Stampijen sociale onrust in Nederland?Tom Postmes

Maarten van Bezouw

Susanne Täuber

Hans van de Sande

Rijksuniversiteit Groningen

Naar een beter begrip van 21e eeuws protest en oproer

Stampijen sociale onrust in Nederland?Tom Postmes

Maarten van Bezouw

Susanne Täuber

Hans van de Sande

Rijksuniversiteit Groningen

Naar een beter begrip van 21e eeuws protest en oproer

2

Inhoudsopgave

Samenvatting 4

1. Inleiding 12

12Eenvoudigewaarhedenovermassagedrag 13

Eenuitnodigingaanu,delezer:Neemeenanderperspectief 17

Ditrapport:taxonomievanmassagedragenselectievancasussen 18

2. CasusA:Parijs,najaar2005 21

Tijdlijnvandegebeurtenissen 23

Kenmerkenvandeonlusten 26

OnmiddellijkeOorzaken 28

Achtergronden 29

Conclusie 31

3. CasusB:Londen,augustus2011 34

Tijdlijnvandegebeurtenissen 35

Kenmerkenvandeonlusten 37

Onmiddellijkeoorzaken 40

Achtergronden 41

Conclusie 42

4. CasusC:Crisisrellen,2010-2012 44

Tijdlijnvangebeurtenissen 45

Kenmerkenvanonvredeenonlusten 50

Oorzaken 53

Achtergronden 57

5. CasusD:Feestrellen 60

Beschrijvingvantyperendegebeurtenissen 61

Onmiddellijkeaanleidingen 63

Achtergronden 64

Conclusie:maatschappelijkeonrust? 65

3

6. Predictorenvanmassagedrag:eenliteratuuroverzicht 68

Individueelgeweldenhaarrelatiemetmassagedrag 69

Economischepredictoren 71

Politiekepredictoren 74

Sociaalstructureletegenstellingenenidentiteiten 76

Demografischepredictoren 76

Fysiologischepredictoren 77

Omgevingsfactoren 79

Psychologischepredictoren 80

Communicatieencommunicatietechnologie 83

Massamedia 86

IntegrerendModel 87

7. Socialeonrustenonlusten:Risico’senbeleid 90

Risicofactoren 91

Beleidsprincipes 102

Antwoordopvragen 109

8. Coda:Eenvoudigeideeën,complexerealiteiten 113

Noten 118

Referenties 124

Bijlage:InterviewsoverdecrisisrelleninEuropa 138

Colofon 144

4

Samenvatting

5

Protesten,demonstraties,rellenenonlustenzijnconcreteuitingenvansocialeonrust.

Alhoewelze‘vanalletijden’zijn,zienweindegeschiedenisforseverschuivingeninaard

enintensiteitvanmassagedrag.Ditrapportonderzoektdemechanismenachtermoderne

vormenvanprotestenrellen.Ismassagedragwezenlijkaanhetveranderen?

Kenniseninzichtinmassagedragzijnenormgegroeid.Maarhetpubliekedebatover

massagedragblijftachter:naincidententrektmenvoorbarigeconclusies,gebaseerd

opbevooroordeelde‘idéesreçues.’Dieconclusieszijnmeestalonjuist.Wenodigen

lezersuitomzichzelfteimmuniseren.Deheiligeverontwaardigingbijhetzienvan

wanordeenschadeiseenobstakelvoorbegrip.Massagedragwordtinzichtelijkvanuit

eenonbevooroordeeldperspectiefopbasisvanempathie(ofhetnuomeenonschuldige

demonstratieofgenocidegaat).Hoeonappetijtelijkerditidee,destemeererwaarschijnlijk

telerenvalt.

Weanalyseren4casussendieverschillendevormenvanmassagedragillustreren:erkan

sprakezijnvanduidelijkewij/zijtegenstellingenofniet,van‘top-down’organisatieof

‘bottom-up’groeienvaneencollectiefdoelofeenbundelindividueledoelen.Gedurende

de19een20steeeuwwerdproteststeedsmeertop-downgeorganiseerd,gerichtop

verwezenlijkingvanconcretecollectievedoelen,ondergeschiktaaneenhelderonderscheid

tussenactivistenendoelgroep.Geletopdeinvloedvanmodernecommunicatietechnologie

enmaatschappelijkeveranderingenismodernmassagedragvakerbottom-upvanaard.

Casus A: Parijs 2005

In2005doenzichgrootschaligeongeregeldhedenvoorindebanlieuesvanParijs.Ze

verspreidenzichdoorhetheleland.Groepenjongeren(meestalman)stekenauto’sin

brand.Overheidsgebouwenenpolitiewordeneendoelwit.Voorzoverbekendzijnzijgeen

criminelenmaar‘gemiddelde’bewonersvandebuitensteden.Hetdoelvandeactieslijkt

hettoebrengenvansymbolischeenmateriëleschadeaanpolitieenoverheid,mogelijk

uitwraakvoordebehandelingdiedejongerenervaren:respectlozeinteractiesmet

politieenleerkrachten,stigmatiseringdoordeoverheideneengebrekaankansendoor

discriminatie.Etniciteitlijktgeenbepalenderoltespelen.Jongerenontlenenhunidentiteit

aandeachterstandswijkenwaarzewonen.ZekerenzichtegendeFranseoverheidenhet

politieapparaat.

Casus B: Londen 2011

Naeenincidentwaarbijeenzwartemanwordtdoodgeschotenbrekenonlustenuitin

Londendiezichverspreidenoverhetheleland.Weziendrietypenonlusten:actiestegen

depolitie,plunderingenenincidenteelgeweldtegendemiddenklasse.Eengrootdeelvan

dearrestantenheefteerdereveroordelingen,watbetreftetniciteitlijkendebetrokkenen

6

eenafspiegelingvandewijkenwaarzijwonen.Alhoewelsocialemediaeenrolspelen

indeverspreidingvaninformatieoverlocatiesvanonlusten,lijktgeensprakevan

centraleorganisatievanonlusten.Traditionelemedialijkendoorfoutieveofsuggestieve

berichtgevingbijtedragenaandeescalatie.Opdeachtergrondspelendriefactoren

eenbelangrijkerol:(a)eentegenstellingtussenwijkbewonersversuspolitieengegoede

middenklasse,(b)moreleverontwaardigingoverpolitiegedragenaversiejegensuitbuiting

doorrijkenen(c)hetideedatpolitiedecontrolevolledigkwijtwas.Samenmakenzehet

uitbrekenenverloopvandeonlusteninzichtelijk.

Casus C: Crisis en bezuinigingen in Europa, 2010-2011

Ineenanalysevansocialeonrustin5landen(Portugal,Italië,Griekenland,Spanjeen

Ierland)zienweenormeverscheidenheidinreactiesopcrisisenbezuinigingen.Ierlanden

Italiëblijvenopmerkelijkrustig.InPortugalwordtééngrootprotestdoorjongerenbottom-

upgeorganiseerd.InGriekenlandenSpanjezienweveelonrust,metstevigerepressie

ensomsernstigeonlusten.In2010wordenprotestengeorganiseerddoorvakbondenen

activisten.Vanafmei2011zienwelangdurigeengrootschaligeactiesgeorganiseerdvia

socialemedia:hetbottom-upprotestvan‘indignados’heeftdesympathieensteunvaneen

grotemeerderheidvandebevolking,terwijlhettraditioneleactiegroepenbuitensluit.Crisis

enbezuinigingenzijngeenredenomdestraatoptegaan,verontwaardigingovercorrupte

enfalendeoverhedenwel.

Wezienverderinallelandenalternatieveeconomischestructurenontstaan,zonder

bandenmetoverheidenbedrijfsleven.Ditisnietloutereensuccesverhaalvan

zelfredzaamheid.Deinitiatievenzijnzowelinstrumenteel(gedrevendoornoodzaak)als

moreelgemotiveerd(gedrevendoorverontwaardigingovercorruptieenafkeervande

consumptiemaatschappij).

Casus D: Feestrellen in Nederland

InNederlandvindendemeestemassaleverstoringenvandepubliekeordetegenwoordig

plaatstijdensfeesten.Ronddejaarwisselingisereentraditievanbrandstichtingen

gepaardgaandmetvernielingenenoverlast.BijanderevolksfeestenalsKoninginnedagen

Carnavalzienweincidentendievergelijkbaarzijnmetuitgaansgeweld,maardoorgaansop

zeerlaagniveau.Waarhetuitdehandlooptisgeensprakevanstructureleonderliggende

spanningentussenbijvoorbeeldburgersenoverheidofmaatschappelijkeonrust.Een

lokaletraditie(kerstbomeninbrandsteken)schepteenverwachtingbijoverheidenburgers

overwatkomengaat.Alserincidentenontstaankomtditmeestalomdat,mededoordeze

verwachting,feestvierdersenpolitietegenoverelkaarkomentestaan.

7

Inzichten uit de literatuur

Decasussenzijninteressanteillustraties,maareencompleterinzichtkrijgtmenuiteen

overzichtenintegratievandeonderzoeksliteratuur.

Allereerstdeobservatiedatcollectieveonrustongerelateerdisaanindividueelgeweld.(a)

Deintensiteitvanbeideisgedurendedelaatsteeeuwenonafhankelijk:individueelgeweld

daaltscherp,maarmassaalgeweldfluctueertvantijdtottijd,(b)deaardvanhetgedrag

isvolkomenverschillenden(c)zewordenvoorspelddoorheelverschillendefactoren.De

driebestevoorspellersvanindividueelmisdadiggedrag(socialedesorganisatie,deprivatie,

anomie)zijnzelfszwakkevoorspellersvoormassaleonlusten.Watzijndanwelgoede

voorspellers?Weonderscheidenvariabeleninde‘achtergrond’,psychologischevariabelen

ensocialeprocessenopde‘voorgrond’.

1. Achtergrondvariabelen

Deeconomische situatieisgeenbetrouwbarevoorspellervanprotest.Nochconjunctuur,

nochdeprivatie(armoede),nochrelatievedeprivatie(achterstellingtenopzichtevan

anderen)zijnaanjagersvanprotest.Slechtsdaarwaarrelatievedeprivatievangroepen

aanleidinggeefttoteensterkgevoeldcollectiefonrechtisereenverhoogdekansop

protest.Deeconomischesituatieheeft,bijnaderinzien,metnameeendirecteinvloedop

overheden:bijrecessieisereenverhoogdebereidheidtotrepressiefoptreden.

Ookdepolitieke situatieisgeenbetrouwbarevoorspeller.Politiekeinstabiliteiten

polarisatieleidennietnoodzakelijktotmeeronlustenenmensengaannietdestraatop

alleenomdatdatopportuunis.Politiekenmassagedragzijngerelateerd,maarindirect:

sindshalverwegede19eeeuwwordenbeideninstrumentenwaarmeegroepenhun

belangennastreven.Insommigegevallenzijndebetrokkenorganisatiesmetelkaar

verbonden(zoalsdearbeiderspartijenendevakbeweging)maardatmenuitdezelfdebron

drinktwilnietzeggendatmenophetzelfdemomenthetglasheft.Vanbelangisomopte

merkendatinderecenteperiodehetbelangvandesocialebewegingenafneemt.Wezien

meerbottom-upprotestwaarindereguleringvangedragnietgeschiedtdooreencentrale

organisatiemaareerderdooreengedeeldesocialeidentiteit.

Desterkstevoorspellervansocialeonrustopmacroniveauvloeitsomsvoortuit

economischeofpolitieketegenstellingen,maarheeftregelmatigeenandereoorsprong.

Protestontstaatalsereengeïdeologiseerdestructurele tegenstellingbestaattussen

tweegroepen:eenwij/zijverschilwaarin‘zij’deoorzaakzijnvaneenbepaaldkwaad.Zo’n

tegenstellingvormtdebasisvooreengroepsidentiteitdiegekoppeldisaannegatieve

vooroordelenoverdeander,vaakgepaardgaandmetgedeelde morele emoties(onrecht,

verontwaardiging,walging).

Erzijngeeneenduidigedemografische predictorenvoordebereidheidtotcollectieve

8

actie.Datkomtomdatsocialeonrustverschillendevormenkanaannemen;iederevorm

spreekteenanderpubliekaan.Jongemannenensociaalachtergesteldeklassenzijn

oververtegenwoordigdbijzowelindividueelgeweldalsbijmassaalgeweld,maarookhier

zienwegroteverschillenafhankelijkvandeaardvanhetprotest.Inde17deen18deeeuw

speeldenvrouwennogeenprominenterolinmassaalprotest(ookindiendatgewelddadig

was).

Overderolvandrugs,alcoholentemperatuurals fysiologische predictorenvan

massagedragisnietveelbekend.Weliserveelliteratuuroverdeeffectenvandezefactoren

opindividueleagressie.Alcoholheefteenontremmendewerkingeniseenrisicofactorbij

mogelijkeconflictsituaties.Vooranderedrugsishetbeeldgemengd.Tenslotteiseenhoge

temperatuurgerelateerdaanmeeragressie.Plaatselijkeweersomstandighedenhebben

sterkeinvloedopdeneigingvanmensenomdestraatoptegaan.

Kijkendnaaromgevingsfactorenconstaterenwedatzeindirecteenforseinvloedkunnen

hebbenopsocialeonrust,metnamedoorhuninvloedopdesocialesamenstellingvan

woonomgevingenendesocialenetwerkenbinnendewijk.Maardeinvloedisnietzo

eenduidigalsmenvaakveronderstelt.Zoissegregatieopzichzelfgeenrisico:clusteringvan

hogeresocialeklassenleidtdoorgaansniettotoproerensegregatieheeftookvoordelen

voordegroep.Inextremesituatieskansegregatieechterwélbijdragenaansocialeonrust:

incombinatiemetstigmatiseringvandewijkofvandegroepkansegregatieterritorialiteit

enprotestaanmoedigen.Segregatiedraagttevensbijaansterkesolidariteit(ofhechte

socialenetwerken)dieprotestindirectkanversterken.

2. Psychologische variabelen

Driesociaalpsychologische factorenhoudeneensterkendirectverbandmetcollectieve

actie.Debelangrijksteissocialeidentiteit:ervarensolidariteitiseenvoorwaardevoor

collectieveactie.Dezesocialeidentiteitontwikkeltzichenerzijdsinhetcontactmet

anderegroepen(zoalsdepolitieofoverheid).Anderzijdsontwikkeltdesocialeidentiteit

viacommunicatieinsocialenetwerkenbinnendeeigengroep.Eentweedefactoris

moreleberoering(metnameervarenonrechtjegens‘ons’door‘hen’).Tenslottespeeltde

verwachtteeffectiviteiteenrol:eencalculatievandekansopsucces.

3. Sociale processen op de voorgrond

Communicatieiseenessentieelonderdeelvancollectieveactie.Hetreguleertdepercepties

vandebesprokenachtergrondvariabelen,maakthetmogelijkdatgemeenschappeneen

sociaalgedeeldebetekenisgevenaansituatiesengebeurtenissenenstaatzoaandewieg

vanhetontstaanvansocialeidentiteitenenmoreleemoties.Dezecommunicatievindt

vooreenbelangrijkdeelplaatsbinnenlokalegemeenschappen(ingesprekkenmetfamilie,

vriendenencollega’s).Bijmoderneprotestenisdeinvloedvancommunicatietechnologie

onmiskenbaar.Informatieenmobilisatiegeschiedtdeelsviasocialemedia,netwerksitesen

9

mobieletelefoonsdiemogelijkhedenvoorbottom-upactiesvergroten(enhetbelangvan

centraleorganisatiedoenafnemen).

Massamediaspelendaarnaasteenandereonmiskenbarerolincollectieveactieenprotest

doorhetregulerenencreërenvaneensocialerealiteit.Beeldvorming(framing)vanprotest

speelthierbijeencrucialerol.Diekanpositiefzijn,metnamedoorhetbevorderenvan

contactenbegriptussengroepen.Maarzekanconflictaanwakkerenalseenvertekendbeeld

wordtgegevenvansituaties,gebeurtenissenofsocialerelaties.Nochdemonstrantennoch

overhedenzijnpassieveslachtoffers.Beidenproberendemediainhunvoordeeltegebruiken.

Beleidsimplicaties

Opbasisvandecasussenenliteratuurkunnenwevoorzichtiginventariserenwelke

factorenopditmomentvoorNederlanddekansopprotestenonrustzoudenverhogen.

Deeconomische situatiekanleidentotonrechtvaardigetegenstellingentussengroepen

zoalsbijvoorbeeldstartersopdearbeidsmarkt,jongeallochtonenofouderen.Ookde

tegenstellingburger-overheidverdientdeaandacht,zekerdaarwaarbezuinigensterke

morelereactiesoproept.Depolitieke situatieisinonzeoptieknietproblematisch

doorpolarisatieofinstabiliteit,maarwelophetmomentdatinhetpolitiekedebat

tegenstellingentussengroepenwordenaangewakkerd.

Kijkendnaarde verhoudingentussengroepen:eenaandachtspuntbetreftdeoverheidzelf.

Alsdelandelijkeoverheidtakenafstootdielokaleoverhedennietkunnenovernemendan

zaldatvermoedelijksnelvooronrustzorgen.Lokaleproblemenhebbenintoenemende

matenationalegevolgen.Zorgenoverminderhedenhebbenmensennogsteeds,maar

ditvertaaltzichmeestalnietnaarconcreteproblemenopwijkniveau.Weziendat

zelforganisatieinNederlandopkleineschaalvandegrondkomt.

Watbetreftmassamedialijktheteenzaakvoordeoverheidomeenbronvanfeitenen

genuanceerdeoordelenteblijven.Onzeconstateringisdatmassamediavaakdeplank

misslaanenproblemenescaleren.Ditroept(ookeldersinEuropa)gedachtenopover

sterkereregulatie.Wijdenkenechterdatookmetdemediameersamenwerkingmogelijk

is–hetverspreidenvanonjuisteberichtenzalmeestalnietdebedoelingvanjournalisten

zijn.Inhetlichtvantoegenomencommunicatiemogelijkhedenisdehogevluchtvan

nieuwecommunicatietechnologiegeenprobleem;hetbiedteerderkansen.Deoverheid

heefteenscalaaanmiddelenomsnelaccurateinformatieteverspreidenofomonjuisteen

tendentieuzeberichtendirect(zonderinterventievanregulieremedia)teontzenuwen.

Eenmeeralgemenemethodiekvoorbeleidtenaanzienvansocialeonrustbestaatuitvier

kernprincipes.1)Signalering en analysevantegenstellingen,socialeidentiteitenenmorele

oordelenindesamenlevingeninwijken.2)Communicatie en dialoogmetrelevantegroepen

viaeenbreedpaletaandirectekanalen.3)Facilitatie van legitieme doelenwaardoor

betrokkenheidtoeneemtenweerstandvermindert.4)Probleemgerichte interventiedoor

middelvangedifferentieerdbeleid.

10

Toepassingvandezeprincipeskanzowelopdehierbovenbeschrevenachtergrondfactoren,

opdeprocessenindevoorgrondvanhetpubliekediscoursenindeanalyseenaanpakvan

(potentiële)incidenten.Opaldezeniveausspelendezelfdefactoren:socialeidentiteit,

morelecommotieeneffectiviteit(ofmacht)bewegengroepenmensentotprotest.

Tenslotteconstaterenweinde aardvanmodernprotesteenverschuivingnaarmeer

bottom-upprotestopbasisvangelijkheid.Dezegroeiendepluriformiteitkaneenaanzet

zijntotbeleidwaarindialoogenfacilitatiecentraalstaat.

11

12

Hoofdstuk 1

Inleiding

13

Massagedrag,rellen,protesten,demonstratiesenonlustenzijnverschijnselenvanalle

tijdenendoenzichdusookindehuidigetijdvoor.Dewereldvande21eeeuwlijktechter

inveelopzichtentotaalandersdanvoorgaandetijden.Deverworvenhedenneemtmen

voorlief:sterktoegenomenwelvaart,historischrelatieflageinkomensongelijkheid,goede

gezondheidszorgeninfrastructuureneenhoogniveauvanvoorzieningenindewijk.In

hetpersoonlijklevenismentevredenenvertrouwtmenoverhedenenburen.Maarhet

publiekdebatinditlandvanmelkenhoningisdoordrenktvanzorgenovergroeiende

inkomensongelijkheid,conflicttussenverschillendebevolkingsgroepeninNederland,

verslechteringvanomgangsvormen,toenemendecriminaliteitenfraude,hetverdwijnen

vansolidariteiten(sindshetuitbrekenvandecrisis)eendalendewelvaart(zieook

Boutellier,vanWonderen,Bakker,&VanderGaag,2012).1DoorInternetensocialemedia

zoudensocialestructurendrastischaanhetveranderenzijn.Demaatschappijismeer

dynamischenminderhiërarchischdanooit,zoluidtdemantra.Hetindividustaatvoorop

ensocialeverbanden(verenigingen,politiekebewegingen,religie)verdwijnenofworden

eenprivéaangelegenheid.Enis‘onze’Nationalecultuur,tenslotte,aanhetverwaterendoor

globalisatie,IslamiseringenEuropeseregelgeving?

Devraagdoetzichnuvoorofgenoemdemassaverschijnselenookaanhetveranderenzijn.

Hetisdezevraagdiecentraalstaatinonzeanalyse.Inhethuidigerapportzalsocialeonrust

inNederlandvanuiteensociaalpsychologische,wetenschappelijkeachtergrondbenaderd

worden.Webehandelendevraagaandehandeenanalysevandemechanismendieschuil

gaanachtermoderneprotestenenrellen.

Enerzijdsvoerenwehiertoeeenliteratuuronderzoekuitwaarinweresultatenvanmeer

daneenhalveeeuwonderzoekuiteenbreedscalaaanvakgebiedenproberenteintegreren.

Anderzijdsbehandelenweeenviertalcasussen.Weanalyseerdenmassaleonlustenin

Parijsin2005enderecenteregrootschaligerelleninLondenin2011.ZowelvoorParijsals

Londengeldtdatrelatiefkleinschaligeincidentenzichuitbreiddentotdagenlangerellen

enonlustendiehethelelandberoerden.Weanalyseerdenookdeonvredeenonlusten

ronddeeconomischemalaiseinZuid-Europain2010en2011.Tenslottezal,dichterbijhuis,

eenbeschrijvinggegevenwordenvanrellenenongeregeldhedeninNederlandtijdens

verschillendefeesten.Maarvoordatwedeinhoudvanhetrapportverdertoelichtenrichten

weonseersttotu,onzelezer,meteenuitnodiging.

12 Eenvoudige waarheden over massagedrag

Onzekennisovermassagedragisdelaatste50jaarsterkgegroeid.Daarbijwerden

gevestigdedenkbeeldenover‘demassa’diehonderdenjarenopgangdedeneenvooreen

ontzenuwd.Alditonderzoekonderhistorici,sociologenenpsychologenlegdeeenstevig

fundamentvooreenbeterbegripénvoorheteffectiefbeteugelenvansocialeonrust.

Helaasisdaarvaninhetpubliekdiscoursnietaltijdveeltemerken.Gevestigdeideeën

overmassagedragzingennogsteedsrond.Sommigevandeze‘idéesreçues’werken

14

alsvooroordelen:zestekensteedsweerdekopopenvertroebelenhetbegrip.Voor

vooruitganginkenniszijnzedaaromeenrisico.Wellichtisdebelangrijkstegraadmeter

voordeeffectiviteitvanditrapportdanookonsvermogenomu,delezer,teimmuniseren

tegendeverstorendewerkingervan.

Hetisomdezeredendatweditrapportopenenmeteenoproepaanu,delezer,omeerlijk

bijuzelfteradetegaan:WatzijnpreciesuweigenideeënoverParijs,LondenenHaren?Aan

heteindvanhetrapportblikkenweterug:beschouwhetalseenkennistoetsmetvoor-en

nameting!

Daaromkorteenopsommingvan12gangbareideeënoverdemassa.2Insommigegevallen

doenzesindsdeoudheidderonde;insommigegevallenzijnzebijuitstekvandezetijd.We

noemenverklaringenvan‘rechts’envan‘links’.Omhetwatinteressanterenuitdagenderte

makenvooru:nietalleideeënzijnvolkomenonjuist.

1. Massagedragisheeleenvoudigteverklaren.Alhoeweldatindekakafonievan

meningenoveroorzaakentoedrachtnietaltijddirecthelderwordt,blijktbijnader

onderzoekvrijwelaltijddatereeneenvoudigeoorzaakiswaarommensenmassaal

destraatopgaanenwaaromeenbijeenkomstontspoort.

2. Demassaheefteenkortlontje.Kleineincidentenzorgenalsnelvooreenrampals

velemensenbijelkaarzijn.Wezienditinhetuitbrekenvanmassalepaniek,inrellen

eninmassaaluitgaansgeweld.Hierdoorzijngrotesteden,festivals,manifestatiesen

andereconcentratiesvangroteaantallenmensenintrinsiekeengrootrisicovoorde

veiligheid.Erzijnverschillenderedenenwaaromditzois(zie3t/m7).

3. Hetindividuverliestindemassahetgezondverstand.

4. Demassalaatzichmeeslependooremoties.Ditideegaatvaaksamenmethet

voorgaande:Hetverliesaanratiowordtgecompenseerdofgefaciliteerddooreen

overdaadaanemotioneleimpulsendiehetindividuoverweldigen.Deoverdracht

vindtplaatsdooreensoortvan‘besmetting.’Ditiseenautomatischproces.De

emotiesindemassaslaanhierdoorsnelom:waarhetenemomentsprakeisvaneen

feestelijkestemming,ismeneenmomentlateragressiefofinblindepaniek.

5. Indemassaimiterenmensenelkaarvoortdurend.Vrijwelonnadenkenddoetde

mensnawathijomzichheenzietgebeuren.Ingroepssituatiesoverheerstdaardoor

conformiteit.Ingrotemassa’szienweditinovertreffendetrap:Demassagedraagt

zichhierzeereenvormig.Jezietdezelfdekleding,hoortdezelfdeleuzen,herkend

hetzelfdegemoed.Alleeneenbewustenprincipieelindividuheeftdegeesteskracht

omzichhiertegenteverzetten.

6. Demassabestaatuitcriminelenenander‘slechtvolk’.Verantwoordelijkeburgers

mijdenmassalebijeenkomstenenlatenzichnietmeeslepen.Opeenbepaaldslag

individuen(kansarmen,criminelen,hooligans)oefentdemassaechtereengrote

aantrekkingskrachtuit:zekomendoelgerichtopdemassaafomdatzekansen

zienvoorhetverstorenvandepubliekeorde.Dezeindividuenbevindenzichin

grotegetaleonderdemassaenstaanvooraanalserzichkansenvoordoenop

15

geweldpleging,plundering,etc.Criminelenenkansarmenzijnprimairgerichtop

persoonlijkgewin.Bijhooliganszijnandere,meerdierlijkemotieveninhetspel:

rellengeefteen‘kick’.

7. Demassabestaatmeestaluitgewoneburgers,maaronruststokersontketenen

eenrel.Dezeonruststokers(bijvoorbeeldhooligansofautonomen)zijninwezen

buitenstaandersdiemassalebijeenkomstenbijwonenmethetdoelomeenrelte

ontketenen.Daartoeproberenzeomdepolitieteprovocerenenomgewoneburgers

meetekrijgen.

8. Demassaisinwezenvreedzaam.Zebestaatdoorgaansuiteerzame,gewone

burgers.Alsdezemensendestraatopgaandanisdatvooraluitnood:deprivatie

(achterstelling)isdemotorvandemassa.Intijdenvanzwarerecessieneemtde

bereidheidtotmassagedragdanooktoe.Demassareageertoponrechtvaardige

onderdrukkingenprobeertdoorcollectieveactiedemachtsverhoudingeninde

maatschappijtebeïnvloeden:zeeisteenrechtvaardigdeelvandewelvaart.Geweld

ontstaatmetnamedoordatoverhedenditproberenteblokkeren(zie9).

9. Massaalgeweldkomtnietuitdemassamaar‘vanboven.’Overhedenenwerkgevers

zettenzichsameninvoorhetbeschermenvandestatusquo,indiennoodzakelijk

metgeweld.DemeesterellenwordenveroorzaaktdoordeME.

10. Massaalgeweldontstaatdooreen‘geweldsspiraal.’Tweeofmeergroepenzoeken

hierinnaarconfrontatiemetelkaar,vaakuitrevanchistischemotieven.Degroepen

proberendeandermaximaleschadetoetebrengen.

11. Demeestrellenzijnvermijdbareongelukken.Zewordenveroorzaaktdoor‘soft’of

halfslachtigpolitieoptredenofdoorfalendveiligheidsbeleid.Harderepressieiseen

probaatmiddelomdemassatotredetebrengen.

12. Massaalgeweldwordtgepleegddoorjongemannen,vaakonderinvloedvanalcohol

enpillen.

Uiteraardzijndezeideeënhiernogalkarikaturaalbeschreven.Maarwellichtherkentuze,

bijuzelfofuitdekrant.Wevindenwezeiniedergevalvaakteruginhetpubliekdebat.Het

zijnvasteelementenineen‘repertoire’waarverhalenvertellersuitputten.Wegevendrie

illustraties.DeeersteiseenpassageuitdeTelegraaf,tweedagennade‘Facebookrellen’in

Haren:

Nederland is altijd goed in het nakaarten over de schuldvraag, maar in dit geval

staat het onomstotelijk vast dat de schurken die het in hun hoofd hebben gehaald

om zich in Haren zo misdadig te gedragen volledig verantwoordelijk zijn voor dit

straatterrorisme. Deze criminelen, die zich met drank en drugs hebben volgestopt en

als wilden tekeer zijn gegaan, zullen zich in hun verdediging ongetwijfeld beroepen

op hun beroerde opvoeding, hun sociale milieu of hun slechte vriendenkring.

(Telegraaf, 23/9/2012)

Eenkortcitaatwellicht,maarweherkennentussendesuperlatievendoornummers1,

7,12endeontkenningvan8.HetrecentvoltooideonderzoekvandecommissieCohen

16

(2013)spreektdeTelegraafhieropvrijwelallepuntentegen,metuitzonderingvande

aanwezigheidvanalcohol.

Anderegebeurtenissenroepenuiteraardomandereverklaringen.Zoisditdeeersteofficiële

reactievandeburgemeestervanRotterdamnaafloopvande‘strandrellen’inHoekvan

Holland.Ineenbriefaandegemeente(24/8/09,tweedagennahetincident)stelthij:

Het gebruik van geweld past in een patroon dat ik de afgelopen maanden bij

een aantal grootschalige muziek- en voetbalevenementen, zowel in als buiten

Rotterdam, heb geconstateerd [..] Dit is voor mij reden om een breder onderzoek in

te stellen [..] naar de geweldsspiraal tijdens evenementen. [..] De gebeurtenissen in

Hoek van Holland brengen mij tot het besluit om tijdens een periode van onderzoek

en bezinning geen vergelijkbare evenementen toe te staan. Grootschalige gratis

toegankelijke dance-evenementen, die kennelijk het risico inhouden van excessief

en massaal geweld, zijn tenminste voor een periode van twee jaar op Rotterdams

grondgebied niet toegestaan.’

Weherkennenhiernummers2en10–overigensisophetmomentdatdeburgemeesterdit

schrijftnognietbekenddatdeafgevuurdekogelsallenvandepolitiezelfafkomstigzijn.

HetCOTrapportconstateertlaterdatgeweldtijdensdergelijkeevenementenzeerzeldzaam

is:HoekvanHollandmaaktgeenonderdeeluitvaneenpatroon.

Tenslotteeenvoorbeeldvanverklaringenvooreenandertypemassagedrag:deramp

tijdensdeLoveParadeinDuisburg–eenvoorbeeldvandooddoorverdrukkingineen

grotemensenmassa.Bijverdrukkingispaniekeenvastonderdeelvanhetrepertoire.Het

redactioneelcommentaarvanhetNRCtrekttweedagennahetongevalalvast‘delesvan

Duisburg’:

Wat een schandaal! Negentien jonge mensen doodgedrukt, doodgetrapt. [..] En de

verantwoordelijken proberen zich eruit te praten, men zal ‘in de komende weken en

maanden grondig moeten onderzoeken’ wat tot deze catastrofe bij de Love Parade in

Duisburg heeft geleid. Dat zal wel. [..]

Maar men mag nu ook al een paar eenvoudige waarheden opnoemen. Bijvoorbeeld:

de organisatoren van de grootste massabijeenkomst in Duitsland konden het niet

aan. [..] levens werden achteloos op het spel gezet. Want wat verwacht men eigenlijk

van jonge mensen die naar zo’n megamanifestatie komen? Dat ze de braafheid zelve

zijn? Dat ze niet alles zullen proberen om op het terrein te komen? Dat ze nooit

hekken omvergooien om snel vooraan te komen? Hebben de crisisonderzoekers

niet gezien hoe mensen bij eerdere Love Parades in bomen, op stoplichten en in

lantaarnpalen hingen? [..] Was het dan zo moeilijk in het ergste geval overmoedige

jongeren in te calculeren die zich via een verboden weg in de menigte storten en

paniek veroorzaken? [..] De mensenmassa is een veiligheidsrisico geworden. (NRC,

26/6/2010)

17

Wezien:demassazoueenemotioneelkruitvatzijn.Verklaringen1,2,4,7,11passeren

allemaalderevue,meteenvleugjevan3.Hetisonsniethelemaalduidelijkwiede

‘crisisonderzoekers’zijnwaarnaarwordtverwezen,maarwevermoedendathethiergaat

omwetenschappelijkeadviseursvandeorganisatie.Lateronderzoekzaluitwijzendatbij

derampvermijdbarefoutenzijngemaakt,maarde‘eenvoudigewaarheden’vanhetNRC

blijkengeenvanallenroltehebbengespeeld(zieo.m.Helbing&Mukerji,2012).Ookdesnel

reagerendeexpertenprofessionalkannietaltijdvoorspellenwateendegelijkonderzoek

zaluitwijzen.EendaglaterverschijnteenopinievanFransCopiniinNRC:

De menigte is niet meer hetzelfde als vroeger. De menigte wordt groter, is alerter

en reageert nerveuzer. Grote groepen mensen worden door autoriteiten steeds

meer als veiligheidsrisico gezien en - misschien juist daardoor - ook door het

publiek zelf. De overheid roept ons in spotjes bovendien op waakzaam te zijn voor

een terreuraanslag. De paniek op de Dodenherdenking afgelopen mei is een goed

voorbeeld. De ervaren risico’s worden groter en paniek is een serieuze risicofactor.

Daar komt bij dat paniek een grotere impact krijgt omdat de mensenmassa

groter wordt. Een zichzelf versterkend effect. En verstoringen die paniek kunnen

veroorzaken, blijken kinderlijk eenvoudig te realiseren.

Hierzienweletterlijkdeaannameterugdiehetfundamentvormtvooronsonderzoek:De

menigteisnietmeerhetzelfdealsvroeger.Deverderethema’sdieCopiniaanboortinzijn

stukzijnverklaring1,maarwezienook2,3,4en7derevuepasseren.Laterzalblijkendat

panieknietderedenwasdathetinDuisburgmisliep.

Een uitnodiging aan u, de lezer: Neem een ander perspectief

Hetisironischdatsommigevandezewaarhedenbijuitstekvantoepassingzijnopde

eerstereactiesdiemedia,bestuurdersenexpertsgraaggeven(‘Publiekdebatopdriftdoor

tsunamivanemoties’lijktonseenmooiekop,zieverklaring3,4en5).Omuteimmuniseren

iskennisvandeze12eenmooiebasis,maarnietvoldoende.Wenodigenubovendienuit

omuzelfeenspiegelvoortehouden.Watisuweigenperspectiefopdemassaenopsociale

onrust?Bentueenlidvandegegoedemiddenklassediemetafschuwkijktnaardebeelden

vanHaren?Kijktumeteenzekereweerzinnaardemonstrerendemenigtenofautonomen?

Uhanteerteerderverklaringen3-7.Bentudaarentegeneenoudesocialistdiemetweemoed

denktaandeprotestenwaarualsjongelingaandeelnamindejaren’70?Ofeenjongeman

dieoverstraatrendeinHaren?KijktumeteenzekereweerzinnaareenpelotonME’ers?Wij

vermoedendatverklaringen8en9uietsmeeraanspreken.

Omtebegrijpenwelkperspectiefhetmeestekansbiedtopinzichtinsocialeonrusten

massaalprotestishetnuttigeenkortoverzichttegevenvandegeschiedenisvanhet

onderzoeknaarmassagedrag.Vrijwelalleonderzoekersdiezichindeeerstehelftvande

20steeeuwmetditonderwerpbezighieldennamenhetperspectiefinvaneen‘outsider.’

18

Medehierdooroverheersteinhuntheorieënhetonbegripvoordemassa,deweerzintegen

dedeelnemersendepathologiseringvanhungedrag.Huntheorieënzijninmiddelsallen

ontkracht.Eenfundamenteelprobleemvandezeoutsiderswasdatzenietgenoegaandacht

besteeddenaanwatzichnoupreciesindemassaafspeelt.Alssystematischonderzoeknaar

massagedragditserieusgaatbestuderen(vanafdejaren60vandevorigeeeuw)danblijken

deresultatenradicaalandersdandebuitenstaandersvermoedden.Sommigeverklaringen

zijnincompleet,anderendoenvolkomenaf:hetideedatdemassahaarverstandverliest,

bijvoorbeeld(nummer3oponzelijst),iseenmythe(McPhail,1991).Massagedragblijktniet

impulsief,onnadenkendofongestructureerd.Massagedragisookniethomogeen.Envrijwel

nooitiser1eenvoudigeverklaring.

Omverschillenderedenenkomthetonderzoeknaarmassagedragindejaren’60ineen

enormestroomversnelling.Deelsisditdoordateennieuwegeneratieonderzoekers

modernewetenschappelijkemethodentoepast.Maarook(envooral)doordatdezenieuwe

generatieeen‘insider’perspectiefinneemt.Velenzijnzelfactivist,ofhebbenlinkseof

links-liberalesympathieën.Hunideeënzijnweliswaargebaseerdeennieuweverzameling

vooroordelen(aannamesoverklassenstrijd,deprivatieensolidariteit),menschroomtechter

nietomdezenieuweideeënterdiscussietestellenen(insommigegevallen)teverwerpen.

Dezeconstateringbevateenessentiëlelesoverhetperspectiefdatwiju,delezer,

uitnodigenomintenemen.Goedbegripvandemassaisonmogelijkvaneengroteafstand

ofopbasisvanvooringenomenstandpunten.Weparafraserenhetboek‘Wijwetennietsvan

hunlot:gewoneNederlandersendeholocaust’vanBartvandenBoom:

In plaats van [deelnemers] de maat te nemen –ónze maat– zouden wij moeten pogen

hen van binnenuit te begrijpen, vanuit hún perceptie van de gebeurtenissen en hún

gedachten over goed en fout. Als gedrag [van deelnemers] ons verbijstert, dan schiet

ons begrip blijkbaar tekort. Dat zou ons moeten aanzetten tot nieuwsgierigheid en

empathie, niet tot heilige verontwaardiging’ (p. 428).

Kortom:wenodigenuuitomwatvolgttelezenopbasisvannieuwsgierigheidnaarde

vergaardekennisenopbasisvanempathiemetdeelnemersaandemonstraties,onlustenen

rellen.

Dit rapport: taxonomie van massagedrag en selectie van casussen

Zoalsgezegdbeantwoordenweinditonderzoekdevraagwelkemechanismenschuil

gaanachtermoderneprotestenenrellen.Webeantwoordendezevraagaandehandvan

een4-talcasusseneneenliteratuurstudiewaarinweeenoverzichtgevenvanbelangrijke

voorspellersvanprotest.

19

Inhetlaatstedeelvandezeinleidingverantwoordenwegraagdeselectievandecasussen.

Hiertoeishetnuttigomallereerstverschillendevormenvanmassagedragteonderscheiden.

Bijprotestgaathetomhetvertoonvancollectieveonvrede.InhetNederlandsworden,net

alsinanderetalen,verschillendetermendoorelkaargebruikt:manifestatie,demonstratie

ofbetoging,bijvoorbeeld.Maarzo’nuitingkanookeenanderkarakteraannemen:sabotage,

eenbezetting,blokkade,eenboycot,eenmars,handtekeningenactieofhetaanbiedenvan

eenpetitie.Wezieninooktoenemendematedigitalevormenvanzulkprotestontstaan.

Ookstakingenzijneenuitingvancollectieveonvrede,doorgaansmetbetrekkingtoteen

heelspecifiekonderwerp.

Anderzijdsbestedenweookaandachtaancollectieveonlusten.Hierspreektmenvan

ongeregeldheden,eenopstootje,rel,oproerof(inovertreffendetrap)revolutie.Alhoewel

nietallemassaalgeweldgeworteldlijktindiepgevoeldeonvrede,isook‘spontaan’massaal

geweldrelevantalsindicatorvanlatentemaatschappelijkeonrust.

Zoalsdezeoverdaadaanbegrippenillustreertishetbelangrijkomdegroteverscheidenheid

aanvormenvanmassagedragietsteordenen.Inditrapportmakenweeenindelingin

verschillendevormenvanmassagedragopbasisvandriedimensies.Teneerstekunnen

bijeenkomsteneengeorganiseerdofeenspontaankarakterhebben.Tentweedehebben

sommigemensenmassa’seenformuleerbaargezamenlijkdoel,terwijlanderegerichtzijn

opamusement,kicksofhetbelevenvanandere(individuele)sensaties.Dederdedimensie

tenslottemaakteenonderscheidtussenmassalebijeenkomstenwaarindeelnemershet

gevoelhebbeneengrotegroeptevormenenbijeenkomstenwaarsprakeisvanmeerdere

groepenmeteenscherpwij/zijverschil.DitclassificatiesysteemisinFiguur1modelmatig

weergegeven.

Figuur1.Eentaxonomievanmassagedrag.

Hetverschiltussengeorganiseerdeenmeerspontaneonlustenwordtgoedgeïllustreerd

doordeprotestvormenrondomdeeconomischecrisisin,metname,Zuid-Europa.Waar

protestenineersteinstantievaakdooreenvakbondofanderesocialebewegingen

geïnitieerdwerden,isersinds2010steedsvakersprakevanprotestwaarinkleine,

particuliereinitiatievenuitgroeientoteenmassaalprotest,ondermeerdoordesnelle

verspreidingvaninformatievianieuwecommunicatietechnologie.Menzouookkunnen

sprekenvan‘opgelegde’versus‘emergente’organisatie.

20

Naastdeorganisatievanprotestiseenonderscheidtemakentussenmassagedragmeteen

helderomschrevencollectiefdoelenmassagedragdattotstandkomtdoordatindividuen

ofdeelgroepeniederhunparticulieredoelennastreven.Voorbeeldenvanmassagedrag

meteencollectiefdoelzijnstakingen,demonstratiesvooroftegenbepaaldepolitieke

maatregelen,maarookdeOccupybeweging,methaarroepomechtedemocratie.Ookde

uitingvaneenemotie(deverontwaardigingvande‘indignados’)kaneenconcreetdoelzijn.

Bijmassagedragzoalsbeschrevenindecasusfeestrellenishetdoel,pleziermaken,niet

collectief:feestgangerskunnensomspleziertenkostevanelkaarhebben.

Eenlaatstetegenstellingisdietussenmassagedragwaareenduidelijktegenstellingis

tussentweegroepenenmassagedragwaardatnietzois.Alsvoorbeeldvandeeerstewas

inFrankrijk,2005,teziendatjongerenbewustdepolitiebelaagden,voortkomenduiteen

jarenlanggroeiendehaatjegensdepolitieenoverheid.Maarbijveelgrootschaligefeesten,

carnavalofKoninginnedag,isvoorafgeenduidelijketegenstellingtusseneenbepaalde

groepen‘zij’,eenmogelijkvijandigegroep:iedereenhoortbij‘wij’.

21

22

Hoofdstuk 2

Casus A: Parijs,

najaar 2005

23

Inhetnajaarvan2005doenzichinParijsonlustenvoordiezichgedurendetweewekenover

meerderedelenvanFrankrijkverspreiden.Indithoofdstukbesprekenwehetverloopvan

degebeurtenissendoormiddelvaneenchronologischoverzichtvandegebeurtenissen,

onderverdeeldindriefasenvandeonlusten.Vervolgensgevenweeenmeergedetailleerde

beschrijvingvandebetrokkenenendedirecteredenendeeltenemen.Tenslottebeschrijven

wedebrederecontextvandesituatieinFrankrijkinrelatietotdeonlusten.

Tijdlijn van de gebeurtenissen

Vooraf: 25 Oktober 2005 MinistervanBinnenlandseZakenNicolasSarkozybezoektdeachterstandswijkArgenteuil

inParijsenwordtbekogeldmetstenenenflessen.Beschermddoorbodyguardskomthij

erongeschondenvanafmaarhetvoorvalisopgenomendoorTVcamera’swaaroptehoren

isdatSarkozyingesprekgaatmeteenbuurtbewoonsterwaarbijhijdeterm‘racaille’

(uitschot)indemondneemt3.Deindrukwordtgewektdathijhiermeedoeltopallejongeren

indewijk,ietsdatvervolgensvoordenodigeophefzorgtindemedia4.Deuitspraakvan

SarkozyvindtplaatsineencontextwaarindeministervanBinnenlandseZakeneenharde

aanpaknastreeftvanproblemenindebanlieues,waarbijhijdeindrukwektdathetgaatom

problemenmetdewijkalsgeheel.Zozegthijinjuni2005datdewijkLaCourneuvemetde

hogedrukspuitgereinigdzoumoetenworden5.

Fase 1, ongeregeldheden in Clichy-sous-Bois

Donderdag 27 oktoberBounaTraoré(15),ZyedBenna(17)enMuhittinAltun(17)lopenaanheteindvande

middagmetongeveertienjongensterugvaneenvoetbalwedstrijdinLivryGarganinde

richtingvanhuneigenwijkClichy-sous-Bois,beideachterstandswijkentennoordoosten

vanParijs.Onderweghorenzepolitiesirenesenzienzeanderenjongenswegrennen,

blijkbaarvluchtendvoordepolitie.Aangezienzegeenidentiteitsbewijsbijzichhebben

enéénvanheneenstrafblad(eentaakstraf)heeft,vluchtenookzij.Dedrieverschuilen

zichineenhoogspanningskast.Terwijldepolitieopstraatvijfjongerenoppakt,wordtde

schuilplaatstweevandejongensfataal:Erontstaateenkortsluiting(18u12)enzekomen

doorelektrocutieomhetleven.Dederdeontkomtmetbrandwondenenwaarschuwt

buurtbewonersendepolitie6(Mucchielli,2009).

Directnahetvoorval(18.45u)vallentientallenjongerenwagensvandebrandweerenlater

depolitieaanbijdekazerne.Om2u‘snachtsishetweerrustig(Bertho,2007).

Vrijdag 28 oktober MinistervanBinnenlandsezakenSarkozysteltdatdeoverledenjongensblijkbaariets

strafbaarshaddengedaanendatdejongensniet‘fysiek’achtervolgdwerdendoorde

24

politie(Mucchielli,2009).’sAvondswordenmeerdan30auto’sinbrandgestokenenzijner

confrontatiestussenpolitieenjongeren.

Zaterdag 29 oktober Overdagisereendemonstratietegende‘mortpourrien’(doodvoorniets)met500

deelnemersinClichy-sous-Bois.Dedemonstratiezelfverlooptrustig.Omhalftwaalf

’savondsmeldtdebrandweer17brandjesinvuilnisbakkenenauto’smaarerzijngeen

gewondenenverderblijfthetrustig.

Zondag 30 oktober Alhoewelhetdevorigenachtrelatiefrustigblijftneemtmendezedageenmeergespannen

sfeerwaar.Erwordenprojectielennaardepolitiegegooid.Depolitiezettraangasin.Na

enkeleconfrontatiesishetpasrondmiddernachtrustiger.

Tijdensdezeconfrontatiesvindteenincidentplaatsdatleidttotverspreidingen

verergeringvandeonlusten.Bijhetbestrijdenvandeonlustenzetdepolitietraangasin.

Hierbijzoueentraangasgranaateenmoskeeingeschotenzijn.Politieenpolitiekontkennen

deverantwoordelijkheidhiervoor(Muchielli,2009).LeMondeschrijft:

Il a dit que l’engin ‘est en dotation des compagnies d’intervention (CRS) qui étaient

sur place en Seine-Saint-Denis’. Mais le ministre de l’intérieur a précisé que cela ne

voulait ‘pas dire que c’est un tir fait par un policier, c’est l’enquête qui le déterminera’.

‘Je rencontrerai l’imam de cette mosquée pour en parler avec lui’, a-t-ilajouté.7

(Hij [Sarkozy] heeft bevestigd dat een dergelijk apparaat [om traangasgranaten af te

vuren] ter beschikking stond van de ME in Seine-Saint-Denis. Maar dat wil volgens de

minister van Binnenlandse Zaken ‘niet zeggen dat het schot door een politieman is

gelost. Dat zal onderzoek moeten uitwijzen.’ Hij voegt eraan toe: ‘Ik zal de imam van

die moskee opzoeken en met hem spreken’)

Daarnaastontkenteenbronbinnendepolitiedathetomeenpolitiegranaatzougaan:

‘Peu après les faits, une source policière avait affirmé que la grenade lancée sur la mosquée

de Clichy-sous-Bois n’appartenait pas à la police, voyant dans cet incident ‘une provocation’8

[Kortnadegebeurtenissenverklaardeeenbronbijdepolitiedatdegranaatdieinde

moskeevanClichy-sous-Boisbelanddenietvandepolitieafkomstigwasennoemdehet

incident‘eenprovocatie’]

Maandag 31 Oktober Defamiliesvandeoverledentienersbeleggeneenpersconferentieindemoskeevan

Clichy-sous-BoiswaarinzijvertellendatzenietmetSarkozyingesprekwillenwegenszijn

uitsprakenoverderellenendeinwonersvandeachterstandswijkenoptelevisie.

MetpremierdeVillepinwillenzewelingesprek9.

25

DeonlusteninClichy-sous-Boishoudenaan.Maarervindenookincidentenplaatsin

nabijgelegenbuitensteden:‘sAvondsiserookkleinschaligeonrustindenaastgelegen

buurtenSevranenAulnay-sous-Boiswaarondermeermeubilairopstraatinbrandwordt

gestoken.

Figuur2.VerspreidingvandeonlustenrondomParijsrond1november(Bertho,2007)

Fase 2 Verspreiding van de onlusten buiten Clichy-sous-Bois (1 november- 8 november)

Vanaf1novemberverspreidendeonlustenzichoveranderewijken(Aulnay-sous-Bois,

Sevran,Bondy,Montfermeil,Neuilly-sur-Marne,BobignyetLeBlanc-Mesnil,alleninSeine-

Saint-Denis,Figuur2).Erontstaateenpatroonvanhetopgroteschaalverbrandenvan

auto’s,hettoebrengenvanschadeaanoverheidsgebouwenenconfrontatiesmetdepolitie.

Op2novemberverspreidendeonlustenzichover10wijkeninSeine-Saint-Denismaarookin

deaanParijsgrenzendedepartementenSeine-et-Marne,Val-d’OiseenlesYvelines(Bertho,

2007).Op3novembersteltdeopenbaaraanklagereenonderzoekinnaarhetgedragvande

politiebijdedoodvanZyedenBouna(Mucchielli,2009).

Figuur3.Aantalverbrandeauto’senaantalarrestatiesgedurendederelleninFrankrijk,2005

26

Fase 3 Verspreiding heel Frankrijk (4 november-16 november)

Vanaf4novemberverspreidendeonlustenzichoveranderedelenvanFrankrijk.

Deonlustendureneenkleinetweewekenvoortenberoerengrofwegdehelftvande

departementen.Deverspreidingbegintmethetinbrandstekenvanauto’s,bussenen

prullenbakkenindeNoord-FransestedenRouen,RennesenSoissons(Bertho,2007).

Deonlustenvindenplaatsinarmebuitenwijkeninzowelgrotealskleinerestedeninheel

Frankrijk(zieFiguur4voordeverspreiding).Erwordenmetnameauto’sinbrandgestoken

enoverheidsgebouwenvernieldwaarbijereenpiekinhetaantalincidentenisop6,7en

8november(Figuur3).Op8novemberroeptPresidentChiracdenoodtoestanduit.Een

wetwordtactiefwaardooriederegemeenteonderandereeenavondklokkaninstellenen

depolitiehuiszoekingenkanuitvoerenomderellentegentegaan.Demaatregelwordt

eenmaligverlengdtot4januari2006.

Figuur4.DepartementeninFrankrijk(inrood)waaronlustenplaatsvindeninnovember200510

Kenmerken van de onlusten

DerelleninFrankrijk,2005,warenzeeromvangrijkenerisinmiddelsredelijkwatliteratuur

overgeschreven.Maardaaronderbevindtzichslechtsweiniggedetailleerdonderzoek.Een

goedgedocumenteerdoverzichtvandeconcretegebeurtenissenvanlocatietotlocatie,

bijvoorbeeld,kondenwijnietontdekken.Ookontbrekennauwkeurigeanalysesvande

samenstellingvandemensenmassa’s,depolitiereactie,demotievenvanrelschoppers,etc.

Onderstaandeoverzichtisdanookmindercompleetdanwijzoudenwensen.Tochzijner

interessantefeitenteconstateren.

Wie waren de betrokkenen?

HetMinisterievanBinnenlandseZakenrapporteerthalfdecember2005dater5.200

personenaangehoudenwerden,waarvaner4.800inbewaringzijngesteldener800een

27

gevangenisstrafkregen.HetMinisterievanJustitieverklaarteindnovemberdater600

personen(489volwassenen,108minderjarigen)eenonvoorwaardelijkeveroordelinghebben

gekregen(Mucchielli,2009).

Uiteenanalysevandeachtergrondenvandearrestantenblijktdateengrotemeerderheid

vanhengeenantecedentenheeft.Ditkomtnaarvorenuiteenanalysevanderechtbanken

vanBobigny(Mucchielli,2009)enwordtlaterbevestigdineengeheimrapportvan

inlichtingendienstvandepolitieenhetMinisterievanBinnenlandseZakenwaaruit

deFransekrantleParisienciteert.Inditrapportstaatdatergeensprakewasvan

georganiseerdegroepenof‘gangs’dieverantwoordelijkwarenvoorhetgeweldener

nauwelijkssprakewasvandelinquentie:demeestearrestantenkwamentijdensderellen

voorheteerstinaanrakingmetjustitie.Ditpatroongeldtnietalleenvoordearrestantenin

ParijsmaarookvoorderestvanFrankrijk11.

Welke strafbare feiten zijn er gepleegd?

Geziendegrootschaligheidvanderellenenhetfeitdaterop280verschillendeplaatsenin

Frankrijkincidentenplaatsvonden,vieleneropvallendweinigslachtoffers.Naastdedood

vandetweejongensishetvoornaamstedirecteslachtoffereen56-jarigegehandicapte

vrouwdienietoptijdkanontsnappenuiteenbusdiedoorjongerenmetbenzineinbrand

werdgestoken.Devrouwloopternstigebrandwondenopmaaroverleefthetvoorval

(Mucchielli,2009).Verderhoudentweesterfgevallenmogelijkindirectverbandmetde

rellen.Een34-jarigemanoverlijdtdoorhetinhalerenvanrookbijhetblussenvaneen

auto12eneen61-jarigemanwordtinSeine-Saint-Denis,Parijs,aangevallendooreenjongere

opstraatwaarbijhijkomtteoverlijden13.Eenmogelijkeredenvoorhetgeringeaantal

slachtoffersisdatdestrafbarefeitenveelalgepleegdwerdendoorkleine,mobielegroepen

jongeren,ergeengroteorganisatieachterhetgeweldzatenerbijdeongeregeldhedengeen

grotemensenmassa’sbetrokkenwaren(Muchielli,2009).Daarnaastprobeerdedepolitie

directeconfrontatieszoveelmogelijktevermijden(Roché&DeMaillard,2009).

Destrafbarefeitendiegepleegdwerdenzijnmetnamebrandstichting,vernielingengeweld

tegenoverheidsfunctionarissen.Deagressievanhetpubliekwasmetnamegerichttegende

politiemaarookdebrandweer,overheidsgebouwen(politiebureaus,brandweerkazernes,

bibliotheken),bedrijvenenopvallendveelscholen.Daarnaastwerdenzo’n10.000

particuliereauto’sen30.000afvalcontainersinbrandgestoken,waserschadeaan140

stadsbussenen20religieuzegebouwenwaaronderprotestantseenkatholiekekerken,

moskeeënensynagogen14.Ookgebouwenenauto’svandeFransePostwareneendoelwit.

Intotaallopen201agentenenanderefunctionarissenmeestlichteverwondingenop;tien

agentenraaktenzwaardergewondenkunnenmeerdantiendagennietwerken(Bertho,

2007).De(brand)schadeaangebouwenwaszeeraanzienlijk.80%vandezeschadeisaan

overheidsgebouwen(Mucchielli,2009).

28

Onmiddellijke Oorzaken

Zoalsgezegdiserweinigsystematischonderzoeknaarderellen.Gedetailleerdonderzoek

naardehandelingenvandepolitie(alsbelangrijkepartijinhetconflict)ontbreekt.Slechts

vanenkeleonderzoekenlerenweietsoverdemotievenvandejongeren.Eenstudie

rapporteertinterviewsmetjongeren(15-20jaaroud)dieactiefhebbenmeegedaanaan

deonlustenmaarnietzijngepakt,woonachtigineenachterstandswijkaangrenzend

aanSeine-Saint-Denis(Mucchielli,2009).Opéénjongerenazegtgeenvandejongerenin

ditonderzoekspecifiekeemotiesvoelenbijdedoodvanZyedenBouna.Dewoedevan

dejongerenisprimairgerichtopdepolitieomdatzezeggenzichstructureelgetreiterd,

vernederdengediscrimineerdtevoelen15.Eenzelfdegevoeliservolgenssommigenjegens

delerarenenscholenwaarzijopzitten.Inhetalgemeenervarendejongerenvernedering

eneenernstiggebrekaanrespect(Mucchielli,2009)waardoorzijwraakwillennemen.

Erleefteensterkgevoelvantegenstellingtussen‘wij’,debenadeelde,kansarmeen

gediscrimineerdejeugden‘zij’,depolitie,lerarenenoverheid.

Debetrokkenendeleneenidentiteitalsbewonersvaneenachterstandswijk,hunbanlieue.

Dezeidentiteitisbepalendergeweestbijhetontstaanenverloopvanderellendan

bijvoorbeeldeenetnischeidentiteit(Jobard,2009).Overderedendatauto’seenspecifiek

doelwitwordenisweinigbekend.Eenvandejongerendiedeelnamaanderellengeeftaan

dathijenkeleauto’sinbrandstak‘omtelatenziendatwijbestaan’endatzij(depolitie)

onsnietdeleskunnenlezen(p.742),maarditgedragistevenseenvastonderdeelvanhet

ritueeldatzichtijdensrellenindeFransebanlieuesafspeeltsinds1990/91(Muchielli,2009).

Eengevoeldatderellendaadwerkelijkpositievegevolgenzullenhebbenvoordejongeren

ontbreekt.Hetvoornaamstedoelvanderellenlijktomwraaktenemenopdeinstanties

dieervolgensdejongerenvoorzorgendatzegeenkansenkrijgen,hendiscrimineren,

respectloosbehandelenofanderszinsuitsluitenvanmaatschappelijkekansen.

Media en politiekEenlaatstefactordiemogelijkeenrolheeftgespeeldinhetverloopvandegebeurtenissen

isdewederkerigerelatietussenmediaendebetrokkenen.Waardemediauitzijnophet

zodramatischmogelijkinbeeldbrengenvanderellen,ontstaatereendynamiekwaarbij

debetrokkenenzoostentatiefmogelijkdemonstreren.Opdiemanierontstaat,met

uitzonderingvanstedeninhetwestenvanFrankrijkenMarseille,eenonderlingecompetitie

tussengroepenjongerenoverwiemethetmeestradicaalenspectaculairinbeeldkomtmet

bijvoorbeeldhetverbrandenvanauto’s(Balibar,2007).

Maarcompetitietussendewijkenverklaartnietdebredesteunindebanlieuesvoorde

relschoppersonderdewijkbewoners(ookouderen)dienietbetrokkenzijnbijhetgeweld

(Adangetal.,2010;Marlière,2006).Inhet‘verspreiden’vandeverontwaardigingoverde

politiespelenmedia,politiekenoverhedeneencentralerol.Erisreedskortgesprokenover

hetvoorvalwaarbijministervanBinnenlandseZakenSarkozyverwetenwerddebewoners

vandebanlieuesuittemakenvoorhetvernederende‘racaille’.16AlhoewelSarkozylaterzou

29

aanvoerendathijenkeldeuitdrukkingherhaaldedieeenbuurtbewoonsterinArgenteuil

gebruikte,distantieerthijzichnietvandezeuitlatingen.Deopstandigejeugdomschrijft

hijindeAssembléeNationaleals75-80%delinquentenenbendeleden.Ditwordttwee

dagenlatertegengesprokendoorverschillenderechtbanken.17Uitinterviewsmetjongeren

indebanlieuesblijktdathettaalgebruikvanSarkozydoorvelenwerdopgemerkt(Roché

&DeMaillard,2009):hetisvoorheneenvandevernederingendoorpolitieenoverheden

(Muchielli,2009).Hettoontaandatdepresentatieenbeeldvormingvanincidenteninde

mediaeenrolkunnenspeleninhetbeginnenofverergerenvangevoelensvanonrechten

daaropvolgendeonlusten.

MaarbelangrijkerdandeprovocerendewoordenvanSarkozyisdatautoriteitendeschijn

wekkendatzij‘partijkiezen’voordepolitie.Onmiddellijk nadedoodvande2jongens

verklaartmentegendemediadathetomcriminelenzougaan,datdepolitiegeenblaam

treftendatgeenonderzoeknoodzakelijkis.Inreactieopdeonlustenvolgenverklaringen

datdejongerenopstraatledenvancrimineleorganisatieszijn,datdejongenszelfeen

traangasgranaatindemoskeegooiden,datgeenonderzoeknaarditincidentgedaanhoeft

teworden,etc.(zieo.m.Adang,2010).Gezagsdragersvoelenzichwellichtgeroepenompartij

tekiezenvoor‘hunmensen’,maaralsbestuurlijkverantwoordelijkenegeertmenmetdit

soortoverhaasteconclusiesdebelangenenrechtenvanburgersenondermijntzodeeigen

legitimiteit.

Dereactievanoverhedenisdestevreemderalsmenzeindecontextbeziet:menkendede

groteafkeerindebanlieuesjegensdepolitie.Hetwasalgemeenbekenddatpolitieagenten

metenigeregelmatigonacceptabelgedragvertoondenendatzijonbetrouwbaarwarenin

hunrapportenoverdetoedrachtvandezeincidenten.BinnendeFransepolitiewas(enis)

volgensmensenrechtenorganisatiesenuitsprakenvanhetEuropeeshofregelmatigsprake

vandisproportioneelpolitiegeweld,mishandeling,discriminatieenfysiekevernedering

vanzowelschuldigealsonschuldigeburgers(zieo.m.Adangetal.,2010).Deuitlatingen

vandeautoriteitenzijn,inditlichtbezien,volkomenongeloofwaardigvoordebewoners

vandebanlieuesenhebbenzowaarschijnlijkbijgedragenaandegeleidelijkeverspreiding

vandeverontwaardiging:waarhetineersteinstantiedraaideomlokalewoedeoverde

onnodigedoodvan2jongewijkbewoners,draaithetuitopeenconflicttussenoverheden

enprobleemwijkendiegrotedelenvanhetlandinoproerbrengen.

Achtergronden

Deongeregeldhedenin2005staaninFrankrijknietopzichzelf.Hoeweldeduurende

omvanguitzonderlijkzijn,ishetpatroonvandegebeurtenissendatallerminst.Inde10jaar

voorafgaandaanderellenvinden13vergelijkbareincidentenplaats.18Hetpatroonisdat

jongeren(vaakvanNoord-Afrikaanseorigine)dodelijkverongelukkentijdenseenvluchtvoor

depolitie,gedoodwordentijdensaanhoudingofoverlijdenophetpolitiebureau.Derellenna

zo’nincidentdurengemiddeld3dagenenzijnwatbetreftverloopzeervergelijkbaar.

30

Tekenendisdepolitieaankondigtdatderellenop16novemberteneindezijnomdathet

aantalverbrandeauto’sdanweerophet‘normale’niveauvan90tot100pernachtligt

(Bertho,2007).Ditverbrandenvanauto’slijkteenspecifiekFransetraditiewaarvoorinde

literatuurgeeneenduidigeverklaringgegevenwordt.Hetverbrandenvanauto’svindtzijn

oorspronginde‘Minguettesrodeo’s’waarbijjongerenuitdegelijknamigewijkinLyonin

juli1981bijna200(gestolen)auto’sinbrandstaken,veelalnaachtervolgingenmetdepolitie

enanderewilderittendoordewijk.Sindsdienishetverbrandenvanauto’seenfenomeen

gewordenmetongeveer40.000autobrandenperjaar,datzowelbijdejaarwisselingmaar

ookmetnieuwjaarsvieringenvoorkomt19.

Destructureleproblemendietengrondslagliggenaandegeweldsescalatieinnovember

2005zijngekoppeldaandeachterstandswijkeninParijsenderestvanFrankrijk,deplaatsen

waardeongeregeldhedenplaatsvonden.In2006leefdenongeveer4miljoenmensenin

deachterstandswijkendiedoordeFranseoverheidaangeduidwordenalsZoneUrbaine

Sensible(ZUS).IndeZUSisersprakevaneenhogerewerkloosheid,metnameonder

jongeren(rondde40%),eenslechteregezondheid,onveiligheid,minderbedrijvigheid,

slechteronderwijsenminderinkomstendanhetgemiddeldeinFrankrijk(Maureletal.,

2010).Tweecentralethema’sbijhetwetenschappelijkedebatoverdeZUSzijnmigratieen

segregatie20.

Segregatieiseenveelgenoemdeachterliggendeoorzaakvandeonlustenin2005(Angélil

&Siress,2012;Oberti,2008;Schneider,2008).Desituatieindeachterstandswijkenin

FrankrijkisereenvanscheidingtussendewelvarendestadscentravanParijsenookLyon

endekansarmebuitenwijken.Erisnauwelijksmobiliteittussenbeide.Zowelletterlijk

doorhetontbrekenvanmetrolijnennaarhetcentrumalsinsociaalmaatschappelijkezin

waarinbewonersvanZUSmoeilijkaaneenbaanineenbetereomgevingkunnenkomen

(Oberti,2008).DaarbijvoelendebewonersvandeZUSzichchronischgestigmatiseerden

gediscrimineerdopbasisvanhetsoortwijk,banlieue,waarinzijwonen.

Hoeweletniciteitalsoorzaakvanderelleninhetpubliekedebatcentraalstaat,blijktde

factorvanmigratieopeencomplexerewijzeeenroltespelen(Cesari,2005).VoordeFranse

wetisiederelegaleburgereenFransmanenwordtergeenonderscheidgemaaktopbasis

vanafkomst,huidskleur,geslachtetc.Vandearrestantenwasdanook93%Fransburger

(Roy,2005)maarhierbijmoetwordenopgemerktdatmeerdan50%vanhentweedegeneratie

immigrantwas.Tevensiseenfeitdatdeetnischeachtergrondvandegearresteerdenzeer

diverswas(overeenkomstigdesamenstellingvandeZUS)endatdeautochtonennogsteeds

degrootstegroeponderhenwaren.Belangrijkerechterdandeafkomstvandebetrokkenen

lijktonshoezijzichzelfzien.Indeidentiteitvandebetrokkenenlijkthetbelangrijkertezijn

datzeimmigrantzijnenineenachterstandswijkinFrankrijkterechtkomendandatzezich

Algerijn,SenegaleesofPortugeesinFrankrijkvoelen(Jobard,2009).

Verschillendeauteurswijzendaarnaastopderoldiedeontbrekendeacculturatiestrategie

vandeoverheidgespeeldkanhebbenbijhetveroorzakenvandezetegenstellingtussen

31

migranten-banlieuesendeFranseburgerij(Oberti,2008;Entzinger,2009).Devisievan

deFranseoverheidopimmigratiewerdlangetijdbepaalddoorhetideedatetniciteit

encultuurbijhetmakenvanbeleidgeenrolmagspelen.HierinweekFrankrijkafvan

omliggendelanden:eenblindevlekwatbetreftacculturatiewaarinEntzinger(2009)een

redenzietdatditsoortonlusteneen‘typischFrans’fenomeenzouzijn.

Maarhetiswatgemakkelijkomdeonrustenkeltoeteschrijvenaandekrampachtige

kleurenblindheidvandeFranseoverheid.Erwasimmerseenlangegeschiedenis

vankwetsendtaalgebruikdoorpoliticienandereoverheidsvertegenwoordigers

jegensimmigrantenendebanlieues.Indepolitiekecontextvandenaderende

presidentsverkiezingenin2006schuwdedetoenmaligeministerenpresidentskandidaat

Sarkozyhethardetaalgebruikniet.Bovendienwerdhetpolitieoptredenindiewijken

ervarenalsnegatief(ofzelfsbewustprovocerend,Muchielli,2009).Erwerdweliswaargeen

genuanceerdonderscheidgemaakttussenverschillendegroepen(hetzijopreligieuze

ofetnischegronden),maarbijdebewonersvandebanlieuesheerstehetgevoeldatde

autoriteitennietschroomdenomalleimmigrantenindebanlieuesalsracaille(uitschot)te

behandelenenbenoemen.Indiecontextishetnietverwonderlijkalserverontwaardiging

enfrustratieontstaat:diezelfdeautoriteitenbenadruktenimmersdegelijkheidvanalle

Fransenindeogenvandewet.

Conclusie

UithetvoorgaandeisduidelijkgewordendatderelleninFrankrijkin2005voortkomen

uiteensterketegenstellingtussenbewonersvanachterstandswijkenaandeenekanten

politieenoverheidaandeanderekant.Hetgebrekaankansenendeervaringvanracisme

zorgenvooreenveenbrandindeZUSdiebijincidentenkanoplaaien.Zoweldeaardvande

onlustenalsdeaanleidingzijnherkenbaar.

Omdeonlustenbetertekunnenduidenishetinteressantomtekijkennaareenaantal

voordehandliggendefactorenenkarakteristiekendiejuistgéénrolspeeldentijdens

derellen.Zowasergeensprakevaneengeorganiseerdeopstanddoorcriminelenofvan

religieusgemotiveerderellen.Ookwarenergeengrootschaligeplunderingenwaterop

duidtdatdeonlustenvooralvoortkwamenuitwraakenhetgevoelvanonrechttenaanzien

vanpolitieenoverheidennietuitpersoonlijkwinstbejag.Bovendienvallenerzeerweinig

burgerslachtoffers,waterenerzijdsopduidtdatergeensprakewasvanverdeeldheid

tussenbuurtbewonersenanderzijdsdatgrootschaligeconfrontatiestussenpolitieen

bewonersuitbleven.

HoeweldemeesteincidentenzichafspeeldenindeZUSzijneropvallenderegionale

verschillen.InteressantisvooraldatMarseilleinnovember2005rustigbleef,ondanksde

probleemrijkeachterstandswijkenmetgrotegroepen(Noord-Afrikaanse)immigranten.

RedenvoorhetontbrekenvanrelleninMarseillelijktdeindelingvandestadtezijnwaarbij

32

deachterstandsgebiedenverspreidzijnoverdestadenerdusmeerruimteisvooronderling

contactenmobiliteittussenmensenmetverschillendeafkomstenuitverschillendesociale

klassen(Mitchell,2011).VerdervaltMarseilleinpositievezinopdoordatdepolitieeenveel

directerenbetercontactonderhoudtmetwijkbewoners(Schneider,2008).Tenslottevaltop

datnietalleinwonersvandeZUSzichmetderellenbemoeiden.Metnameouderebewoners

haddeneenmeerambivalentehoudingtenopzichtevanhetgeweldwaarbijzeenerzijdsde

frustratievanhetlevenindeZUSdeeldenmetdemensendiebetrokkenwarenbijderellen

maaranderzijdsnietvondendathetvernielenvangebouwenen(huneigen)auto’sietsop

zouleveren(Roy,2005).

Samenvattendconcluderenwijdatderellenvan2005veroorzaaktwerdendooreen

combinatievanfactorendieertezamenvoorzorgendatzeerveelvande‘ZUS’wijkeneen

voedingsbodemvooronrustzijn:segregatievanminderhedenensocialeproblematiekin

achterstandswijken,hetnegerenvanacculturatiebeleidenstigmatiseringendiscriminatie

vanuitpolitiek,overheidenpolitie.Anderzijdszijnerevenzeerachtergestelde‘ZUS’die

veelminderbevattelijkblijkenvooronlusten,waarschijnlijkdooreenbetereruimtelijke

inrichtingendoordebeterebandentussenlokaleoverheidenburgers.

33

34

Hoofdstuk 3

Casus B: Londen,

augustus 2011

35

Tussen6en10augustus2011wordtEngelandgeconfronteerdmetrellenwaaraan

duizendenmenseninLondenenlaterderestvanEngelanddeelnamenendieuiteindelijk

5dodelijkeslachtofferseisen,meerdan£100miljoenschadeveroorzaken,entotbijna3000

arrestatiesleiden(Reicher&Stott,2001).Deonmiddellijkeaanleidingwashetdoodschieten

vaneenzwartemandoordepolitie.Eenprotestmarsenkeledagenlaterbegint

vreedzaammaarmondtuitinrellen.Dedagenernaverspreidthetgeweldzichverspreid

overLondenenanderesteden,metnameinhetmidwestenennoordenvanEngeland:

uiteindelijkworden66gebiedengetroffen.Naeenkortebeschrijvingvandetijdlijnvan

degebeurtenissenzalverderingegaanwordenopzoweldeonmiddellijkeoorzakenalsde

achtergronden,alsmedederolvandeverschillendemedia.

Tijdlijn van de gebeurtenissen

Vooraf: Donderdag 4 Augustus, 2011MarkDuggan,een29jaaroudezwarteman,wordtrond6uur‘savondsdoordepolitie

doodgeschoten.21Zijndoodwordtlatertoegeschrevenaangespecialiseerdeagentendie

wapendelictenonderzoekenindeAfrikaanseenCaraïbischegemeenschap.

Vrijdag 5 Augustus OmdatereendodewasgevallensteldedeIndependentPoliceComplaintsCommission

(IPCC)onmiddellijkeenonderzoekin.Hangendehetonderzoekwordtofficieelgeen

informatienaarbuitengebrachtoverdetoedracht.Desondanksberichtenkrantendat

zijvandeIPCCgehoordzoudenhebbendatMarkDugganalseerstehadgeschotenendat

hijeen‘gangster’zouzijn.Defamilieisgeschoktenverbaasd:zijhoordennietsoverde

toedracht(Reicher&Stott,2011,vooreenoverzicht).

Fase 1, ongeregeldheden in Tottenham

Zaterdag 6 Augustus FamilieenvriendenvanMarkDugganlopenineenoptochtvanongeveer120-200mensen,

hoofdzakelijkzwartejongevrouwenmetkinderen,naarhetpolitiebureauinTottenham,

Londen.Zijzijnverontwaardigdoverwatzeindekrantlazeneneisenophelderingvande

politieoverhetgebeurde.Bijhetpolitiebureauaangekomendemonstrerenzijeerstenkele

urenvreedzaam,maarlaterwordtereenpoginggedaanomhetpolitiebureaubinnen

tedringen.Depolitieprobeertdemensenmassavanhetpolitiebureauteverwijderen.

Alszebesluitdestraatteontruimenbrekendeeersteongeregeldhedenuit:eengrote

mensenmassastroomttoeendepolitieisnietbijmachteintegrijpen.Erwordteen

politieautoinbrandgestoken.PolitietepaardenMEverschijnententoneleenworden

bekogeld.Laterwordteenadvocatenkantoorinbrandgestoken.Meerpolitieverschijntten

toneleenderellenescalerenmetzeerernstigeongeregeldheden,meerbrandstichtingende

eersterapportagesvanplunderingen.Aanwezigejournalistenwordenbedreigden(laterdie

36

nacht)aangevallen.Diepindenachtwordtgeplunderd,ondermeerineenwinkelcentrum

vlakbij.

Fase 2 Verspreiding van de rellen buiten Tottenham

Zondag 7 Augustus Deonlustenverspreidenzich.Ernstigeplunderingenvindenplaatsinanderebuitenwijken

inNoord-enZuid-Londen.Opsommigeplaatsenispolitieaanwezigmaarkijkttoezonder

integrijpen.Opplaatsenwaarpolitieingrijpt(zoalsinBrixton,eenzuidelijkebuitenwijk),

wordtzeaangevallenenverdreven.Depolitiezet4.300agentenin22maarwatopvalt,in

dezefase,isdatalhoewelhetaantalbetrokkeneninobjectievezinredelijkbeperktis,de

politiemeestalindeminderheidis.DeBritsemediabestedenuitgebreidaandachtaande

rellen.MedewerkersvanBBCenSkyNewswordenaangevallen.23

Fase 3 Verspreiding heel Engeland

Maandag, 8 Augustus Deonlustenescaleren.InLondenzijn6.000politieagentenactief,maarzijkrijgendesituatie

nietondercontrole.Plunderingenvernielingvanwinkelswordtgerapporteerdinzeerveel

Londensebuitenwijken.Veelvandezeincidentenwordentoegeschrevenaangroepjes

jongerendieuitzijnuitopeen‘verzetje’maarerzijnookjongerendiehetopdepolitie

hebbengemunt.InSuttonjaagtdepolitieeengroepvan30mensenuitelkaar.InHackney

enEnfieldbrekenernstigeenlangdurigerellenuit.OokbuitenLondenbrekenernstige

ongeregeldhedenuit:inBirminghamvindenplunderingenplaats,gevolgddoorrellen.

Deeerstevanvijfdodenvalt.24

Dinsdag, 9 Augustus Tijdensdeochtendurenzethetgeweldzichvoortmetbrandstichting,plunderingenen

vernielinginLondon,maarookdaarbuiteninManchester,Birmingham,Nottingham,

WolverhamptonenLiverpool.Overdagiswederomsprakevanbrandstichting,plundering

envernieling.’sNachtswordendeWestMidlands,Merseyside,Manchester,enandere

gebiedengetroffendoorrellen.InLondonworden10.000politieagenteningezetopstraat.

InLondonvalteendodebijeenschietpartij.25

Woensdag, 10 Augustus ErzijnwatincidenteninLonden,maarhetblijftrelatiefrustig.Erzijn16.000agentenopde

beeninLondenenerzijninmiddelsmeerdan1100mensengearresteerd,deelsgebaseerd

opverwerkingvanCCTV-beeldenensocialemedia.MaarbuitenLondenblijfthetonrustig.

ErzijnforseonlusteninLiverpool(Salford)enanderegebieden.InBirminghamvallendrie

doden.26Ditisdelaatstedagmeternstigeonlusten.

37

Nasleep

Donderdag, 11 Augustus OpwatkleinereincidentenindeplaatsenBanbury,DunstableenHillingtonna,blijfthet

redelijkrustig.Hetparlementwordtvanzomerrecesteruggeroepen.

Vrijdag, 12 Augustus Vanmeerdan1000mensendiegearresteerdzijntijdensdeonlustenwordener600

veroordeeld.DeIPCCverklaartdatzijperongelukdemediahaddenlatengelovendater

sprakewasvaneenvuurgevechttussendepolitieenMarkDuggan.Hetwordtduidelijkdat

hoewelMarkDugganeenpistoolbijzichhad,dezeinwerkelijkheidnooitwasgebruikt.27

Woensdag, 31 Augustus Depolitierapporteertdaterintotaal2987arrestatieshebbenplaatsgevondenener

ongeveer£100miljoenschadeisgemeldaan93winkelsenanderezaken.

Kenmerken van de onlusten

ErisredelijkveelonderzoekgedaannaardeonlusteninLonden.Datverschafteen

redelijkinzichtindeaardenhetverloopvandegebeurtenissen,desamenstellingvan

mensenmassa’s,motievenvanrelschoppersendepolitiereactie.

Wie waren de betrokkenen?

Schattingenoverhetaantalbetrokkenenbijdeonlustenlopenuiteenvan13.000tot30.000.

HetministerievanJustitieconcludeerdedat78%vandiegenendievoorderechtermoesten

verschijneneeneerderewaarschuwingofveroordelinghadden.Hierbijhadeenflinke

hoeveelheid(26%)meerdantieneerdereveroordelingen.Onderverdeeldinleeftijdsgroepen

had83%vandevolwasseneeneerderewaarschuwingofveroordelingtegenover64%van

dejongeren.HetministerievanBinnenlandseZakensteldevastdat13%vandearrestanten

verbondenwasaaneengang.HetministerievanBinnenlandseZakenbenadruktdaarbij

datdemensendieopgepaktzijnnietnoodzakelijkeengoedeafspiegelingvormenvande

gehelegroepbetrokkenen.Ditkomtooknaarvoreninrecenteanalysesdiebenadrukken

datheteenvoudigerwasommensendiealbekendwarenbijdepolitiemetbehulpvanCCTV

teidentificerenenarresteren(Ball&Drury,2012).

VolgenshetrapportvanhetministerievanBinnenlandseZakenwas89%vandearrestanten

man.Inverderonderzoekwordtechtergestelddatdedaadwerkelijkesamenstellingvan

betrokkenenminderuniformwasendaarinhanterenzijeenverhoudingman/vrouw

van80/20(Ball&Drury,2012).46%vandearrestantenwastussende18en24jaaroud

en26%wastussende10en17jaaroud.Demannelijkearrestantenwerdenmerendeels

38

aangehoudenvoororderverstoringenterwijldevrouwelijkearrestantenvooralwerden

opgepaktvoorvermogensdelicten.Deetnischeachtergrondvandearrestantenwas

41%blank,39%zwart,12%gemengd,7%Aziatischen2%anders(Figuur5).Deetnische

achtergrondvandemensendievoorderechterverschenenverschildeechterflinkper

gebied.InLondenwas33%witen46%zwart,inLiverpoolwas73%witen13%zwart.De

etnischestatusvandearrestantenlijktnietonrepresentatieftezijnvoorderelatief

achtergesteldewijkenwaarzijwonenenwaardeonlustenplaatsvinden.Ditwordtverder

besprokenindevolgendesecties.

Figuur5.Zelfgedefinieerdeetniciteitinpercentvandiegenendievoorderechterverschenenvoordelictendie

gerelateerdwarenaandeonlustentussen6en9Augustus2011.

Wat voor strafbare feiten zijn er gepleegd?

DeeersterelleninTottenhamen(2dagenlater)inHackneyrichttenzichmetnametegende

politie.Datblijktondermeeruitdeaardvandelicten:geweldtegenagenten,politieauto’s

enpolitiebureaus.Brandweermannenen–auto’sdaarentegenlatendeaanwezigen

metrust.Ookjournalistenencameraploegenwordenaangevallen.Erwarenweinig

plunderingen(alhoewelervaakdemonstratiefvernielingenplaatsvinden,inhetvollezicht

vandeME).Dezeplunderingenlijkenvooralbedoeldomprojectielenteverzamelendienaar

deonlustengegooidkondenworden,zoalsflessen.

Maardeonlustenhiernaverschillensterkvanelkaarindeaardvandelicten.Ingebieden

zoalsBrixham,ManchesterenBirminghambestondendeonlustenmetnameuit

plunderingen.Indezegebiedenwasmindergeweld,debetrokkenenvermedenover

hetalgemeendepolitieenhundoelenwarenprimairluxewinkels.VolgensReicheren

Stott(2011)wijstditopeenanderemotivatieonderdebetrokkenen.Weziendergelijke

plunderingvanafhetbeginvanderellen,deeersteavondinTottenhamHaleendeavond

eropinBrixham.Televisiebeeldensuggererendatdepolitietoekeekzonderietstedoen.Op

plaatsenwaardepolitietochingrijpt,zoalszondagavondinBrixham,iszeindeminderheid

enwordtzesomsgedwongenzichterugtetrekken.

Tenslotteisereenderdesoortonlusten.InCroydonenEaling,waarderellenopmaandag

8augustusbegonnen,wordtdemiddenklassehetdoelwitvangeweldenvernieling.

Symbolenvanwelvarendheidwerdenaangevallen:voornamelijkcafés,bars,restaurants,

39

auto’senwinkels.DitwasookhetgevalinanderewijkenzoalsPimlico,SloaneSquare

enNottingHill(Ball&Drury,2013).Erwordtweiniggeplunderd,maarveelvernield.Soms

wordenookmensendieerwelvarenduitzienhetdoelwit.Depolitiewerdookhiereerder

vermedendanaangevallen.Jongemannendiemeededenaandeonlustennoemdenin

hunverklaringenvanhetgedragveelvuldigdefrustratieinhuneigenlevendatzegeen

baankondenvinden.Erheersteindezewijkeneensterkgevoeldateigenaarsvande

‘luxe’winkelsindewijkoutsiderswaren,diehetlokalewinkeliersmoeilijkmaaktenmaar

tegelijkgeenbanenverschaftenaanlokalewijkbewonerszoalszij(Bassell,2012).Erisdus

inCroydonenEalingmogelijkeenelementvanrevanchejegensdemiddenklasseende

winkeleigenaars.Ditwordtbevestigddoordeobservatiedatindestratenwaargeplunderd

wordt,dewinkelsvanlokaleeigenarenmerendeelsmetrustwordengelaten(Reicher&

Stott,2011).

Dus,weziendriedoelenbijdeonlusten:anti-politierellen,plunderingenenanti-

middenklasserellen.DeallereerstedemonstratieinTottenhamiseenklassiekvoorbeeld

vaneenvreedzamebetogingtegenwaargenomenonrechtdieescaleertdoorde

dynamiektussenbetogersenpolitie.DerelleninHackneyzijneveneensgerichttegen

politieoptreden.Maarinhetmachtsvacuümdatontstaatdoordezerellenwordthet

mogelijkomteplunderen.Geenvandezefenomenenisongewoon.Datisandersvoorde

onlustendiezichnadrukkelijkrichtentegendemiddenklasse.

Figuur6.Doelwitvandestrafbarefeitentijdensdeonlustentussen6en9augustus,2011,inprocenten.

Media

Hetisvanbelangomkortstiltestaanbijderolvansocialemediaenderegulieremedia.

Jongerengebruikensocialemediazeerintensief.Ooktijdensdeonlustenwerdensociale

mediagebruiktvoorcommunicatiemetbekendenenvoorhetverspreidenvan‘nieuws’via

Twitteretc.Erisechterweinigindicatiedatsocialemediagebruiktzijnbijdeorganisatie

vanrellen.Eerderversneldenzedestroomvaninformatieenvergroottendaarmeede

betrokkenheidmet,enhetbewustzijnvan,waterlokaalgebeurde.Ookwerdengeruchten

verspreidviasocialemedia.InteressantisechterdatTwitternietalleendientom

geruchtenteverspreiden:hetblijktookeenuitstekendmediumomgeruchtensnelmeete

ontzenuwen.28

40

Derolvantraditionelemediakreegindepersbeduidendminderaandacht.Tochspelen

demediaeenbelangrijkerolzowelbijhetontstaanalshetescalerenvandeproblemen.

Onderzoekconstateerdedatdetraditionelemediaveelfoutenmaaktenendatberichten

vaaktestigmatiserendenmoraliserendwaren.29Dewoedevandefamiliewordt

veroorzaaktdoorwatkrantenschrijvenoverDuggan.Diverseclaimsvandekranten

(Dugganzougeschotenhebben,Dugganwaseengangster)wordenlaterdoordepolitie

tegengesproken.Verderversterkendemediahetbeelddatdepolitiedecontrolevolledig

kwijtis–eenself-fulfillingprophecywellicht.

Onmiddellijke oorzaken

Gedetailleerde analyse van enkele situaties en aanleidingen

DeeersterelinTottenhamop6augustusheefteenherkenbaarverloop.30Hetontbreken

vanadequatecommunicatiestaatcentraalindeaanloop.Depolitielichtdefamilievanhet

slachtofferonvolledigofnietinoverdetoedracht.Defamilieisgeschoktoverdeeerste

berichtenindemedia:Dugganisgeengangster.Dugganschootnietopdepolitie(de

IPCCbevestigtditindenamiddagvan9augustus,delaatstedagvanonlusteninLonden).

Geruchtendoenvervolgensderondeviasocialemediaendoordeinformatiestopvande

politiewordenzeniettegengesproken.Ditallesvoedtdeperceptievanonrechtmatig

handelendoordepolitie.Ookiserwoedeoverdebehandelingvandefamilie.Maarhetdoel

waarmeemennaarhetpolitiebureaugaatistochvooraldatmenantwoordenwilvande

politieoverdetoedracht.

Rond17.00uurkwamendedemonstrantenbijhetpolitiebureauopTottenhamHighRoaden

eisteneengesprekmeteenhogepolitiefunctionaris.Eenhoofdinspecteurgeeftuitleg,maar

diekannietveelvertellen.Rond20.00uurkomteenofficiermethogererang,maarook

dezekangeenantwoordenverschaffen.Demensenzijnboos,maarerlijkenzichgeengrote

incidentenvoortedoentotdatMEwordtingezetomdestraatvoorhetpolitiebureaute

ontruimenrond20:45u.Hetoptredenvandepolitievoedtdewoedevandebetogers:zijzien

eenaanvalvanmeerderepolitieagentenopeenjongevrouwvan16jaar.Ditwekthevige

verontwaardiging(geruchtenhierovergaanviaTwitterdagenlangrond.Videobeelden

registrerenweldeverontwaardigingopstraat,maarhetincidentzelfisniettezienenlater

kannietvastgesteldwordenofhetslechtseengeruchtisofdathetincidentdaadwerkelijk

heeftplaatsgevonden31).Decommotietrektomstaandersaan.Depolitiewordtzwaar

bekogeld;eenpolitieautowordtronddittijdstipinbrandgestoken.DeMEtrektzichterug

richtingpolitiebureau.Derellenbrekenlos.Nawatincidentelegevallenvanbrandstichting

volgenplunderingen.Hetzijnhandelingendiededagenernadomineren.

DerolvandepolitievaltookoptijdensdeeersterellenopmaandagmiddaginHackney.

Hetbeginvandezerellenendeescalatiezijnvrijnauwkeuriggereconstrueerdenhetis

instructiefomerdieperopintegaan.Hetbegintmetgedoerondeenaanhouding:twee

41

zwartemannenwordengeboeiddoordepolitieopgrondvananti-terrorismewetgevingdie

hetmogelijkmaaktverdachtuitziendepersonenaantehouden(deomstreden‘stopand

search’regeling).Degebeurtenissenzijnopfilmvastgelegd.32Weziendatmannengeboeid

wordentemiddenvaneengrotegroeppolitieagenten.Eengemengdgezelschapkijkttoe.

Depolitieblijftvrijdichtbijelkaarstaan,dichtbijeenkerkgebouw.Hierdoorstaanalsnel

2groepennaarelkaartekijken.Detweemannenprotesterenluidtegendearrestatie.

Geleidelijkbeginnenomstanderszichermeetebemoeien.Menroept:‘zezijnonschuldig,

julliemoetenoprotten’enook‘julliehebbeneenmanvermoord’.Deagentengaannaarhun

busjesentrekken‘riotgear’aan.Versterkingenarriveren.Enalsmaargroeitdecommotie.

Erwordteenkleinkordongevormd,erwordtwatgeschreeuwd,maardesituatielooptnog

nietuitdehand.Opbeeldenzienwedaterinmiddelsveelmeertoeschouwerszijn:opdit

momentnogsteedseengemengdpubliek.Maarvlakvoordepolitiestaan20tot40–meest

donkere–mannen.Enkelendagendepolitieuitendaarmeebegintdesituatiegeleidelijkte

escaleren.Depolitiedoeteenpogingdemenigteteverspreiden.Dejongerenverzettenzich:

erwordtgeduwd,getrokken,metprojectielengegooid.Deauto’svandepolitiewordeneen

doelwit.Enzogaathetvankwaadtoterger.Nogmeerpolitiewordtopgeroepen,meerjonge

mannenstromentoe,etc.Kenmerkendvoordezerellenisdatdepolitiezelfhetdoelwitis.

Vernielingvindthierdemonstratiefplaats,inhetvollezichtvandeME.Erwordenbrandjes

gestichtentijdelijkebarricadesopgericht;depolitiewordtbekogeld.Derellendurenuren

voort.

Achtergronden

WelkeachtergrondenhebbendeonlusteninLonden?Relevanteaanknopingspunten

voordezevraagzijndegetroffengebiedenendeaardvandelictendiezijngepleegd.De

wijkenwaaronlustenplaatsvindenkennenhogecriminaliteitensocialeachterstand.

Verderblijkendeaangeklaagdenrelatiefachtergesteld:35%vanhenhadeenuitkering

(tegenover12%vandeberoepsbevolking);42%vandejongerenkreeggratismaaltijden

opschool(tegen16%gemiddeld);en64%vandejongerenwoondeinéénvande20meest

achtergesteldegebiedeninEngeland(tegenslechts3%vanallejongeren).

Debewonersvandezegebiedenhebbeneenbijzonderslechterelatiemetdeautoriteiten.

Teneerstehebbenzemeerdananderegebiedenmeteconomischebezuinigingentemaken.

InTottenhamwordtvlakvoorderellenhetbudgetvoorjeugdactiviteitenmet75%gekort

(Reicher&Stott,2011).Opstraatwordenjongerengeconfronteerdmet‘stopandsearch’

politiecontroles–dezewordenalsrespectloosenwillekeurigervarenenvormeneen

belangrijkeoorzaakvanslechterelatiesmetdepolitie.MetnamedeLondensepolitiepast

zeveeltoe:53.000keerin2010(88%vanhetlandelijktotaal).Decontrolesvoedenhetbeeld

datdepolitieracistischis.ZwarteBrittenhebbeninvergelijkingmetwitteBritten6xzoveel

kansomgecontroleerdtewordenen3xzoveelkansomvervolgensgearresteerdteworden.33

Zwarteinwonersvoelenzichmedehierdoorsterkgediscrimineerd,maarookblanke

inwonersvandebetreffendegebiedenkrijgendeelsdezelfdebehandeling(Reicher&Stott,

42

2011).Depolitieheefttenslotteeengeschiedenisvanonverklaardeoverlijdengevallenvan

etnischeminderhedentijdensarrestatieendetentie:180dodenvanaf1978.34Kortom:de

politieheeftweinigkredietenerismogelijkeenelementvanrevancheinhetgewelddat

losbarst.35

Meerinhetalgemeenisderelatietussendebewonersvanachterstandswijkenende

middenklasseinLondenslecht.Deinkomensverschillenindestadzijnzeergrootende

bewonersvandearmsteachterstandswijkenwordeninderegulieremediaafgeschilderdals

eenkanslozeonderklasse(Bassell,2012).36

Conclusie

DeonlusteninLondenspelenzichaftegeneenachtergrondvananimositeittussen

bewonersvanachterstandswijkenenpolitie.Inwoners,metnamezwarten,voelenzich

doordepolitievernederd,gepestenonwetmatigbehandeld.DedoodvanMarkDuggan

endegebrekkigecommunicatievandepolitiemetdefamilievoldoenhelemaalaandit

stereotypebeeldenzijndaarmeehetperfectevehikelomsterkegevoelensvanonrechten

woedelostemaken.Dezetegenstellingspeelteenrolbijdeanti-politierellen.Indeanti-

middenklasserellenzienwemogelijkeenanderwij/zijverschil.Hierberoependaderszich

opeengedeeldesocialeidentiteitgebaseerdopuitsluitingvangelijkwaardigeparticipatie,

maarhetlijkteropdatookafgunstjegensrijkeprofiteursenbuitenstaandershiereenrol

gespeeldkanhebben.Indeplunderingenvindenwesomsecho’svanbeideidentiteiten

terug(bijvoorbeeldinhetmassaleverzetdatuitbreektalsdepolitieprobeertintegrijpen)

maarhierwasmogelijk(ook)sprakevanopportunisme.

Indeescalatiespeeltdeschijnbareonmachtvandepolitieeenbelangrijkerol.Demedia

etalerenhoedepolitiemoettoezienhoemisdrijvenwordengepleegd.Alszeingrijpen

kunnenzehetnietaltijdbolwerken(maarhetmoettevensgezegddatwaarzeeffectief

ingrijpen,ditnietofpasmaandenlatermedia-aandachtkrijgt37).Deaanwezigenzijnzoin

staatomhunmachttedemonstreren.Ditvoedtdeverwachteeffectiviteit(efficacy).Veel

commentatorenwijzeneropdatdeplunderingenplaatsvondenomdathetmogelijkleekom

datstraffeloostedoen.

43

44

Hoofdstuk 4

Casus C: Crisisrellen,

2010-2012

45

Dewereldwijdefinanciëlecrisisindezomervan2007,gevolgddoordeeconomische

achteruitganginEuropavanaf2009zorgdevooreendrastischeverslechteringinde

financiëlepositievanEuropeserijksoverheden.VerschillendeEuropeselandenvoerdeneen

scherpbezuinigingsbeleid.Webestuderenpubliekeonrustin5Europeselandendiehet

zwaarstgebuktgaanonderdebezuinigingsmaatregelen:Portugal,Italië,Griekenlanden

Spanje(ookweldenigrerenddePIGSgenoemd)enIerland.Wasersprakevanprotesttegen

debezuinigingeneninwelkemate?Enalsersprakewasvanprotest,watwarendedoelen

enbedoelingenvandedemonstranten,tegenwierichtenzijzich?

Webeschrijveneerstinvogelvluchtdegebeurtennissenindeperiode2010-2011enschetsen

daarnaheelkorthetvervolgin2012.38Wedoendateerstvoordemediterranelanden,dan

voorIerland.Deanalyseisnaastdebeschikbareliteratuurgebaseerdopinterviewsmet

expertsdiewonenindebetreffendelanden(ziebijlage).Decasusisomverschillende

redenenheelandersdandetweevoorgaande:zestrektzichuitovereenlangetijdspanne,

meerderelandenenomvatlangeperiodenengebiedenzondernoemenswaardigeonlusten.

Wezijndanookmindergespitstopdekenmerkenvandeonlustenperseenmeergericht

ophetgevenvaneenoverzichtenopdeanalysevanzowelonmiddellijkeoorzakenalsde

brederecontextvandesocialeonrust.

Tijdlijn van gebeurtenissen

Globaalzijnertussende5bestudeerdelandengroteverschillen.InGriekenlandenSpanje

zijnvanaf(ruwweg)mei2010t/mdecember2011voortdurenddemonstratiesenstakingen,

nietzeldengepaardgaandmetgrootschaligpolitieoptreden,veelarrestatiesengeweld.

InPortugalheersteenrelatieverust;hierzijnenkelegrootschaligebijeenkomstenmaar

iszeldengewelden(tot2012althans)geensprakevanlangaanhoudendeonrust.InItalië

vindenweeveneensveelstakingenendemonstraties(somszeermassaal)maarditheeft

eenanderkarakterwaardoordeonrustenmaatschappelijkeontwrichtingdiewein

GriekenlandenSpanjezienuitblijft.InIerland,tenslotte,isindeheleperiodeslechts

1massalebijeenkomst.

Omeensystematischerbeeldtekrijgenmaaktenwijeenoverzichtvandetegen

bezuinigingengerichtedemonstratiesenstakingeninde5landendiehetnieuwshaalden.

Wemaaktendaarbijgroveindelingnaarintensiteitvandegebeurtenissen.39Deresultaten

vandezeanalysezijnslechtsillustratief:zegevenhetverloopoverdetijdgoedweeren

biedeneniginzichtindeintensiteit.

46

Figuur7.TijdlijnenintensiteitvandemonstratiestegenbezuinigingeninGriekenland,Spanje,Italië,Portugalen

Ierland:2010en2011.

Januari 2010 – Maart 2011: Georganiseerd protest

Griekenland en SpanjeInbeidelandenzienweregelmatigdemonstraties,vaakinhetkadervanwijdverbreide

(nationale)stakingen.Demeestevandezewordengeorganiseerddoorvakbonden.In

Spanjezijnerincidentelebetogingen.InGriekenlandzienweechterhevige,breedgedragen

enaaneengeslotenprotestenvanaffebruari2010.Dezeprotestenculminerenineenzeer

grootschaligestakingop5mei2010.InAthenezijnhonderdduizendenopdebeen–het

protesttegendebezuinigingsmaatregelenwordtkennelijkzeerbreedgedragenonderde

bevolking.Maarhetlooptnaaruitdehand:eenbankgebouwwordtinbrandgestoken,

3mensenkomenomhetleven.Organisatorenenhetovergrotedeelvande(niet-radicale)

betogersreagerengeschokt:eentijdlangwordengeengrootschaligedemonstraties

gehouden;debredesteunvandebevolkingverdampt.

ItaliëInItaliëvindengedurendedezeperioderelatiefweinignationaledemonstratiesplaats.

Eind2010zienwestudentenprotesttegenbezuinigingenvanderegeringBerlusconi

op(hoger)onderwijs.Destudentenprotestenzorgenwekenaaneenvooronrustinvele

grotesteden.Opvallendisdatdedemonstratiesdeelsorganischontstaan–viaTwitter

enFacebookwordenprotestendoorhethelelandgecoördineerd.Erlijktnietaltijdeen

organisatieof‘leiding’tezijn:deactiesontstaansomsspontaan.Tochbrengendeoproepen

viasocialemediametnameindegrotestedenzeerveelstudentenopdebeen.Maar

ondanksdeprominenterolvandesocialemediazoumenkunnenbetogendatdeprotesten

teruggrijpenopeenlangetraditievanstudentenprotest,inItaliëenelders.

PortugalInPortugalisnauwelijkssprakevanenigprotest.Enkeledemonstratiesworden

georganiseerddoorvakbonden.Hetzijnslechtskleinebijeenkomsten.

47

Maart 2011 – Oktober 2011: Spontaan protest

Begin2011zienweprotestontstaanmetnieuwekenmerken.InPortugal,waartotdan

eigenlijkweinigsprakewasvangrootschaligeonrust,ontstaateenspontaaninitiatief

onderjongeren:Op12maart2011roepenzij,onderdenoemer‘GeraçãoàRasca’(de

bedreigdegeneratie),optoteenvreedzamedemonstratieviaeenFacebook-eventeneen

blog.Gevoeddoordezorgvan(metnamehogeropgeleide)jongerenoverhuntoekomst

wordtheteengrootsucces:metvelehonderdduizendendeelnemersin10stedenisdit

protesteenvandegrootstesindsdeAnjerrevolutie.Alhoewelhetmogelijkblijktopeen

ongekendgroteschaaltemobiliserenviasocialenetwerken,isdevirtualiteitvande

organisatiefunestvoordecontinuïteitvandebeweging.Nahetoverdonderendesuccesvan

dieenedagishetgelijkvoorbij.

Close up van sociale onrust: Indignados

DegebeurtenisseninPortugalzijneenvandeaanleidingendiedeprotestenvande

‘indignados’(deverontwaardigden)inSpanjeinspireren.Geziendeprominentievande

indignadosindeprotestenvan2010en2011inmetnameSpanjemaarookGriekenland,

zaldezebeweginghierinmeerdetailbesprokenwordenmetdaarbijookeenbeschrijving

vandegebeurtenissenopmicroniveau.InSpanjewordt,vanaf15mei2011,grootschalig

geprotesteerd.40DeorganisatievindtopvergelijkbarewijzeplaatsalsinPortugal:via

Internetensocialemedia.Ervormtzicheenrhizomatischeprotestvormdiealshet

ware‘ondergronds’groeitenvertakkingengraaftviadepersoonlijkenetwerkenvan

sympathisanten.41Eenbewegingookzonderorganisatieenzonderwoordvoerders(iets

waardepersmeeworstelt,Castells,2012).Dedoelstellingenvandeeerstebijeenkomsten

zijnechterveelmeerdaninPortugalgerichtoponvredemethethelepolitieke

establishment.VanafheteerstebeginwijzendeSpaanseindignadoselkebetrokkenheid

vanvakbonden,extremegroeperingenenregulierepolitiekaf:zezijnnietlinksenniet

rechts,zezijnenkelverontwaardigd.42DeprotestvormisdeelsgeëntopdeArabischelente.

Zeorganiserengeengrootschaligedemonstratieopeencentralelocatie,maarcombineren

protestmeteenbezettingvaneenpubliekeruimte,liefsteencentraalplein.Netalsde

demonstrantenindeArabischelandenendieinPortugalstrevenzijgeweldloosheidna.

Depolitiekedoelstellingvandezerhizomatischeprotestvormishetoproepenentot

standbrengenvan‘echtedemocratie’(haarsloganisDemocraciaRealYA!).Dezenieuwe

democratiewordtophetpleingelijkinpraktijkgebracht:deaanwezigenproberenvia

overlegeennieuwevormvanlokaledemocratieinhetleventeroepen.Debezetting

vandepleinenisgeboren:ervindtvoortdurendoverlegplaats.Inhetoverlegnemende

aanwezigencollectievebesluitenoverhet‘bestuur’vanhetplein,destadenhetland.Deze

wordenvervolgensviasocialemediaeninternetgecommuniceerd.Iederheeftinditoverleg

eengelijkestem.

DeactiesvandeindignadosblijkeninSpanjeeendoorslaandsucces.Develepogingentot

48

ontruimingzijnineffectiefenlijkenhetprotestjuistaantewakkeren.Terillustratiehet

relaasvaneengrotepogingop27meiomdePlaçadeCatalunyainBarcelonateontruimen.43

Eengrootaantalpolitieagenten(plm.450),merendeelsgekleedinMEtenueengewapend

metwapenstok,wordtingezetomeententenkampteontruimenenongeveer200mensen,

meestjongerenwaaronderveelvrouwen,blijvenzittenophetplein.Depolitievormteen

kordonrondde200endringtzeopelkaar.Achterhetkordonvurenschutterszeerveel

rubberenkogelsafomomstandersopafstandtehouden.Eenpolitiehelikoptercirkelt

bovenhetgebeuren.Ondertussenwordtmetgrootmaterieelhettentenkampgeruimd.

De200jongerenstekenhunhandenindelucht.Deactiesvandepolitiezijnintimiderend

engewelddadig:erwordenflinketikkenuitgedeeld.Menprobeertde200opdebeente

brengenenvanhunplekteverdrijven.Dejongerenprotesteren,maarlatenzichzonder

fysiekverzetslaan.Omstanderswordenondertussenbozerenbozerophetgedragvan

depolitie.Naeentijdjetrektdepolitiezich,alrubberenkogelsafvurend,terug.‘Victoria,

victoria’scanderendetoeschouwersophetplein.44Gedurendehetheleincidentgedraagt

depolitiezichalsofzebelaagdwordendooreenmassaautonomen,maaropdevele

videobeeldenvanhetincidentzienwegeennoemenswaardiggeweldtegendepolitie.Aan

dekantvandedemonstrantenworden120kleineverwondingengeteld.Dieavondgaan

volgensdeCatalaansepolitie12.000mensendestraatopinBarcelonaomsteunteuitenaan

deindignados(volgensandereschattingenmeerdan20.000).

Pasinaugustus,alshetanimovoordebezettingenteruglijkttelopen,slagende

autoriteitenerindepleinen(vaakmetgeweld)teontruimen.Demonstratiesronddeze

bezettingengaanminofmeercontinuedoor.ZoalsinFiguur7istezienbevindenzichhier

enkelezeergrootschaligedemonstratiesonder.InSpanjewordtdezebewegingonderde

bevolkingzeerbreedgesteund.Menheeftrespectvoordemotievenvandedeelnemersen

debeweginggenietgrootvertrouwen(integenstellingtotregeringenEU).

NaarhetvoorbeeldvanSpanjeontwikkeltzichinGriekenlandeenvergelijkbare

rhizomatischebeweging.Ookhierwordenvakbondenenpolitiekepartijenbuitengesloten.

Ookhierzienwedebezettingvanpleinen,volksoverlegendesuccesvollecombinatievan

virtuelemobilisatieenreëleaanwezigheid.Naenkelemaandenvolgtontruiming.Maar

hetschoonvegenvandepleinenbetekentnietheteinde.Deervaringenopgedaantijdens

hetvolksoverlegvindenhunwegnaarlokale‘directe’democratischebesluitvormingin

buurtgemeenschappendoorheelGriekenlandenSpanje.Dezelokaleorganisatiesnemen

vervolgensallerhandeinitiatievenombewonersbijtestaan.Zeleidentoteenbloeivan

lokalecoöperatiesdiebijstandverlenendoorvoedselverstrekking,onderdak,medische

hulp,kinderzorg,etc.(ondermeerCastells,2012).Allerhandemechanismenvoorderuilvan

dienstenengoederenwordenontwikkeld.Deschaalvandezealternatieveeconomieneemt

instedenalsBarcelonazeergrotevormenaan.45Deindignadosvoedendezetrend,maarhet

isereendieweinallebestudeerdelandenwaarnemen,zelfsinIerland,waarvanopenlijk

protestverderweinigtemerkenis.

HetsuccesvandeindignadosinSpanjeenGriekenlandkanwordengecontrasteerdmet

49

Portugal,ItaliëenIerland.InPortugalwordtnadateneprotestvanjongerenverderweinig

ondernomen.Hetblijfterrelatiefkalmtotin2012.OokinItaliëkrijgtdeOccupy-beweging

weinigvoetaandegrond.InIerlandtenslotteisvanopenlijkprotestweinigtemerken.

Oktober-December 2011

Eind2011zienwevervolgensweerenkelegrootschaligedemonstratiesindemediterrane

landen.Demeestmassalegebeurtenisishetwereldwijdeprotestop15oktober,die

voortkomtuitdeOccupy-beweging.Opdezedagvindendegrootsteprotestenplaats

inSpanjeenItalië,maarookelderswordtgeprotesteerd.BijprotesteninRomebreken

onlustenuit.Erzijntussende200.000en300.000demonstrantenopdebeen:eenzeer

gemengdpubliek.Maarindeloopvandemiddagverschijnenzo’n400autonomen(het

‘blackbloc’).Dezerichtenvernielingenaan(o.m.doorbrandstichtingen)enlokkendaarmee

politieoptredenuit.UiteindelijkkomenhonderdenME’ersopstraatmettraangas,rubber

kogels,eenwaterkanon.Derellenduren5uur.100gewondenwordeninhetziekenhuis

behandeld.Deregulieredemonstrantenjouwendeautonomenuit:‘schaamje’en‘maakdat

jewegkomt’.46Lateropdedagrakendemonstrantenenautonomenonderlingslaags.

InGriekenlandistezienhoediepdeverontwaardigingbijdebevolkingzittijdensdeviering

vaneennationalefeestdag(‘oci’dag)op28/10/2011.Lokalehoogwaardigheidsbekleders

inallestedenendorpennemendantraditioneeleenparadeafvanlokalescholieren

en(soms)militairen.Ditjaarwordthetfeestverstoord,maarnietdoorautonomen:

hettoegestroomdepubliekjouwtdehoogwaardigheidsbekledersvanhetpodiumaf.

Paraderendescholierenwendenhunhoofdafalszelangshetpodiummarcheren.Anderen

dragenrouwlintenindeparade.47EnkeledagenlaterbesluitPapandreouplotseen

referendumuittevaardigen.Eenweeklatertreedthijaf.

Ierland: casus op zich.

AndersdanindemediterranelandenblijktinIerlandgedurendedeze2jarengeensprake

vangrootschaligprotest.Erisslechts1uitzondering:eenalgemenestakingtegende

bezuinigingsmaatregelenop27november2010.InDublinvindteengrote,vreedzame

marsplaats,georganiseerddoorvakbonden.Alhoewelhetaantalmensendateraan

deelneemtnaarIersebegrippengrootis(50.000a100.000mensen)enheteenzeergemengd

samengesteldebetogingis(ietsdatduidtopbredesteunopdebevolking)ishetminof

meerdeenigeinzijnsoortindegeheleperiodediewebestudeerden.Erzijnzekerook

anderebetogingenenmanifestaties:kleinschaligebijeenkomstenvanonderwijzers,

ziekenhuispersoneelofanderendiehunmoreleverontwaardigingoverdeverslechterende

werkomstandighedenkenbaarmaken.Maarditvertaaltzichnietineenbreedgedragen

behoefteomdezeverontwaardigingteuiteninprotest-enandereacties.

50

Hetgebrekaanuiterlijkherkenbareonrustverbaast.OokinIerlandwordtdebevolking

immerszwaarbelastmetbezuinigingsmaatregelen.Deeffectenervansnijdendiep,ookbij

demiddenklasse.DeIersemediabesteeddenruimschootsaandachtaandeproblemenin

GriekenlandenSpanje,ookaandeonlusten.Daarbijspeeltopdeachtergrondsteedsweer

devraag:waaromzienweditnietbijons?

OndankshetontbrekenvanprotestinIerlandzienwe,zoalsalgezegd,dathiernetalsinde

anderezwaargetroffenlandensprakeisvanlokaalactivismeondereensubstantieeldeel

vandebevolking.Dezeactiesrichtenzichnietzozeerophetuitenvanonvrede,alswelhet

verlenenvanhulpenbijstandbinnendegemeenschap.

Kenmerken van onvrede en onlusten

Samenvattendkunnenwestellendatinallebesprokenlanden,metuitzonderingvan

Ierland,grootschaligedemonstratiesenonlustenplaatsvinden.Opbasisvanhetglobale

overzichtvanhetkarakter,defrequentieendelocatievallenonsdevolgendezakenop.

Twee vormen van protest

Aandeenekantzienwetraditioneledemonstraties,georganiseerddoortraditionelesociale

bewegingenalsvakbond,NGO’sofpolitiekebewegingen.Aandeanderekantzienweeen

‘nieuwe’vormvanrhizomatischgroeiendeprotesten:dezegroeienoporganischewijze

dooruitnodigingenenoproepen,gedaanviaFacebookenTwitter,verspreidviapersoonlijke

netwerken.De‘inhoud’vandezeoproepenisvaakambigu:eriszeldeneenconcreet

politiekofmaterieeldoel.Ookisergeenorganisatieofleidingdieverantwoordingneemt

ofaanspreekbaarisvoorautoriteitenenmedia.Welisereenslogan,eendatumenmeestal

watfilmpjes.Indekernlijkthetprotestpopulairtezijnenkelvanwegedeherkenbaarheid

vande‘boodschap’diemenwiluitzenden:Wathier(inonsland,metonzegeneratie,met

onsonderwijs)gebeurt,vervultonsmetverontwaardiging.Mensengaaningrotegetale

destraatop.Waarom?Enerzijdsomdatzevanuithunpersoonlijkenetwerkworden

aangespoorddattedoen(enwewetendat,vanoudsher,debezoekersvandemonstraties

vooreengrootdeelbestaanuitmensendiemeegegaanzijnmetvriendenenbekenden,

Klandermans&Oegema,1987).Anderzijdsomdatessentievandegemanifesteerdeemotie,

deverontwaardigingoverincompetenteencorruptemachthebbers,doorhetovergrote

deelvandebevolkingwordtgedeeld.InSpanje(Castells,2012)enGriekenland48staatde

overgrotemeerderheidvandebevolkingachterdedoelenendadenvandeindignados.

51

Overeenkomsten en verschillen tussen landen

DemonstratiesInallelandenzienwegrootschaligestakingenin2011en(deels)in2012.Welzijn

erverschillenindefrequentie:inGriekenlandzijnstakingenendemonstratiesin

bepaaldeperiodenzeerfrequent,indeanderelandenkomenzemetenigeregelmaat

voor.Dedemonstratieswordenmerendeelsbezochtdoorpolitiekgeëngageerdenen

vakbondsaanhangers.Extremistischegroepenzijnvaakactiefindemargesvanhetprotest.

Spontaan protestIndemateenaardvanhetrhizomatischeprotestzienweaanzienlijkeinternationale

verschillen.InItaliëzijnstudentenprotesten(herfst2011)deelsviasocialemedia

georganiseerd,waarondereenvandegrootstedemonstratiesindezeperiode(15/10/11).

Portugalleverthetmeestdramatischevoorbeeldvanhoeeffectiefeenminofmeer

toevalligeoproepviasocialemediakanzijn,maardatblijkteenincident.InSpanje

enGriekenlandwordtditprotestvanafmei2011structureel,duurthetvelemaanden

achtereenengeniethetbredesteunvandebevolking.Desamenstellingvandeze

demonstratiesbestaatmetnameuithogeropgeleidejongeren.Politiekgeëngageerdenen

extremistenwordengeweerd.

Opmerkelijkisdatwaardezemethodevanprotestindeherfstvan2011geleidelijkandere

landeninhaargreepkrijgt(onderdenoemervandeOccupy-beweging)zeinItalië,Portugal

enGriekenlandkleinblijft:indeeerste2landenwordtwelwatgedemonstreerd,maar

nauwelijks‘bezet’.

Bronnen van onrust en geweldDehoeveelheidgeweldenonrustwaarmeeditallesgepaardgaatlooptgedurende

2011indemeestelandenop.Ierlandblijftrustig.OokinPortugaliserindezeperiode

weinigonrustengeweld.InItaliëiserweliswaarveelonrusttijdensstudentenprotesten

enbijdemonstraties,maarhetgeweldlijktzichteconcentrerenrondincidentenmet

extremistischegroepen.InGriekenlandenSpanjedaarentegenzijnerweinigmassale

bijeenkomstenzonderenigevormvangeweld.

Waargewelduitbreektisditdoorgaanstoeteschrijvenaantweepartijen.Aandeenekant

radicale groepen(anarchistischeenextreem-linkseindividuendiezichsomsverenigen

ineen‘blackbloc’):inobjectieveaantalleneenkleinegroepmeteenlangetraditievan

verzettegendestaatenhetkapitalisme,metveelsymbolischgeweld(tegenbanken,

overheidsgebouwen,dureauto’s)enfysiekgeweld(tegenpolitie).Insommigelanden

beroependezegroepenzichop‘hun’verzetinhetverledentegenfascistenendictatuur.

Inrecentegeschiedeniswordenzijgeassocieerdmetdeautonomen(inNederlandde

krakersbeweging)endeanti-globalisatieprotesten.

Aandeanderekantstaatdepolitiedieanticipeertopordeverstoringenensnelnaarzware

52

enongedifferentieerde(indiscriminate)repressiemiddelengrijpt.Alhoeweldemeeste

demonstrantenambivalenteofzelfsnegatievegevoelenshebbenoverderadicalen,kande

politiedoorontactischoptredenhelebevolkingsgroepenvanzichvervreemden.Insituaties

waardepolitiedisproportioneeloptreedt(tegengewone,onschuldigemensen),durende

onlustenvaakveledagenengroeithetbegripvoorderadicalen.Ineenzeeruitzonderlijke

situatie(zoalsinAtheneindecember200849)vechtenradicalenengewonejongeren

wekenlangzijaanzijtegenpolitie.

Maarindecasusisookgoedzichtbaardathetbegripvoorderadicalenbeperktis.Op

hetmomentdatderadicalenoverdeschreefgaanverliezenookzijhunkrediet:alsin

Griekenlandtijdenseengrotedemonstratie3bankemployees(gewone,onschuldige

mensen)doorbrandstichtingoverlijden,verdampthetanimovoorgrootschalige

demonstratiesenrakenradicalengeïsoleerd.50Alsmaandenlaterdeindignadosookin

Griekenlanddepleinenbezettenzienwedatgroteaantallen‘gewonemensen’weerde

straatopgaanomhunonvredeteuiten.Deradicalenwordengemarginaliseerd.Onrust

onderbredelagenvandebevolkingontstaatmetnamedanalsmengrootonrechtervaart.

Indesituatieswaarinpolitiek,overheidenhetjustitieelapparaatallengezienworden

alsonrechtvaardigenonbetrouwbaar(inGriekenlandenintoenemendemateinSpanje),

escaleertdeonrust.

Alternatieven voor protestWellichthetmeestopmerkelijkeresultaatdatuitinterviewsnaarvorenkwamisdat

inalle5bestudeerdelandeneensterkestijgingwaartenemenisinlokaleinitiatieven

voordienstverleningenhandel.Castells(2012)spreekinditverbandvan‘alternatieve

economischeculturen.’Inwezenzijnditalternatievemethodenvoormensendieofwel

weiniggeldhebben,ofervoorkiezenzichaandereguliereeconomieteonttrekken,omin

hunlevensonderhoudtevoorzienviahunsocialenetwerk.

Na 2011

Wehebbenonsindegedetailleerdeanalysemetnamegerichtopdeperiode2010-2011.

Overdelatereperiodeiszoweinigliteratuurbeschikbaardateengrondigeanalyse

vangebeurtenissen,achtergrondenenonderliggendeverbandenmoeilijkis.Toch

isduidelijkdatonrustnietafneemt.In2012valtmetnamedeEuropesedagtegen

bezuinigingsmaatregelenop14novemberopwaarbijinvrijwelalleEuropeselanden

demonstratieszijn,maarmetnameindehierbesprokenlandenvrijgrootschaliggevolg

kreeg.51VerderwaservooralinPortugaleengroeiinhetaantalprotesten52metook

gewelddadigeincidenten,ietsdathoogstongebruikelijkisvoorPortugal.InGriekenland

blijftersprakevanhoogniveauvanprotesten,bijvoorbeeldeengrootprotesttegen

nieuwebezuinigingsmaatregelenop12februari2012waarduizendenmensendestraat

opgingeninAtheneenThessaloníki.53Indelentevan2012iserookinSpanje,metname

inValencia,weersprakevanprotesttegenallereerstnieuwebezuinigingenoponderwijs

53

enarbeidsmarktvernieuwing54maarlaterooktegenhetpolitiegewelddattegendie

demonstrantengebruiktwerd.55InItaliëzienweeenzelfdepatroonvanregelmatigprotest,

metnamedoorstudentenmaarookgerichttegendebezuinigingenvanhetkabinetMonti.56

OokinIerlandblijfterin2012eenpatroonvankleinschaligedemonstratiesenactiesmaar

geenuiterlijkzichtbare,breedgedragenprotesttegendebezuinigingsmaatregelen.57

Oorzaken

Wezieneenbreedspectrumaanprotestvormenvanverschillendeintensiteit.Hetvormt

eengoede‘database’voorhetbestuderenvandeinvloedvanfactorenopmacroniveau.

Wellichthetmeestvoordehandligtomeenoorzaaktezoekenindezwarebezuinigingen.

Dezebezuinigingenrakenimmersvrijwelallegroepenindesamenleving,metname

ouderen(wierpensioenopdetochtstaat),demiddenklasse(wienssalarisomlaaggaat,

terwijlbelastingenscherpstijgen)envooraljongeren(diemassaalwerkloosworden).Ter

illustratieinFiguur8eenillustratievandeontwikkelingvandejeugdwerkloosheidindeze

periode.

Figuur8.Ontwikkelingjeugdwerkeloosheid2005-2011inSpanje,Griekenland,Portugal,IerlandenItalië,afgezettegen

EU27gemiddeldeenNederlandsecijfers.DataEurostat.

Wewijzenechterookopdeverschillentussendebestudeerdelanden.Indeinterviewswerd

duidelijkhoeschrijnenddesituatieisinmetnameGriekenland.Hierleidtdeeconomische

crisistoteenhumanitairecrisis.58Deachteruitganginalleanderelandenisacuutvoelbaar,

inhetbijzondervoordemiddenklasseeninhetbijzonderinSpanje.59

Tochishetallerminstduidelijkdatdeeconomischesituatiehetprotestopdirectewijze

beïnvloedt.Slechtsincidenteelisprotestingegevendoorverzettegenbezuinigingenof

belastingen.60Alswedetijdlijnvandebezuinigingsmaatregelen61vergelijkenmetdievande

protestendanblijktdatdegrotedemonstratiesjuistnietplaatsvindenopdemomentendat

depolitiekbelangrijkebesluitenneemt,nochoveralwaardeeconomischesituatiedrastisch

verergerd.Bovendienrichtendegroteprotestenzichmeestalniettegendeimpopulaire

maatregelenzoalsbelastingverhoging.Waarmassaleprotestenuitbrekenzijndezebijna

zonderuitzonderinggerichttegencorruptepolitici,tegendeelitesentegen‘hetsysteem’.

54

InItaliëstemthetparlementinmetzwarebezuinigingenop16juli2010en14september

2011.Aanbeidestemmingengaanprotestenvooraf,stakingenincombinatiemetprotest.

MaarhetprotestisnaarItaliaansebegrippenvrijbeperkt.Erzijndemonstratiesvanenkele

tienduizenden–nietveelalsmenbedenktdatdegrotevakbondendezeorganiseerden.

Maarweinigengaandestraatopvoorhuneconomischebelangen.Waarvoordanwel?

EengrotendeelsviaFacebookgeorganiseerdprotest(15/10/11)brengteenveelvoudop

debeeninmeerderesteden.Internationaalisdithetprotestvoor‘globalchange’maarin

Rome(eenvandemeestmassaleprotestenterwereld)staathetbekendals‘iday’–dedag

vandeindignati.63Maaralhoeweldebehoefteomverontwaardigingteuiteneris,mist

ookdezebetogingeeneenduidigdoel.Wellichtishetomdatallepolitiekeaandachtzich

concentreertopdepremierSilvioBerlusconi,wellichtomdatvoordeItalianendezecrisiser

eenvanveleis.64

Portugalkondigtzwarebezuinigingenafinmaartenmei2010.Verderebezuinigingen

wordenaangekondigdinaugustus.Vervolgenswederominjanuari2011(waarnaderegering

valtinmaartomdathetparlementzenietgoedkeurt)eninoktober2011.Inaldezetijdis

slechtstweekeersprakevanprotest:erzijnalgemenestakingenop24/11/2010enexacteen

jaarlaterop24/11/2011.Alhoeweldestakingenredelijksuccesvolzijnwordternietmassaal

gedemonstreerd.Hetparlementstemtenkeledagenlatermetdebezuinigingspakketten

in.OokhierkrijgteenincidenteleoproepviaFacebookveelmeermensenopdebeen.Maar

ookditprotestismetnamegerichtophetuitenvanonvrede.Ondankshetfeitdatde

bevolkinginPortugalzeerweinigvertrouwenheeftinpolitiekenlandsbestuur,houdtmen

vertrouwenindeEU.Debetogingenrichtenzichniettegendeelite.

HetenigegroteprotestinIerland houdtwéldirectverbandmetdezwarebezuinigingen.Als

deIerseregering(alseerste)eennoodpakketvandetroïkaaccepteert,proberenbetogers

tevoorkomendatnogmeerbezuinigdgaatworden.Hetblijktvergeefs.Ookhierstaande

legitimiteitvanderegeringofhetpolitiekesysteemnietterdiscussie.

OokSpanjelijktineersteinstantiegelatenopdebezuinigingentereageren.Inmei2010,

alsdejeugdwerkloosheidaltorenhoogis,wordenbezuinigingenafgekondigd.Erisgeen

protest.Injulivolgennieuwebezuinigingen.Inreactiewordteenalgemenestaking

gehoudenop29september(eendagvaninternationaalprotesttegenbezuinigingen),maar

erkomengeengrotemensenmassa’skomenopdebeen.Hetduurttotnadeverkiezingen

(december2011)voordatnieuwezwarebezuinigingenwordenaangekondigd,maarzelfsnu

slaagtdevakbewegingernietinommensenmassa’stemobiliseren.Deenigeperiodevan

onrustinSpanjewordtgedrevendoordeindignados:Vanaf15meizijnvoortdurendkleinere

engroteredemonstraties,dehelezomerlang.Op19juni2011demonstrerenvolgens

voorzichtigeschattingenmeerdan200.000mensen.66Dedemonstrantenscanderenniet

tegenbelastingenofontslagen,maartegendepolitiekeelite:¡No Nos Representan!

InGriekenlandtenslottelijktderelatietussenprotestenbezuinigingenhetmeestintiem.67

Desocialistenwinnendeverkiezingeneind2009metdebeloftedatzijeeneindezullen

55

makenaandediepgaandecorruptieendebezuinigingenvanhuncentrumrechtse

voorgangers.68Maarnaenkelemaandeninhetplucheonthullenzedatdenationaleschuld

veelhogerisdangedacht.Deeerstebezuinigingenwordendecember2009afgekondigd,

onmiddellijkgevolgddoorstakingenop17december.Eentweedepakketbezuinigingen,

aangekondigdop2februari,leidttotstakingenenbetogingenop10en24februarien11

maart.Alsderegeringop2meinoodhulpaccepteertvanEUenbelooftdekomende3jaar

30miljardtebezuinigen,reagerenvakbondenonmiddellijkmeteenalgemenestaking.

DedemonstratieinAtheneop5meiwordteenvandegrootsteooitgenoemd.69Dedag

ernakeurthetparlementdebezuinigingengoed.Ooklater(injunienoktober2011)vallen

enkelegroteonlustensamenmetpolitiekebesluitenoverbezuinigingen.Bijveelvandeze

demonstratiesbreektgewelduit.Daarbijzijngroepenautonomenbetrokken,maarookde

politiegebruiktzwaargeweldentreftdaarbijookveelonschuldigen.Deautonomenhalen

steedsweerdevoorpagina’s,maarhetgrotenieuwsisdatzovelenkeeropkeerdestraatop

gaaninheelGriekenlandondankshettraangasendeverwachtingvangeweld.

AlhoeweldeGriekseprotesteninnigverbondenlijkenmetdebezuinigingenishetookhier

belangrijkomteluisterennaarwatdedemonstrantenroepen.Natuurlijkzijnmensenboos

enbezorgdoverdefinanciëlekortingenenontslagen,maarhunverwijtenhebbenmeestal

nietsmetgeldtemaken.Zevoelenzichbedrogendoorhuneigenpolitici,vanrechtstot

links,vernederdenindesteekgelatendoordeEU.Daarkomtbijdatpolitiealsverlengstuk

wordtgezienvandecorrupteelite.DerelatiestussenGrieksebevolkingenpolitiezijnzeer

slecht.Depolitiepastewrederepressietoetijdensdemilitairejuntaennogzeerrecent,in

2008,warener3wekenrellennadatdepolitieeenjongendoodschoot.70

Kortom:inItalië,PortugalenIerlandwordtincidenteelgeprotesteerd.Deeconomische

crisisroeptsterkeemotiesop,metnameinPortugalenItalië:deverontwaardigingover

hetwanbeleidisinbeidelandengroot.Maarerisgeensprakevaneentotaalverliesvan

vertrouweninoverheden,vertrouwenindeEUblijftgehandhaafd.DatisandersinSpanje

enGriekenland.Indezelandenhebbenzowellinksealsrechtsepoliticienbestuurders

doorwanbeleidencorruptieelkelegitimiteitverloren:ditiswatcentraalstaatindehevige

protesten.Deindignadosslagenerin(geweldloos)omdemiddenklassetebetrekkenineen

maandenlangeaanklachttegendeelite.

Iseronderdedeelnemershetgevoeldatprotestereneffectzalsorteren?Inbepaaldelanden

enbepaaldesituatieswel,lijkthet.DestakingeninGriekenlandtegenPapandreouwerden

weliswaarmogelijkdoordeverontwaardigingoverdegeschondenverkiezingsbelofte,ze

werdendesalniettemingeorganiseerddoorvakbondenalspolitiekepressiemiddelenen

menverwachtteresultaat.HetuitblijvenvanonrustinIerlandlijktmedeveroorzaaktdoor

hetfeitdatmenhiergeeneffectvanprotestverwachtte:‘deIersetijger’bleekeenpapieren

tijgerendebevolkingaccepteerdedeonafwendbaarheidvanhunlot.OokinPortugal,

Italiëen(ineersteinstantie)Spanjewasditlangetijdhetgeval.Totdusverrekanverwachte

effectiviteiteenenanderverklaren.Maarderolvanverwachteeffectiviteitindemeest

massaleprotesten,indetijdvandeindignados,isdiscutabel:dekernvanhetprogramen

56

doelstellingvandeindignadoswashetuitenvaneenemotie.Verderisopmerkelijkdatde

Griekenblevendemonstrereneind2011enookin2012.Grotedrommenmensenblijvende

straatopgaan,maarsteedsmeeruitwanhooplijkthet.71

Moderne media

Decrisisrellenvormeneengoedeillustratievandeveranderendemogelijkhedendie

technologiebiedtvoorbottom-upsocialeorganisatievanprotest.Alhoewelsociale

bewegingendezemediaeveneensgebruiken,staanbijhenanderemiddelenenkanalen

centraal(eenstaking,regulieremedia).Indezecasusblijktechterdathetincidenteel

mogelijkis(zoalsinPortugal)datredelijkwillekeurigeindividueneenenormemensenmassa

opdebeenbrengen.Welkefactorenzijnaantewijzendieditsuccesverklaren?

DeonmiddellijkeaanleidingvoorhetprotestinPortugaliseenoproepopFacebook,

gedaandoor3individuendiegeenenkelenationalebekendheidgenoten.Hunoproepis

nietdeenigeredendathonderdduizendenopdebeenkomen.Deoproepvaltsamenmet

dewinst,6dageneerder,vanhetliedje‘Alutaéalegria’(destrijdiseenvreugde)tijdens

hetnationalesongfestival.72Ditliediseenkomischebedoeldeloftuitingophetfeestvan

derevolutie.De7matigezangersstaangetooidmetrodeanjersophettoneel;kledingen

decorverwijzeneveneensnaardeAnjerrevolutie.Inbekendesongfestival-kitschimiteren

zijeengroepjevrolijkedemonstranten.Detekstvanhetliedjeverwijstnaardeerbarmelijke

economischesituatievanhetland73enroeptoptoteenheidenprotest.74Hetwerkte:nade

uitzendingsteeghetaantal‘likes’totongekendehoogte.Hetideedateensongfestivalliedje

helemensenmassa’sopdebeenkanbrengenlijktwellichtabsurd,maarindepopulaire

geschiedenisvandeAnjerrevolutiewashetsongfestivalliedjevan1974hetstartsignaal

voordegeweldlozecoup.75

DesamenstellingvandebetoginginPortugalmaaktduidelijkdatdeoproepmetname

jongvolwassenenvan25-35jaaroudopdebeenbracht;geenkansarmenofradicalenmaar

metnamehogeropgeleidenuitdemiddenklasse.76Juistdezegroepisopdehoogtevande

‘trendingtopics’:hunsocialelevenisintiemverwevenmetsocialenetwerktechnologiedie

hunpersoonlijkenetwerkensterkaanelkaarbindt.

Maaromtebegrijpenwaaromdezejongerendestraatopgaanmoetenwebovendien

kijkennaarhunmotivatie.Dielijktgevoeddoordesillusieoverdegehooptetoekomst.

Alsgeneratiezijnzijbeteropgeleid,hebbeneenbrederehorizonenmeerinternationale

ervaringdanhunouders.Tochisdewerkloosheidhoogenhebbenvelenslechtbetaalde

tijdelijkebaantjes,veronderhunniveau.Ookisersprakevanonrecht.Goedbetaalde

positieswordengevulddoorbabyboomersmeteenreputatievancorruptie.Door

vriendjespolitiekisweinigopwaartsemobiliteitmogelijk.Dooraldezefactorenvoelen

dejongerenzicheen‘verlorengeneratie.’77Zegaandestraatopomhunverontwaardigde

aanklachtkenbaartemaken,maarzonderprogram.

57

Traditionele media

Indecrisisrellenzienweenkeleterugkerendefactorendiewijzenopdebelangrijkerol

vanregulieremediaindeescalatievanconflict.Stereotypeaannamesengebrekkige

achtergrondanalyseskenmerkendeberichtgevinginregulieremedia,metnameinde

Angelsaksischepers.Enkelekenmerken:

1. Zodrageweldplaatsvindtrichtdeberichtgevingzichmetnamedaarop.Vaak

betekentditdatergeenaandachtisvoordemotivatiesengrievenvande

meerderheid.Alshonderdduizendendestraatopgaanomhunstemtelatenhoren

danverwachtmengehoordteworden.Alsdatnietgebeurtwakkertditonbegripen

woedeaan.

2. Deverantwoordelijkheidvoorgeweldwordtgraagaaneenspecifiekegroep

toebedeeld.Hierbijkomtdatjournalistendemonstratiesmeestalbeschrijvenalseen

conflicttussen2partijen.78Tezamenmaaktditdatereenmediaberichtverschijnt

waarin‘slechten’wordenaangewezendieverantwoordelijkzoudenzijn(vaakin

deheadline).Deschuldwordtdaardoormeestalbijdemonstrantenof(inhetbeste

geval)radicalengelegd.Pasalssprakeisvandisproportioneelgewelddoorpolitie

(enmetnamealsookjournalistenklappenkrijgen)wordtdepolitieeenactieverol

toebedeeld.79Dezeeenzijdigeensmalleberichtgevingcreëertnieuwespanningen:

radicalenenindignadospratennietmetdemedia,journalistenopstraatwordeneen

doelwit,demediawordtonderdeelvanhetconflict.

3. Demediadragenookbijaandebeeldvormingvan‘deschuld’vandeeconomische

crisis.Ookhierzienweconflict,stereotypenengeneralisaties.Daarbijvaltopdat

deeconomischecrisisintoenemendematewordttoegeschrevenaandegehele

bevolkingvandemediterranelanden.80Ookditwerktescalerend:hetgevoelvan

vernederingiseenterugkerendthemainhetmediterraneprotest.81

Achtergronden

Zoalsaldiversemalenisaangestiptindezecasuskanhetprotestindemediterranelanden

nietloswordengezienvandeinternationale context.DeverhalenoverdeArabischelente,

maarookde‘potten-enpannenrevolutie’inIJsland82zijninspiratiebronnen.Ookbinnen

decasuslietenwezienhoesterkdewederzijdseinvloedistussendezelanden.Ookde

uitzonderingenopdeze‘besmettelijkheid’zijnvanbelang.VoorItalianenstaatdecommotie

inanderelandenlosvanhuneigencontroverse:hetgevechtrondBerlusconi.83

InPortugalisidentificatiemetgebeurtenissenelderslaag.Menspiegeltzichnietaan

anderelanden(enzekernietaanSpanje)indeovertuigingdatonrustnietindevolksaard

zit:Portugezenbezingenhunlijdenindefado,maarzerellenniet.84EninIerlandlijken

weinigenzichteherkenneninwaterinGriekenlandenSpanjegebeurd.Zoalsgezegd

stortendemediazichenigemalenopdevraag‘waaromwijandersreagerendande

Grieken’,maarhetantwoordzoudeelskunnenzijndathetvoordemeesteIerenonmogelijk

58

isomzichteidentificerenmetdeonrustindemediterranelanden,medeomdatmende

economischeafstraffingervaartalsonafwendbaarenlegitiem.85

Alswemetwatmeerdistantienaarderolvandepolitieke contextkijken,danconstateren

wedatwaarinternepolitieketegenstellingendepubliekeagendabeheersen,depublieke

onrusteerderlagerisdanhoger.InGriekenlandenSpanjezienweeenovergangvaneen

gebrekaanvertrouweninindividuelepoliticienbestuurders,naareenvolledigeafwijzing

vanhetgehelesysteem.Verschillentussenpartijenvanlinkerenrechterzijdewordenhier

irrelevant;protestwordtstructureel.

Ookhetbelangvandehistorischecontextisevidentinveelvandezelanden.Debereidheid

totdemonstrerenishethoogstinlandenmeteentraditievanprotestenmeteen

politiemachtmeteenbeladenverleden.InPortugalisdietraditieerniet.InIerlandiserwel

eentraditievanprotest,maardiedraaitomverzettegeneenonderdrukkervanbuitenaf

enisgeorganiseerdlangsreligieuzelijnen.Ierenprotestereneind2012massaal,nietom

economischeredenenmaarvoorhetrechtopabortus.86Hetillustreertdatprotestentegen

decrisisookhiernietkunnenvoortbouwenopeenhistorischetraditie.

Tenslotteishetvanbelangomaandachttebestedenaansocialetegenstellingentussen

delenvandebevolking.Waardieerzijnzouditmogelijkkunnenleidentotspanningen

enconflict.Wekwamengeenvoorbeeldentegenvanoplopendespanningentussenlinks

enrechts,oftussenwerkendeklasseenmiddenklasse.Welisereenalgeheelgedeelde

ontluisteringover‘deelite’indemediterranelanden.OokiserinGriekenlandeen

toenemendesteunvoorderechtsextremistische‘goudendagenraad’–eenpartijmeteen

anti-immigratieprogramma.

59

60

Hoofdstuk 5

Casus D: Feestrellen

61

Devierdecasusheeftbetrekkingopeenspecifieksoortrellendatwedelaatste15jaar

metenigeregelmaatineigenlandtegenkomen:feestrellenendanmetnametijdensde

jaarwisseling.Hetgaathieromrellendiebeginnenalseenfeestindeopenbareruimte,

waarveruitdemeestenookheengaanmetdebedoelingeen‘goedetijd’tehebben.Meestal

komtditneeropkijkenenluisteren,etenendrinkenen,alshetgeluidsniveauhettoestaat,

teconverseren.Nietzoheelandersdusdaneenfeestjethuisofinhetcafé,maarmet

tweebelangrijkeverschillen:erzijninhetalgemeenveelmensenopdebeeneniedereen

kaninprincipemeedoen,dusookmensendiekomenmetanderebedoelingen(bijv.

zakkenrollen,rotzooitrappen,ofwraaknemen).Tijdenshetfeestontwikkeltzichinenkele

gevallenagressievespanning,meestaldoordatdeaanvankelijkeeenheidvandemenigte

uiteenvaltinpotentieelvijandigegroepen,waarindepolitieofdehulpverleningsdiensten

duidelijkeenrolspelen.Inweereenkleindeelvandezegevallenkomthetdantotechte

vechtpartijenenkanmenvaneenrelspreken.Webesprekennueenaantalconcrete

voorbeeldenvanzulkegebeurtenissenrondomdejaarwisseling,somsmetverwijzingen

naaranderefeesten.

Oud en Nieuw in Nederland

HetvierenvanoudennieuwinNederlandgebeurtdoorhethelelandendoorvrijweldehele

bevolking,deelsbinnenendeelsbuitenshuis.Wekunnen,innavolgingvanAdangetal.(2008)

zeggendatdithetgrootsteevenementvanNederlandis.Daarbijdoetzichindeperiodevoor

entijdensoudennieuweensituatievoorvanietswat‘structureel incidentalisme’wordt

genoemd:erissprakevaneensterkeverhogingvanhetaantalincidentenzoalsvernielingen,

brandstichtingenenopenlijkegeweldpleging.Voordedadershebbendergelijkeactiviteiten

echtertocheen‘feestachtig’karakter,hoebeestachtigdebraveburgerzeookvindt.Oud

ennieuwisdustevenshetgrootsterisico-evenementvanNederland(Adangetal.,2008).De

incidentenvindenmetnameplaatsinvolkswijkenindegrotestedenvanNederlandmaar

ookinkleinedorpendiebehorentotdezogenaamdebible belt,destrookmetplaatsenmet

daarinrelatiefmeerbevindelijkgereformeerdendiegrofweglooptvanOverijsseltotZeeland

(gemetenaanhetpercentagestemmenopdeSGPenChristenUnie).

Beschrijving van typerende gebeurtenissen

Deincidentenrondoudennieuwzijnvoorspelbaarenvolgenveelaleenvastpatroon.

Zoiserindedagenvoorafgaandaan31decembereenverhogingtezienvanhetaantal

meldingenvanoverlast,vuurwerkenvernielingen,metnameop30december.Tussen

31december12uuren1januari12uurisereenconcentratievanhetaantalmeldingen

waarbijereenpatroonisvanoverlastmeldingenvoormiddernacht,brandstichtingeninde

urenronddejaarwisselingenopenbaregeweldpleginglaterindenacht.Na1januarineemt

hetaantalmeldingenvanschendingenvandeopenbareordesnelweernormaleproporties

aan(Adangetal.,2008).

62

Adangetal.(2007)vattendeoorzakenvandeincidentensamenindriecategorieën.

Erissprakevaneentraditievanvuur,lawaaiengebruikvanalcohol.Incidentendie

normaalzijnvooruitgaansproblematiekwordenhierbijversterktdoordeonveiligheid

(endeopwindendheid)vanvuurenvuurwerk.Daarnaastbiedtdejaarwisselingeen

gelegenheidsstructuurwaarinoudevetesbeslechtkunnenworden.Alslaatsteidentificeren

zijeentraditiewaarin,dezeavond,allesmoetkunnen.Ditisvooralterugtebrengennaar

devolkswijkeningrotestedenendorpenophetplattelandmeteenorthodoxprotestantse

bevolking.

IllustratiefzijndejaarlijksterugkerendeincidenteninhetdorpVeeninBrabant,waarbij

ermetnamesprakeisvaneendoorgeschotentraditie.Ruim20jaarlangishetinVeen

eengewoonteomcentraalinhetdorpauto’sindebrandtesteken.Bovendienleeftbijde

(jongere)bewonerseenbreedgedragensentimentvanonafhankelijkheidvandeoverheid.In

hetspecialekaraktervandezeenedag(wanneermenvanallesdoetwatabnormaalis)vindt

menlegitimatieomeengoeiefiktesteken.Enzoalsookbeschrevenwordtindecasusover

deParijserellen:auto’sbrandengoed.Hetverloopvandeescalatieverschiltvanjaartotjaar

maarinzetvanMEenhetdaaropvolgendekat-en-muisspelletjemetdieMEiseenregelmatig

terugkerendverschijnselsindshetbeginvandejaren1990.Maatregelenvanuitdeplaatselijke

overheidstuittenmeestalopverzetvanuitdebevolkingendesluimerendetegenstellingwerd

steedspersoonlijkertoenburgemeesterBuijserdin2003aantradenprobeerdeoudennieuw

rustigtelatenverlopenviastevigerepressie.Erwerdonderdebevolkingopgeroepenomdoor

tegaanmethet‘stoken’vanauto’s:‘Een paar auto’s opstoken is traditie en géén criminaliteit.’87Dejaarwisselingvan2004/2005isuitzonderlijkonrustig,waarbijgeweldookpersoonlijk

tegenburgemeesterBuijserdgerichtwerd.Sindshetaantredenvaneennieuweburgemeester

in2007isermeersprakevanoverlegtussenbewonersenbestuur.Ooknuisdesituatienog

steedsnietincidentloosmaarwelverbeterd(Adangetal.,2008).

BijdeongeregeldhedenindeOosterparkwijk,Groningen,indenachtvan30op31december

1997wasereveneenssprakevaneentraditievangeweld.Jongerenindewijkhaddeneen

slechterelatiemetdepolitie.Daarkwambijdatoudennieuwdegelegenheidboodtothet

vereffenenvanouderekeningen,meerspecifiekdewroktegenSP-statenlidSjonLammerts

dieindewijkwoonde.DejongerenwarenboosoveruitsprakenvanLammertsdatertuigin

hetOosterparkwoondeendatheteenachterstandswijkwas.Degelegenheidvannieuwjaar

werddoorsommigenaangegrepenomderuitenvanhetstatenlidstuktegooienenzijn

huisernstigtevernielen.Ditallesgebeurdemetdeindewijkgangbareopenbarevuurtjes,

vuurwerkenincidentelevernielingenmaar(datjaar)ookmethetniet-gangbareomzagen

vandriebomenmeteenkettingzaag.Lateronderzoekzaluitwijzendatdeomvangvande

gebeurtenissenindewijkbeperktblijft(DeHaanetal.,1998).Ergaanechterookdingenmis:

depolitieginguitangstvoordejongerendewijknietinendeopgeroepenMEarriveerde

pastoendeincidentenvoorbijwaren.

Degebeurtenissennemenvooralnaafloop,opoudjaarsdagendewekendaarna,grotereen

grotereproportiesaan,mededoordebelaagdeLammerts(Trouw,18Februari1998).88

63

HetANPplakterhetetiket‘Oosterparkrellen’openhetkrijgtnationaleaandacht.

Volgenshetonderzoeksrapport‘VerhaalHalen’(DeHaanetal.,1998)ishetbeelddatnu

ontstaatvertekend:erisgeensprakevaneen‘staatvanbeleg’maarvanhetescaleren

vanminofmeertraditioneleordeverstoringen.89Hetopblazenvanhetprobleemwakkert

verontwaardigingaanovereenfalendeoverheid.PremierKokvraagtomaanscherpenvan

depolitiewet.Uiteindelijklegtmendeverantwoordelijkheidbijcommunicatieproblemen

tussenburgemeester,hoofdcommissarisvanpolitieenhoofdofficiervanjustitie.90

Zijruimenallenhetveld.

OngeregeldhedenzoalsindeOosterparkwijkenVeendurenslechtseennacht:ookditis

karakteristiekvoornieuwjaarsrellen.Eenuitzonderinghieroplijktdesituatierondom

oudennieuw2009/2010indeCulemborgsewijkTerweijde.Naeenincidentwaarbij

eenautomobilistinreedopeengroepmenseniserdagenlangonrustindewijk.

DeonderliggendestrijdtussengroepenMarokkaanseenMoluksejongerenisechteral

sinds2004aandegangendeonrustmoetvooralinditlichtbekekenwordenenisslechts

deelstekoppelenaandevieringvandejaarwisseling(zieVolkskrantvooreenoverzicht91).

Wie zijn erbij betrokken?

Zoalsgezegdwordtdejaarwisselingdoorvrijweldegehelebevolkinggevierd,waarvan

velenditdeelsopstraatdoen.Cijfersoverdearrestantengeveneenbeeldvandepersonen

diebetrokkenzijnbijdeincidententijdensdejaarwisseling.Tijdensdejaarwisselingvan

2012/2013vonden616arrestatiesplaats.Hiervanwarener98wegensgeweldplegingtegen

personenmeteenopenbaretaak,202voorgeweldtegenburgers,158voorvernielingen

tevens158vooranderefeiten.92In2011/2012lagendezegetallenhogermet968arrestaties93

enin2010/2011washetaantal75894.

Vandearrestantenis95.6%man.Driekwartisjongerdan26.Tweederdevanhenwoont

bijzijnoudersen95%heeftgeenkinderen.Driekwartisautochtoon,18%nietwesters

allochtoonen3%westersallochtoon.GeziendebevolkingssamenstellingvanNederland

zijndezeverhoudingeninlijnderverwachtingalsergecorrigeerdwordtvoordeleeftijd,95

erisgeensprakevaneenduidelijkeonder-ofoververtegenwoordigingvanautochtonenof

allochtonen,metuitzonderingvaneenrelatieflaagaantalwesterseallochtonenonderde

arrestanten.Eenbeelddatverdernaarvorenkomtisdatrelatiefveelvandearrestanten

werklooszijnenvaakmeerdereantecedenten(metnamevoorgeweldpleging)hebben.

Dehelftvandearrestantenheeftalcoholen/ofanderedrugsgebruikt.Tenslottewordt96%

vanheninhundirectewoonomgevingopgepakt(Adangetal.,2008).

Onmiddellijke aanleidingen

Watisdeaanleidingvoorhetstructureleprobleemvanoverlast,geweld,vernielingen

64

brandstichtingbijhetvierenvandejaarwisselinginNederland?Deaardvandedelicten,

eenenormeopeenstapelingvanincidentenendekarakteriseringvandejaarwisseling

duidtnietopeenbreedgedragengevoelvanonrechtonderdebevolkingvanNederland.

Mogelijkkanditlokaalweleenaanleidingvormenvoorbepaaldeincidenten,bijvoorbeeld

indegrotesteden,maareencoherentenhelderbeeldhiervankomtnietnaarvorentijdens

oudennieuw.Eerderlijkendeveelvuldigeincidentenvoorttekomenuiteenbehoefte

aaneenverzetje,spanningenactie.Afhankelijkvandeplaatselijketraditiesopbepaalde

plaatsenenspontaneomstandighedenuitditzichinveleverschillendeincidentenrondom

dejaarwisseling.

Metbetrekkingtotdesocialeidentiteitvandedadersiseenzelfdeanalysetemaken.Erlijkt

geengedeeldeidentiteittussendeverschillendegroependoorheelNederland.Welkan

erlokaalsprakezijnvanexpressievaneenidentiteitwaarbijfeestvieren,orderverstoring,

gevaarlijkvuurwerkafstekenenmachogedragdiepverankerdzijnineenbepaalde

gemeenschap.Meerplaatselijkkanditveranderenalserbijvoorbeeldgrootschalig,

ontactischoptredenvandepolitieplaatsvindt(Mulleretal.,2010).Indergelijkesituaties

kaneenwij/zijsituatieontstaanmeteenverhoogdrisicoopgeweldsescalatie,bijvoorbeeld

alspolitieenbrandweereenvuurtjeopstraatwillenblussentegendewilvanfeestvierders

ofopanderemanierengezienwordenalsfeestverstoorders.Insituatieswaarinmeerdere

jarenachtereenonrustis,zoalsinhetdorpVeen,ontstaateenmeergeanticipeerdewij/zij

tegenstellingtussenMEendebewoners.Hierhoorthetkat-en-muisspelletjebijdetraditie

vandejaarwisselingeniserpassprakevaneengeslaagdfeestalsdeMEdaadwerkelijk

ingrijpteninactiekomttegendeordeverstoorders(Adangetal.,2008).

Eenlaatsteonmiddellijkeaanleidingvoordeongeregeldhedentijdensoudennieuwis

tevindeninhetideevanverwachteeffectiviteit.Erisuithetverledenveelervaringmet

ordeverstoringen.Menweetdatdepolitieweinigkanuitrichten.Erisduseensterke

verwachtingdatmendandoenwatmenwilzonderernstigeconsequenties.

Achtergronden

Uithetvoorgaandekanmengemakkelijkdeconclusietrekkendatiederemensenmassa

diefeestvierteenpotentieelgevaaris.Maardieconclusiegaatvoorbijaandelange

traditievanoudennieuw.Hierinstaateenbepaaldtypegedragcentraalwaaronder

ookhetafstekenvanvuurwerk.Vergelijkditmetgrotendeelsvreedzamefeestenals

CarnavalenKoninginnedag:evenementenwaarbijeveneens‘normale’onderdelenvande

openbareordetijdelijkwordenopgeschortenwaarbijmeestalgroteremensenmassa’s

gedurendelangeretijdopstraatzijn.Koninginnedagwordt,netalsoudennieuw,gevierd

doorheelNederlandmeteenconcentratievanmenseningrotestedenalsAmsterdam

(700.000a800.000bezoekersin2009-2011;Zanonni,Barlagen,&Ammerlaan,2011).Hoewel

eropKoninginnedagmeerarrestatiesplaatsvindendannormaal,o.m.vooropenbare

dronkenschap,vernieling,mishandelingenopenbaregeweldpleging,heeftdithetkarakter

65

endeomvangvanversterktuitgaansgeweld.ZowelinAmsterdamalsinanderesteden

inNederlandisdesituatievrijwelaltijdbeheersbaar.Andersdanbijoudennieuwishier

geentraditievanrotzooitrappen,brandstichtingenvernielingen.BijCarnavaliserinnog

minderematesprakevaneendergelijketraditie.Erdoenzichverwachteproblemenvoor

diedirectgekoppeldkunnenwordenaanhetopschortenvandenormaleopenbareorde

incombinatiemetalcoholgebruikengrotehoeveelhedenmensen.Totgrote,structurele

problemenleidtditechterniet.Hetzelfdekangezegdwordenvoorkermisinverschillende

dorpenenstedeninNederland.Andersisdatdusbijdejaarwisseling.Ordeverstoringlijkt

daarintegraalonderdeelvanhetvolksfeesttezijngeworden.Zekerisdatzoweloverheid

alsbuurtbewonerservanuitgaandatergedoekomt.

Conclusie: maatschappelijke onrust?

Feestrellenmetnieuwjaarzijneenterugkerendverschijnsel:eenmengselvanspontaan

wij/zijverschilendeoplokaletraditiegebaseerdeverwachtingdaterincidentenzullen

zijn.Erisgeensprakevanbredeonrust,scherpetegenstellingenofeenbreedgedragen

aversietegenbijvoorbeelddeoverheidofpolitie.Watopvaltishoezeerdittypeonrustis

‘genormaliseerd’voorbetrokkenpartijen.Hettijdelijkopschortenvannormaleregelsen

wettenwordtervarenalseenrecht.96Alsautoriteiteninzo’nsituatieeenalternatiefrecht

proberenopteleggendoorrepressie,danroeptdatautomatischeensterkgevoelvan

onrechtop,metallekansopescalatiezoalsinVeen.Daarwerduiteindelijkeenoplossing

gezochtdoorhetinstitutionaliserenvanhetinbrandstekenvanauto’s:overheidenburgers

werkenhiernusamenaandenieuwjaarsviering.

Insituatieswaarindeoverheidprobeertdeonruststokersintedammenofdepublieke

ruimtetecontroleren,zienwedatde‘machtgrijpen’opeenpleinofineenbuurteen

legitiemonderdeelkanwordenvanhetvolksfeest.Inzo’nsituatiekanmenonruststokers

enfeestvierdersslechtmeeronderscheiden.Deaanpakvanvoetbalhooligansleertdat

zo’ngroepgemarginaliseerdwordtophetmomentdathet‘voetbalfeest’zodanigwordt

gevierddathooligansenfeestvierderstweeduidelijkgescheidengroepenblijven.De

politiehelptbijdeorganisatievanhetfeest;bewarenvandevredewordteentaakvan

depolitieenfeestvierderssamen.Daarnaastisdevergelijkingmetdestrandrellenvan

HoekvanHollandinteressant.Hierbelaagdeeengroephooligansdeaanwezigepolitiein

burgerenvervolgensookdeagentendiehuncollega’stehulpschoten.Vanafhetmoment

datdecollega’singrepenwaservoordepolitiegeenduidelijkonderscheidmeertemaken

tussendehooligansen‘gewone’feestgangersdiezetegenoverzichvonden.Almetalisdit

eenherkenbaarfenomeen:wezienhettijdensdeTT-relleninAsseneindjaren’60eninde

‘Facebookrellen’inHaren(2012).

TenslottehebbenwedeonrustindewijkTerweijdeinCulemborgkortbesproken.Ditis

eenuitzonderingineenaantalopzichten:Depolitiemoesttweegroepen,Molukseen

Marokkaansejongeren,uitelkaarhouden.Derellenduurdenmeerderedagennahet

66

incidentbijdejaarwisselingwaarbijiemandinreedopeengroepjongeren.Bijeennadere

analysevandeongeregeldhedenbleekerechterspraketezijnvaneenlangdurigerconflict

tussenbeidegroepenwaarbijNieuwjaaropdatmomenteenaanleidingvormde,maarniet

destructureleoorzaakwasvandemeerdaagseincidenten.

Concluderendzienwedathetrisicobijfeestrellensterksamenhangtmetdeaardvan

hetevenement.Alshetevenementvolgenstraditieennormengepaardgaatmetgedrag

datdoorpolitiealsongewenstwordtaangemerktisereenverhoogdrisico.Degewone

feestvierder(enmetnieuwjaarisdatiedereendiezichopstraatbegeeft)isinzo’nsituatie

eenpotentiëleordeverstoorder.Inzo’ngevalisaantebevelenominhetbeleidvande

overheidminderdenadrukteleggenopordehandhavingdoorrepressieenmeerop

defaciliteringvandelegitiemedoelenvandemassa.Waaroverheidenfeestvierders

samenwerkenindeorganisatievanzo’nfeest,wordtdebeheersingvanrisico’seentaakvan

degehelegemeenschap.Inzo’nsituatiezetmenordeverstoordersbuitenspel.

67

68

Hoofdstuk 6

Predictoren van

massagedrag: een

literatuuroverzicht

69

Decasussenillustrerenenerzijdsdeenormehoeveelheidfactorendiemogelijkeenrol

spelenbijhetuitbrekenendeescalatievanonrust.Anderzijdszienwedecontourenvan

terugkerendethema’s.Inhethuidigehoofdstuklichtenwediethema’stoeaandehandvan

eenliteratuuronderzoek,omzovasttestellenwelkefactoren(a)mensenzodanigberoeren

datzemassaaldestraatopgaanen(b)eenrolspelenbijhetuitbrekenvanonlusten.We

doendatvolgenseenbepaaldesystematiek,samentevattenals‘vanomgevingnaar

individunaargedrag.’Daarbijbeginnenwemethetmeestabstracteniveau:datvan

economie,politiekensocialestructuren.Vervolgensbesprekenwerelevantekenmerken

vandemensoppopulatie-engroepsniveau(bevolkingssamenstelling)envanmensals

individu(fysiologie).Maarvoordatwevanwalstekenovermassagedragishetgoedom

eerstevenkortstiltestaanbijindividueelgeweldenhaarrelatietotmassaalgewelden

massagedraginhetalgemeen.

Individueel geweld en haar relatie met massagedrag

Erbestaateenneigingommassaleonlustengelijktestellenaananderevormenvan

antisociaal,onaangepastofcrimineelgedragvanindividuen.Wezagenhetnaderellenin

Parijs,LondenenHaren:dedeelnemerszoudencriminelenzijn,zekwamenopdeonlusten

afmetvoorbedachtenrade,enzovoort.Ookinwetenschappelijkeliteratuurzienwedeze

neiging.Zogingenveeltheorieënervanuitdatmassagedragenindividuelecriminaliteit

geborenwordenuitdezelfdeomstandigheden(zoalsarmoede,socialeongelijkheid,

kansloosheid,eengebrekaansocialecohesieofeentekortaanrepressieentoezicht).Maar

bijnaderinzienblijktditverschillende en ongerelateerde vormen van sociaal gedrag zijn.

Datblijktondermeeruitdrieobservaties.

Deeersteisdathistorischeschommelingenindehoeveelheidindividueelgewelden

massaleonlustengeenenkelverbandtussendetweelatenzien.Eisner(2003)verzamelde

onderzoeknaarmoordendoodslaginverschillendeEuropeselanden,waaronderde

Nederlanden.Dezeaantallendalenindeloopdereeuwenenorm(ziefiguur9).Alswe

dezeontwikkelingvergelijkenmettellingenvanaantallenmassaleonlusteninhistorisch

onderzoek(bijvoorbeeldvanDekker,1982)ofrecenterestudiesvanaantallenstakingen

(vanderVelden,2009)danzienwegeenenkelverband.Ookininternationalevergelijkingen

wordtzo’nverbandnietgevonden(Lodhi&Tilly,1973).InanderedataseriesuitEngeland

(bijvoorbeeldHorn&Tilly,1986)blijktzelfseenlichtnegatiefverbandtussenindividuele

gewelddadigheidenmassagedrag.Deconclusieisdatmisdaadencollectieveactienietin

elkaarsverlengdeliggen:hetgaathieromtweeverschillendegedragsvormen.

70

Figuur9.MoordendoodslaginEuropa:Aantaldodenper100.000opeenLogaritmischeschaal(Eisner,2003)

Eentweedeobservatieisdatmassagedrageninterpersoonlijkgeweldeenheleandere

vormaannemen.Totpakweg1950nammenaandatmassagedragwanordelijken

bovengemiddeldgewelddadigzoudenzijn.Systematischonderzoeknaarhetgedragvan

massa’sontbrakechter:iedereennamvoetstootsaandathetbeeldvandeirrationele,op

holgeslagenmassazoalsLeBon(1895)enanderendatschetstenaccuraatwas.Datkwam

grotendeelsdoordemethodediemengebruikte.Menbedachtverklaringenvoorextreme

vormenvanmassagedrag(revoluties,plunderingen,massahysterie)ennegeerdetevaak

hoeuitzonderlijkdiezijnenhoebijzonderdesituatieiswaarinzeoptreden.Uitzonderlijke

excessenwerdenhierdoorgelijkgesteldmetdenormalegangvanzakenin‘demassa’.

Daarkwambijdatereengroteafstandbestondtussendeonderzoekersenhetobject.De

onderzoekerswarenbuitenstaandersenhaddennietdemiddelen(maarwellichtookniet

deinteresse)omgoedtebestuderenwaterpreciesgebeurde.

‘Nieuw’onderzoekmetanderemethoden(meersystematisch,beterkijkendnaarhet

verloopvanincidenten,minderbevooroordeeld)zetdetraditioneleaannamesopzijnkop.

Massaalgeweldblijktzeerzeldzaamendemassaopereertzeerdoelgericht,ordelijken

nauwkeuriggedoseerd(Thompson,1971;Rudé,1981;Dekker,1982;McPhail,1991).Alseen

individuindemassaoverdeschreefgaatdoorzichopanderedoelenterichtenofdoor

eenanderevormvangeweldtoetepassendanpastindetraditie,symboliekofdoelenvan

demassa,danwordtdezepersoonterstondterverantwoordinggeroepenennietzelden

gestraft.Alsinde18eeeuwinHollandhethuisvaneenbelastinginnerwerdbelaagd,dan

gebeurdedatmethodisch:alleswerdkortenkleingeslagenofindegrachtgedeponeerd.

Mendeedeenpogingtotafbraakvanhethuis.Daarbijwerddoorgaansnietsgestolen.De

term‘plundering’isdanookmisleidend.Schadediebijdeburenwerdaangerichtwerd

vergoed(Dekker,1982).Hetgeweldvandemassaiseensymbolischeuitingvanhaargrieven

(Davis,1978).

Ookalsweeengedetailleerdestudiemakenvanmassalegeweldpleginginonzemoderne

samenleving,isopvallendhoevaakenhoeeffectiefdemassaindividueleuitspattingen

indamtenontmoedigd.RecentonderzoeknaarinterpersoonlijkgeweldinEngelse

71

stadscentra,vastgelegdopbeveiligingscamera’s,laatziendatdeaanwezigheidvaneen

grotemassaremmendwerktopdeescalatievangeweld:omstanderssussenhetgeweld

doorafkeuringteuitenendoordirectteinterveniëren(Levine,Lowe,Best&Heim,2012;

Levine,Taylor&Best,2011).Tenslotteishetgedragvandemassaallesbehalveuniform;als

geweldplegingplaatsvindtdanisdoorgaanseenzeerkleindeelvandeaanwezigendaar

indirectofdirectbijbetrokken(o.m.Adang,1998;McPhail,1994).

Eenderdeenlaatsteindicatievoordeonafhankelijkheidvanindividueelencollectief

geweldvindenweindemacrosocialeprocessendiemisdadigheidvoorspellen.Pratten

Cullen(2005)evalueerdenineenmeta-analysedemeestonderzochtepredictorenvan

misdaad.Hunanalyselaatziendatmisdadiggedragsterkvoorspeldwordtdoorproblemen

opwijkniveau.Risico’szijneenconcentratievanbewonersmetlagesociaaleconomische

status,veeldiversiteitindewijk,weinigstabiliteit,ontwrichtefamiliesenhetontbreken

vaneffectievesocialecontrolebinnendegemeenschap.Ookeconomischefactorenzoals

armoedeendeprivatiespeleneenrol.Anderevoorspellerszijngebrekkigemobiliteiten

kansloosheid(anomie),gebrekkigesocialesteunengebrekkigesocialecontrole.Hetis

interessantomdittevergelijkenmetdeomstandighedenwaarinprotestenonlusten

uitbreken.Zoalsweindevolgendepagina’szullenzienisgeenvandezefactoreneengoede

verklaring.

Tabel1:Overzichtvandebelangrijkstevoorspellersvanindividueelmisdadiggedrag(uitPratt&Cullen,2005).

Géénvandezefactoreniseengoedevoorspellervoorprotestenonlusten.

Voorspeller Adequaat Getoetst Empirische Steun

Socialedesorganisatie Ja Hoog

Economischedeprivatie Ja Hoog

Anomie/Spanningen Nee Gemiddeld

Gebrekkigesocialesteun Nee Gemiddeld

Gebrekkigesocialecontrole Ja Gemiddeld

Rationelekeuze/Afschrikking Ja Zwak

Subculturelegeaardheid Ja Zwak

Economische predictoren

Hetlijktaannemelijkdatmassagedragwordtgemotiveerddooreconomischenood.

Immers,hoeslechterdeeconomischeomstandigheden,hoegroterdearmoede,dehonger,

dewerkloosheidendeafgunstjegens‘derijken.’IndezeaanhetMarxismegerelateerde

visiezouereensterkverbandmoetenbestaantusseneconomieenonlusten.Deklassieke

aannameisdanookdat‘deprivatie’leidttotfrustratiesdieuitmondenineentoenamevan

massaalgeweld.97Indezevisiewordtcollectieveactiegeborenuitnood.Voorcollectieve

onrustbetekentdit(a)datmassagedragenmassaalgeweldtoenemenintijdenwaarde

noodhethoogstis(bijvoorbeeldtijdenseconomischerecessieofbijhogevoedselprijzen),

72

(b)datmassagedragontstaatbijdebevolkingsgroepenwaardenoodhethoogstis

(doorgaansdeonderstelagenvandebevolking)en(c)datmassagedragontstaatdaarwaar

detegenstellingentussengroepenhetgrootstzijn,waardedeprivatiehetmeestzichtbaar

isofwaarcompetitieom‘resources’hethoogstis.

Aldezeideeënzijnvanafdejaren’70uitgebreidonderzocht.Hetbewijsiszwaken

inconsistent(zieo.m.McPhail,1991;Olzak,1989;Spilerman,1976).Baanbrekendonderzoek

naarmassagedraggedurendeeenlangeperiode(1830-1930)metflinkeeconomische

fluctuatiesinFrankrijkenenkeleandereEuropeselandenlaatziendatgeweldenonlusten

nauwelijksverbandhoudenmetdemacro-economischesituatievanhetland(Tilly,Tilly,&

Tilly,1975).Nederlandsonderzoeknaarstakingentussen1830en1995(zowelinternationaal

alsineigenland)trekteenvergelijkbareconclusie:alhoewelietsmeersprakeisvangrotere

actiebereidheidopmomentenwaaropdeconjunctuureenomslagpuntbereikt,isuitdeze

zeerglobaletrendzekergeensimpelmechanismeafteleiden.Zowelophethoogtepuntvan

decycluswordtgestaaktalsophetdieptepunt(VanderVelden,2009).98

Ookisergeeneenduidigerelatietussendeprivatieenprotest(Olzak,1989).Analysesvan

rassenrelleninAmerikaansesteden(1961-1968)latenziendatnochabsolutedeprivatie

(deeconomischesituatieonderzwarten),nochrelatievedeprivatie(hetverschiltussen

zwartenwit)eengoedevoorspellerzijnvanprotest.Robuustevoorspellersvoorprotest

zijndeculturelecontext(ofdestadzichineenvandezuidelijkestatenbevindt)enhoeveel

zwartenerwonen(Spilerman,1970;Myers,1997).Ditinvloedrijkeonderzoeksuggereert

dateconomischefactorenopzichzelfgeenprotestaanjagen:doorslaggevenderiseen

combinatievanculturelefactoren(eenpolitiekbewustzijnofeen‘protestideologie’,zie

Tomlinson,1968)engroepsgrootte.99Decombinatievanbeiden(ideologie+aantal)creëert

degelegenheidtotprotest.

Historischonderzoekvoegthiernogenkelebelangrijkeobservatiesaantoe.In

onderzoekdoordeeeuwenheenvindenweeenoververtegenwoordigingvanlagere

sociaaleconomischeklasseninmisdrijvenengeweld(Eisner,2003;zieookPratt&

Cullen,2005).Maarinhistorischestudiesvanmassagedragvindenweenkelebelangrijke

afwijkingenopditalgemenepatroon:devertegenwoordigingvanverschillendesociale

klassenblijktinrelleninde17een18eeeuwaftehangenvandeaardvanhetprotest

(Dekker,1982).Ishetonderwerpvanprotestereendatallelagenvandebevolking

opdezelfdewijzeberoert(zoalsreligieofeenpolitiekeconflictzoalsdattussen

Oranjegezindenenrepublikeinen),danvindenwetijdenshetprotestofoproereen

vertegenwoordiginguitallelagenvandebevolking.Ishetonderwerpereendatklasse-

specifiekis(zoalsbijeenvoedselrel)danvindenweenkelvertegenwoordigersuitdie

socialeklassendiezijnaangedaan.Dezeobservatiesgeveneendoorkijkjenaarhet

belangvandecollectievemotievenvandeelnemersaanmassaleonlusten.Inwatmensen

emotioneelberoertendestraatopdrijftstaathetpersoonlijkgewinopdeachtergrond:Met

massagedragzijnvaakmoreleovertuigingengemoeid(Dekker,1982;Thompson,1971;Van

Zomeren,Postmes,&Spears,2012).

73

Verderiseenzeerbelangrijkeobservatieuithistorischonderzoekdatdegenendiehet

voortouwnemeninhetprotestvrijwelzonderuitzonderingaanziengenietenbinnende

protesterendegroep.Doorgaansgaathethiernietommensendiezwaarachtergesteldzijn,

maarjuistommensenmeteenzekeraanzieneneengoedpersoonlijknetwerk.Zijhandelen

voorhetbelangvaneengroep,terwijlzehetzelfrelatiefgoedhebben(McCarthy&Zald,

1977;Klandermans,1983;Rudé,1964;McPhail,1991).

Entenslotteishetbelangrijkomeroptewijzendatdaarwaarsprakelijkttezijnvan

een‘klassenstrijd’,hetdoorgaansnietdeprotesterendeofinopstandgekomenpartij

isdiehetmeestegeweldtoepastendeernstigsteschadeaanricht(e.g.,Goldstein,

2010).Degewelddadigheidwaarmeerepressiegepaardgaatisdoorgaansgroterdande

gewelddadigheidvan‘demassa’.

Hetlijkt,kortom,datprotestnietprimairwordtgedrevendoordeeconomischesituatie

(armoede),nochdoorpersoonlijkerelatievedeprivatie(hetgevoelpersoonlijktekortte

komen),maarvooraldoormoreleverontwaardigingoverrelatievegroepsdeprivatie(het

verschiltussen‘wij’en‘zij’,Runciman,1966;Gurr,1970;Guimond&Dubé-Simard,1983).

Binnenditkadergaathetnietomabsoluteverschillenenooknietomeconomische

fluctuaties.Hetisnietdegroottevanhetverschiltussen‘wij’en‘zij’maardewaardering

ervandiemaakt(a)opkortetermijndatmensencollectiefmobiliserenomteprotesteren

en(b)oplangeretermijnzichgaanorganisereninvakbondenenandereorganisaties.De

aanjagervanprotest,kortom,isnietdescheveverdelingvaninkomstenmaarhetgevoel

van onrechtdieditaldannietoproept(Smith,Pettigrew,Pippin&Bialosiewicz,2012).

Daarbijkanmeneenkleininkomensverschilervarenalseengrootonrechtterwijlmeneen

grootinkomensverschilervaartalsdenormaalstezaakvandewereld.

Kijkenwemetdezekennisvanzakennaardebevindingenindecasussen,danhoeven

deresultatenonsnietteverwonderen.GrootschaligerelleninParijsenLondenkunnen

optredenintijdenvanhoogconjunctuur(Parijs)enlaagconjunctuur(Londen).Ookde

economischemalaisevan2010-2012gaatgepaardmeteenbreedscalavanreacties.In

dezecasussenisslechtsincidenteeleenrelatieteleggentusseneconomischefactoren

enonlusten.IndesymboliekvandeactiesinLondenenindecrisisrellenherkennenwe

economischemotieven:relschoppersinAtheneenItaliëvallenbankenaan.InLonden

zienweenerzijdsdevernielingvanwinkelsenobjectengeassocieerdmetdegegoede

middenklasse,anderzijdsdeplundering(voorpersoonlijkgewin)vanluxegoederen.

Iserdanhelemaal geendirectverbandtusseneconomischefactorenensocialeonrust?

Indeliteratuurvindenweerenkeleeninhetoptredenvanautoriteiten.Intijdenvan

economischeteruggangneemtdebereidheidtotrepressietoe:overhedenverrichten

meerarrestatiesenstraffenzwaarder(Tillyetal.,1975).Waardebevolkingzichdusweinig

aantrektvandeeconomischebarometer,grijptdeoverheidinbarretijdenietseerdernaar

dewapenstok.

74

Politieke predictoren

Eenandercentraalthemaindeliteratuurovermassagedragisderelatiemetpolitiek.Een

basaletheoriesteltdatpolitiekecommotieenverkiezingskoortsaanjagerszoudenzijn

voorsocialeonrustengeweld.Hierisechterweinigbewijsvoor.Deomgekeerderelatielijkt

bovendienevenwaarschijnlijk:grotedemonstraties,stakingenenandereonrusthebben

directeinvloedopdematevanpolitiekeonrust.Hetbewijsvoordezeomgekeerderelatieis

sterkerenconsistenter.

Inde‘top-down’reactiesvanautoriteitenherkennenweinderdaaddatpolitiekweldegelijk

belanghechtaanmassagedrag.Autoriteitenzijnbeduchtvooronrust,metnamealser

kanslijkttebestaandatzeuitmondeninonlusten(Dekker,1982)100.Dematewaarinmen

beduchtisvooronrustendeaardvandereactiedieeropvolgt,kunnenechterforsvariëren.

Debereidheidomrepressiefoptetredenblijkttoetenemennaarmateermeerpolitieke

onrusteninstabiliteitbestaat(Tillyetal.,1975).

Daarentegenisdeinvloedvanpolitiekopde‘bottom-up’bereidheidomdestraatoptegaan

vrijgering.Depolitiekeonrustdieverkiezingenveroorzakenlijktbijvoorbeeldnauwelijks

vaninvloedopdestakingsbereidheidendeomvangvanmanifestaties(Tillyetal.,1975).Ook

isergeenhelderverbandtussenstructurelekenmerkenvan(lokale)politiekenrassenrellen,

bijvoorbeeldintermenvanresponsiviteitofinspraakmogelijkheden(Spilerman,1970;

Myers,1997).

Datbetekentechternietdatergeenwisselwerkingistussenpolitiekenmassagedrag.Zo

blijktrepressieeenprobaatmiddelomprotestteescaleren,metnamealsdegebruikte

middelennietalslegitiemwordenervaren(Goldstone&Tilly,2001).Opmacroniveauvinden

weeentoenameinonrust(een‘backlash’)narepressieveactie–indemocratischelanden,

maarookinrepressievestaten.Opmicroniveaumoedigtrepressieradicalisatieaan(zieEarl,

2011;Francisco,1995;1996).

Ookopeenmeerindirectewijzezienweinhetrepertoirevancollectieveactieseen

duidelijkewisselwerkingtussenpolitiekenmassagedrag(McAdam,1982;Tarrow,1994;).

Hierinzienweindeloopvandegeschiedenisenkeleopmerkelijkeverschuivingen(Tilly,

1986).Inmassagedragvangrofwegvoor1830wordenmassaleuitingenvansocialeonrust

meestalgevoeddoorlokaalonrecht.Ditroepteenvrijspontanebottom-upreactieopvan

degemeenschapomdatwatscheefisrechttezetten:naeenopenbarevergaderinggaat

menovertotprotestmeteensterkritueelkarakter.Hetdoelisvaaktweeledig:hetuiten

vangrievenoverlokalemisstandenaandehoogsteautoriteiten(supplicatie,bijvoorbeeld

indevormvaneenpetitieaandekoning)enhetpubliekelijkensymbolischrechtzetten

vanwatscheefis.Tilly(1986)spreektvanparochiaalengezagsgetrouwprotest.Dat

laatsteklinktparadoxaal,wantindeogenvanautoriteiten(zowellokaalalsbovenliggend)

wordenalditsoortactiesalsneleendaadvanverzetofverraad.Decruxisechterdat

ditprotestplaatsvindtbinnenalgemeengeaccepteerdesocialeverhoudingenendus

75

zonder‘revolutionaire’intentieindezindateenpermanenteveranderingvanmachts-en

gezagsverhoudingenwordtnagestreefd.101

Na1830zienweeengeleidelijkeovergangwaarbijmassagedragsteedsvakerdevorm

aanneemtvanwatTilly‘autonomeacties’noemt.Determ‘autonoom’doeltopde

toenemendeneigingombestaandeverhoudingenteverwerpenennieuwemachts-en

gezagsverhoudingnatestreven.Ditgebeurtsteedsmeeropnationaalniveau.Actiesrichten

zichdirecttegenmachthebbers,opbasisvaneenhelderprogrammet(vaak)expliciete

doelenvoorsocialeverandering.Daartoewordenprotestengeorganiseerddoorduidelijk

herkenbareorganisaties(Tilly,1986).Zogaatdetoenamevanstakingenindetweedehelft

vande19eeeuwhandinhandmetdeopkomstenbloeivanvakbonden(Shorter&Tilly,1974;

VanderVelden,2009)enmeerinhetalgemeenkanmenstellendatonlusteninhetbeginvan

de20steeeuwvaakwerdengedomineerddoorideologieënwaarindeklassenstrijdcentraal

stond(VanderVelden,2009).Wezienduseenverschuivinginverschillendeopzichten:van

parochiaalnaarnationaal,vangezagsgetrouwnaarautonoomenvanbottom-upnaartop-

down.

Maarwemoetendezegepolitiseerdetoestandnietinterpreterenalseengarantiedat

mensenalsgevolgvanpolitiekespanningenen-mogelijkhedendestraatopgaan.De

wisselwerkingtussenmassagedragenpolitiekisveelalindirect.Enerzijdszijnerzeerveel

situatieswaarinacutepolitiekenoodzaaktotactielijkttebestaan,maarwaarnauwelijksof

nietsprakeisvanenigeberoering(McAdam&Boudet,2012).Anderzijdszijnerbijzonderveel

situatieswaarincollectieveactieplaatsvindtopmomentendienietopportuunzijnenop

manierendiegeenpolitiekdoellijkentedienen.

Decasussenillustrerendit.Alhoewelerglobaleverbandenbestaantussenpolitiek

enprotest,ishetslechtsincidenteeldatdeacutepolitiekesituatieeenprominente

‘trigger’ofaanjagerisvanprotest.Alhoewelmassagedraginmeerderegevallenpolitiek

geïnterpreteerdkanworden(bijv.alsreactieopSarkozy’sontactischeuitlatingeninParijs

ofalspolitiekpressiemiddelinGriekenlandtotmei2010)valtopdatdaarwaardeprotesten

explicietzijngeorganiseerdalspolitiekpressiemiddel,depubliekesteungeringblijft.Het

contrastmetdegroteprotestenvanafdelentevan2011isopvallend:hierwordenpolitieke

organisatiesbuitendedeurgehouden,isgeensprakevaneencoherentpolitiekprogram,

maarisdesteunoverweldigend.

Concluderendkunnenwestellendatpolitiekefactorenzondermeereenrolspelenin

massagedrag,maarderelatietussenpolitiekenprotestisminderdirectdanmenzou

verwachten.Slechtsdaarwaarpolitiekegebeurtenissengepaardgaanmetscherpe

tegenstellingentussengrotedelenvandebevolking(bijv.banlieuesvs.politie/overheid/

elite)zienwegrootschaligoproer.

76

Sociaal-structurele tegenstellingen en identiteiten

Indebesprekingtotnuwordtduidelijkdatmassaleonrustslechtsindirectmet

economischeenpolitiekefactorensamenhangt.Paswanneerpolitiekeeneconomische

situatievertaaldwordeninwij/zijtegenstellingen(bijvoorbeeldtusseneliteen‘degewone

man’)dieeengrotegroepsterkaanspreektiserkansopmobilisatie.Diemobilisatietreedt

nietperdefinitieop.Zewordtmetnamewaarschijnlijkalshetgedragofdeaanwezigheid

vandeanderalsniet-legitiemwordtervaren(Tajfel&Turner,1979;VanZomeren,Postmes,

&Spears,2008).Datgebrekaanlegitimiteitimpliceertdatdeanderopdeeenofandere

manieralskwadeinvloedwordtgezien.Datkanzijnvanwegeonderdrukkingofuitbuiting,

maardeanderkanookgezienwordenalsminderwaardigofalscorrumperend.Een

dergelijkperspectiefroeptvaaksterkemoreleemotiesopdiezichtegendetegenpartij

kunnenrichten.Inhetalgemeenkanmenstellendathetrisicoopsocialeonrusttoeneemt,

naarmategroteredelenvandebevolkingzichherkenneninzo’ntegenstellingenpartij

willenofmoetenkiezen.

Ophetmacroniveauvan‘demaatschappij’kanmenonderscheidmakentussentweetypen

tegenstellingen.Aandeenekantisersprakevantegenstellingentussenmachthebbers

enmachtelozen.Indeextreemstegevallenkanzo’ntegenstellingleidentotrevolutie:

omwentelingenwaarbijhetdoelisomdeheersendemachtofstructuurteverwerpen.

Anderzijdskanereenstatusquoontstaanwaarbijdemachtsverhoudingentussentwee

groepenindesamenlevingminofmeeronveranderlijkblijft(bijvoorbeeldtussenmannen

envrouwen,ofprotestantenenkatholieken).Alspolarisatietussenpartijenextreemis,dan

kanburgeroorlogeenuitkomstzijnvanzulksoortsocialetegenstellingen.

Ophetmesoniveauvan‘destraat’en‘dewijk’kanooksprakezijnvanscherpe

tegenstellingenmetgeassocieerdeidentiteiten,maarhierbijisvanbelangdatdezeook

ad-hockunnenontstaanenwelbinnenzeerkortetijd(ziebijvoorbeeldReicher,1996;

Drury&Reicher,2000).Ditfenomeenkanhetbestgeïllustreerdwordenaandehandvan

debesprokenrellentijdensfeesten.Hierismeestalgeensprakevaneenlangdurigewij/

zijtegenstellingmaardooreentoevalligesamenloopvanomstandighedenkaneen

situatieontstaanwaarbijeengroepfeestvierderszichtegendeautoriteiten,brandweer-

ofambulancepersoneelkeert.Vaakontstaatzo’nsituatiedoordatdeautoriteiten

deverzameldemenigtealsminderwaardig(uitschot)ofcorrumperend(gevaarlijke

hooligans)zien,terwijldehandelingenvanautoriteiteneensterkgevoelvanonrechtof

verontwaardigingoproepen.Hierdoorkunneninkortetijdwij/zijtegenstellingenontstaan

dieuitmondeningeweld.

Demografische predictoren

Alswekijkennaardedeelnemersaanmassalegeweldpleging,danzienwenogal

watovereenkomstentussenindividueelgeweldenmassaalgeweld.Inindividuele

77

geweldplegingzienweeengroteoververtegenwoordigingvanjongemannenen

degemiddeldeleeftijdvangeweldplegersligttussende20-29jaar(ziebijvoorbeeld

Eisner,2003).Ditbeeldvindenweteruginveelstudiesvanmassaalgeweld,netalseen

oververtegenwoordigingvandeelnemersuitachtergesteldesocialeklassenbijgeweld,

onrustenongeregeldheden.Maarookmoetgewezenwordenopdegroteverschillentussen

gebeurtennissen.Inhistorischestudiesblijkenvrouwengeweldplegingtestimulerenen

faciliteren.Ookvindenwegroteverschillentussenprotesteninwieerdeelnemenaan

eventueelgeweld:somszijndatvoornamelijkjongvolwassenen,maarsomsisheteenzeer

gemengdgezelschap(Dekker,1982).Wiezichlaatverleidentotgeweldhangtwaarschijnlijk

sterkdeelsafvandeaardvanhetconflictenvanbrederesocialenormenaangaande

geweldpleging.

Daarkomtbijdatwe,vooreenbeterbegripvancollectieveonrust,nietprimairkijkennaar

degeweldplegers(Adang,Quint,&VanderWal,2010).Geweldplegerszijndoorgaanseen

zeerkleineminderheiddieslechtsdanovergaattotactiealshungeweldwordtgesteund

(ofgelegitimeerd)dooreengroteregroepofautoriteit.Hetisdanookmetnamevanbelang

omtebegrijpenwiedestraatopgaan(enwieniet).Hiervindenweeenzeergemêleerd

gezelschap.Historischgezienspelenvrouweneencrucialerolindemobilisatietotprotest

in17een18eeeuw(Dekker,1982;Davis,1975).Deveranderendevooroordelenovervrouwen

enhunsocialerolmarginaliserenhuninvloedinde19eeeuw,enpasindeloopvande20ste

eeuwkomthieringeleidelijkeenkentering.Tijdensde‘Arabischelente’speeldenvrouwen

eenbelangrijkeensymbolischerolbijhetuitenenverspreidenvangevoelensvanonrecht

enindeoproeptotprotest,blijkensverschillendeblogsenvlogsvanvrouwendiecentraal

stondeninhetprotestinEgypte(Castells,2012).

Verderzijnookmiddenklassenevenbereidtotprotestalslagereklassen–traditioneel

zijnstudentengoedvoorveleacties,alzijndezedelaatstedecenniasteedsminder

gewelddadig.IndeafgelopenjarenwasDenHaaghettoneelvanprotestdoorhoogleraren

enjuristen(allenintoga):bijdezegelegenhedenwordtmindergescandeerdenlijktdekans

opeenconfrontatiemetdeMEgering,maarookhierherkennenwedemoreleberoering

dieeengrotegroepaanzettotactie.Hetisinhethuidigtijdgewrichtgemakkelijkte

vergetendathetnietdearbeidersklassewasdievooropliepindekroningsrellen(1980)–de

middenklasseisnietverhevenbovenhetgebruikvangeweld.

Fysiologische predictoren

Erishoegenaamdnietsbekendoverderelatietussenfysiologischefactorenen

massagedraginhetalgemeen.Dragenalcohol,drugs,etc.ertoebijdatmensendestraat

opgaan?Wewetenhetniet.Welwetenweveeloverderelatietussendezevariabelenen

individueleagressieengeweldpleging.Dieliteratuurbesprekenwehierkort.

78

AlcoholBijdebeschrijvingvanveelrellen,metnamefeestrellenzoalsinHaren,wordtgewezenop

deverantwoordelijkheidvanalcoholbijdeescalatievanonlusten.Erbestaatinderdaad

eenrelatietussenhetconsumerenvanalcoholenallerleinormoverschrijdendgedrag,

openbaargeweldenanderevormenvanagressie(Exum,2006,Bushman&Cooper,1990).

Enigekanttekeningenzijnechterwelopzijnplaats.Neembijvoorbeeldeenvoetbalhooligan

diedagelijkszesbiertjesdrinkt.Alshijopdedagvaneenvoetbalwedstrijdookzesbiertjes

drinktennadewedstrijdbijrellenbetrokkenraakt,kanerdannoggezegdwordendat

alcoholdeveroorzakeris?OfdenkaaneensituatiealsKoninginnedagwaarongeveer40%

vande700.000bezoekersinAmsterdam7ofmeeralcoholischedrankjesdrinkt(Bicknese&

Jakobs,2011).Alseronderde51arrestanten10gevallendirectgerelateerdzijnaanalcohol

(Meestersetal.,2012),isalcoholdaneenrisicofactor?

Uiteenoverzichtvangroteaantallenstudiesoverderelatietussenalcoholenagressie

concludeertExum(2006)daterinderdaadeeneffectisvanalcoholopagressie.Bijnadere

bestuderingvanditeffectiseenhypothesedatmensendiealcoholgedronkenhebben

mindergoedinstaatzijnomeenrationeleafwegingvoorhungedragtemakenopbasis

vaninvloedenuitdeomgeving(Giancola&Corman,2007):alcoholontremt.Ditlaat

echtertevensziendatmensenonderinvloedvanalcoholallerleianderontremdgedrag

kunnenvertonendanagressieofgeweld.Samenvattendkanmenstellendatalcoholeen

risicofactorisvoorhetescalerenvanriskantesituaties,maardatalcoholalspredictorvan

rellenopzichzelfweinigwaardeheeft.

DrugsDeverscheidenheidaandrugszorgtervoordaterookeenverscheidenheidaanrelaties

tussendrugsengeweldis.Daarnaastisheteffectvandrugslastigertebeoordelendoor

combinatiegebruik(vaakmetalcohol)endehoeveelheidwaaringebruiktwordt.Bennett,

HollowayenFarrington(2008)concluderenopbasisvaneenmeta-analysedathetgebruik

vandrugsgeassocieerdismeteen2.8tot3.8keerzogrotekansopmisdrijven,metname

bijhetgebruikvancrack,cocaïneenheroïne.Eengrootdeelhiervanistoeteschrijvenaan

misdrijvendiedirecttekoppelenzijnaanhetverkrijgenvandrugs,bijvoorbeelddiefstalom

geldvoordrugstekrijgen.Voorderelatiemetgeweldverschiltheteffectpertypedrugs.

Overhetalgemeenismarihuananietgeassocieerdmetgeweldenisermeestalzelfssprake

vaneenverminderdrisicoopagressiebijmarihuanagebruikmaarookbijhetgebruikvan

opiaten(Boles&Miotto,2003,vooreenoverzicht).Hetgebruikvan(meth)amfetaminesis

welgeassocieerdmeteenverhoogdrisicoopgeweld,netalscocaïne.Hallucinogenenzijn

daarentegennietstructureelinverbandtebrengenmetgeweld,welishetmogelijkdathet

gebruikvanbijvoorbeeldLSDeenkatalysatorvanonderliggendepsychopathologiekanzijn

waarbijdemogelijkheidopgeweldwelaanwezigis(Boles&Miotto,2003).Almetalzijner

duswelverbandentussendrugsencriminaliteiteniserookeenrelatiemetgeweldmaar

kanhetnietalsgoedevoorspellervansocialeonrustdienen,losvananderefactoren.

79

TemperatuurEriseenverbandtussenverhoogdetemperatuurenmeeragressie(Anderson,2001).Met

nameuiteenreeksveldonderzoekenblijktdatzowelinwarmeregebiedenalsinwarmere

periodesvanhetjaarsprakeisvanmeeragressieencriminaliteit(Anderson,2001).Ook

zullenpolitieagentenbijeenhogetemperatuursnellergeneigdzijneensituatieals

bedreigendinteschattenenhunvuurwapentegebruiken(Vrij,vanderSteenenKoppelaar,

1994).

Ookopanderemanierenheefthetweereenbelangrijkeinvloedopmassagedrag.Bij

prettigeweersomstandighedenzijnermeermensenopstraatenblijvenzijerlanger

hangen.Tijdenseenflinkeregen-ofhagelbuiwordthetanimoomtedemonstrerenal

snelminder(ziebijvoorbeeldHaren,Cohenetal.,2013).Hetweerheeftopdezemanier

eendirecteinvloedopdehoeveelheidmensendatindeopenbareruimteaanwezigis.

Weersveranderingiséénvandemogelijkeoorzakenvoorhetafnemenvanhetgeweld

tijdensderelleninFrankrijk,2005:detemperatuurdaaldesterkvandeeerstedagen(18°C)

totdelaatstedag(4°C;Cazelles,Morel&Roché,2007).

Omgevingsfactoren

KijkendnaardeomgevingsfactorenzienwemetnameindecasusParijs(2005)eniniets

minderemateLonden(2011)eenduidelijkerelatietussenlocatieenonrust.Alsoorzaakvoor

dezeonrustwordtvaakverwezennaar‘segregatie’ennaar‘achterstand’.Metsegregatie

wordteensituatiebedoeldwaarinbepaaldegroepenmensenzowelruimtelijkalssociaal

relatiefafgeslotenzijnvandeverderemaatschappij.Bijsterkesegregatievindenweeen

extreemhogeconcentratievaneenhomogenegroepbewoners–doorgaanswatbetreft

economischestatusen/ofetniciteit.Segregatiewordtdoorgaansalsrisicobeschouwd

voorzoverhetgeografischeconcentratievanminderbedeeldenofminderhedenbetreft.

Segregatievanrijkegemeenschappen(Wassenaar,Haren,Amsterdam-Zuid)zorgtechter

evenzeervooreenafscheidingtussenbevolkingssegmenten(Musterd&deWinter,1998).

Voorzoverweietswetenoverderelatietussensegregatieensociaalprotestgeldtdat

derelatiemindereenvoudigisdanmenvaakveronderstelt.Onzekennisoverdeeffecten

vansegregatieoponrustismetnameafkomstiguitdeVS:hiervindtmendatsegregatie

forsbijdraagtaandekansoprassenrellen,maarderedenenwaaromzijnandersdanmen

vaakaanneemt(Olzak,Shanahan,&McEneaney,1996).Segregatiezorgtnietvoorprotest

vanwegearmoedeofachterstelling.Sterkesegregatieleidtwéltotprotestwaarhet

samengaatmetstigmatiseringdiealsonrechtvaardigwordtervaren.Inonderzoekbleek

ditvoorzwartenindeVShetgeval,maarweherkennendergelijkestigmatiseringook

indebewonersvandeParijsebanlieue(Angélil&Siress,2012)ofBritseborough(Slater&

Anderson,2011).Inzo’nsituatievergrootsegregatiedezichtbaarheidvanwij/zijverschillen,

versterkthetdesolidariteitbinnenderacialegroepenwakkerthetdecompetitietussen

groepenaanzodramenkansenzietopverbetering(Olzaketal.,1996).

80

Derolvansolidariteitinhetverklarenvaneffectenvansegregatieishiercruciaalvoorde

verwachteeffecteninNederlandenEuropa.WaarweinNederlandsprekenvansegregatie,

doelenweopeengroteconcentratieallochtonenbinnenwijkenofscholen.Daarbijnegeren

wedathethiernietgaatomeenhomogenegroep,maarjuistomeenzeerheterogene

samenstelling(demeestgesegregeerdesituatiesinNederlandzalereenzijnwaarbijdewijk

issamengestelduiteenvermengingvanzeerveelbevolkingsgroepen,waarbijautochtone

blankeNederlandersvaakdegrootstegroepzijn.

SegregatievanminderbedeeldenwordtinNederlandseruimtelijkeordening(enindie

vanveelandereEuropeselanden)zoveelmogelijktegengegaan.Beleidzetbreedinop

diversiteitinwijkenenhetterugdringenvansegregatie(Fainstein,2005;Musterd&de

Winter,1998).Ditisdeelseenreactieopdemodernistischestadsplanningvanrond1960met

grotehuizenblokken,homogenegebiedenengroteinfrastructuurprojectendieefficiëntie

centraalsteldemaarsegregatieenclusteringtotgevolghad(Fainstein,2005).

Alhoewelsegregatiesterknegatieveassociatiesoproeptishetverbandmetsociale

onrustnieteenduidig.Veelvandeproblemendiesegregatiemetzichmeebrengtlijken

eerderterugtevoerenopdeconcentratievansocialeproblematiekdanopdeclustering

vanhomogenegroepen(zieookPratt&Cullen,2005).Declusteringvanindividuenmet

problemenheeftevidentenadelen:hetgaatgepaardmetallerhandesocialeproblematiek

waaronderindividuelecriminaliteit.Maardeclusteringvangelijkgezindemensenheeft

ookforsevoordelen:hetverhoogtdeonderlingeverbondenheidensteun,faciliteertde

onderlingeuitruilvangoederenendienstenenzorgtvooreenstabieleafzetmarktvoor

gespecialiseerdemiddenstand(e.g.eenTurksebakker).Dergelijkesegregatieisbovendien

moeilijktegentegaan:wevindenonzeeigensoort‘gezellig’engroepenvertonendanook

eensterkeneigingtotzelfsegregatie(Dixon&Durrheim,2003).

Eenverderefactorinsegregatieisdathetdevormingvansocialenetwerkenensociaal

vertrouwen(vanderZeeetal.,2012)sterkbeïnvloedt.Clusteringvaneenbepaalde

groepkanisolerendwerken,waardoornagenoeggeenoverlapmeerbestaatinsociale

netwerkentussengemeenschapenoverheidoftussengemeenschappenonderling.Dit

kantegenstellingentussengroepenoftegenstellingentussenburgersenoverheid/politie

aanwakkeren.

Psychologische predictoren

Indevoorgaandesectieszijneenaantalfactorenbesprokendieinverbandgebracht

kunnenwordenmetsocialeonvredeenonlusten.Aldezefactorenzijnmogelijke

deelverklaringenvooronvredeenonrust,maarzekunnenslechtsindirecteninbepaalde

mateverantwoordelijkgehoudenwordenvoorcollectieveactie.Omtebegrijpenwaarom

mensendestraatopgaanishetnuttigomtekijkennaardenabijgelegenpsychologische

factorendieverantwoordelijkzijnvoordemotivatieominprotesttekomenoftotactie

81

overtegaan.Integenstellingtotdelangelijstomgevingsfactorenisereenoverzichtelijk

aantalpsychologischefactorendatkanverklarenwaarommensenwelofnietdeel

nemenaanonlusten,protestenofmanifestaties.De‘grotedrie’zijngevoelensvanmorele

beroering,verwachteeffectiviteiten(bovenalles)gevoelensvangedeeldesocialeidentiteit:

zehebbenalledrieeenaangetoondcausaalverbandmetcollectieveactieendehieronder

genoemdeconclusieswordengeschraagddooreenmeta-analyseovereengrootaantal

studies(vanZomeren,Postmes&Spears,2008).

Collectieve morele beroering

Zoalshierbovenalkortgenoemdiscollectiefprotesteenuitkomstvaneensituatie

(bijvoorbeeldeenvergelijkingmet‘deander’)diealsonrechtvaardigervarenwordt.Die

situatiemoetgeïnterpreteerdworden:alsdatbepaaldesterkeemotiesoproept,neemtde

kansopactiesterktoe.Onrechtvaardigheidenverontwaardigingzijnsterkeaanjagersvoor

collectieveactie(Smith&Ortiz,2002;vanZomeren,Postmes&Spears,2008).Weherkennen

dezeemotiesookindeuitingenvandemassa:watkromiswordt(vaaksymbolisch)

rechtgezet.Hethuisvandecorruptebelastinginnerwordtmetdegrondgelijkgemaakt,

decorruptemachthebberonttroond.Demassahandeltuiteensterkgevoeldemorele

overtuiging(enhetondernemenvanactiegaathetgepaardmetintensevoldoeningen

vreugde–deervaringisereenvaneenvolksfeest).

Verontwaardigingenboosheidzijnnietdeenigeemotiesdietotcollectieveactieaanzetten.

Minachtingvergrootdekansopextreemgeweldbijprotest(Tauschetal.,2011).Minachting

enwalgingspelenwaarschijnlijktevenseenrolindeactiesvanautoriteitenenhoge

statusgroepen(Postmes&Smith,2009).Wezienhiervooraanwijzingenindecasussen(het

politiegeweldinGriekenlandenSpanje),aliserslechtsweinigsystematischonderzoek

naardemotievenvanhogestatusgroepenofordebewakers.Tenslottespeeltookwraak

(alsreactieopgekrenkteeeroftrots)eenbelangrijkerolinmassagedrag.Inde17een18e

eeuwwaren(o.m.inFrankrijk)vetestussendorpenenclanseenveelvoorkomendebron

vanmassaalgeweld.Ookindemodernetijdspeeltwraakeenrol,bijvoorbeeldinrellenna

dedoodvaneenlidvandeeigengroepininteractiemetdepolitieofvoetbalrellen(van

Limbergen,Colaers,&Walgrave,1989;zieookElster,1990).

Watvaltonsopindezeemoties?Teneerstedatheteffectervanopcollectieveonrust

afhangtvandematewaarinzegedeeldworden.TerillustratiekomenderelleninParijspas

echtopgangalshetgevoelvanonrechtzichverspreidt:dedoodvande2jongensberoert

metnamefamilie,vriendenendebuurt,maardeeenzijdigereactievandeautoriteiten

beroertiedereendieempathieheeftmetjongerenindebanlieues.

Tentweedewijzenwijopdemoreledimensiesdieaanaldezeemotiestengrondslagliggen:

gevoelensvanverontwaardiging,onrecht,wraak,minachtingenwalgingontstaanomdateen

‘ander’immoreel,onwenselijkgedragvertoont(Haidt,2003;Tangneyetal.2007).Dergelijke

82

emotiesvragenomeenreactie:verontwaardigingmoetgeuit,onrechtrechtgezet,en

walgingdatdeanderverwijderdmoetworden.Deintensiteit,matevanconsensusende

aardvandemoreleemotiesoefenenzoeendirecteinvloeduitopdevormdiemassagedrag

aanneemt.Collectievemoreleberoeringiseendirecteimpulsomtemobiliseren.

Verwachte effectiviteit

Eentweedebelangrijkefactoriseenmeer‘koude’calculatievandevoordelenennadelen

vanhetprotest.Gaathetietsveranderen?Benikinstaatietsbijtedragen?Metnamein

desociologischeliteratuurover‘resourcemobilization’zijnditsoortfactorenvancentraal

belang(e.g.,Klandermans,1997;McCarthy&Zald,1977).Inderdaadblijktuitonderzoek

datbijvoorbeeldinschattingenvandeverwachteopbrengstvanhetprocesvangroot

belangisommensendestraatoptebrengen(e.g.,vanZomeren,Postmes&Spears,2008).

InhetEngelswordthiergesprokenover‘efficacy.’Wevertalendathiermetdeterm

‘verwachteeffectiviteit’maarwijzeneropdatdittevensverwijstnaarhetvermogenomeen

betekenisvollebijdrageteleveren.

Gedeelde identiteit

Maarnaast(endeelssamenmet)moreleverontwaardigingenefficacyiseenderdevariabele

vanbelang.Demogelijkheidtotcollectieveactiestaatofvaltmetdeaanwezigheidvaneen

collectief.Dematevanidentificatiemetditcollectiefvoorspelt(samenmetdeandere2)

ofmensendestraatopgaan.Diteffectverwijstnaardenoodzaaktothetbestaanvaneen

sterkesocialeidentiteitbinnendegroepalsvoorwaardevooractie.

Voorhetbegrijpenvanmassagedragishetherkennenvanditwij-gevoelvanbelang.

Bewegingenzoalsdeanti-globalisatiebeweging,het‘blackbloc’,devakbeweging,

maarookAl-Qaedabestaanslechtszeldenalsentiteit–hetzijndoorgaansmeerdere

organisaties(ensomsminderdandat)dietijdelijkealliantiesengelegenheidscoalities

vormen.Deogenschijnlijkeeenheidinzulkebewegingenwordtenerzijdsgevormddoorde

achterliggendeideeën–deperceptievaneengezamenlijkdoel.Anderzijdsisdetegenpartij

instrumenteelinhetcreërenvaneenheidvanhandeling.Overheidenpolitiehebbende

machtom,alsgeenander,eenheterogeneverzamelingteveranderenineenhomogene

vastberadenmassameteenhelderdoel(verzet,wraak,burgerlijkeongehoorzaamheid,

etc.).Socialeidentiteitontstaatkortomnietspontaanuiteenideologischeanalysevan

derelatietussen‘wij’en‘zij’ineconomischeofpolitiekezin,maarwordtgeconstrueerd

uitintensieveinteractietussenenbinnengroepen.Daarinspeeltdedynamiekinde

ontmoetingentussendepartijeneenbelangrijkerol(Reicher,1996;Stott&Reicher,1998).

Maaruiteindelijkzienwezelfsindemeestintenseconflictentussengroepeneencentrale

rolvoordecommunicatiebinnendegroep:hierishetdatdeperceptiesvandepartijenen

deinterpretatievanhunhandelingenwordengeconstrueerd(Postmesetal.,2006).

83

Tevensisvanbelangomtebegrijpenwanneerledenvangroepenradicalisereninhun

standpunten.Ookhierlijktdewisselwerkingtussengroepenessentieel.Historisch

onderzoekmerktopdatradicalerevolutionairennogaleensgefrustreerdofbedrogenzijn

ineerderepogingenomsamentewerkenmetautoriteitenofmachthebbers:eenafwijzing

opeengoedschiksepogingtotveranderingverlaagtdedrempeltotkwaadschiksemiddelen

(ziePostmesetal.,2006).RecentonderzoekonderTurkseenRussischemigrantenin

Duitslandlaatietsvergelijkbaarszien:radicalisatieindeloopdertijdontstaatbijhendie

sterkaandeeigencultuurhangen,maardieóókeensterkewenshebbenomteparticiperen

indeDuitsecultuur.Alsbeidewensenonverenigbaarzijndanneemtradicalisatietoe

(Simon,Reichert&Grabow,2013).

Communicatie en communicatietechnologie

Inhetvoorgaandeliteratuuroverzichtpasseerdendiversefactorenderevuedieeenrol

kunnenspeleninhetveroorzakenvanonrust.Opmacroniveaubesprakenwedeinvloedvan

economieenpolitiek.Dezehebbengeendirecteinvloedopmassagedrag–hetzijnsociale

realiteitendiewordengeconstrueerdincommunicatieenhandelingenbinnensociale

netwerken.Opmesoniveaubesprakenwefactorenalssegregatieendesamenstellingvan

wijken:factorendieeendirecteinvloedhebbenopdehomogeniteitvansocialenetwerken

endehoeveelheidoverlaptussennetwerken(generaties,economischestatusenberoep,

etniciteit,etc.).Opmicroniveautenslottepasseerdenindividuelefactorenderevue–ook

hiergeldtdatonderlingecommunicatienodigisvoordeomvormingvanindividuele

ervaringentotsociaalgedeeldewerkelijkhedendieaanzettentotactie.

Hetprocesvancommunicatieopmesoniveaustaatinrecentonderzoeksteedsmeer

centraal.Indealledaagseinteractie‘opstraat’eninkleinegroepenzienweeensterkemate

vansocialeregulatievanemoties,gevoelensvanefficacyengedeeldesocialeidentiteit.

Dezedriefactorenoefenenonderlingenigeinvloedopelkaaruit.Hetprocesvangedeelde

meningsvormingisereenvanconsensualisatie(Postmesetal.,2005).Daarbijmoet

opgemerktdatgroepsmeningennietnoodzakelijknaarhetgemiddeldeneigen.Groepen

vertoneneenneigingtotpolarisatie,deelsomeenheldernormatiefkadertevormen

(eenzelf-stereotype)endeelsookomdatdeledenvandegroephetprettigvindenalsde

groepdistinctiefistenopzichtevananderegroepen.Datgaatgepaardmeteenneiging

totaccentuatievandominanteopvattingen(Postmesetal.,2005;Turner,1991).Ledenvan

homogenegroepenkunnendoordezeprocessenopvattingenoverderealiteitvormendie

anderegroepenbizarengevaarlijkvoorkomen.

Waarmenseninvoorbijeeeuwengemobiliseerdwerdenviadirectcontact,geruchten,

prekenenliederen,neemtsindshetbeginvandeindustriëlerevolutiedeinvloedvan

persoonlijkenetwerkenaf(zievolgendstukovermassamedia).Metdeopkomstvanmet

namemobielecommunicatietechnologiezienweechtereenkentering.Socialemedia

gevenmensenweliswaareensensatiedatzevoortdurendincontactstaanmetdehele

84

wereldenhetlaatstenieuws,deontnuchterendeconstateringisdatdepraktijkvansociale

netwerkenbetekentdatmendeeigendorpsgemeenschappermanentindeachterzak

meedraagt.Dezeschijnbaretegenstellingwordtgevatinhetconcept‘Glocal’waarbijer

tegelijkertijdsprakeisvaneengroeivanglobalisatieendegroeivanlokalenetwerken.102

MaarincommunicatiemediazoalsTwitterzienwetevenshetwegvallenvandebarrière

tussenpersoonlijke-enmassacommunicatie.Ditheefteenwezenlijkeinvloedopde

mogelijkheidtothetmobiliserenvangroteaantallen;communicatienetwerkenzijnveel

meerdanvoorheengeïntegreerd.

Onderzoeknaardeeffectenvandezenieuwetechnologieopcollectieveactiestaatnog

indekinderschoenen.VanLaerenvanAelst(2010)signalerenindewetenschappelijke

literatuurtweeopvattingen.Duidelijkisdatdoorinvloedvannieuwetechnieksprake

isvanveranderdesocialenetwerkenmetandereinformatiebronnenensnelhedenvan

informatieverspreiding.Enerzijdskaninternetennieuwecommunicatietechnologiegezien

wordenalseenfactordiealleeneenrolspeeltindemanierwaaropcollectieveactietot

uitingkomt.Aandeanderekantishetmogelijkdatdenieuwetechniekzorgtvooreen

kwalitatiefanderevormvancollectieveactie.

Naaronzemeningisdeinvloedvancommunicatietechnologieinonlustenenprotesten

inmiddelsduidelijkmerkbaar.Zohoordeeenkwartvandedemonstrantenophet

TahrirpleininCaïrovandedemonstratieopFacebook,terwijldehelftvandedemonstranten

hethoordevanmond-tot-mondberichten(Tufekci&Wilson,2012).Daarnaastbestaater

eenenormaantalvoorbeeldenvanhetgebruikvanblogs,socialenetwerksites,microblogs,

wiki’sensitesominformatieenbeeldentedelentijdensrecentedemonstratiesin

verschillendedelenvandewereld(ziebijvoorbeeldCastells,2012,vooreenoverzicht).

BennettenSegerberg(2012)beargumenterendaterinnieuwevormenvanprotest

eenradicaalandereorganisatiestructuurisontstaandoorhetgebruikvandehuidige

communicatietechnologie.

BijbewegingenzoalsOccupyendeindignadosinSpanjelijkenerinderdaadgeenerkende

leidersoforganisatiestebestaandiehetprotestorganiseren.Vanuithetinitiatiefvan

individuenwordt,metgebruikvancommunicatietechnologie,opgeroepentotprotest.Die

oproepverspreidtzichviabestaandenetwerkstructuren,maarkandesalniettemingrote

impacthebben.Vanbelangisechterdathetprotestzonderpermanentebezettingvan‘het

plein’zeerkortstondigkanzijnendaarmeeineffectieflijktalswehetbezienvanuithet

perspectiefvantraditioneel19een20steeeuwsactivisme.Wevermoedendanookdatdeze

vormvanactivismeverderzalevolueren:menzalzoekennaarmiddelenomdemassale

uitingvanemotiemeerpermanentieenmeerurgentietegeven.

Wijmerkenbovendienopdatdetoegenomenmogelijkhedentotbottom-uporganisatievan

protesttoeteschrijvenzijnaandiversefactoren.Weonderscheidener5:Teneerstemaakt

internetalsgeenandermediumzichtbaar,viapersoonlijkenetwerkenensocialemedia,

wie‘wij’zijn.Tentweedebiedtinterneteenforumvooralternatieveinformatievoorziening

85

endaarmeeeenonafhankelijkevisieop‘zij’enhunactiesenverantwoordelijkheden.

Verderzienweeenversneldeverspreidingvangevoelens(onvrede,verontwaardiging).Ten

vierdezorgtdesnelheidvaninformatieverspreidingvoorbetereinformatieoverlocaties,

gelegenhedenenmiddelentotprotest–allenbijdragendaaneengevoelvanefficacy.

GoedevoorbeeldenhiervanzijnondermeerdesnelleverspreidingvanOccupy-bewegingen

overallestatenvanAmerika,2011,maarookdeverspreidingvanhetrepertoirevande

demonstratiesinNoord-AfrikaenhetMidden-Oostenin2011(Castells,2012).Eenlaatste

factorisdegenoemdeversmeltingtussenpersoonlijke-enmassacommunicatie.Hiermee

vervaagthetverschiltussende‘outsider’ende‘insider’totopzekerehoogte:hetcreëertde

mogelijkheidtotdebottom-upvormingvanzeergrotegroepenmeteengedeeldesociale

identiteit(inductievangedeeldeidentiteitdoorcommunicatie:ziePostmesetal.,2005)

Bennett&Segerberg(2012)bevestigenditonderscheidtussentraditionele,georganiseerde

protesten(collectiveaction)ennieuwerevormenvan‘connectiveaction.’Inhunanalyse

wordthetcommunicatienetwerkzelfdeorganisatievorm:actieswordensterkerdan

voorheenbepaalddoorpersoonlijkemotievenenhetbelangvancollectieveidentiteitbij

hetorganiserenenmobiliserenvandemonstratiesofprotestenneemtaf.Viapersoonlijke

netwerkenvindtmobilisatieplaatsopeensnelleenlaagdrempeligemanier:deinvloedvan

situationelemotievenzouhierintoenemen.Ditlijkteenaantrekkelijkegedachte,maar

zewordtslechtstendeleonderschrevendoornieuwedatanaarprotestenin7Europese

landen:Hierblijktdatdetop-downenbottom-upprotestvormen(dieopditmomentnog

beidenveelvuldigvoorkomen)beidensterkeidentificatieoproepen.Hetenigeverschilisdat

desamenstellingvandemassaineenbottom-upprotestinsommigegevallenheterogener

blijkttezijn(Klandermans,vanStekelenburg,Damen,vanTroost&vanLeeuwen,2013;van

Stekelenburg&Klandermans,2013).

Wemerkenoverigensopdathetwatnaïefaandoetomsocialemediaof

communicatietechnologiealsenigeofbelangrijkstefactortebeschouweninde

veranderingenindeaardvanmodernmassagedrag.Inonzeogenkanhetmodernegebruik

vancommunicatietechnologienietloswordengezienvaneenbredemaatschappelijke

ontwikkelingwaarinsocialeverbandenveranderen:demaatschappijisdelaatste50jaar

geleidelijkveranderddoordeafnemendeinvloedvanformeleorganisaties,verenigingen

enverticalecollectieveverbandenzoalsreligie.Daarzijnlegioindicatorenvoorzoalseen

dalinginhetaantalvakbondsledensindsdejaren’70ofvoortschrijdendesecularisatie.

Demanierwaaropsocialemediaencommunicatietechnologiewordenbenutiseerdereen

onderdeelvanditpatroondandeoorzaak.

Tochishetnietzodattechnologie‘neutraal’is.Communicatietechnologieveranderthet

organisatieprocesenbiedttevensnieuwemogelijkhedentotprotest:daarmeeveranderthet

karaktervanprotestendeperceptieervan.Enerzijdswordendevertrouwdedemonstraties

ofbezettingendoorsommigenalsouderwetsbestempeld.103Anderzijdswordtonline

protestnietonverdeeldpositiefontvangen.Dedrempelvoorparticipatieinprotestvia

Internetkanlagerzijnendatreduceertmogelijkdeimpactvandergelijkeacties(Gladwell,

86

2010).Morozov(2010)steltdatdesocialeimpactvanactiesomgekeerdevenredigisaanhet

gemakwaarmeedeze(online)protestengesteundofgeïnitieerdkunnenworden.Nieuwe

communicatietechnologiezorgtzovooruitbreidingvanhetaantalprotestmogelijkheden,

maarnietnoodzakelijkeenversterkingervan.Deverbeterdeorganisatie-en

mobilisatiestructuurzougepaardkunnengaanmeteenreductievaneffectiviteit.

Massamedia

Waarvoorheeneenhelderonderscheidtemakenwastusseninterpersoonlijke

communicatieenmassacommunicatieisdattegenwoordigsteedsingewikkelder.Maar

ondanksdehypeoversocialemediaisdeinvloedvantraditionelemediaonmiskenbaarzeer

belangrijk.Demediavervullendaarbijeenbelangrijkefunctievanhetregulerenencreëren

vanperceptiesvandesocialerealiteit:interpretatiesendoelstellingenbinnenmassa’s,

socialebewegingenenoverhedenlopensterkuiteen(Snow,Rochford,Worden,&Benford,

1986).Inhetdynamischeproceswaardoorvisiesvantweeheterogenegroepenworden

gehomogeniseerdzodanigdatvelenhetplausibelvindendatervijandschapofconflict

bestaat,spelenmassamediaenpolitiekvanoudshereencentralerol(Reicher&Hopkins,

2000).

Massamediaenprotestzijnonlosmakelijkmetelkaarverbonden.Waarhetprotestvan

17een18eeeuwdirectzijnwegzochtnaarautoriteitenenrecht,wordtprotestgedurende

19eeeuw(metenerzijdsindustrialisatieenanderzijdsdeopkomstvanmassamedia)

demonstratief:gehoord,gezienenerkendwordenwordteenessentieeldoelvan

collectieveactie,ietsdatprimairgerealiseerdwordtviademedia.Daarbijhebbenzowel

demonstrantenalsautoriteiteneengrootbelangomdeverslaggevingenbeeldvorming

tebeïnvloeden.Deframingvanprotestwordtessentieel:toselect some aspects of a

perceived reality and make them more salient in a communicating context, in such a way

as to promote a particular problem definition, causal interpretation, moral evaluation, and/

or treatment recommendationfortheitemdescribed.(Entman,1993,p.52;italicsinhet

origineel).

Massamediazijninhaareersteberichtgevingzeldengebalanceerd.Zebesteden

disproportioneelveelaandachtaanverstoringvandeopenbareordeendisproportioneel

weinigaandemotievenvandemeerderheid.Zulkepresentatiemaaktvaneendemonstrant

alsnelrelschopper(Arpanetal.,2006).Gebeurtenissenwordenverdervaakzonder

feitelijkhedengerapporteerd,maarinalgemenetermenalsconflictengeweld,waardoor

hetrisicobestaatdatprotesterendegroepenstructureelgemarginaliseerdwordeninde

media(Corrigall-BrownenWilkes,2012;zieookMcLeod&Detenber,1999:Cohen,1980;Gitlin,

1980;McLeod&Hertog,1992;Shoemaker,1984).Ditgebeurtwellichtdeelsonderinvloedvan

tijdsdrukbijjournalistendievaakweiniginhoudelijkekennishebbenvanhetzijdegroepen

demonstranten,hetzijmassagedrag.Maarhierspeeltookdeheiligeverontwaardigingvan

buitenstaandersbijhetzienvanplunderingenofgeweld.

87

Zoalsweindecasussenzagenisdeopstellingvandemediaeenfactorinhetuitbrekenvan

conflict.Tochlijkthetmeestalnietterechtomdemediazelfafteschilderenalsbewuste

relschopper.Enhetzounaïefzijnomteveronderstellendatmediaberichtgevinglouter

wordtbepaalddoordeperszelf,gebaseerdopnobeleoverwegingenoveraccuraatheid

vanberichtgevingversusdesinisteredrukvanverkoop-enkijkcijfers(Corrigall-Brown

&Wilkes,2012).Derealiteitlijktonsdatdemediaopdiversemanierenonderdrukstaat

omwaarheidsgetrouwterapporteren,maardatdewaarheden(vanoverheid,politieken

protesterendepartijen)zeldenstroken.Inditdilemmavertrouwtdemediabijonlusten

enongelukkengraagop‘officiële’cijfersdoorautoriteiten,terwijldiezeldeneen

onafhankelijkeenobjectievepartijzijn(hetschandaalrondderampvanHillsborough

illustreertnietalleendezeonkritischehoudingvandepers,maarookdematewaarin

overhedenmisleidendeinformatiekunnenverschaffen,zieScraton,1999).

Ookdedemonstrantisgeenpassiefslachtoffervandemedia.Deprotestendiesamengevat

kunnenwordenalsdeArabischeLentein2010/2011vormeneengoedeillustratievanhoe

opnationaalniveaudemonstrantenviamobieletelefooneninternetdebeeldvorming

beïnvloedenlosvanderegulieremedia(Howard&Hussain,2011).Tegelijkzienwehierdat

demonstrantenhunboodschapbewustbijwestersemediaonderdeaandachtbrengen,

bijvoorbeelddoorspandoekeninhetEngelsteschrijveninplaatsvanindeeigentaal.

Hoeingewikkeldderelatietussenmedia,autoriteitenenprotestookis,hetmogeduidelijk

zijndatdebeeldvormingvangroepenenprotestenindemediaessentieelisvoorzowelhet

gevoelvaneffectiviteit,moreleberoeringalsdesocialeidentiteitvanbetrokkenpartijen.

Zoalsgeschetstbestaaterinderegulieremassamediaeentendensomsterkdenadruk

teleggenopconflict,geweldendeviantgedrag.Voorbuitenstaandersdraagtditertoebij

datzijslechtgeïnformeerdblijvenoverdedoelenofideologieënvandemeerderheid–de

legitimiteitvanprotestblijftonduidelijk.Voordeprotesterendepartijenbetekenthetdat

zijzichnietgehoordvoelen–indecasussenLondenenParijszagenwedatmediahiermee

onderdeelwordenvanhetconflict.

Eentweedegevolgvanbeeldvormingindemediaisdemogelijkheidvanhetontstaanen

verdwijnenvanbepaaldegroepenindesamenleving.Eenillustratieuiteigenlandisde

geboortevanMarokkaans-Nederlandsejongeren(‘Marokkanen’)alsprobleemgroep.Dat

bepaaldegroepengeïdentificeerdwordenals‘deviant’zegtnietalleenietsoverdegroep

inkwestieenhaargedrag:deidentificatievandeviantedeelgroepenzegtookietsover

dedoelenenbehoeftenvandepartijendiezichinhetpubliekdebatroeren(Cohen,1980;

Erikson,1966;Reicher&Hopkins,2000).

Integrerend Model

Terafsluitingvandithoofdstukzullenwijdebesprokenfactorenintegrereninéénmodel.

Decomplexiteitvandecasussenendeomvangvandezeliteratuurverhoudtzichslechttot

88

deeenvoudvanditmodel.Hetmodelheeftdanooknietdepretentiedathetallesverklaart

ofallerelatieskanbeschrijven.Hetiseenpogingomeenzeerglobaaloverzichttegeven

vanfactorenwaarvanwewetendatzeertoedoen.Begripvanmassagedragkrijgtmenenkel

dooreengedetailleerdestudievaneenconcretegebeurtenis.

Derodedraadinditmodelwordtgevormddoordesociaalpsychologischepredictoren

vanactie:diezijnimmersvanuitzoweltheoriealsempiriehetmeestdirectvaninvloed.

Macroniveaufactorenzijntegenstellingenopdeachtergrond,voortvloeienduiteconomie

enpolitiek.Ditzijnideeënensocialerealiteiten(‘frames’)diegeconstrueerdworden.

Daarnaastzijnerfysiekerealiteitendieinvloedhebbenopdevormvansocialenetwerken

endevormingvangemeenschappen–ookdezekunnenvoortegenstellingenzorgen,maar

zebiedendaarnaastdefysieke(on)mogelijkheidtotcommunicatie.Ophetinterpersoonlijke

niveauzijnerconcretecontacten:communicatieeninteractiemetdeeigengroep,maar

ookdecontactenmetdeanderegroepdiesocialetegenstellingenkunnenbevestigenof

ontkrachten.

Aangezienmassagedrageencoördinatietussenindividueleactorenvereist,zijner

transmissiemechanismennodigdiedeperceptiesenactiesvanindividuenreguleren.

Debelangrijksteschakeltussenmacroniveauperceptiesenhetmeso-enmicroniveauvan

relatiesenpsychologiezijndemassamedia.Hierwordenbeeldengevormd,bekrachtigd

enontmoedigd:Massamediaspeleneencentralerolindevormingenbetekenisgeving

vansocialeidentiteit,deregulatievanmoreleemotiesendeperceptievanefficacyofeen

gebrekeraan.

Dezedrietypenprocessen(achtergrond,voorgrondensociaalpsychologisch)zijneensoort

Matrousjkaindezindatdefactorendiesocialeonrustveroorzakenonderlingthematisch

verbondenzijn:wevindenopiederniveaudezelfdethema’s.Alswebijvoorbeeldeenstudie

makenvanhetpubliekdebatenwezijnopzoeknaarrisicofactorenvoorsocialeonrust,

waarmoetenwedanopletten?Debelangrijkefactorenzijndiecommunicatiesdieinvloed

uitoefenenopsocialeidentiteiten(representatiesvanwij/zijverhoudingen),morele

beroeringenbeschouwingenoverdeverwachteeffectiviteit(i.h.b.machtsverhoudingen).

Enwelkefactorenzijndoorslaggevendindeachtergrond?Ookhierzienwesociale

verhoudingen,morelestromingenenmachtsverhoudingen(ofgelegenheidtotverandering

ervan)alscruciaal.

Indelaatstestapinhetmodelgaanwevanaldezefactorentezamennaaractie.Maarook

indegeïdealiseerdesituatiewaarinallenhetzelfdedenken(ofdezelfdeinformatiekrijgen

overdesocialerealiteit)zalmassagedragnietspontaanontbranden.Voordateenmassade

straatopgaatiseroverleg.Datkanbijdeslagerenbakker,maarhetgaatintoenemende

mateookdigitaal.Cruciaalisechterdateengrootdeelvandebetekenisgevingvan

informatieuiteindelijknietdirect,uitdekrant,wordtopgelepeld:dieinformatiemoeteerst

geëvalueerdengevalideerdwordenindirecteinteractiesmetvertrouwdeanderen.Indit

soortcommunicatievindtderegulatieplaatstussenhetmacroniveau(deideeënwereld),

89

hetmesoniveau(hetnetwerkwaarbinnendeoproeptotactiealdannietsuccesvolzal

blijken)enmicroniveau(deemotiesenperceptiesvanhetindividu).

Alsdepsychologischebasisvoorprotestisgelegdineengedeeldeidentiteit,eengedeelde

motiverendeemotieeneenpositieveverwachtingvaneffectiviteitzijnervervolgens

nogdiversefactorendieactiekunnenbevorderenofontmoedigen.Primairisdateen

katalysator–vaakeenspecifiekegebeurtenisofgelegenheiddiemensensamenbrengt

endiscussieoproept.Bijhetontstaanvandepolitierelisdatbijvoorbeeldeeniconische

gebeurtenis(politieagentmishandeltonschuldigmeisje).Verdermoetdesituatiede

gelegenheidbieden(teweinigpolitie,stenen)enmoetdemassaoverdevereiste‘resources’

beschikken(aantallen,actiebereidheid).

Aldezefactorentezamenbiedeneeninzichtinhetproceswaardoorlatenteonrustomslaat

inmassaleuitingenvanonvrede.Ditisgeenstatischproces–hetiseendynamische

interactietussenpartijenwaarbijiedereactieeenaanleidingisvoorveranderingenin

achtergrondstructuur,psychologischefactorenenhetdebatopdevoorgrond.

Figuur10.Integrerendmodel:predictorenvanprotestalsuitingvansocialeonvrede

90

Hoofdstuk 7

Sociale onrust en

onlusten: Risico’s

en beleid

91

Invoorgaandesectieszijncasussenentheoriebesproken.Inheteerstedeelvandit

hoofdstukwordendezefactorenopdeNederlandsesituatietoegepast.Ditmondtuitin

eengroveschetsvanrisicofactorenvoorNederland.Opdezewijzekaneenindrukgegeven

wordenoverdekans,aardenachtergrondenvansocialeonvredeinNederland.Analoog

aanhetvoorgaandehoofdstukbesprekenweeerstmaatschappelijkepredictorenop

macroniveau,gevolgddoorfactorenoplokaalniveau.

Dezeconcreteuitwerkingvanrisicofactoreniseenmomentopname.Belangrijkistevensom

opbasisvandevoorgaandehoofdstukken(literatuur,casussenenhetdooronsgeschetste

model)eenalgemeneleidraadtebiedenvoorbeleid.Wesluitendithoofdstukafmetenkele

concreteantwoordenopdevragendieweaanhetbeginvanditrapportstelden.

Risicofactoren

Economische situatie

ZowelindecasussenLonden,Parijs,crisisrellen,alsindeliteratuurstudiebleekhet

verbandtusseneconomischefactorenensocialeonvredeverrevaneenduidig.Welkon

deconclusiegetrokkenwordendateconomischefactorenmeerlokaaleenrolkunnen

speleninbijvoorbeeldhetsoortdelictentijdensrellen(Londen)endattijdenseconomische

recessieoverhedenmeergeneigdzijnomrepressiefoptetreden.Deimplicatiehiervan

voordeNederlandsesituatieisdathetonjuistisommacrocijfersovereconomischegroei

tegebruikenalsindicatorovermogelijkeonrustonderdebevolking,maardatmacrocijfers

eerdereengraadmeterzijnvooronrustbijdeoverheidzelf.Eenuitzonderinghieropisdat

dooreconomischefactorentegenstellingenkunnenontstaantussenbevolkingsgroepen

onderlingoftussenbevolkingenoverheid:hierdoorneemtdekansoponrustduidelijktoe.

VoorwatbetreftdeNederlandseeconomiegeldtdaterweliswaarsprakeisgeweestvan

relatieveteruggang,maarinabsolutezinzijneconomischekernindicatorennogsteeds

gezond.Opbasishiervanlijktdekansopeenscherpetegenstellingtussenburger-overheid

(lokaal,nationaalofEU)danookgering.Binnendezepositieveuitgangspuntensignaleren

weechtertochwateconomischefactorendieeenpotentieelrisicozijnvoorverhoudingen

tussenspecifiekegroepen.

Starters op de arbeidsmarkt en dertigersDepositievan‘starters’opdearbeidsmarktlijktzwakkertezijndanzijvelegeneraties

achtereenwas.HetSCPconstateerdeonlangsdatdertigerseengroepzijnmetrelatief

lageinkomens,instabielecontractenenoplopendevasteverplichtingen.Alhoewelde

afgelopenjarensprakewasvaneenstabieleenlagejeugdwerkloosheidinvergelijkingmet

andereEuropeselanden,isdezevanafhalverwege2012snellergestegendandealgehele

werkloosheidinNederland105enzijndevooruitzichtennegatief106.

92

HoeweldesituatieinNederlandverrevanvergelijkbaarismetdieinZuidEuropa,is

ookNederlandnietimmuunvoordeinternationalecontextwaarintegenstellingen

tussenjongerenenouderensteedsscherperinbeeldkomen.Inmediterranelanden,

zoalsbesprokenindecasusovercrisisrellen,zienwesterkeengroeiendemorele

verontwaardigingoverdeverkwanselingvandebelangenvandejongeregeneratiedoor

eencorrupte‘oude’politiek.InItaliëappelleertdeMoVimento5Stelle(M5S,opgerichtdoor

BeppeGrilloenGianrobertoCasaleggio)metsuccesaanditthema.Opdeachtergrondspeelt

hiereenvraagstukdatookinNederlandrelevantis:hetrisicoopeenmaatschappelijke

tegenstellingdoordateenouderemiddenklassegeneratiegaatijverenvoorhetbehoudvan

verworvenrechten,terwijljongerenjuistdiegeneratieverantwoordelijkhoudenvoorde

ontstanecrisis.

MaaralhoewelinNederland(althansvolgensdetoenmaligeSCPdirecteurPaulSchnabel)

weliswaareenbasisbestaatvoorhetontstaanvaneengedeeldesocialeidentiteitbinnen

dezegroep,isvooralsnogweinigsprakevanorganisatieofmobilisatievoorcollectieve

doelenofvanmoreleverontwaardiging.Kortom:erishiernogweinigaandehandmaar

gezienhetintensegebruikvansocialemediaindezegroepzoudesituatievrijabrupt

kunnenveranderen.

Jonge allochtonenEenspecifiekegroepdiebedreigdwordtmetacuteeconomischeachterstellingzijn

allochtonejongeren.Dejeugdwerkloosheidonderdezegroepstijgtsneltotzeer

problematischehoogte(Gijsberts,Huijnk&Dagevos,2011;Andriessen,Nievers&Dagevos,

2012).Oplangeretermijnleidtdieachterstandtotscherpetegenstellingen.Vanwegehet

samenvallenvanetnische,economischeen(deels)religieuzeverschillenisditonmiskenbaar

eenforsrisico.Preventiefbeleidlijkthieropzijnplaats.

Ouderen en 50-plussersEenmeerspecifiekNederlandsfenomeenisdeschijnbareonvredeenonrustonderouderen

overdeaantastingvanverworvenrechten.Hetgroteverschilmetde30erslijkthierde

aandachtvoorditthemaindepolitiek.Deaanwezigheidvande50pluspartijenhetsucces

ervanindepeilingenjaagtdezeaandachtaan.Geziendedemografischesamenstellingvan

debevolkingisditeengroepvanbelang.Naderonderzoekzoumoetenuitwijzenofditeen

groepisdiebeschiktovereensterkegedeeldesocialeidentiteit:hetiszeerwelmogelijkdat

depolitiekeeffectiviteitvande50pluspartijverhultdateengrootdeelvandeachterban

uiteindelijksolidariteitverkiestbovendeverworvenrechten.

De overheidAlhoewelmacro-economischetegenslagvaakleidttoteenmeerrepressieveoverheid,lijkt

dehuidigerecessievooralsnognietdateffecttehebben.Wellichtisdateenconsequentie

vanhetfeitdatderoepomrepressiealenigetijdvoorderecessiesterkwastoegenomen

(ziepolitiekepredictorenhieronder).

93

Bezuinigingen en hun effecten op andere groepenBezuinigingenkunnenlokaaleensterkgevoelvanonrechtoproepenbijgetroffengroepen

(bijv.studenten,kunstenaars)dievervolgensgaandemonstrerenenactiesvoeren.Opbasis

vandehuidigesituatiezoudenprotestenzichkunnenbeperkentotverbeteringvande

eigensituatiec.q.specifiekepijnpunten.Aanhoudendebezuinigingenzijndaarnaasteen

mogelijkeaanleidingvoormassalerprotestophetmomentdatbezuinigingensamenvallen

mettegenstellingentussenburgerenoverheid.

Politieke predictoren

Voorpolitiekeonrustgeldt,netalsvooreconomischeonrust,dathetdeoverheidenhet

publiekediscoursdoorgaansmeerberoertdandebevolking.Daardoorkanindepublieke

perceptieLeideninlastlijken,terwijldeLeidenarentevredeninhetpersoonlijkeleven

staan.PolitiekeonrustenveranderlijkheidiserinNederlandvolop.Sindsdelandelijke

verkiezingenvan2002stemtzo’n20-25%vandebevolkingoppartijendiezichprofilerenals

anti-establishment,kunnen‘grote’partijensteedsminderrekenenopeenvasteachterban

enzienweregelmatigkleineofnieuwepartijendiezichkortstondiggrootwanen.De

stabiliteitneemtnogietsverderafdoordatdegedroomdeachterbanuitdepeilingeneen

steedsserieuzeremachtsfactorwordt.Ondertussenblijfthetvertrouwenindeoverheiden

politiekgedurendeeengrootdeelvandeperiodevanonrusthoog,metslechtsindelaatste

jarenenigedaling(ziehieronder).

Politiekeonrustkanopdiversemanierendeonrustbijspecifiekegroependoentoenemen.

Enerzijdsbestaatdeneigingtoteensterkereaccentuatievandeverschillentussen

categorieën(allochtonen-autochtonen,Westerlingen-Islamieten,Noord-EuropeseEUlanden

vs.PIGS,Nederlandersvs.Oost-Europesearbeidsmigranten).Hetverdwijnenvandenuance

uithetpolitiekenpubliekdebatlijktprimairgemotiveerduithetcreërenvaneensterk

‘wij’gevoelbinnendeeigengroep(zieookReicher&Hopkins,2000).Ofdateffectiefisvalt

tebetwijfelen:geenenkelepolitiekepartijslaagdeerineengrootdeelvanhetelectoraat

blijvendaanzichtebindenmetdergelijkeretoriek.Ondertussenbiedtdestigmatisering

van‘deander’eengarantiedatonderliggendepartijenzichonrechtvaardigbejegend,

onbegrepenennietgehoordvoelen,vergroothetdekansdatzijzichgaanorganiseren

tegendebehandelingdiehuntendeelvaltof(wellichtnogerger)datzijzichafkerenvan

desamenlevingennietlangerparticiperen.Hetrisicovaneenself-fulfillingprophecyishier

evidentaanwezig.Waarsprakeisvanmobilisatievergrootditdekansopconflicttussen

groepen.WaarditverschillendegroepenNederlandersbetreftkanhetleidentotuitwassen

alseigenrichtingofopstootjes.Waarhetderelatiegroep-overheidbetreftkanhetleidentot

uitwassenalsrellenenoproer.

Anderzijdsgaatonrustgepaardmeteenbehoefteaankrachtigleiderschapen‘zero’

tolerantie.Derisico’shiervanzijninhetvoorgaandeuitgebreidbesproken.Inhetalgemeen

geldtdatrepressiegerichtengedoseerdmoetwordentoegepast.Aandeuitvoerendekant

94

wordtdatbeleidinNederlanddoorgaansintelligent,consciëntieuseneffectiefgehanteerd

–politieisoverhetalgemeenterughoudendmetgebruikvangeweldenprobeertincidenten

zoveelmogelijkpratendoptelossen.Ineencontextechterwaarinpolitiekgaathameren

opkeihardeinterventietegen‘probleemgroepen’wordtzelfsgedifferentieerdengedoseerd

optredenvanpolitieriskant.Delegitimiteitvanhetoptredenvandepolitiespreektniet

langervoorzich.HetrisicoopeensituatiealsdieinLondonisweliswaarzeergering(mede

omdatdelegitimiteitvanhetNederlandsepolitieoptredendoorgaansalshoogwordt

ervaren)hetmogeduidelijkzijndathetvanbelangisdezegezondeuitgangspositiete

koesteren.

Sociaal structurele predictoren

Zoalsbesprokeninhetvorigehoofdstukzijnsocialetegenstellingentussengroepeneen

vandebelangrijkstevoorspellersvooronrust,metnamealsdezetegenstellingengepaard

gaanmetsterkemorelegevoelenszoalsverontwaardiging,walgingofminachting.Vinden

weinNederlanddergelijkescherpetegenstellingentussengroepenmensen?Hierbijisvan

belanginhoeverredezegevoelensdiepgevoeldenbreedgedragenzijn:pasdankunnen

tegenstellingentoteensubstantiëleontwrichtingvandesamenlevingleiden.

Burger en overheidWellichthetgrootsterisicooponrustbestaatalsburgerseensterkwantrouwenof

vijandschapvoelenjegensoverheid(zowellandelijkalslokaal).Inhaarmeestextremevorm

mondtdituittotgrootschaligeongehoorzaamheidofzelfsrevolutie.Ookopkleinereschaal

kunnenspanningentussenburgerenoverheidsterkbijdragenaanescalatievangeweld.

Waardelegitimiteitvanoverheidshandelingenbetwistwordtishetrisicohoog.

OverhetalgemeenishetvertrouwenindeoverheidinNederlandhoog.Gevoelensvan

wantrouwenbestaanwellichtinbepaaldesubgroepenenkunnenook‘spontaan’opbloeien

inconcretesituaties(zoalsbijdenieuwjaarsvieringen).Ookishetzodatvertrouweninde

overheiddelaatstejarenietsdaalt,netalsinandereEuropeselanden.107Maaraangezien

(nog)geensprakeisvanbreedgedragenwantrouwenjegensoverheiden/ofpolitie,lijkthet

risicooponrustvanwegeillegitiemoptredenvrijgering.

Erzijnechterverschillendeontwikkelingendieditkunnenondermijnen.Enerzijdsstoot

derijksoverheidsteedsmeertakenaf–hetdirectcontactmetburgersneemthierdooraf.

Anderzijdsmoetengemeentenmeertakenvervullenbijeenkrimpendbudget.Hierdoorkan

hetniveauvanvoorzieningendalenendittastmogelijkhetvertrouweninlokaleoverheden

aan.Verderkunnentegenstellingentussenlokalebelangenennationalepolitiekhet

vertrouwenvangrotegroepenburgersindeoverheiddoenafnemen.Lokaalongenoegen

metdelandelijkepolitieklijkteenbelangrijkefactortespelenookinderecenteNationale

verkiezingsuitslagenen-opkomstinLimburg,FrieslandenOost-Groningen.Ondanksdeze

potentiëlerisico’sconstaterenweopditmomentdatvertrouwenvanburgersinoverheid

95

weliswaarietsafkalft,maarnogsteedsopredelijkhoogniveauzit.Wijschattenhetrisico

danooklaagin.

Meeralgemeenneemthetrisicoopmassaleonlustenneemttoemetdeperceptiedat

politie,justitie,landelijkeenlokaleoverheidalleneendrachtighandelenopeenwijze

dienietlegitiemis.Hierziteenzekerespanningmetdegoedeafstemmingdiemenom

organisatorischeredenennastreeft:pluriformiteitbiedtmogelijkhedenvoorburgersom

verhaaltehalen.

De ‘elite’Erzoudensterknegatievegevoelensvanonvredebestaanover‘deelite.’Alhoewelditin

demediaveelbesprokenis(mededankzijdepopulariteitvanpartijenalsPVVenSP),ishet

nietgemakkelijkvasttestellenoverwelkegroephethiergaat.Delaatste2jaardaalthet

vertrouweninoverheden,grotebedrijven,bankenenandereinstellingen,tegeneenlichte

groeivanhetvertrouweninmidden-enkleinbedrijf.108HetSCPsignaleertverderdateen

grootdeelvandeNederlanderseenmaatschappelijketegenstellingziettussenlager-en

hogeropgeleiden,armenrijkeninietsminderematetussenwerkgeversen-nemers

(DenRidder,Dekker,&vanDitmars,2012).

Achterdochtjegensdeelitekomtnietloutervoortuitrancuneenafgunst:hetverwijtvan

een‘graaicultuur’wijstopeenverwijtvanonverantwoordelijkgedragenegocentrisme.

Zoisvertrouweninbankensinds2006gedaaldvan72%naar31%.109Ditiseenzorgelijke

ontwikkelingwanthetsuggereertdatereenbasisbestaatwaaroptegenstellingentussen

bovenlaag(mogelijkheidinclusiefoverheid)ende‘gewonemens’kunnenopbloeien.Toch

constateerthetSCPdatdezetegenstellingenvooralsnognietuitmondenindeperceptiedat

ereenconflictzouzijn(DenRidderetal.,2012).

Minderheden Alhoewelhetverbandtussenetniciteitenonlustenvaakmindereenduidigisdan

buitenstaandersaannemen,zijnracialespanningenonmiskenbaareenrisicofactor110.

Minderhedenzorgenallereerstvoorrisico’soponrustbijdeautochtonebevolking.Inde

periode1960-1990wassprakevanverzettegengastarbeiders(Adangetal.,2010).Sinds

2000isveelaandachtvoorangstenhaatjegensIslamenjegensspecifiekegroepen(met

nameMarokkaansejongemannen).HetelectoralesuccesvandePVVsuggereertdatdeze

emotiesinstaatzijngroepenmensentemobiliseren–opzichnietverwonderlijkgegeven

hetniveauvanxenofobeattitudesinNederland(Dagevos,Gijsberts,&vanPraag,2003).Toch

valtopdatzorgenvanautochtoneNederlandersoverimmigratieenminderheidsgroepen

(Marokkanen,Antilianen)zichdoorgaansnietvertaleninfrictieopwijkniveautussenburen

(Ufkes,2011).

Kijkendnaardeminderhedenzelf,danisookhierevidentdatetniciteiteenrolkanspelen

bijspanningenenonrust.Indejaren1960en1970wassprakevanprotestengijzelingen

96

doorMolukseNederlanders.Sindsdejaren1990wordenmetnameMarokkaanseen

Antilliaansejongerenbovengemiddeldvaakvancriminaliteitverdachtenwassprakevan

enkelekleineopstootjes.

Alhoewelopditmomentgeengedeeldeidentiteitbestaatonderetnischeminderheden

waarbijofwelanderebevolkingsgroepeninNederland,ofweldeoverheidalsgeheel,

alsstructurelevijandgezienworden,iserredentotzorg.Bijsommigegroepen(met

nameMarokkanen,TurkenenAntillianen)issprakevaneenzeersnelstijgende(jeugd)

werkloosheidtenopzichtevanautochtonen,111eenforseinkomensachterstandeneen

zekermatevanfysiekesegregatie.Daarnaastisdestigmatiseringvanhelegroepeneen

aanjagervantegenstellingen.Voorkomenmoetwordendatdezecombinatievanfactoren

uitmondtinhetontstaanvaneensubcultuurwaarinwij/zijtegenstellingencentraalstaan.

Tenslotteishetdemoeitewaardomkortietstezeggenoverdestijgendeaantallen

arbeidsmigrantenuitOost-Europaenuitdemediterranelanden.In2011werktenzo’n

200.000Oost-EuropeaneninNederland(Wobma&VanderVliet,2011)–alhoeweldit

aantallijkttestabiliserenin2012,zijndaterinabsolutezinveel.Verderligtindelijnder

verwachtingdatdearbeidsmigratieuitmediterranelandenkantoenemenalsgevolgvan

dehogejeugdwerkloosheidgecombineerdmethetgevoelvanuitzichtloosheid.Daarmee

komennaarverwachtingookveelhogeropgeleidennaarNederland.Aldezemigranten

kunnendedrukopautochtonenvergroten,bijvoorbeeldopdedertigersenstartersopde

arbeidsmarktdie(zoalshierbovenbesproken)problemenhebbeneeneconomischstabiel

bestaanoptebouwen.Bovendienconcurrerendezemigrantenmettweedegeneratie

allochtonenuitlandenalsTurkijeenMarokkodie,zoalshierbovengezegd,eenzwakke

positieopdearbeidsmarkthebben.

Lokale tegenstellingen en sociale bewegingen

Politie en overhedenOplokaalniveaublijkenmetnameinteractiestussenpolitieenbevolkingcruciaalinhet

escalerenofde-escalerenvanonrust.Eenbreedgedragengevoelvanonrechtenwoede

jegensdepolitieisonmiskenbaareengrootrisico.OpditmomentlijktdaarvaninNederland

geensprake.Zoheeftdeinvoeringvandeidentificatieplichtnietmerkbaargeleidtot

spanningen,mogelijkmedeomdatweinigsprakelijkttezijnvanstereotyperingdoorde

politie(Everwijn,Jongebreur,&Lolkema,2009).Welmoetopgemerktdateffectenvan

identificatieplicht,preventieffouillerenenandereinstrumentendiedelegitimiteitenhet

gezagvandepolitiekunnenondermijnennogbeteronderzochtkunnenworden(Eijkman,

2010).

Aandachtspuntisverderdemogelijketoenameindematevanrepressie,gecombineerdmet

decentralisatievanpolitietaken(Cachet&Marks,2009;Das,Huberts&vanSteden,2007).

Zorgenoverpolitiegeweldlijkentoetenemen(ondermeeruitmondendintoegenomen

97

aandachtinmediaenonderzoekvandenationaleombudsman).Totophedenslaagtde

Nederlandsepolitieerinombijriskanteincidenten,zoalsonhandigpolitieoptredenofde

ongelukkigedoodvaneenlidvaneenminderheidsgroep,onlustentevoorkomen(Adanget

al.2010;vandeKlomp,Adang&vandenBrink,2011).CruciaalindeNederlandseaanpakisde

directecommunicatietussen(buurt)agentenendebewonersenslachtoffers,incombinatie

metgerichterepressie(somsgrootschalig).Hetvoorkomenvandergelijkeincidentenmoet

eenprioriteitblijven.

Tenslottemerkenweopdatburgersdoorgaansenkeldirectcontacthebbenmet

deoverheidoplokaalniveau.Inweerwilvandegrotethema’sdiedepolitiekenhet

publiekdiscoursberoeren,ishetwaarschijnlijkdekwaliteitvanditlokalecontactdie

doorslaggevendisbijhetbepalenvanhetvertrouwenin‘deoverheid’enhetwelbevinden

vandeburger.Burgersvindendeeconomieenanderethema’sopmacroniveauweliswaar

belangrijk,hetgrootstebelanghechtenzij(ondanksdecrisis)aansociaalgedrag,

verdraagzaamheidenzorgvoordezwakkerenindesamenleving.Hetcontrastmethet

belangvandezethema’sindepolitiekisschril(DenRidder,Dekker,&vanDitmars,2012;

Dekker,vanHouwelingenenPommer,2012).Hetrisicoishierdatdeperceptieontstaat

datditthema’szijnwaaroverhedenzichterugtrekken–ditondermijntdelegitimiteitvan

overheden.

Sociale bewegingenLokaalkunnenscherpetegenstellingenontstaanrondspecifiekethema’sofgebeurtenissen.

Zoalshierbovengeconstateerdhebbenzulkelokalethema’sookeennationaleimpact.Een

illustratieisdesuccesvolleM5SvanGrilloinItalië.Veelvandekernthema’sinhetprogram

vandezepartijzijnontleendaanlokaalprotestenspecifiekeissues.Zoalsbesprokenzagen

weinItaliëgedurende2010-2011geencoherentnationaalprotesttegenbezuinigingen—dit

themaisooknietcentraalinM5S.Welzagenweinrecentejarenlokale(enlaternationale)

protestentegenvoorgenomenwetgevingomwatervoorzieningteprivatiseren,tegende

bouwvaneenHSLtussenTurijnenLyonenvanstudententegenregeringsplannen.Aldeze

thema’sherkennenweinhetprogramvandeM5S.

InNederlandzijnwenietonbekendmethetfenomeendateennationalebeweging(zoals

LeefbaarNederland)voortbouwtoplokalebewegingendiezichrichtenoptegenstellingen

diemensenopwijkniveauenstadsniveauberoeren.Dereactieopditsoortbewegingenin

hetnationalediscoursinendemediaisinmiddelseenherkenbare:Menstruikeltoverhet

gebrekaaneencoherentevisieeneengebrekkigeorganisatie,metalsrisicodatmende

authenticiteitenderealiteitvandeonderliggendeemotiesvandeachterbanonvoldoende

erkentenverrastwordtdoorhetsuccesvan‘clowns’alsGrillo(ofinNederlandFortuyn,

WildersenKrol).

Zelforganisatie en zelfredzaamheidIndecasusovercrisisonlustenzagenwenaastprotestookeentoenameinalternatieve

(lokale)economischeactiviteiten.Indezenieuwenetwerkenenuitwisselingenligtde

98

nadrukoplokaleruilhandel,meteenverscheidenheidaanorganisatievormen.InNederland

zijnereveneensinitiatievendiealsdergelijkenieuwe,alternatievevormenvanlokale

economiebenoemdkunnenworden.Eenvoorbeeldzijnzogenaamde‘LETS’(LocalExchange

TradeSystems):85verschillenderuilkringenverspreidoverheelNederland.112

OokopanderevlakkenlijkenerinNederlandbewegingentezijnomvanuitlokale

gemeenschappendienstenengoederenteleveren,zoalshetdelenvanmaaltijdenvia‘thuis

afgehaald,’hetgezamenlijkorganiserenvankinderzorgofuitwisselenvananderediensten

(zieo.m.VPROTegenlicht,28januari2013.‘GatenindeMarkt’113).

Zienwehierdeverwezenlijkingvaneenliberaalideaal?Internationaleervaringen

illustrerenenerzijdsdevitaliteitvandezeburgerbewegingen:hetbelangervaninstedenals

Barcelonaschijntgroottezijn.Anderzijdsillustrerenzederisico’svaneenterugtredende

enfalendeoverheid.Enkelevoorbeelden:DavidCameron’s‘bigsociety’waseenideewaar

politicivollofoverspraken.Indebeleidspraktijkwordenlokaleencentraleoverheden

echtergeconfronteerdmetzeerdrastischebezuinigingen.Ditondermijnthetvermogen

vanoverhedenomteparticiperenindegedroomdecultuuromslag.Zoalswezagen

indecasusoverLondenserellenvoelenburgerszichaanhunlotovergelaten.Ookde

alternatieveeconomieinSpanjeenGriekenlandisnietloutereensuccesverhaal.Velenzijn

eroptoegewezenomindeeerstelevensbehoeftentevoorzien.Zewordengedrevendoor

persoonlijkewanhoop,politiekeafwijzingvancorrupteoverhedenencollectieveafkeervan

deconsumptiemaatschappij.Nietallemaalliberaleidealen,lijktons.

InNederlandzijndezebewegingennognietbijzondergroot,wordenzeevenmingevoed

doorwanhoopencorruptie,maar(lijktons)weldoordewensomalternatieventevinden

voor‘devrijemarkt’enuitachterdochtjegensgrotebedrijven.Alhoeweldeaardvande

participatievanoverhedenindezealternatieve economiedeelseenpolitiekekeuzeis,

zouhetinonzeogenonverstandigenonwenselijkzijnalsdeoverheidergeheelnietaan

deelneemt.Integendeel;erzijngoederedenenomeractiefbetrokkenbijtezijnenom

dergelijkeburgerbewegingenzelfstefaciliteren.Maatgevendmoetzijnofdebeoogde

doelenvandezebewegingenlegitiemzijnenzedekwaliteitvanlevenvergroten,nietofde

overheidofpolitiekzichherkennenindeidealen.Eenbelangrijkebijkomstigeredenisdat

eendergelijkeopstellingeenprobaatmiddelisomscherpetegenstellingentevermijden

enomsocialeonvredevroegtijdigtesignaleren.Anderzijdsisheteenrisicoalsdeoverheid

zichexclusiefrichtopdereguliereeconomieintijdenwaarineenaanzienlijkdeelvande

bevolkingdelegitimiteitvanhetmarktdenkenterdiscussiestelt.

Demografische, psychologische en fysiologische factoren

Indeliteratuurstudieisingegaanopderolvandemografische,psychologischeen

fysiologischepredictorenvansocialeonrust.Watbetreftdeterugkoppelingdaarvan

naarNederlandisonzeinschattingdathieringeenspecifiekerisicofactorvoorNederland

99

schuilt.Omeencompleetbeeldtekrijgenvandefactorendiemeespelenbijsocialeonvrede

enonlustenkannietvoorbijgegaanwordenaandeinvloedvandergelijkefactoren.

Echter,dedaarbijbesprokenmechanismenzijnofwelonveranderlijk(bijv.concentraties

vanjongemanneninbepaaldesteden,hetpuberbrein),niettebeïnvloedenmiddels

beleid(bijvoorbeeldklimaat)ofwelnietrealistischomtehandhavenindepraktijk(een

alcoholverbod).

Omgevingsfactoren

InNederlandisdelaatstetweedecenniaingezetopstadsplanningenstadsvernieuwing

binnenvierdeelgebiedenvanhetGrotestedenBeleid:economisch,fysiek,sociaalen

veiligheid(Musterd&Ostendorf,2008).Inhetbeleidissprakevanintegratievandeze

verschillendefactorenwaarbijmenuitgaatvaneenbenaderingopbuurt–enwijkniveau,

hoewelerindepraktijkdenodigekanttekeningenbijdeuitvoeringtemakenzijn(zie

hiervoorMusterd&Ostendorf,2008).VerderisinNederlanddesocialeofetnischesegregatie

inwijkenredelijkbeperktinvergelijkingmetanderelanden(Fainstein,2005;Musterd&

Ostendorf,2008;Gilderbloom,Hanka&Lasley,2009).DeIntegraleVeiligheidsmonitor(2011)

laatziendatdesocialecohesiesinds2008stabielblijftendaneengrotemeerderheid

(71%)vanmensentevredenisoverdebevolkingssamenstelling.Ookiseengrote

meerderheidtevredenoverdefysiekeomgevingindebuurt.Opwijkniveaublijktuit

deleefbaarheidsbarometer(LeefbaarheidenBalans,2011)invrijwelalleNederlandse

gemeenteneenverminderingtezijnindenegatieveinvloedvanbevolkingssamenstelling

opdeleefbaarheid,waarbijdegrootsteverbeteringplaatsvondtussen1998en2008.Over

hetalgemeenisdeconclusiedatdeleefbaarheidmetnameisverbeterdsinds1998door

gerichtbeleidingebiedenmetleefbaarheidsproblemen.

AlmetallijktinNederlandhetrisicoopstructurelesocialeonvrededoorruimtelijkeordening

(segregatie,socialeexclusieenachterstelling)beperkt.Welconstaterenwedatgenoemde

analysenietnoodzakelijkverbandhoudtmetdebeeldvormingvandezesituatieinde

mediaeninhetpubliekedebat.114Zokanookinsituatieswaarinfeitelijkgezienweinig

tegenstellingenbinnenoftussenwijkenbestaan,tochgroteonvredeenonrustbestaan.

Massamedia

Communicatieenmediastaancentraalinonsmodelalsverbindingtussenverschillende

globaleenlokalefactorendiekunnenleidentotcollectieveactieofonvrede.Inde

literatuurstudieisreedsingegaanopwelkemanierdemediaeenrolkunnenspelenin

hetontstaan,versterkenofjuistverminderenvantegenstellingenineensamenleving.

Nederlandvormtopditpuntgeenuitzondering.Erisbijvoorbeeldsprakevan

stigmatiserendebeeldvormingvan‘probleemwijken’inzowelregionaleennationale

pers(CosteraMeijer,2013)envan‘knoflooklanden’dieverantwoordelijkzoudenzijn

100

voordecrisis(ziecasuscrisis).Deinvloedvandezebeeldvormingopdeescalatievan

socialeproblemenenhetuitbrekenvanonrustisonmiskenbaar.Mediahypeskunnen

eenacuutgevaaropleverenopverstoringenvandeopenbareorde.Langdurignegatieve

ofstigmatiserendebeeldvormingzorgtvoorverscherpingvantegenstellingenendraagt

daarmeebijaanlatenterisico’s.Tenslottezorgtmediaberichtgevingvooraanzienlijke

onrustenescalatievanproblemenna afloop vangebeurtenissen.115Dezeconclusies

wordenondermeergeschraagddoordecasussen:mediaspeleninallebesprokengevallen

eenprominenterolindeoorzaakenescalatievansocialeonrust.

Overheid en media: legimitatie van geweld en eigenrichtingEenbelangrijkerisicofactorisdeoverheidzelfenhaarreactiesopincidentenviadiezelfde

media.Wehebbeninhetonderzoekopdiversepuntengewezenopdeinvloedvan

uitlatingenindemediaopdebeeldvormingvan(enbijdrageaan)socialeonvrede.Enerzijds

isereenrisicodatvoortvloeituitdecombinatievaneenrelatieveafwezigheidvanfeiten

indeberichtgeving,zonderdatdittenkostegaatvandehoeveelheidopiniesenduiding.

Hiermeespelenmediaeennadrukkelijkerolindevormingvanmoreleoordelen.Overheden

enpolitiekzoudenzichinsituatiesdieintrinsiekonduidelijkzijnnietmoetenverlagen

tothetaanwakkerenvandezeemotiesenzoudenzichactieveropkunnenstelleninhet

bufferenvannegatieveemoties.Hetrisicodatburgersgeweldofeigenrechttoepassenis

immersreëel.Voorbeeldenvindenweindevestigingvaneenveroordeeldepedofielinzijn

oudewoonwijk116,demoordopMarianneVaatstra117ofdeveelbesprokendoodvande

grensrechterbijeenamateurvoetbalwedstrijd118.

Deoverheidzouzichmeerrekenschapkunnengevenvandeconsequentiesvandeemoties

diedeberichtgevingoverditsoortincidentenoproept.Insituatieswaarinemotionele

verontwaardigingontstaat,wilmengraagziendatoverhedenrechtdoen.Situatieswaarin

chaosenwanordelijktteheersenroepenomhetherstelvanorde.Dergelijkeemoties

zijnbijuitsteksituatieswaarinpoliticizichgraaglaathorenenwaarbijdeoverheidzich

verschoontvanreacties(bijvoorbeeldomdatnaderonderzoekvereistis).Datlijktonseen

onwenselijkerolverdeling:daarwaarsprakeisvanfeloplaaiendeemotiesligteenbasis

vooronrustenisadequaatingrijpenvereist.Daarwaarpoliticiditaanwakkerenvervaagtde

grenstussenpolitiekenhetmobiliserenvanonrustofeigenrichting.

Inhetformulerenvaneen‘officiële’reactievanoverhedeniseenfactordatdetoedracht

vanincidenten(zekeralshetommassaleincidentengaat)doorgaanslangonduidelijkblijft.

Deeerstereactiesvankrantenenopiniemakersslaandoorgaansdeplankgedeeltelijkof

geheelmis.Overhedenmoetenzichdanookafvragenwatdemotievenzijnvanmensenvoor

wiehetgesnedenkoekiswatergebeurde(wellichtvooralalshethieromonderdelenvan

deoverheidofpolitiekgaatdiealsdirectbetrokkeneneenbelanghebbeninhetvormen

vandepubliekeopinieovereenincident).Dieonduidelijkheidhoeftniettebetekenen

datoverhedenzichafzijdigmoetenhouden:juisthettegensprekenvangeruchtenenhet

ondermijnenvanvoorbarigeopiniesenstemmingmakerijlijktonseenessentieelonderdeel

vandepreventievanonnodigesocialeonrust.

101

Communicatie en communicatietechnologie

NederlandisinEuropakoploper(metIJsland)watbetreftvanhetgebruikvaninternetvoor

socialenetwerkeneninstantmessaging.119Alhoewelergeendirectverbandbestaattussen

modernecommunicatietechnologieensocialeonvredeofonlusten,ishierbovenbetoogd

datmodernecommunicatietechnologieallerminst‘neutraal’is.Wezieneentoenemend

belangvanpersoonlijkenetwerken.Ookissprakevanvervagingtusseninterpersoonlijke

communicatieenmassacommunicatie.Hetpubliekediscourswordtsteedsdiffuser.

Voorwatbetreftdeorganisatievanprotestgeldtdatdekansopspontaneactiesen

initiatieventoeneemt–mobilisatievindtintoenemendemateviasocialenetwerkenplaats.

Doordereikwijdtehiervankanmeninkortetijdopmeerderelocatiesgroteaantallen

mobiliseren.

Daarnaastheeftcommunicatietechnologieeenwezenlijkeinvloedophettypeinformatie

datmensenbereikt.Mensenwordenautonomerinhunkeuzevannieuwsenkennisen

hetaanbodneemtenormtoe;ditmaaktbeeldvormingnogoncontroleerbaarderdanzeal

was.Zowelonderburgersalsonderoverheidneemtdekennisvanheersendemeningen

encirculerendegeruchtentoe.Dezetrendbiedtookkansen.Hetwordtvooroverheden

transparanterwat‘speelt’enmenkanmiddelsvoorlichtingactiefinspelenopdesterke

behoeftetotverificatievancirculerendegeruchten.Hetactiefontkrachtenvangeruchten

opTwitterzorgdebijvoorbeeldnahetschietincidentinAlphenaandeRijnvoorrusten

vertrouwenindeafwikkeling.

Tenslotteisonzeverwachtingdathetontstaanvanonvredeeldersindewereldsneller

overslaatnaarNederlanddooreenbetereinformatievoorzieningengroteretoegangtot

alternatievenieuwsbronnen.Hierdoorzullenonlustenenprotestactiesinbuitenland

steedsrelevanterwordenvoorontwikkelingenineigenland.

Samenvattend

Indeinleidingvanditrapportbesprakenweeentaxonomievanmassagedrag.In

dietaxonomieneemthetrisicoopmassalesocialeonrusttoealsgrootschaligewij/

zijverschillenaanwezigzijn.Metnamealsdeoverheidzelfcentraalstaatindeze

tegenstellingen,ishetrisicohoog.InNederlandzijnechterfeitelijkmaarweinigecht

scherpetegenstellingenteconstateren.Webesprakenerenkele:zeillustrerenwaar

overhedenzichopkunnenrichtenbijhetsignalerenvanrisico’sopsocialeonrusten

hetoriënterenoppreventiefbeleid.Allereerstiserdeonvredeoverspecifiekeetnische

groepen(Marokkanen,Turken)enindetoekomstwellichtookbepaaldenieuwegroepen

arbeidsmigrantenuitOost-enZuid-Europa.Opnationaalniveauisereenmogelijke

tegenstellingtussenjongerenenouderendietotonvredekanleiden.Oplokaalniveauzijn

erburgerinitiatievendiedelegitimiteitvandeoverheidoptermijnkunnenondermijnen.

102

Entenslottezienweeenrisicoindemogelijketoenamevanderepressieende

centraliseringvanpolitie.

Hetrisicoopgroteonrustneemteveneenstoealsdeelnemersaanbijeenkomsteneen

explicietgemeenschappelijkdoelhebben.DergelijkebijeenkomstenzijnerinNederland

opditmomentmaarweinig.HetgrootsterisicovoorNederlandblijftechterspontane

ordeverstoring,bijvoorbeeldinhetkadervanrisicovolfeestgedragalsmetNieuwjaar(maar

dusookincidenteelopfeesteninHoekvanHollandofbij‘ProjectX’inHaren).Alhoewelin

dezesituatieskortstondigeentegenstellingtussen‘wij’(feestgangers)en‘zij’(ME,politie)

kanontstaan,heeftdezegeenlangdurigebasis.

Tenslottemaaktdetaxonomieeenonderscheidtussenprotestgeorganiseerddoor

eenspecifiekeorganisatiemetlangdurigeoogmerkenenmeerspontaneprotesten

enbijeenkomsten.Hierbijlijkteenverschuivingteontstaan,wegvandeinvloedvan

georganiseerdesocialebewegingenenrichtingbottom-upprotest.Ditbottom-upkarakter

wordtversterktdoorbeeldvormingindemediaeninhetpolitiekediscoursendoorhet

toenemendegebruikvansocialemedia.

Aldezeconcreteconclusiesenaanwijzingenzijnuiteraardgebaseerdopeennogal

subjectieveinventarisatievanverschillendefactorendieonsopditmomentbekendzijn.

Dezeconclusieszijnbeperkthoudbaar.Belangrijkerdandeconcretelessenvindenwij

danookdemeeralgemeneimplicatiesvoorbeleiddieuitonzeanalysevoortvloeien.Op

basisvanliteratuurstudieencasussenkaneenaantalalgemeneaanbevelingenworden

geformuleerd.Hieronderdoenwijeenpogingomdetochalsteviggecondenseerdetheorie

nogverdersamentevattentoteencompactevisieopbeleidsprincipes.

Beleidsprincipes

Zijnuithetvoorgaandealgemeneprincipestedestillerenvoorbeleidterpreventievan

socialeonvredeenonlusten?Wededeneenpogingomopbasisvantheorieencasusseneen

zeerglobaleleidraadteformuleren.Dezeleidraadkreegdevormvaneenbeleidsmatrix(zie

tabel2)gebaseerdophettheoretischmodelincombinatiemeteenspecifiekemethodiek

dieweontlenenaandepubliekeordehandhaving.Tertoelichtingbesprekenweeerstde

gehanteerdemethodiek.Vervolgensbesprekenwehoedeverschillendeelementenvanhet

theoretischmodelerinterugkomen.

103

Tabel2:Beleidsmatrixterpreventievansocialeonrustenonlusten

ACHTERGROND VOORGROND (POTENTIEEL) INCIDENT

Sociaal- Netwerken Massamedia Sociale Gelegenheid Gebeurtenis Katalysatoren

structurele enbuurten media

verhoudingen

Signalering Inkaartbrengenvan Inkaartbrengenvan Signaleringvan:gelegenhedentotprotest

enanalyse groepenendemorele–en beeldvormingover enmobilisatievangrotegroepen;hetontstaan

machtsverhoudingen groepen,etc. vannieuwegroepen;abrupteveranderingen

inmorele–enmachtsverhoudingen

Commu- Dialooggerichtopverificatieenonderhoudenrelaties.Indieninterventiesnoodzakelijklijken:

nicatieen helderecommunicatieoverdoelstellingenetc.naardoelgroep(extern)maarookbinnenoverheid(intern)

Dialoog

Facilitatie Bijvoorbeeldgerichtophet Samenwerkenaan Samenwerkenaanaanpakproblemenen

van integrerenvansociale correctebeeldvorming. handhavenorde

legitieme netwerken,hetopenen Bijmisleidende

doelen vancommunicatiekanalen, beeldvorming:feitelijke

hetreducerenvanmorele correctiesgerichtop

commotie. reducereninvloedbron.

Probleem- Gedifferentieerdeinterventies:kortstondigengerichtopverwijderingvanhetprobleemmet

gerichte minimaleverstoringvanonderlingeverhoudingen

interventie

Demethodiekissamengevatindeeerstekolomvandetabel.Wegrijpenhierterugopeen

visieopordehandhaving(Reicheretal.,2007)diezichindepraktijkbewezenheeft.Deze

visieisgeëntopeensocialeidentiteitsbenaderingvanmassagedrag(zieo.m.Reicher,1996)

ensluitgoedaanbijdeanalysehierboven.Veelelementenuitdezevisieherkennenwein,

bijvoorbeeld,deNederlandsecodevoorgoedopenbaarbestuur,meteenbelangrijkverschil:

zeistoegesnedenopeenanalysevangroepsprocessenenbenadruktdatdeoverheidzelf

eendeelmoetuitmakenindieanalysealsmogelijkebronvanconflict.

Devisiekanwordentoegepastopkleineincidenten,maaristevens‘schaalbaar’endaarmee

geschiktvoorbeleidtenaanzienvangroteregemeenschappenenlangereperioden.Vier

eenvoudigekernprincipesliggentengrondslagaandezebenadering.

1. Signalering en analyseEffectievepreventieisonmogelijkzonderhetsignalerenenbegrijpenvantegenstellingen.

Verzamelhiertoekennis,nietalleenovergroependievooracuteproblemenzorgen

(bijvoorbeeld‘hooligans’),maarookoverbevolkingsdelenwaardeze(doorgaanskleine)

groepuitvoortkomtenovergroteregroepenwaartussentegenstellingenbestaan.

Verzameltevenskennisoverderelatietussenoverhedenendezegroepen.Begripvoor

tegenstellingentussenpartijengeschiedtopbasisvanempathievoorbeiderperspectieven.

104

Belangrijksignaalvoorhetrisicooponlustendooreenspecifiekegroepzijndemorele

oordelendiemenheeftoveranderen(bijvoorbeeldverontwaardiging,minachting,walging

ofwrok).Onrustiswaarschijnlijkernaarmatedezeemoties(a)sterkeraanwezigzijn,(b)

sociaalgedeeldwordenen(c)deuitingervannormatiefis.Metnamedetegenstellingendie

alsonrechtvaardigwordenervarenleidentotonrust.Debeeldvormingvantegenstellingen

indemediamoethierbijnietalsmaatgevendwordenbeschouwdvoorwerkelijke

tegenstellingen.

Naasttegenstellingenenmorelecommotiedienteroogtezijnvoormachtsverhoudingen.

Alsdezeinstabielzijnneemtdekansoponrusttoe.Alsdezestabielzijndanschiktmenzich

doorgaans.

Effectievepreventiehangtmetnameafvaneengoedbegripvanwateenbevolkingsdeelof

gemeenschapwil.Watisdebasisvoordesocialeidentiteitvandeverschillendegroepen?

Leerdezegroepvanbinnenuitkennen,begrijpwatnormatiefis,begrijpwathaardoelen

zijn.

2. Communicatie en dialoog Onderhoudgoedecommunicatiekanalenmetdegemeenschap.Vertrouwhierbijnietteveel

opdemedia(diestigmatiseertenstereotypeertteveel—datvergrootfrictie).Vertrouwook

nietteveelopcontactmetleidersofvertegenwoordigersvaneengemeenschap.Zoekliever

naareenbreedpaletdirectekanalenopallebestuursniveaus.Communicatieendialoogzijn

enerzijdsvanbelangvoordeverificatie(encorrectie)vankennisoververschillendegroepen

indesamenleving(zie1).Eentweededoelvangoedecommunicatiekanalenisdathiermee

relatiestussendeoverheidenverschillendebevolkingsgroepenwordenonderhouden—dit

reduceertdekansopconflict.

Dialoogistenslotteessentieelalsbeleidwordtontwikkeldenuitgevoerddatde

gemeenschapdirectraaktendatdirectbetrekkingheeftopgeconstateerdetegenstellingen.

Hetdoelvangoedecommunicatieendialoogishierbijdezorgdatbeleidsdoelenbekend

zijnendemogelijkheidtebiedentotinspraakenfeedback,gekoppeldmetbereidheidhet

beleidbijtestellenalshettegenstellingenonbedoeldaanwakkert.

3. Facilitatie van legitieme doelenDeoverkoepelendedoelendiegroepenburgers,gemeenschappenenoverheidnastreven

zijndoorgaansglobaaldezelfde.Indemeestesituatieskunnenoverhedendanook

samenwerkenmetgroepenengemeenschappen.Alsdeoverheidzichtoelegtopde

faciliteringvanlegitiemedoelenheeftditvoorallepartijenvoordelen.Hetgarandeertdat

burgersmedebetrokkenzijnbijuitvoeringennalevingvanbeleid.Hetgarandeerttevens

datbeleidnietvanbuitenafwordtopgelegd(endaardoorweerstandoproept).Tenslotte

dwingthetoverhedenomgoedteluisterennaarburgersengemeenschappen.

105

4. Probleemgerichte Interventie Opbasisvaneendegelijkeanalyseenliefstnadialoogmeteengemeenschap,kanmen

insituatieswaarinproblemenrijzenovergaantoteeninterventie(nietalleenrepressief,

maarookviawetgeving,ruimtelijkeordening,etc.)Uitgangspunthierbijisdatbeleid

gedifferentieerdwordtuitgevoerd,zodanigdathetdebronvandeproblemenaanpakt

(ensomsookisoleert),zondernadeligegevolgenvooronderlingeverhoudingenensociale

relaties.Problemenontstaandikwijlsslechtsmeteenzeerkleinedeelgroep;zekunnen

escalerendoorongedifferentieerdereactiesjegensdehelegemeenschapendoorrepressie.

Deoverheidheeftalsgeenanderdemogelijkheidomzotegenstellingentevergroten.

Dezemethodiekkanwordentoegepastopverschillendeelementenvanhet

theoretischmodel.Weonderscheidendrieglobaleniveaus:De‘achtergrond’van

macroniveauverhoudingentussengroepenendeconcreteverhoudingenzoalswedie

aantreffeninwijkenensocialenetwerken.De‘voorgrond’vanhetpubliekdebatinde

massamediaenhetdiscoursonderhetpubliekviasocialemedia–hetforumwaarin

hetbeeldvandeverhoudingenwordtgeschapenenwaarindeinterpretatiesvan

gebeurtenissenwordengeconstrueerd.Entenslottedesfeervanincidentenenpotentiële

incidenten:degelegenhedendiezichlenenvoorprotestenhetuitbrekenvanonlusten

(dekroningvanWillemAlexander,denieuwjaarsviering),degebeurtenissenvanalledagdie

aanleidingkunnenvormenvooronlusten(politieschietmandoodopstationDenHaagHS)

endemogelijkekatalysatorenvanonrustenonlusten.

Hoekunnenwedezemethodiekvervolgenstoepassenopdezeheelverschillende

elementenvanhetmodel(achtergrond,voorgrondenconcreetincident)?Onzevisie

isdatmenopaldezeverschillendeniveausalertmoetzijnopdedriepredictorenvan

massagedragdiecentraalstaaninhetmodel.

Zoalsinhetvoorgaandehoofdstukwerduitgelegd,vloeitcollectieveonvredeprimairvoort

uiteenervarenwij/zijtegenstellingwaarinmoreleemotiescentraalstaan.Inpsychologisch

jargonsprekenwevaneengedeeldeidentiteitenmoreleemotiesdiezichrichtenopeen

‘outgroep’.Zulketegenstellingenmondenslechtszeldenuitinactieveonrustennogveel

mindervaakinonlusten.Alsdattochgebeurtiservaaksprakevaneenderdefactor:men

zietmogelijkhedenominactietekomen,menervaart‘efficacy’.

Dezedriepredictorentezamenzijnbelangrijkevoorspellervandebereidheidominactie

tekomen.Hetzijnnietalleenfactorendieeenrolspeleninhetheetstvandestrijd,alseen

bepaaldincidentdemensendestraatopbeweegt.Hetzijntevens‘achtergrondvariabelen’

meteenreëlebasisincollectieveverhoudingenopmacroniveau(zieo.m.Postmes&

Branscombe,2010;Tajfel&Turner,1979;VanZomeren,Postmes,&Spears,2008).Enhetzijn

vraagstukkendiecentraalstaaninde‘voorgrond’vanhetpubliekdiscours,maardieook

aandeborreltafelenthuisvoortdurendonderwerpzijnvangesprek.Daarmeezijndezedrie

uitstekendgeschiktalsijkpuntenvoorsignaleringenanalyse,alsmikpuntenindialoogen

uitgangspuntvoorbeleid.

106

Omdatditallemaalzeerabstractis,zullenwetotslotvandithoofdstuk,kortillustrerenhoe

dezebeleidsmatrixtoegepastkanwordenoptweevandehierbovenbesprokencasussen:

ParijsenLonden.

Toepassing van de Matrix op de casus Parijs

Parijsiseenfraaiecasusvanfalendachtergrondbeleid.DeFranseoverheidontbeert,om

ideologischeredenen,adequateinstrumentenomtegenstellingentesignaleren.Hetis

frappantdatzelfsnu,8jaarnaderellen,schrikbarendweinigsystematischonderzoeknaar

degebeurtenissenopenbaarisgeworden.Deachtergrondenvanrelschoppers,debronnen

vanonvredeindebanlieues,zelfsdeconcretemotievenvoorhetinbrandstekenvanauto’s:

hetblijftallemaalergschimmig.Diekennisachterstandwegwerkenzoudanookonseerste

beleidsdoelvoordeFranseoverheidzijn.

Opbasishiervanmoetvervolgenshetfundamentvoorbeleidgelegd:hetopenenvan

communicatiekanalenmetrelevantedelenvandegemeenschap.Vervolgensishet

gissennaardeaardvanhettevoerenbeleid.Deconsensusonderwetenschappersen

commentatorenisdatdesituatieindebanlieuesschrikbarendslechtis:bepaaldebanlieues

zijngebiedenwaarbuitenstaandersenpolitienietveiligzoudenzijn.Eencombinatievan

gebrekkigesocialemobiliteitenscherpetegenstellingensuggererendatbeleidallereerst

gerichtmoetzijnophetfaciliterenvanlegitiemedoelentotemancipatie.

Daarnaastlijkenerookbeleidsproblemenopwijkniveau.Overdekwaliteitvansignalering

enanalysekunnenweweinigzeggen.Welzijnerlegiomeldingenvandiscriminatie

doorpolitieenandereoverhedenjegenswijkbewoners–ditduidtopzeergebrekkige

communicatieendialoog.Hetverbeterenvanverhoudingenindewijkiseenvoorwaarde

voorconstructiefbeleid;daarbijmoetenoverhedennietschromenomonacceptabelgedrag

uiteigenkringtebestraffen.Ooklijktopwijkniveauveelmeergedaantekunnenworden

omsocialemobiliteittebevorderen(middelsinfrastructuur,onderwijsbeleid,woningbeleid,

etc.).

Parijsistevensgoedvooreenaantallesseninvoorgrondbeleid.Devooroordelen

jegensdebanlieuesenhaarbewonerszijnlegio.Communicatieisstigmatiserenden

ongedifferentieerd–zebenadruktmetnamedecriminaliteitindewijkensuggereert

datdezemensennietdeugen.Hetfeitdatzoveelvandegearresteerdejongerengeen

strafbladhaddenwijsteropdatdezeanalysemankgaat.Deoverheidhadveelmeerkunnen

doenomhetnegatievebeeldvandejeugdindezewijkentenuanceren(zovielonsop

datburgemeestersvandebanlieuesindeperiodevoorafgaandaanderellenklagendat

zehet‘zerotolerance’beleidvanSarkozynietkunnenuitvoerenwegenseengebrekaan

politieagenten,daarmeehetnegatievebeeldbevestigend).Ookhaddenoverhedenmeer

aandachtkunnenvragenvoordeslechteomstandighedenengebrekkigemobiliteit:eris

echterweinigmerkbaarvanenigbegripvoordejongerenindezewijken.Integendeel.

107

VoorwatbetreftdereactieopincidentenlijktinParijseveneensverbeteringmogelijkop

alleaspectenvandebeleidsmethodiek.Deindrukisdatoverhedenzichgedurendede

geheleperiodevanderellenbaserenopeenonjuisteanalyseoverdemotievenvande

relschoppers:degemakkelijkeaannamedathetometnischegroepenenomcriminelen

zougaaniswaarschijnlijkonjuist.Ookzienweeengebrekaandialoogbijincidenten

(bijvoorbeeldalsdeonlustenescalerendoordateentraangasgranaatineenmoskee

belandt).Verderisonsnietbekendofbeleidwerdgevoerdomlegitiemedoelenvan

dejongerenindebanlieuestefaciliteren.Erwarendaarentegenwelvoorbeeldenvan

ongedifferentieerdpolitieoptreden.

Toepassing van de matrix op de casus Londen

IntegenstellingtotdeFranseoverheidlijktdeBritseoverheidietsbetergeïnformeerdover

deverhoudingentussenverschillendegroepenindesamenleving.Hierlijkteerdersprakete

zijnvanhetonderschattenvandeeffectenvanhet‘stapelen’vantegenstellingen:dezeer

slechteverhoudingentussenpolitieendelenvandebevolking,dekaalslaginvoorzieningen

doorscherpebezuinigingenendegroteinkomensongelijkheidgepaardaangeringesociale

mobiliteit.Indestructureleverhoudingentussenbevolkingsgroepenisoverduidelijkeen

mancoaanadequatecommunicatiemetdemeestachtergesteldegroepen.Ookhierworden

(netalsinFrankrijk)dezegroepenvrijweluitsluitendalsprobleembenaderd,zonder

aandachttebestedenaanhunlegitiemedoelen.

Opwijkniveausignalerenwe,netalsinParijs,gebrekkigecommunicatieenklachtenover

discriminatieendeeerdergenoemdeafbraakvanvoorzieningen(endaarmeehet

de-faciliterenvanlegitiemedoelenvanlokalejeugd).Ookdeinitiëlecommunicatiemet

dedemonstranteninTottenhamlooptspaak.Onsisnietsbekendoveraldannietgerichte

interventiesopwijkniveau.

VoorwatbetreftbeeldvormingzienweookinLondendatdemediajongereninbepaalde

wijkenafschilderenalsordinairecriminelenof‘chavs’.Tevensiseenveelgehoordevisie

datbewonersvanhelewijkeneenhomogenestedelijkeonderklassezoudenvormendie

ervoorkiestomeenparasitairleventeleiden,gefaciliteerddoorpamperendeoverheden

(Dalrymple,2001).Verschillendedeelnemersaanderellenblijkenzichtestorenaan

dergelijkestigmatiserendebeeldvorming.Vandekantvanoverhedenkomtweinig

weerwerktegendezeongedifferentieerdebeelden.

AndersdaninParijswetenweinGroot-Brittannië(mededoorde‘Levinsoninquiry’)meer

overdesomswatperversewisselwerkingtussenpersenoverheden.Hetlijktaannemelijk

datdepolitiesensationeleinformatienaardemedialektevoordatzedefamilieinlichtte.

Ditincidentpastineenpatroonwaarbijpolitie,politiekepartijenenmediasomsinnig

samenwerkeninhetsturenvanperceptiesvan(ondermeer)openbareordeproblematiek.

Ditscheptinteressanteproblemen.Waaroverhedenenpolitiekvertrouwelijkeinformatie

108

lekkenvergrootditopkortetermijndeinvloedophetnieuws.Oplangeretermijn

ondermijntdeoverheidzohaarmorelegezag(endaarmeeinvloedenreputatie).Zokanhet

gebeurendatoverhedengeenmogelijkheidmeerzienomdebeeldvormingoverhetfalen

vandepolitieinLondentecorrigerenalsdemediaberichtendatze‘allecontrole’kwijtzou

zijn.

OoktenaanzienvansocialemediaisdeLondensecasusinteressant.ErwasinLondengeen

sprakevaneengebrekaankennisoverwatzichafspeeldeviasocialemedia:Hetprobleem

wasjuistdatzoveelberichtenengeruchtenrondgingendatditleiddetotoverbelastingen

onnodigeafleiding.Deoverheidmengdezichopgeenenkelmomentinhettegenspreken

van(bijvoorbeeld)onjuistegeruchtendiecirculeerden.Ditwaseengemistekansom

onzekerheidonderburgerstereducerenenomhetbeeldtebestrijdendatdeoverheidalle

controleverlorenwas.

TenslottebiedtLondondiverselessenvoorbeleidtenaanzienvanincidenten.De

signaleringenanalysegedurendeincidentenlijktspaaktelopen,mogelijkdoordatzoveel

agentenwerkzaamwareninwijkendiehenvolkomenonbekendwaren.Dedemonstratie

bijhetpolitiebureauinTottenhamwaskleinschaligenwerdwellichtdaardooronderschat

alsgelegenheidvoorescalatievangeweld.Hetisironischdatwaarpolitiemet‘plattepet’

optreedt,zeeffectiefisbijhetindekiemsmorenvanopstootjes.Juistdevrijpassieve

aanwezigheidvangroteaantallenMElijkteenkatalysatorbijdelangzaamescalerende

politierellen(mogelijkdoorsnelletoestroomvanraddraaiersdieviapersoonlijkesociale

mediazoalsBlackberrymessengerwordengemobiliseerd).

Zoalsaltijdinrelsituatiesiscommunicatiemetdemassagebrekkig.Ookhierhebben

agentenmetdeplattepeteenvoordeel.

OokinLondenbleekhetnadeeersteuitdehandgelopendemonstratievrijwel

onmogelijkomlegitiemedoelentefaciliteren.WezieninLondenveelvoorbeeldenvan

ongedifferentieerdpolitieoptreden:hierdoorvervreemdtdepolitiegrotedelenvanhet

publiektegenzichenditdraagtbijtotescalatievandepolitierellen.

Uitdagingen

Uithetvoorgaandeblijktdatertweebijzonderneteligeuitdagingenzijndiedeoverheid

terdiscussiekanstellen.Teneersteiserderolvanregulieremediabijhetontstaan

vantegenstellingenenmorelecommotie.Voordegemiddeldekorpschefiseenpittige

demonstratieofeenopstootjeredelijknormaalwerk,maardemediazijneenheus

probleem.Voorhetmakenvanbeleidisnietalleendevraagófdeoverheidzichtegen

dezebeeldvormingwilverzetten,ookisvanbelangofditeffectiefkan.Ironischgenoeg

biedenfact–freepolitics120enfact-freenewshierkansen:erisimmersruimegelegenheid

vooroverhedenomonjuisteenoverdrevenberichtgevingteontzenuwen,ookalshetzelf

109

(nog)nietinstaatistothetverstrekkenvanbetrouwbarefeiten.Debehandelingvande

mediawijktinzo’nstrategienietwezenlijkafvandievanbepaaldeprobleemgroepeninde

samenleving.Ookhiergeldtdatoverhedenovereengoedeanalysemoetenbeschikkenvan

watdemediadrijftendoet,datzegoedecommunicatiekanalenmetdiemediaopenen,dat

zesamenwerkingenontplooienteneindeverspreidingvanaccuraatnieuwstebevorderen

endateengedifferentieerdeaanpaknodigisbijgeconstateerdeproblemen.

Hettweedeprobleemisnietwezenlijkanders,maarmogelijkietsneteliger.Wattedoen

alsbestuurderszelfopruiendetaaluitslaan?Deanalyseinditrapportconstateertdat

onlustenplaatsvindenophetbreukvlaktussengroepen:bijvoorbeelddaarwaardeleden

vaneenbepaaldegroepnietmeergezienwordenalsburgermaarals‘racaille’of‘tuig’.Als

politicienbestuurdershetgedragvanbepaaldegroepenindergelijkelaatdunkendetermen

besprekendanrichtenzijzichdoorgaans,viadezegroep,tothunachterbanoftoteenheel

anderdeelvandebevolking.Nochdeachterban,nochdegroepinkwestieisechtergediend

meteenoverheiddiezichopdezewijzeuitlaat.Bestuurderszoudenzichrekenschap

moetengevenvandeeffectenvanhunuitlatingenjuistalszijsprekenovereengroep

diemogelijkbetrokkenisbijsocialeproblematiek.Deconstateringdatdehelegroepeen

probleemzouzijnvooronzeveiligheid,dathetomschorriemorrieofcriminelengaatbiedt

geenoplossingen.InditverbandlijkthetonvoldoendedatdeNederlandsecodevoorgoed

openbaarbestuurenkelspreektoververantwoordelijkheidvanbestuurdersjegens‘burgers’

alsofdesamenlevingbestaatuiteenverzamelingindividuenzondersocialeverbanden.

Antwoord op vragen

Inhoeverreismassagedragwezenlijkaanhetveranderen?WatishetrisicodatinNederland

rellenuitbrekenzoalswedieinParijs,Londenofindemediterranelandenzien?Deconcrete

vraagofderellenzoalsinLondenenParijsookinNederlandkunnenvoorkomenkanop

basisvandezeanalyseontkennendbeantwoordworden.Sommigeprocessendiespeelden

inLondenenParijszijngeneraliseerbaarnaarNederland.Incidentenzoalsdedoodvan

eenlidvaneenbepaaldegroepkunnenookinNederlandspontaanzorgenvoorprotest

enonlusten.Maargezienhetontbrekenvanscherpetegenstellingentussenverschillende

bevolkingsgroepenonderlingoftenopzichtevanoverheidmoetgeconcludeerdworden

dateenbelangrijkevoedingsbodemvoorhetverspreidenvanmassaleonvredeontbreekt.

MassaleonrustopdeschaalvanEngelandenFrankrijkisdanooknietteverwachtenin

Nederland.

DeconcretevraagofcrisisonlustenzoalswezezageninGriekenlandenSpanje(enlaterook

inPortugal)ookinNederlandkunnenvoorkomenkaneveneensontkennendbeantwoord

worden.InNederlandzienweweliswaarenkelecontourenvangevoelensdieindeze

landenheersen(achterdochtjegensbanken,teleurstellingenangstoverhetvoortduren

vandecrisis,frustratieoverhetafwentelenvandekostenopburgers,wrijvingtussen

belangenvanjongerenenouderen),maarnietdedrijvendekrachtenachterhetprotest:een

110

fundamenteleafkeervanincompetenteoverheidencorruptepolitiekgecombineerdmet

repressiefenongedifferentieerdpolitieoptreden.

OnzeverwachtingisdatweinNederlandincidenteleprotestenzullenblijvenzienmet

lokaleenincidenteleonvredeopdiepuntenwaardebezuinigingenrakenaandezorgplicht

diedeoverheidindeogenvanbredelagenvandebevolkingheeft.Inweerwilvande

wijdverbreidegedachtedathetmoderneindividuenkelnogomzichzelfendeeigen

portemonneegeeft,verwachtenwijjuistverzetwaardeoverheidinogenvanburgershaar

moreleplichtverzaakt:bijvoorbeeldindezorgvoorouderen,zwakkerenendeopleiding

vanjongeren.

WelksoortonlustenkunnenweinNederlanddanwelverwachten?Deredendatwij

beslotenfeestrellennadertoetelichtenisdatdittypeonlustendeenigeisdieopdit

momentregelmatigdekopopsteekt.Vanuithetoogpuntvansocialeonrustiswat

wijconstateerdengeruststellend:Metuitzonderingvandejaarlijksterugkerende

gebeurtenissenmetnieuwjaarzijnonlustenbijevenementenenfeestenzeerzeldzame

incidentenenerliggengeenserieuzetegenstellingenaantengrondslag.

BetekentditallestenslottedatNederlandzichoverrellenenonlustengeenzorgenhoeft

temaken?Datzouinonzeogeneenvolkomenonjuisteconclusiezijn.Hetlageniveau

vanonrustinonslandsteuntopeenaantalpijlers.Terughoudendpolitieoptreden,in

belangrijkemategestoeldopempathiemetverschillendegroepenindebevolking(Vanden

Brink,2010),iseenbelangrijkeverworvenheid.Maardepreventievanonlustengeschiedt

metnameindeinteractietussenburgersonderlingenmetdeoverheid.Indewijkmoet

voldoendegelegenheidblijvenbestaantotcontactbinnenentussengroepenennetwerken

–opditmomentishetniveauvanconflicttussengroepenbijzonderlaag,ondanksde

waargenomenproblemenopmacroniveau.Datdezemacroniveau-onrustnietoverslaat

iseenzorgvooroverheidsbeleid.Ookhetcontacttussenoverheidenburgerisoverhet

algemeenpositief.Goedekwaliteitvanzorgenvoorzieningen,bereidheidommetburgers

dialoogaantegaaneneenhogematevanconsciëntieushandelenzijnallenvanbelang,

zekerwaarbezuinigingendedienstendiedeoverheidverleentuitholt.

Vervolgensdelastigeoverkoepelendevraagdieinonzeanalysecentraalstond.Ismodern

massagedragopeenwezenlijkemanieraanhetveranderen?

Westipteninonsliteratuuroverzichtaandathetrepertoirevancollectieveactiesindeloop

vandegeschiedenisverschuift(Tilly,1986).Massagedragvande16een17eeeuwisveelal

eenbottom-upreactieoplokaalonrecht:organischprotestgerichtophetuitenvangrieven

aanautoriteiten(supplicatie).Inde19een20steeeuwwordtmassagedragsteedsmeer

nationaal:top-downaangestuurddoorprofessioneleorganisaties,autonoomindezindat

hetgerichtisoppermanenteveranderingvandestatusquo.Dezeverschuivingwordtmede

mogelijkdoortoegenomenmobiliteit,verstedelijkingeneensteedsbelangrijkererolvan

massacommunicatie.

111

Inonzecasussen,echter,nemenwedecontourenwaarvaneennieuweverschuiving.

Teneerstevaltopdatdethema’sdiecentraalstaanopschuivenvannationaalnaar

internationaalenglobaal(bijv.debeteugelingvandevrijemarkt).Tentweedevaltopdat

protestensteedsmeerbottom-upontstaan,waarschijnlijkdoorhettoenemendgebruik

vancommunicatietechnologie(endaarmeehetvervagenvanhetonderscheidtussen

persoonlijke-enmassacommunicatie),maarwaarschijnlijkookdoordeafnemendeinvloed

vanformeleorganisaties,verenigingenenverticalecollectieveverbandenzoalsreligie.Dit

gaat,tenslotte,gepaardmeteenveranderinginhetkaraktervanhetprotest.Wezieneen

toenamevanprotestvormen(vaakgevoedvanuitdemiddenklasse)gerichtopeenuiting

vanemotiesenmeningengerichtaanoverhedenenbedrijfsleven,gepaardgaandmeteen

scherpeafwijzingvanonderlingconflict.Wezienmetanderewoordeneenhernieuwde

opbloeivangezagsgetrouwprotest,nietlangeropbasisvansupplicatiemaaropbasisvan

gelijkheid:protestkrijgthetkaraktervaneenoproepaaneenoverkoepelende‘ons’om

sameneenandereoplossing,problemenaantepakken,etc.(Figuur11).

Figuur11.Aardvanprotestdoordeeeuwenheen.Drie,deelsoverlappende,gebiedenillustrereneenevolutie

vangezagsgetrouw,bottom-upprotestnaarautonoom,top-downprotest.Inde21steeeuwneemt,mededoor

communicatietechnologie,hetbelangvanbottom-upprotesttoe.Hetperspectiefwordtinternationaalenprotest

vindtplaatsopbasisvangelijkwaardigheid.

112

Hoofdstuk 8

Coda: Eenvoudige

ideeën, complexe

realiteiten

113

Ditrapportopendemetdestellingdatonzekennisovermassagedragenmassaleonlusten

enormisgegroeid.Tochstekenoudevooroordelensteedsweerdekopop.Webeschreven

eendozijngangbareideeënovermassa’s.Wathebbenwegeleerd?Hetisnietonze

bedoelingomhieralleconclusiesenliteratuuronderzoeknogeensdunnetjesovertedoen.

WevatteneenenandersameninTabel3,waarinweenkelezeerglobaleconclusiestrekken.

Metbehulpvandezetabelkuntuvooruzelfeenindrukvormenvandematewaarinonze

kennisoverhetonderwerpisgegroeid.Maardebelangrijksteconclusiesbetreffennietdeze

eenvoudigeideeën:Wesluitenafmetenkeleoverkoepelendeobservatiesoverdelessendie

wekunnentrekkenoverdegroeivaninzichtenkennisinsocialeonrust.

Detoenamevankennisopditonderwerpisgeëntopeeningrijpendeveranderingin

derelatiemetdeprotesterendemassa.Indewetenschapzienwesindsdetweede

wereldoorlogsocialeonruststeedsminderalsmaatschappelijkprobleemensteedsmeer

alsnormaalmenselijkgedrag.Eenvergelijkbareverschuivingzienwe(ietslater)inde

relatiemethetgezag:‘deopstandigeburgerij’wordendemonstrantenof‘deelnemer’.Hun

organisatieszijnnietmeerprimaireenprobleemvoorgezagsverhoudingen,maareen

aanspreekpuntvooroverlegomhetgoedeverloopvanmanifestatiestegaranderenenom

oplossingentezoekenvoorgesignaleerdeproblemen.

Deinditrapportgeconstateerdeverschuivingrichtingmodern‘bottom-up’protesthoudt

indatdeeenduidigheidvanprotestbewegingenmindert.Wezienintoenemendemate

massaleonrustdiemindergemakkelijktebegrijpenisvanuitklassieketegenstellingen

tussensocialeklassenofbevolkingsgroepen;ditmaaktoverhaasteconclusiesoverde

aardenoorzaakvanonrustnógriskanter.Goedeanalyseendialoog(viaallebeschikbare

kanalen)zullenbelangrijkerwordenalsbeleidsinstrument.

Alsdetrenddiewesignaleerdeninditrapportdoorzetwachtonseeninteressante

toekomst.Desocialetegenstellingendiede19een20eeeuwdomineerdenzullenin

belangafnemen.Depluriformiteitenorganischegroeivanmoderneonrustdoetons

denkenaanprotestvormenvaneenvoorbijetijd.Hoopgevenddaarbijisdeveranderende

socialestructuur:hetprotestwordtgevoerdopbasisvangelijkheideninhetvertrouwen

datmeneengezamenlijkeoplossingkanvindenmetoverheden,werkgevers,etc.Vanuit

datperspectiefisprotestnietalleeneenprobleem:hetbiedteenfundamentvoorhet

versterkenvansolidariteitbinnenlokalegemeenschappenmetactievedeelnamevan

overheden.

114

Tabel3.Globaleconclusiesmetbetrekkingtotde12gangbareideeënovermassagedrag.

Globaleconclusienaonderzoek

Grotendeelsincorrect.Debehoefteaan

eenvoudigeverklaringenisgroot.Bijnader

onderzoekblijktmassagedragbijnaaltijd

complexerdanweineersteinstantiedachten.

Grotendeelsincorrect.Demassatoont

opmerkelijkveelzelfbeheersing.Massalepaniek

breektbijnanooituit.Massalegewelddadigheid

iszeldzaam.Grotemensenmassa’szijngeen

intrinsiekrisico.Ookstoeltditideeopeen

curieuzeaanname:demenszoualsindividueen

modelvanzelfbeheersingzijn.

Incorrect.Gebaseerdoponjuisteaannamesover

deaardvanmassagedrag(2).Datmassagedrag

voorbuitenstaanders(endeelnemers)moeilijkte

verklareniswilnietzeggendathetirrationeelis.

Grotendeelsincorrect.Gebaseerdoponjuiste

aannamesoverdeaardvanmassagedrag(2).

Emotiesspeleneenbelangrijkerolindemassa.

Datmensenelkaarbeïnvloedeniszondermeer

waar.Maardeterm‘besmetting’suggereertdat

diteengedachteloosproceszouzijn.Bewijs

daarvoorontbreekt.

Incorrect.Gebaseerdoponjuisteaannames

overdeaardvanmassagedrag(2).Bijnadere

bestuderingis‘demassa’allesbehalvehomogeen

enuniform.

Gangbaaridee

1.

Massagedragisheeleenvoudigteverklaren.Alhoeweldatinde

kakafonievanmeningenoveroorzaakentoedrachtnietaltijd

directhelderwordt,blijktbijnaderonderzoekvrijwelaltijd

datereeneenvoudigeoorzaakiswaarommensenmassaalde

straatopgaanenwaaromeenbijeenkomstontspoort.

2.

Demassaheefteenkortlontje.Kleineincidentenzorgen

alsnelvooreenrampalsvelemensenbijelkaarzijn.We

zienditinhetuitbrekenvanmassalepaniek,inrellenenin

massaaluitgaansgeweld.Hierdoorzijngrotesteden,festivals,

manifestatiesenandereconcentratiesvangroteaantallen

mensenintrinsiekeengrootrisicovoordeveiligheid.Erzijn

verschillenderedenenwaaromditzois(zie3t/m7).

3.

Hetindividuverliestindemassahetgezondverstand.

4.

Demassalaatzichmeeslependooremoties.Ditideegaat

vaaksamenmethetvoorgaande:Hetverliesaanratiowordt

gecompenseerdofgefaciliteerddooreenoverdaadaan

emotioneleimpulsendiehetindividuoverweldigen.De

overdrachtvindtplaatsdooreensoortvan‘besmetting.’Dit

iseenautomatischprocesendeemotiesindemassaslaan

hierdoorsnelom:waarhetenemomentsprakeisvaneen

feestelijkestemming,ismeneenmomentlateragressiefofin

blindepaniek.

5.

Indemassaimiterenmensenelkaarvoortdurend.Vrijwel

onnadenkenddoetdemensnawathijomzichheenziet

gebeuren.Ingroepssituatiesoverheerstdaardoorconformiteit.

Ingrotemassa’szienweditinovertreffendetrap:Demassa

gedraagtzichhierzeereenvormig.Jezietdezelfdekleding,

115

Grotendeelsincorrect.Gebaseerdoponjuiste

aannamesoverdeaardvanmassagedrag(2).

Evaluatievetermenals‘crimineel’en‘hooligan’

helpennietommassagedragtebegrijpen.De

samenstellingvandemassaisdoorgaansvrij

heterogeen;degenendiezichmisdragenopereren

vaakalsindividuofalssubgroep,zondersteun

vandemassa.

Deelscorrect.Veelonlustenontstaanuiteen

conflicttussenpolitieeneenheelkleindeelvan

demassa.Hetbeeldechterdatdemassazich

onnadenkendlaatophitsenisonjuist:demassa

toomtexcessenjuistin,mitsersprakeisvan

enigevormvansolidariteit.

Deelscorrect.Hetiseenfeitdatoverheden

eencentralerolspeleninhetuitbreken(ende

preventie)vanonlusten.Alsgrotegroepende

straatopgaandanisdekanskleindatveelvan

henrelschopperszoudenzijn.Maarhetisonjuist

omvoetstootsaantenemendatdeprivatiede

redenisvanhetprotest.Goedluisterennaar

demonstrantenloontdemoeite.Klassieke

Marxiaanseaannamesoverdeklassenstrijdlijken

steedsminderrelevant.

Deelscorrect.Objectiefgezienmaaktrepressie

vaakmeerslachtoffersdandemassa.Ookishet

zodatontactischoptredenescalerendwerkt.

hoortdezelfdeleuzen,herkendhetzelfdegemoed.Alleeneen

bewustenprincipieelindividuheeftdegeesteskrachtomzich

hiertegenteverzetten.

6.

Demassabestaatuitcriminelenenander‘slechtvolk’.

Verantwoordelijkeburgersmijdenmassalebijeenkomsten

enlatenzichnietmeeslepen.Opeenbepaaldslagindividuen

echter(kansarmen,criminelen,hooligans)oefentdemassa

eengroteaantrekkingskrachtuit:zekomendoelgerichtop

demassaafomdatzekansenzienvoorhetverstorenvande

publiekeorde.Dezeindividuenbevindenzichingrotegetale

onderdemassaenstaanvooraanalserzichkansenvoordoen

opgeweldpleging,plundering,etc.Criminelenenkansarmen

zijnprimairgerichtoppersoonlijkgewin.Bijhooliganszijn

andere,meerdierlijkemotieveninhetspel:rellengeefteen

‘kick’.

7.

Demassabestaatmeestaluitgewoneburgers,maar

onruststokersontketeneneenrel.Dezeonruststokers

(bijvoorbeeldhooligansofautonomen)zijninwezen

buitenstaandersdiemassalebijeenkomstenbijwonenmet

hetdoelomeenrelteontketenen.Daartoeproberenze

omdepolitieteprovocerenenomgewoneburgersmeete

krijgen.

8.

Demassaisinwezenvreedzaam.Zebestaatdoorgaansuit

eerzame,gewoneburgers.Alsdezemensendestraatopgaan

danisdatvooraluitnood:Deprivatie(achterstelling)isde

motorvandemassa.Intijdenvanzwarerecessieneemtde

bereidheidtotmassagedragdanooktoe.Demassareageert

oponrechtvaardigeonderdrukkingenprobeertdoor

collectieveactiedemachtsverhoudingenindemaatschappij

tebeïnvloeden:zeeisteenrechtvaardigdeelvandewelvaart.

Geweldontstaatmetnamedoordatoverhedenditproberente

blokkeren(zie9).

9.

Massaalgeweldkomtnietuitdemassamaar‘vanboven.’

Overhedenenwerkgeverszettenzichsameninvoorhet

beschermenvandestatusquo,indiennoodzakelijkmetgeweld.

116

Maarookmetoverhedenenwerkgeversis

constructievesamenwerkingmogelijk.

Deelscorrect.Situatieswaarintweegroepen

slaagsrakenzijnriskant,metnamealsze

aanleidinggeventotdegeboortevaneentraditie

vanconflict.Maarookhierzienwedatergrenzen

wordengesteldaangeweldenconflict;veel

geweldisprimairsymbolisch.

Deelscorrect,deelsincorrect.Hetideevan

vermijdbaarheidsuggereertcontrole–de

intrinsiekeonoverzichtelijkheidvaneen

massabijeenkomstsluitditvaakuit.Welis

ontegenzeglijkeenfeitdatincompetente

ordehandhavingeengrootrisicoherbergt.Het

optimalemodeliseenactievebetrokkenheid

vanoverheidenpolitiebijdeorganisatievan

evenementen.Mochtrepressienoodzakelijkzijn

danmoetdatdoelgericht.

Deelscorrect.Inhetalgemeenzijnplegers

vangewelddelictenmannenenalcoholiseen

bekenderisicofactor.Voormassaalgeweldisdit

nietanders(eerderietsminder).Effectenvan

drugszijnonvoldoendebekend.

DemeesterellenwordenveroorzaaktdoordeME.

10.

Massaalgeweldontstaatdooreen‘geweldsspiraal.’Tweeof

meergroepenzoekenhierinnaarconfrontatiemetelkaar,vaak

uitrevanchistischemotieven.Degroepenproberendeander

maximaleschadetoetebrengen.

11.

Demeestrellenzijnvermijdbareongelukken.Zeworden

veroorzaaktdoor‘soft’ofhalfslachtigpolitieoptredenofdoor

falendveiligheidsbeleid.Harderepressieiseenprobaatmiddel

omdemassatotredetebrengen.

12.

Massaalgeweldwordtgepleegddoorjongemannen,vaak

onderinvloedvanalcoholenpillen.

117

118

Noten

119

1 Dezeperceptiesbestaannogaleensinweerwilvanfeitenoverbijvoorbeeldgeregistreerdeinkomensongelijkheid.

Schnabel(2012)noemtdeNederlanderinditopzicht‘realiteitsresistent.’

2 Onzeintentiewaseenlijstjevan10,maardatmislukte.

3 Erzijnbeeldenvanhetvoorval,zieondermeerhttp://www.ina.fr/economie-et-societe/vie-sociale/

video/2954175001011/sarkozy-et-les-banlieues.fr.html

4 Ziebijvoorbeeldhttp://www.guardian.co.uk/news/blog/2005/nov/08/inflammatoryla,ofeenfragmentvanhet

gesprekwaarinalleenSarkozyhetwoord‘racaille’gebruiktzonderverderecontext:http://www.youtube.com/

watch?v=eZXwNNkGick

5 ‘IlfautlesKärcherer’http://www.lexpress.fr/actualite/societe/proces-a-la-courneuve-le-coeur-et-le-

karcher_607074.html

6 http://www.liberation.fr/societe/01012298505-zyed-et-bouna-la-poursuite-inavouable

7 http://www.lemonde.fr/societe/article/2005/10/31/les-familles-des-victimes-refusent-de-rencontrer-m-

sarkozy_705286_3224.html

8 http://www.lemonde.fr/societe/article/2005/10/31/les-familles-des-victimes-refusent-de-rencontrer-m-

sarkozy_705286_3224.html

9 http://www.lemonde.fr/societe/article/2005/10/31/les-familles-des-victimes-refusent-de-rencontrer-m-

sarkozy_705286_3224.html

10 https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Riots_in_france_2005.svg

11 http://www.leparisien.fr/faits-divers/le-rapport-explosif-des-07-12-2005-2006541349.php

12 http://en.wikipedia.org/wiki/Salah_Gaham

13 http://www.nytimes.com/2005/11/07/international/europe/07cnd-france.html?pagewanted=all&_r=0

14 Ziebvhttp://fr.wikipedia.org/wiki/Chronologie_des_%C3%A9meutes_de_2005_en_Franceofhttp://en.wikipedia.

org/wiki/Timeline_of_the_2005_French_civil_unrestvooreenoverzichtvandegetroffengebedshuizen.Erlijken

ietsmeerkerkenaangevallentezijndanmoskeeënensynagogenmaardecijfersvandeFranseoverheidmaken

geenonderscheidinreligie

15 ZievooreenverderebeschrijvingvanFransepolitiealsonderdeelvanhetministerieendeheersendecultuur:

Jobard,2009.

16 http://www.guardian.co.uk/news/blog/2005/nov/08/inflammatoryla,gekniptebeeldenuithetvoorval:http://

www.youtube.com/watch?v=eZXwNNkGick

17 AFP,17/11/05,‘LesjugesneconfirmentpasleportraitdesémeutiersdresséparSarkozy’

18 AFP,2/11/05,‘Lesviolencesurbainesliéesàlamortdejeunesdepuisdixans

19 http://www.lefigaro.fr/actualite-france/2013/01/01/01016-20130101ARTFIG00156-voitures-brulees-une-tradition-

qui-reste-vivace.php

20 Ziebijvoorbeeldhttp://riotsfrance.ssrc.org/voorverschillendeinvalshoekenopdeonlusten

21 http://www.bbc.co.uk/news/uk-england-london-14412752

22 http://www.guardian.co.uk/uk/blog/2011/aug/08/london-riots-day-two-roundup.Ditaantalmoetgezienworden

indecontextvandetotalepolitiemachtinLonden:demetropolitanpoliceforceheeftzo’n31.000agentenin

dienst.

23 http://www.guardian.co.uk/uk/interactive/2011/sep/05/england-riots-timeline-interactive

24 http://en.wikipedia.org/wiki/2011_England_riots#Deaths_and_injuries

25 http://www.belfasttelegraph.co.uk/news/local-national/uk/shot-man-dies-after-london-rioting-16034399.html

26 http://www.bbc.co.uk/news/uk-england-birmingham-14471405

27 http://www.guardian.co.uk/uk/blog/2011/aug/12/uk-riots-day-six-aftermath#block-39

120

28 http://www.guardian.co.uk/uk/interactive/2011/dec/07/london-riots-twitter

29 http://www2.le.ac.uk/offices/press/press-releases/2012/august/uk-riots-2011-holding-media-to-account-after-the-

riots;zieookhttp://www.voice-online.co.uk/article/media-coverage-2011-riots-was-disgraceful

30 Onderstaandereconstructieszijngebaseerdopverschillendebronnen,waaronderReicher&Stott,2011enhet

rapportvandeMetropolitanPoliceService,2012.

31 http://www.guardian.co.uk/uk/interactive/2011/dec/07/london-riots-twitter

32 http://www.youtube.com/watch?v=B-QF6_PTWg4

33 http://www.publications.parliament.uk/pa/cm200607/cmselect/cmhaff/181/181i.pdf

34 http://www.irr.org.uk/news/black-deaths-in-custody/

35 http://www.guardian.co.uk/uk/2011/dec/05/riots-revenge-against-police?INTCMP=SRCHenhttp://www.guardian.

co.uk/commentisfree/2011/dec/15/deaths-in-custody-black-britons-ipcc?INTCMP=SRCHenhttp://www.guardian.

co.uk/commentisfree/2011/oct/28/deaths-in-police-custody?INTCMP=SRCH

36 http://www2.le.ac.uk/offices/press/press-releases/2012/august/uk-riots-2011-holding-media-to-account-after-the-

riots;seealsohttp://www.voice-online.co.uk/article/media-coverage-2011-riots-was-disgraceful

37 ZiedeBBCdocumentaire‘Theriotsintheirownwords’:

38 Wekozendezeperiodeomdatweereenredelijkcompleetoverzichtoverkondenkrijgen.Deeersteliteratuur

hieroverbegintbeschikbaartekomen(bijv.Castells,2012)enbovendienzijnerperlandredelijkgoede

overzichtenvangebeurtenissenvanmomenttotmomentbeschikbaar.Relevanteontwikkelingenin2012

dieafwijkenvandeperiode2010-11(m.n.inPortugal)wordenkortgenoemdindetekstmaarnietuitgebreid

toegelicht.

39 Hierbijwerdrekeninggehoudenmetaantallendeelnemers,geografischespreidingenhoeveelheidschade/

slachtoffers.Opbasishiervanschattenwijdehoeveelheidordebewakingdienoodzakelijkzouzijnome.e.a.

ingoedebanenteleiden.Opbasisvandiecriteriaiseengroepvanhonderdentotenkeleduizendenopeen

overzichtelijkelocatierelatiefklein,vanaf5.000tot20.000wordtordebewakingzeermoeilijkalsdemenigte

verspreidisovermeerderelocaties.Vanaf50.000isdesituatiezoonoverzichtelijkdatdeopenbareordemoeilijk

tegaranderenis.

40 IndeaanloopnaardegebeurtenissenvanMeivindtop7AprileeneenmaligprotestplaatsinMadriddat

geïnspireerdlijktopdebetoginginPortugal.Ongeveer3,000jongerenbetogenonderdenoemer‘Juvedadsin

Futuro’inMadrid.http://elpais.com/elpais/2011/04/07/actualidad/1302164220_850215.html

41 Zievoordeoorsprongvandeterm:AThousandPlateausvanDeleuze&Guattari(1980).

42 InterviewC.Cristancho

43 http://www.lne.es/espana/2011/05/27/govern-defiende-carga-actuacion-mossos/1080981.html,http://politica.

elpais.com/politica/2011/05/27/actualidad/1306489864_137130.html

44 http://www.youtube.com/watch?v=uNSIo5pFD4c

45 InterviewC.Cristancho.

46 http://www.bbc.co.uk/news/world-asia-pacific-15319924,http://roma.corriere.it/roma/notizie/cronaca/11_

ottobre_15/corteo-indignati-roma-1901831375928.shtml

47 Zievelebronnengeciteerdinhttp://en.wikipedia.org/wiki/2010%E2%80%932012_Greek_protests

48 http://www.publicissue.gr/en/1587/indignant-citizen-movement/

49 Ziebijvoorbeeldhttp://www.guardian.co.uk/commentisfree/2008/dec/08/greece

50 InterviewX.Chryssochoou

51 http://www.guardian.co.uk/business/2012/nov/14/eurozone-crisis-general-strikes-protest-day-of-action

52 http://in.reuters.com/article/2012/09/15/portugal-protests-idINL5E8KF1I020120915

121

53 http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-17003432

54 http://rt.com/news/valencia-protests-police-streets-243/

55 http://rt.com/news/spain-valencia-protests-violence-931/

56 http://www.reuters.com/article/2012/10/05/us-italy-protests-idUSBRE8940Y220121005

57 http://en.wikipedia.org/wiki/2010%E2%80%932013_Irish_protests#2012

58 VelebronnenwaaronderinterviewX.Chryssochoouenhttp://www.newscientist.com/article/mg21428663.600-

greece-in-crisis-health-of-a-nation.html

59 Interviews.

60 Ontslagenlokkenmeestallokalereactiesuit—dergelijkeprotestenvindeninallebestudeerdelandenplaats.

61 Zieondermeerhttp://www.bbc.co.uk/news/business-13856580

62 http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-14798534,interviewL.Bosi

63 http://roma.corriere.it/roma/notizie/cronaca/11_ottobre_14/indignados-roma-manifestazione-corteo-

sabato-1901827771558.shtml?fr=correlati

64 InterviewL.Bosi

65 http://www.reuters.com/article/2011/03/23/us-portugal-crisis-idUSTRE72M2CK20110323

66 http://politica.elpais.com/politica/2011/06/19/actualidad/1308483852_093532.html

67 http://www.guardian.co.uk/business/2010/may/05/greece-debt-crisis-timeline

68 Ondermeerhttp://www.economist.com/node/14580584

69 http://www.guardian.co.uk/world/2010/may/05/greek-bailout-economic-crisis-deaths

70 http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2008/dec/08/greece

71 InterviewX.Chrysochoou

72 http://sol.sapo.pt/inicio/Sociedade/Interior.aspx?content_id=13804

73 http://blogs.wsj.com/brussels/2011/05/10/portugal-bailout-lamented-in-song/

74 http://en.wikipedia.org/wiki/A_luta_%C3%A9_alegria

75 http://en.wikipedia.org/wiki/E_Depois_do_Adeus

76 http://www.spiegel.de/international/europe/fighting-for-europe-how-european-elites-lost-a-

generation-a-769831-2.html

77 ondermeerhttp://www.spiegel.de/international/europe/analysis-of-germany-s-search-for-skilled-labor-in-

portugal-a-824089.html,http://www.bbc.co.uk/news/world-14716410,http://www.ft.com/intl/cms/s/0/95990eb8-

4c09-11e0-82df-00144feab49a.html#axzz2I2UkP3Lr

78 Vooreenuitzonderingziehttp://roma.corriere.it/roma/notizie/cronaca/11_ottobre_15/corteo-indignati-

roma-1901831375928.shtml

79 Ookdankan,zoalsdevoetnootbijditartikelduidelijkmaakt,heteentijdjedurenvoordatzelfslinks

georienteerdejournalistenaccepterendatzijditverhaalvantweekantenzoudenkunnenbelichten,ziehttp://

www.guardian.co.uk/world/2011/may/27/spanish-protesters-clash-with-police.Anderemediarapporterenhet

geweldvandepolitiezonderlezersmiddelentegevenomtebepalenofhetexcessiefwasofniet:http://www.

telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/spain/8541550/Spanish-youth-demonstrations-turn-violent-as-police-

fire-rubber-bullets-at-protesters-in-Barcelona.html

80 Britsekrantenschrijvenoverdeproblemeningarliccountries.InNederlandsekrantenschrijftmenover

‘knoflooketers’.NRCberichtbijvoorbeeldop27/11/10overdegebeurtenissenin2009:‘Demeningdat‘die

knoflooketersmaarnaarhetIMFmoesten’,wasinDenHaagwijdverbreid.’

81 ZiemetnameCastells(2012).

82 ZieCastells,2012;http://en.wikipedia.org/wiki/2009_Icelandic_financial_crisis_protestsenookWade&

122

Sigurgeirsdottir,‘LessonsfromIceland,’NewLeftReview,September-October2010,vooreenalternatief

perspectief.

83 InterviewL.Bosi

84 InterviewsA.Figueiroa,C.Teixeira

85 InterviewA.Minescu

86 InterviewA.Minescu

87 http://www.omroepbrabant.nl/?news/1672661083/Burgemeester+wil+in+gesprek+met+anonieme+stoker+Veen+-

+Brief.aspx

88 http://www.trouw.nl/tr/nl/5009/Archief/archief/article/detail/2618930/1998/02/18/Mediahype-rond-Ouwerkerk-

deed-werkelijkheid-geweld-aan.dhtml

89 http://www.binnenlandsbestuur.nl/openbare-orde-en-veiligheid/achtergrond/achtergrond/vereffende-

rekeningen.99064.lynkx

90 http://www.dekrantvantoen.nl/vw/article.do?id=NVHN-19980129-AE0016001

91 http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2686/Binnenland/article/detail/972909/2010/01/04/Overzicht-onlusten-in-

Culemborgse-probleemwijk.dhtml)

92 http://www.om.nl/actueel/nieuws-persberichten/@160133/eerste/

93 http://www.om.nl/algemene_onderdelen/uitgebreid_zoeken/@158049/eerste/)

94 http://www.om.nl/algemene_onderdelen/uitgebreid_zoeken/@154800/geactualiseerde/

95 CijferszijngebaseerdopAdangetal.,2008.Zonderleeftijdscorrectieisersprakevaneenrelatiefgroteraandeel

vanniet-westerseallochtonendanverwachtopbasisvandebevolkingssamenstelling,ziehttp://statline.cbs.nl/

StatWeb/publication/?DM=SLNL&PA=37325&D1=0&D2=a&D3=0&D4=0&D5=3&D6=11&VW=T

96 Detraditievanfeestenwaarbijnormaleopenbareordeengezagsverhoudingenwordenopgeschortof

omgedraaidkanwordenteruggevoerdtotRomeinsefestivalsalshetSaturnaliaenhetmiddeleeuwse‘fetedes

fous’.

97 Erzijnverschillendetheorieënenperspectievendiemenkanzienalsvariatiesopditthema.Indepsychologie

staatdeprivatiecentraalindefrustratie-agressiebenaderingvanmassaalgeweld(Hovland&Sears,1940).In

desociologievindenwezeondermeerintheorieënovermassagedragalsgevolgvanabsolutedeprivatie(e.g.,

Downes,1968)eneconomischecompetitietussenbevolkingsgroepen(Bonacich,1972).

98 Psychologischonderzoekbevestigtditbeeld.Alhoewelooit(inberoemdgewordenonderzoek)eensterkverband

werdgerapporteerdtusseneconomischefluctuatiesenraciaalgewelddoorblanken(Hovland&Sears,1940),

lijktditopbasisvanrecentonderzoekeentoevalsbevindingtezijngeweest.Hetverbandtussenconjuncturele

fluctuatiesengeweldtussengroepenisnagenoegnihilalshetonderzoekgegevensovereenlangeretermijn

gebruikt,ofmetanderematenvanconjunctuur,ofanderevormenvangeweldtussengroepen(Green,Glaser,&

Rich,1998).

99 Alhoewelwedithiernietuitwerken,vindtdezeconclusiebredesteunindeliteratuur,zieondermeerLieberson&

Silverman,1965;Wanderer,1968;Spilerman,1976;Eisinger,1973;McPhail&Wohlstein,1983

100 VoorbeeldenzijndeCaptainSwingenLuddietenrellen,dePeterloomassacre,ofdeVendéeopstandentijdensde

FranserevolutieeninNederlandderellenrondhetLieverdje.

101 Zoalswezullenzieninhetvolgendehoofdstukkomteendergelijkevormvanprotestookindemodernetijd

veevuldigvoor.ZosuggererenSimonenRuhs(2008)datpolitiseringvanTurksemigranteninDuitslandnietalleen

eengevolgisvansterkeidentificatiemetdeTurkseidentiteit,maarookgepaardgaatmetsterkeidentificatiemet

deDuitseidentiteit.Politiseringismetanderewoordeneenvormvanparticipatie.

102 DetermGlocalwordtinverscheidenesettings(bv.alsbussinessmodelvanbedrijven)gebruiktenwerdals

123

sociologischbegripvooralpopulairdoorRobertson,1995,enderelatiemetInternetisverderuitgewerktin

Wellman&Hampton,1999.

103 ZoreflecteerdedeLandelijkeStudentenvakbondin2011opdeeffectiviteitvandeeigenactiesmetdesuggestie

datklassiekevormenvanprotestineffectiefwarengeworden.

104 http://www.telegraaf.nl/binnenland/article20952318.ece

105 http://statline.cbs.nl/StatWeb/publication/?DM=SLNL&PA=80479NED&D1=3-7,10-14&D2=0-1&D3=0

&D4=12,25,38,51,64,77,90,103,116-129&HDR=T&STB=G1,G2,G3&VW=T

106 http://www.ser.nl/nl/publicaties/overzicht%20ser%20bulletin/2010/september_2010/01.aspx

107 http://www.scribd.com/doc/79026497/2012-Edelman-Trust-Barometer-Executive-Summary

108 http://newsroom.edelmanpr.nl/edelman-trust-barometer/trust-barometer-2013/

109 http://newsroom.edelmanpr.nl/edelman-trust-barometer/trust-barometer-2013/

110 BijvoorbeeldAdangetal.(2010)Zijnwijanders?!Vooreenoverzicht

111 http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/arbeid-sociale-zekerheid/publicaties/artikelen/archief/2013/2013-008-pb.

htm

112 http://www.letscontact.nl/

113 http://www.uitzendinggemist.nl/afleveringen/1322180

114 NaaraanleidingvankanttekeningenvanMusterd&Ostendorf(2008)VooreenuitgebreiderediscussiezieDukes&

Musterd(2012)enMusterd&Ostendorf(2009).

115 AlhoeweldecommissieCohen(2013)diederelleninHarenonderzochtzichuitgebreidboogoverderolvande

mediaindeaanloopnaarhetevenemententijdenshetevenementzelf,zegtzenietsoverdenasleep.Hetrapport

verschaftechtereengoedebasisvoorwatkanttekeningendiederolvandemediaindenasleepverhelderen.

Tweevoorbeelden:daagsnahetvoorvalberichttenmediadatdeschade‘zeker1miljoen’zoubedragen,of

volgensNOSzelfs‘enkelemiljoenen.’Bijnaderinzienginghethieromeenschattingvan‘circa1miljoen’door

hetverbondvanverzekeraars,totstandgekomenopbasisvanberichtgevingvan‘journaal[..]enradio’,zie

http://www.nrcnext.nl/blog/2012/10/01/next-checkt-%E2%80%98de-schade-van-de-rellen-in-haren-loopt-in-de-

miljoenen%E2%80%99/.ZokregenverzekeraarsdeindrukdatdeHarenseAlbertHeijndoorplundering‘naar

degallemiezen’was.Uithetrapportblijktechterdatdemateriëleschade2tonbedroeg(waaronder57.000aan

bussen,20.000aanpolitievoertuigenen10.500aangemeentelijkeeigendommen,Deelrapport1,Adange.a.,

2013).BijAlbertHeijnwassprakevan1ingeslagenruitendiefstalvansigarettenenalcohol;ermoestflinkwat

opgeruimd.Tentweedeoverheersthetbeeldvaneen‘veldslag’(DvhN,Volkskrant,NRC,etc.).Nuwerdinderdaad

urenlanggevochtentussenMEenjongeren,maardegenoemdegevolgeninhetrapportrelativerenhetbeeld

dathetomeenveldslagzougaan.Erwaren(a)geenzwareverwondingenonderpolitie,(b)36(meestlichte)

verwondingenintotaalwaarvan19inhetziekenhuiswerdenbehandeld.Ditlaatsteisnietveelandersdanopeen

normaleuitgaansavond.

116 http://www.ed.nl/regio/eindhoven/pedo-eventueel-bereid-te-verhuizen-1.2124562

117 http://nos.nl/artikel/442161-zaak-marianne-vaatstra-de-feiten.html

118 enhttp://www.ad.nl/ad/nl/11826/Moordzaak-Marianne-Vaatstra/article/detail/3350201/2012/11/19/Chronologie-

de-zaak-Marianne-Vaatstra.dhtml?utm_source=scherm1&utm_medium=button&utm_campaign=Cookiecheck

119 http://www.rtl.nl/components/actueel/rtlnieuws/2012/12_december/05/binnenland/pvv-noemt-geweld-tegen-

grensrechter-racistisch.xml

120 http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-SF-12-050/EN/KS-SF-12-050-EN.PDF

121 Overzichtvanachtergrondenhttp://www.socialevraagstukken.nl/site/dossiers/fact-free-politics/

124

Referenties

125

Adang,O.M.J.(1998).Hooligans, autonomen, agenten. Geweld en politie-optreden in

relsituaties.Samsom,AlphenaandenRijn

Adang,O.M.J.,Alberts,W.,vanArkel,D.,Regterschot,H.,Sterk,M.,Stolp,E.,vanUden,A.,&

vanderWal,R.(2013).Er is geen feest. De overheidsreactie op project X Haren.Deelrapport1

Commissie“ProjectX”Haren.

Adang,O.M.J.,Quint,H.,vanderWal,R.(2010).Zijn Wij anders? Waarom Nederland geen

grootschalige etnische rellen heeft.Amsterdam:Reedbusiness

Adang,O.M.J.,vanderTorre,E.,Bourier,F.,Cachet,E.,Koeman,N.,vanOorschot,W.,

Scheffer,F.,&denUijl-deVries,C.(2007).Hoezo rustig?! Eenonderzoeknaarhetverloopvan

jaarwisselingeninNederland.Apeldoorn,Politieacademie

Adang,O.M.J.,vanderTorre,E.,Bourier,F.,Cachet,E.,Koeman,N.,vanOorschot,W.,Scheffer,

F.,&denUijl-deVries,C.(2008).Nederlandsgrootsteevenement.EenjaarnaHoezo rustig?!:

hetverloopvandejaarwisseling2007-2008.Apeldoorn:Politieacademie

Anderson,C.A.(2001).HeatandViolence.Current Directions in Psychological Science,10,

33-38.

Andriessen,I.,Nievers,E.,&Dagevos,J.(2012).Op achterstand: discriminatie van niet-

westerse migranten op de arbeidsmarkt.DenHaag:SociaalCultureelPlanbureau

Angélil,M.,&Siress,C.(2012).TheParisbanlieue:Peripheriesofinequity. Journal Of

International Affairs, 65,57-67.

Arpan,L.M.,Baker,K.,Lee,Y.,Jung,T.,Lorusso,L.,&Smith,J.(2006).NewsCoverageofSocial

ProtestsandtheEffectsofPhotographsandPriorAttitudes.Mass Communication & Society,

9,1-20.

Balibar,E.(2007).Uprisingsinthebanlieues. Constellations,14,47-71.

Ball,R.,&Drury,J.(2012).RepresentingtheRiots:The(mis)useofstatisticstosustain

ideologicalexplanation.Radical Statistics, 106,4-21.

Bassell,L.(2012).Mediaandtheriots:Acallforaction.Conferencereport2012.Citizen

JournalismEducationalTrustandThe-Latest.com.

Bennett,T.,Holloway,K.,&Farrington,D.(2008).Thestatisticalassociationbetweendrug

misuseandcrime:Ameta-analysis.Aggression And Violent Behavior,13,107-118.

Bennett,W.,&Segerberg,A.(2012).Thelogicofconnectiveaction:Digitalmediaandthe

126

personalizationofcontentiouspolitics. Information, Communication & Society, 15,739-768.

Bertho,A.(2007).Événements de novembre 2005 dans les « banlieues » françaises.

Geraadpleegdviahttp://berthoalain.files.wordpress.com/2007/12/emeutes-de-2005-dans-les-

banlieues-francaises.pdf

Bicknese,L.,&Jakobs,E.(2011).Drinken op Koninginnedag 2011(Projectnummer11156,

GemeenteAmsterdam).Amsterdam:DienstOnderzoekenStatistiek

Boles,S.M.,&Miotto,K.(2003).Substanceandviolence:Areviewoftheliterature.

Aggression And Violent Behavior, 8,155-174.

Bonacich,E.(1972).ATheoryofEthnicAntagonism:TheSplitLaborMarket.American

Sociological Review, 37,547-559.

Boutellier,H.,vanWonderen,R.,Bakker,I.,&vanderGaag,R.(2012).Contourenvansociale

stabiliteit.Utrecht:VerweyJonker.

Bushman,B.J.,&Cooper,H.M.(1990).Effectsofalcoholonhumanaggression:Anintegrative

researchreview.Psychological Bulletin, 107,341-354.

Cachet,L.,&Marks,P.(2009).PolicereformintheNetherlands:Adancebetweennational

steeringandlocalperforming.German Policy Studies, 5,91-115.

Castells,M.(2012).Networks of Outrage and Hope. Social Movements in the Internet age.

Cambridge:PolityPress

Cazelles,C.,Morel,B.,&Roché,S.(2007).Le traitement judiciaire des “violence urbaines” de

l’autonomne 2005: Le cas de la Seine-Saint-Denis.Paris:CentreD’AnalyseStratégique

Cesari,J.(2005).Ethnicity, Islam, and les banlieues: Confusing the issues.Geraadpleegdvia:

http://riotsfrance.ssrc.org/Cesari/

Cohen,M.J.,vandenBrink,G.J.M.,Adang,O.M.J.,vanDijk,J.A.G.M.,&Boeschoten,T.(2013).

Twee werelden: You only live once. Commissie“ProjectX”Haren

Cohen,S.(1980).Folk devils and moral panics: The creation of the mods and rockers.Oxford,

UK:Blackwell

Corrigall-Brown,C.,&Wilkes,R.(2012).Picturingprotest:Thevisualframingofcollective

actionbyFirstNationsinCanada.American Behavioral Scientist,56,223-243.

CosteraMeijer,I.(2013).WhenNewsHurts.Journalism Studies,14,13-28.

127

Dagevos,J.,Gijsberts,M.,&vanPraag,C.(2003).Rapportage minderheden 2003.DenHaag:

SociaalCultureelPlanbureau

Dalrymple,T.(2001).Life at the Bottom: The Worldview That Makes the Underclass.Chicago:

IvanR.Dee.

Das,D.,Huberts,L.,&vanSteden,R.(2007).Thechanging“soul”ofDutchpolicing:

ResponsestonewsecuritydemandsandtherelationshipwithDutchtradition.Policing:

An International Journal of police Strategies & Management, 30,518–532

Davis,N.Z.(1975).Society and Culture in Early Modern France: Eight Essays by Natalie Zemon

Davis.StanfordUniversityPress.

Davis,N.Z.(1978).Theritesofviolence:Religiousriotinsixteenthcenturyfrance.Past and

Present,59,51-91.

DeHaan,W.J.M.,Miedema,S.,Nijboer,J.A.,&Bieleman,B.(1998).Verhaal halen.Groningen:

RijksuniversiteitGroningen&Intraval

DeIntegraleVeiligheidsmonitor2011(2012).Landelijkerapportage.DenHaag:Centraal

BureauvoordeStatistiek

Dekker,R.(1982).Holland in beroering.Baarn,Nederland:Ambo

Dekker,P.,vanHouwelingen,P.,&Pommer,E.(2012).Burgerperspectieven: 2012|3.DenHaag:

SociaalCultureelPlanbureau

Deleuze,G.,&Guattari,F.(1980).Mille Plateaux.Parijs:LesEditionsdeMinuit

DenRidder,J.,Dekker,P.,&vanDitmars,M.(2012).Burgerperspectieven: 2012|4.DenHaag:

SociaalCultureelPlanbureau

Dixon,J.&Durrheim,K.(2003).Contactandtheecologyofracialdivision:Somevarietiesof

informalsegregation.British Journal of Social Psychology, 42,1-23.

Downes,B.T.(1968).Socialandpoliticalcharacteristicsofriotcities:Acomparativestudy.

Social Science Quarterly, 49,504-520.

Drury,J.,&Reicher,S.(2000).Collectiveactionandpsychologicalchange:Theemergenceof

newsocialidentities.British Journal of Social Psychology,39,579-604.

Dukes,T.,&Musterd,S.(2012).TowardsSocialCohesion:BridgingNationalIntegration

RhetoricandLocalPractice:TheCaseoftheNetherlands.Urban Studies, 49,1981-1997.

128

Earl,J.(2011).Politicalrepression:Ironfists,velvetgloves,anddiffusecontrol.Annual

Review Of Sociology, 37 261-284.

Eijkman,Q.(2010).HastheGenieBeenLetOutoftheBottle?EthnicProfilinginthe

Netherlands.Public Space: The Journal Of Law & Social Justice, 5,1-21.

Eisinger,P.K.(1973).TheConditionsofProtestBehaviorinAmericaCities.The American

Political Science Review, 67,11-28.

Eisner,M.(2003).Long-TermHistoricalTrendsinViolentCrime.Crime and Justice; A Review of

Research, 30,83–142.

Elster,J.(1990).Normsofrevenge.Ethics, 100,862-85.

Entman,R.M.(1993).Framing:Towardsclarificationofafracturedparadigm.Journal of

Communication, 43, 51–58.

Entzinger,H.(2009).DifferentSystems,SimilarProblems:TheFrenchUrbanRiotsfroma

DutchPerspective. Journal Of Ethnic & Migration Studies, 35,815-834.

Erikson,K.T.(1966).Wayward puritans: A study in the sociology of deviance.NewYork:Wiley.

Everwijn,H.,Jongebreur,W.,&Lolkema,P.(2009).Het Functioneren van de WUID in

de Praktijk: Evaluatie van de Wet op de uitgebreide identificatieplicht. (Researchand

DocumentationCentreWODCrapportnr.1646).Barneveld,Nederland:Significant

Exum,M.L.(2006).Alcoholandaggression:Anintegrationoffindingsfromexperimental

studies. Journal of Criminal Justice, 34,131-145.

Fainstein,S.S.(2005).CitiesandDiversity:ShouldWeWantIt?CanWePlanForIt?Urban

Affairs Review, 41,3-19.

Francisco,R.A.(1995).Therelationshipbetweencoercionandprotest.Journal of Conflict

Resolution, 39,263–82.

Francisco,R.A.(1996).Coercionandprotest:anempiricaltestintwodemocraticstates.

American Journal of Political Science, 40,1179-1204.

Giancola,P.R.,&Corman,M.D.(2007).Alcoholandaggression:Atestoftheattention-

allocationmodel.Psychological Science, 18,649-655.

Gijsberts,M.,Huijnk,W.,&Dagevos,J.(2012). Jaarrapport Integratie 2011.DenHaag:Sociaal

CultureelPlanbureau

129

Gilderbloom,J.I.,Hanka,M.J.,&Lasley,C.B.(2009).Amsterdam:planningandpolicyforthe

idealcity?Local Environment, 14,473-493.

Gitlin,T.(1980).The whole world is watching: The mass media in the making and unmaking of

the Left.Berkeley,CA:UniversityofCaliforniaPress

Gladwell,M.(2010).SmallChange.WhytheRevolutionWillNotBeTweeted.TheNewYorker,

October2010,42-49.

Goldstein,R.J.(2010).Laborhistorysymposium:Politicalrepressionoftheamericanlabor

movementduringitsformativeyears;acomparativeperspective.LaborHistory,51(2),271-

293.

Goldstone,J.A.,&Tilly,C.(2001).Threat(andopportunity):Popularactionandstateresponse

inthedynamicsofcontentiousaction.InR.Aminzade(Ed.),Silence and voice in the study of

contentious politics(pp.179-194)CambridgeUniversityPressCambridge.

Green,D.P.,Glaser,J.,&Rich,A.(1998).Fromlynchingtogay-bashing:Theelusive

connectionbetweeneconomicconditionsandhatecrime.Journal of Personality and Social

Psychology, 75,82-92.

Guimond,S.,&Dubé-Simard,L.(1983).RelativedeprivationtheoryandtheQuebec

nationalistmovement:Thecognition–emotiondistinctionandthepersonal–group

deprivationissue.Journal Of Personality And Social Psychology, 44,526-535.

Gurr,T.R.(1970).Why Men Rebel.Princeton:PrincetonUniversityPress

Haidt,J.(2003).Themoralemotions.InR.J.Davidson,K.R.Scherer,&H.H.Goldsmith(Eds.),

Handbookofaffectivesciences(pp.852-870).Oxford:OxfordUniversityPress.

Helbing,D.,&Mukerji,P.(2012).Crowddisastersassystemicfailures:Analysisofthelove

paradedisaster1.EPJ Data Science, 1, 7.

Horn,N.&Tilly,C.(1986).CatalogsofContentioninBritain,1758-1834.New School for Social

Research Working Paper Series, No. 32.NewYork:NewSchoolforSocialResearch

Hovland,C.I.,&Sears,R.R.(1940).Minorstudiesofaggression:VI.correlationoflynchings

witheconomicindices.The Journal of Psychology, 9,301-310.

Howard,P.N.,&Hussain,M.M.(2011).TheRoleofDigitalMedia.Journal Of Democracy, 22,

35-48.

Jobard,F.(2009).RiotingasaPoliticalTool:the2005RiotsinFrance.Howard Journal Of

130

Criminal Justice, 48,235-244.

Klandermans,B.(1983).Participation in a social movement, a mobilization campaign studied.

Amsterdam:VU-boekhandel/uitgeverij

Klandermans,B.(1997).The social psychology of protest. Oxford,England:Blackwell.

Klandermans,B.,&Oegema,D.(1987).Potentials,networks,motivations,andbarriers:Steps

towardsparticipationinsocialmovements.American sociological review,519-531.

Klandermans,B.,vanStekelenburg,J.,Damen,M-L,vanTroostD.,&vanLeeuwen,A.(2013).

Unaffiliateddemonstrators:Howtheyaremobilized,withwhomtheyidentify,howtheyare

motivated.Ongepubliceerdmanuscript:VrijeUniversiteit.

LeBon,G.(1895).Psychologie des foules.Paris,Alcan

LeefbaarheidenBalans(2011).Ontwikkeling van de leefbaarheid in de periode 2008-

2010 op basis van de Leefbarometer.DenHaag:MinisterievanBinnenlandseZakenen

Koninkrijksrelaties

Levine,M.,Lowe,R.,Best,R.,&Heim,D.(2012).‘Wepoliceitourselves’:Groupprocessesin

theescalationandregulationofviolenceinthenight-timeeconomy.European Journal of

Social Psychology, 42,924-932.

Levine,M.,Taylor,P.J.,&Best,R.(2011).ThirdParties,Violence,andConflictResolutionThe

RoleofGroupSizeandCollectiveActionintheMicroregulationofViolence.Psychological

Science, 22(3),406-412.

Lieberson,S.,&Silverman,A.R.(1965).ThePrecipitantsandUnderlyingConditionsofRace

Riots.American Sociological Review, 30,887-898.

Lodhi,A.Q.,&Tilly,C.(1973).Urbanization,Crime,andCollectiveViolencein19th-France.

AmericanJournal of Sociology, 79,296-318.

MarlièreÉ.(2006),«Leshabitantsdesquartierspopulaires:adversairesousolidairesdes

émeutes?»,inMucchielliL.etLeGoaziouV.(dir.),Quandlesbanlieuesbrûlent...,Paris,La

Découverte.

Masurel,H.,Brian,A.,Champion,J-B.,Chevalier,C.,Couvert,N.,Dieusaert,P.,Picavet,O.,&

Sillard,P.(2010).Observatoire national des zones urbaines sensibles, rapport 2010.Paris:

SecrétariatgénéralduComitéinterministérieldesvilles

McAdam,D.(1982).Political Process and the Development of Black Insurgency: 1930-1970.

131

Chicago:UniversityChicagoPress

McAdam,D.&Boudet,H.(2012).Putting Movements in Their Place: ExplainingVariation

in Community Response to the Siting of Proposed Energy Projects. NewYork:Cambridge

UniversityPress.

McCarthy,J.D.,&Zald,M.N.(1977).Resourcemobilizationandsocialmovements:Apartial

theory.American journal of sociology,1212-1241.

McLeod,D.M.,&Detenber,B.H.(1999).Framingeffectsoftelevisionnewscoverageofsocial

protest. Journal Of Communication, 49,3-23.

McLeod,D.M.,&Hertog,J.K.(1992).Themanufactureofpublicopinionbyreporters:

Informalcuesforpublicperceptionsofprotestgroups.Discourse and Society, 3,259–275.

McPhail,C.(1991). The myth of the madding crowd. Hawthorne,NewYork:AldinedeGruyter

McPhail,C.(1994).Thedarksideofpurpose:Individualandcollectiveviolenceinriots.The

Sociological Quarterly, 35,1-32.

McPhail,C.,&Wohlstein,R.T.(1983).IndividualandCollectiveBehaviorsWithinGatherings,

Demonstrations,andRiots.Annual Review of Sociology,9(1),579-600.

Meesters,M.,vandenBrink,E.,vanderVarst,L.P.,Verberne,E.,&Zannoni,M.(2012).Grenzen

Verlegd: Evaluatie Koninginnedag Amsterdam 2012.DenHaag:COT

MetropolitanPoliceService(2012).4DaysinAugust:Strategicreviewintothedisorderof

August2011.London:MPS.

Mitchell,K.(2011).Marseille’sNotforBurning:ComparativeNetworksofIntegrationand

ExclusioninTwoFrenchCities. Annals Of The Association Of American Geographers, 101, 404-

423.doi:10.1080/00045608.2010.545290

Morozov,E.(2010).The Net Delusion. How Not to Liberate the World.London:AllenLane

Mucchielli,L.(2009).Autumn2005:AReviewoftheMostImportantRiotintheHistoryof

FrenchContemporarySociety.Journal of Ethnic and Migration Studies, 35,731-751.

Muller,E.R.,Zannoni,M.,Ammerlaan,K.,Schaap,S.,Uildriks,N.,vanderVarst,L.,Ferwerda,

H.,vanHam,T.,vanLeiden,I.,&Adang,O.M.J.(2010).Ordeverstoringen en groepsgeweld

bij evenementen en grootschalige gebeurtenissen: Scherpte en alertheid. DenHaag:COT,

NederlandsePolitieacademie&BureauBeke

132

Musterd,S.,&deWinter,M.(1998).ConditionsforSpatialSegregation:SomeEuropean

Perspectives.International Journal Of Urban & Regional Research, 22,665-673.

Musterd,S.&Ostendorf,W.(2008).IntegratedurbanrenewalinTheNetherlands:acritical

appraisal.Urban Research & Practice, 1,78-92.

Musterd,S.,&Ostendorf,W.(2009).ResidentialSegregationandIntegrationinthe

Netherlands.Journal of Ethnich and Migration Studies, 35, 1515-1532.

Myers,D.J.(1997).RacialRiotinginthe1960’s:AnEventHistoryAnalysisofLocalConditions.

American Sociological Review, 62,94-112.

Oberti,M.(2008).TheFrenchrepublicanmodelofintegration:Thetheoryofcohesionand

thepracticeofexclusion. New Directions For Youth Development, 2008(119),55-74.

Olzak,S.(1989).AnalysisofEventsintheStudyofCollectiveAction. Annual Review of

Sociology, 15,119-141.

Olzak,S.,Shanahan,S.,&McEneaney,E.H.(1996).Poverty,Segregation,andRaceRiots:1960

to1993.American Sociological Review, 61, 590-613.

Opp,K.(1989).TheEconomicsofCrimeandtheSociologyofDeviantBehaviour.ATheoretical

ConfrontationofBasicPropositions.Kyklos, 42,405-430.

Postmes,T.,Baray,G.,Haslam,S.A.,Morton,T.,&Swaab,R.(2006).Thedynamicsofpersonal

andsocialidentityformation.InT.Postmes&J.Jetten(Eds.),Individuality and the group:

Advances in social identity (pp.215-236).London:Sage.

Postmes,T.,&Branscombe,N.R.(2010).Rediscovering social identity.NewYork,NYUS:

PsychologyPress.

Postmes,T.,&Smith,L.E.(2009).Whydotheprivilegedresorttooppression?Alookatsome

intragroupfactors. Journal Of Social Issues, 65,769-790.

Postmes,T.,Haslam,S.A.,&Swaab,R.I.(2005).Socialinfluenceinsmallgroups:Aninteractive

modelofsocialidentityformation.European review of social psychology, 16(1),1-42.

Pratt,T.C.,&Cullen,F.T.(2005).AssessingMacro-LevelPredictorsandTheoriesofCrime:A

Meta-Analysis.Crime and Justice, 32,373-450.

Reicher,S.D.(1996).‘TheBattleofWestminster’:developingthesocialidentitymodelof

crowdbehaviourinordertoexplaintheinitiationanddevelopmentofcollectiveconflict.

European Journal of Social Psychology, 26, 115-134.

133

Reicher,S.,&Hopkins,N.(2000).Self and nation. Oxford:Sage.

Reicher,S.D.,Spears,R.,&Postmes,T.(1995).Asocialidentitymodelof

deindividuationphenomena.EuropeanReviewofSocialPsychology,6,161–198.

Reicher,S.D.,&C.Stott(2011).Mad Mobs and Englishmen? Myths and Realities of the 2011

Riots.London:ConstableandRobinson

Reicher,S.D.,Stott,C.,Drury,J.,Adang,O.M.J.,Cronin,P.,&Livingstone,A.(2007).Knowledge-

BasedPublicOrderPolicing:PrinciplesandPractice.Policing,1,403-415.

Robertson,R.(1995).Glocalization:Time-spaceandhomogeneity-heterogeneity.InM.

Featherstone&S.Lash&R.Robertson(Eds.),GlobalModernities:25-44.London:Sage.

Roché,S.,&deMaillard,J.(2009).CrisisinPolicing:TheFrenchRiotingof2005.Policing, 3,

34–40.

Roy,O.(2005).The nature of the French Riots. Geraadpleegdvia:http://riotsfrance.ssrc.org/

Roy/

Rudé,G.(1964).The crowd in history: A study of popular disturbances in France and England,

1730-1848. NewYork:Wiley.

Runciman,W.G.(1966).Relative deprivation and social justice. A study of attitudes to social

inequality in twentieth-century England.London:Routledge&KeganPaul.

Schnabel,P.(2012).Feitenengevoel.In:vanCampen,C.,Bergsma,A.,Boelhouwer,J.,

Boerefijn.,&Bolier,L.(Red.)Sturen op geluk: Geluksbevordering door nationale overheden,

gemeenten en publieke instellingen(pp.17-23).DenHaag:SociaalCultureelPlanbureau

Schneider,C.(2008).PolicePowerandRaceRiotsinParis.Politics & Society, 36,133-159.

Scraton,P.(1999).PolicingwithContempt:TheDegradingofTruthandDenialofJusticein

theAftermathoftheHillsboroughDisaster.Journal Of Law & Society, 26,273-297.

Shoemaker,P.J.(1984).Mediatreatmentofdeviantpoliticalgroups.Journalism Quarterly, 61,

66–75.

Shorter,E.&Tilly,C.(1974).Strikes in France, 1830-1968.NewYork:CambridgeUniversity

Press.

Simon,B.,Reichert,F.,&Grabow,O.(2013).Whendualidentitybecomesaliability:Identity

andpoliticalradicalismamongmigrants.PsychologicalScience,24,251-257.

134

Simon,B.,&Ruhs,D.(2008).IdentityandPoliticizationAmongTurkishMigrantsinGermany:

TheRoleofDualIdentification.Journal of Personality and Social Psychology, 95,1354–1366.

Slater,T.&Anderson,N.(2012).Thereputationalghetto:territorialstigmatisationinStPaul’s,

Bristol. Transactions of the Institute of British Geographers, 37,530–546.

Smith,H.J.,&Ortiz,D.J.(2002).Isitjustme?Thedifferentconsequencesofpersonal

andgrouprelativedeprivation.InI.Walker&H.J.Smith(Eds.),Relative deprivation:

Specification, development, and integration(pp.91–115).Cambridge,England:Cambridge

UniversityPress

Smith,H.J.,Pettigrew,T.F.,Pippin,G.M.,&Bialosiewicz,S.(2012).Relativedeprivation:A

theoreticalandmeta-analyticreview.Personality And Social Psychology Review, 16,203-232.

Snow,D.A.,RochfordJr,E.B.,Worden,S.K.,&Benford,R.D.(1986).Framealignment

processes,micromobilization,andmovementparticipation.American sociological review,

51,464-481.

Spilerman,S.(1970).Thecausesofracialdisturbances:Acomparisonofalternative

explanations.AmericanSociologicalReview,35,627-649.

Spilerman,S.(1976).StructuralCharacteristicsofCitiesandtheSeverityOfRacialDisorders.

American Sociological Review, 41,771-793.

Stott,C.,&Reicher,S.(1998).Howconflictescalates:Theinter-groupdynamicsofcollective

footballcrowd‘violence’.Sociology, 32,353-377.

Tajfel,H.,&Turner,J.C.(1979).Anintegrativetheoryofintergroupconflict.InW.G.Austin

&S.Worchel(Eds.),The social psychology of intergroup relations(pp.33-47).Monterey,CA:

BrooksCole

Tangney,J.P.,Stuewig,J.,&Mashek,D.J.(2007).MoralEmotionsandMoralBehavior.Annual

Review of Psychology, 58, 345-72.

Tarrow,S.G.(1994).Power in Movement: Social Movements, Collective Action, and Politics.

Cambridge:CambridgeUniversityPress

Tausch,N.,Becker,J.C.,Spears,R.,Christ,O.,Saab,R.,Singh,P.,&Siddiqui,R.N.(2011).

Explainingradicalgroupbehavior:Developingemotionandefficacyroutestonormative

andnonnormativecollectiveaction.Journal of personality and social psychology, 101, 129-

148.

Thompson,E.P.(1971).TheMoralEconomyoftheEnglishCrowdintheEighteenthCentury.

135

Past & Present, 50,76-136.

Tilly,C.(1986).EuropeanViolenceandCollectiveActionsince1700.Social Research, 53,159-

184.

Tilly,C.,Tilly,L.,&Tilly,R.(1975).The Rebellious Century.Cambridge,Mass.:Harvard

UniversityPress

Tomlinson,T.M.(1968).TheDevelopmentofaRiotIdeologyamongUrbanNegroes.American

Behavioral Scientist, 11,27.

Tufekci,Z.,&Wilson,C.(2012).Socialmediaandthedecisiontoparticipateinpolitical

protest:ObservationsfromTahrirSquare.Journal Of Communication, 62,363-379.

Turner,J.C.(1991).Social influence.Buckingham,England:OpenUniversityPress

Ufkes,E.G.(2011).Neighbor-to-neighborconflictsinmulticulturalneighborhoods.

(proefschrift).Geraadpleegdvia:http://irs.ub.rug.nl/ppn/330148168

VandeKlomp,M.,Adang,O.M.J.,&vandenBrink,G.(2011).Riotmanagementand

communityrelations:policingpublicdisturbancesinaDutchneighbourhood.Policing &

Society, 21,304-326.

VandenBrink,G.(2010).Empathie&Handhaving.Apeldoorn:Politieacademie.

Geraadpleegdvia:https://www.politieacademie.nl/kennisenonderzoek/Lectoraten/

gemeenschappelijkeveiligheidskunde/Documents/Handboek%20Intraversie%2010%20

98%20Empathie%20en%20handhaving.pdf

VanderVelden,S.(2009)Stakingen in Nederland. Arbeidersstrijd 1830-1995.Amsterdam:

StichtingbeheerIISG

VanderZee,K.,Noback,I.,Wöhrle,J.,Tselios,V.,vanDijk,J.,&McCann,P.(2012).

Superdiversiteitensociaalvertrouwen:Eindrapportproject:‘Rechtdoenaan

superdiversiteit’.Groningen:Instituutvoorintegratieensocialeweerbaarheid

VanLaer,J.,&VanAelst,P.(2010).Internetandsocialmovementactionrepertoires:

Opportunitiesandlimitations.Information, Communication & Society, 13,1146-1171.

VanLimbergen,K.,Colaers,C.,&Walgrave,L.(1989).Thesocietalandpsycho-sociological

backgroundoffootballhooliganism.Current Psychology: A Journal For Diverse Perspectives

On Diverse Psychological Issues, 8,4-14.

VanStekelenburg,J.,&Klandermans,B.(2013).Uploadingunrestcomparingmobilizationand

136

participationintraditionalandrhizomaticalmobilizedprotest.Ongepubliceerdmanuscript:

VrijeUniversiteit.

VanZomeren,M.,Postmes,T.,&Spears,R.(2008).Towardanintegrativesocialidentity

modelofcollectiveaction:Aquantitativeresearchsynthesisofthreesocio-psychological

perspectives. Psychological Bulletin, 134,504-535.

vanZomeren,M.,Postmes,T.,&Spears,R.(2012).Onconviction’scollectiveconsequences:

Integratingmoralconvictionwiththesocialidentitymodelofcollectiveaction.British

Journal of Social Psychology, 51,52-71.

Vrij,A.,VanderSteen,J.,&Koppelaar,L.(1994).AggressionofPoliceOfficersasaFunctionof

Temperature:AnExperimentwiththeFireArmsTrainingSystem.Journal Of Community &

Applied Social Psychology, 4,365-370.

Wanderer,J.J.(1968).1967riots:Atestofthecongruityofevents.Social Problems, 16, 193-198.

Wellman,B.,&Hampton,K.(1999).LivingNetworkedOnandOffline.Contemporary

Sociology,28,648-654.

Wobma,E.,&vanderVliet,R.(2011).Aantal Midden- en Oost-Europeanen in vijf jaar tijd

verdubbeld.In:CBSWebmagazine,25juli2011,geraadpleegdvia:http://www.cbs.nl/nl-NL/

menu/themas/dossiers/eu/publicaties/archief/2011/2011-3442-wm.htm

Zannoni,M.,Barlagen,S.,&Ammerlaan,K.(2011).Evaluatie Veiligheidsaspecten

Koninginnedag Amsterdam 2011:Overwensen&grenzen.DenHaag:COT

137

138

Bijlage

Interviews over de

crisisrellen in Europa

139

Ierland

AncaMinescu(UniversityofLimerick)

http://www2.ul.ie/web/WWW/Faculties/Education_%26_Health_Sciences/Departments/Psychology/Faculty_%26_

Staff/Anca_Minescu

Portugal

CatiaTeixeira(KULeuven)

http://www.uclouvain.be/en-41485.html

AnaFigueiredo(UniversidadedeCoimbra)

http://www1.ci.uc.pt/ipc/2007-2010/index.php?l=pt&pagina0=investigadores&investigador=262

Griekenland

XeniaChryssochoou(PanteionUniversity,Greece)

http://chryssochoou.socialpsychology.org/

Italië

LorenzoBosi(EuropeanUniversityInstitute,Firenze)

http://www.eui.eu/Personal/Researchers/bosi/

Spanje

CamiloCristanchoMantilla(UniversitatAutònomadeBarcelona)

http://democracia.uab.cat/index.php/en/component/contact/12-contacts/8-camilo-cristancho

Questions for interviews

1) Inwhatwayisthepopulationof[country]affectedbyeconomicdevelopments

a) Arepeoplesatisfiedornot

b) Arepeoplecalmoristhereunrest

2) Inwhatwaydoesthisunrestmanifestitself

3) Hastherebeenanycollectiveaction

4) IfYES:

a) Describeextentofcollectiveactionanditscharacteristics

b) Whoareparticipants,whatwasthecompositionofthecrowd

c) Canyouidentifyaparticulareventthattriggeredthis

d) Isthereaparticularmovementthatorganisestheactions

e) Isthereaparticularoutgroupthatistargeted

f) Hastherebeenviolence(giveanideaoftimeline,duration,etc.)

140

5) IfNO:

a) Doesthismeanthatpeoplehaveremainedcompletelyinactive?

b) Hastherebeenanybehavioralchangeatgrouporindividuallevel

6) Whydoyouthinktherehasbeen(ornotbeen)unrest/protest/actionrespectively

a) AretherehistoricalprecedentsforthistypeofCA/inactionin[country]

b) Howdopeoplein[country]relatetotheresponseinothercountriessuchas

[countries]

c) Considertheroleofthepoliticalcontext

d) Considertheroleoftheeconomicsituation/outlook

e) Considertheroleofsocialmovementsandotheractivist“infrastructure”

f) Considerroleofsocialmedia

NOTE:Besuretoaskabout:efficacy(cognitivealternativestoausterity),sharedidentity

(we’reallinthistogether),emotionalresponse(injustice)

141

142

143

144

Colofon

Opdrachtgever

MinisterievanBinnenlandseZakenenKoninkrijksrelaties,DGWonenenBouwen

Auteurs

Prof.Dr.T.Postmes

M.J.vanBezouw,MSc

Dr.S.Täuber

Dr.J.P.vandeSande

Uitgave

TomPostmes,RijksuniversiteitGroningen,http://www.rug.nl/staff/t.postmes/

Omslagfoto

Shutterstock

‘AbreakawaygroupofprotestersmarchthroughthestreetsoftheBritish

capitalduringalargeanti-cutsrallyonMarch26,2011inLondon,UK.’

Ontwerp

Designdays,NynkeVisser

Depublicatiekangedownloadwordenviaonzewebsite.

ISBN978-90-367-6282-3

©TomPostmes,Groningen,2013.

HetauteursrechtvandezepublicatieberustbijTomPostmes.Gedeeltelijkeovernamevan

tekstenistoegestaan,mitsdaarbijdebronwordtvermeld.

ThecopyrightofthispublicationrestswithTomPostmes.Partialreproductionofthetextis

allowed,onconditionthatthesourceismentioned.

Protesten, demonstraties, rellen en

onlusten zijn allen uitingen van sociale

onrust. Hoe ontstaat deze onrust?

Is onrust in de 21ste eeuw wezenlijk aan

het veranderen? En wat is de kans dat

rellen zoals in Parijs (2005), Londen (2011)

of Griekenland en Spanje (2010-2012) ook

in Nederland plaatsvinden? Op basis van

4 casestudies en een literatuuroverzicht

bespreekt dit rapport de achtergronden

en voorspellers van rellen en onrust

in Nederland. Het schetst uitdagingen

voor politiek, media en overheid bij het

omgaan met onlusten en presenteert

een beleidsmatrix als hulpmiddel bij de

preventie ervan.

Over de auteurs

Postmes (1969) studeerde economie

en psychologie aan de Universiteit van

Amsterdam. In 1997 promoveerde hij op

onderzoek naar sociaal gedrag in online

groepen. In 2004 werd hij hoogleraar, eerst

aan de Universiteit van Exeter en later (in

2008) aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Van Bezouw (1987) studeerde filosofie

en psychologie aan de Rijksuniversiteit

Groningen. Als student legde hij zich toe

op grootschalig literatuuronderzoek

en sociale wetenschappelijke theorie-

vorming. In 2012 rondde hij zijn Master-

opleiding af.

Täuber (1980) studeerde psychologie aan

de Universiteit van Jena en aan de Vrije

Universiteit Amsterdam. Zij promoveerde

in 2009 op onderzoek naar conflict en

samenwerking tussen groepen. Sinds 2013

werkt zij bij de Faculteit Economie en

Bedrijfskunde als docent.

Van de Sande (1943) onderzocht als

psycholoog aan de Rijksuniversiteit

Groningen diverse groepsprocessen

en massapsychologische fenomenen.

Hij promoveerde in 1996 op onderzoek

naar de waarneming van sociale situaties.

Sinds zijn emiritaat in 2007 is hij actief

betrokken gebleven bij onderzoek en

onderwijs. In 2013 verscheen zijn boek

“11 Manieren om naar massa’s te kijken”

(TLC academy).