İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ ZEYREK 2419 ADA ETÜD VE …sedesmimarlik.com/zeyrek/zeyrek-sanat-tarihi.pdf · 2018-06-19 · FREELY, John, ÇAKMAK, Ahmet, İstanbul’un Bizans

SEDES MİMARLIK

İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ

ETÜD VE PROJELER DAİRE BAŞKANLIĞI

TARİHİ ÇEVRE KORUMA MÜDÜRLÜĞÜ

ZEYREK 2419 ADA

SANAT TARİHİ RAPORU


II. TARİHÇE

Osmanlı Devleti’nin uzun tarihi boyunca farklı geleneklerin, coğrafi ve tarihi şartların oluşturduğu

güçlü bir sivil mimari geleneği vardır. Bu mimari gelenek özellikle 19.yüzyılın ortalarına doğru hem

toplumsal gelişmeler hem teknolojik gelişmeler sonucunda değişmiş ve Tanzimat dönemini takip

eden yıllarda mimaride büyük değişimler yaşanmıştır.

İstanbul’da zamanın etkisi, yangınlar, değişen beğeniler nedeniyle konutlar hızla değişmiş ve eski

konutlar ya yok olmuş ya da değiştirilerek günün beğenilerine uygun hale getirilmiştir. 1950

yıllarından itibaren modern yapı malzemeleri ile inşa edilen konutlar (apartmanlar) ve bunların

oluşturduğu çıkar alanları Tanzimat sonrası konutlarının da büyük ölçüde yok olmasına neden

olmuştur. Şehirde iki semt Zeyrek ve Süleymaniye eski konut dokusu açısından önemli örnekleri

barındırmayı kısmen başarmıştır.

Zeyrek semti Bizans döneminde önemli bir bölgedir. İmparator Konstantinus’un yeni inşa ettiği surlar

ile kent içine bölgede birçok konutun inşa edildiği bilinir. Ancak bunlardan herhangi bir örnek

günümüze ulaşamamıştır. Bölgede tespit edilebilen en eski yapı bugün Şeyh Süleyman Mescide olarak

kullanılan muhtemelen 5. Yüzyıla ait bir mezar anıtıdır.

Bazı sarnıçlar 6.yüzyıldan itibaren inşa edilmiştir. Fakat Bizans döneminin en önemli yapılaşması

1124-1236 yılları arasında kısmen bir villanın üzerine inşa edilen Pantakrator Manastırı’ dır. Kısa

aralıklar ile inşa edilen üç kilise, keşiş hücreleri, yemekhane, mutfak, kütüphane, hastane gibi çok

sayıda bölümden oluşan bu yapı topluluğu günümüze ulaşan kiliselerin etrafında olmalıdır.

İstanbul’un fethinden sonra medrese haline getirilen manastır yapılarında Akşemseddin Tekkesi

oluşturulmuştur.

SEDES MİMARLIK




ZEYREK 2419 ADA


Hem yapı hem içinde bulunduğu semt medresenin müderrislerinden Molla Mehmet Zeyrek

Efendi’nin adını taşımaktadır. Fatih Külliyesi’nin inşasından sonra etraftaki mahallenin ihtiyaçlarını

karşılayan bir camiye çevrilen kilise Zeyrek Kilisesi Camii adı ile anılmış Osmanlı dönemi boyunca da

bakım ve onarımlarla yaşaması sağlanmıştır. Manastırın diğer birimleri ise zamanla ortadan kalkmış

olup bugün etrafta manastırın değişik birimlerini üzerinde taşıyan sarnıçların varlığı takip

edilmektedir.

Şehrin önemli merkezlerinden olan Zeyrek semti ulemanın yoğun yaşadığı yerlerden biridir. Semtin

seçkin konakları ve ahşap dokusu Osmanlı sivil mimarlığın güzel örneklerini oluştururlar. Ancak

yapıların çoğu 19. Yüzyılın iyi belgelenen İstanbul yangınlarından bazen birkaç ev bazen mahalleler

hatta semtler tamamen yanmıştır. Bu yangınların ardından birçok eski semt dönemin beğenisine göre

yeniden inşa edilmiştir.

SEDES MİMARLIK




ZEYREK 2419 ADA


III. ADADA YER ALAN KALINTILAR

50 parselde yer alan kalıntının 1994 yılında çekilmiş fotoğrafı.

Bazen büyük alanlara yayılan konak ve sarayların yerlerine birkaç tane ayrı konut inşa edilmiştir.

Bugün 45, 65 ve 66 parsellerin J. Pervititch’ in Sigorta haritasına göre tek parsel olduğu

anlaşılmaktadır. Bu nedenle 45 parsel sınırında görülen kalıntıların bu üç parsel ile birlikte bir bütün

olarak yorumlanması mümkün gözükmektedir. 18. yüzyıla tarihlenen duvar ve kapı kalıntıları bu

parsel ve çevresinde bu yüzyılda önemli bir konak yapısının var olduğunu gösterir. Konağın yer aldığı

alan üzerine 20. yüzyılın başında üç ayrı konut inşa edilmiştir.

18. yüzyıla tarihlenen bu kalıntılardan 45 parsel içinde kalan beşik tonoz örtülü bir taş oda üzerinde

yükselen konak hamamı ve onun devamında bugünkü parsel sınırı boyunca haydar caddesine kadar

devam eden 20.yüzyılın başına tarihlenen konutun duvardır. Dikdörtgen şeklindeki oda küçüktür.

Duvarlar tuğla ve taş sıraları ile almaşık olarak örülmüştür. Yer yer kullanılmış olan ahşap hatıl izleri

bugün boş olarak görülmektedir.

SEDES MİMARLIK




ZEYREK 2419 ADA


Duvarları arsında atılan dövme demir gergi çubukları cephelerde kılıç olarak görülmektedir. Beşik

tonoz örtülü taş odanın tonozunda yine dövme demirden bir halka görülmektedir. İçi kısmen çöp ile

dolmuş olduğundan orijinal zemin görülmemektedir. Orijinal girişi kuzey yönünde olan taş odanın

doğu yöne söveli bir penceresi vardır. Benzer taş odaların duvarlarında bezemelerin olduğu

bilindiğinden bu örnekte de boya tabakaları altında bezeme kalıp kalmadığı kontrol edilmelidir. Bu taş

odanın üzerinde tuğla ile örülmüş bir cehennemlik bölümü bulunmaktadır.

Malzeme farklılığı cehennemliğin fonksiyonu ile ilgili olup bir dönem farkını işaret etmez. Doğu

yönden açıklığı olan bu bölüm kare ayaklar üzerine taşınmaktadır. Bu ayaklar tuğla ile örülmüş olup

sıvalıdır. Cehennemliğin üzerinde yer alması gereken hamam daha geç bir tarihte tamamen

değişikliğe uğratılmış, zemini çeşitli putreller ile takviye edilmiştir. Bu katta hamamın iki bölümü takip

edilmektedir. Bunlardan biri su deposu bitişiğindeki mekanın ise halvet bölümü olduğu düşünülebilir.

Yapının duvarları 19. Yüzyıl sonunda kısmen yenilenmiş ve bu iş için harman tuğla kullanılmıştır.

Harman tuğlalar üzerinde oval bir zeminin üzerinde Osmanlı alfabesinde kabartma harfler ile “hristo”

ifadesi okunmaktadır. Osmanlı döneminin sonlarında tuğla üretimini takip edebilmek için bu damgalı

tuğlaların da iyi tespit edilmesi gereklidir. Ahşap yapısı tamamen yok olmuş olan konutun son evresini

1950’li yıllardan sonra yapılan beton tavan ve ekler oluşturur. Bunlar yapının son kullanımında sadece

ihtiyaçlardan kaynaklanan niteliksiz malzeme ile yapılan eklerdir.

Aynı parselin sınırlarında yer alan ve tam olarak tanımlanamayan iki kalıntı da duvar tekniklerinden

aynı döneme tarihlendirilir. Bunlardan doğuda yer alan küçük kalıntının duvarlarında dışarıda

muntazam taş tuğla almaşık örgü, içeride ise hidrolik sıva görülür. Bu küçük yapı önceki evreye ait

konağın su depolarından biri olmalıdır. Diğeri ise yine bu konağın daha büyük bir taş odasının

duvarları olmalıdır. Birbirine bitişerek köşe oluşturan bu iki duvar da taş tuğla almaşık örgülü olup

içten nişlere hareketlendirilmiştir. Duvarların üst kısmında 19. Yüzyıl sonunda harman tuğla ile

tamamlamalar yapılmış olan bu taş odanın mekanı bugün 65 parsel sınırları içerisinde kalmaktadır.

SEDES MİMARLIK




ZEYREK 2419 ADA


45 parsel 1994

45 parsel 2010

SEDES MİMARLIK




ZEYREK 2419 ADA


Bahsi geçen parsellerde ve çevresinde tespit edilen 18. Yüzyıl yapısı harap olduktan sonra 19. Yüzyılın

sonlarına doğru aynı alanda yeni bir ahşap bina yapılmıştır. Eski konağın ahşap olduğunu ve kagir

mekanları saran ahşap birimlerin yine bir yangın ile yok olduğunu düşünmek mümkündür. Eski yapı

kagir birimleri tamamen sararken yeni yapı hamam birimiyle arka cephesinde birleşmiş ve onu

kullanmaya devam etmiştir. İkinci dönem konutu bir bodrum kat üzerinde bir ara katla başlayan yapı

iki tam katla devam etmektedir.

Eski konağın hamamını bu yeni ahşap binada kısmen değiştirerek yeniden kullanılmıştır. Bu ahşap

binanın yok olması ile birlikte parsel kısmen enkaz kısmen çöp yığınları içinde kalmıştır.

45 parselde yer alan kalıntının 1994 yılında çekilmiş fotoğrafı.

Fazilet Sokak üzerindeki 50 parselin iç bölümünde de diğer parsellerdeki kalıntılar ile yakın dönemli ve

benzer yapım özellikleri gösteren bir tuğla duvar bulunmaktadır. Alt bölümü tuğla, üst bölümü tuğla

ve taş ile almaşık olarak örülmüş bu kalıntı üzerinde sonradan doldurulmuş bir kapı boşluğu yer

almaktadır. Bu duvar üzerinde zaman içerisinde aşınmalar meydana gelmiş olmasına rağmen

SEDES MİMARLIK




ZEYREK 2419 ADA


mevcudiyetini korumaktadır. Aşınan duvarın diğer yapı elemanları ile bağlantılarını okumak mümkün

olmamıştır.

Gerek yapım şekli, gerek konumu ile, 18. yy dönemli olduğu düşünülen duvarın, semtin öneminin

arttığı bu dönemde Zeyrek bölgesinde inşa edilmiş diğer konut yapıları ile bağlantılı olduğuna kanaat

edilmiştir. 19. yy da bölgenin değişen yapısı doğrultusunda 50 parsel içerisine ahşap bir konut inşa

edilmiştir. Bahsi geçen duvar, bu konutun arka bahçesinin kuzey yönündeki bahçe duvarı olarak

kullanılmıştır. Günümüzde ise boş halde duran parselin içerisindeki bu kalıntının üst ve yan

kısımlarına muhdes eklemeler yapılarak, komşu parsel ile ayrımı sağlayan bahçe duvarı olarak

kullanılmaya devam etmektedir.

45 parselde yer alan ahşap yapının fotoğrafı.

Yapının parselinde gerçekleştirilecek uygulamalardan önce yapılacak temizlik çalışmalarında 18. Yüzyıl

yapısının izlerine dikkat edilmesi, tespit edilecek yeni verilerin de değerlendirilmesi gerekmektedir.

Duvar üzerinde yer alan muhdes elemanların kaldırılması, malzeme kayıplarının aslına uygun şekilde

giderilerek, sıva derzlerinin düzeltilmesi ve konserve edilmesi yerinde olacaktır.

SEDES MİMARLIK




ZEYREK 2419 ADA


SANAT TARİHİ UZMANI

GÜNEŞ ALÇI

10.12.2012

KAYNAKÇA

DİZDAR, Safiye İrem, Osmanlı Sivil Mimarlığında İstanbul’daki Taş Odalarve FenerEvleri, Yıldız

Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilimdalı , Doktora Tezi, İstanbul 2005.

DİZDAR, S.İrem, “19. Yüzyıl Sivil Mimarı Örneklerinde İstanbul’daki Taş Odalar” , Erdem, Atatürk

Kültür Merkezi Dergisi, Sayı 45-46-47, Ankara 2006, sayfa 67-86.

DİZDAR, Safiye İrem – SÖNMEZ, Neslihan, Osmanlı Sivil Mimarlığında İstanbul’daki Taş Odalar ve

Fener Evleri, Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, e-Dergisi,Cilt 1, Sayı 2-3, 2006, Sayfa 126-

142.

ELDEM, Sedat Hakkı, Türk Evi,Cilt 1-2-3, İstanbul 1986.

FREELY, John, ÇAKMAK, Ahmet, İstanbul’un Bizans Anıtları, İstanbul 2005.

KÜÇÜKERMAN, Önder, Türk Evi Mekan Organizasyonu Açısından Odalar, İstanbul 1975.

MANGO, Cyril, Bizans Mimarisi, Ankara 2006 (Basın yeri ve açıkça yazılmamıştır. Ancak yayın evi ve

sunum metinlerinden anlaşılmaktadır.

MÜLLER-WİENER, Wolfgang, İstanbul-Zeyrek,

StudienzurErhaltungEinesTraditionellenWohngebietes, Hamburg 1982.

MÜLLER-WİENER, Wolfgang, İstanbul’un Tarihsel Topografyası, 17. Yüzyıl Başlarına kadar

Byzantion-Konstantinopolis-İstanbul, İstanbul 2001.

OUSTERHOUT, Robert, Master Builders of Byzantium, Princeton 1999.

Documents

İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ ZEYREK 2419 ADA ETÜD VE …sedesmimarlik.com/zeyrek/zeyrek-sanat-tarihi.pdf · 2018-06-19 · FREELY, John, ÇAKMAK, Ahmet, İstanbul’un Bizans