Mariusz Lewandowski

Standard adekwatnego i skutecznegośledztwa w rozumieniu orzecznictwastrasburskiegoPolski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego 3, 135-153

2012

P olski R o c zn ik P raw Czło w ie k a i P raw a H u m anitarn eg o 3UWM w Olsztynie 2012 ISSN 2082-1786

M z r iu s z L e w zn d o w s k iWydział Prawa i Administracji UMK w Toruniu

Standard adekwatnego i skutecznego śledztwa w rozumieniu orzecznictwa strasburskiego

Słowa kluczowe: adekwatne, szczegółowe i skuteczne śledztwo; postępowanie przygotowawcze, pokrzywdzony, oględziny zwłok, tortury, nieludzkie lub poniżające traktowa­nie albo karanie, słuszny proces, krewni (osoby bliskie) pokrzywdzonego

Postępow an ie przygotow aw cze stanow i p ierw sze stadium procesu k a r­nego, k tóre w yprzedza postępow anie ju rysdykcyjne przed sądem pierw szej instancji, a następnie postępow anie przed sądem odw oław czym oraz postę­powanie w ykon aw cze1.

W postępowaniu przygotow aw czym m ożna wyodrębnić dw ie fazy. P ie rw sza w za leżności od ciężaru gatunkow ego sprawy, a w szczególności od rodzaju przestępstw a, p rzyb iera form ę ś ledztw a lub dochodzenia2. Jest to postępow anie przygotow aw cze w ścisłym tego słowa znaczen iu (sensu s tr ic to ). D ruga faza dotyczy czynności zw iązanych z ew en tua lnym sporzą­dzen iem i w n ies ien iem do sądu aktu oskarżen ia lub innym zakończen iem postępow an ia przygotow aw czego. Czynności te podejm owane są poza g łów ­nym nurtem ś ledztw a lub dochodzenia, n iem niej jedn ak ich usytuowanie w K odeksie postępow ania karnego3 w dzia le V II , za ty tu łow anym „Postę­powanie p rzygotow aw cze” pozw ala na za liczen ie tych czynności do szeroko rozum ianego postępow an ia przygotow aw czego (sensu Iz rg o ).

Z u w ag i na s ig n z s p e c if ic z postępow an ia przygotow aw czego dom inuje w n im zasada legalizm u, tj. ścigania p rzestępstw a z urzędu, k tóra je s t rekon­struowana z dyspozycji art. 10 K pk statuującego obow iązek organu powoła­nego do ścigania przestępstw , w szczęcia i p row adzen ia postępow an ia p rzy ­gotow aw czego, a nadto obligu jącego oskarżyc ie la publicznego do w n ies ien ia i pop ieran ia oskarżen ia - o czyn ścigany z urzędu. W arto zauw ażyć, że

1 A. Bulsiewicz, M. Jeż-Ludwichowska, D. Kala, D. Osowska, A. Lach, Przebieg procesu kzrnego, Toruń 2003, s. 19.

2 S. Waltoś, Proces kzrny. Zzrys systemu, Warszawa 2005, s. 471.3 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r., Dz.U., 1997, Nr 89 poz. 555 ze zm. (dalej Kpk).

136 Mariusz Lewandowski

unorm owanie to stanow i s u i g e n e r is pom ost m iędzy zasadą ścigania z u rzę­du i zasadą skargowości, skoro trak tu je rów nież o w n iesien iu oskarżen ia4.

W ym aga odnotowania, że ju ż na etap ie postępow an ia p rzygo tow aw ­czego rea lizow ane są dwa zasadnicze cele procesu karnego. P ie rw szy to osiągn ięcie stanu spraw ied liw ości p raw no-m ateria lnej, czy li doprow adze­n ie do słusznego zastosow ania norm praw a karnego m ateria lnego, a n ie­jednokrotn ie i p raw a cyw ilnego m ateria ln ego5. D ru g i cel procesu to osiąg­nięcie stanu spraw ied liw ości proceduralnej, k tóra ob jaw ia się w sytuacji, w której osoba, przeciw ko której lub na rzecz której proces się toczy, na­b iera przekonania, że organy procesowe zrob iły wszystko, by „praw u stało się zadość” , postępując w stosunku do niej zgodn ie z prawem , sum iennie i w najlepszej w o li6. In n ym i słowy, proces w in ien być uczciwy, przez co w i­n ien odpowiadać w ytyczn ym zasadom uczciwego procesu ( f a i r t r ia l ) .7

N ie za leżn ie od powyższego, postępowanie przygotow aw cze spełn ia sa­m oistne funkcje w procesie karnym , w yznaczone przez przyw ołane cele procesu karnego, do których to funkcji za licza się funkcję p rzygotow aw czą- jako zasadn iczą oraz funkcję p ro filak tyczną i w zg lędn ie prejudycja lną- jako akcesoryjne8.

Funkcja przygotow aw cza w syntetycznym ujęciu po lega na zb ieran iu i u trw a lan iu m ateria łu dowodowego na u żytek przyszłego postępow ania ju rysdykcyjnego. Funkcja p ro filak tyczna sprow adza się do stw orzen ia w arunków co najm niej u trudniających ponowne popełn ien ie tego samego p rzestępstw a lub innego przez podejrzanego lub inne osoby. N atom iast funkcja w zg lędn ie prejudycja lna w ią że się z oddzia ływ an iem aktu oskar­żen ia, postanow ien ia o um orzen iu lub w arunkow ym um orzeniu postępo­w an ia przygotow aw czego na treść rozstrzygn ięć zapadających w innych procesach.

Zw ażyw szy na w ym ien ione funkcje nie budzi zastrzeżeń stw ierdzen ie, iż postępow anie przygotow aw cze je s t n iezw yk le isto tnym elem en tem pro­cesu karnego, a jego rzetelność stanow i im m anen tny elem en t słusznego procesu.

Znam iennym pozostaje, że w m odelu kontradyktory jnego procesu karnego, do jak iego dąży ustawodaw stw o polskie, na postępow anie p rzy ­gotow aw cze położony je s t s iln ie jszy akcent, a jego ro la i znaczen ie będą w zrastać. M ając na uwadze, że w m yśl zasady kontradyktoryjności proces w in ien być prow adzony w form ie sporu równouprawnionych podm iotów przed bezstronnym arb itrem 9, funkcją sądu (lub szerzej w ym iaru spra­

4 T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2007, s. 114.5 S. Waltoś, op. cit., s. 20.6 Ibidem, s. 21.7 S. Waltoś, Czy w Polsce proces karny jest rzetelny, [w:] Węzłowe problemy prawa karne­

go, kryminologii i polityki kryminalnej. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Andrze­jowi Markowi, Warszawa 2010, s. 641.

8 S. Waltoś, Proces karny..., s. 467.9 T. Grzegorczyk, J. Tylman, op. cit., s. 117.

Standard adekwatnego i skutecznego śledztwa. 137

w ied liw ości) n ie je s t poszukiw an ie dowodów, ale w ery fikac ja dowodów zgłoszonych przez strony10. N iepodobna zaprzeczyć, że poszukiw an ie do­wodów oraz ich zg łoszen ie pow inno nastąpić w łaśn ie na etap ie postępow a­n ia przygotow aw czego, w ram ach wspom nianej w cześn iej funkcji p rzygoto­w aw czej tej części procesu.

W tym m iejscu w arto dodać, że samo postępow anie przygotow aw cze n iejako ex d e f in it io n e je s t podporządkowane dyrek tyw ie inkw izycyjności, a lbow iem , co do zasady, w szczyna je i prow adzi organ ścigania n ieza leżn ie od czy jegokolw iek stanow iska czy w oli. O inkw izycyjności tej fa zy proce­su karnego przesądza przede w szystk im fakt, że trudno je s t w tym postę­powaniu m ów ić o rozdzie lan iu funkcji procesowych ścigan ia (oskarżan ia ) i rozstrzygan ia (o rzek an ia )11. K um ulu ją się one w jed n ym organ ie - pro­kuratorze, k tó ry je s t k ierow n iczym organem tego postępowania, a jego po­lecen ia są d la organów ścigania w ią żące12. Tym samym, pow yższa p raw id ­łowość p e r se może generow ać zagrożen ia naruszen ia stron postępowania przygotow aw czego, tj. podejrzanego i pokrzywdzonego.

Zw ażyw szy na doniosłość funkcji i ro li postępow an ia przygotow aw czego w procesie karnym oraz jego w k ładzie w rea lizac ję zasady f a i r t r ia l , w a r­to b liże j zapoznać się z podstaw ow ym i zadan iam i tego postępowania, jak ie staw ia przed n im polsk i prawodawca.

N ie m ożna rów nież zapom nieć, że postępow anie przygotow aw cze było w ie lok ro tn ie przedm iotem skarg do Europejsk iego Trybunału P raw C zło ­w ieka w Strasburgu, a lbow iem w jego toku by ły naruszane praw a jedn o­stek gw aran tow ane przez Konw encję o Ochronie P raw C złow ieka i Pod ­stawowych W olności13. M nogość rzeczonych skarg pozw oliła T rybunałow i w ypracow ać standardy adekw atnego i skutecznego śledztw a, k tóre zn a j­dują odzw iercied len ie w m ainstream ie g ro s jego orzeczeń oraz stanow ią deklarację, do spełn ien ia której pow inny dążyć organy procesowe państw- stron w swojej śledczej oraz ju rysdykcyjnej działalności.

G enezy w ypracow an ia w/w standardów w orzeczn ictw ie strasburskim n ależy szukać w przyp isan iu przez Trybunał państwom -stronom Europej­skiej K onw encji P raw C złow ieka (E K P C z ) zobow iązań o charakterze po­zytyw nym , k tórą w ią żą się z nałożen iem na te państw a obow iązku podję­cia konkretnych d zia łań 14. W ym aga dodania, że zobow iązan ia pozytyw ne tow arzyszą zobow iązan iom negatyw nym ; sam zakaz pozbaw ien ia życia

10 Zob. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 5 maja 2011 r., sygn. akt AKa 264/10, „Krakowskie Zeszyty Sądowe” nr 2011/7-8/51.

11 T. Grzegorczyk, J. Tylman, op. cit., s. 123.12 J. Grajewski, L. Paprzycki, S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Komentarz,

Warszawa 2010, s. 932.13 Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z dnia 4 listopada

1950 r., Dz.U., 1993, Nr 61 poz. 284 ze zm. (dalej: EKPCz).14 T. Jasudowicz, Kryminalistyczne aspekty prawa do życia w świetle orzecznictwa stras-

burskiego, [w:] A. Bulsiewicz, A. Marek, V. Kwiatkowska-Darul (red.), Doctrina multiplex ve­ritas una. Księga Jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Mariuszowi Kulickiemu, Toruń 2004, s. 212.

138 Mzriusz Lewzndowski

w yn ika jący z art. 2 E K P C z, d la swej skuteczności w ym aga instytucjona­lizac ji służb ochrony porządku praw nego w celu zapob iegan ia, a w raz ie potrzeby ścigan ia i karan ia sprawców zam achów na życie ludzkie, w tym staw ian ia tych sprawców przed obliczem w ym iaru spraw ied liwości. in n ym i słowy, w spólnym m ianow n ik iem zobow iązań negatyw nych i pozytyw nych państw-stron na kanw ie dyspozycji E K P C z je s t istn ien ie, a przede w szyst­kim , praw id łow e funkcjonowanie w praktyce system u praw a karnego m a­teria ln ego i w tórnego do n iego p raw a procesow ego.15

Zadania postępowania przygotowawczego według Kpk

R ea lizac ja zadań stojących przed postępow aniem przygotow aw czym ma na celu stw ierd zen ie zasadności prow adzonego postępow an ia oraz p rzygo­tow an ie m ateria łu dla organu prow adzącego to postępowanie tak, by m ógł podjąć decyzję co do jego losów 16.

Do zadań postępow ania przygotow aw czego, zgodn ie z art. 297 K pk na­leży : 1 ) ustalenie, czy zosta ł popełn iony czyn zabron iony i czy stanow i on przestępstw o; 2) w ykryc ie i w razie potrzeby u jęcie sprawcy; 3) zebran ie danych o osobie podejrzanego w celu zagw aran tow an ia w łaściw ej in dyw i­dualizac ji reakcji karnej i praw id łow ego orzekan ia; 4) w yjaśn ien ie okolicz­ności sprawy, w tym usta len ie osób pokrzywdzonych i rozm iarów szkody; oraz 5) zebran ie, zabezp ieczen ie i w n iezbędnym zakres ie u trw a len ie do­wodów dla sądu.

W ym aga odnotowania, że zadan ia postępow an ia przygotow aw czego w p i­sują się w zadan ia karnego praw a procesowego sensu Iz rg o , do których na­le ży m.in. rów nież u w zględn ien ie praw n ie chronionych in teresów pokrzyw ­dzonego oraz uzyskan ie rozstrzygn ięc ia spraw y w rozsądnym te rm in ie17.

Kodeks postępow an ia karnego na p ierw szym m iejscu form ułuje zadan ie usta len ia w postępowaniu przygotow aw czym , czy zosta ł popełn iony czyn zabron iony i czy stanow i on p rzestępstw o18. Do w szczęcia postępowania, a w ięc do stw ierd zen ia is tn ien ia podstaw y procesu n iezbędne je s t m in i­m um dowodowe pozw ala jące przyjąć, że zachodzi uzasadnione podejrzen ie popełn ien ia przestępstw a.

U sta len ie za is tn ien ia czynu zabronionego dyktu je konieczność w yk ry ­cia i w raz ie potrzeby u jęcia jego spraw cy19.

U jęc ie kolejnych celów postępow an ia przygotow aw czego, określonych w art. 297 § 1 pkt 4 i 5 Kpk, było przedm iotem następujących po sobie reform .

15 Ibidem, s. 212.16 A. Bulsiewicz, M. Jeż-Ludwichowska, D. Kala, D. Osowska, A. Lach, op. cit., s. 25.17 Zob. art. 2 § 1 ust. 3 i 4 Kpk.18 Zob. art. 297 § 1 pkt 1 Kpk.19 Zob. art. 297 § 1 pkt 2 Kpk.

Standard adekwatnego i skutecznego śledztwa. 139

D la celów porządkowych w ym aga przypom nien ia , że ustaw a w k szta ł­cie nadanym now elizacją z dnia 10 styczn ia 2003 r. nakazyw ała jedyn ie w y ja śn ien ie o k o lic z n o ś c i spraw y, w tym u s ta le n ie osób p ok rzy w d zon y ch i ro z m ia ró w szkody oraz zeb ra n ie , za b ezp ieczen ie i w n iezb ęd n y m za k res ie u trw a la n ie d ow od ów d la s ą d u 20.

Zasadnicze rozszerzen ie celów postępow an ia przygotow aw czego zak ła ­dała ustaw a now elizu jąca z dn ia 29 m arca 2007 r. Kodeks postępowania karnego w je j ujęciu n akazyw a ł w szech stron n e w y ja śn ien ie o k o lic z n o ś c i spraw y, w tym u s ta le n ie osób p ok rzy w d zo n y ch i ro z m ia ró w szkody oraz ze­b ra n ie , za b ezp ieczen ie i u trw a le n ie d ow od ów d la sądu tak, aby ro z s trz y g ­n ię c ie sp raw y n a s tą p iło na p ie rw s z e j ro z p ra w ie g łó w n e j21. W m yśl za łożeń now elizatorów przyw ołana zm iana m ia ła zapew n ić lepsze przygotow an ie spraw k ierow anych do postępow ania sądowego pod w zg lędem dowodowym 22.

U staw ą now elizu jącą z 5 listopada 2009 r. zdecydowano się na powrót do u jęcia celów postępow an ia przygotow aw czego w kszta łc ie usta lonym no­w elizac ją z dn ia 10 styczn ia 2003 r., zw aln ia jąc w ten sposób, z dn iem w e j­ścia w życie now eli w dniu 8 czerwca 2010 r., organy dochodzenia i ś ledz­tw a z obow iązku wszechstronnego w yjaśn ien ia okoliczności spraw y oraz pełnego u trw a len ia dowodów23.

G en ezy cytowanej w yże j n ow elizac ji na leży upatryw ać w dążen iu usta­w odaw cy do racjonalizacji postępow an ia przygotow aw czego przez odstąp ie­n ie do koncepcji wszechstronnego i w yczerpu jącego w yjaśn ien ia w szystk ich okoliczności sprawy, połączonego z obow iązk iem protokolarnego u trw a le­n ia w szystk ich czynności dowodowych24.

W yda je się, że w spólnym m ianow n ik iem celów postępow an ia p rzygoto­w aw czego kszta łtow anych przez kolejne now elizacje o antagon istycznym zabarw ien iu było zogn iskow an ie się na tak im w yjaśn ien iu okoliczności, by m ożliw e było p rzy jęcie w łaściw ej i jedynej w ers ji popełn ien ia czynu25.

D odatkow ym zadan iem postępow an ia przygotow aw czego je s t również dążen ie do w yjaśn ien ia okoliczności, k tóre sp rzy ja ły popełn ien iu czynu26.

N ie u lega najm niejszej w ątp liw ości, że w ykonan ie sygnalizow anych za ­dań postępow an ia przygotow aw czego przez organy ścigania, w tym organ prokuratorsk i, k tóry je s t organem k ierow n iczym tej fa zy procesu, pow inno

20 Zob. Ustawa o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy o ochronie informacji niejawnych z dnia 10 stycznia 2003 r., Dz.U., 2003, Nr 17 poz. 155.

21 Zob. Ustawa o zmianie.: ustawy o prokuraturze, ustawy - Kodeks postępowania karne­go oraz niektórych innych ustaw z dnia 29 marca 2007 r., Dz.U., 2007, Nr 64 poz. 432.

22 J. Grajewski, L. Paprzycki, S. Steinborn, op. cit., s. 935.23 Zob. Ustawa o zmianie ustawy - Kodeks karny, ustawy - Kodeks postępowania karne­

go, ustawy - Kodeks karny wykonawczy, ustawy - Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw z dnia 5 listopada 2009 r., Dz.U. 2009, Nr 206 poz. 1589.

24 J. Grajewski, L. Paprzycki, S. Steinborn, op. cit., s. 930.25 Tak wcześniej A. Bulsiewicz, M. Jeż-Ludwichowska, D. Kala, D. Osowska, A. Lach, op. cit.,

s. 27.26 Zob. art. 297 § 2 Kpk.

140 Mariusz Lewandowski

być rea lizow ane z uw zg lędn ien iem potrzeb ochrony praworządności, praw obyw ateli, ja k i in teresu społecznego. N a postu lowane zadan ia na leży rów ­nież spojrzeć przez p ryzm at u w zg lędn ien ia p raw n ie chronionych in teresów pokrzywdzonego, tj. podmiotu, k tórego dobro praw ne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstw o27.

W podobnym ton ie w ypow iedzia ł się Sąd N a jw yższy w orzeczen iu z dn ia 11 m arca 2003 r., w k tórym orzekł, że n iedopuszczalne je s t tak ie ukszta łtow an ie p rak tyk i orzeczn iczej sądów i u su su organów ścigania, k tóre n iechybnie u trw a liłoby w społeczeń stw ie b łęd ne p rześw ia d czen ie , że o f ia ra czynu z a b ro n io n e g o is tn ie je na m a rg in e s ie p ro ce s u k a rn e g o i in te re ­su je u p ra w n io n e o rg a n y je d y n ie w tym zakres ie , w k tó ry m je s t n iezb ęd n a d la p o c ią g n ię c ia d o o d p o w ie d z ia ln o ś c i k a rn e j osk a rżon eg o lu b u w o ln ie n ia g o od n ie j28.

N a kw estię honorow ania praw i in teresów pokrzyw dzonego w proce­sie karnym uw agę zw rócił rów nież Sąd A pelacy jny w Lu b lin ie w w yroku z dn ia 12 sierpn ia 1999 r., w k tórym stw ierdzono, że rze te ln y p ro ce s k a r ­ny, za b ezp iecza ją cy p ra w o d o o b ro n y osk a rżon ego , w in ie n być też rze te ln y w zg lęd em osoby p o k rz y w d z o n e j29.

Co znam ienne, p rob lem atyka u w zg lędn ien ia praw n ie chronionych in teresów pokrzyw dzonego - jako cel procesu - stanow i istotne n o v u m w polsk im ustaw odaw stw ie i je s t w yrazem zw iększonego za in teresow an ia praw odaw cy ro lą tego podm iotu w procesie karnym . Oceniając dawne u re­gu low an ia ustawowe, n ie bez rac ji w skazyw ano na n iedocen ian ie ro li tego uczestn ika procesu, a n aw et form ułowano zarzu t, że z unorm owań poszcze­gólnych przep isów odnosiło się n ieodparte w rażen ie, że osoba pokrzyw dzo­nego n ie budzi pełnego zau fan ia ustawodaw cy30.

W yda je się, że w spom niana inkw izycyjność postępow an ia p rzygoto­w awczego, w tym zw łaszcza, brak rozdzia łu na jego etap ie funkcji ścigania i orzekan ia oraz pozostaw ien ie przez organy procesowe na m arginesie jego zadań praw n ie chronionych in teresów pokrzywdzonego, co w yn ika ło m.in. z dorobku dotychczasowych uregu low ań ustawowych, skutkow ała w naru­szen iu na tej faz ie procesu karnego praw i w olności człow ieka, w tym tych rekonstruowanych z postanow ień E K P C z.

P ow yższa praw idłow ość owocowała bogatym orzeczn ictw em Europej­skiego Trybunału P raw C złow ieka w Strasburgu na p łaszczyźn ie naruszeń K onw encji na etap ie postępow an ia przygotow aw czego oraz w ypracow an iem stabilnych standardów postępow ania przygotow aw czego przeprow adzanego w duchu postanow ień Konwencji.

W arto zapoznać się z tym i standardam i.

27 Zob. art. 49 § 1 Kpk.28 Zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 2003 r., sygn. akt V KK 150/02,

niepubl.29 Zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 12 sierpnia 1999 r., sygn. akt II AKa

98/99, „Prokuratura i Prawo” 2000/1/27.30 Tak J. Grajewski, L. Paprzycki, S. Steinborn, op. cit., s. 45.

Stzndzrd zdekwztnego i skutecznego śledztwz. 141

Standard adekwatnego i skutecznego śledztwa

W europejsk im system ie ochrony praw człow ieka prawo jednostk i do adekw atnego i skutecznego ś ledztw a stanow i in tegra ln ą cześć p raw a do słusznego procesu sądowego. N ie m ożna zakw estionować, że postępowanie przygotow aw cze n a leży do k a tego rii f z i r t r i z l , k tórego podstaw y rekon­struowane są z art. 6 E K P C z, wespół z art. 3 i 5 Konw encji, stanow ią­cych odpowiednio o zakazie poddania jedn ostk i torturom ani n ieludzkiem u lub poniżającem u trak tow an iu albo karan iu oraz o je j p raw ie do wolności i bezp ieczeństw a osobistego.

S tandardy skutecznego i adekw atnego śledztw a, k tóre sk ładają się na su i g e n e r is gw arancję jednostek znajdujących ochronę na tle E K P C z, zo ­sta ły w ypracow ane przez Europejsk i T rybunał P raw C złow ieka jako aspekt proceduralny ochrony zapew nionej przez ten akt norm atyw ny, a in p r im is przez jego norm y praw ne rekonstruow ane z art. 2 i art. 3 K onw encji31. W arto przypom nieć, że cytow ane przep isy stanow ią o, odpowiednio, praw ie do życ ia oraz w olności od tortu r i n ieludzk iego lub poniżającego trak tow a­n ia albo karan ia.

W orzeczen iu w spraw ie B u d z y e v z i in n i p rz e c iw k o R o s ji Europejsk i T rybunał P raw C złow ieka w prost orzekł, że państwo m a obow iązek za ­pewnić odpow iednią procedurę kon tro li w każdym w ypadku u tra ty życia, zw łaszcza - ale n ie ty lko - w raz ie podejrzen ia lub przekonania, że śm ierć nastąp iła z rąk funkcjonariuszy. D otyczy to rów nież w ypadków spowodo­wanych dzia ła lnością n iebezpieczną, w tym przem ysłow ą lub katastro fam i naturalnym i, je ś li do u tra ty życ ia doszło w rezu ltacie w ydarzeń w skazu ­jących na odpow iedzialność państw a za n ieodpow iednie dzia łan ia prew en ­cyjne lub ich brak32. Każdorazow o, w tak iej sytuacji, w ym agane je s t sku­teczne, urzędow e śledztw o pozw ala jące publiczn ie i w sposób n ieza leżny zbadać okoliczności oraz pociągnąć osoby w inne do odpowiedzialności. Zda­n iem Trybunału tak i obow iązek istn ieje, n aw et gdyby użycie s iły nie pro­w adziło do naruszen ia art. 2 E K P C z33.

W podobnym ton ie Trybunał w ypow iedzia ł się na kanw ie art. 3 K on ­wencji, przyjm ując, iż w raz ie dającego się uzasadnić zarzu tu poważnego naruszen ia cytow anego w yżej przep isu (np. poprzez znęcanie się przez funkcjonariuszy policji lub inne podobne służby), przep is ten w ym aga w sposób dorozum iany przeprow adzen ia skutego u rzędow ego śledztwa, k tóre m usi um ożliw ić w yjaśn ien ia okoliczności sprawy, a w da lszym kon­

31 Tak M. A. Nowicki, Wokół Konwencji Europejskiej. Komentzrz do Europejskiej Kon­wencji Przw Człowiekz, Warszawa 2009, s. 196; B. Gronowska, T. Jasudowicz, M. Balcerzak, M. Lubiszewski, R. Mizerski, Przwz człowiekz i ich ochronz, Toruń 2005, s. 239.

32 Zob. orzeczenie Budzyevz i inni przeciwko Rosji z 20 marca 2008 r., skarga nr 15339/02, 21166/02, 20058/02, 11673/02, 15343/02, § 142.

33 Zob. orzeczenie Rzmszhzi i inni przeciwko Holzndii z 15 maja 2007 r., skarga nr 52391/99, § 322.

142 Mariusz Lewandowski

tekście z iden ty fikow an ie i ukaran ie sprawców 34. T rybu nał za ją ł ka tego­ryczne stanowisko, iż w innym w ypadku ogólny zakaz tortu r i n ieludzkiego lub poniżającego trak tow an ia albo karan ia, n ieza leżn ie od jego fundam en­ta lnego znaczen ia oraz w yartyku łow anego w n im bezw zględnego zakazu stosowania w/w praktyk, byłby w praktyce n ieskuteczny. Funkcjonariusze państw a m ogliby całkow icie bezkarn ie łam ać praw a osób pozostających pod ich kon tro lą35.

S tandard adekw atnego i skutecznego ś ledztw a stanow i rów nież elem ent praw a do skutecznego środka odw oław czego konstytuow anego z art. 13 E K P C z. P raw o to m a charakter proceduralny i n iesam odzielny, co ozna­cza, że jego zastosow anie w arunkow ane je s t zestaw ien iem z innym i nor­m am i Konw encji, zaw artym i w art. 2-12 oraz protokołach dodatkowych36. T rybu nał w prost podkreślił, że w określonych sytuacjach, ze w zg lędu na okoliczności, za rzu t braku odpow iedniego ś ledztw a pow in ien być rozw aża ­ny raczej z punktu w id zen ia art. 13 niż jako aspekt proceduralny art. 337.

Pu nktem w yjśc ia dla w ypracow an ia przez T rybu n a ł standardu sku­tecznego i adekw atnego ś ledztw a było słuszne przyjęcie, że naruszeń art. 2 i art. 3 E K P C z n ie da się napraw ić w yłączn ie w drodze zap ła ty odszkodo- w an ia38. T rybu nał podkreślił, że p rzy apoteozie odm iennego stanowiska, ochrona życ ia jednostk i, ja k i ochrona przed tortu ram i oraz n ie ludzk im i pon iża jącym trak tow an iem sta łaby się w praktyce n ieskuteczna39.

W konsekwencji, w raz ie uzasadnionego podejrzen ia naruszen ia po­stanow ień E K P C z, w ładze państw a m uszą podejm ować racjonalne środki, k tóre pozostają w ich gestii, aby zapew nić uzyskan ie dowodów dotyczących istotnych faktów . W spom niana racjonalność środków zak łada w ym óg szyb­kości i rozsądnej staranności dzia łań odpowiednich organów 40. Specyfika i stopień w ym aganego m in im um skuteczności za le ży od okoliczności kon­kretnej spraw y i w szystk ich istotnych faktów .

T rybu n a ł przekazał, że ch arakterystyka pracy śledczej n ie pozw ala w y ­generow ać m odelowej lis ty w ym aganych czynności śledczych lub innych, rów nie uproszczonych k ry ter iów 41. N iezbędne jedn ak je s t odebranie z e ­znań naocznych św iadków , przeprow adzen ie n iezbędnych ekspertyz w ym a­gających w iadom ości specjalnych oraz, w m iarę potrzeby, sekcji zw łok (p o s t

34 Zob. orzeczenie Ozkan i inni przeciwko Turcji z 6 kwietnia 2004 r., skarga nr 21689/93, § 358.

35 Zob. orzeczenie Assenov przeciwko Bułgarii z 28 października 1998 r., § 101-102.36 B. Gronowska, T. Jasudowicz, M. Balcerzak, M. Lubiszewski, R. Mizerski, op. cit., s. 289.37 Zob. orzeczenie Ivan Vasilev przeciwko Bułgarii z 12 kwietnia 2007 r., skarga

nr 48130/99, § 72.38 Zob. orzeczenie Ilhan przeciwko Turcji z 27 czerwca 2000 r., skarga nr 22277/93, § 61.39 Zob. orzeczenie Krastanov przeciwko Bułgarii z 30 września 2004 r., skarga nr 50222/99,

§ 60.40 Zob. orzeczenie Makaratzis przeciwko Grecji z 20 grudnia 2004 r., skarga nr 50385,

§ 74.41 Zob. orzeczenie Velikova przeciwko Bułgarii z 18 maja 2000 r., skarga nr 41488/98,

§ 80, orzeczenie Salman przeciwko Turcji z 27 czerwca 2000, skarga nr 21986/93, § 99.

Standard adekwatnego i skutecznego śledztwa. 143

m o rte m e x a m in a t io n ) pozwala jącej na zabezp ieczen ie kom pletnego raportu0 obrażen iach oraz ob iek tyw ną ana lizę w niosków klin icznych , w szczegól­ności dotyczących przyczyny zgonu42. W kazusie C e ln ik u p rz e c iw k o G re c ji Trybunał podkreślił, że w tym kontekście n iezw yk le w ażn y je s t obow iązek funkcjonariuszy podjęcia w szelk ich m ożliw ych dzia łań niezbędnych w celu zebran ia dowodów43.

K onsekw encją pow yższych tw ierdzeń Trybunału je s t konstatacja, że organy prow adzące śledztw o m ają obow iązek w łaściw ie przeanalizow ać w szystk ie dowody i w yciągnąć z nich odpow iednie w n iosk i44. Co do zasady, n ie sposób przyp isać tym organom obow iązku rezu ltatu , ale odpowiedniej staranności. In n ym i słowy, je ż e li n ie zosta ły podjęte czynności oczyw iste1 n iezbędne w realiach danej sprawy, w ładze państwow e m uszą w każdym w ypadku przekonująco w yjaśn ić p rzyczyny tego stanu rzeczy45. N ie u lega w ątp liw ości, że w sze lk ie b rak i ś ledztw a ogran iczające m ożliw ość usta len ia przyczyn śm ierci lub odpow iedzia lności za n ią rodzą ryzyko uznania, że śledztw o n ie odpowiadało w ym agan iom art. 2 K onw encji w aspekcie proce- duralnym 46.

N a m arginesie w arto odnotować, że śledztw o m usi być prowadzone przez w łaściw e organy bez dyskrym inacji. T rybu nał podkreślił, iż obo­w ią zk i państw a na podstaw ie art. 2 i art. 3 E K P C z w ym aga ją stw orzen ia w krajow ych system ach praw nych w arunków um ożliw ia jących ukaran ie osób - n ieza leżn ie od pochodzenia rasow ego lub etn icznego o fia ry - k tóre n iezgodn ie z p raw em pozbaw ia ją życ ia innych47. U praw n ione w ydaje się w skazan ie, że w ładze państwow e pow inny rea lizow ać w/w obow iązk i n ie ­za leżn ie od narodowości jednostek, których praw a konw encyjne zos ta ły na­ruszone, ja k i n ieza leżn ie od ich opcji politycznej.

W podobny sposób T rybunał odniósł się do kw estii u tra ty życ ia w skutek n iebezp iecznej dzia ła lności przem ysłow ej lub innej postulując, aby w ładze państwow e dzia ła ły z przyk ładną pilnością i szybko, podejm ując z w łasnej in ic ja tyw y śledztw o m ające doprowadzić do usta len ia incydentu, ew en tu ­alnych braków system u kon tro li oraz zan iedbań funkcjonariuszy państwa lub jego organów 48.

C o n d it io s in e q u a n on skuteczności ś ledztw a je s t wym óg, aby osoby odpow iedzia lne za n ie i jego prow adzen ie by ły n ieza leżne od osób lub in ­stytucji zam ieszanych w zdarzen ie, k tórego skutk iem je s t śm ierć. T r y ­bunał rozróżn ił, że chodzi n ie ty lko o brak pow iązań h ierarch icznych lub

42 Zob. orzeczenie McKerr przeciwko Wielkiej Brytanii z 4 maja 2001 r., skarga nr 28883/95, § 113.

43 Zob. orzeczenie Celniku przeciwko Grecji z 5 lipca 2007 r., skarga nr 21449/04, § 67.44 Zob. orzeczenie Nachova i inni przeciwko Bułgarii z 6 lipca 2005 r., skarga nr 43577/98,

§ 131.45 Ibidem, § 137.46 Zob. orzeczenie McKerr przeciwko Wielkiej Brytanii, § 113.47 Zob. orzeczenie Nachova i inni przeciwko Bułagrii, § 118.48 Zob. orzeczenie Oneryildiz przeciwko Turcji z 30 listopada 2004 r., skarga nr 48939/99,

§ 94.

144 Mariusz Lewandowski

instytucjonalnych, ale rów nież ich rzeczyw istą n iezależność49. W yn ik a to z potrzeby zachow ania publicznego zau fan ia do sposobu, w ja k i państwo k orzysta z w yłącznego u praw n ien ia do stosowania środków przym usu50. J eże li ś ledztw o dotyczące śm ierci w iążącej się z odpow iedzia lnością w ła ­dzy publicznej było prowadzone przez osoby pozostające w b lisk iej re lac ji z osobam i zam ieszanym i w tę sprawę, sam tylko nadzór przez inny - na­w et n ieza leżn y - organ n ie w ysta rczy do zapew n ien ia n ieza leżności całego postępow an ia51.

N ie jednokrotn ie o e fektyw ności ś led ztw a przesądza szybkość jego za in i­c jow an ia po o trzym an iu in form acji o przypadku śm ierci jednostk i. W ładze w tak iej sytuacji zob ligow ane są do natychm iastow ego podjęcia stosownych dzia łań ex o ff ic io . Szybkość reakcji w ładz m a duże znaczen ie m.in. d la te­go, że upływ czasu w n ieun ikn iony sposób ogran icza liczbę i w artość m oż­liw ych do zebran ia i p rzeana lizow an ia dowodów, a poza tym sam oistn ie m oże w yw ołać w rażen ie braku staranności organów śledczych, nie w yk lu ­czając w ątp liw ości dotyczących ich dobrej w ia ry52.

T rybu nał w yraźn ie zaznaczył, iż w żadnym w ypadku organy n ie m ogą oczekiwać w sprawach dotyczących śm ierci jedn ostk i na in ic ja tyw ę k rew ­nych o fia ry i ich form alną skargę an i obciążać ich odpow iedzialnością za sposób prow adzen ia czynności śledczych53. Zdan iem Trybunału, ju ż sam fakt, że w ładze w ied z ia ły o pozbaw ien iu życ ia osoby, rodził ip so fz c to na podstaw ie E K P C z obow iązek przeprow adzen ia skutecznego śledztwa.

U rzęd ow y charakter ś ledztw a w ym aga od w ładz państwowych, by po­dejm ow ały dzia łan ia z w łasnej in ic ja tyw y. W żadnym w ypadku w ładze państwow e n ie m ogą pozostaw iać k rew nym pokrzywdzonych jednostek w n ies ien ia form alnego zarzu tu ani p rze jęcia odpow iedzia lności za prow a­dzen ie postępow an ia śledczego54. P rzec iw n ie , w ocenie Trybunału Stras- burskiego: s z m fz k t , że w łzd ze zo s tz ły p o in fo rm o w z n e o z z b ó js tw ie [ . . . ] p ro w z d z i ip so fz c to d o ob ow ią zk u o p z r te g o n z z r t . K o n w e n c ji (E K P C z - M . L .) co d o p rz e p ro w z d z e n ie sku teczn ego ś led z tw z d o ty czą cego o k o lic z n o ś c i tow zrzy szą cy ch ś m ie r c i55.

T ym samym, brak w niosku o przeprow adzen ie określonych czynności lub dowodów n ie zw a ln ia w ładz z obow iązku podjęcia w szelk ich m ożliw ych kroków prowadzących do usta lan ia praw dy i osób odpow iedzia lnych56.

49 Zob. orzeczenie Hugh Jordan przeciwko Wielkiej Brytanii z 4 maja 2001 r., skarga nr 24746/94, § 106.

50 Zob. orzeczenie Ramsahai i inni przeciwko Holandii, § 325.51 Ibidem, § 337.52 Zob. orzeczenie Estamirov i inni przeciwko Rosji z 12 października 2006 r., skarga nr

60272/00.53 Ibidem, § 105 i orzeczenie Denizci i inni przeciwko Cyprowi z 23 maja 2001 r., skargi

nr 25316-21/94 i 27207/95, § 378.54 Zob. orzeczenie Hugh Jordan przeciwko Wielkiej Brytanii, § 105.55 Zob. Denizci i inni przeciwko Cyprowi, § 378.56 Zob. orzeczenie Nachova przeciwko Bułgarii, § 131; orzeczenie Tanrikulu przeciwko

Turcji z 8 lipca 1999 r., skarga nr 23763/94, § 103.

Standard adekwatnego i skutecznego śledztwa. 145

Pam iętać należy, że w dom inującej w iększości przypadków w szystk ie lub przynajm niej część in form acji o praw dziw ych okolicznościach śm ierci je s t lub m oże być dostępna w yłączn ie dla funkcjonariuszy państw a lub o rga ­nów w ład zy57.

W spraw ie H u g h J o rd a n p rz e c iw k o W ie lk ie j B ry ta n ii T rybu nał k a te ­goryczn ie stw ierdził, iż w każdym w ypadku na leży um ożliw ić b lisk im o fia ry udzia ł w postępowaniu w sposób zapew n ia jący ochronę ich upraw ­nionych in teresów , k tóre m ogą być sprzeczne z in teresam i po lic ji lub sił bezp ieczeństw a58. Nadto , w przedm iotow ej spraw ie zasygnalizow ano, że uchybien iam i standardom skutecznego i adekw atnego ś ledztw a były m.in. b rak pomocy praw nej dla rodziny o fiary, n iepo in form ow an ie rodziny o fia ry0 powodach decyzji organów państw a o odm ow ie ścigania, brak m ożliw ości w ezw an ia konkretnych funkcjonariuszy na św iadków, ja k i brak n ieza le ż­ności funkcjonariuszy po licji prowadzących śledztw o od oficerów zam iesza ­nych w incydent będący p rzedm iotem postępow an ia59.

N a om aw iane standardy ś ledztw a składa się także odpowiedni, u za leż­n iony od okoliczności sprawy, stopień jaw ności postępow an ia i jego wyni- ków 60. N ie je s t to jednoznaczne z tw ierdzen iem , iż art. 2 i art. 3 E K P C z w ym aga, aby w szystk ie procedury prow adzące do ustaleń faktycznych w tego rodzaju sprawach były jaw n e i o tw arte dla szerokiej publiczności. Zdan iem Trybunału, autom atyczne u ja w n ie n ie czy o p u b lik o w a n ie ra p o r ­tów p o lic y jn y c h i m a te r ia łó w ś led ztw a m og łob y d o tyczyć z a g a d n ie ń sen- sytyw nych, w yw iera ć s k u tk i s zk od liw e d la je d n o s te k p ry w a tn y ch bąd ź d la in n y ch ś led z tw 61. Z pewnością oczek iw any stopień ich jaw ności je s t różny w za leżności od okoliczności62.

O czyw iste jest, że u ta jn ien ie postępow an ia i jego w yn ików n ie może stanow ić regu ły, w inno natom iast pozostawać w y ją tk iem w ym agającym specjalnego uzasadnien ia. W konsekwencji, brak jaw ności postępow ania1 brak uzasadn ien ia decyzji o je j w yłączen iu , co de fa c to w yk luczyło m ożli­wość zakw estionow an ia rozstrzygn ięcia , stanow ią naruszen ie w ytycznych art. 2 E K P C z, m.in. z tej racji, że postępow anie n ie było zdolne do odegra­n ia jak ie jk o lw iek skutecznej ro li w id en ty fik ac ji czy ściganiu przestępstw karnych do jak ich m ogło dojść63.

Obok jaw ności postępow ania i jego w yn ików , gw aran tem skuteczności ś ledztw a je s t zapew n ien ie rzeczyw iste j zw ierzchn ie j kon tro li nad n im 64. C h arak ter i in tensywność kontroli, k tóra spełn ia m in im alne w ym agan ia

57 Zob. orzeczenie Oneryildiz przeciwko Turcji, § 93.58 Zob. orzeczenie Hugh Jordan przeciwko Wielkiej Brytanii, § 109.59 Zob. M. A. Nowicki, Nowy Europejski Trybunał Praw Człowieka. Wybór orzeczeń 1999­

2004, Kraków 2005, s. 137.60 Zob. orzeczenie Finucane przeciwko Wielkiej Brytanii z 1 lipca 2003 r., skarga nr

29178/95, § 71.61 Zob. orzeczenie McKerr przeciwko Wielkiej Brytanii, § 129.62 Zob. orzeczenie Kaya przeciwko Turcji z 19 lutego 1998 r., § 86-87.63 Zob. orzeczenie McKerr przeciwko Wielkiej Brytanii, § 144.64 T. Jasudowicz, op. cit., s. 216.

146 Mariusz Lewandowski

skuteczności śledztw a, za le żą od okoliczności konkretnej sprawy. N a le ży to oceniać na podstaw ie w szystk ich istotnych fak tów z uw zg lędn ien iem praktycznych rea liów pracy śledczej, n iem niej jednak , n iedopuszczalne jes t zredukow anie różnorodnych sytuacji, k tóre m ogą w ystąp ić do zam kn iętej lis ty czynności śledczych albo do innych uproszczonych k ryteriów . Zna­m ienne jest, że w raz ie braku w yczerpu jącego w yjaśn ien ia ze strony rządu pozwanego m otyw ów n iedokonan ia n iezbędnych czynności śledczych, aktu­a lizu je się odpow iedzialność państwa-strony z tytu łu pow ażnego narusze­n ia zobow iązan ia pozytyw nego z art. 2 E K P C z dotyczącego ochrony praw a do życ ia65.

N iepodobna n ie wspom nieć, że proceduralne w ym agan ia art. 2 i 3 K on ­w encji n ie są zredukow ane do stadium urzędow ego ś led ztw a i m uszą być dalej p rzestrzegane po ew en tualnym w n iesien iu spraw y do sądu, pon ie­w aż całe postępowanie, w tym proces sądowy, m uszą spełniać w ym agan ia praw nej ochrony życ ia66. D otyczy to rów nież odpow iedniej szybkości po­stępowania. T rybunał w skaza ł, iż je ż e li postępow anie karne n ie je s t pro­w adzone w sposób odpowiednio rygorystyczny, n ie daje m ożliw ości odstra­szania innych potencjalnych sprawców takich przestępstw , an i nie służy skutecznem u zapob iegan iu zam achow i na życie. P ow yższa praw idłowość odnosi się rów nież do zachowań zakazanych w art. 3 E K P C z67.

W kazusie M u r i l l o E s p in o z a p rz e c iw k o H is z p a n ii przypom niano, że zadan ie Trybunału po lega na ustaleniu , czy procedura jako całość, w tym m od u s p rzedstaw ien ia dowodów, w skazyw a ła na rzetelność. Zasada ta, w ie lok ro tn ie potw ierdzana na kanw ie art. 6 E K P C z, m a rów nież, odpo­w iedn io, zastosow anie w sprawach na tle art. 2 i art. 3 Konw encji. C yto ­w any przep is K onw encji w ym aga usta len ia przez Trybunał, czy w konkret­nym przypadku zostało dokonane pełne, bezstronne i pogłębione zbadanie okoliczności śm ierci o fia ry68.

W analogiczny sposób Trybunał podchodzi do prob lem atyk i p row adze­n ia ś ledztw a w spraw ie bezpraw nego pozbaw ien ia życ ia w ie le la t po w yd a ­rzen iach stanow iących przedm iot za in teresow an ia . T rybunał podkreślił, że rów nież w ted y is tn ie je nadal o czyw isty in teres w ściganiu i skazaniu spraw ­ców, w tym , in p r im is , zbrodn i wojennych i zbrodn i przeciw ko ludzkości.

Fundam entalne znaczen ie gw arancji art. 2 K onw encji w ym aga również od w ładz państwow ych reakcji na każdą in form ację lub m ateria ł, k tóry m ógłby podważyć w n iosk i w cześn iejszego ś ledztw a albo dać podstawę do podjęcia go na nowo, n aw et je ż e li p ierw otne śledztw o n ie dało podstaw do

65 Zob. orzeczenie McKerr przeciwko Wielkiej Brytanii, § 112, 128, 1S0-1S1; orzeczenie Hugh Jordan przeciwko Wielkiej Brytanii, § 106, 120, 122-12S.

66 Zob. orzeczenie Öneryildiz przeciwko Turcji, § 95.67 Zob. orzeczenie Teren Aksakal przeciwko Turcji z 11 września 2007 r., skarga

nr 51967/99, § 94.68 Zob. orzeczenie M urillo Espinoza przeciwko Hiszpanii z 7 czerwca 2007 r., skarga

nr S79S8/09, § S6 i orzeczenie Fonseca Medes przeciwko Hiszpanii z 1 lutego 2005 r., skarga nr 4S991/02.

Standard adekwatnego i skutecznego śledztwa. 147

jego kontynuow an ia69. N ie budzi zastrzeżeń , że w tak iej sytuacji w ładze m ają obow iązek podjąć dalsze czynności śledcze jed yn ie w ra z ie pojaw ien ia się przekonyw ającego i w iarygodnego zarzutu , dowodu lub in form acji m a­jących znaczen ie dla usta len ia oraz ew entualnego ścigania lub ukaran ia sprawcy, p rzy czym konkretne w ym agan ia w tym zakres ie m ogą się is to t­n ie różnić w za leżności od okoliczności i fak tów 70. T rybunał podkreślił, że w aga ochrony praw uśw ięconych w art. 2 i art. 3 K onw encji n ie pozw ala na podejm owanie w takich okolicznościach postępow an ia jedyn ie w sposób form alny.

N a szczególną uw agę zasługu je konstatacja Trybunału, że ew entualna droga sądowa, w tym m ożliwość w n ies ien ia pozwu do sądu cyw ilnego, nie m ogą zastąp ić braku urzędow ego ś led ztw a karnego. W yn ika to z faktu, że sąd ten n ie m a m ożliw ości p rzeprow adzen ia n ieza leżnego śledztw a, an i nie m oże - pozbaw iony w yn ików ś ledztw a karnego - dokonać wyczerpu jących ustaleń dotyczących np. sprawców ataków ze skutkiem śm iertelnym , a tym bardzie j ich odpow iedzia lności71.

ob e jm u je to rów nież sytuację, w której zagrożen ie życ ia następu je na skutek np. ka tastro fy naturalnej, k tórej w ładze n ie po tra fiły - z powodu swoich zaniedbań - zapobiec lub znaczn ie ogran iczyć je j skutków.

W spraw ie B u d z y e v z i in n i p rz e c iw k o R o s ji T rybu n a ł stw ierdził, że po­w odzen ie spraw y pokrzywdzonych, k tó rzy sk ierow a li przeciw ko państwu pozw y cyw ilne, w ym agało od nich w ykazan ia zw iązku przyczynow ego m ię­dzy w yrządzoną szkodą a zan iedban iam i ze strony państw a oraz w yk aza ­n ia w ja k im zakres ie rozm iar szkody w ykracza ł poza n ieodzow ne skutki ka tastro fy naturalnej. Pow yższe w ym og i dowodowe m ogły być spełnione dopiero po skom plikowanych badaniach przez b iegłego połączonych z ana­lizą aspektów technicznych i adm in istracyjnych z w ykorzystan iem in for­m acji będących zw yk le w posiadaniu w ładz. W konsekwencji, powodow ie m usieliby udowodnić fakty, k tóre dla osób pryw atnych by ły n iedostępne. W rezu ltacie, bez n ieza leżnego ś ledztw a karnego lub oceny b iegłego po­k rzyw dzen i n ie m ie liby m ożliw ości usta len ia odpow iedzia lności cyw ilnej państw a72.

N ie bez znaczen ia pozosta ją asercje Trybunału poczynione na tle spra­w y D zw on k ow sk i p rz e c iw k o P o ls ce , których przedm iotem było ustalenie, że śledztw o w zw iązku z zarzu tem trak tow an ia jednostk i sprzecznego z art. 3 musi być szczegółowe. o zn a c za to, że w ładze m uszą zaw sze starać się p re­cyzy jn ie ustalić, ja k i by ł fak tyczn ie p rzeb ieg zdarzeń . Podejm ując decyzję o zam knięciu ś ledztw a lub podejm ując jakąko lw iek inną zw iązan ą z nim

69 Zob. orzeczenie Brecknell przeciwko Wielkiej Brytanii z 27 listopada 2007 r., skarga nr 32457/04, § 69-70.

70 Ibidem, § 71.71 Zob. orzeczenie Khashiyev i Akayeva przeciwko Rosji z 24 lutego 2005 r., skargi

nr 57942/00 i 57945/00, § 119-121.72 Zob. Budayeva i inni przeciwko Rosji z 20 marca 2008 r., skarga nr 15339/02, 21166/02,

20058/02, 11673/02 i 15343/02, § 163.

148 Mariusz Lewandowski

decyzję, n ie pow inny opierać się na pospiesznych wnioskach i n iew ystar­czająco uzasadnionych przesłankach. Przeciw n ie, m uszą podejm ować w sze l­k ie uzasadnione i dostępne krok i w celu zabezp ieczen ia dowodów, w tym m.in. zeznań św iadków ex v isu . W szelk ie b rak i ś ledztw a utrudniające m oż­liwość usta len ia przyczyn obrażeń lub tożsam ości osób odpow iedzialnych m ogą spowodować, że standard skutecznego i adekwatnego ś ledztw a (tzw . aspekt proceduralny ochrony na podstaw ie art. 3 Konw encji) nie zostan ie zachow any73.

Zauw ażyć należy, że w spraw ie M .C . p rz e c iw k o B u łg a r i i , dotyczącej n iew łaściw ego prow adzen ia postępowań karnych w sprawach o gw ałt, T r y ­bunał uznał, że zgodn ie ze współczesnym i standardam i i procesam i spo­łecznym i obow iązek państw ochrony przed trak tow an iem lub karan iem n iezgodnym z art. 3 K onw encji m usi rów nież obejm ować penalizac ję i sku­teczne ściganie każdego n iedobrowolnego aktu seksualnego, także w sytu­acji, gdy jego o fia ra n ie staw ia fizycznego oporu74.

O bow iązek proceduralny na podstaw ie art. 3 K onw encji m usi obejm o­w ać rów nież zapew n ien ie pokrzyw dzonem u m ożliw ości aktyw nego udzia­łu w ś led ztw ie75 oraz kw estionow an ia przed sądam i ew entualnej decyzji0 jego um orzen iu76.

Znam ienne je s t stw ierdzen ie Trybunału zaw arte w orzeczen iu w spra­w ie O k k a li p rz e c iw k o T u r c j i , iż postępow anie karne m usi być tak prow a­dzone, aby m ożna było uznać jego rezu lta t za w łaśc iw ą reakcję na zam ach na wartości, o których m ow a w art. 3 E K P C z77.

W yda je się upraw n iona konstatacja, że n ie bez znaczen ia dla skutecz­ności i adekw atności ś led ztw a je s t przeprow adzen ie go w rozsądnym term i­nie. N ie m ożna zaprzeczyć, że art. 6 ust. 1 Konw encji, p rzew idu jący rozpa­trzen ie spraw y w rozsądnym term in ie, odnosi się do całości postępow ania łączn ie z fa zą ś led ztw a78.

Szczegó ln ie cenne są rozw ażan ia Trybunału poczynione na p łaszczyź­n ie spraw y Edwardsa, w której Trybunału zaakcentow ał, że: upływ czasu n ie u n ik n ie n ie d o k o n u je e ro z ji w ilo ś c i i ja k o ś c i d os tęp n y ch dow odów , zaś p o ja w ie n ie s ię b ra k u s ta ra n n o ś c i ro d z i w ą tp liw o ś c i co d o d o b re j w ia ry w y­s iłków ś led czych [ . . . ]79.

73 Zob. orzeczenie Dzwonkowski przeciwko Polsce z 12 kwietnia 2007 r., skarga nr 46702/99, § 62; orzeczenie Colibaba przeciwko Mołdawii z 23 października 2007 r., skarga nr 29089/06, § 53.

74 Zob. orzeczenie M.C. przeciwko Bułgarii z 4 grudnia 2003 r., skarga nr 39272/98, § 166.75 Zob. orzeczenie Dedovskiy i inni przeciwko Rosji z 15 maja 2008 r., skarga nr 7178/03,

§ 92.76 Zob. orzeczenie Macovei przeciwko Rumunii z 21 czerwca 2007 r., skarga nr 5048/02,

§ 53.77 Zob. orzeczenie Okkali przeciwko Turcji z 17 października 2006 r., skarga nr 52067/99,

§ 78.78 Zob. orzeczenie Eckle przeciwko Niemcom z 21 czerwca 1983 r., skarga nr 8130/78, § 73

1 76.79 Zob. orzeczenie Paul i Andrey Edwards przeciwko Wielkiej Brytanii z 14 marca 2002 r.,

§ 86.

Standard adekwatnego i skutecznego śledztwa. 149

Pokrótce w arto zasygnalizować, że p rzy ocenie, czy długość postępowania w konkretnej spraw ie by ła „rozsądna” w rozum ien iu art. 6 ust. 1 E K P C z, decydują przede w szystk im k ry te r ia w yn ika jące z orzeczn ictw a Trybunału, w tym stopień skom plikow an ia spraw y pod w zg lędem fak tycznym i p raw ­nym, zachow anie organów w łaściw ych do rozpa trzen ia sprawy, zachow anie skarżącego oraz znaczen ie spraw y dla jego in teresów 80.

N a zakończen ie rozw ażań dotyczących p rob lem atyk i skutecznego i ade­kw atnego ś ledztw a czynionych przez p ryzm at orzeczn ictw a strasburskie- go, na leży pokrótce odnieść się do dyspozycji art. 13 K onw encji - k tóry uw zględn ia jąc charakter prawa, którego naruszenie się zarzuca - p rzew i­duje rodzaj środków odwoławczych gw arantow anych pokrzywdzonym .

W razie dającego się uzasadnić zarzutu , że o fia ra zosta ła bezpraw n ie pozbaw iona życia, pojęcie „skuteczny środek odw oław czy” dla celów art. 13 K onw encji obejm uje także szczegółow e i skuteczne śledztwo, pozwala jące doprowadzić do usta len ia i ukaran ia sprawców, z zapew n ien iem krew nym skutecznego w n im udzia łu81.

Podobne obow iązk i na podstaw ie art. 13 K onw encji państwo m a rów ­nież w razie zarzu tu tortur, innego n ieludzk iego lub poniżającego trak to ­w an ia albo karan ia . M ianow icie, w raz ie is tn ien ia poważnych argum en­tów wskazu jących na rzeczyw iste ryzyko trak tow an ia sprzecznego z art. 3 E K P C z, pojęcie „skuteczny środek odw oław czy” w rozum ien iu art. 13 K on ­w encji oznacza obow iązek w ładz n ieza leżnego i rygorystycznego zbadan ia każdego zarzu tu osoby narażonej na tak ie ryzyko82.

T ru izm em jest, iż korzystan ie ze środka odwoławczego, aby m ożna go było uznać za skuteczny, n ie m oże być w n ieuzasadn iony sposób utrudn io­ne przez d zia łan ia lub zan iechan ia organów państw a83.

Skuteczne i adekwatne śledztwo - up to date - orzeczenia ETPCz z lat 2010-2011

W spraw ie R a n ts e v p rz e c iw k o C y p ro w i i R o s ji, k tórej przedm iotem była m.in. prob lem atyka zagrożen ia jedn ostk i (a rtys tk i kabaretow ej) handlem ludźm i oraz b rak iem dzia łań prew encyjnych w ładz rosyjskich i cypryjskich w tej m aterii, T rybunał stanął na stanowisku, że skuteczność śledztw a w spraw ie śm ierci w ym aga od państw podejm ow ania kroków koniecznych i dostępnych w celu zabezp ieczen ia istotnych dowodów n ieza leżn ie od tego, czy znajdu ją się one na tery toriu m państwa, k tóre to śledztw o prowadzi.

80 Zob. orzeczenie Giula Manzoni przeciwko Włochom z 19 lutego 1991 r., skarga nr 11804/85, § 60 i orzeczenie Allenet de Ribemont przeciwko Francji z 10 lutego 1995 r., skarga nr 15175/89, § 47 i 57.

81 Zob. orzeczenie Kaya przeciwko Turcji, § 107.82 Zob. orzeczenie Gebremedhin przeciwko Francji z 26 kwietnia 2007 r., skarga

nr 25389/05, § 58.83 Zob. orzeczenie Iatridis przeciwko Grecji z 25 marca 1999 r., skarga nr 31107/96, § 66.

150 Mzriusz Lewzndowski

W rezu ltacie, państwo prow adzące śledztw o m a obow iązek zabezp ieczyć do­wody, n aw et je ż e li zna jdu ją się one pod ju rysdykcją innego państwa. Obo­w iązek ten skorelow any jest, zdan iem Trybunału, z pow innością państwa, w k tórym ten dowód się znajdu je, zapew n ien ia w sze lk ie j pomocy w granicach jego kom petencji i dzia łań w ym ien ionych w e wniosku o pomoc praw ną84.

N a uw agę zasługu ją rów nież tw ierd zen ia Trybunału poczynione na p łaszczyźn ie spraw y E u g e n iz L z z a r p rz e c iw k o R u m u n ii , k tóre ogn iskow ały się na ustaleniu , że obow iązek proceduralny zaw arty w art. 2 E K P C z na­k łada na w ładze w yraźn ą konieczność podejm ow ania dzia łań w celu u zy­skan ia dowodów pozwalających na pełne i szczegółowe usta len ia faktyczne oraz ob iek tyw ną analizę ustaleń klin icznych , w szczególności dotyczących przyczyny śm ierci. W op in ii Trybunału każdy brak w tym zakresie, osła­b ia jący m ożliwość usta len ia przyczyny śm ierci lub odpow iedzialności za nią, rodzi ryzyko uznania, że doszło w tym zakres ie do naruszenia. N ie m ożna podważyć tezy, że obow iązk iem każdego państw a je s t zagw aran ­tow an ie skutecznych ram prawnych i adm in istracyjnych, pozwalających ustalić przyczynę śm ierci jedn ostk i85.

Cenne je s t rów nież zaakcentow an ie przez Trybunał, że p raw a blisk ich o fia r n a leżą do istotnych gw arancji proceduralnych zaw artych w art. 2 Konw encji, w tym dostępu do ak t spraw y oraz uczestn ictw a w czynnoś­ciach postępow an ia86.

Sytuacji b lisk ich o fia r naruszeń postanow ień K onw encji dotyczy rów ­nież orzeczen ie Trybunału w spraw ie P z l i ć p rz e c iw k o B o ś n i i H e rc e g o w i­n ie , w k tórym przyjęto, iż naruszen ie art. 3 K onw encji wobec tych osób m oże nastąpić w raz ie braku reakcji w ładz na ich in ic ja tyw y lub utrudnień w ich rea lizac ji ze strony tychże w ładz. Państw o przyjm ując taką postawę pozostaw ia blisk ich o fia r w sytuacji, w której m uszą oni ponosić głów ny ciężar usta lan ia w szelk ich faktów . Zdan iem Trybunału postaw a taka może być uznana za jaskraw e, uporczywe i bezduszne lekcew ażen ie obow iązku usta len ia okoliczności losu o fia r87.

W om aw ianej spraw ie T rybunał podkreślił, że obow iązek proceduralny państw a na podstaw ie art. 2 K onw encji n ie kończy się w raz ze zn a lez ie ­n iem szczątków poszukiwanego, przeciw n ie zdarzen ie to w ym aga zogn isko­w an ia dzia łań państw a na ustalen iu osób odpow iedzialnych za zagin ięcie i śm ierć jedn ostk i oraz postaw ien iu tych osób w stan oskarżen ia88.

o c zyw is te jest, iż obow iązek proceduralny prow adzen ia ś ledztw a is t­n ieje jeszcze przed zna lez ien iem ciała, a następnie is tn ie je ogó lny obow ią­

84 Zob. orzeczenie Rzntsev przeciwko Rosji i Cyprowi z 10 maja 2010 r., skarga nr 25965/04, § 232.

85 Zob. orzeczenie Eugeniz Lazzr przeciwko Rumunii z 16 lutego 2010 r., skarga nr 32146/05, § 219.

86 Zob. orzeczenie Seidovz i inni przeciwko Bułgzrii z 18 listopada 2010 r., skarga nr 310/04, § 205.

87 Zob. orzeczenie Pzlić przeciwko Bośni i Hercegowinie z 15 lutego 2011 r., skarga nr 4704/04, § 74.

88 ibidem, § 63.

Standard adekwatnego i skutecznego śledztwa. 151

zek w yjaśn ien ia okoliczności zag in ięc ia i śm ierci oraz usta len ia i ścigania ew entualnych sprawców 89.

W orzeczen iu T s in ts a b a d ze p rz e c iw k o G r u z j i T rybu nał konkludował, że skuteczność ś ledztw a w ym aga, aby jego w n iosk i by ły oparte na szczegó­łowej, ob iektyw nej i bezstronnej ana liz ie w szystk ich istotnych elem entów . N iepod jęcie oczyw istych k ierunków badan ia spraw y każdorazow o osłabia m ożliwość usta len ia okoliczności śm ierci i osoby za n ią odpow iedzia ln ej90.

M ożliw ość naruszen ia praw zagw arantow anych w K onw encji zw ięk ­sza się w sytuacji, gdy brak odpow iedniego uk ierunkow an ia badan ia spra­w y przez w ładze państwow e spotyka się z jednoczesnym generow an iem przeszkód i trudności pokrzyw dzonym lub ich rodzinom w uzyskaniu koniecznych dowodów na poparcie zarzu tów w sprawach, w których w y ­łączn ie rząd je s t w posiadaniu wchodzącej w grę dokum entacji. W opin ii Trybunału, w tak iej sytuacji p rzedstaw ien ie zadow ala jącego i przekonu ją­cego w yjaśn ien ia faktów , których dotyczy zarzu t, n a leży do rządu państwa. W konsekwencji, c iężar dowodu przenosi się na w ładzę państwow ą i je ś li je j argum enty upadną lub nie zostaną zebrane bez na leżytego u spraw ied li­w ien ia rodzi się problem na tle art. 2 i 3 K onw encji91.

W m a ter ii w y jaśn ien ia okoliczności spraw y T rybunał zaakceptow ał sy­tuację, że w praktyce śledczej m oże być trudno pogodzić sprzeczne ze sobą w ers je w ydarzeń . N iem n ie j jedn ak Trybunał e x p lic ite w skazał, iż w ładze m uszą zbadać w szystk ie fak ty i podjąć decyzję na podstaw ie w szystk ich tow arzyszących okoliczności, w szczególności w raz ie is tn ien ia bezpośred­nich dowodów ja k np. ślady przem ocy92.

N a szczególną uw agę zasługu je konstatacja Trybunału poczyn iona na p łaszczyźn ie kazusu A l - S k e in i i in n i p rz e c iw k o W ie lk ie j B ry ta n ii ma- teria lizu jąca się w stw ierdzen iu , że obow iązek proceduralny na podstaw ie art. 2 K onw encji is tn ie je nadal w trudnych warunkach bezpieczeństw a, w tym w kontekście zbrojnego konflik tu . Z obow iązku ochrony życ ia w yn i­ka, że - n aw et w trudnych warunkach bezp ieczeństw a - m uszą być podję­te w szystk ie rozsądne kroki, aby zapew nić przeprow adzen ie skutecznego i n ieza leżnego ś ledztw a w spraw ie zarzuconych naruszeń p raw a do życia. N a tom iast ogran iczen ia w iążące się z charakterystyką zbrojnego konfliktu , pow stan ia lub powszechnej przem ocy, k tóre m ogą n egatyw n ie w pływ ać na jakość i skuteczność dzia ła lności śledczych, m ogą jed yn ie skutkować posłu­żen iem się m niej e fek tyw nym i środkam i śledczym i albo spowodować opóź- n ien ia93. W żadnym zaś w ypadku n ie m ogą unicestw ić ś ledztw a w całości.

89 Zob. orzeczenie Girard przeciwko Francji z 30 czerwca 2011 r., skarga nr 22590/4, § 53.90 Zob. orzeczenie Tsuntsabadze przeciwko Gruzji z 15 lutego 2011 r., skarga nr 35403/06,

§ 63.91 Zob. orzeczenie Movsayevy przeciwko Rosji z 14 czerwca 2011 r., skarga nr 20303/07, § 67.92 Zob. orzeczenie M. i C. przeciwko Rumunii z 27 września 2011 r., skarga nr 29032/04, § 89.93 Zob. orzeczenie Al - Skeini i inni przeciwko Wielkiej Brytanii z 7 lipca 2011 r., skarga

nr 55721/07, § 93.

152 Mariusz Lewandowski

Próba podsumowania

N ie u lega w ątp liw ości, że w Europejsk i T rybunał P raw C złow ieka w y ­pracow ał w ram ach swojej dzia ła lności orzeczn iczej standardy skuteczne­go i adekw atnego śledztwa, k tóre m uszą być spełnione, by m ożliw e było usta len ie okoliczności zdarzen ia , które skutkowało naruszen iem praw je d ­nostki, gw arantow anych postanow ien iam i Konw encji, osób w innych za to naruszenie, ja k i pociągn ięcie tych osób do odpow iedzia lności przed o rga ­nem sądowym.

Is to tnym kom ponentem skutecznego i adekw atnego ś ledztw a je s t n ie ­zależność instytucjonalna i po lityczna organów prowadzących postępow a­n ie karne, ja k i kon trola p raw id łow ości jego prow adzen ia przez n iezaw is ły oraz n ieza leżn y organ sądowy.

W orzeczn ictw ie Trybunału wyeksponowano, że p rzeb ieg ś ledztw a i ro ­dzaj czynności podejm owanych w jego toku pow in ien być uzależn iony od specyfik i i okoliczności danej sprawy. Jednakże T rybunał sygnalizu je, że n iezbędne je s t przesłuchanie naocznych św iadków zdarzeń oraz w ykonan ie stosownych ekspertyz, w ym agających w ied zy specjalistycznej, przez pod­m ioty, w których ges tii ta w ied za pozostaje.

Znam ienne, że - ja k w yn ika to z w iększości orzeczeń Trybunału - nie m ożna m ów ić o skuteczności śledztw a, je ż e li n ie m ają zapew nionego udziału w n im osoby pokrzywdzonej lub blisk ich o fia r naruszeń Konw encji. Osoby te n ie ty lko są upraw ione do in ic jow an ia dzia łań śledczych, realizow anych następnie przez w ładze państwowe, ale rów nież do uczestn ictw a w czyn­nościach dowodowych oraz zapoznan ia się z ak tam i sprawy.

N a adekwatność i skuteczność ś ledztw a składa się rów nież powinność szczegółow ego i precyzyjnego podejścia do usta len ia przyczyn śm ierci ofiar, w tym dołożen ia szczególnej staranności p rzy przeprow adzan iu sekcji zw łok.

Jednym z e lem entów adekw atności i skuteczności ś ledztw a w ed ług Trybunału je s t rów nież prow adzen ie odpow iedniego postępow an ia bez ba­czen ia na jego transgran iczny charakter i rea liza c ji czynności dowodowych n ieza leżn ie od pod legan ia dowodów ju rysdykcji innego państwa. Zdan iem Trybunału, transgran iczna specyfika postępow an ia nie m oże stanow ić jego zagrożen ia, a pow inna w iązać się ze w zm ożoną w spółpracą m iędzy pań­stwam i, k tóra stanow iłaby re m e d iu m na natura lne przeszkody zw ią za ­ne ze zderzen iem w ładz różnych państw, a tym sam ym dwóch system ów prawnych.

Zestaw ia jąc s ig n a s p e c ifica standardu adekw atności i skuteczności ś ledztw a w ypracow anego przez T rybu nał w jego dzia ła lności ju rydycznej z m odelow ym i rozw iązan iam i polskiej procedury karnej, n ie m ożna zap rze ­czyć, że polsk i stan norm atyw ny rzeczoną adekwatność i skuteczność za ­pewnia, co je s t chociażby w idoczne w o tw artej egzem p lifik ac ji zadań po­stępow ania przygotow aw czego z art. 297 Kpk, ja k i z w ytycznych art. 2 § 1 Kpk, k tó ry dek laru je cele postępow an ia karnego.

Standard adekwatnego i skutecznego śledztwa. 153

Do odchyleń od postu lowanych norm polskiej procedury karnej i w yp a ­czeń gw arantow anych przez Kodeks postępow an ia karnego rozw iązań do­chodzi z u w ag i na czynn ik ludzk i oraz szeroko po jęty czynn ik po lityczny lub inne źródło nacisku.

Z pewnością re m e d iu m d la tych odchyleń i w ypaczeń będzie orzeczn i­ctwo Europejsk iego Trybunału P raw C złow ieka w Strasburgu, k tóre na kanw ie polskich spraw będzie w ym agało od w ładz polskich zachow ania m odelowych rozw iązań i honorow ania w codziennej praktyce lite ry prawa.

THE STANDARD OF ADEQUATE AND EFFECTIVE INVESTIGATION WITHIN THE MEANING OF EUROPEAN COURT

OF HUMAN RIGHTS’ CASE-LAW

Keywords: adequate, thorough and effective (official) investigation; investigation process; vic­tim of a violation; post-mortem examination; torture, inhuman or degrading treat­ment or punishment; fair trial; relatives of a victim

Summary

The aim of writing this article is to review the standard of adequate and effective investigation, an integral element of fair trial principle, within the meaning of European Court of Human Rights' case law. In the article the normative contents of this standard is shown with the aid of voluminous case-law of ECHR. The article presents also domestic standards of investigation process that are regulated in the Polish Code of Criminal Procedure. In the final part of the article both standards are matched against.

The article is divided into four parts.The first part includes glance at domestic investigation process and concentrates on

establishing aims and task of this process as well as formal status of a victim.The second and the third part give a “hard core” of the article's topic. In these parts

multiple verdicts of ECHR, which covered the aforementioned topic, has been analysed. In the lights of this analyse main elements and characteristic features of the adequate and effective investigation has been reconstructed.

The final part holds an attempt to recapitulate comments done in the article and to compare domestic and European standards in the scope of the investigation process.