İSTANBUL İŞGAL EDİLİNCE: 1915-1916 MÜTTEFİK PLANLARI VE MONDROS MÜTAREKESİ ...cdn.istanbul.edu.tr/FileHandler2.ashx?f=istanbul_isgal.pdf · İstanbul İşgal Edilince: 1915-1916

İSTANBUL İŞGAL EDİLİNCE: 1915-1916 MÜTTEFİK PLANLARI VE MONDROS MÜTAREKESİ SONRASINDA DEĞİŞİM

Ü. Gülsüm POLAT*

ÖzBu çalışmada 1915 yılında Çanakkale Boğazı’na yönelik Müttefik donanmasının başlattığı saldırıyla eşzamanlı başlayan ve İstanbul’un ele geçirilmesinin ardın-dan kurulması planlanan, İstanbul’un yönetimine dair tasarılar ve tartışmalar ele alınmaktadır. Bu tasarıların detaylarından hareketle, Mondros Mütarekesi sonra-sında gerçekleşen Müttefik işgalinin 1915 yılındaki tasarılardan ne gibi farklar taşıdığına değinilmektedir. Tüm bu tartışmalar ışığında İstanbul’da oluşturulan sistemin, savaş sonrası kazananların işgal ettiği bölgelere kıyasla oldukça özgün bir konumda olduğu iddia edilmektedir. Çalışmanın kaynaklarını İngiliz Milli Ar-şivi belgeleri, Hindistan Genel Valisi Lord Hardinge evrakından belgeler, dönem basını ve telif tetkik eserler oluşturmaktadır. Çalışma temel anlamda iki süreci iş-leyecektir. Bunlardan ilki 1915-1916 yıllarındaki taslak işgal planları tartışmaları iken, ikinci kısımda Mondros Mütarekesi hükümlerine aykırı olarak mütareke son-rasında gerçekleşen fiili işgalin ardından kurulan işgal yönetimi süreci olacaktır. Bunun ardından ise sonuç ve değerlendirmeye yer verilecektir.

Anahtar Kelimeler: İstanbul, İşgal Yönetimi, Fransa, Rusya, Mondros Mütarekesi.

AbstractWHEN ISTANBUL WAS OCCUPIED: 1915-1916 ALLIED

PLANS AND CHANGE AFTER THE ARMISTICE OF MUDROS

This study examines the controversies and discussions about the administration of Istanbul, which was planned to be established following the seizure of Istanbul simultaneously when the Allied Navy started the attack against the Dardanelles

Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Yıl: 2018/1, Cilt:17, Sayı: 33Sf. 123-146

* Doç.Dr.,DumlupınarÜniversitesi,Fen-EdebiyatFakültesi,TarihBölümü.E-mail:[email protected],ORCID:https://orcid.org/0000-0003-0048-8467.MakaleninGelişTarihi:20.02.2018,MakaleninKabulEdilişTarihi:24.04.2018.

İstanbul İşgal Edilince: 1915-1916 Müttefik Planları ve Mondros MütarekesiSonrasında Değişim / Ü. Gülsüm POLAT124

in 1915. From the details of these schemes, this paper touches on the differences between the plans in 1915 and those after the Armistice of Mudros. The paper argues that the system created in Istanbul was in a very unique position compared to the regions occupied by postwar victors. The British National Archives documents, documents from the Viceroy of India Lord Hardinge papers, periodicals and existing literature will be used as sources for this study. The paper will address two time periods: The first is the draft occupation plans of 1915-1916 and the second one is the occupation management process commenced after the actual occupation took place following the Armistice of Mudros despite the absence of such a right in the provisions of the armistice.

Keywords: Istanbul, Occupation Management, France, Russia, Armistice of Mudros.

Giriş1914yazında savaşbaşladığıgünden itibaren,Osmanlı coğraf-

yasındayaşananmobilizasyonİstanbul’dakiİngilizelçisitarafındangenişbiçimderaporedilmesinerağmen,1914EkimayınınsonundaOsmanlıDevleti’nin savaşa gireceği tahmin edilememişti. Rus li-manlarınınbombardımanı,savaşagirişsayıldıveMüttefiklerinAk-denizdonanması,verilenemirgereğiOsmanlılimanlarınıbombala-dı.OsmanlıDevleti’ninresmisavaşilanı11Kasım1914olmasınarağmen,İzmir,Yafa,Akabegibilimanlardaha1Kasım’danitibarenbombalanmıştı1.Diğertaraftan,OsmanlıDevleti’ninsavaşagirmişkabuledilmesiyleBasraKörfeziüzerinebirçıkarmahareketibaşla-tıldı.6Kasım1914’deHintbirlikleriFav’açıktı,15günsonra21Ka-sım1914’teBasraelegeçirilmişti2.Burası,savaşınsongününekadarbüyük kayıpların ve kazanımların olduğu bir cephe olarak devamedecekti.Türkboğazlarınınhedefalınmasıdakaçınılmazgörülüyor-du.İngilizyetkililerarasındaTürklerioldukçazayıfgörüp,savaşa1 Akabe Limanı’nın bombardımanı hakkında:The National Archives, (Bundan sonraTNA),ForeignOffice(BundansonraFO),371/1971,66624/863,1Kasım1914,“EdwardGrey’denBertie’ye”.Yafa’nınbombalanmasıhakkında:“YafaBombardedByBritishCru-iser”,The Times,5Kasım1914.2 Basraoperasyonları İngiliz yazışmaları içerisindeönemli bir külliyet oluşturmaktadır.Operasyonun askeri yönü, yerel kabilelerin tutumu gibi çeşitli konuları içeren rapor veyazışma içerisindeşuserilerdikkatçekmektedir:operasyonöncesihazırlıklarhakkında;TNA, FO 371/2141, 48601, 11 Eylül 1914,Mallet’den EdwardGrey’e. Şattularap’takiİngilizgemilerininçekilmesikonusundaTürkmakamlarınınültimatomuveharekâtarife-sindekigelişmeler;TNA, FO371/2142,59744,15Ekim1914,“GenelVali[Viceroy]’denDışişleriBakanlığı’na”.

125Yıl: 2018/1, Cilt:17, Sayı: 33, Sf. 123-146

katılması durumunda fazlasıyla üstün olanRus kuvvetleri tarafın-dankısazamandaezileceğinidüşünenlerinsayısıazdeğildi.İngilizyönetimbirimlerindeşöhretiniarttırmaktaolanWinstonChurchill3, Türklerinmerkezidevletlerlesavaşagirmesidurumunda,hâlâtaraf-sızolanBalkandevletlerinin“geleneksel düşmanları”olanTürkle-rekarşıMüttefiklerekatılacağınıhesaplıyordu4.Churchill,Boğazlarüzerinebiroperasyondüzenlenmesininkolaybirzaferinyolunuaça-cağınıdüşünüyordu5.OsmanlıDevleti’ninkontrolündebulunanBo-ğazlarüzerinebiroperasyonyapılmasıüzerindedurulmaktaydı.Ab-lukaiseGoobenveBreslau’unTürkkarasularınasığındığı10Ağus-tos1914’denberizatenvardı6.Rus limanlarınınbombardımanınınardından, 3 Kasım sabahı Çanakkale Boğazı’nın dış tahkimatlarıbombalanmayabaşlandı.BritanyaKralıV.George’aHindistanVa-lisiLordHardinge,25Eylül1914’te“Eğer Türkiye [Osmanlı İm-paratorluğu] savaşa girerse bir tugay piyade Bahreyn’den iki gün içerisinde Körfez’e [Basra] hareket eder ve ikiden fazla tugay bunu takip etmek üzere hazır tutulur. Zorluk yaşamaksızın Basra’yı alırız ve Arabistan’daki tüm Arapları Türkiye’ye karşı isyan ettiririz, eğer O [Osmanlı İmparatorluğu], Almanya’ya katılacak kadar aptalsa Türkiye adına Avrupa haritasından silinmesini umuyorum”7 diyeyazarken,sankikısazamansonrabaşlatılacakharekâtındaişaretinivermişti.DenizKuvvetleriBakanıChurchill,denizoperasyonuileBoğazlarınaçılmasıkonusundaoldukça istekliydivebunugetirisiyüksekbirharekâtolarakgörüyordu.Boğazlarayapılacaksaldırıda, ağırlıkİngilizKraliyetDonanması’ndaolacaktı.Harekâtınzorluğukabinedeuzuntartışmalaranedenoldu.A.J.Balfour,hazırladığıme-morandumundaharekâtın hedefininMarmaraDenizi,Boğazlar veİstanbul’unkontrolüolduğunadeğiniyordu.Girişiminbaşarılıolma-sıdurumunda,Türkiye [Osmanlı İmparatorluğu] felceuğratılacak,3 DavidFromkin,Barışa Son Veren Barış, Modern Ortadoğu Nasıl Yaratıldı,Çeviren:MehmetHarmancı,İstanbul,EpsilonYayınları,2008,s.48-49.4 MartinGilbert,Winston Churchill,London,Heinemann,1966,s.200,5 Çanakkale Harekâtı Churchill’in harekâtı olarak bilinmektedir. Şubat 1915’te Boğazistihkamlarınınbombalanmasınadairbaşarıraporları,Churchill’ioperasyonlarkonusundakuvvetlendirmişti.MohinderSinghPannu,Partners of British Rule, Liberators or Col-laborators?,NewDelhi,AlliedPublishersPvt.Limited,2005,s.191-192.6 FigenAtabey,Çanakkale Muharebelerinin Deniz Cephesi,Ankara,TürkTarihKuru-muYayınları,2014,s.10.7 Cambridge University Library, HARDINGE Papers (Bundan sonra HARDINGE)105,No:93,s.101,13Ekim1914,“GenelVali’denİngiltereKralı’na”.


Rusya ile kolayca iletişimkurulabilecek,YakınDoğu’dakiAlmanihtiraslarımağlupedilmişolacak,Bulgaristan’ıntarafsızlığıgüvencealtınaalınabilecekve “tüm dünyaya deniz gücünün anlamı gösteril-miş” olacaktı.İngilizpsikolojisiniyansıtanbuifadelerikullanmak-labirlikteA.J.Balfour,harekâtınbaşarısınıimkânsızgörmekteydi8. İngiliz savaş ekibinden birçok çekince dile getirilmesine rağmen,edinimleriçokyüksekgörüldüğünden19Şubat1915’dedenizha-rekâtıbaşlatılacaktı9.İlkyapılansaldırıbaşarılıolamamışsadaope-rasyonunnihayetindeTürklerindirencininkırılacağınaolankuvvetlibirinançvardı.BudurumtahminenMart1915’teİstanbul’unişgaledilmesininardındanoluşturulmasıdüşünülengeçiciyönetimkonu-sundagörüşmelerinbaşlamasınanedenolacaktı.

1. İstanbul’un Ele Geçirilmesinin Ardından Geçici Yönetim Oluşturulması Fikri

İstanbul’un işgali ardından geçici bir yönetim oluşturulmasıkonusundailkgirişim–yazışmasilsilesinebakıldığında-Rusya’dangelmişti. İngiliz Dışişleri’ne Londra’da bulunan Fransız elçisitarafındansunulanmemorandumda,ilkgeçiciyönetimplanınadairdetaylara yer verilmişti. Buna göre; FransızDışişleri, İstanbul’unelegeçirilmesindensonraoluşturulacakgeçiciyönetimkonusundaayrıntılarıbelirlemeküzerebirkomisyonteşkiliniöneriyordu.Bu-nundışında,RusDışişleriBakanı[SergeiDmitrievich]Sazanof’unİstanbul’da oluşturulacakyönetimkonusunda kendilerine iletilmişgörüşleriniaktarıyordu.BunagöreSazanof,İngilizDışişleriBakanıEdwardGrey’in“İstanbul’un işgalinden barış antlaşmasının imza-lanmasına kadar [İstanbul’da] geçici yönetimi kurulması hakkında-ki görüşünü” soruyor,ayrıcaİstanbul’aüçMüttefikdevlettarafından

8 TNA,CabinetPapers(BundansonraCAB),24/1/6,24Şubat1915,“A.J.Balfourmemo-randum”.9 Boğazlar operasyonu, öncesi ve sonrasıyla döneminin devletlerininmakamları içeri-sinde yazışma, kumandan, asker, gazeteci, siyasetçinin hatıra, anı gibi geniş bir kaynakçeşitliliği içerisinde incelenebilecek içerikoluşturmuştur.Buharekât2015yılı itibariyleüzerindenyüzyılgeçtiktensonrayenidentetkikedildiğindeogündenbugüneçoksayıdaakademikçalışmanınkonusunuoluşturduğugörülür.Çanakkaleoperasyonu, İngilterevemüttefiklerininsavaşçabalarıiçerisindeönemlibiryertuttuğugibi;BoğazlardakisaldırıyıbirvarlıkmücadelesiolarakalgılayanbaştaOsmanlıDevletivemüttefiklerininaskerivesiyasitarihindeayrıbirizbırakmıştır.ÖylekibudirençMilliMücadeleyıllarındahalkınyeniden işgalcilerekarşıörgütlenmesi istenildiğindeetkileyicibirbellekolarakhatırlan-mıştır.

127Yıl: 2018/1, Cilt:17, Sayı: 33, Sf. 123-146

biraskeriişgaluygulanabileceğinedairteklifinidesunuyordu.Bunagöre;İngilizbirlikleriBoğaz’ınAsyakıyısınıişgaledecekti.İngilizkolonialyerleşimiaçısındanhalihazırdaoldukçayoğunolanbukıs-maKuzguncuk,Üsküdarveçevremahalleri,Haydarpaşa,Kadıköy,Moda veKartal giriyordu. Fransız birlikleri,Boğaz’ınAvrupa kı-yısınıtutacaktı.Ortaköy’denTaksim,Pera,Galata,Hasköy’üiçinealanveFransızçıkarbölgesiolarakgörülenHaliç(GoldenHorn),Fransızişgalbölgesiolacaktı.MüttefikdevletlerdenRusya’nın,Bo-ğazlarınherikiyakasındadaişgaledeceğikısımlarolacaktı.Kara-deniz’denOrtaköyveKuzguncuk’akadaruzananalanı,Ayasofya’yıiçinealanbölgeyi,Fener’i,EkümenikPatrikhaneveçevremahalle-riniişgaledecekti.RusDışişleriBakanıSazanof,İstanbul’unaskerikumandasının,Müttefikordularınınüstdüzeykomutakadrosundanatanacaküçkumandana(askerikonsey)verilmesindenyanaydı.Ay-rıcabuaskeriyönetime,sivilyönetimiçinMüttefiklerinherbirininatadığıyüksekkomiserlerdenoluşanbirkonsey (sivil konsey) eş-lik etmeliydi.Bu sivil konsey, askeri konseyin sağladığı güvenlikortamı içerisinde şehrindini,milli, finansal ve ticari işlerini idareetmeklegörevlendirilmeliydi10.Sazanof,bugörüşlerinprensipteka-buledilmesidurumunda,detaylarıaçıkçagörüşmeyehazırolduğunubildiriyordu11. İngilizSavaşBakanıEarlKitchener,Sazanof’untek-lifiüzerinden16Mart1915’tegörüşlerinibildirdiğibirmemoran-dumhazırladı.SavaşBakanı,İstanbul’aMüttefikdevletleringirmesisonrasında oluşturulacak yönetim konusunda genel meselelerüzerinde konuşulmasını faydalı görmekle beraber; müttefiklerinişgalsahalarıkonusundadetaylarınbelirlendiğibirantlaşmayapıl-masıiçinerkenolduğunudüşünüyordu.AyrıcaİngilizişgalbölgesiolarakRusDışişleri’ninönerdiğikısmın,İngilizçıkarlarınınyoğun-lukta olduğu bir kesim olmadığına değinmekteydi. Diğer taraftanMüttefikkuvvetlerininöncelikleİstanbul’uelegeçirmesigerektiği, ardındanmümkün olduğunca hızlı biçimde çekilerek gerekli olandiğerbölgeleresevkedilmelerininuygunolacağınıyazıyordu.Bunagöre;İstanbul’unyadabanliyölerininişgalindenkaçınılmasını,şeh-rin işgalininFransız veRus birliklerine bırakılarak, İngiliz birlik-lerininİstanbul’undemiryollarınıtutmaklagörevlendirilmesinige-

10 TNA,FO371/2485,29758,14Mart1915,“DışişleriBakanlığı’ndanPetrogadelçisiG.Buchanan’a”11 Aynı Belge.


rekligördüğünevurguyapıyordu.Bubağlamdaİstanbuliçerisindedemiryolu istasyonları, bunlarla ilgili yapılar ve İngiliz elçiliğininişgalidışındakisorumlulukİngilizkuvvetlerineverilmemeliydi.Di-ğertaraftanKitchener,FransızlartarafındanönerilenMüttefiklerdenbirerkomiseratanmasıteklifinesıcakbakıyordu.Ancakaskeriope-rasyonlartamamlananakadarkendilerineverilenyetkilerikullanma-malarıkonusunudaekliyordu12.

İstanbul’dakurulmasıplanlananyönetimbiçimininnetleştirilmeyeçalışıldığıgünlerde,Rusya,İngiltereveFransaarasındaConstanti-nopleAgreement (İstanbulAntlaşmasıMart/Nisan1915) imzalan-mıştı.BuantlaşmaileBoğazlardaRusyaönemlibirüstünlükeldeediyordu13. Diğer taraftan antlaşmanın içeriğiyle yakından ilgiliolarak, İstanbul’a işgal kuvvetlerinin girmesinin hemen ardındannasılhareketedileceğinedairyazışmalardevamediyordu.Bunun-la ilgili olarak Petrogad Elçisi Buchanan vasıtasıyla Rus Dışişle-ri’nebildirilengörüşlere9Nisan’dacevapalınmıştı.Buchanan,bubilgileriEdwardGrey’e -RusDışişleriBakanı Sazanof’dan aldığımemorandumdoğrultusunda-Rusya’nınresmigörüşleriolarakbil-diriyordu.Sazanof,İstanbul’unişgaliardındanoluşturulacakgeçiciyönetiminfarklıbirboyutunadeğiniyordu.ÖylekiSazanof,buseferişgalkuvvetlerininyerelkurumların etkiveyetkisiüzerindeoluş-turulacakyönetiminbirparçasıolarakyerelmahkemelerinkontrolaltınaalınmasıileilgiligörüşünübildiriyordu.Sazanof,sözüedilenmahkemelerinyalnızcaTürkvatandaşlarınkendiaralarındakiişlerleilgilidavalarabakmalarıylayetinmelerininyerindeolacağınıdüşü-nüyordu.AyrıcaOsmanlıyargılamasistemindenyabancılarıntama-menhariçtutulmasını,bununhattaTürklerileyabancılararasındakidavalariçindegeçerliolmasınıteklifediyordu.Sazanof,sözkonusudavalara konsolosluk mahkemelerinin bakmasını istiyordu. Geçi-ciyönetimileilgiliolarakRustarafı,atanacakYüksekKomiserlikbünyesinde içişleri,adliye, finans,millieğitimveevkafbirimleri-nin teşkil edilmesini istiyordu. Bölümlerin başındakilerinYüksekKomiserliğebağlıteşkiletmesini,Türkiye’dedahaevveldengörevyapmışgüveniliryabancılararasındanseçilmesininuygunolacağını12 TNA,FO371/2485,30867,17Mart1915.13 DavidFrench,British Strategy and War Aims 1914-1916,NewYork,RoutledgeLib-raryEditions,2014,s.82,YusufHikmetBayur,Türk İnkılâbı Tarihi,Ankara,Cilt:III,Kısım:II,1991,s.96-127.

129Yıl: 2018/1, Cilt:17, Sayı: 33, Sf. 123-146

düşünüyordu.BelediyemeclisininHristiyanlarıneşittemsiledildiğibir düzende yeniden teşkil edilmesini, ayrıca belediyemeclisindealınacakbirkararınYüksekKomiserlikMeclisi’ndeaskıyaalınmaya da feshedilebilmesinin kararlaştırılmasını öneriyordu.Vergi veaidatlargibihalktanalınanödemelerinmümkünolduğuncamevcutyasalarda olduğu biçimde bırakılmasının uygun olacağını da ekli-yordu.Diğertaraftankurulmasıplanlanangeçiciyönetiminbütçesi-ninMüttefikdevletlerinoluşturacağıbirfonaracılığıylakarşılanabi-leceğinidüşünüyordu.Sivilveaskeriotoritelerarasındagörevyetki-lerikonusundaherhangibiranlaşmazlıkMüttefikdevletlernezdindeçözümlenmeliydi14.TelgrafınardındanEdwardGrey’inBuchanan’a,verdiğicevapta,Rus tarafınınönerilerihakkındakigörüşlerineyerverildi.Bunagöre;İngilizHükümetiüçyüksekkomiserinatamasın-davebunlarabağlıdepartmanlarınteşkilindeAvrupalıidarecileryadauygunadayolmasıdurumundaTürkdirektörleringörevlendiril-mesininuygunolacağınadeğiniyordu.Yüksekkomiserlerinİstanbulveonabağlıbölgelerinsivilyönetimindetamyetkiliolmasıgerek-tiğinidüşünüyorlardı.AyrıcaFransızHükümetitarafındanönerilenyüksekkomiserlerinherbirininyetkilerineveazamiaskerietkinlikalanlarına dair önerisinin Müttefik devletler tarafından daha faz-la tartışılabileceğinibildiriyordu15.Diğer taraftanDışişleriBakanı,Osmanlıbaşkentindenyönetimineelkonulacakbirimler içerisindeEvkâfNezareti’ne16 dikkat çekiyor ve bu birimin gerçek anlamdadinselbirkimliğiolduğundanbunamüdahaleetmeninMüslümanla-rınhissiyatındaolumsuzbiretkiyaratabileceğinibelirtiyordu.EvkâfNezareti’ninbaşındakendileriningüvenebileceğibirMüslümanyö-neticininolmasınındahaiyiolacağına,bununmümkünolmamasıdu-rumundadahaönceMısırveKıbrıs’tabenzerkurumlardagörevyap-mışbirMüslümanyöneticininatanmasınınfaydalıolacağıgörüşüneyerveriliyordu.BunundışındaatanacakAvrupalıyöneticilerindahaönceTürkiye’degörevyapmışlararasındanseçilmesiniöneriyordu.

14 TNA,FO371/2485,41740,9Nisan1915.15 TNA,FO371/2485,41740,4Mayıs1915.16 Evkâf-ıHümâyunNezaretiOsmanlıcoğrafyasındakivakıflarınidaresiamacıylaII.Mah-muddönemindekuruldu.VakıfmüessesesiOsmanlıtoplumyaşamındayalnızcadiniişlerleilgilenen bir yapı değildi. Hatta bu durum birçok düzenlemeyle etkinliklerinin azaldığı19.yüzyıldadahiböyledir.ZirabudönemdebilehâlâTürkistihdamveiktisadihayatının%16’larınahâkimdi;NazifÖztürk,“Evkâf-ıHümâyunNezareti”,DİA, Cilt:11,İstanbul,1995,s.521-524.


BukonudaOsmanlı gümrüklerindeyapılan reformlar için İngilte-re’ningörevlendirdiğiRichardCrawford’uörnekgöstermekteydi17. Richard Crawford, Osmanlı gümrük idaresine 1909 Ocak ayındadanışmanolarakatanmıştı.Osmanlıyönetimbirimlerihakkındatec-rübevebilgiyesahipti18.AdlisistemiçinBatılıyöneticileratanma-sıkonusundahemfikirolan İngilizDışişleriBakanıEdwardGrey,dinimahkemelerinstatüsükonusundaözeldüzenlemeleryapılmasıgerektiğine,yanisözkonusumahkemelerinmevcutstatüsününde-vamlılığınadikkatedilmesinevurguyapıyordu.Karmamahkemelerkonusundakimüdahalenindeciddisorunlaravekarışıklıklaranedenolabileceğinidüşünüyordu.Ayrıcayönetimalanınınmerkezdışında,İstanbulveEdirnegibibölgeleregenişletilmesidurumunda,RusDı-şişleri’ninönerdiğiplanınmahkemeeksikliğiylekarşıkarşıyakala-cağınadeğiniliyordu.Dahası,tarafsızküçükülkelerinyargılamalarıgüvenvermeyebilirvebudurumkapitülasyonlarınyenidenhayatageçirilmesi isteğinidoğurabilirdi.Bunedenlekonsoloslukmahke-melerinin19,TürkHükümeti’ninkapitülasyonlarılağvındanevvelkişekliylebırakılmasınıtercihetmekteydi.Karmadavalar(birOsman-lı ilebiryabancıarasındaortayaçıkananlaşmazlıklarda) ile ticaridavalardamevcutsisteminmutlakamümkünolduğubiçimdedevametmesini,mahkemelerdemevcutpersonelileişlerinyürütülmeyede-vamedilmesini,yüksekmahkemelerdeMüttefiklerdenatamayapıl-masınıistiyordu.Müttefikkomiserlerinbunlarıkontrolvemüdahaleiçinyeterliyetkivegücününolacağınadeğiniliyordu.Savaşınbaşın-daTürkhükümeti tarafından lağvedilenkapitülasyonlarınyeniden

17 TNA,FO371/2485,41740,4Mayıs1915.18 MikaSuonpää,“ForeignAdvisersandModernisationbeforetheFirstWorldWar:Bri-tishDiplomacy,SirRichardCrawford,andtheReformoftheOttomanEmpire’sCustomsService,1906–11”, The International History Review,Vol:37,No:2,s.386–404.19 OsmanlıDevleti’ndekonsoloslukmahkemelerikapitülasyonlarlabirlikteortayaçıkmış-tı.Ancakyabancılarınkendiaralarındakianlaşmazlıklarıçözmeleriiçinbirtakımayrıca-lıklardahaİstanbul’unfethindensonraCenevizlerekendiyargıçlarınıseçme,aralarındakiuyuşmazlıklarıkendiaralarında,yasalarınagöreçözmeolanağısağlanmasıylaverilmeyebaşlanmıştı.DahasonraFransavediğerbazıdevletlerlekapitülasyonlarınverilmesi,ay-rıcayapılanantlaşmalar ileyabancılaraasliayrıcalıklarverilmesiyledevametti.ÖylekiOsmanlıDevleti’ndeyabancıuyruklukimselerarasındakidavalaresasitibariyleOsmanlıyargıörgütünündışındakapitülasyonlargereğikurulankonsoloslukmahkemelerindegörü-lürdü.UygulamadapekçokayrıntıyıbarındırankapitülasyonlarınsavaşınbaşındaOsmanlıDevleti’ninkapitülasyonlarıilgaetmesinekadardevamettiğigörülmektedir.NevinÜnalÖzkorkut,“KapitülasyonlarınOsmanlıDevleti’ninYargıYetkisineGetirdiğiKısıtlamalar”,Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi,Ankara, 2004,53/2,ss.83-94.

131Yıl: 2018/1, Cilt:17, Sayı: 33, Sf. 123-146

tanınmasıiçinbirşeyyapılamayacağına,yalnızcaişgalbölgesindeihtiyaçolduğundageçiciolarakyenidenişlerlikverilebileceğinede-ğiniliyordu.EdwardGrey,yazısınınsonundabelediyemeclisikararıveBelediyeMeclisi ile ilgili üye dağılımı ile ilgiliRus önerisinekatıldıklarınıbildiriyordu20.

Nisanayının12’sinegelindiğindePetrogad’dakiFransızElçisi,buradabulunanİngilizelçisiileyaptığıgörüşmedeMüttefikaskerivesivilheyetininİstanbul’a“kısa zaman içinde beraber girecekle-rinden”,Rusaskerivesivilheyetininbunlardansonraulaşacağın-dan, bu nedenleRusKomiseri’nin Fransız ve İngiliz heyetleri ilebirlikteİstanbul’aeşzamanlıgirmesikonusundatekliftebulunmuş-tu.RusDışişleri,tekliftenbüyükmemnuniyetduyduklarınıbelirtmişvedurumuİngiltere’yebildirmişti21.AncakBuchanan’ın telgrafın-danyalnızcadakikalar sonraaldığıbirdiğer telgrafındaRusÇarı, Fransa’nın teklifininazikçegeriçevirmişti.Yazıda,Çar’ınzamanıgeldiğindeNiş’tebulunanPrinceTroubetzkoy’uİstanbul’ayüksekkomiserolarakgöndereceğibildiriliyordu22.

Rustarafı,EdwardGrey’insunduğuönerilerüzerindekigörüşlerini15Mayıs’taİngilizElçisiBuchananvasıtasıylabildiriyordu.Onla-rın teklifinegöre;RusHükümeti,üçkomiserdenoluşacakkonseyoluşumunukabulediyor;İngiltere’ninönerdiğibiçimiyleaskeriiş-galalanlarınınmüttefiklertarafındanaskerizorunlulukvehalkgü-venliğigerekçeleridışındagenişletilmemesigereğinivurguluyordu.Ayrıcasivilkonseyileaskerikumandaarasındakiilişkilerkonusun-daEdwardGrey’in teklifininbelirlibir formülebağlanmasını ricaediyordu. Ek olarak, Grey’in sivil yönetimle ilgili ve Evkâf Ne-zareti’nin birMüslüman idaresinde kalması gibi önerilerini kabulediyordu.AyrıcaRichardCrawford’unisminemuvafakatediyorlaryalnızcagümrük idaresininbaşına atanmasını değil aynı zamandageçicifinansdepartmanınındauhdesindeolmasınınuygunolacağınıbildiriyorlardı.RusDışişleri,şer’imahkemelerleilgiliİngilizöne-risine sıcak bakmıyordu:23.Adliye departmanı direktörünün yerelmahkemelerüzerindetamolarakkontrolkurmasıgerektiğidüşünü-

20 TNA,FO371/2485,41740,4Mayıs1915.21 TNA,FO371/2485,42299,12Nisan1915,“G.Buchanan’danDışişleriBakanlığı’na”22 TNA,FO371/2485,42911,12Nisan1915,“G.Buchanan’danDışişleriBakanlığı’na”23 TNA,FO371/2485,61042,15Mayıs1915,“G.Buchanan’danEdwardGrey’e”.


lüyordu.Karmadavalarlailgiliİngilizönerisinekatılmaklaberaber,mahkemelerdebirRus,birİngiliz,birFransızvebirHristiyanilebirMüslümandanmüteşekkilikiyereltemsilcininbulunmasınıfaydalıbuluyorlardı24.

29Haziran1915’de,İngilteretarafındanFransızveRuselçilerineyönelik,İstanbulgeçiciyönetiminedairgörüşlerinsıralandığıbirra-pordahakalemealındı.Barışantlaşmasınakadarİstanbul’dasivilveaskerisorumluluğunişgalkuvvetlerikumandasındaolması,yanisi-vilkomiserlerdenoluşanbirkonseyyönetimindebulunmamasıge-rektiğibelirtiliyordu.İşgalbölgeleriileilgilidağılımınmutlakaüze-rindetartışılmasıgerekenbirkonuolduğuveöncedenkesinhatlarlabelirlemeninzorolduğudüşünülüyordu.Şehrinsivilveadliyöneti-mi ile ilgili İngilizHükümeti, İstanbulvevaroşlarında işgalkesinolarakgerçekleştiktensonrasivilyönetiminİngiliz,FransızveRusYüksek Komiserlerinden oluşan konseye bırakılması gerektiğinidüşünüyordu.Sözüedilenkonsey, idaribirgücüveyetkiyielindebulunduracakvekararnamelerilebunuyürütecekti.Üçyüksekko-miser,geçiciiçişleri,adliye,finans,millieğitimvevakıflarbirimle-rini kurmalıydı.ÖncedenOsmanlıDevleti’ndeTicaret veNafia25, madenlerveormanlar,tarımveticaretilepostavetelgrafnezaretle-rininfonksiyonlarıözelolarakoluşturulanbirimleretaşınmalıvebusayedeyüksekkomiserlereçokyakınolmalıydı.Gümrüklerinyöne-timifinansbiriminebırakılmalıydı.Finansbirimininbaşındabulu-nandirektörler, yüksekkomiserler konseyineveonlar aracılığıylabaşkumandana bağlı olmalıydı. Söz konusu birimlerde görevyapanlar,dahaevvelOsmanlıcoğrafyasındagörevyapmışMüttefikvatandaşlarıyadagüvenverenOsmanlıvatandaşlarıarasındaseçil-meliydi. Evkâf Nezareti’nin özel yapısından ötürü, direktörününMüslümanolmasınadikkatedilmeliydi.Belediyeyönetimi,yüksekkomiserler idaresinde geçici olarak yeniden organize edilmeliydi.Vergisistemi,temelolarakOsmanlıhukukundadüzenlendiğibiçim-dedevametmeliancakihtiyaçduyulmasıdurumundayüksekkomi-serlerin hukuki çerçevede talimat verebilmesimümkün olmalıydı.Hukuksalyönetim ile ilgili İngilizHükümeti,Müttefikdevletlerinamacının şehrin güvenliğini ve devamlılığını sağlamak olduğunu

24 Aynı Belge. 25 İngilizcemetinde“MinisterofPublicWork”olarakgeçmektedir.

133Yıl: 2018/1, Cilt:17, Sayı: 33, Sf. 123-146

belirtiyordu.AdliidareileilgiliolarakMüttefikkuvvetlerininama-cınınbütüncülbirbiçimdeyetkivedüzeninidamesiolduğudüşünü-lüyordu.Kapitülasyonlarınyenidencanlandırılmasının,askeriotori-teleringörevleriniyerinegetirmelerinioldukçagüçleştireceğidüşü-nülüyordu.Asayişle ilgilicezayargılaması, ilkinaskerimahkeme-lerdeyapılmalıydı.Bubağlamdakiküçüksuçlarabakankonsolos-luklaraaitmahkemeveyenidenyapılandırılanbölgeselmahkeme-lerdegörülmeliveonlardayabancıdanışmanlaryönetimindeolma-lıydı.TürkiyeilesavaşpatlakvermedenevvelvarolanyerelTürkmahkemeleri, ticaretmahkemelerini de kapsamaktaydı vemahke-meleresözüedilenşekliyleadaletdirektörü(directorofjustice)tara-fındankontroledilerekdanışmanlıkverilmeliydi.Ayrıcamahkeme-lerinpersonelieğeryüksekkomiserlergerekgörürsedeğiştirilebilirolmalıydı. Yüksek komiserler bu konuda tam yetkiliydi, öyle kimahkemeüyelerininyabancılardanyadaOsmanlıvatandaşlarıolan-lararasındandeğiştirilmesionlarıntakdirindeydi.Müttefikvetaraf-sızülkelerinkonsoloslukmahkemeleri savaşöncesindekibiçimle-riyleyaniyabancılararasındakitümdavalara-askerimahkemelerinyargılamasahasınagirendavalarhariç-bakmaküzereyenidenfaali-yete geçmeliydi. Şer’imahkemelerin devamı için gerekli tedbirinalınmasınadikkatedilmeliydi.Mahkemelerdışındaİstanbul’unge-çiciişgaliningenişbirbütçeyegereksinimduyuracağı,ayrıcafinan-salve ticarikarakterdebüyüksorunlarıortayaçıkaracağıbelirtili-yordu.SözkonususorunlariçerisindeOsmanlıHükümeti’ninMüt-tefikülkeleremensupvatandaşlarınşirketlerineyadaOsmanlıismitaşıyan,gerçekteMüttefikmilletlerdenolanlarınşirketlerinesağla-yacağıimtiyazlarmeselesigelmekteydi.Ayrıcadüşmanmülklerininkamulaştırmasımeselesi de vardı.Müttefikmilletlerin kazanılmışhakları,Müttefikvetarafsızlarıneğitim,dinilehayırkuruluşlarınındurumlarıdahatırlatılıyordu.İngilizHükümeti,RusyaveFransahü-kümetleriarasındatümmeselelerinyeterincetartışılmadığınıbelirt-mekteydi.Ayrıcabukonulardayüksekkomiserlerinkendiaraların-dakifikiralışverişisonrasındauzlaşmayavarılmasışeklindebiryolizlenmesinitercihettiklerinibildiriyorlardı.OsmanlıkamuborçlarıileilgiliolarakİngilizHükümeti’ninfikrinin,sözüedilenborçlarındevamıprensibininüçhükümet (Müttefikhükümetleri) tarafındankabulüşeklindeolduğunadeğiniliyordu26. İngilizfikirlerikonusunda26 TNA, FO371/2485,61042,29Mayıs1915,“EdwardGrey’denM.Cambon’a”.Metnin


önemlinoktalarıaçıklayanbuuzunrapor,29Mayıs1915tarihliydiveyaklaşıkolarak İngilizkara çıkarmasınınbaşlamasındanbir aysonrahazırlanmıştı.İngilizlerin(veMüttefiklerin)işgalgirişimininbaşarılıolacağınaolaninançlarınındevamettiğigörülüyordu.Ancakİngilizmakamlarıarasındaİstanbul’daoluşturulacakgeçiciyönetimileilgiliyazışmalardaşüpheyedüşülennoktalarmüzakereediliyor-du.SavaşBakanlığı’nınDışişleriBakanlığıiçinoluşturduğubirme-morandumda bu anlaşılabilmekteydi.Memorandumda, Ian Hami-ton’unveİngilizkuvvetlerininişgalinardındanmümkünolduğuncahızlıbirbiçimdegeriçekileceğibildiriliyordu.Üçdevletingüvenlikvehuzurusağlamakiçingeçeceksüreiçerisindeİngilizkumandanınınİstanbul’dakalacağına,buaradaçoksayıdaİngilizkuvvetiningeriçekilerekyüksekkomiserlerdenoluşan sivil idareninkurulacağınadeğiniliyordu.Yanikumandan,İngilizkuvvetleriningeriçekilişisı-rasındaİstanbul’dakalacakveennihayetindeonlardanayrılacaktı.Boğazlardansavaşgemileriningeçişi-yaniBoğazlardayürütülecekyönetim-gibistratejikbirkonudaSavaşBakanlığı’nınoldukçaka-rarsızolduğugörülmekteydi27.AğustosayınınsonunagelindiğindePetrogad’dabulunanİngilizelçisiBuchanan,İstanbul’ungeçiciiş-galyönetimikonusundamüzakeredebulunmaküzereParis’tebulu-nanRuselçisinehükümetitarafındanİngiltereveFransatemsilcile-rinindedâhilolacağıtoplantıyakatılmasıkonusundabilgiverildiği-niiletmişti28.BuaradaRusya’dan,29Hazirantarihliİngilizişgalveyönetimşekliileilgiliuzunyazıya8Haziran’dadahibircevapve-rilmediğigörülmekteydi.Rusya’nıncevabınıvermediğiniyadagö-rüşbildirmediğiniyazanİngilizDışişleriBakanlığı,durumhakkındagelişmelerisoranFransızElçisiCombon’abudurumuaçıklamıştı.RusDışişleri’ninİngilizelçisinebirmemorandumverdiğinivebu-nunulaşmasınıbeklediklerinieklemişlerdi29.Anlaşılan,yazıyazıl-madan önce Buchanan, Rus Hükümeti’nin kendisine verdiğiİngiltere’ninişgalvegeçiciyönetimplanıileilgili29Hazirantarih-litasarısıüzerindenfikirleriniiçerenmemorandumuLondra’yagön-dermişti30.Buchanan’ıngönderdiğitasarınınyazışmasilsilesiiçeri-sindeolmadığıgörülmektedir.AncakgelencevapileFransızöneri-aynısıLondra’dakiRusElçisiContPenckendorff’adaverilmişti.27 TNA, FO371/2485,107240,“Memorandum”,5Ağustos1915.28 TNA, FO371/2485,121391,28Mayıs1915,“Buchanan’danDışişleriBakanlığı’na”.29 TNA,FO371/2485,124452/15,8Eylül1915,“DışişleriBakanlığı’ndanCambon’a”.30 TNA, FO371/2485,124452/15,7Eylül1915,“DışişleriBakanlığı’ndanCambon’a”.

135Yıl: 2018/1, Cilt:17, Sayı: 33, Sf. 123-146

sinin göz önüne alınarak İngiliz Dışişleri’nden bir değerlendirmeyapıldığıanlaşılmaktadır.BunedenleRusHükümetindengelence-vabıntümdetaylarıgörülememesinerağmenüçhükümetindeişgalkuvvetlerikumandanıileyüksekkomiserlerinast-üsttanımlanmala-rıkonusundafikirayrılıklarınındevamettiğigözeçarpmaktadır.İn-giliztarafıRusveFransızHükümeti’ninişgalkuvvetlerikumanda-nınınyüksekkomiserlerinemrinde(astı)olmasıfikrinesıcakbakmı-yordu.İngilizhariciyesi,askeritehditvetehlikedevamettiğisürecebunun imkânsız olduğunu düşünüyordu.Boğazların ve şehrin gü-venliğininnekadarzamansonundasağlanabileceğininöncedenkes-tirilemeyeceğine, bu nedenle işgal kuvvetleri kumandanının sivilyöneticilerolanyüksekkomiserlerinaltındaolmasınınmümkünola-mayacağına inanıyordu.Yineyazışmasilsilesi içerisindegörülme-yen Fransız önerilerini içeren 4Ağustos tarihli yazıya istinaden,“Fransızlara İstanbul ile ilgili Ruslara verdiğimiz sözlerden geri dönmeyeceğimizi söylemeliyiz” notu dikkat çekiyordu. Fransızlar,İstanbul’un Ruslara verileceği konusundaki vaatlerden dönmeninyollarınıarıyorlardı31.YazışmalarEylülbaşıitibariylesonaeriyordu.Geçiciyönetimbiçimininbelirlenmeyeçalışıldığısürecin,Osmanlıcoğrafyasının paylaşımına dair İngiliz, Fransız veRusya arasındakağıtüzerindekararlaştırıldığısüreçleeşzamanlıilerlediğibelirtil-melidir.Buplanlarçerçevesinde,dahaöncedebelirtildiğigibiRusistekleriİtilafDevletleri’ncekabuledilmişti(İstanbulAntlaşması).DiğertaraftanİngiltereveFransa’nınOrtaDoğu’yupaylaşımlarınıkonualan(Mark)Sykes-(Henry)Picot,9-16Mayıs1916görüşmele-riveardındangelengizliantlaşmasıdatümbusürecinbirparçasıy-dı.1917EkimDevrimiveÇarlıkRusyasınınsavaşdışıkalmasıylasavaş sonrası düzenlemelerde aktörler değişecekti. Zira İtalya, 26Nisan 1915’te imzalanan Londra Antlaşması’ndan bir ay sonra,Avusturya’ya harp ilan ederek savaşa girecekti.Ancak İtalya’nınAnadoluüzerindedeemellerivardı.İtalya’nın1916yılındaİngiliz-FransızveRuslararasındakipaylaşımıkabuletmesinekarşılık,Mer-sinhariçAntalya,Konya,Aydınveİzmir’inİtalya’yaverilmesika-buledilmişti.Ancaksözkonusuantlaşma,Rusya’dayeniyönetimtarafındanonaylanmadığıiçinyürürlüğegirmemişti32.MondrosMü-

31 TNA,FO371/2485,126839,7Eylül1915,“DışişleriBakanlığı’nın‘Provisionaladmi-nistrationofConstantinople’[İstanbul’unGeçiciYönetimi]başlıklınotu”.32 DurmuşYalçın,YaşarAkbıyık,DursunAliAkbulut,MustafaBalcoğlu,NuriKöstüklü,


tarekesisonrasısüreçte,İstanbul’dakigeçiciişgalyönetimiiçerisin-deolmayacaktı.İtalyaise,Rusyaiçinplanlananişgalyetkilerindençokdahasınırlıbiryetkiyesahipolacaktı.

2. Mondros Sonrası İstanbul’un İşgali ile Oluşturulan Yönetim Biçimi ve Savaş Sırasında Üzerinde Müzakere Edilen Planın Mukayesesi

Çanakkale harekâtı başarısız olmuş, bir önceki bölümde sözüedilen planlar savaş sürecinde görüşüldüğü şekliyle yürürlüğe so-kulamamıştı.AncakOsmanlıDevleti ile İtilafDevletleri arasındasavaşınsonunugetirenateşkesimzalandığında,İstanbuliçinyenibirsüreçbaşlıyordu.ZiraişgaligerektirecekherhangibirsorunyokkenMusulveİskenderun’unişgaledilmesi,aslındaİstanbuliçindedu-rumunbenzerolacağınınhabercisiydi.

MondrosAteşkesAntlaşması’nınardındanbaşlayanİstanbul’unMüttefiklertarafındanişgaliileilgilisüreç;askeri,siyasi,sosyalveekonomikmeseleleri de kapsayan karmakarışık bir dönemi işaretediyordu.İşgalinardındanoluşturulanoldukçakomplikevepekçokayrıntıyıbarındıranyönetimşeklinisavaşdönemitaslaklarındaüze-rindedurulanyapıylakıyasladığımızdapekçokfarklılıkgözeçarp-maktadır.İstanbul’unişgaliileilgiliyapılmışbazıçalışmalardikkatçekmektedir.Bunlardan ilkiBilgeCriss tarafındanhazırlanan“İs-tanbul under Allied Occupation 1918-1923” isimli,Türkçeye“İş-gal Altında İstanbul”olarakçevrilendoktoraçalışmasıdır.Abdur-rahmanBozkurt’a ait olan“İtilaf Devletleri’nin İstanbul’da İşgal Yönetimi” başlıklıeserdeyinebirdoktoraçalışmasıolarakhazırlan-mıştır.Herikisidekendiyazımtarzlarıçerçevesindekıymetliverilersunmaktadır.İşgalİstanbulununsosyaldurumu33,ÇarlıkRusyasının1920’deBolşeviklerkarşısındayenilgiyeuğramasınınardındanKı-rımveoradandaİstanbul’agelenGeneralWrangelkomutasındakiaskerlerinindurumugibisosyalkonularıelealançalışmalardagözeçarpmaktadır34.

AzmiSüslü,RefikTuran,CezmiEraslan,M.AkifTural,Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Ankara,AtatürkAraştırmaMerkeziYayınları,2002,s.95-96.33 MehmetTemel,İşgal Yıllarında İstanbul’un Sosyal Durumu, Ankara,KültürBakan-lığıYayınları,1998.34 OyaDağlarMacar,ElçinMacar,Beyaz Rus Ordusu Türkiye’de, İstanbul, LibraYa-yınları,2010;AyrıcaBkz:BülentBakar,Esir Şehrin Misafirleri Beyaz Ruslar, İstanbul, TarihçiKitabevi,2012.

137Yıl: 2018/1, Cilt:17, Sayı: 33, Sf. 123-146

Olayları savaşın sonundan ele alarak incelemeye devam edil-diğinde; Müttefiklerin Mondros Mütarekesi’nin ardından İstan-bul’asadeceaskergöndereceklerinibildirerekbaşladıkları tutarsızhareketler dikkat çekmektedir. İlk hedefinÇanakkale veBoğaziçitahkimatlarının işgali olacağı anlaşılıyordu.GeneralMilne’nin butalebiiletilince,FransızKumandanıd’EspéreydebiralaylaÇanak-kaleveBoğaziçitahkimatlarınıişgaletmekistediğinibildirdi.2Ka-sım1918’deGenerald’Espérey,26.ve122.FransızBölüğü’neÇa-nakkaleveBoğaziçitahkimatlarınıişgaletmeemriverdi.26.Bölük,Çanakkale’deki tahkimatları;122.BölükdeBakırköy,ÜsküdarveYeşilköy’üişgaledecekti35.OysakisavaşsırasındahazırlananişgalyönetimitaslaklarındaÜsküdarveçevresininİngilizlertarafındaniş-galedilmesiplanlanmıştı36.TahkimatlarınişgaliniilkönerenİngilizGeneral Milne olmasına rağmen, Fransız Kumandanı d’Espéreydaha erken davranmıştı. İngiliz kumandanlarCalthorpe veMilne,d’Espérey’in hareketinin İstanbul’u bir üs haline getirmeye yöne-likolduğunu,ayrıcaTürklerinbudurumdaİstanbul’unişgaledildiğikanısınakapılabileceklerini savunuyorlardı. İngilizler,MütarekedebunaizinverenhükümolmadığındanişgalhareketikonusundaFran-sızkomutanıntutumunueleştiriyorlardı.BubakışaçısınaİngilizSa-vaşBakanlığıkatılmıyorveİstanbul’unişgaliningerekliolduğunuveFransızlarlaişbirliğiyapılmasınısalıkveriyordu.Zaten7Kasım1918’deküçükbirİtilafdonanmasımayıntemizlemegerekçesiileÇanakkaleBoğazı’ndan içeri girmişti.Bunun arkası hemen geldi.ZiraertesigünBasraadlıtorpidoİstanbul’ageldiğinde,beraberin-dekiAlbayMurphy, Binbaşı Chilton,YüzbaşıHoyler veTeğmenDveyk’tenoluşanİngilizheyetiİstanbul’agelerektersaneyeelkoy-du.BundansonraaralarındaYunangemisiAverof’undabulunduğuİtilafgemileri,Çanakkale’denMarmaraDenizi’negirmeyebaşladı.Selanik’tebulunanFransızbirlikleri,karadanUzunköprü’yedoğruilerledi.Güzergâhları İstanbul’du.Ancak İtilaf donanmasının esaskısmı13Kasım1918günüİstanbul’aulaşacaktı.Buişgalkuvvetleri dört İngiliz torpidosunun ardından, donanma kumandanı Calthor-pe’ıniçindebulunduğu“Superb”drednotuile61parçadanoluşanbüyükbirİtilafdonanması,DolmabahçeSarayı’nınönündengeçe-

35Abdurrahman Bozkurt, İtilaf Devletlerinin İstanbul›da İşgal Yönetimi, Ankara,AtatürkAraştırmaMerkeziYayınları,2014,s.3-4.36 TNA,FO371/2485,29758,14Mart1915,“DışişleriBakanlığı’ndan.Buchanan’a”.


rekİstanbul’agirdi.Bundansonra işgalkuvvetleri İstanbul’unçe-şitlibölgelerinedağıldı.Kabataş,Ortaköy,Beşiktaş,Kadıköy,Hay-darpaşa,Fenerbahçeaçıklarıdüşmandonanmasıiledoldurulmuştu.13Kasım1918’dekaraya2.616İngiliz,542Fransızve470İtalyanolmaküzere3.626askerGeneralF.M.Wilsonkumandasındaçıka-rıldı.Bundansonraİstanbul’unçeşitlinoktalarınadağıldılar.İngilizbirlikleri, Beyoğlu’nu ve Haliç’in kuzeyinden itibaren KaradenizBoğazı’nınRumelitarafını;Fransızbirlikleriİstanbul-Çekmecehat-tıilebubölgedenitibarenMarmaraDenizi’ninRumelitarafınıişgalettiler. İngilizler, Harbiye Mektebi’ni; Fransızlar, İstanbul Şehre-manetibinasını;İtalyanlardaNişantaşı’ndaCevdetPaşaKonağı’nıişgalederekkarargâhhalinegetirdiler37.Builkdağılımhazırlananişgaltaslaklarındakiplanlarlaörtüşmüyordu.ZiraFransızlarınişgalbölgesiolarakdüşünülenBeyoğlugibi,RumelikesiminiİngilizlerdeğilFransızların işgal etmesi düşünülmüştü38.Bu ilk işgaller, İs-tanbulbasınındatepkiyenedenolmuştu.18Teşrin-iEvvel1334(13Kasım1918)tarihindeAkşamGazetesi’ndeşusatırlardikkatçeki-yordu:

“Mondros’ta imza edilen mütareke maddeleri ne olur-sa olsun ortada apaşikar bir vaziyet var ki o da şudur: Payitaht işgal ediliyor. Kayıklara birbiri ardından asker dolduruluyor, İstasyonlara her gün yeni yeni müfrezeler ikame ediliyor, mektepler boşaltılıyor, şehrin mühim nok-taları tutuluyor, gümrüklere vaz’iyed olunuyor, hatta Mekri köyüne bir Fransız komiseri getiriliyor. Ve komiser ve Rum gazetesi muharririne Fransız zabıtasının yolda olduğunu söylüyor. Anlaşılıyor ki muntazam ve muayyen bir plan mucibince şehir işgal edilmekte ve mütarekenâmenin biz-ce malum olan etni hilafına olarak bize karşı bir emri vaki vücuda getirilmektedir. Dört buçuk senelik iğfal politikasın-dan kendimizi kurtulmuş farz ederken anlaşılıyor ki bir mü-tareke işinde de ya kendi hükümetimiz ya harici hükümetler bizi bir daha aldatmışlar ve güzel vaatler ile elimizde kalan memleket bakiyesini de almağa çalışmışlardır. Bizim bildi-ğimiz mütarekename eğer gizli maddeler ihtiva etmemekte

37 Bozkurt, a.g.e.,s.8.38 TNA,FO371/2485,29758,14Mart1915,“DışişleriBakanlığı’ndanBuchanan’a”.

139Yıl: 2018/1, Cilt:17, Sayı: 33, Sf. 123-146

ise ki etmediği kuvvetle söyleniyor- şehrin işgalinden ziyade üssü harekelerin işgalinden bahsetti. Ve şehre asker ihraç edilmeyecekti. Hatta işittiğimize göre Fransız amiraller 70 Fransız neferinin şehre çıkarılarak yalnız bir kere gezme-leri için sabık kabineden müsaade istemiş ve amiraller bir izzeti nefis meselesi yaptığını gören sabık kabinede bu taleb karşısında müsâid bir cevab vermişti. Hâlbuki bir haftadan beri şehre çıkarılan askerin daha bir iki güne kadar beş bine iblağ edileceği söyleniyor. Bu vâkâ karşısında hükü-metin ne yaptığı bilinmiyor…”39.

Buişgallerinardındanİstanbul’asavaşöncesindeyapılanplan-lardayer verildiği üzereyüksekkomiserler atandı.Bu atamalardaİngiltere’denSirSomersetArthurGoughCalthorpe,İtalya’danKontCarlo Sforza ve Fransa’danAmiralAmet göreve getirildi.AmiralCalthorpe, Mondros Mütarekesi’ni imzalayan İngiliz yetkilisi vesavaşınbellikısmındaİngiltere’ninAkdenizdonanmasıkumanda-nıydı. İngilizYüksek Komiseri olarak 1918Aralık ayından 1919Ağustos ayınakadardokuz aygörevyapacaktı.Calthorpe’ingeç-mişinde,OsmanlıDevletisınırlarındatecrübeedindiğiherhangibirgörev yoktu40. Savaş sırasında yapılan antlaşmada, üzerindeYük-sekKomiserlikiçinuzlaşılanSirRichardCrawford’unTürkiyeveTürklerhakkındabulunduğusivilgörevlersırasındauzuntecrübesiolmuştu.SavaşsırasındayapılanplanlardaFransa,1919yılınakadaraskeri komutan yanında yüksek komiser tayini konusunda en sonkararvermişti.İstanbul’a30Mart1919’daAlbertDefranceyüksekkomiserolarakatananakadar,Türkkamuoyununciddianlamdatep-kisiniçekecekbirşekildebeyazbiratsırtındaİstanbul’agelenGe-nerald’Esperéreygörevyapmıştı41.

Criss’in işgal sonrasıyönetiminedairyaptığı tespitlerebakıldı-ğında;Müttefiklerin 1920’den sonra karmaşık bir bürokrasi oluş-turdukları görülmekte ve yönetim mekanizmasının yapısındankaynaklananzayıflıklargözeçarpmaktaydı42.Bukonudaişgalkuv-39 “İstanbulİşgalEdiliyormuEdilmiyormu?”,Akşam, 18Teşrin-iSani1334(30Kasım1918).40 T.A.Heathcote,British Admirals of the Fleet: 1734-1995, UK,2002,s.41.41Bilge Criss, İşgal Altında İstanbul (1918-1923), Çeviren:AhmetKaçmaz, İstanbul,İletişimYayınları,8.Baskı,2011,s.87.42 Criss,a.g.e., s.87-88.


vetlerinin yönetimleri altındaki bölgelerdeki uygulamaları arasın-da farklılıklar önde geliyordu. İtalyanların işgal yönetiminde olan–savaş sırasındayapılanplanlarda İngiliz işgalindeolması planla-nan-Üsküdarbölgesindekontrol dahagevşekti.Eskişehir veBatıbanliyöleriFransızyönetimindeydi.Bunakarşılık;Pera,GalataveŞişligibikozmopolitbölgeler İngilizlerinyönetimindeydi43.SavaşöncesiplanındabubölgelerinFransızlarkontrolündeolmasıdüşü-nülmüştü.Müttefik işgal kuvvetlerinin askeri komutası arasındakiilişki temsilcilerinin 3Aralık 1918’de Londra’da katıldıkları top-lantıdakesinleşti.Buanlamda,savaşsırasındahazırlanantaslakiş-gal planı yazışmalarınınÇanakkalemuharebelerinde alınan neticeetkisiylerafakaldırıldığıanlaşılmaktadır.Londra’daalınankararlaTürkiye’ninAvrupaparçasındagarnizonkuranİngilizbirliklerininveonlarakomutaedengeneralin,GeneralFanchetd’Esperéreyko-mutası altında kalmaları kararlaştırılmıştı.Bu gönülsüz bir kabul-dü,ziraburadaTürkiye’ninAvrupatopraklarıifadesiBoğazlar’ıdaiçinealantehlikelibirgenişlikti.AyrıcaTürklerledahafazlasavaşanİngilizler,komutanınbaşındaolmayıkendilerinebirhakolarakgör-düklerigibi,OsmanlıDevletiileyapılanateşkesantlaşmasındaas-kerişartlarıdenetlemeklegörevliolduklarıiçinFransızkomutanınyönetimialtındaolmak,İngilizleriçinpratikdedeğildi.İstanbul’dadahafazlaaskeribulunanİngilizleridi.BunedenleGeneralFranchetd’Esperérey’insözüedilenkonumuaskıdakaldı.Ancakbudurum16Mart1920’dekifiiliişgal44sırasındayenidensorunhalinegeldi.LordCurzon, işgal sırasında kullanılan kuvvetlerin çoğunluğununİngilizler tarafındansağlanmasındanötürüGeneralFranchetd’Es-perérey’inkonumunuboşaçıkaracakbiçimdeişgaliİngilizkuvvet-lerininidaresindeyürüttü.

İngiltere’ninKaradenizOrdusuKumandanıMilne,OsmanlıHar-biyeNezaretiilePostaveTelgrafİdaresi’nikuvvetleriyleişgalettir-di45.Kasım1918ileMart1920arasındaMüttefikişgalkuvvetlerininbaşlıca işlevipolis,pasaportlarüzerindekontrolkurmakvekarma

43 A.e.,s.87.44 İstanbul’un işgalini Hâkimiyet-iMilliye şiddetle protesto ediyordu. Bu işgali dünyakamuoyunaduyurmakdaistiyorlarvehukuksuzluğadikkatçekiyorlardı:“Âlem-iİslâmaBeyanname”, Hâkimiyet-i Milliye, 18Mart1336(1920).45 Criss,a.g.e., s.92.

141Yıl: 2018/1, Cilt:17, Sayı: 33, Sf. 123-146

mahkemeleridüzenlemekti46.Bukonularüzerindesavaşsırasında-kitaslaküzerindeuzunyazışmalaryapılmışvekarmamahkemelerkonusundaİngilizileRuslararasındafikirayrılıklarıgörülmüştü47. Savaş öncesi planında karma mahkemelerle ilgili yapılan planla-malardanfaydalanıldımıkesinkanaatevarmakgüçgörünmektedir.Ancak işgalden sonra yabancılar ileOsmanlı uyrukları arasındakimedenihukukveticaretdavalarıiçingeçicibirmahkemekurulmasıfikri, İtalyanlar’dan1919Haziranayındagelmişti.Karmamahke-meler konusunda savaş sırasındaki taslak planlamalarda İngiltere,ısrarlakarmamahkemelerinyolaçabileceğisorunlarıdilegetirmişti.İtalyanlarınteklifigündemegeldiğindedeişgalinyasallığıveyük-sekkomiserlerinOsmanlılarhakkındaverdiklerikararlarıninfazın-da zor kullanmamecburiyetlerinin doğuracağımuhtemel sorunlarnedeniyle tedirgindi.Yinedebu teklifüzerindengerçekleşenmü-zakerelerdensonra,karmabirmahkemeteşkilikonusundaAğustos1919’dakararavarıldı.İngilizler,OsmanlıHükümeti’ninrazıolma-sını şart koşmuştu.AncakOsmanlı Hükümeti, bu teklifi reddetti.BöylelikleMüttefikler arasımahkemelerin yasallığı belirsiz kaldı.Müttefiklerinyasalyoldanbirişgalyönetimikurmalarınıengelleyenİstanbul’dakiyasalolmayan“geçici”işgalbiçimleriydi.Bunakar-şılık,konsoloslukmahkemeleridedevredışıkalmıştı.ZiraTürkler,savaşınbaşında tümadlive idarikapitülasyonları lağvetmişlerdi.Hukukitıkanıklık1920Martayındakifiiliişgalinönünüaçmışol-malıydı48.İngiltere,Fransa,İtalyaveİstanbularasındayapılanuzunyazışmalar neticesinde, 1920 sonbaharında karmaşık bir kontrolveörgütlenmemekanizmasıkurulabildi.SözkonusumekanizmayıCrissveBozkurtçalışmalarındaoldukçadetaylıbirbiçimdeformü-lizeettiler.Criss’egöre;Müttefiklerinİstanbulyönetiminintepesin-deyüksekkomiserler (İngiltere,Fransa, İtalya,ABD,Yunanistan,Japonya)bulunmaktaydı.Müttefikişgalkuvvetleriaskerikomutan-lığıyüksekkomiserlerebağlıydı.Ayrıcapasaportbüroları(Fransızve İtalyan)Müttefikler arası kontrol ve örgütlenme komisyonlarıolan(malikomisyon,hapishanekomisyonu,gıdakomisyonu)Yük-sekKomiserlerKonseyi’ne bağlıydı.Diğer taraftanmüttefik işgalkuvvetleri komutanlığına Müttefiklerarası mahkemeler ve askeri

46 A.e.,s.96.47 TNA,FO371/2485,12-15Mayıs1915arasıyazışmalar.48 Criss,a.g.e.,s.97-98.


mahkemeler, İngiliz pasaport kontrolü ve özel elemanlar (istihba-ratişleriyleilgili)bağlıydı.Generalleryönetimkomitesi,kontrolveorganizasyonaltkomitesiişgalkuvvetleriaskerikomutanlığınınaltbirimleriydi.Silahsızlanmakontrolüveorganizasyonukomitesibaş-kanıİtalyaidi.BunabağlıolanOsmanlıordusuveSavaşBakanlığı,İngiltere’nin kontrolündeydi. Bunun dışında bahriye ve Boğazlar,jandarma,elkoyma,sansür,selamlama,sağlık,tıp,donanma,limankontrolü(karantina,pasaportlar),sivildenizcilik,şehiryönetimi(so-kaktemizliği,kanalizasyon,fuhuş)gibipekçokaltkomisyonveyö-netimbirimlerimevcuttu.Bunlardanpoliskomisyonuİngiltere’ninbaşkanlığındaörgütlenmişti.MüttefiklerarasıpolismahkemeleriveMüttefiklerarası hapishaneler, Müttefiklerin ortak kontrolündeydi.AncakOsmanlıaskeri,şer’ivetemyizmahkemeleritamamenmüt-tefik işgalkuvvetlerininkontrolüdışındaydı49.Savaş sırasındaya-pılan işgal yönetimi taslak planlarındaŞer’imahkemelerin lağve-dilmesikonusundaRus teklifini İngilizleruygulanamazbulmuştu.Ruslar, Şeyhülislam’ın da İstanbul’da kalamayacağını düşünüyor-lardı50.Ruslarınsavaşdışıkalmasıylaİngiltereşer’imahkemelerindevamlılığınısağlamaktazorlanmamışolmalıydı.

SonuçSavaşsrasındayapılanveİstanbul’unolasıişgaliardındanMütte-

fikdevletlerdenoluşturulacakgeçiciyönetimileilgiliyazışmaseyri,MayısileEylül1915tarihleriarasındadevametti.Buyazışmalarda;İngiltere,FransaveRusyaarasındagörüşayrılıklarıgörüldü.İstan-bul’dakinüfuzalanlarıkonusundaİngiltere’ninbakışaçısıileFransaveRusya’nınarasındatambirfikirbirliğiyoktu.RusHükümetiileİngiltere, Şeyhülislam’ın İstanbul’da kalması ve şer’i mahkeme-lerin devamlılığı meselesindemutabık değillerdi.AyrıcaMüttefikkuvvetlerinoluşturacağıyönetimiçerisindekihiyerarşide,farklıba-kışaçılarımevcuttu.FransaveRusyaişgalkuvvetleri,kumandanla-rınınyüksekkomiserinemrialtındaolmasıteklifineİngilteresıcakbakmamıştı.İşgalsonrasıoluşturulangeçiciyönetim,1915yılındaüzerindedurulanyönetimbiçimiylebenzerliklergösterdiğigibi,cid-difarklılıklardataşıyordu.Zatenişgaldeizlenecekyönetimileilgilişekillendirmeyi yapması planlanan Rusya’nın, 1917 Ekim Devri-

49 A.e., s.102-104.50 TNA,FO371/2485,61042,15Mayıs1915,“Buchanan’danEdwardGrey’e”.

143Yıl: 2018/1, Cilt:17, Sayı: 33, Sf. 123-146

mi’ninardındansavaşdışıkalmasıylabütünplanlarbaştandeğişmiş-ti.Sonuçtaİstanbul’açıkanişgalkuvvetleriiçerisindeİtalyavardı,ancakİtalyanlarınTürkmakamlarıilekurduklarıdiyalogveüstlen-diklerirol,Rusyaiçinplanlanandançokdahafarklıydı.1915’deha-zırlananplandapekazdetayınüzerindenyapılanmüzakereler,tümayrıntılarıbelirlemektenyoksunolmasınarağmen,yüksekkomiser-lerinatanmasıbaştaolmaküzerebazıkonulardataslaktakiplanlarınhayatageçirildiğigörüldü.Müttefiklerin1915yılındaÇanakkale’debaşlattıkları denizvekaraoperasyonları sırasındakipsikolojilerinigöstermesiaçısındandabutaslakönemliydi.Ziraİstanbul’unişgalioldukçaolası,yanioparasyonlaraduyulangüvenbirhayliyüksekti.

I. Dünya Savaşı’ndan yenik çıkan merkezi devletlerin hiçbiri-sinin başkenti, savaş bitimindeMüttefik devletler tarafından işgaledilmedi. İstanbul’da oluşturulan geçici yönetim, tamamen İstan-bul’aözelbiryapıydı.BaşkentolmamaklabirlikteAlmanlarınRhi-neland bölgesi,Müttefiklerin ortak işgaline ateşkes antlaşmasınınimzalanmasınınardındanmaruzkalmıştı.Buişgalekatılanİngiliz,Amerikan,Belçika,Fransızmüttefikkuvvetleri,kendikontrolböl-geleri üzerinde etkinlik kurmuşlar ve Müttefiklerarası RhinelandYüksekKomiserliği(Inter-AlliedRhinelandHighComission;kısacaIARHC),Koblenz’de10Ocak1920’deVersayAntlaşması’ndaoluş-turulanşekliylehayatageçmişti.YüksekKomisyon’daAmerika,İn-giltere,Belçika,Fransa’danüyelerbulunmuştu.IARHCişgaledilenbölgedekiaskerirejimidenetleyecekekonomikkonulardatedbirleralacaktı.Bu sistem, sivilbirorganizasyonunaskeribir işgal süre-cinde görev yapması nedeniyle daha önce örneği görülmemiş biruygulamaydı.Ayrıca IARHC,Alman yasaları altındakiRhinelandotoriteleri,işgalkuvvetlerivemerkeziAlmanhükümetiarasındais-tişaremekanizmasıgibibirişlevyüklenmişti51.YaniIARHC,Almanyasalarıaltındateşekkületmişti.Buanlamdaİstanbul’daoluşturul-ması düşünülen işgal planında –özellikle Rus teklifinde vurgula-nan-Osmanlıhukuksistemininüstündeoluşturulanbirişgalyöne-timbiçimideğildi.İstanbulbuanlamdahazırlanantaslakplanlardave sonrasında da “geçici” işgal edildiği izlenimi yaratılmışsa daadeta ilhak edilmiş/edilmek istenmişti. Hazırlanan taslak planlar-da özellikle İngiltere,Osmanlı hukukunun devamlılığı konusunda

51 MargaretPawley,The Watch on the Rhine: The Military Occupation of the Rhine-land,London,I.B.Tauris,2007,s.5.


Rusya’nındikkatiniçekmişolmasınarağmen1918sonrasıişgallerdönemindeçokdahasertbirişgaldevletigörüntüsüçizmişti.Taslakplanlardaüzerindedurulanyüksekkomiserlerveişgalkuvvetlerininyetkive sorumlulukları ast-üst ilişkileri konusundakibelirsizliklervegörüşfarklılıklarıişgaldensonrafiiliolarakortayaçıkmış,1915Mayısayındaidealizevesistematizeedilmeyeçalışılanişgalproje-lerindenfarklıbiryönetimoluşturulmuştu.Taslakplanlarınuygula-madaraftanindirilipmüzakerelerdekullanıldığıkonusundaçokazipucugözeçarpmaktadır.1915’dekihazırlıklarınRusya’nınteklifiy-lebaşlatılmışolmasıveİstanbul ileBoğazlar’ınRusetkisahasınaterkedileceğiyönündekidüşüncenin,1918Kasımayınagelindiğindebaştansonadeğiştiğigörülür.Rusya’nınsavaşdışıkalmasıyla,İsan-bul’daİngiliz-Fransızvenisbetenİtalyaişgaldevletleriarasındabiretkinlikmücadelesiortayaçıkmış,1921’densonraFransızveİtal-yanlarınAnadolu’daişgalettikleriyerlerdençekilmesiyle,İngiltereİstanbul’dakipoziyonundadahadazorbirdönemegirmiştir.

KAYNAKÇA

1. Arşiv BelgeleriA.TheNationalArchives(Kew)-London/UKFO, 371/1971, FO 371/2141, FO 371/2142, FO 371/2485, CAB,

24/1/6B. Cambridge University Library, Cambridge/UKHARDINGEPAPERS105.2. KitaplarAksakal,Mustafa:The Ottoman Road to War in 1914; The Otto-

man Empire and the First World War,UK,CambridgeUniver-sityPress,2008.

AtabeyFigen:Çanakkale Muharebelerinin Deniz Cephesi, An-kara,TürkTarihKurumuYayınları,2014.

Bakar,Bülent:Esir Şehrin Misafirleri Beyaz Ruslar, İstanbul,Ta-rihçiKitabevi,2012.

145Yıl: 2018/1, Cilt:17, Sayı: 33, Sf. 123-146

Bayur,YusufHikmet:Türk İnkılâbı Tarihi,Cilt:3,Kısım:2,An-kara,1991.

Bozkurt, Abdurrahman: İtilaf Devletlerinin İstanbul’da İşgal Yönetimi,Ankara,AtatürkAraştırmaMerkeziYayınları,2014.

Criss,Bilge:İşgal Altında İstanbul (1918-1923), Çeviren:AhmetKaçmaz, İstanbul,İletişimYayınları,8.Baskı,2011.

French,David:British Strategy and War Aims 1914-1916,NewYork,RoutledgeLibraryEditions,2014.

Fromkin,David:Barışa Son Veren Barış, Modern Ortadoğu Na-sıl Yaratıldı,Çeviren:MehmetHarmancı,İstanbul,EpsilonYa-yınları,2008.

GilbertMartin:Winston Churchill,London,Heinemann,1966.Heathcote T.A:British Admirals of the Fleet: 1734-1995, UK,

2002.Macar,OyaDağlar;Macar,Elçin:Beyaz Rus Ordusu Türkiye’de,

İstanbul,LibyaYayınları,2010.Pannu, Mohinder Singh: Partners of British Rule, Liberators

or Collaborators?,NewDelhi,AlliedPublishersPvt.Limited,2005.

PawleyMargaret:The Watch on the Rhine: The Military Occu-pation of the Rhineland,London,I.B.Tauris,2007.

Polat,Ü.Gülsüm:Osmanlı Devleti ve İngiltere Ekseninde I. Dün-ya Savaşı Yılları’nda Mısır,Ankara,AtatürkAraştırmaMerkeziYayınları,2015.

Temel, Mehmet: İşgal Yıllarında İstanbul’un Sosyal Durumu, KültürBakanlığıYayınları,Ankara,1998.

Yalçın,Durmuşvd:Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I,Ankara,Ata-türkAraştırmaMerkeziYayınları,2002.

3. MakalelerHeller, Joseph: “Sir Louis Mallet and the Ottoman Empire: The

RoadtoWar”,Middle Eastern Studies,Vol:12,No:1(January1976),ss.3-44.


Keleşyılmaz,Vahdet:“BelgelerleTürkiye’ninBirinciDünyaSava-şınaGiriş Süreci”,Erdem,Cilt: 11, Sayı: 31,Mayıs 1999, ss.139-153.

Özkorkut,NevinÜnal:“KapitülasyonlarınOsmanlıDevleti’ninYar-gıYetkisineGetirdiğiKısıtlamalar”,Ankara Üniversitesi Hu-kuk Fakültesi Dergisi,Ankara,2004,53/2,ss.83-94.

Öztürk,Nazif:“Evkâf-ıHümâyunNezareti”,DİA, Cilt: 11, İstan-bul,1995,s.521-524.

Suonpää,Mika: “ForeignAdvisers andModernisation before theFirstWorldWar:BritishDiplomacy,SirRichardCrawford,andtheReformoftheOttomanEmpire’sCustomsService,1906–11”,The International History Review,Vol:37,No:2,s.386–404.

4. Süreli Yayınlar“Alem-iİslamaBeyanname”,Hakimiyet-i Milliye,18Mart1336“İstanbul İşgalEdiliyorMuEdilmiyorMu?”,Akşam, 18Teşrin-i

Sani1334(30Kasım1918)“YafaBombardedByBritishCruiser”,The Times,5Kasım1914

Documents

İSTANBUL İŞGAL EDİLİNCE: 1915-1916 MÜTTEFİK PLANLARI VE MONDROS MÜTAREKESİ ...cdn.istanbul.edu.tr/FileHandler2.ashx?f=istanbul_isgal.pdf · İstanbul İşgal Edilince: 1915-1916