSintAntoni-gasthuisaandeRademarkt;in1644verhuisthetnaareen

1822 1897

Page 16: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

12

plekbijdeBoteringepoort,aandestadsgrensindenieuwestadsuitleg.BijhetSintAntonigasthuiskomenin1702enkelekamersvoorpsychiatrischepatiënten,diedannogmetdeterm‘dollen’wordenaangeduid.Dezeblijventot1844ingebruikenwordendanvanstaatswegeafgekeurd.EendeelvanhetPrinsenhofkrijgtin1808debestemmingvanmilitairhospitaal.AllevoorlopersvanhetziekenhuiszijninGroningenaanwezig,maarandersdaninbijvoor-beeldZwolle,AmsterdamofLübeck,hoofdstadvandeHanze,komthetvooralsnogniettotdebouwvaneenalgemeenstadshospitaal.Datontstaatpasin1817bijdeSteentilpoortalsantwoordopeentyfusepidemiedieveelslachtoffersmaakt.In1820verhuisthetnaardeSchuiten-makersstraatenteltdan25bedden.Meerepidemieënvolgenenin1835wordtonderdakgevondenaandePopkenstraatvoor50zieken.

OokindeGroningsegast-enpesthuizenspelenartseneenondergeschikterol.Dewetenschapvandegeneeskundestaatverafvandealledaagsepraktijk;doktorenbeperkenzichtothettoedienenvanmedicijnenenhetverrichtenvanaderlatingen.Snijdenisbenedenhunstand.Ingrotetrek-kenisbekendhoehetlichaaminelkaarzitenhoehetwerkt,maarwetenschappelijkekennisontbreekt.Pasalsdenauwkeurigewaarnemingvanhetverloopvanziekteningangvindt,wordtvoorzichtigvooruitganggeboekt.Totongeveer1550isdaarvangeensprake.Danbeginthetwetenschappelijkontledenvanlijken–deanatomie,dieeenwereldaankennisontsluit.Veelvooruitgangwordtgeboektdoordeuitvindingvandemicroscoop.Kijkenhoeeenlevendlichaamwerkt,blijftnogeeuwentoekomst-muziek.OokinGroningenishetmogelijkmedicijnentestuderen.GeneeskundeiseenvandevierfaculteitenvandeHogeschool,diein1614wordtopgericht.Demedicijnen-studiebestaatvooraluittheorie,gelegenheidompraktijk-ervaringoptedoeniserniet.Pasaanheteindvandezeventiendeeeuwontstaathetvoornemendaarinveranderingtebrengen.Tochkomtheteersteacademischeziekenhuispasin1797totstand.HetiseeninitiatiefvanE.J.ThomassenàThuessink,hoogleraargeneeskunde.HetNosocomiumAcademicum,zoalshetziekenhuisheet,maaktgebruikvantweekamersinhetGroeneWeeshuis.

1822

189

7Voorgeschiedenis

Page 17: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Portret van E.J. Thomassen à Thuessink doorAnna Wilhelmina Böhl, 1912 Het portret is in 1914, bij het 300-jarig bestaan van de universiteit, geschonken aan de universiteit door een nazaat van Thomassen à Thuessink. Het is een kopie naar een pastel van Wessel Lubbers, in 1914 in bezit van Mr. E.J. Thomassen à Thuessink van der Hoop van Slochteren. Collectie: Rijksuniversiteit Groningen

Page 18: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 19: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 20: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Groene Weeshuis, aquarel A.J. van Prooijen, 1878 Collectie Groninger Museum

Page 21: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

17

Dezebiedenplaatsaanvier‘sujetten’:ziekendiezichvrijwilligalsles-endemonstratiemateriaalaanbieden.Alsookdedocentenindevakkenchirurgieenverloskunde(obstetrie)aanschouwelijkonderwijswillengeven,ishetWeeshuisteklein.VervangingwordtgevondenineenlanggerektpandaandeMunnekeholm,waarindezeven-tiendeeeuwdeGroningsekamervandeWest-IndischeCompagniezetelt.Hetnieuweonderkomendoetvanaf1803dienst.Alshetziekenhuisdezeplaatsin1903verlaat,makendegebouwenplaatsvoorhethoofdpostkantoor.HetNosocomiumwordtregelmatiguitgebreid.Datgebeurtbijvoorbeeldin1817,alseenoperatiekamer,vierpatiënten-kamers,eenspreekkamerentweebadkamerswordentoegevoegd.In1851fuseerthetNosocomiumAcademicummethetalgemenestadsziekenhuis.Hetkrijgtdaardooreenextrabestemming:vanafdatjaardoethetookalsalgemeenprovinciaalenstedelijkziekenhuisdienst.DeLatijnsenaamwordtingeruildvoordievanAlgemeenProvinciaal,Stads-enAcademischZiekenhuis(APSAZ).HetAPSAZkrijgtdebeschikkingoverhetgebouwvanhetmuseumvoornatuurlijkehistorieenteltnadeverbouwing124beddenineencomplexdatuitviervleugelsbestaat:aandestraatdeadministratie,aanweerzijdenvaneenbinnentuindeafdelingenchirurgieeninternegeneeskun-de,tegenoverdeadministratievleugeldeafdelingverlos-kunde.In1862wordthetpanduitgebreid.EenbarakaandeZuiderkuipenkan24extrapatiëntenonderdakbieden,voorbesmettelijkeziekenisereenepidemiebarakaanderandvandestad.Naastdezebarakwordt,alsdebehoeftezichvoordoet,ookeldersindestadminofmeerprovisori-schehuisvestingvoorbesmettelijkeziekenbetrokken.In1867krijgthetziekenhuiseeneigenapotheek.HetAPSAZheeftindeeerstejarennogveelwegvaneengasthuis.Demeestpatiëntenzijnpaupers,tot1889ishundagelijkseverzorginginhandenvanoppassersinplaatsvanverple-gers.Aanheteindvandenegentiendeeeuwbeginnenzichveranderingenaantekondigen.Datisbijvoorbeeldhetgevalmetdenieuweröntgentechniek.Destralingwaar-meedezeapparatuurwerkt,wordtin1895ontdektdoorW.R.Röntgen,eeninhetDuitseWürzburgwerkzamenatuurkundige.DieisnieteerderwaargenomenendaaromnoemthijhetX-stralen;alsnelwordenzenaardeontdek-

Voorgeschiedenis1822 1897

Page 22: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

18

kergenoemd.Hetmedischnutisalsnelduidelijkenalin1896laatdevermaardeGroningsechirurgC.F.A.Kochpatiëntendoorlichtenophetnatuurkundelaboratoriumvandeuniversiteit.Kochspeeltdaarmeeeenvoortrekkersrol.In1897verschijnteenvandeeerstetoestelleninhetoudeAPSAZaandeMunnekeholm.Vermoedelijkiseenuitvin-dingnooiteerderzosnelgemeengoedgeworden.Hetishetbeginvangroteveranderingeninhetziekenhuis.Tot1897speelttechnologiedaarinnauwelijkseenrol.Daarnavulthetzichmetdeenenadeanderetechnischevernieu-wing.WilhetAPSAZdebootnietmissen,danisnieuw-bouweendringendeeis.

In1893valthetbesluittotnieuwbouw.Hetbestaandecomplexisverouderd,tekleinennauwelijksgeschikttemakenvoordegrotesprongvoorwaartsdie,daarvanisiedereenovertuigd,voordedeurstaat.Degrenzenvandemedischewetenschapzijnjarenlangdoorpathologenverlegd,nuwordenzijopgevolgddoorwetenschappersdieinhetlaboratoriumhunwerkdoen.ZijvolgenindevoetsporenvanLouisPasteur,ontdekkervandebacterie,enhunbevindingenleidentotnieuwemedicijnendieindepraktijkhunnutbewijzen.

Voorgeschiedenis18

22 1

897

Page 23: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Academisch Ziekenhuis aan de Munnekeholm

Binnenplaats van het ziekenhuis aan de Munnekeholm

Page 24: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Collegezaal

Page 25: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

21

evert Jan thomassen

à thuessInk

EvertJanThomassenàThuessinkisdegrondleggervanhetUMCG.Hijwordtop6augustus1762inZwollegeboren.Alop zijn twaalfde is hij in staat universitair onderwijs tevolgen. In 1782 promoveert hij aan de universiteit vanHarderwijk. Hij kiest een filosofisch thema, maar wil zichdaartoenietbeperken. In1783vertrekthijnaarLeidenenpromoveertdaaropnieuw,ditmaalalsmedicus.Naeenreisdie hem onder andere naar Parijs, Londen en Edinburghbrengt, vestigt hij zich als arts in zijn geboorteplaats. Hijweet naam te maken door de bevindingen van EngelsewetenschappersinNederlandteintroduceren.Wathemhetmeest bezighoudt, is de nauwgezette observatie van hetverloopvanziekteprocessen.Zoprobeerthijdeachtergron-den van epidemieën te achterhalen. In 1794 wordt hijbenoemdalshoogleraarinGroningen.Hetstoorthemdatdemedischefaculteitnietovervoorzieningenbeschiktomziekentekunnenobserveren.

Dat brengt hem tot het pleidooi een academische kliniekopterichten.In1797leidtdittothetNosocomiumAcademi-cum,datin1803ineengebouwaandeMunnekeholmwordtondergebracht. In 1851 fuseert het met het in 1817 opge-richte algemene stads-ziekenhuis. Zo ontstaat het Alge-meen Provinciaal, Stads- en Academisch Ziekenhuis(APSAZ),denaamdietot1971ingebruikblijft.Thomassenà Thuessink wordt kort na zijn komst naar Groningen totrector magnificus benoemd. In 1798 legt hij deze functieneer. In 1819 wordt hij bij Koninklijk Besluit ontheven vanverschillendeaanzijnambtverbondenwerkzaamheden.In1831wordthemeervolemeritaatverleend.Hijoverlijdtop3juni1832.

Page 26: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 27: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

algemeen Provinciaal, Stads- en academisch Ziekenhuis (aPSaZ)

HoofdStUk 2

1898—1925

Page 28: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

‘de nieuwbouw van het

aPSaZ maakt furore als een

technischhuzarenstukje.’

Page 29: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

25

In1874maaktdeVestingwethetmogelijkdegordelsvanbolwerkenwaarinveelstedengevangenzittenaftebreken.Zezijneigendomvandestaat.Dielaatookdeeersteplannentekenenomzevooranderebestemmingengeschikttemaken.GroningenbesluitdevoorstellenuitDenHaagdoorL.A.Brouweromtelatenwerken.ZoontstaanaandezuidkantvandestadhetZuiderparkendeluxesingelstegenoverhetstationmethetverbindings-kanaalendezwaaikom,aandewestkantdeWesterhaveneninhetnoordwestenennoordenhetNoorderplantsoen.Hetlaatstedeelvandevoormaligevesting,deoostelijkebegrenzingvandehistorischestad,bestaatuittweedelen.Inheteerstemakendebolwerkenplaatsvooreencircus-terrein,eenbodenterreinvoordevervoerdersvangoede-renvanennaardestad,eneengasfabriek;laterwordtditgebiedalshet‘Cibogaterrein’bekend.In1893valthetbesluithetovergebleven,drieënhalvehectaregroteterreintebestemmenvoordenieuwbouwvanhetAlgemeenProvinciaal,Stads-enAcademischZiekenhuis(APSAZ).Vierjaarlaterwordtdenieuwbouwaanbesteed,op29mei1903verrichtministervanBinnenlandseZakenAbrahamKuyperdeopening.Deambitiesblijkenuithetaantalbedden:datverdrievoudigtbijnaenkomtuitop350.

ArchitectisdeinDenHaagwoonachtigeJ.J.vanNieuker-ken.VanNieukerkeniseenparticulierearchitectdienaamheeftgemaaktmetverschillendevilla’s(waarondereenkasteel),restauraties,eenoperatiekamerinhetHaagsediaconessenhuiseneenoogziekenhuisindezelfdeplaats.ZijnplanvoorhetnieuweAPSAZvultderuimtetussendestadendevestinggracht;omdatdezegrachtvoordescheepvaartisbestemd,kanhijdezenietoverschrijden.Zoontstaat‘denieuwepaleizenreeksdergenezendeenheelendekunst’,omhetjaarverslagvandeRijks-universiteitteciteren:eenlanggerektcomplexwaarindeverschillendemedischespecialismenelkhuneigenpaviljoenkrijgen.Hetpaviljoentypeisaanheteindvandeachttiendeeeuwontstaanomhetafvoerenvanbesmettelucht,toenalsdebelangrijksteoorzaakvanziektegezien,tevergemakkelijken.Hiermarkeerthetdeonderverdelingvandemedischewetenschapinverschillendespecialis-men.Omhetvervoervanpatiëntendoordeopenluchtte

1898 1925APSAZ

Page 30: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

26

beperken,beschikkendepaviljoensovereenzovolledigmogelijkaanbodaanvoorzieningen.Demeestegebouwenhebbeneigenoperatiekamersenröntgenapparatuur.Hetzijnafzonderlijke,kleinezieken-huizen,dieookkamersvoorinwonendeverpleegstersbevatten.TochbeschikthetnieuweAPSAZookovercentralevoorzieningen.Indeeerstebouwfasenemendiezelfseenprominenteplaatsin.HetadministratiegebouwaandeOostersingelontsluithetterrein.Achterditpoort-gebouwverrijsteenforsverzamelgebouwmethetketel-huis,dewasserijendekeuken.

Hetnieuweziekenhuisteltdrieklinieken:geneeskunde(ookwelmedischeofinterneafdeling),heelkunde(chirur-gie)enverloskunde.Degeneeskundigekliniekkrijgteenplektennoordenvanhetpoorthuis.Hetpsychiatrischepaviljoenendebarakkenvoorbesmettelijkeziektenmakenerdeelvanuitenbevindenzicherachter,aandekantvanhetkanaal.Hetpsychiatriepaviljoenvervangteenkleineinrichtingvoorzevenpatiënten,datin1897opinitiatiefvanE.D.WiersmaaandeGroteLeliestraatisingericht.DaarmeebeschiktGroningenvoorheteerstsindsmeerdaneenhalveeeuwweerovereeneigeninstel-lingopditgebied.Nadeverhuizingblijktdenieuwbouwechteralmeteenteklein.AandeOostersingel,bijdeeigenlijkekliniek,ishetlijkenhuisondergebracht.Hetteltdriekamers,waarvanééngeschiktgemaaktisvoorderituelenwaarmeejoodsestadsbewonershundodendelaatsteeerbewijzen.Zuidelijkvanhetpoortgebouwkomtdeheelkundige(chirurgische)kliniek.Verloskundekrijgtdebeschikkingoverhethoogstegebouw,datdezuidelijkepuntvanhetterreininneemt.DenieuwbouwvanhetAPSAZmaaktfurorealseentech-nischhuzarenstukje.Aandetoetredingvanverseluchtendaglichtisveelaandachtbesteed.Allegebouwenzijndoormiddelvantunnelsmetelkaarverbonden.Stoom,opge-wektinvijfketelsinhetcentraleverzamelgebouw,wordtdoordetunnelsdoorhethelecomplexgeleid.Hetbedientondermeerdekookketels,dewarmtafels,warmwater-verzorging,medischebadenendetoestellenvoorhetsteriliserenvaninstrumenten.

1898

192

5APSAZ

Page 31: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Het complex in aanbouw, 1901 Op de voorgrond het chirurgisch paviljoen

Page 32: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 33: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 34: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 35: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 36: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 37: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 38: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 39: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 40: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Overzicht van het complex Links de was- en kookkeuken (Oeconomiegebouw). Op de achtergrond afdeling D en de vrouwenkliniek. Rechts de zijkant van het administratiegebouw.

Gezicht op de voorgevel van het administratiegebouw aan de OostersingelAan de rechterzijde bevindt zich de woning van de apotheker en de apotheek. Aan de linkerzijde de woning van de directeur.

Page 41: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

37

Ookeengeavanceerdsysteemomfecaliënaftebrekenenaftevoeren,maaktergebruikvan.Nabehandelingblijftschoonwaterover.Elektriciteit,afkomstigvaneeneigencentrale,isnodigvoordezeshydraulischeliften,hetelektrischstrijken,eendiaprojector,deröntgenapparatuurendaarnaastvoordeverlichting(metzestienbooglampenen1500gloeilampenvan55Watt).Demeestepaviljoenshebbeneenvoudige,plattedaken.Noord-enoostgevelszijnvandubbeleramenvoorzien.Ommoeilijkteverwijde-renstofnestentevoorkomen,zijndehoekenafgerond.Decenniavoorhetgebruikvanspouwmurengemeengoedwordt,pastVanNieukerkenzetoeindenieuwbouw.Datmaakthetonnodigdemurenmetoplattenbevestigdbehangaftewerken.Depersprijsthetnieuweonder-komenvanhetAPSAZomdegezondeinstellingvandeontwerper:weliswaarisgeprobeerdeenmooigebouwtemaken,tochstondendeeisenvandoelmatigheidvoorop.

IndearchitectuurishetnieuweziekenhuiseentegenpoolvandeindezelfdeweekgeopendeBeursinAmsterdam.Waardeontwerperdaarvan,H.P.Berlage,wilafrekenenmetstijlendieophistorischevoorbeeldenteruggaan,verwijstVanNieukerkenbewustnaardearchitectuurvandezestiendeeeuw.Hijmeentdatdeversieringeenrolspeeltbijhetverbeterenvandemenselijkegemoedstoe-stand.Datlijkthembijziekennogmeervanbelangdanbijgezondemensen.ZijnversieringisopdeHollandserenais-sancegeïnspireerd,maarterughoudendtoegepast.Hetbelangrijkstemiddelomafwisselingenzelfsenigevrolijk-heidinhetinterieurtebrengeniskleur.Diemoethelder,opwekkend,zachtenrustgevendzijn.Dankzijdespouw-murenishetmogelijkallemurentebeschilderen–hethardewitdatzoveelziekenhuizenkenmerkt,wordtwaarmogelijkvoorkomen.TussendepaviljoenszorgtPh.vanHarreveld,opzichterbijdegemeenteplantsoenen,vooreenoverdaadaanbloemperken:hethelecomplexmoeteenlustoordvoordepatiëntenzijn.Langshetkanaalwordtomdezevenmetereenboomgeplant;meteenhegvanstruikenschermendiehetterreinaf.

Albinneneenjaarnadeopeningisdeuitbreidingvandenieuwbouwinvollegang.Deuniversiteitbouwtin1904

APSAZ1898 1925

Page 42: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

38

hetpathologisch-anatomischlaboratorium,in1909hetlaboratoriumvooranatomieenembryologie,enin1911hetfysiologischlaboratorium.Detechnischedienstkrijgtin1912debeschikkingovernieuwewerkplaatsenenindatjaarvaltookhetbesluiteennieuwpaviljoenvoordepsychiatrischeafdelingentemakenenhetoudegeschikttemakenvoordekeel-,neus-enoorafdeling.Ditkrijgtin1916zijnbeslag.Ookbuitenheteigenlijkeziekenhuis-terreinneemthetAPSAZgebouweningebruik.In1920wordendeeerstebestralingenmetröntgenapparatengemaaktineendaarvooromgebouwdpandaandeOoster-singel,dataanhetziekenhuisterreingrenst.Nietalleenplaatsgebrekleidttotdezekeuze,ookdewenshetinsti-tuuttoegankelijktemakenvoorandereGroningsemedici–passindsdejarenvijftigvandevorigeeeuwtrekkendienaardepolikliniekenbijziekenhuizen,daarvoorhoudendiemeestalpraktijkaanhuis.Bijhetanatomischlabora-toriumbetrektdeafdelinghuid-engeslachtsziektenin1925eentijdelijkpaviljoen.DepsychiatrischeafdelingisverantwoordelijkvoordegrootstegroeivanhetAPSAZsindsdezein1903naardenieuwbouwverhuist:enkeletientallenprocentenmeerbeddeninampertienjaar.Heteindisnietinzichtenin1919komthetbestuurmeteenplanvanuitbreidingdatondermeereentoenamevanhetaantalbeddenbetekentvanruim700beddentoteentotaalvan1250.Hetonder-wijsvraagtomnieuwekliniekenvooroogheelkunde,huid-engeslachtsziekten,eenkinderziekenhuis,uitbrei-dingvaninternegeneeskundeenverloskunde,vervan-gendenieuwbouwvoordeheelkundigekliniek,endaar-naastnieuwecentralevoorzieningenwaarondereenateliervoorhulpmiddeleninhetonderwijs.Deambitieskennengeengrenzen,hetterreinwel.Pasalsin1924wordtbeslo-tenhetverbindingskanaaltedempeneneendeelvandegrondaandeoverkantteverwerven,diedoordestads-bouwmeestervoornieuwewoonwijkenisbestemd,komterruimtevoorverderegroei.

APSAZ18

98 1

925

Page 43: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Gezicht op de achterzijde van het administratiegebouw

De onderdoorgang van het poortgebouw

De bestuurskamer

Page 44: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Zuidzijde van de interne kliniek

Noordzijde van de interne kliniek Ziekenzaal interne kliniek

Page 45: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

41

gebouwen

poortgebouw (administratiegebouw)Hetadministratiegebouwhuisvestdebestuurskamer,deapotheek,dedienstwoningenvandegeneesheer-directeurendeapotheker,eet-enrecreatievertrekkenvoorartsenenassistenten,enonderhetdakwoonruimtevoor70verpleegsters,dieinkleinezaaltjesonderdakkrijgen.Eenruimedoorganginhetmiddenvanhetgebouwgeefttoegangtothetziekenhuis.Hetisnadrukkelijknietdebedoelingdatpatiëntenenbezoekersongecontroleerdoverhetterreinuitzwermen.Ookbijpolikliniekenmeteigeningangeniservoorgezorgddatdebezoekershetcomplexnietverderkunnendoordringendannodigis.DekapiteeltjesindedoorgangverwijzennaarTijlUilen-spiegel.Wiealtegoedgelovigzijnoorteluisterenlegtbijcharlatanskomtbedrogenuit,isdeboodschap,demoraalisdatbijziekteenongemakalleendemedischeweten-schapuitkomstbiedt.

Interne kliniekHetgrootsteaantalbeddenistevindenindepaviljoensvandegeneeskundige(medischeofinterne)kliniek.Hieriszaalverplegingtoegepast.Hethoofdgebouwtelt100bedden,deachterafgelegenbarakkenvoorbesmettelijkeziekten40,enookdetwintigplaatseninhetpsychiatrie-paviljoenwordenvooralsnogtotdeinterneafdelinggerekend.Decollegezaalbiedtplaatsaan60studentenenenkelebedden.Eenröntgenafdeling(dietotdemeestgeavanceerdevanNederlandwordtgerekend),eenopera-tiekamer,eenexperimenteerruimte(onderanderevoordierproeven),kamersvoorchemischenbacteriologischonderzoek,badkamers,eenbibliotheekeneenleeszaalgevenhethoofdpaviljoenhetkaraktervaneencompleetkleinziekenhuis.

Chirurgische afdelingDeheelkundige(chirurgische)kliniekisingerichtvoor120gewonepatiëntenen20syfilislijders.HettotaalaantalbeddenvanhetAPSAZkomtdaarmeeop350.Elkeverdiepingtelttweezalen,eenvoormanneneneenvoorvrouwen;elkezaalisvaneenruimeserrevoorzien.

APSAZ1898 1925

Page 46: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

42

Totdeinrichtingbehoreneenfotografischatelier,eenkamervoorvoorlopigonderzoek,eenpolizaal,eenopereer-collegezaal(opnieuwindevormvaneenamfitheater),eenchloroformkamereneen‘museum’metmedischinteres-santevoorbeelden.C.F.A.Koch,debefaamdechirurgdiedescepteroverdezekliniekzwaaitenalin1896hetnutvanröntgenapparatuurerkent,besluitdezein1904nietalleentegebruikenomerfoto’smeetemaken,maarookomertumorenvandehuid,dekaakendetongmeetebestralen.Daarmeeintroduceerthijbehalvederadiodiagnostiekookderadiotherapie.

vrouwenkliniek Devrouwenkliniekopdezuidpuntvanhetnieuweterreinisvoortweecategorieëngebruikersbestemd:deafdelinggynaecologievoorpatiëntendieaanvrouwenziektenlijden,endeafdelingobstetrievoorzwangerevrouwen(enkraamvrouwen).Deindelingiseropgerichtbeidecategorieënvanelkaartescheiden.Dekliniektelt50bedden.Debehandel-enonderwijsruimteszijnopdebeganegrondondergebracht;daarbevindenzichookdepolikliniekendeoperatiekamerdie,omzoveelmogelijkdaglichttekrijgen,naarbuitenisuitgebouwd.Deeersteverdiepingisvoordegynaecologischepatiëntengereser-veerd,detweedehuisvestdeafdelingobstetrie.Andersdandeoverigekliniekenkentditpaviljoengeengrotezalen,maareengrootaantalzaaltjesmetvierbedden.Deopereer-collegezaalheeftdevormvaneenamfitheaterenbiedtplaatsaan62studenten.Totdeuitrustingbehoren,behalvedeonontbeerlijkehoogleraarskamer,laboratoria,eenbibliotheek,eenmuseum,eenoperatie-kamermetvoorbereidingszaaleneenpolikliniek.

afdeling d (afdeling geneesheer-directeur)AfdelingDisdeafdelingGeneesheer-Directeur.Aanvanke-lijkisafdelingDbestemdvoordermatologischepatiënten(huid-engeslachtsziekten).Hoeweleenpaviljoenvoordermatologievanafdeopeningweldeeluitmaaktvanhetcomplex,isernoggeenhoogleraar.R.A.Reddingius(hoog-leraarpathologieenpathologischanatomie)isindebegin-periodedegenedieditvakgebiedvoorzijnrekeningneemt.

APSAZ18

98 1

925

Page 47: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Gezicht op heelkundige kliniek vanuit het noordoosten

De heelkundige kliniek met de binnentuin tussen de twee vleugels

Page 48: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Ziekenzaal heelkundige afdeling

Polikliniek heelkundige afdeling

Page 49: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

45

Onderwijsgeefthijechter(vanaf1913)inzijnpathologisch-anatomischlaboratoriumennietopafdelingD.Eenhoog-leraarvoordermatologiewordtin1924benoemd.

gebouwen Fase 2

J. van lokhorst en J.a.w. vrijman, pathologisch-anatomisch laboratorium, 1904

J.a.w. vrijman, laboratorium voor anatomie en embryologie, 1909Hetpathologisch-anatomischlaboratoriumenhetlabora-toriumvooranatomieenembryologie,beidenaarontwerpvandetoenmaligerijksbouwmeesterenkortnaelkaargebouwd,vertonenonderlingveelovereenkomsten.TervoorbereidingvanhetontwerpvanheteerstgerealiseerdelaboratoriummakenhoogleraarR.A.Reddingiusenarchi-tectJ.A.W.VrijmaneenreisnaaronderandereBreslauenBoekarest.Deoriënteringvandegebouwenisingegevendoordelichtinval.Devertrekkenvoorhetmicroscopischonderzoekliggenbijvoorkeuraandenoordzijdevanhetgebouw.Inbeidegebouwenisdatdeachterzijde.Degebouwenbevatteneenkelder,tweeverdiepingeneneenzolderenzijnasymmetrischvanopzet.Deingangbevindtzichaandelinkerzijdevaneentorenvormiggedeeltemetdaarinhettrappenhuis.Hethoekgedeelteaandewest-kant,meteentopgevel,springtnaarvoren.Aandeoost-zijdestaathaaksopdegeveleenvleugelmetoorspronke-lijkeenplatdak.

J.a.w. vrijman, Fysiologisch laboratorium, 1911 Hetfysiologischlaboratoriumbestaatuitviervleugelsrondomeenbinnenplaats.Hetisopgetrokkenineeneenvoudigeneorenaissancestijl.Hetgebouwhuisvestopdeeersteverdiepingonderandereeenamfitheaterdatalscollegezaaldienstdoet,een‘spectatorium’eneendemon-stratielokaaldatookalsamfitheaterisingericht,maar

APSAZ1898 1925

Page 50: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

46

geenzitplaatsenheeft.Hierzijnookdewerkruimtesvandewetenschappers.Eenbijzonderheidisde‘kinemato-graaf’.Diemaakthetmogelijkmoeilijkecollegeproevenoptenemen,zodathetnietnodigisdiesteedsteher-halen.Opdebeganegrondzijnhetchemischpracticumenhetbacteriologischlaboratoriumtevinden.Vooraldefysiologischechirurgiestaatinaanzien.Dierproevenmakenhetmogelijkdeinwendigeorganeninwerkingtezien,zonderblijvendletselteveroorzaken.

J.a.w. vrijman, psychiatrisch-neurologische kliniekRond1910wordtduidelijkdathetpaviljoenvoordepsychiatrischeafdelingennietlangervoorzijntaakbere-kendis.J.A.W.Vrijman,werkzaambijhetbureauvanderijksbouwmeester,krijgtopdrachtvooreennieuwgebouwvoorhonderdvolwassenpatiëntenentwintigkinderenmetpsychischeenneurologischeaandoeningen(dezogenaamdezenuwlijders).Hetkomttestaanopeennieuwverworvenperceeltegenoverdevrouwenkliniek,waarmeehetterreinvanhetAPSAZeentotaleomvangvanvierhectarekrijgt.Veelruimteisvoordebadtherapiegereserveerd.Onrustigepatiëntenliggensomsdagenachtereeninhetwater,dathenmoetkalmeren.Vooruit-strevendisdebijzondereaandachtvoordenieuwedisci-plinevandepsychiatrie.E.D.Wiersma,hoogleraarvandepsychiatrisch-neurologischekliniek,wilnietalleenafzon-derlijkeafdelingenvoorrustigeenonrustigegasten,hijstaateropdatookdezenuwlijdershuneigenplekkrijgen.Doordegebruikelijkescheidinginmannen-envrouwen-afdelingenlevertdateenindelinginzeszonesop.Delinkervleugelhuisvestvrouwen,derechtermannen.Neurologischepatiëntenzijnaandevoorkantvandekliniekondergebracht.Eenverbindinginhetmiddengeefttoegangtottweevleugelsaandeachterkant,waarpsychiatrischepatiëntenonderdakvinden.Daarzijnookderuimtesvoorde‘woeste’patiënten.Zoalsindietijdgebruikelijkwoonthetverplegendpersoneelophetziekenhuisterrein–inditgevalopdetweedeverdiepingvandenieuwbouw.Decollegezaalbiedtplaatsaanhonderdstudenten.Vrijmangrijptterugopdearchitec-tuurvanhetHollandsclassicisme:detrapgevelsaandeuiteindenvandetweegespiegeldevleugelsverwijzen

APSAZ18

98 1

925

Page 51: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

De vrouwenkliniek

Opereer-collegezaal vrouwenkliniek

Page 52: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

De achterzijde (oost) van de kliniek voor psychiatrie

Collegezaal psychiatrische afdeling

Afdeling D

Page 53: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

49

naardebouwkunstvandeGoudenEeuw.HetgebouwisopgetrokkenuitkleurigewaalsteenenGroningersteen.Wittenatuursteen,profielstenen,hardstenendorpelsen4000kilogramsiersmeedwerkvervolmakendekliniek.

g.C. bremer, dermatologische kliniekBijdeoorspronkelijkebouwvanhetziekenhuisisindenabijheidvandechirurgischekliniekeenkleinpaviljoenvoordedermatologiegesticht.Detweezalen,elkvoortwaalfbedden,beschikkenovereenkeuken,badkamersenanderenevenvertrekken,maarruimtesvoorbehandelingenwetenschappelijkonder-zoekontbreken.Alskliniekvoorsyfilitischeziektenblijkthetonvoldoendegeoutilleerd.Eensterketoenamevanhetaantalgeslachtsziektenin1918endeeerstejarendaarnabaartveelzorg.Deroepomeenvolwaardigekliniekvoorhuid-engeslachts-ziektenneemttoe,maarpasalsdewetvoorschrijftmedicijnstudentenonderwijsinditvaktegeven,valthetbesluittotdebouwervan.Debouwiseenuniekexperiment:geldgebrekdwingtdeontwerper,rijks-bouwmeesterG.C.Bremer,ommeteentaakstellendbudgetvanslechts100.000guldentewerken.Opbasisvaneenvoorstelvangeneesheer-directeurW.H.Mans-holtontwerptBremereenT-vormiggebouw.Voorslechtseenderdevandeprijsvaneen‘zwaar’gebouwontstaateenhoutenbarakmet,onderandere,zalenvoormannen,vrouwenenkinderen,eenhoogleraars-kamer,eenlaboratorium,eenröntgenkamer,eenbibliotheek,eendagverblijfeneenpolikliniek.

Terisolatieishetinterieurmetdrijfsteenengipsplatenbekleed,waardoorhet’szomersbetrekkelijkkoelzoumoetblijvenenindewinterniettekoudwordt.Ditblijktechternietveeleffecttehebben.Alenkelejarennadeopeningwordtergeklaagdoverderamenendeurendiekieren,waardoorhetgebouwtochtigis.’sWintersishetgebouwnietoptemperatuurtehouden,terwijl’szomersverschillendevertrekkenveeltewarmzijn.Vanbuitenisdedermatologiekliniekgroengeschilderd.

APSAZ1898 1925

Page 54: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

50

EenambtenaarvandeRijksgebouwendienst,diemethettoezichtisbelast,kiestvoorhetinterieurverschillende,levendigekleurenuit.Opdebovenverdiepingisplaatsvoortwintiginwonendeverpleegsters,vanwiezestiendebeschikkingkrijgenovereeneigenkamervantweebijdrieënhalvemeter.

APSAZ18

98 1

925

Page 55: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Gezicht op de barak voor besmettelijke ziekten vanuit het zuiden

Zuidzijde van het mortuarium

Page 56: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Oeconomiegebouw (westzijde)Rechts op de achtergrond de schoorsteenpijp van het ketelhuis

De werkplaats voor timmerman en schilder met tuinloods

Page 57: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Zuidzijde van het ketelhuismet op de voorgrond de kolenopslag

Page 58: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Pathologisch-anatomisch laboratorium

Laboratorium voor anatomie en embryologie

Fysiologisch laboratorium

Page 59: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Kliniek voor huid- en geslachtsziekten

Psychiatrisch-neurologische kliniek

Page 60: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

College chirurgie van professor C.F.A. Koch, ca. 1925

Page 61: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

57

ChIrurgIe

Dat het wegsnijden van kleinere of grotere delen van hetmenselijk lichaamgenezingkanbieden, isalveleeeuwenbekend.Totverindenegentiendeeeuwblijftheteenpaar-denmiddelmetnietzeldenfataleafloop.Behalveeennietaltijd optimale kennis van de anatomie heeft dat tweeoorzaken: effectieve verdoving is niet mogelijk, en demiddelen om infecties tegen te gaan ontbreken. Tot in deachttiendeeeuwhoudenmedicizichverrevandezepraktij-ken. Ze laten het over aan niet academisch getraindebarbiersenchirurgijns.Pasindeachttiendeeeuwdringtdeheelkunde, zoals het vak in Nederland wordt genoemd,doortotdemedischefaculteiten.Denegentiendeeeuwzietgrote vooruitgang in de pijnbestrijding en het voorkomenvaninfecties.In1842wordtvoorheteerstethertoegepastom de pijn bij het snijden te verminderen. Toch overlijdtbijnadehelftvandegeopereerdepatiënten.IgnazSemmel-weiskomtdeeertoedebelangrijksteoorzaakdaarvanaantewijzen:infectiesdooreengebrekaanhygiëne.Hijdwingtzijncollega’shunhandenmetbleekwatertereinigenvoorze aan het werk gaan. Dat brengt het sterftecijfer flinkomlaag.JosephListerverlegtdeaandachtnaardewonddiebijhetsnijdenontstaat.

Hijgebruiktfenolominfectiestegentegaan–hetbeginvande antisepsis. Als carbolspray wordt toegepast om deonmiddellijkeomgevingvandewondteontsmetten,blijkthet infectiegevaar aanzienlijk te verminderen. Ten slottekomtdeasepsistotontwikkeling.Dezemethoderichtzichopdeontsmettingvandeheleomgevingwaardeoperatieplaatsvindt. De grootste risico’s zijn nu onder controle,maardetechnischeuitrustingvandeoperatiekamers laatnogsteedstewensenover.Rond1900wordtelektrischlichttoegepast,maartotindejarendertigzijnoperatieafdelin-genteherkennenaandegroteramen,diehetonontbeerlij-kedaglichttoelaten.Indejarentwintigmaaktde‘twin-set’furore: twee operatiekamers met daartussen de sterilisa-tieruimte.Omhinderlijkeschaduwentevoorkomen,wordtde operatielamp geïntroduceerd. Ondertussen staat ookhet vak chirurgie niet stil. Specialisaties als plastischechirurgieenthoraxchirurgieontstaanaanheteindvande

Page 62: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

58

Chirurgie

jarendertig,eenvernieuwingdieinGroningenmetdenaamP.R. Michaël wordt geassocieerd. Vanaf de jaren vijftigwordt de operatieafdeling geleidelijk een van de buiten-wereld geïsoleerde ruimte met kunstlicht en airconditio-ning.Sindsdejarentachtigbewegendebelangrijksteinno-vaties zich opnieuw op het gebied van de hygiëne. Danmaakt het inblaasplenum zijn opwachting: een aan hetplafond opgehangen paneel dat zuivere lucht naar hetoperatiegebied stuurt. In de toekomst lijken computerge-stuurderobots,diesomsopafstandbestuurbaarzijn,eengrotereroltegaanspelen,evenalstechniekendiedeschaalvandeingrepenzogeringmogelijkmaken.Daglicht,indevorigedecenniauitgebannen,keertindenieuwsteontwer-penvooroperatieafdelingenterug.

Page 63: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Uitbreiding van het complex

HoofdStUk 3

1926—1954

Page 64: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

‘de volgende jaren worden gekenmerkt

door een dominospel

van verdringing en vervangende

nieuwbouw.’

Page 65: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

61

Hetnieuwecomplexzetdetakenvanhetoudeziekenhuisopgroteschaalvoort.Hetdoetdienstalsalgemeenziekenhuis,maarkrijgtgezelschapvaneenprotestantsdiaconessenhuiseneenkatholiekziekenhuis;hetlaatstebetrektin1926eennieuwgebouwinHelpman.WellichtverklaartdatwaaromdeontwikkelingvanhetAPSAZvolledigdoorzijnacademischefuncties,enmetnamehetonderwijs,wordtbepaald.Behalveartsenwordenersinds1906ookverpleegkundigenopgeleid.Deziekenzorgbeperktzichnetalsvoorheentotdearmebevolkings-groepenenwordtbekostigddoorkerk-enarmbesturen.Hetwordtsommigeartsendaarnaasttoegestaanmeerwelgestelde,betalendepatiëntentebehandelen.Daar-voorwordtopbeperkteschaalklasseverplegingmogelijkgemaakt.Debehoeftedaaraanneemttoenaarmatehetziekenhuisovermeerenbeterevoorzieningenbeschikt.Hetprogrammavan1919vormtdeachtergrondvandeuitbreidingindevolgendejaren.NietalleenhetAPSAZheeftgrootseplannen.DestadGroningenmaaktzichopvooreenlangeperiodevanononderbrokengroei.Destedenbouwkundigediensttekentambitieuzeplannen.J.A.MulockHouwervoorzietdebouwvannieuwewoon-wijkenindenogmaagdelijkeoostelijkeennoordoostelijkegebieden.Wordtdezevisiewerkelijkheid,dankomthetAPSAZkneltezittentussendezewijkenendeoudestad.Omdittevoorkomen,verwerfthetziekenhuiseengrootterreinaandeoverkantvanhetverbindingskanaal.Alsdatin1926isgedempt,heefthetdebeschikkingovertienhectarebouwgrond.

Deverdereexpansiekanbeginnen.Eriseenprogrammaenerisgrond–hetenigewatontbreektiseenplan.Daarinwordtin1927voorziendoorH.Hoekstra,hoofdarchitectbijdeRijksgebouwendienst.Opdeplekvandegedemptegrachtontwerpthijeencentrale,vijftigmeterbredeboulevard,eengroenelongdiedekrommingvanhetterreinvolgt.Eromheenkomteenzesmeterbredering-weg.Hetligtindebedoelingdievaneenleidingtunneltevoorzienendetoekomstigepaviljoensdaaraantekoppelen.Hetprogrammaenhetplangaanvergezeldvaneenprioriteitenschema.Tweezakenzijnbijzonderurgent.Indeoudeoogkliniek,diezichnogindestadbevindt,

Uitbreiding van het complex1926 1954

Page 66: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

62

ontstaanonhoudbaretoestanden.Vooralvoorlesgevenisdieongeschikt.Opdezuidelijkepuntvanhetnieuw-verworventerrein,tussendepsychiatrischekliniekenhetzuideindevandegroenelong,reserveertHoekstraruimtevoornieuwbouw.Eentweedeprobleemisdehuisvestingvanverpleegsters.In1903zijndater75,in1926al260,enalsdeoogkliniektotstandkomtzullenheterminstens300zijn.Zestigvandeslaapplaatsenvoorverpleegsters,waarvandemeestezichindebovenverdiepingenvandepaviljoensbevinden,zijnaanvervangingtoe.Nieuwbouwvantenminstehonderdwooneenhedenisdusonvermijde-lijk.Datleidttothetbesluiteencentraalzusterhuisopterichten.Hetmoetaanhetnoordoostelijkeuiteindevanderingboulevardkomen.Inspiratiekomtuithetbuitenland.OokdeplannenvoorhetZuiderziekenhuisinStockholmvoorzieneencentraalzusterhuis.EnnetalsdaarismeninGroningenvanmeningdathetzusterverblijfzoveelmogelijkgeïsoleerdmoetwordenvanheteigenlijkezieken-huisbedrijfomdeverpleegstersinhunvrijetijdrustenontspanningtekunnenverzekeren.Tussen1929en1933realiseertHoekstra,bijgestaandoorG.Westerhout,zoweldeoogkliniekalshetwoongebouwvoorverpleegsters.Devolgendejarenwordengekenmerktdooreendomino-spelvanverdringingenvervangendenieuwbouw.Decapaciteitvanderuimtesvoorhetbestuurendeadminis-tratie,decentraleapotheek,dekeukenenhetketelhuiszijnvoorhetsterkgegroeideziekenhuisnietlangertoerei-kend.In1936wordtachterdebarakkenvoorbesmettelijkeziekteneennieuwecentralekeukenopgeleverd.Deoude,dieinhetverzamelgebouwisopgenomen,wordttotapotheekverbouwd,deapotheekinhetpoortgebouwkrijgteenadministratievefunctie.Dechirurgischekliniekondergaateenzeergroteuitbreiding.

AlsNederlandin1940doornazi-Duitslandwordtbezet,heeftdatookconsequentiesvoorhetacademischzieken-huis.Hetbestuurkomtinhandenvansympathisantenvanhetregime.Joodsemedewerkerswordenontslagen;zijdelenhetlotvandeJoodseinwonersvanGroningen,vanwiedemeestedeoorlognietoverleven.Debezettersmoortelkevormvanintellectuelevrijheid.VeelkomtvandenazificatievanhetAPSAZnietterecht.

Uitbreiding van het complex19

26 1

954

Page 67: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Gezicht op terrein in de jaren veertig met de nieuwe polikliniek dermatologie

Page 68: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 69: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 70: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Hal oogheelkundige kliniek, 1932

Oogheelkundige kliniek, 1932

Page 71: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

67

Ondertussengaatophetterreinvanhetziekenhuishetspelvanbouwen,verbouwenenbestemmingswijzigingdoor.In1941volgtvoorlopigdelaatstetoevoeging:indatjaarverhuistdekinderkliniek,in1891metsteunvandegroot-industrieelW.A.ScholtengestichtindeSintJansstraat,naarhetacademischziekenhuis.Dekliniekkomtaandeoostzijdevandegroenelong,nietvervanhetpaviljoenvooroogheelkunde.Eenjaarlaterverschijntachterhetkinderziekenhuiseennieuwpaviljoenvoorbesmettelijkeziekten.Deoudebarakkenbijdeinternekliniekwordenafgebrokenomin1943plaatstemakenvooreennieuwketelhuiseneennieuwonderkomenvoordewerkplaatsenvandetechnischedienst,dietussendein1936gebouwdecentralekeukenenhetketelhuiskomen.

Nadebevrijdingin1945ziethetacademischziekenhuiszichgeconfronteerdmethetvooruitzichtdatdevraagnaarartsenenmedischspecialistendramatischgaattoenemen.Nietalleendeongekendemedischeentechnischevooruit-gangmakendatwaarschijnlijk,erzijnooksocialeredenen.Nieuwesocialevoorzieningen,waaronderdeverplichteziektekostenverzekering,brengenduremedischezorgbinnenbereikvaniedereen.Aandeperiodewaarinminderwelgesteldeziekenzichalleendankzijdehulpvankerk-enarmbesturenopnameineenziekenhuiskondenveroor-loven,komteeneind.VoorhetAPSAZkondigtzicheennieuweperiodevanstormachtigegroeiaan.Aanvankelijkvolgtdiedeindejarendertigingeslagenweg.Hetdomino-spelgaatdoor.Dewerkplaatsendiedetechnischedienstin1943verlaat,biedenin1948naverbouwingplaatsaandeeerstenieuwetoevoegingvandenaoorlogsejaren:eentandheelkundigekliniek.Indejarenvijftigkomtdevernieuwbouwvanhetziekenhuisineenstroomversnel-ling.Hetterrein,datin1927grootgenoegleekomtiental-lenjarenvooruittekunnen,raaktvol.HoogstetijdomnatedenkenovernieuwetoekomstplannenvoorhetAPSAZ...

Uitbreiding van het complex1926 1954

Page 72: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

68

gebouwen

h. hoekstra en g. westerhout, Zusterhuis, 1932Hetzusterhuisligtaandenoordoostzijdevanhetachterstegedeeltevanderingweg,eengedeeltewaarbijmenervanuitgaatdathetookindetoekomstrustigzalblijven.Hetvormtalshetwareeenscheidingtussendeafdelingenvoorbesmettelijkeziektenendeoverigekliniekendienogaanderingwegzullenverrijzen.Ineersteinstantiekomthetlangemiddenstukmetaandenoordzijdedaaropeenkleinezijvleugeltotstand.Ditdeel,metongeveerhonderdverpleegsterskamers,wordtin1932geopend.Laterwordtdituitgebreidmeteengroterezijvleugelaandezuidzijdewaarindeeetzaalenderecreatiezaalennogeensvijftigverpleegsterkamerswordenondergebracht.Hetzusterhuisbiedtdanruimteaanongeveervijfhonderdverpleegsters.

h. hoekstra en g. westerhout, oogheelkundige kliniek, 1932Hetgebouwomsluitderingwegaandezuidelijkekanteniszodaniggesitueerddatoperatiekamersenlaboratoria,naardewensenvandehoogleraar,ophetnoordenzijngeoriënteerd.Deziekenvertrekkenzijndusdanigdiepdatdebeddenloodrechtopdelichtinvalgeplaatstkunnenworden.Dekliniekbiedtruimteaantachtigbedden.Hetgebouwiskruisvormig,waarvandeviervleugels(tweelangevleugelsaannoord-enwestzijdeentweekorteaanoost-enzuidzijde)ineenhalsamenkomen.

h. hoekstra en g. westerhout, radiologisch instituut, 1934Alsbelangrijkeeisenvoorhetnieuweinstituutgeldendathetzowel–inhetbelangvanpatiënten,wetenschapenonderwijs–verbondenmoetzijnaanhetziekenhuis,alsdathetinlosverbandmethetziekenhuiskanfunctione-ren,zodatdeartsenervrijelijkgebruikvankunnenmaken.Hetmoetdaarominhetziekenhuiscomplexliggenentevensaandeopenbareweg.AandeOostersingelwordenin1917enkelewoningenaangekochtenverbouwdenvanaf1920wordtdenieuweinrichtingingebruikgenomen.Alenkelejarenlaterwordtoverleggevoerdomdebestaandetoestandteverbeteren.

Uitbreiding van het complex19

26 1

954

Page 73: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Hal radiologie, 1934

Radiologisch instituut, 1934

Zusterhuis, 1932

Page 74: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 75: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 76: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Uitbreiding heelkundige kliniek, 1936

Zuid- en oostzijde van het nieuwe keukengebouw met meisjeseetzaal, 1936

Page 77: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

73

Desnelleontwikkelingeninderadiologie,desterketoe-namevanhetaantalpatiënten,debeperkteruimteendeondoelmatigeinrichtingvragenin1927omnieuwbouw.Debelendendepercelenwordenaangekocht,hetbestaan-deinstituutwordtafgebrokenenopdezelfdeplaatsverrijstnieuwbouwnaarontwerpvanH.Hoekstra.HetresultaatiseenL-vormiggebouw,waarvandelangevleugelevenwijdigaandeOostersingelligt.

verbouwing en uitbreiding heelkundige kliniek, 1936In1936komtdenieuwevleugelvandechirurgischekliniekgereed,metdrienieuweziekenafdelingen,tweenieuweoperatiekamerseneennieuwepolikliniek.VooralonderprofessorEerlandmaaktdekliniekeengroteontwikkelingdoor.Opdebeganegrondbevindenzichdeafdelingenvoordemannen,opdeeersteverdiepingdievoorvrouwenenopdetweedeverdiepingdekinderafdeling.

Uitbreiding van het complex1926 1954

Page 78: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

74

het ZIekenhuIs als soCIale voorZIenIng

Tot in de eerste helft van de twintigste eeuw zijn zieken-huizen armenhuizen. Het APSAZ was geen uitzondering.Wiehetzichkanveroorlovendedokterbijzichaanhuistebestellen,geeftdaaraandevoorkeur.Demogelijkhedendiehetziekenhuisbiedt,zijnnietvandienaarddaterveelvanteverwachtenis.Zodraeensteedstoenemendestroomvandure medische apparatuur het ziekenhuis verovert, tebeginnen met het röntgenapparaat, verandert dat. Nuwordthetziekenhuiseeninstellingdiealsweinigandereinstaat is geavanceerde medische zorg te bieden. Tot eenmonopolievandezezorgkomthetniet:artsenbeginnenteinvestereninapparatuurvoordepraktijkaanhuis.Denieu-we rol van het ziekenhuis leidt tot veranderingen in desamenstellingvandegebruikers.Voordearmen,dievoor-heen het grootste deel van de patiëntengroep vormen,wordt ziekenhuisopname te duur. De invoering van hetZiekenfondsbesluitin1941,datin1945wordtopgenomeninde sociale zekerheid die de verzorgingsstaat biedt, zorgtvoor een doorbraak. Nu is in principe iedereen, ongeachtafkomst,opleidingofvermogenspositie,instaatdekostenvanhetverblijfendebehandelingineenziekenhuistebeta-len.Ditmarkeerthetbeginvaneenstormachtigegroeivanhet aantal ziekenhuizen, en daarmee van de vraag naargeschooldmedischpersoneel.Vanafdatmomentgroeitdegezondheidszorguittoteenvandebelangrijkstesectorenvandeeconomie.

Page 79: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Gebouw voor infectieziekten (rechts), 1940 en de kinderkliniek (links), 1941

Polikliniek neurologie, 1953

Page 80: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Kliniek voor keel-, neus- en oorheelkunde, 1942

Ketelhuis, 1943

Mondheelkundige kliniek, 1952

Page 81: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Plannen voor nieuwbouw

HoofdStUk 4

1955—1966

Page 82: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

‘toch wijst de trend in

de richting van “een

samenvoeging, die de

specialisten weer rond een ziekbed brengt

en die tot gebouwen-

concentratie voert”.’

Page 83: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

79

Totindejarenzeventigvandetwintigsteeeuwwordenpaviljoenstoegevoegdenvervangen,waarbijhetprincipevanzelfstandigekliniekenovereindblijft.Metuitzonderingvandebarakkenvoorbesmettelijkeziektenisnietsgesloopt.Hetoorspronkelijkeziekenhuisenallelateretoevoegingenzijnernog,eendeelvandebestaandegebouwenkrijgteennieuwefunctie.Denieuwbouwvoordeinternekliniektussen1952en1959vulteenvandelaatstegroteopenruimtes.Zetdegroeiindittempodoor,dandreigteenonoverzichtelijkebrijvangebouwen,waar-vanbijdemeestederuimtevooruitbreidingenontbreekt.Ditschrikbeeldvraagtomeenplan.Hoekstrakrijgtooknuweerdeopdrachthettemaken.

Deeerstevraagisofhetzinvolisopdein1903ingeslagenwegvoorttegaan.Misschienishetbeterafscheidtenemenvanhetpaviljoenstelsel?Hetheeftvoor-enna-delen.Datelkekliniekalseenvolwaardigkleinziekenhuiswerkt,isinsommigeopzichtengunstig.Delijnenzijnkort,erisweinigtransportnodig,allesismakkelijkteoverzien.Nadelenzijnerook.Elkpaviljoenbeschiktovervoorzienin-genalsoperatiekamersenradiologischeapparatuur.Datiskostbaarenkantotovercapaciteitenonderbenuttingleiden.Centralisatieiseenmiddelomdittevoorkomen.Bovendienvervallendevoordelenvandeafzonderlijkekliniekenzodradienietlangeruittebreidenzijn.Hetvraagstukvancentralisatieendecentralisatiehoudtdegemoederenbezig.Hetziekenhuiskiestvooralsnogvoordecentralisatie,hetRijkplaatstdaarsteedsnadrukkelijkervraagtekensbij.Methetnieuwestructuurplaneindigtdediscussieniet.Concentratiekan,zowordtin1956gecon-stateerd,leidentot‘monstercomplexen’zoalsdatinLilleofhetZuiderziekenhuisinStockholm,endevraagisof‘indergelijkegeneesfabriekennietaandeindividuelefactorvanhetmenselijklijdenwordtverzaaktenderelatievandelijdendemenstotzijnonmiddellijkenabestaandenabruptwordtontkenddoordeonmenselijkemaatvanhetorganisme,waaraanhijwordtovergeleverd.’Tochwijstdetrendinderichtingvan‘eensamenvoeging,diedespecia-listenweerrondeenziekbedbrengtendietotgebouwen-concentratievoert’.

Plannen voor nieuwbouw1955 1966

Page 84: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

80

Hoekstrablijftinhetplandathijin1955aanbiedtbijhetbeproefdepaviljoenstelsel.Omookindetoekomsteenoverzichtelijkcomplextehebbeniseenvisienodigoverderuimtediedanbeschikbaarblijft.Hoeveeldatishangt,vooreendeelafvandemogelijkheidbestaandegebouweneennieuwebestemmingtegeven.Ookeenheldereverkeersstructuurisonontbeerlijkomeenwarboeltevoorkomen.Deringwegronddegroenelongisbedoeldhiervoortezorgen,maardezeligtopgeslotenindebebou-wing.Deruimtetussenhetpoortgebouw,datdehoofdtoe-gangvorm,enderingisgeblokkeerd.Deoudebebouwingaandestadskantisnietopdering,maaropdeOoster-singelgeoriënteerd.Hoekstrasteltvooromhetpoort-gebouwenhetoudeverzamelgebouw,datondertussenanderebestemmingenherbergt,teslopen.Zemoetenplaatsmakenvooreenruime,voorhetautoverkeergeschiktedoorbraakdiedeOostersingelmetdecentraleringverbindt.Erblijftdanruimteovervoortweegebouwenvanviertotzevenverdiepingen,dieoptermijneenbijdragekunnenleverenbijverplaatsenvankliniekenenhether-bestemmenvandegebouwendiedezeverlaten.Bijhetplanhoorteenprogrammavanuiteindelijknegenbouwprojecten.Deeerstefasewordtverderuitgewerkt.Dezevoorzietnieuwbouwvandewasserij,uitbreidingvanhetkinderziekenhuis,uitbreidingvandechirurgischekliniek,nieuwbouwvandedermatologischekliniek,nieuw-bouwvandevrouwenkliniekopdeplaatsvanhetdangeslooptedermatologischepaviljoen,uitbreidingvanhetzusterhuis,uitbreidingvandekinderpsychiatrischeafde-lingennieuwbouwvandepsychiatrischekliniek.Alleendeeerstevieronderdelenkomenvandegrond,deplannenvoordeoverigestokken.Heelletterlijkisdatbijdevrou-wenkliniekhetgeval:alshetskeletvandenieuwbouwklaaris,wordtdebouwgestaakt.Datleidtin1959toteenoverbruggingsplandatvoorsteltdevoorafbraakvoor-gedragengebouwenvooralsnogtelatenstaanentijdelijkanderebestemmingentegeven.Alziterweinigschotindezaak,tochvolgtin1960hetbesluitookdetweedefasevanhetplanvan1955verderuittewerken.Dezevoorzietdenieuwbouwvaneenaudiologischinstituut,eenmortua-riumeneengebouwvoordecentralediensten.Dielaatsteluidtheelvoorzichtigdewegnaarcentralisatiein.

Plannen voor nieuwbouw19

55 1

966

Page 85: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 86: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 87: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 88: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 89: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 90: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Dermatologische kliniek, 1963/64

Beddenhuis interne kliniek

Page 91: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

87

In1962presenteertHoekstraeenherzieneversievanhetstructuurplan.Datisnodigomdatzichenkeleduidelijketrendsaftekenen.Hetbezoekaandepolikliniekenneemtsterktoe,enzevertoneneentendenstotspecialisatie.Deonderzoeksruimtesblijkentekleinbemetenomdeintochtvansteedsmeermedischetechnologieplaatstekunnenbieden.Destafgroeitsterk,erzijnmeerwerkkamersnodig.Opmerkelijkiseensterketoenamevanhetaantalongevallen,dievermoedelijkdoorhetstijgendautobezitindehandwordtgewerkt.Datgeeftaanleidingvoordevraagofermisschiennieteenspecialeongevallenklinieknodigis.MetgeringeingrepenprobeertHoekstradenodigewijzingendoortevoeren.

Terwijlhijzijnplannentekent,wordteennieuwprobleemsteedsnijpender:datvanhetparkeren.Hetaantalauto’sdathetacademischziekenhuisdagelijksteverwerkenkrijgt,neemttussen1959en1966toemet140procent.Datvraagtomsteedsmeerparkeerruimte.Deautoverslindtsteedsmeerplek,devragennaarparkeer-enbouwruimtebotsen.Bijdeprincipiëlevraagofcentralisa-tieofdecentralisatienodigis,voegtzicheentweedeprincipekwestie:moethetziekenhuisblijvenopdeplekdiehetsinds1903bezet,ofgenietverhuizingnaarderandvandestaddevoorkeur?Daarisaanruimtegeengebrekenkandeautoruimbaankrijgen,helemaalalshetterreinaansluitophetnetwerkvansnelwegen.DeGroningsestedenbouwkundigenzijnindezeperiodefaliekanttegenuitbreidingopdebestaandeplek,hetziekenhuishoudtdezaakinberaad.Blijfthetziekenhuiswaarhetis?Ofvertrekthetnaardebuitenwijken?Datisdevraagwaaropdeplannenmakersindevolgendejareneenantwoordmoetenvinden.

Plannen voor nieuwbouw1955 1966

Page 92: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

88

gebouwen

architectenbureau hoekstra en westerhout, Interne kliniek, 1959Indejarenvijftigisdeinternekliniekdeenigeafdelingvanhetin1903geopendeziekenhuisdienognietgrondigisverbouwdofvernieuwd,terwijldeomstandighedenallesbehalvebevredigendzijn.Depatiëntenliggenopzalenvan30bedden,erisonvoldoenderuimtevooronder-zoekendesanitairevoorzieningenlatentewensenover.Tussen1952en1959wordteennieuweinternekliniekgebouwd.Dieverrijsttussenhetzusterhuisenhetkinderziekenhuisaanhetmiddenvanderingboulevard.Deklinischeafdelingligtophetzuidenenbestaatuittweevleugelsmetkamersvoortwee,vierenzespatiënten.Kliniekisstriktgescheidenvandepoliklinieken,dieindetoekomstuitgebreidkunnenworden.Ertusseninliggendeonderzoek-enbehandelafdelingen,zodatdievanafbeidekantenbereikbaarzijn.

architectenbureau van linge, psychiatrische kliniek, 1969Denieuwepsychiatrischekliniekgeldtin1969alseenmodelinrichting.Datwasdevoorgangerin1916ook,maarsindsdienzijndeinzichtenoverdebehandelingvanpsychischgestoordepatiëntenradicaalveranderd.Bed-enbadverplegingwordensindsdejarendertigvervangendoorbehandelmethodendiehetprincipevandeactievetherapieinpraktijkbrengen.Depatiëntmoetbezigblijven.Dejarenvijftigvandetwintigsteeeuwbrengendevolgendedoorbraak:nieuwemedicijnenmakenhetmogelijkonrustigeenonhandelbarepatiëntenopeenvergelijkbaremanieroptevangenalsrustigepati-enten.Hetklassiekeonderscheidtussenrustigenonrustigvervalt.Hartvandenieuwekliniekishetbiochemischlaboratorium.

Plannen voor nieuwbouw19

55 1

966

Page 93: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Interne kliniek, 1959

Architectenbureau Van Linge, Psychiatrische kliniek, 1969

Page 94: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Vrouwenkliniek, 1975

Uitbreiding kinderkliniek, 1960

Page 95: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

91

bInnenstadsbeleId

De stormachtige opkomst van het particuliere autobezitonderstreept het succes van de verzorgingsstaat. Aan degroeivandewelvaartlijktgeeneindetekomen.Verwachtwordtdatindenabijetoekomststeedsmeermensenoversteedsmeerinkomenenvrijetijdzullenbeschikken.Inhetmidden van de jaren zestig wordt een toename van debevolking tot20miljoenzielen inhetmagische jaar2000verwacht.Bevolkingsexplosieendeopkomstvandeautozijn de belangrijkste pijlers onder het ruimtelijk beleid.Groningen zal volgens de toekomstvisie van de TweedeNotavoordeRuimtelijkeOrdeninguit1966volopdelenindegroei.HetgemeentebeleidindejarenzestigisgerichtopdegroeivanGroningentoteenfunctionelestadwaarinvoorhet verkeer een hoofdfunctie is weggelegd. Het verkeermoet tot in het hart van de stad – de city – kunnen door-dringen. In het centrum bevinden zich immers de econo-mischsterkefuncties.Deverkeerstoenamegaatechtertenkostevandeleefbaarheid.Ishetdoorgaandverkeeralin1967uitdekerngeweerd,eenpaar jaar laterwordthetberoemdeenberuchteverkeers-circulatieplan van kracht, dat de binnenstad in vier zones(tangenten) opdeelt en de grenzen ertussen afsluit voorde auto. Het Structuurplan Binnenstad Groningen (1969)borduurtvoortopdeeerderingeslagenweg:debinnenstadwordthetcentrumvaneensteedsgrotergebied,datdank-zij de auto voor steeds meer mensen sneller en vakerbereikbaaris.Hethoofddoelvanhetplanisechtervandestad een ontmoetingscentrum te maken. Dat vraagt ommeer woningen, winkels en kantoren, maar ook om hetversterken van de culturele dimensie van de binnenstad.In1972zietdezogenaamde‘doelstellingennota’hetlicht–geen ontwerp, maar een tekstdocument dat de uitgangs-punten van het binnenstadsbeleid fixeert. Herbergzaam-heid isdaarineensleutelbegrip.Debinnenstadmoeteenoord van ontplooiing, een entourage voor ontmoeting,informatieenmanifestatie,eenpodiumvoordevrijetijds-bestedingeneenhoogtepuntvanhetstedelijk levenzijn.Over het academisch ziekenhuis is het binnenstadsplanvolkomenduidelijk:eenkolossaalcomplexalswaarvoorop

Page 96: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

92

Binnenstadsbeleid

dat moment plannen in voorbereiding zijn, zo dicht op debinnenstadisonaanvaardbaar.Devraagopwelkewijzeeenzo groot complex in het stedelijk weefsel in te passen is,blijkt in de volgende jaren bepalend voor de plek die hetziekenhuis, letterlijk, in de stad en de stedelijke samen-levinginneemt.Indejarentachtigverdwijnendesocialeenculturele idealen van de vermaarde doelstellingennota’snaardeachtergrond.Staandieinhettekenvanhetverdelenvandewelvaartenhetdeelgenootmakenvanalleburgersineennieuwe,democratischecultuur,decrisismaakthetstellenvanandereprioriteitennodig.Alsdeenenadeande-re fabriek moet sluiten, verschuift het accent naar hetaanzwengelen van de economie. De stedenbouw moetdaaraaneenbijdrageleveren.Hetbehoudvaneconomischkrachtigebedrijvenindebinnenstadkrijgtdehoogsteprio-riteit.Zemoetenhelpenomvandestadweereeneconomi-schemotortemaken.DuidelijkisdathetAZGdaaraaneenbijdragekanleveren.Destedenbouwkundigenveranderenvankoersendringennietlangeraanopverhuizingnaardestadsrand.Welgaatdevoorkeurvooralsnoguitnaaraparteklinieken,zoalsdevrouwenkliniek.

Page 97: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Het masterplan

HoofdStUk 5

1967—1986

Page 98: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

‘Het ziekenhuis moet deel uitmaken

van de samenleving.

Het moet naadloos

overgaan inhet stedelijk

weefsel.’

Page 99: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

95

In1967maakthetministerieduidelijkhoehetdeverhou-dingentussendeuniversiteitenendeacademischezieken-huizenziet.Vooropstaandebelangenvanhetmedischonderwijsenonderzoek,hetziekenhuisdoetdienstalswerkplaatsdiedatmogelijkmoetmaken.In1971komtdenieuwerelatietotuitingineennaamsverandering.NameerdaneeneeuwmaakthetAlgemeenProvinciaal,Stads-enAcademischZiekenhuis(APSAZ)plaatsvoorhetAcademischZiekenhuisGroningen(AZG).Ondertussenwordtduidelijkdathetpaviljoenstelselnietlangerhoudbaaris.Eenmeerefficiëntgebruikvanderuimte,devoorzieningenenhetpersoneelleidttotcentralisatie.Datverondersteltconcentratieingroot-schaligegebouwen.Hoogbouwiseenvandemiddelenomdatmogelijktemaken.OokhetStructuurplanBinnenstadGroningenvan1969voorzietinhoogbouw.TenminstetweetorensmogendeMartinitorennaardekroonsteken.DezedenkbeeldenwordenindevermaardeDoelstellingen-notavan1972naardeprullenmandverwezen.Kleinscha-ligheidistroef,herbergzaamheidstaatvoorop,heeldebinnenstadmoeteensociaal-cultureelontmoetings-centrumzijn.Vergelijkbaregedachtenmakenzichmeestervandemedischewereld.IndeStichting‘HetZiekenhuisMenselijkenModern’werkenmedicienarchitectensamen.HetgelijknamigelosbladigehandboekdatdeStichtingtussen1969en1975uitbrengt,steltvoordeorganisatieopdekoptezetten.Nietdeeisenvandemedischspecialistenbepalenhoehetziekenhuiseruitzietenfunctioneert,maardepatiënt.Diestaatcentraal.Hetmedischbolwerkmoetplaatsmakenvooreenvriendelijkdorp.Hoogbouwisuitdenboze,ervoorindeplaatskomen‘structuren’vanhooguitvierofvijflagen.Hetziekenhuismoetdeeluitmakenvandesamenleving.Hetmoetnaadloosover-gaaninhetstedelijkweefsel.

UitgesprokenvoorstandervandezeopvattingenishetRotterdamsebureauKruisheer+Hallink.Datneemtin1975descepterovervanHoekstraenWesterhout.Team4architecten,in1975ontstaanuithetsamengaanvanvierGroningsebureaus,neemteenaandeelindevoorbereidingvaneennieuwevisie.Eenvandefuserendefirma’sisdeopvolgervanhetbureauvanE.vanLinge,datsindsde

1967 1986Het masterplan

Page 100: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

96

bouwvandenieuwepsychiatrischekliniekeenstempelophetziekenhuisdrukt.HetafscheidvanHoekstravaltsamenmetdekeuzevoorcentralisatie.Daarmeeiseenvandeprincipiëlekwestiesuitdevoorgaandejarenopgelost.BlijftdevraagofhetAZGophetterreinaanderandvandebinnenstadmoetblijven,ofnaareldersmoetverhuizen.Hetziekenhuiskiestin1967voordeeersteoptie,destedenbouwkundigedienstspreektzichin1969uitvoordelaatste.Voordathetziekenhuisbesluitdestrijdmetdestadaantebinden,winthetadviesinbijhetInsti-tutfürKrankenhausbauinBerlijn.Datbevestigtdemoge-lijkheidvannieuw-enverbouwopdebestaandelocatie.Tussen1969en1975presenteerthetverschillendealterna-tieven.Hetligtvoordehanddatalleenconcreteplannendestadkunnenoverhalenzichdaarbijneerteleggen.

OpbasisvaneenOntwikkelingsplanvan1976presenterenKruisheerenHallinkin1978eenvoorlopigstructuur-plan.KernervaniseenCentraalMedischComplex.Hetstructuurplanvoorzietinsloopvangrotedelenvanhetoorspronkelijkeziekenhuis.Deoudbouwisalleenteverwijderennadatdebestemmingenervannaardenieuw-bouwzijnovergebracht.Diemoeteersttotstandkomen.Datkanalleendoordegroenelongvoltebouwen.Daarnakunnendeoorspronkelijkepaviljoensplaatsmakenvoordevolgendefasevandenieuwbouw.ZokanhetcomplexvanVanNieukerkenenzijnopvolgersineenaantalstappenverdwijnenomruimtetebiedenaaneennagenoegvolledignieuwgebouw.Deontwerpersverwijzenvoortdurendnaardestandaardprogrammeringvooracademischeziekenhuizen.J.Westerbegintin1967methetschrijvenvanditnaarhemgenoemdeprogramma.Tienjaarlaterbeslaathetmeerdantachtigdelen.Destaathooptmetdeze‘Westerprogrammering’dekostentedrukkenvandenieuwbouwvandeacademischeziekenhuizeninAmsterdam,LeidenenUtrecht.Groningen,aanvankelijkookopgenomeninditrijtje,dreigtbuitendeboottevallenomdatdegemeentewilvasthoudenaandeuitbreidingvanhetziekenhuisindevormvanaparteklinieken,zoalsdevrouwenkliniek.AlleenvoornieuwbouwopbasisvandeWesterprogrammeringwordenversneldfinanciëlemiddelenbeschikbaargesteld.Datisvermoedelijkeen

1967

198

6Het masterplan

Page 101: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Drie mogelijke modellen volgens het Ontwikkelingsplan 1976

Page 102: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

De lineaire structuur heeft plaatsgemaakt voor een carré, 1988

AZG in aanbouw

Page 103: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

99

vandemotievenvoorhetAZGendearchitectenomditdocumenttochalsuitgangspuntvoordeplanvormingtenemen.HetAZGbeschiktoverongeveerhetaantalbeddendatvolgensditprogrammanodigisvooreenvolwaardigacademischziekenhuis,maardebestaandegebouwenbeslaanmaar70procentvandeoppervlaktedieWesterdaarvoornodigvindt.Hetstructuurplangaatdaaromverderdanconcentratieenvervangingvangebouwenenvoorzietgrootschaligeuitbreiding.Devraagisofdatkanzondereenvoordestadmoeilijkteverterenmedischemastodontopteleveren.

HetbureauvanKruisheerenHallinkstelteenCentraalMedischComplexvoor,datindeschetsvan1978uittweedelenbestaat.Denoordelijkehelftbevatdeinternegeneeskunde,dezuidelijkedechirurgischekliniek.HetnieuweziekenhuisbeslaathetterreindatligttusseneenrechtelijnhaaksopdeOostersingelterhoogtevandeWalstraatendezuidpunt.Destructuurvanhetnieuweziekenhuisiseenvoudig.HetlanggerekteCentraalMedischComplexheeftaanweerszijdeneenzonemetpolikliniekenmetdaarbovendebeddenhuizen.Dezezoneszijndooropenstratenvanhetcentraledeelgescheiden.Haaksopdelanggerekteasvoorziethetbureaueeninterneas,eenkinderas,eenchirurgischeaseneenneurogeneas.Aldusontstaateenhelderelineairestructuurwaarvandezone-ringvergelijkbaarismetdievandeWesterprogrammering.Dehoogteisbeperkttotenkelebouwlagen,hetassenstel-selresulteertineenstratenpatroondatzichgemakkelijkinhetstedelijkweefselinlijkttevoegen.Overeenkomstigdedenkbeeldenvan‘HetZiekenhuisMenselijkenModern’isnaaroptimaleintegratieindestadgestreefd.Depoliklinie-kenzijnnietalleenvanafdeinternestratenbereikbaar,maarookvanafdebuitenkant.VoordeuitwerkingvanhetstructuurplanwordtdearchitectencombinatieAAA-AZGopgericht.DezebestaatuitKruisheer+HallinkenTeam4architecten.BehalvehetCentraalMedischComplexwordteenstandaardbeddenhuismetstandaardverpleegeen-hedenontwikkeld.Hetvoorstelisomtebeginnenmetdebouwvandieonderdelendiezichlatenrealiserenzonderdeoudepaviljoenservoortemoetenslopen.

Het masterplan1967 1986

Page 104: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

100

Diteenvoudigestramienvormtdebasisvoordenieuw-bouwvanhetAZG.Bijdeverdereuitwerkingblijkenveran-deringenonontkoombaar.Kruisheersideaalvanintegratieindestedelijkestructuurverdwijntineenaantalstappennaardeachtergrond.Hetstructuurplanvan1980voorzieteendoorsteektussendeOostersingelendePetrusCampersingel.Diekomttegemoetaanhetbezwaarvandegemeentedathetziekenhuisterreineenondoordringbarebarrièrevormt.DestratentussenhetCentraalMedischComplexendepolikliniekenkomenbijelkaarbijdezedoorsteek.Daardoorisdezeplekbijuitstekgeschiktomerdehoofdingangtemaken.Datmaaktdewegvrijomdeafzonderlijkeingangenbijdepolikliniekentelatenverval-len.WanneerJanHamelaantreedtalsdirecteurisdateenvandebeslissingendiehijneemt.Eenziekenhuismetzoveelingangenisinzijnogennietalleenonbeheers-baar,maarookverwarrendvoorpatiëntenenbezoekers.Delineairestructuurvanhetschetsvoorstelmaaktplaatsvooreencarré,dieinhetnoordenwordtgeslotendooreendwarsstraat(ditwordtlaterdewinkelstraat)diehetCentraalMedischComplexbegrenst.DezecarréisalleenviadehoofdingangeneentweedeingangbijhetPoort-gebouwopdestadaangesloten.Welkevormdehoofd-ingangmoetkrijgen,blijftnoglangonduidelijk.Kruisheerwilgeenmonumentaalgebaar.Datistegenzijnarchitec-tuuropvattingen.Bovendienzouhetbenadrukkendathetassenstelselmetopeneinden,dieaanknopenaanhetstedelijkweefsel,isvervangendooreengeslotenring.Rond1984valthetbesluitdebinnenstratenteoverkappen,endaarmeewordtdebinnenringtothoofdontsluitingopgewaardeerd.In1985bepaaltdestaathetaantalbeddenophooguit1056.Omdekostentedrukkenisalleenbovengrondsparkerentoegestaan.Dezeverande-ringenleidenin1987toteennieuwstructuurplan.Vrijwelalleoorspronkelijkegebouwenophetziekenhuisterreinmakenplaatsvoorparkeerruimte;ookdevleugelvoor‘zenuwlijders’vandeoudepsychiatrischekliniek,dieindeplannennoglanggehandhaafdblijft,moetplaatsmakenvoorhetparkeren.Deplannenzijnvolopinuitvoeringwanneerenkeleingrijpendewijzigingenwordendoor-gevoerddiehetAZGhethuidigekaraktergeven.

Het masterplan19

67 1

986

Page 105: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Bouw van het Centraal Medisch Complex

Page 106: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Plattegrond verpleegafdeling

Beddenhuis

Page 107: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

103

gebouwen

aaa-aZg (kruisheer+hallink en team 4 architecten), Centraal medisch ComplexHetCentraalMedischComplex(CMC)ligtinhethartvanhetgebouw.Hierinzijndemeestevoorzieningenvoorbehandeling(metondermeer22operatiekamers),diag-nostiek,onderzoekenonderwijsgeconcentreerd.Doordesamenvoegingvandeverschillendevoorzieningenkunnenapparatuurenruimtesvoordiagnostiekenbehandelingenvooronderwijsheeleffectiefwordengebruikt.Bovendienwordtsamenwerkingtussendeverschillendedisciplinesgestimuleerd.OphetdakvanhetCMCwordtlatereenhelikopterplatformgebouwddatinverbindingkomttestaanmetdeCentraleSpoedopvang,dieaanvankelijknogaandevoorkantvanhetgebouwisgepland,maardoordelatertoegevoegdeingangshalinpandigkomtteliggen.aaa-aZg (kruisheer+hallink en team 4 architecten), beddenhuizenRondomhetCentraalMedischComplexliggen,grenzendaandetweebinnenstraten,denegenbeddenhuizen.Opdebeganegrondbevindtzichsteedsdepolikliniek,daar-bovenopdrieofvierlagendeverpleegafdelingen.Dedagverblijvengrenzenaandebinnenstratenenhebbendaareenbalkon.Depatiëntenkamersliggenaandebuiten-zijdeenhebbenuitzichtoverdestad.Debeddenhuizenzijnquavormgevingingrotelijnenidentiek.Zezijnaandebuitenzijdevoorzienvanwittealuminiumplatenenaandezijdevandebinnenstratenvanpaneleninzachtetinten.

Het masterplan1967 1986

Page 108: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

104

de patIënt Centraal

Hetlijkteenoverbodigekreet:depatiëntcentraal.Hoezouhetandersmoeten?Tochwordthetsindsdejarenzeventigeen steeds herhaalde slogan. Kennelijk hebben patiëntenvaakhetgevoeldathetinhetziekenhuisnietomhendraait,maar om andere zaken. Ze voelen zich niet serieus geno-men; weliswaar worden ze behandeld, het lijkt alsofzedaarmeenikstemakenhebben.Indejarenzestigweer-spiegelt de kritiek tegen deze bejegening de protestentegen het maatschappelijk bestel: dat zou mensen‘vervreemden’ van hun wezenlijke natuur. Het ziekenhuiszou precies hetzelfde doen, en in die zin is het ‘medischbolwerk’eenschaalmodelvaneenonderdrukkendesamen-leving.Hetalternatiefiseenbesteldatdepersoonlijkheidvan de patiënt als uitgangspunt neemt, en hem nietreduceert tot een object met een, al of niet, te reparerenziektebeeld.Bijdieanderebejegeninghoortookeenandertype gebouw. De werkgroep ‘Ziekenhuis Menselijk enModern’onderzoektindejarenzeventigwaaraandatdientte voldoen. Kleinschaligheid, herbergzaamheid, integratiein de samenleving zijn hoofdthema’s, structuren in laag-bouwvervangende‘hightech’hoogbouw.

Indeloopvandejarentachtigverliestdeslogan‘depatiëntcentraal’ zijn lichtelijk opstandige trekken. Verschillendealternatieve modellen om de zorg te organiseren wordenpopulair,waaronderdatvanhetuitAmerikaovergewaaide‘planetree’,waarbijdemenscentraalstaat.Dooreenactie-ve betrokkenheid en goede informatieverstrekking is depatiënt in staat zelf keuzes te maken. In dezelfde jarenbeginnendeopvattingenovereen‘healingenvironment’enhet‘evidencebaseddesign’duidelijktemakendateendoordepatiëntpositiefgewaardeerdeomgevingeffectenheeftopzijngenezingsproces.Dathijzijnpersoonlijkesoeverei-niteit terugverovert mag vanuit menselijk en politiekoogpuntvanbelangzijn,hetblijktdaarnaastdusookeffecttehebbenophetgebiedwaarvoorziekenhuizenindeeersteplaats bestemd zijn: bijdragen aan het beter maken vanpatiënten.Eendeelvandeoplossingligtinhetoverdragenvan een deel van de verantwoordelijkheden van de medi-sche staf naar de patiënt. Dat komt tegemoet aan diens

Page 109: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

105

De patiënt centraal

wensalspersoonmeerserieustewordengenomen.Daar-naast weerspiegelt het twee algemene maatschappelijketendensen. De eerste is een economische: consumptiewordtgezienalsdebelangrijkstemotorvandeeconomie,watverondersteltdatdeklantkoningis.Ookindegezond-heidszorgzalhijdemogelijkheidwillenhebbenkeuzestemaken.Sinds2000vergroothetinternetdemogelijkhedenomsteedsmeerdienstenzelfteorganiseren–reizenboektmen niet meer in een reisbureau, maar thuis vanaf decomputer.Opdezelfdemanierkandepatiënteendeelvande informatievoorzieningopmedischgebiedthuisorgani-seren.Nietalleendat:hetinternetkandeinteractietussenpatiëntenziekenhuiswellichtnetzoingrijpendveranderenals in, bijvoorbeeld, de reisbranche het geval is. Daarvanzijn interessante voorbeelden, maar het einde van dezeontwikkelingisnoglangnietinzicht.Enzodrageneconomi-sche en technologische innovaties ertoe bij dat de oudeslogan‘depatiëntcentraal’eennieuweinvullingkrijgt.

Page 110: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 111: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Het ziekenhuis als een stad-in-de-stad

HoofdStUk 6

1987—2004

Page 112: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

‘Een groot ziekenhuis met veel patiënten en bezoekers

en een uitgebreide staf

heeft iets weg van de

openbare ruimte in een stad’

Page 113: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

109

EindjarentachtigisweinigovervanhetgroenelustoorddathetAPSAZinhetbeginvandetwintigsteeeuwis.Hijskranenbezettendegroenelong,diein1927isontwor-pen.Deplannenvoorzienaanallekantenvanhetnieuwecomplexgroteparkeerplaatsen.Allesmoetdaarvoorwijken,vandeoudekliniekenblijftzogoedalsnietsover.Tegendeoverdaadvansteenenblikontstaanbezwaren.Ookdelagebelevingswaarderoeptvraagtekensop.DoordegeringehoogtewordthetAZGweliswaargeenkolosdiezijnomgevingverplettert,bijzonderaangenaambelooftdenieuwbouwookniettezijn.

Aanvankelijkishetdebedoelinghetziekenhuisgefaseerdtebouwen,maarin1987krijgthetbestuurtoestemminghetziekenhuisinéénkeeraftebouwen.Daardoorkomenfinanciëlemiddelenterbeschikkingomdebouwteversnel-len,zodathetgebouwin1996kanwordenopgeleverdinplaatsvanaanhetbeginvandevolgendeeeuw.Metdegemeentemoetovereenstemmingbereiktwordentenaanzienvandeontsluitingvanhetziekenhuis,deoplos-singvanhetparkeerprobleemendevormgevingvandehoofdingang.Hoeweldebouwvanhetziekenhuisalverisgevorderd,ishetnogonduidelijkhoedevoorkantvanhetgebouwendehoofdingangeruiteindelijkzullengaanuitzien.In1988trekthetbestuurvanhetAZG,ondervoor-zitterschapvanJanHamel,hiervoordeRotterdamsearchi-tectWytzePatijnaan.Nogvoordathijofficieelopdrachtheeft,bedenkenzesamenhoedehoofdingangvormmoetkrijgen.Eenenormeluifeldiedegroteingangshaloverkaptmetdaaronderdeingangvandeparkeergarage,waarjealsbezoekerrechtopafkomt.Opdiemanierkomjehetziekenhuisbinnenzonderjeoriëntatieteverliezen.Patijnontwerpteenstedenbouwkundigplanvoordezuidpuntvanhetterrein.Hetplanmoetditdeelvandebinnenstadaantrekkelijkermakenendebereikbaarheidverbeteren.VanafderingwegrondomGroningenkomteendirecteaanrijroutedieaansluitopdenieuweentree.TussendePetrusCampersingelendeOostersingelkomteennieuweweg.

Hetziekenhuisweetin1991metdestadovereenstemmingtebereikenoverhetafstotenvanhetterreintenzuidenvan

Het ziekenhuis als een stad-in-de-stad1987 2004

Page 114: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

110

dedoorsteek,waarnogenkeledelenvandeuit1916date-rendepsychiatrischekliniekstaan.Aanvankelijkligthetindebedoelinghiereennieuweenergiecentraletebouwenenderestvanhetterreinvoorparkerentebestemmen.AlsJanHameliedereenervankanovertuigendatergenoegruimteisvoorderealisatievanhetachterstebeddenhuiszonderdathetoudeketelhuishoefttewordenafgebrokenenhetmogelijkblijktdezeteherbestemmentotenergie-centrale,besluithetziekenhuisbestuurdezuidpuntaandegemeenteteverkopen.Deopbrengstenwordengebruiktvooreenparkeergaragevoor700auto’sonderdehoofdin-gangendetoegangsweg.Deresterendebebouwingopdezuidpuntmaaktplaatsvooraanhetziekenhuisgerelateer-debestemmingen,waarondereenzorghotel.DeRaadvanBestuurresideertbovendecentraleingangshalaandezuidzijdealsopdebrugvaneenschip,enisdaarmeeookruimtelijkindenieuwbouwgeïntegreerd.Dearchitectoni-scheuitwerkingvandeingangshalmetdaaronderdeparkeergarageisvandehandvanWytzePatijn.Tevensheefthijdesupervisieoverdevormgevingeninrichtingvandeopenbareruimtes,waaronderdebinnenstratenendepatio’s,enoverdekunsttoepassinginhetziekenhuis.Hijsteltvoordewachtruimtesvandepolikliniekendoorverschillendeinterieurontwerperstelatenontwerpen.Ooknazijnbenoemingtotrijksbouwmeesterin1995blijftPatijnbijdenieuwbouwbetrokken.Hijverbouwthetoudeketelhuistotenergiecentrale.Zijnbureaufuseertin1998metKuiperCompagnonsenzethetwerkonderdienaamvoort.

Bijzonderinhetziekenhuisisdescheidingvanhetpublie-kedomeinendelogistiek.HettransportverlooptviaeendoorKruisheervoorgesteldondergrondstunnelsysteemdatzichonderhetgehelecomplexbevindt.Deopenbarestratenenpleinenvullenzichmeteenoverdadigaanbodaanvoorzieningenwaarondereenrestaurant,eensuper-markt,eeninternetcafé,eenreisbureau,eenboekenwin-kel.Patijnvermijdtinzijnontwerpeenziekenhuisachtiginterieurenstreeftnaareenstedelijkesfeer.ZowordthetnieuweAZGeenstad-in-de-stad.Op15mei1997vindtdefeestelijkeopeningplaats.DeinwijdingvanhetAZGin1997luidtnietheteindevandeverdereexpansiein.

1987

200

4Het ziekenhuis als een stad-in-de-stad

Page 115: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Wytze Patijn, ontwikkelingsstudie hoofdingang en zuidpunt, 1989

Plattegrond eerste verdieping

Page 116: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 117: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 118: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Patio

Page 119: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

115

Integendeel,hetcomplexgroeitonverminderddoor.Deconstructiemaaktverbouwingenbetrekkelijkeenvoudig,maaraanhetverhuizenvancompleteafdelingenisnietteontkomen.Hetprocesvanverdringingenbestemmingswij-zigingkentgeeneinde.Uitbreidingisalleenaandenoord-kantmogelijk.In2001wordtbegonnenmetdebouwvanhetvoorzieningengebouw.Eenloopbrugverbindthetmethetziekenhuis.DeRaadvanBestuurverhuistvande‘scheepsbrug’bovendehoofdingangnaarditnieuwecomplex,datziekenhuisenuniversiteitletterlijkalseenbrugverbindt.Vandaardenaamvanhetgebouw‘DeBrug’.Verderzijnerdelenvandefacilitairedienst,deapotheek,deafdelingmedischemicrobiologieeneenradiologischebestralingsafdelingondergebracht.Hetgebouwklimtstapsgewijsopnaarelfverdiepingen.Onderhetvoorzie-ningengebouwkomteenparkeergaragevoorruim800voertuigen.

Het ziekenhuis als een stad-in-de-stad1987 2004

Page 120: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

116

gebouwen/bouwdelen

wytze patijn, ontvangsthal, oplevering 1995Aandebuitenzijdemaakthetgebouweenvriendelijkgebaardoordehalfrondewandmetdaarbovendebollerandvandeluifel.Devoorzijdevanhetzwevendedakwordtondersteunddoorslanke,rondekolommen.Aandedrieanderezijdenrusthetopdebestaandebebouwing.Tochlijkthetdakhetbestaandegebouwbijnanergensteraken.Langshethoutenplafonddringtdaglichttotdiepinhetgebouwbinnen.Indeontvangsthalbevindenzichbehalvedereceptie,eenrestaurantvoorbezoekers,winkelsendeingangnaardeparkeergaragedieopvallendisvormgegeven.Aanweerszijdensluitdehalopdetweehoofdadersvanhetziekenhuisaan:debinnenstraten.Eenduidelijkebewegwijzering,straatnamenenhuisnummerswijzendebezoekerdeweg.Veelaandachtisbesteedaandeverlichting.Speciaalontworpenarmaturenhangenalsgroteschalenindeopenbareruimtes.

wytze patijn, parkeergarageDeparkeergaragebestaatuitdrielagenenheefteencapaciteitvan700auto’s.Deingangbevindtzichaandevoorzijdevandecentralehalonderhetvoorplein.Deliftenentrapkomendirectuitindehal.

binnenstratenDebinnenstratensluitenaanopdeingangshalengeventoegangtothetCentraalMedischComplex,debeddenhui-zenendepoliklinieken.Debinnenstratenzijnoverdektmetteopenenkunststoflichtkappen.DeinterieurinvullingenindebinnenstratenzijnnaarontwerpvanWytzePatijnArchi-tecten(oplevering1996).Netalsineenstadmeteengrotedifferentiatieaanpleinen,stratenengebouwenisookinhetziekenhuishetbeeldopgeroepenvanverschillendestraatbeeldenensferen.Eriseenklassieketuineneentropischetuin,eentheatereneenbeeldentuin.Veelaandachtisbesteedaandeinrichtingmetopvallendeverlichtingenmeubilair.DeverlichtingisvanRobJansenLichtvormgevers.Erisveelkunsttoegepastomhetverblijfinhetziekenhuisteveraangenamen.

1987

200

4Het ziekenhuis als een stad-in-de-stad

Page 121: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 122: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Ingangshal

Hoofdingang van het ziekenhuis

Page 123: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

119

patio’sTussendebeddenhuizenenhetCentraalMedischComplexliggenaandebinnenstratenverschillendepatio’s.Zehebbeneenhoogtevanvijfverdiepingenenzijnoverkaptmetkunststofdaken,waardoordaglichttotverinhetgebouwdoorkandringen.Doorverschillendkleurgebruikeninrichtingheeftelkepatiozijneigensfeer.Depatio’szijnrijkelijkvoorzienvankunst.

polikliniekenDepolikliniekenbevindenzichopdebeganegrondvandebeddenhuizen(ontwerpTeam4architecten).OpinitiatiefvanWytzePatijn,dievanaf1988alssupervisoroptreedt,wordenvoordepolikliniekenverschillendeinterieurarchi-tectenaangetrokken.Hierdoorhebbenallepolikliniekeneenheeleigenkaraktergekregen.

wytze patijn, energiecentrale, oplevering tussenfase 1993, eindfase 1997Vlakachterdenieuwbouwvanhetziekenhuisstaathettotwarmtekrachtcentraleverbouwdeketelhuisuit1942.Hetziekenhuisvoorziethiermeezelfinzijnenergiebehoefte.Hetoudekolengestookteketelhuisisvoorzienvannieuweinstallatieszoalsaggregaten,transformatoren,stoomke-tels,hoogspanningsruimtes,expansievatenenbesturings-kasten,dieperverdiepingzijnondergebracht.

wytze patijn (kuiperCompagnons), mortuarium, 1994–1998Bijdebouwvanmortuariawordentenbehoevevaneensterieleomgevingoverhetalgemeenmaterialenalsstaal,glasentegelstoegepast.Omdathetgebouwafentoeookeenrepresentatievefunctieheeft,isgekozenvooreentweedelingineenpubliektoegankelijkeruimteeneenbeslotenwerkruimte.Doorhetgebruikvangekleurdematerialenenhoutbijhetopenbaredeelisgetrachthetgebouweenwarmeuitstralingtegeven.

wytze patijn (kuiperCompagnons), de brug, opening 2005HetBruggebouwvormtletterlijkeenbrugtussenhetziekenhuiscomplexendegebouwenvandemedische

1987 2004Het ziekenhuis als een stad-in-de-stad

Page 124: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

120

faculteit,diesinds2005samenhetUniversitairMedischCentrumGroningen(UMCG)vormen.Hetiseenvoorzie-ningengebouwmetparkeergaragevoor800auto’s.

Omaantesluitenbijdehoogbouwvandevoormaligevrouwenkliniekaandenoordkant,delaagbouwaandekantvandeOostersingelenaandeschaalvandenieuwbouwvanhetAcademischZiekenhuis,ontwerpthetarchitectenbureaueencomplexdatnietmassaalmoetoverkomen.Aandekantvandestraattelthetcomplexslechtséénlaag,vervolgenstweevolumesvanvijfenzevenbouwlagenendaarnaasteenhoogbouwvantwaalflagen.Deverschillendebouwdelenhebbenelkeeneigenkarakter.Doorhetmateriaal-enkleurgebruikwordtsamenhangverkregen.Doormiddelvanluchtbrug-genwordthetmetdebestaandegebouwenvanhetzieken-huisendemedischefaculteitverbonden.EenfietsroutevandeOostersingelnaardePetrusCampersingellooptonderhetvoorzieningengebouwdoorenwordtgemar-keerddoortweehalfrondekopgebouwen.

1987

200

4

Page 125: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Voorzieningengebouw De Brug, 2005

Page 126: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Interieurs polikinieken

Page 127: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Energiecentrale

Page 128: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Mortuarium

Page 129: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Winkelstraat

Patio

Page 130: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 131: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

127

healIng envIronment

HetfenomeenHealingEnvironmentberustopdegedachtedat de omgeving waarin mensen wonen en werken vaninvloed is op hun gezondheid. Psychologische effecten,met name het streven stress te verminderen, spelen eenprominenterol.RogerUlrich,eenvandegrondleggersvanhet Evidence Based Design (EBD), de wetenschappelijkependant van het Healing Environment, bestudeert onderandereheteffectvanhetuitzichtvanuitdepatiëntenkamerophetgenezingsproces.Datgeldtnogaltijdalseendoor-braak. Onderzoek heeft aangetoond dat patiënten die ineenziekenhuisnaarschilderijenmetvoorstellingenvandenatuurkijkenminderlastvanstresshebben.Patiëntendievanuithunraamuitzichthebbenopbomeninplaatsvanopeen muur, genezen sneller en hebben minder last vancomplicaties.Ookisbijdiegroepsprakevanmindermedi-cijngebruik. Ongetwijfeld het grootste belang van dezeconstatering is de directe relatie tussen een ruimtelijk –eigenlijk vooral een visueel – gegeven en de meetbareeffecten ervan. Voortbouwend op dit type onderzoekhebben de theoretici van het Healing Environment en hetEBD de reikwijdte van deze concepten sterk vergroot.Essentie van het Healing Environment is dat eengoedontworpengebouwbijdraagtaandegenezingvandepatiënt.

WatmaaktdateenziekenhuisalseenHealingEnvironmentis aan te merken? Een belangrijk element dat daaraanbijdraagtisdenatuur.Alleenalhetuitzichtopnatuurheefteen positief effect. Door middel van patio’s, al dan nietoverdekt en met veel groen, kan het hele ziekenhuis eenmeernatuurlijkeuitstralingkrijgen.Hetwegnemenvanhettot op zekere hoogte verontrustende, machinale en klini-sche karakter van het gebouw kan ook een belangrijkebijdrageleveren.VolgensJanHamelmoetdeuitstralingvaneen ziekenhuis een middenweg zijn tussen de vertrouwd-heidvaneenbuurthuisendezekerheidvaneenbank.

Een groot ziekenhuis met veel patiënten en bezoekers eneenuitgebreidestafheeftietswegvandeopenbareruimtein een stad, waar zich eveneens een doorsnee van de

Page 132: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

128

Healing Environment

helebevolkingophoudt.HetUMCGvoorzietinaangename,veiligeen tegenweersinvloedenbeschermendestedelijkeruimtes, waaronder straten en pleinen. Tegenhanger vanhetstedelijkeishethuiselijke:deruimteswaardepatiëntzich alleen of met maar weinig mensen bevindt, kunnendoormiddelvankleur-enmateriaalgebruikeenaangenaamkarakterhebben.Enookvoorderuimtesdieonmogelijktenormaliseren zijn, laat zich een aantal basiskwaliteitenopstellen.Privacyisvangrotebetekenis,endiebegintalbijde ingang, daar waar de patiënt zich voor de eerste keermeldt.Keuzevrijheidiseenanderaspectdateenpositievebijdrage levert aanhet verblijf van depatiënt. Het gevoelzelfderegieinhandentehebben,iseveneensvanbelang,en omgekeerd dient te worden voorkomen dat de patiënthet idee krijgt de controle kwijt te raken – dat is bijvoor-beeldhetgevalwanneerdebewegwijzeringinhetgebouwtewensenoverlaat.

Page 133: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG)

HoofdStUk 7

2005 —

Page 134: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

‘deze nieuwbouwzal aan de hoogste

eisen moeten voldoen: alleen

“state of the art” architectuur is hier

op zijn plaats.’

Page 135: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

131

In2005komendemedischefaculteitvandeRijksuniversi-teitGroningenenhetAZGtoteensamenwerkingsverband.Zevormeneennieuweeenheid,diealsUniversitairMedischCentrumGroningen(UMCG)verdergaat.Bijdebouwvanhetvoorzieningengebouwwordtduidelijkdatruimtegebrekopnieuwopdeloerligt.Bovendiendoemthetschrikbeeldopvanplanloze,chaotischeuitbreiding.Netalsin1927enin1955vraagtdatomeenplanvanaanpakennetalsin1927isdatalleenterealiserendoorveranderingenindestedenbouwkundigestructuuraantebrengen.

VoorhetCircus-,hetGasfabriek-enhetBodenterreinheeftdegemeentein1997hetstedenbouwkundigplanCiBoGaopgesteld,datdebasismoetvormenvooreennieuwbestemmingsplanvoordatterrein.DeuitwerkingvanditplanisdeelsvastgelegdinhetBestemmingsplanCiGa.HetBodenterrein,eenforsdriehoekigareaaltennoordenvanhetUMCG-terrein,wordtuitditplangelatenaangezienderuimtebehoeftevanhetUMCGomeenandereinvullingvraagt.

In2007steltWytzePatijn(KuiperCompagnons)eenconcept-Structuur-envisieplanopvoorhetBodenterreinUMCG.Omeenduurzamestedelijkeontwikkelingtebereiken,isgekozenvoorintensiefruimtegebruik.Waarmogelijkwordtditverkregendoordetoepassingvandubbelgrondgebruik.Erissprakevaneenstedelijkemixenclusteringvanfuncties:wonen,dienstverlening,zorg,onderzoek,onderwijsencultuurincombinatiemetonder-grondsparkeren.VangrootbelangisdathetUMCGalsonderdeelvandestad,goedbereikbaarismetaansluitin-genophetopenbaarvervoernetwerk.Erwordtgestreefdnaardevergrotingvanhetwateroppervlakeneenverster-kingvandegroenstructuur.

Destadpresenteertin2010eennieuwbestemmingsplandathetBodenterreinaanhetUMCGtoevoegtenhetgeheelintegreertindestedelijkecontext.DeAntoniusDeusing-laanligtindeweg.Dezehindernislaatzichalleennemendoorhetautoverkeererteverbannenenalleenvoetgan-gersenfietserstoetelaten.Hetoverigeverkeerkrijgtde

2005Het UMCG

Page 136: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

132

beschikkingovereennieuweweg,deVrydemalaan,dievoortaandenoordelijkebegrenzingvanhetUMCGvormt.OokdeoverigedelenvanhetvroegereCibogaterreinmakendeeluitvanhetplangebied.HierwordtKruisheersvisievanhetinhetstedelijkeweefselgeïntegreerdeziekenhuiscomplexalsnogwerkelijkheid.Ophetrestant,ookwelCigagebiedgenoemd,wordenvoornamelijkwonin-gengerealiseerd.Deinvullingiseenvoorbeeldvaninte-gralegebiedsontwikkeling.Belangrijkisdeoplossingvanhetparkeren.Eenkwarteeuweerderleidthetboven-grondsstallenvandeautoheteindevandehistorischebebouwingin.Ookhetgroenwordteraanopgeofferd.Nuverdwijntdeautoonderhetmaaiveld.OnderhetCiga-terreinbevindtzicheenparkeergaragevoor1100auto’s,300plekkenzijnvoorhetUMCGbestemd.Bijdenoorde-lijkeingangaandeVrydemalaaniseengaragevooreven-eens300auto’sgedacht.Metderuim800onderhetvoor-zieningengebouwenderuim600onderdecentralehalaandezuidkanthoeftdeautonietlangernadeligeeffectenvoorhetopenbaredomeintehebben.

Injuni2011presenteertVeraYanovshtchinsky,opvolgstervanWytzePatijnalssupervisor,haar‘Masterplanopen-baargebiedUMCG’.Hetkomtindeplaatsvaneenschets-planuit2009,datheteerderevoorstelvanPatijnuit2007vervangt.Hetnieuweplanwiltweeproblemenoplossen:deinpassingvanhetheleterrein,zowelhetbestaandealshetnieuwedeel,indestedelijkestructuurvandestad,enhetopruimenvandeverrommeldeinrichtingvanhetopen-baregebiedengroenvoorzieningtussendegebouwen.Hetvoorstelgeeftbovendienrichtingaandevervangendenieuwbouwaandeoostkantvanhetcomplex,enenkelekleinschaligergebouwenbijdeBloemsingelenlangsdeOostersingel.Voordeuitvoeringiseenperiodevantwintigjaarvoorzien,wathetstrategischekarakterverklaart:hoofdlijnenwordenvastgelegd,deuiteindelijkeinvullingzalmoetenvoldoenaandehoogsteeisenvandearchitec-tuurenlandschapsarchitectuurophetmomentwaaropdedeelontwerpende‘tekentafel’verlaten.

Inpassingvanhetcomplex,hethoofdthemavanKruis-heersplannenrond1980,isnodigomdathetUMCG

Het UMCG20

05

Page 137: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Wytze Patijn (KuiperCompagnons), concept- Structuur- en visieplan voor het Bodenterrein UMCG, 2007

Page 138: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 139: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 140: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 141: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

137

intussenhetkarakterheeftvaneenverzamelinggrote,inzichzelfgekeerdestructurendiezichvandeomliggendebebouwingafkeren.Omdaarinveranderingtebrengen,steltYanovshtchinskyvoordeoostelijkebinnenstraattelatenovergaanineenstedelijkestraatmeteen‘droogloop’dietotdenoordelijkegrensvanhetterreinreikt.Haaksdaaropkomentweeverbindingen,diemetbruggenoverhetwateraandePetrusCampersingelwordengeleid.Voorfietsersenvoetgangershelptditomhetcomplextranspa-ranttemaken.Bijzondereaandachtkrijgenderandenvanhetcomplex,waarveelparkachtiggroen,grenzendaandeverbredesingel,wordttoegepastenwaardedeelsnieuwegebouweneengeleidelijkeovergangmetdeomgevingmoetenvormen.

Doordatdeinrichtingvanderuimtestussendegebouwenuitverschillendetijdenstamt,eengrotediversiteiteneenlagebelevingswaardekent,isditgebiedallesbehalveuitnodigend.Yanovshtchinskykiestvooreenuitgesprokenstedenbouwkundigebenadering,waarindeeisendiezeaandeverschillendebuitenruimtessteltrichtinggevendzijnvoordearchitectuur.Devormgevingvandebuiten-ruimteswordtdaaromtotindetailvastgelegd:deprofie-len,debestrating,hetstraatmeubilair,deverlichting.Vandenieuwbouwwordtnietmeervastgelegddandebeeld-kwaliteitwaaraandiemoetvoldoen.Deverschillendebuitenruimtesdragendenamenvandeklassiekesteden-bouwkundigeensemblesenweerspiegelendaarmeederenaissancevandestedenbouwalseenontwerpendediscipline.

Kernisde‘promenade’,zoalsdecentraleaswordtgenoemd:eenvoetgangersroutemeterondereenexpedi-tietunnel.Depromenademoetdeallurevaneenstedelijkeverbindingsroutekrijgen.Deplintenvandegrotegebou-wenaanweerszijdenzijntransparant;hierbevindenzichdehoofdingangen.Degevarieerdeklinkerbestratinglooptdoortotdegevels,rijenbomenzorgenvooreengroeneuitstraling.Halverwegederouteiseenpleinmeteenfonteinvoorzien,diedekruisingmarkeertmetde‘Laan’,eenvoetgangers-enfietsersroutediehetcomplexdoor-snijdt.Ookhierlooptdeklinkerbestratingvangeveltot

Het UMCG2005

Page 142: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

138

gevel,ookhierzijnbomenrijentoegepast.Datgeldtookvoorde‘Straat’,detweedeoost-westverbinding.Dezevaltaandeoostkantvandepromenadesamenmeteenauto-routenaardekeldereneenvrachtautotracénaarhethartvanhetCentraalMedischComplex.

BijdeBloemsingelontstaateen‘Plein’metbomenlangsderandenendeelsnieuweflankerendebebouwing;eennatuurstenenplateauversterktdeverblijfsfunctievanhetplein.Deregionaleplanvormingvoorzietineentramlijnenopdezeplekiseenvandehaltesgeprojecteerd.Hetpleiniseenvandeplekkenwaarzichnieuwbouwconcentreert;hetkarakterervanmoet,zodichtopdebinnenstad,stede-lijkzijn.Deuitbreidingbijdebewaardeoudbouwmoetdaarmeeeeneenheidvormen.

Bijdezijingang,dieindeoudesituatieviahetPoortge-bouwistebereiken,wordtplaatsgemaaktvooreen‘oprij-laan’metstandplaatsenvoordetaxieneen‘Kiss+Ride’–faciliteit(K+R).Voordeverlichtingwordenarmaturenaankabelsontworpen.Het‘Bolwerkpark’vormtdeoostelijkebegrenzingvanhetziekenhuis,datoorspronkelijkindevestingwerkenisontworpen.Hierstaangrote,solitairebomenverspreidoverhetgrasveld,waarovereenslinge-rendpadkronkelt.HetBolwerkparksluitaanbijdenieuwegebouwenlangsdePromenade,dieaandebuitenzijdevanhetcomplexvangroene‘Hoven’zijnvoorzien.Dezenieuw-bouwzalaandehoogsteeisenmoetenvoldoen:alleen‘stateoftheart’architectuurishieropzijnplaats.Debeeldkwaliteitwordtdoor‘technische’materialenalsaluminium,staal,glasenbetonbepaald.

BijdeOostersingelaandeoostkantontstaateen‘Stads-park’,datachterdedeelsbewaardebebouwingdoorloopttothetplein.Hierisruimtevoorsculpturale,betrekkelijkkleinepaviljoensmetopvallende(dak)vormen.HetparkmarkeertdeovergangtussendegrootschaligebebouwingvanhetUMCGendebescheidenerschaalvandeomge-ving.Eenslingerendpadismetverhoogdeelementenvandegrasperkenafgescheiden.Deautowordtwaarmogelijkvanhetterreinverbannen,hetplangeeftalleruimteaanvoetgangersenfietsers.Netalsbijdezijingangkrijgtook

2005

Het UMCG

Page 143: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Impressie ruimte tussen gebouwen in deelgebied Bolwerkpark

Deelgebieden

Page 144: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Vera Yanovshtchinsky, artist impressions voor nieuwbouw protonenfaciliteit, 2012

Page 145: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

141

hetHanzepleineenK+R.Aanduurzaamheidwordtveelwaardetoegekend.Datblijktuithetmateriaalgebruik,energiezuinigheidenhetnastrevenvanontwerpkwalitei-tendiehetpubliektoteenzorgvuldigeomganguitnodigen.Hetambitieniveauvoorhetterreinisdeverlichtingtelatenwerkenopzonne-energie.

VoortweenieuwegebouwenopdehoekvandeAntoniusDeusinglaanendeOostersingeltrektdeRijksuniversiteitGroningen(RUG)in2003tweearchitectenvannaamaan.UNStudiokrijgtdeopdrachtvoorhetontwerpvaneenresearchlaboratoriumenThomasRauvooreenonderwijs-gebouw.Beidegebouwenwordenin2007opgeleverd.RudyUytenhaaktekentvoordebouwvanhetEuropeanResearchInstitutefortheBiologyofAgeing(ERIBA),datin2012inbedrijfgaat.

Voordekomendejarenstaanverschillendebouwprojectengepland.Indezoneaandestadskant,waarinenkelelossegebouwenzijngeprojecteerd,komtaandezuidzijdevanhetpoortgebouweenUMCG-voorzieningmetmogelijkeenhuisartsenpost.IndezoneaandezijdevandePetrusCampersingelisdenieuwbouwvooreenUniversitairPsychiatrischCentrumeneenkliniekvoorkinder-enjeugdpsychiatrienaarontwerpvanVeraYanovshtchinskygepland.Verderishetdebedoelingdatindezezoneeenprotonenfaciliteitkomt.Ineenbestralingsunitvoorproto-nentherapiekunnentumorenheelprecieswordenbestraaldenkanhetomringendeweefselbeterwordenontziendanbijanderemethoden.

HetERIBA-gebouwophetBodenterreinvormthethartvandeHealthyAgeingCampusNetherlands.HierwordtookhetwetenschappelijkcentrumvanhetLifeLines-onderzoekgevestigd,datineenbiobankresulteertmetdegegevensvan165.000mensen.Faciliteitenvoorklinischonderzoek,eenResearch&Development-hotel(R&D)waarbedrijvenkantoor-enlaboratoriumruimtekunnenhuren,enlabora-toriamakendeeluitvandecampus.Hierkunnendeeffec-tenwordenonderzochtvanleefstijlveranderingenmetbetrekkingtotvoedingenbeweging.

Het UMCG2005

Page 146: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

142

Inhetbestaandegebouwencomplexiseenaantalingrij-pendeverbouwingengepland.Deverbouwvanhetok-complexmoetditgedeelteweerup-to-datemaken.Ookdeintensivecareafdelingisaanvernieuwingtoe.Inhetin1995opgeleverdenieuwbouwgedeeltevanhetziekenhuisliggendeic’sinpandig,waardoorzedaglichtmoetenontberen.Volgensdenieuwsteinzichtenhebbenpatiëntenenmedewerkersjuistdaglichtnodig.Vanuitdezeopvat-tingwordendeic’svoorchirurgieenkindergeneeskundevernieuwd.

OmdatderuimteophetUMCG-terreinbeperktisenomefficiëntertekunnenwerken(onderanderedoorsamen-werkingmetandereziekenhuizen),wordenlogistiekeenopslagfunctiesgebundeldenbuitendestadgeplaatst.ZiekenhuizenuitGroningenenomgevingkunnendaardoorgebruikmakenvaneengezamenlijkeinfrastructuurzoalselektriciteitsvoorziening,noodstroomendatalijnen.OphetbedrijventerreinEemspoortisalsinds2007eenlogis-tiekcentrumvoorhetUMCGenhetMartiniZiekenhuisingebruik.EriseennieuwgebouwvoorcentralesterilisatieinontwikkelingvanSteriNoord,eenrechtspersoonwaarindeOmmelanderZiekenhuisGroep(OZG)enhetUMCGsamenwerken.HiervanzullenbehalvehetUMCG,deziekenhuizeninDelfzijlenWinschotengebruikmaken.DaarnaastisdeEemspoortbestemdvooruiteenlopendeopslagfuncties,waarondereenbijzonderonderkomenvoor13miljoenmonsters.Diewordenopeentemperatuurvanmin80gradenbewaardineenzeergrotevriezerdiebediendwordtdooreenrobot,dezogenaamdeLifeStore.HierinwordendebiomaterialenvandedeelnemersaandebiobankvanLifeLinesvoortenminstedertigjaaropgesla-gen.OokbouwthetUMCGeenfaciliteitvan150vriezersvanmin20gradenvoordeopslagvanbiomaterialenvoordeklinische-cohortstudies.TotslotisereendatacentervoorICTinvoorbereiding.Dezeisonderanderebestemdvoordedigitaleopslagvangegevensenback-upfaciliteitenvoordepatiëntenzorgvanhetUMCG.

2005

Het UMCG

Page 147: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

143

gebouwen

thomas rau, onderwijsgebouw, 2007DuurzaamheidishethoofdmotiefvandearchitectuurvanThomasRau.ZijnfilosofieisdievanOnePlanetArchitecture.Metzijnontwerpenwilhijduidelijkmakendathetmenselijkehandeleneffectenopdenatuurendenatuurlijkehulpmiddelenheeft.Nietalleenhetontwerpendefeitelijkbouwmoetenduurzaamzijn,hetgebouwmoetookinwerkenophetgedragvandegebruikers.

un studio, research lab, 2007Indeonderzoeksruimtesvanhetonderzoekslaboratoriummagabsoluutgeendaglichtbinnendringen.Tweekegel-vormigevidescentraalinhetgebouwbrengendaglichtindeverkeersruimtes.Degevelszijnvollediggeslotenenvoorzienvaneengolvendpatroonvanplattealuminiumstroken.Degolvenzijndeelsgekanteldenverspringenonderling.Daartussenzijnfellegeleengroenevlakkenaangebracht.Hierdoorkrijgtdegeveldesuggestievanbewegingenplasticiteit.Deentreevanhetgebouwbevindtzichopdetweedebouwlaag.ViaeenloopbrugishetResearchlabverbondenmethetnaastgelegengebouw.

kuiperCompagnons, skillslab, opening 2007HetskillslabvanhetWenckebachInstituutisvoorhettrainenvanchirurgischeenniet-chirurgischetechnieken.Indekelderbevindenzichvriesinstallatiesmetmenselijkmateriaalwaarmeestudentenzichkunnenbekwamenindekunstvanhetopereren.Hetgebouwsluitinverschij-ningsvormaanopdeaangrenzendeenergiecentrale:roodoranjebaksteenmeteenaccentpatroon.Dehoofd-entreevanhetgebouwisviaeenbeslotendroogloopgekoppeldaandepatiostructuurvanhetziekenhuis.

kuiperCompagnons / ag architecten (interieur), polikliniek oncologie umCg / Cancer Center, 2006-2010TussenhetskillslabenDeBrugbevindtzichdetussen2006en2010gerealiseerdemultidisciplinairepolikliniekvooroncologie.DezeistebereikenvanafdeFonteinstraat,diedaarvoorisverlengdenoverkapt.

Het UMCG2005

Page 148: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

144

Inhetoncologischcentrumzijnalleambulantepoliklini-scheactiviteitengeconcentreerd.Datlevertvoordepatiëntveelvoordelenop.Diehoeftnietmeernaarallerleiverschillendeafdelingeninhetziekenhuis.Hetgebouwbestaatuitdrielagen,waarvandebeganegrondeneersteverdiepingvoordepatiënttoegankelijkzijn.Opdetweedeverdiepingbevindenzichhoofdzakelijkkamersvandemedewerkersenflexwerkplekken.Eengrotecentralevide,metmonumentaletrap,zorgtvoordaglichttoetreding.

rudy uytenhaak, erIba, opening 2012InhetEuropeanResearchInstitutefortheBiologyofAgeing(ERIBA)doentopwetenschappersuitverschillendedisciplinesonderzoeknaarveroudering.Hetonderzoeks-gebouw,gelegenaandeAntoniusDeusinglaan,sluitaanopdegebouwenvandeMedischeFaculteit.Hetprogram-mabevatlaboratoriumruimtesenandereonderzoeks-faciliteiten,uitwerkgebiedenenrepresentatieveruimtes.Inhetgebouwzijntweesferengecreëerd.Aandeenekantdeterrasvormigeopbouwmeteenopenkarakterwaarzichdeuitwerkplekkenbevindenenaandeanderekantdeophetnoordengerichte,lichteenzakelijkelaboratoriumfacili-teiten.Doormaximaaldoorzichtvanuitdelaboratorium-zonenaardeuitwerkplekkentecreëren,wordtingespeeldopdegewensteontmoetingensamenwerkingtussendewetenschappers.Degevelbestaatuitspeciaalontwikkeldegeprefabriceerdeelementenvanlichtgewichtecobaksteenmetmetselwerklamellen.

2005

Het UMCG

Page 149: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Polikliniek oncologie, 2010

Interieur polikliniek oncologie, 2010

Page 150: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

UN Studio, Research lab, 2007

Research lab

Thomas Rau, onderwijsgebouw, 2007

Page 151: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

KuiperCompagnons, Skillslab, 2007

Page 152: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Rudy Uytenhaak, ERIBA, 2012

Page 153: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

149

healthy ageIng

DetermisEngels,maardewortelsliggeninhetUMCGenzijnvoorlopers.Oudwordeningezondheid,datiswatmetditintussengevleugeldebegripwordtbedoeld.Waaromisditineenseenspeerpunt,nietalleeninGroningenmaarinheel Nederland en ver daarbuiten? Omdat het aantalmensendateensteedslangerdeelvanhetlevenongezondissterktoeneemt.Datkomtdoordatmensenlangerleven,terwijl het tijdstip waarop ouderdomsverschijnselen zichbeginnen temanifesterennietmeeschuift.Rondhetveer-tigste levensjaar dienen die zich aan, en als er niets aanwordtgedaanblijftdatzo.Bijkomendnadeelisdatdeperi-ode waarin mensen een beroep op de zorg doen steedslangerwordt.Voegdeeffectenvandevergrijzingdaarbij–in 2025 is bijna een kwart van de bevolking 65 jaar ofouder–enhetwordtduidelijkdatdezetendenseentijdbomonder de volksgezondheid legt. De groeiende cohortenongezondeouderenmakenhetstelselonbetaalbaar.Heal-thy Ageing behelst een programma dat erop is gerichtmensen zo lang mogelijk in goede gezondheid te latenleven,endaarmeebijtedragenaaneenforseverbeteringvandelevenskwaliteit,verminderingvanhetrisicodatdezorgonbetaalbaarwordt,enbovendien–eennadrukkelijkewensvandeoverheid–eenzolangmogelijkeactievedeel-name aan het maatschappelijk leven te bevorderen. Hoegaat dat in zijn werk? De sleutel ligt bij het vergaren vanwetenschappelijke kennis over de oorzaken van veroude-ring.Desymptomenzijnduidelijk,maarwaaromzezichbijsommige mensen veel eerder voordoen dan bij anderen,daaroverisnogteweinigbekend.Welstaatvastdatbehal-vegenetischefactorenookdelevensstijleengroteinvloedheeft.Eenvandekarakteristiekenvanhetonderzoekopditgebiedisdatditzichnietbeperkttotdegroepmensendiealhetslachtoffervanouderdomskwalenzijn.Wiewilwetenwatdegevolgenvanverschillendelevensstijlenzijn,zaldelevenswandel van grote hoeveelheden mensen in kaartmoeten brengen. En juist hier heeft het UMCG een grotevoorsprongopgebouwd.AltientallenjarenwordtinGronin-gen aan zogenaamde biobanken gewerkt: verzamelingenvandatavanpersonendieoverlangeretijdwordengevolgd.

Page 154: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

150

Healthy Ageing

De bevolking in de noordelijke provincies blijkt represen-tatief te zijn voor West-Europa, en doordat noordelingenbetrekkelijkhonkvastzijn,vormenzeeenuitgelezenstudie-object.Overderelatietussenlevensstijlenen,bijvoorbeeldlongaandoeningen, diabetes en overgewicht is zo al veelbekend geworden. Het meest ambitieuze onderzoek luis-tertnaardenaam‘LifeLines’:165.000mensenwordenvooreen periode van ten minste dertig jaar gevolgd. De voor-trekkersrolvanhetUMCGwordtbekroonddoordeoprich-ting van ERIBA: het European Research Institute for theBiology of Ageing. Dat bestrijkt alle relevante terreinen,van genetisch onderzoek tot de effecten van omgevings-factoren.

Page 155: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Passage tussen het ziekenhuis en De Brug

Page 156: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 157: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

153

lIteratuur

Artz,W.(red.),Kliniek voor Inwendige Geneeskunde Groningen

in de jaren 1945–1986,Groningen1986

Bos,P.G.,‘HetacademischziekenhuisophetMunnekeholm’,

in:J.A.Feith(red.),Groningse Volksalmanak voor het jaar 1902.

Jaarboekje voor geschiedenis, taal- en oudheidkunde der

provincie Groningen,Groningen1901,p.164-179

Crone,J.,‘Eengoudenhuidvooreengewricht:faculteitvoor

MedischeWetenschappenteGroningen’,Bouwwereld,104

(2008)16,p.40-47

Dohle,T.,‘AZGpresenteertplanneningangenzuidpunt’,

Triakel,2(1989)4,p.2-5

Dohle,T.,‘Centralehalwordtkloppendhartnieuweziekenhuis,

bouwstartvolgendjaar’,Triakel,2(1989)4,p.6-8

Dohle,T.,‘Vanderandvandestadnaardebinnenstad.AZG

terreinna1903drastischveranderd’,Triakel,2(1989)4,p.10-12

Doting,E.,J.Nauta,P.M.Schaap(red.),Vensters open. Heden,

verleden en toekomst van de operatiekamer,Groningen2011

Eysselsteijn,G.van,Het Algemeen Provinciaal-, Stads- en

Academisch Ziekenhuis te Groningen,Groningen[1907]

‘GebouwvoorBewegingswetenschappenGroningen’,

ArchitectuurNL,62(2007)3,p.9

Greve,R.,‘FunderingkanAZGlatenzakkenenstijgen’,

Stedenbouw,54(2002)592,p.85,87

Greve,R.,‘Enormmaarnietmassaal’,Stedenbouw,56(2004)

613,p.27-29

Greve,R.,‘Tweehoogstandjesnaastelkaar’,Stedenbouw,

59(2007)648,p.66-67

‘Groningen:AcademischZiekenhuisGroningen.Hoogwaardig

UniversitairMedischCentruminbinnenstad’,Stedenbouw,

46(1994)510,p.3-6

Hoorn,S.van,‘BinnenstadGroningensterkveranderddoorbouw

AcademischZiekenhuis’,Stedenbouw,48(1996)532,p.20-22

Inventaris van het Directie-archief van het Academisch Ziekenhuis

Groningen (1825–) 1903–1989 (1995),Veendam1996

Kruisheer,J.E.,AZG ontwikkelingsplan 1976,Rotterdam1976

Mansholt,W.H.,‘ZiekenhuizenteGroningeninhetverleden,

hethedenendetoekomst’,Het Ziekenhuis,17(1926)2,p.11-23

Mansholt,W.H.,‘DedermatologischekliniekteGroningen.

Eenvoorbeeldvanlichtenziekenhuisbouw’,Het Ziekenhuis,

17(1926)7,p.66-71

Page 158: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

154

Mens,N.,‘AcademischZiekenhuisGroningen;spiegelvande

stad’,de Architect,28(1997)6,p.14-15

Mens,N.,A.Tijhuis,De architectuur van het ziekenhuis.

Transformaties in de naoorlogse ziekenhuisbouw in Nederland,

Rotterdam1999

Mens,N.,C.Wagenaar,Healing Environment. Anders bouwen

voor betere zorg,Bussum2009

Mens,N.,C.Wagenaar,De architectuur voor de gezondheidszorg

in Nederland/Health care architecture in the Netherlands,

Rotterdam2010

‘Nieuwalgemeenprovinciaal-,stads-enacademischziekenhuis

teGroningen’,Bouwkundig weekblad,23(1903),34,p.367-373

Noort,J.vanden,Blokken op de bres. Geschiedenis van planning

en bouw van het nieuwe Academisch Ziekenhuis Groningen

(1967–1997),Groningen1999

Oldenbeek,R.van,‘Faculteitinbeweging’,Pl projekt en interieur,

19(2008)4,p.34-35

Schoute,D.,‘DestadGroningenendegeschiedenisonzeroude

ziekenhuizen’,Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde,83

(1939)26,p.3336-3343

Tammeling,B.P.,Honderd vijfenzeventig jaar AZG. Geschiedenis

en voorgeschiedenis van het Academisch Ziekenhuis Groningen,

Groningen1978

‘HettebouwenacademischziekenhuisteGroningen’,

Bouwkundig Weekblad,18(1898)35,p.272-273

Teelken,A.W.,T.W.vanWeerden,Vijfenzeventig jaar

Psychiatrisch Neurologische Kliniek in Groningen,1916–1991,

Bedum1991

Thijn,C.J.P.,1895–1995.100 jaar Radiodiagnostiek in het Acade-

misch Ziekenhuis Groningen,Groningen1995

Tuin,J.,P.W.J.H.CortvanderLinden,P.Bolte.a.,Gedenkboek van

het Algemeen Provinciaal, Stads en Academisch Ziekenhuis te

Groningen. Vijftig jaren tussen Ooster- en Petrus Campersingel

1903–1953,Groningen1953

Vries,B.de(red.),1121/2 jaar oogheelkundige kliniek Groningen

1879–1991,Groningen1991

Wagenaar,C.,‘Humaniseringvandecollectivistischezorgfabriek’,

de Architect,36(2005)4,p.36-41

Wagenaar,C.(red.),The Architecture of Hospitals,

Rotterdam2006

Literatuur

Page 159: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

155

Woude,R.vander,W.vanderSchuit,Oude tradities, nieuwe

ambities. 200 Jaar Academisch Ziekenhuis Groningen,

Hilversum1989

Zielstra,L.J.,‘HetAlgemeenProvinciaal-,Stads-enAcademisch

ZiekenhuisteGroningen.Hetradiologischinstituut’,Het Zieken-

huis,17(1926)7,p.376-380

Zielstra,L.J.‘HetAlgemeenProvinciaal-,Stads-enAcademisch

ZiekenhuisteGroningen.Afdeelingvoorooglijdersenzusterhuis’,

Het Ziekenhuiswezen,5(1932)7,p.325-332

Literatuur

Page 160: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

156

ColoFon

DezepublicatieiseenuitgavevanhetUniversitairMedisch

CentrumGroningen(UMCG)endeStichtingThomassenà

Thuessink

Auteur:NoorMens

Tekstredactie:ElsBrinkman

Coördinatie:RinekeKlijnsma,UMCG

Vormgeving:DeJongensRonner

Lithografieendruk:HetGrafischHuis,Groningen

Fotografie

AerophotoEelde:omslagachter,98,134-135–

HaroldKoopmans:117,118o,121,123,124,126,145,146b,

146ro,147,148–KuiperCompagnons:114,122,125–

ChristianRichters:146lo,152–Team4architecten:102

Hethistorischbeeldmateriaalisafkomstiguitdearchievenvan

hetUMCG,m.u.v.:GroningerArchieven:14-15,21,44o,56,90b–

GroningerMuseum:16–NAi:27(NIEUph644),33-34(NIEU-361),

38lo(NIEUph628),66(TENTn58)–RUG:13,29-30,31-32

Papiersoorten

Omslag:Trucard0mattWit300grs/m2–Bioset/fscmixcredit

Crèmewit170grs/m2

Binnenwerk:LessebodesignsmoothWhite115grs/m2–Bioset

Crèmewit80grs/m2

©2012NoorMens/UniversitairMedischCentrumGroningen

(UMCG)

ISBN9789071903472

Page 161: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 162: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 163: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen
Page 164: Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen