STANISŁAW KOZIEŁ...Rozwiązanie zagadki pochodzenia wtórnie użytego budulca przyniosły eksploracje archeologiczne prowadzone na dziedzińcu Batorego w północnej części Wawelu,

S p r a w o z d a n i a A r c h e o l o g i c z n e , t. X X X , 1978

S T A N I S Ł A W K O Z I E Ł

BADANIA ARCHEOLOGICZNE W KRAKOWIE NA WAWELU W L A T A C H 1970-1976

Prace w y k o p a l i s k o w e na w z g ó r z u w a w e l s k i m prowadzone są z ramienia K i e -rownictwa Odnowienia Z a m k u K r ó l e w s k i e g o na W a w e l u i Państwowych Zbiorów Sztuki na W a w e l u 4 Podobnie j a k w latach ubiegłych, w y p ł y w a ł y one z długofa-lowego p r o g r a m u n a u k o w o - b a d a w c z e g o oraz z pi lnych potrzeb muzealno-konser-watorskich z m i e r z a j ą c y c h do u t r w a l e n i a z a b y t k o w e j substancj i architektoniczne] zamku i urządzenia rezerwatu archeologiczno-architektonicznego w przyziemiu bu-dynku 5 z a m y k a j ą c y m od z a c h o d u dziedziniec a r k a d o w y . Ponadto w aspekcie r a -towniczym t o w a r z y s z y ł y robotom z i e m n y m przy w y m i a n i e i zakładaniu n o w y c h ciągów insta lac j i energetycznej , w o d n o - k a n a l i z a c y j n e j itp. 2

Ograniczając się do p r z e g l ą d u n a j w a ż n i e j s z y c h rezul tatów badawczych, u j ę -tego w m i a r ę możliwości w p o r z ą d k u chronologicznym, w pierwszej kolejności trzeba wspomnieć o odkryc iach archeologicznych dokonanych przy pierwszej ro-mańskiej katedrze odnoszonej do 1 po łowy X I w . 3 , z n a n e j dotąd z zarysu części wschodniej (transept z d w i e m a a b s y d a m i od wschodu i k r y p t a pod a b s y d o w y m prezbiterium). Uprzedzając o m ó w i e n i e w y n i k ó w prac wykopal i skowych p r o w a -dzonych w r. 1970 i 1972, w a r t o przypomnieć, że rozpoznania z lat 1968-1969 do-konane przy północnym z a m k n i ę c i u transeptu 4 zaprzeczyły możliwości umie jsca-wiania tu i po p r z e c i w n e j stronie o k r ą g ł e j wieżyczki z k la tką schodową w y p r o -wadzającą na emporę — jedną z dwóch w ramionach transeptu — co p r z y j m o -wano w n iektórych k o n c e p c j a c h r e k o n s t r u k c y j n y c h 5 . Nadto pozwoliły stwierdzić, że fundament m u r u z a m y k a j ą c e g o transept od północy jest wykonany w całości z materiału kamiennego p o z y s k a n e g o z rozbiórki naz iemnej partii przedromańskiej budowli. R o z w i ą z a n i e zagadki pochodzenia wtórnie użytego budulca przyniosły eksploracje archeologiczne p r o w a d z o n e na dziedzińcu Batorego w północnej części Wawelu, w mie jscu hipotetycznie rekonstruowanej zachodniej części pierwszej ro-mańskiej katedry . Pośród r ó ż n y c h f u n d a m e n t ó w nie i s tn ie jące j dziś zabudowy sku-pionej w t y m r e j o n i e 6 n a t r a f i o n o na odcinkowo z a c h o w a n y fragment przedro-mańskiego muru w y k o n a n e g o w technice opus emplectum, z gipsową zaprawą,

1 Badania archeologiczne p r o w a d z i ł zespół pod k ierunkiem A. Żakiego, a na-stępnie S. Kozieła .

2 W z m i a n k i o w a ż n i e j s z y c h odkryc iach archeologicznych na Wawelu dokona-nych w 1. 1970-1976 zamieszczono w kole jnych tomach „Informatora Archeologicz-nego". Nadto w y b r a n e zagadnienia referowano na posiedzeniach Komisji A r c h e o -logicznej Oddziału P A N w K r a k o w i e .

3 P r a c e w y k o p a l i s k o w e p r o w a d z i l i M. Krokówna i K . Szuwarowski, a ponad-to S. A l f a w i c k a .

4 W y n i k i badań t e r e n o w y c h M . K r o k ó w n y . 5 K . Ż u r o w s k a , Zagadnienie transeptu pierwszej katedry wawelskiej, „ P r a -

ce z Historii Sztuki UJ", z. 2: 1965, s. 19-94. 6 W toku prac w y k o p a l i s k o w y c h ujawniono liczne re l ikty murów. Część z nich

jest pozostałością renesansowych łaźni królewskich, inne pochodzą z niezidentyfi-kowanej g o t y c k i e j zabudowy. .

http://rcin.org.pl

2 1 8 S T A N I S Ł A W K O Z I E Ł

o l i c a c h z p ł y t k o w o f o r m o w a n e g o w a p i e n i a g ó r n o j u r a j s k i e g o układanego warstwa-mi. T e c e c h y t e c h n o l o g i c z n e ł ą c z ą go z m ł o d s z ą f a z ą w a w e l s k i e j architektury p r z e d r o m a ń s k i e j o z a p r a w i e g i p s o w e j , o d n o s z o n e j w s z e r s z y c h ramach chronolo-g i c z n y c h do 2. p o ł o w y X w . D o t y c h c z a s o w e u s t a l e n i a t e r e n o w e i przesłanki pły-n ą c e z e ź r ó d e ł p isanych, j a k r ó w n i e ż p r o w e n i e n c j a w e z w a n i a Św. Wacława, pa-trona k o l e j n y c h k a t e d r na W a w e l u l o k a l i z o w a n y c h w t y m miejscu, skłaniają do p r z y p u s z c z e ń , że te s k r o m n e na r a z i e m u r o w a n e pozosta łośc i n a j p e w n i e j trzeba odnosić do p r z e d r o m a ń s k i e g o k o ś c i o ł a Ś w . W a c ł a w a , k t ó r y w r o k u 1000 wraz z za-ł o ż e n i e m b i s k u p s t w a k r a k o w s k i e g o podnies iono do r a n g i k a t e d r y . Ten dość pra-w d o p o d o b n y patronat p o z w a l a u m i e j s c a w i a ć b u d o w ę ś w i ą t y n i w okresie czeskiego p a n o w a n i a w K r a k o w i e s i ę g a j ą c e g o do 4 ć w i e r c i X w . 7 Jes t k w e s t i ą otwartą, czy p o w s t a n i e p i e r w s z e j r o m a ń s k i e j k a t e d r y w 1 p o ł o w i e X I w . spowodowało całko-w i t ą l i k w i d a c j ę s tarszej b u d o w l i . N a o b e c n y m e t a p i e b a d a ń wolno też przyjmo-w a ć , ż e j e j b u d o w a m o g ł a s ię o g r a n i c z a ć t y l k o do r o z b u d o w y przedromańskiego kośc io ła p r z e z dodanie t r a n s e p t u i n o w e g o p r e z b i t e r i u m . W t a k i m ujęciu łatwiej d o s z u k a ć się p r z y c z y n p o d j ę c i a j u ż w 2 p o ł o w i e X I w . p r a c p r z y wznoszeniu dru-g i e j r o m a ń s k i e j k a t e d r y u s y t u o w a n e j tuż p r z y p o p r z e d n i e j , pozostawionej jedynie w p a r t i i w s c h o d n i e j o r o m a ń s k i c h m u r a c h .

P r ó c z tego w 1970 r. d o k o n a n o w e r y f i k a c j i r e l i k t u m u r u tzw. sali o 24 słu-pach, p o w s z e c h n i e u w a ż a n e j z a e l e m e n t ś w i e c k i e j z a b u d o w y W a w e l u (sala rycer-ska, p a l a t i u m ) z X I - X I I b ą d ź z 1 p o ł o w y X I I I w . P r a c e w y k o p a l i s k o w e koncen-t r o w a ł y s ię w sieni p ó ł n o c n e g o s k r z y d ł a r e n e s a n s o w e g o z a m k u wyprowadzającej z d z i e d z i ń c a a r k a d o w e g o n a p ó ł n o c n e stoki w z g ó r z a 8 , g d z i e w e d ł u g planów pu-b l i k o w a n y c h p r z e z A. S z y s z k o - B o h u s z a 9 p r z e b i e g a ł u j a w n i o n y przez niego odcinek w i ą z a n y z p o ł u d n i o w y m m u r e m m a g i s t r a l n y m t e j b u d o w l i . Mimo iż eksploracje a r c h e o l o g i c z n e s ięgały p o z i o m u s k a ł y , nie s t w i e r d z o n o t u w a r s t w wczesnośrednio-w i e c z n y c h ani p o s z u k i w a n e g o r e l i k t u a r c h i t e k t o n i c z n e g o . P o w y ż s z e rezultaty pod-k r e ś l a j ą h ipotetyczność d o t y c h c z a s o w e j i n t e r p r e t a c j i u k ł a d u przestrzennego tzw. r o m a ń s k i e j sali o 24 s łupach, o p a r t e g o na m u r o w a n y c h pozostałościach budowli u w z g l ę d n i o n y c h przy j e j r e k o n s t r u k c j i . N i e o d z o w n e są d a l s z e badania terenowe z m i e r z a j ą c e do rozwiązania k w e s t i i b u d z ą c y c h dziś w ą t p l i w o ś c i .

I s t o t n y c h o d k r y ć a r c h i t e k t o n i c z n y c h i o b s e r w a c j i s t r a t y g r a f i c z n y c h dostarczyły prace z i e m n e p r o w a d z o n e w 1. 1970 i 1971 p o d c z a s z a k ł a d a n i a c iągów najróżniej-szych i n s t a l a c j i p r o w a d z o n y c h w o k ó ł w z g ó r z a w a w e l s k i e g o 1 0 . Z a k r e s tych ustaleń p o m n o ż y ł y w i e r c e n i a za p o m o c ą p e n e t r o m e t r u w y k o n a n e w obrębie tych wyko-pów. P r z y dojśc iu na W a w e l od u l i c y K a n o n i c z e j o d s ł o n i ę t o reszty gotyckich mu-r ó w d o l n e j b r a m y zamku, a od w s c h o d u u j a w n i o n o p o z o s t a ł o ś c i miejskiego muru obronnego ł ą c z ą c e g o d a w n ą b r a m ę G r o d z k ą z p ó ź n o ś r e d n i o w i e c z n y m i fortyf ika-c j a m i W a w e l u . Ponadto n a t r a f i o n o na l iczne f u n d a m e n t y nie i s tnie jące j dziś za-b u d o w y n o w o ż y t n e j s k u p i o n e j w o k ó ł w z g ó r z a , k t ó r a — p o d o b n i e jak i inne naj-różnie jsze p r a c e z iemne — z a t a r ł a p i e r w o t n y u k ł a d w a r s t w k u l t u r o w y c h . Po pół-nocnej stronie, pod n o w o ż y t n y m i n a s y p a m i , s t w i e r d z o n o n a m u ł y rzeczne o miąż-szości p r z e k r a c z a j ą c e j d w a m e t r y . Z g o d n i e z r e l a c j a m i ź r ó d e ł p isanych należy je w i ą z a ć z odnogą R u d a w y z w a n ą W i s e ł k ą , p r z e k o p a n ą w p ó ź n y m średniowieczu

7 S. K o z i e ł , Zagadnienie funkcji czworokątnej budowli przedromańskiej na Wawelu, S p r a w . P A N K r a k ó w , l i p i e c - g r u d z i e ń 1971, s. 352; t e n ż e , Zagadkowy kościół В na tle innych, przedromańskich budowli wawelskich, „Kwartalnik Ar-c h i t e k t u r y i U r b a n i s t y k i " , R. 18: 1973, z. 2, s. 123-124.

8 R o z p o z n a n i a K . S z u w a r o w s k i e g o . 9 A . S z y s z k o - B o h u s z, Z historii romańskiego Wawelu, „Rocznik K r a k o w -

ski", R. 19: 1923, s. 1-23. 10 W p r a c a c h uczestniczy l i : S. A l f a w i c k a , M. N o w o s a d , E. Nosek, K. S z u w a -

rowski , M. Fraś . ,

http://rcin.org.pl

B A D A N I A W K R A K O W I E N A W A W E L U 219

między Wawelem a Okołem, czego dowodzą znacznie wyższe niwelety pierwotnego stropu piaszczystego calca uchwycone w bliskim sąsiedztwie. Interesujących spo-strzeżeń dokonano w wykopach biegnących przy wschodniej podstawie wzgórza, gdzie na południe od murowanych for tyf ikac j i miejskich u jawniono humusowo-gli-niaste nasypy, w których można się dopatrywać pozostałości wczesnośredniowiecz-nych umocnień obronnych wiążących Wawel z jego podgrodziem — Okołem, re -konstruowanych uprzednio w t y m miejscu 4 Na ślady intensywnego osadnictwa z XI-XII w. na t raf iono również od zachodu, a ściślej na północ od wejścia do Smoczej J a m y od strony Wisły.

Wyprzedzając zamierzone p race konserwatorskie, w la tach 1972-1973 przepro-wadzono badania archeologiczne w kaplicy Świętokrzyskiej (pod wezwaniem Św. Krzyża) przy katedrze 1 2 . W a r t o przy tym wspomnieć, że została u fundowana w 3 ćwierci XV w. jako kapl ica grobowa króla Kazimierza Jagiellończyka (zmarł w 1492 r.) i jego żony kró lowej Elżbiety (zmarła w 1505 г.). Wzorem prze ję tym z rytuału pogrzebowego p r a k t y k o w a n e g o w kościele p rawos ławnym w odniesieniu do władców dobudowano ją do zachodnie j elewacji ka tedry . Przeprowadzone eks-ploracje pozwoliły na pełne poznanie zabytkowej treści ku l turowej ukryte j pod obecną wykładziną wnętrza. Prócz posadzek z XV i X V I I I - X X w. natrafiono na puste dziś dwie barokowe kryp ty , z k tórych jedna była miejscem złożenia w 1,676 r. zwłok Michała Korybuta Wiśniowieckiego (zmarł w 1673 г.), przeniesionych w 1858 r. do krypty Św. Leonarda pod zachodnim chórem drugie j romańskie j katedry. Po-nadto zlokalizowano dwa gotyckie grobowce. Jeden z nich, zaznaczony nagrob-kiem królewskim przy po łudniowej ścianie kaplicy, okazał się w myśl relacji k ro-niki Macieja Miechowity grobem Kazimierza Jagiellończyka. Po otwarciu komory grobowej dokonano szczegółowych rozpoznań. Dno k ryp ty przysłaniała wars twa zbutwiałych szczątków t rumny wydrążone j w jednym odcinku pnia drzewa i po-dobnie wykonanego, p rzykrywa jącego ją pierwotnie płaskiego wieka. W tych po-zostałościach znaleziono rozrzucone kości składające się na jeden kompletny szkie-let mężczyzny w wieku ok. 70 la t oraz liczne regalia grobowe. Wśród znalezisk wyróżnia się f r a g m e n t miecza o esowatym jelcu wraz z resztami okuć pochwy oraz złoty pierścień z t u rkusem o nerkowatym kształcie (ryc. 1). Uprzednio zwłoki były owinięte płaszczem z a l t embasu przetykanego s rebrną nicią, który zachował się niemal w całości. Pok rywę czaszki przysłaniał pas wycięty z tejże tkaniny, opadający końcami na kości policzkowe. Na czole zachowały się reszty skórzanej korony powleczonej od zewnątrz żół tym lakierem, natomias t trójdzielne listki z j e j zwieńczenia znaleziono luźno rozsypane. Ze skóry było też wykonane jabłko kró-lewskie wypchane włosiem oraz wieniec kwiatonu ber ła o cienkim drewnianym trzonie.

Mury drugiego gotyckiego grobowca, niestety zniszczonego, odkryto przy pół-nocnej ścianie kaplicy, gdzie zgodnie z t radycją umiejscawiano grób królowej Elżbiety. Z wy ją tk i em wschodnie j części wyodrębnionej w niewielki aneks całe jego wnęt rze wypełniał kamienny m u r fundamentowy spojony obficie stosowaną zaprawą murarską . Z rozpoznań te renowych i analizy dokumentów wynika, że de-strukcję grobowca spowodowano w 2 połowie XVIII w. w związku z umieszcze-niem tu ciężkiego, marmurowego nagrobka króla Władysława Jagiełły, posadowio-nego na w y m u r o w a n y m w t y m celu fundamencie. W treści murowanego wypełni-ska zawartego w obrębie grobowca ujawniono bardzo dużą ilość rozmaitych go-tyckich, renesansowych i wczesnobarokowych detali architektonicznych z różnych gatunków piaskowca i m a r m u r u , pochodzących ze zniszczonych epitafiów, nagrob-

11 „ Informator Archeologiczny 1972, badania w roku 1971", s. 184. 12 Badania prowadził S. Kozieł pod kierunkiem J. Szabłowskiego i A. M a j e w -

skiego, przy współudziale S. Walczego i specjalistów różnych dyscyplin nauko-wych.

http://rcin.org.pl

220 S T A N I S Ł A W K O Z I E Ł

Ryc. 1. Kraków-Wawel . Złoty p ie rśc ień z t u r k u s e m z g robu króla Kazimierza Ja-giel lończyka

Gold f inger - r ing with a t u r q u o i s e f r o m the t o m b of King' Casimir Jagiełło F o t . S. Michta

ków i oł tarzy usuniętych podczas adap t ac j i w n ę t r z a k a t e d r y w XVIII w. Wśród nich wyróżnia ją się dwa go tyck ie zworniki , f r a g m e n t renesansowego nagrobka fi-guralnego z czerwonego m a r m u r u oraz cztery w c z e s n o b a r o k o w e kartusze z czarne-go m a r m u r u usunięte z kapl icy Lipskich podczas p r z e b u d o w y dokonanej w latach 1743-1746. Do najcennie jszych na leżą cztery duże f r a g m e n t y płyt piaskowcowych pokryte jednostronnie r e l i e f o w y m o r n a m e n t e m p l e c i o n k o w y c h kompozycji uzu-pełnianych niekiedy rozetami i w i z e r u n k a m i zwierzą t . Styl is tycznie nawiązują do romańskie j płyty w m u r o w a n e j w kapl icy bpa Mac ie jowsk iego i do dekoracyjnego wystroju architektonicznego p i e r w s z e j r o m a ń s k i e j k a t e d r y z 1 połowy XI w., z któ-re j niewątpl iwie pochodzą.

Wschodnia część omawianego grobowca, w y o d r ę b n i o n a od pozostałej rodzajem muru z n iear tykułowanych de t a l i kamien ia r sk ich , b y ł a z amkn ię t a od góry XVIII-wiecznym sklepieniem z cegieł, a j e j wnę t r ze w y p e ł n i a ł humus . W te j zminiatu-ryzowanej komorze grobowej znaleziono liczne kości l udzk ie należące co najmniej do pięciu bardzo zdekomple towanych szkieletów. T y l k o j e d e n kościec złożono w ca-łości i właśnie jego należy i d e n t y f i k o w a ć z tym, k t ó r y został przeniesiony z gro-bowca. Inne kości, zapewne w y d o b y t e okazjonalnie , zos ta ły dorzucone wraz z nim do wzmiankowanego aneksu grobowego. Toteż t en w ł a ś n i e należy identyfikwać ze szczątkami królowej Elżbiety, co w pełni po twierdz i ły wynik i badań osteolo-gicznych 13. Stwierdzone zmiany i de fo rmac je u k ł a d u kos tnego pozostają w zgodzie z wiekiem i opisami postaci k r ó l o w e j p rzekazanymi przez źródła pisane.

Trzeba też dodać, że prace wykopal i skowe w kap l i cy Świętokrzyskiej wniosły nowe ustalenia do rekons t rukc j i zachodniego zamknięc ia południowej nawy kate-

13 Rozpoznania osteologiczne Z. M a r k a i K. J a e g e r m a n n a .

http://rcin.org.pl


dry z 1364 r. Wykluczyły one możl iwość umiejscawiania tu wejścia, w zamian za to wykazały istnienie re l iktowo zachowanej , nie znanej dotąd oktogonalnej wieży dobudowanej zapewne na prze łomie XIV/XV w., a rozebrane j podczas budowy ka -plicy Świętokrzyskiej .

Eksploracje badawcze p rowadzono również w rezerwacie archeologiczno-archi-tektonicznym mieszczącym się w przyziemiu budynku 5, rozgraniczającym dzie-dzińce zewnętrzny i a rkadowy. Zmierzały one do pełniejszego wyeskponowania niektórych szczegółów archi tek tonicznych ujawnionych podczas uprzednich serii badań oraz do pozyskania uzupe łn ia j ących rozpoznań archeologicznych i a rchi tek-tonicznych przy p rzedromańsk ie j ro tundzie NP Marii zbudowanej na przełomie wieku X/XI 1 4 . W północno-wschodnie j absydzie tego tetrakonchosu poszukiwano śladów przyziemia wejścia umie jscawianego tu przez A. Szyszko-Bohusza ze względu na znaczny ubytek p i e r w o t n e j substancji m u r o w a n e j biegnący w pionie szerokim pasem na całą wysokość absydy. Niestety, wypiętrzenie skalnego nodło-ża sięgające poziomu wnętrza budowl i i zniszczenia m u r u uniemożliwiły dokonanie

14 P race wykopal iskowe prowadz i ł J . Niżnik, przy współudziale S. Walczego i S. Kozieła,

Ryc. 2. Kraków-Wawel . Rzut poziomy rotundy N P Mari i (wg S. Kozieła): 1 — t e t r a k o n c h o s z m a s y w e m z a c h o d n i m o j e d n e j w i e ż y ; 2 — d o b u d o w a n e m a u z o l e u m g r o b o w e

Ground plan of the ro tunda dedica ted to the Virgin Mary (after S. Kozieł): 1 — tetrakonchos w i t h w e s t e r n f a b r i c w i t h o n e t o w e r , 2 — a d d e d m a u s o l e u m

R y s . L . L a k w a j

http://rcin.org.pl


j ednoznacznych rozstrzygnięć, pozos tawia jąc tę k w e s t i ę w síéřze domysłów opar-tych na anal iz ie s t ruk tu ry p r z e s t r z e n n e j ro tundy .

Dalsze p race skupia ły s ię po zachodnie j s t ron ie r o t u n d y . Rozkuto tu wnętrze m u r u gotyckiego ods łan ia j ąc t y m całkowicie l ica a b s y d południowo-zachodniej i pó łnocno-zachodnie j oraz pozos ta łe par t i e r e l i k tów dwóch prostych odcinków p rzed romańsk ich m u r ó w szczą tkowo zachowanych, w k t ó r y c h dopatrywano się pa-l a t i u m 1 5 bądź m o n u m e n t a l n e g o grobowca 1 6 . W rzeczywis tośc i są to skromne re-szty dwóch zewnęt rznych a n e k s ó w po zachodnie j s t ron ie świątyni wzniesionych w różnym, choć niezbyt od leg łym czasie (ryc. 2). P i e r w s z y z nich, konstrukcyjnie p rzewiązany z absydą po łudn iowo-zachodnią , a więc na leżący do pierwotnego pro-g ramu ro tundy , n a j p e w n i e j t r z e b a uznać za r e l i k ty niewielkiego, zredukowanego masywu zachodniego na p lan ie czworoką ta , mieszczącego na piętrze emporę, który uzupełnia ła niewielka wieża z k l a t k ą schodową, z a c h o w a n a w przyziemiu przy po łudn iowe j e lewacj i w s p o m n i a n e j absydy . N a t o m i a s t d rug i mur , dostawiony pra-wdopodobnie w 1 ćwierci X I w. do lica pó łnocno-zachodniego ramienia czworoliścia, t rzeba uznać za szczątki m o n u m e n t a l n e j budowli g r o b o w e j wzniesionej przy tejże absydzie i masywie zachodnim. Za t a k ą i n t e r p r e t a c j ą f u n k c j i aneksu przemawia pochówek szkieletowy wyposażony w złote prec joza , o d k r y t y uprzednio w jego za-rysie. J e s t to niewątpl iwie ks iążęcy grobowiec opa r ty n a wzorach przejętych z ry-tuału pogrzebowego p r a k t y k o w a n e g o w kościele w s c h o d n i m . Być może, jest to mauzo leum księcia Świętopełka, syna Włodzimierza I, ożenionego z jedną z córek króla Boles ława Chrobrego, k t ó r y z m a r ł w 1018 г., a co n a j w y ż e j parę lat po tej dacie. W toku omawianych p r a c odsłonięto w pełni z a r y s o tworu wejściowego (?) przebi tego w p rzedromańsk im m u r z e pó łnocno-zachodn ie j absydy, a następnie za-murowanego przy użyciu r o m a ń s k i e j kostki , p r o w a d z ą c y z wnę t rza rotundy do hi-potetycznie rekons t ruowanego pomieszczenia n a d k o m o r ą grobową w przyległym mauzo leum nekropolicznym. O d s ł a n i a j ą c zewnęt rzną e l e w a c j ę południowo-zachod-niej konchy przysłoniętą go tyck im m u r e m , s twierdzono w n ie j późniejsze przemu-rowania w y k o n a n e przy użyciu u ł a m k ó w gotyckich cegieł i f ragmentów późnoro-mańskich płytek ceramicznych pochodzących z posadzk i ułożonej w katedrze w 1250 г., usun ię te j po pożarze w 1305 r. Te ś lady n a p r a w y muru trzeba łączyc z odnowieniem rotundy N P Mar i i dokonanym w X I V w. z polecenia Kazimierza Wielkiego. Powyższe ustalenia z m u s z a j ą do zmiany w p r z y j m o w a n e j dotąd chro-nologii rozkuwanego muru gotyckiego łączonego z dzia ła lnością for tyf ikacyjną księ-cia Konrada Mazowieckiego, w z m i a n k o w a n ą w p r z e k a z a c h pisanych pod rokiem 1241. Podobnie jak i inne przyległe doń mury , t rzeba go uznać za reszty gotyckiego zamku Kazimierza Wielkiego zbudowanego około po łowy XIV w. Natomiast po-zostałościami umocnień obronnych z połowy X I I I w., poprowadzonych według re-lacji Długosza od ka tedry do r o t u n d y N P Marii, są g l in ias to-humusowe rozsypiska wału k r y j ą c e suchą fosę w y k u t ą w skale, biegnącą na l ini i wzmiankowanej w źró-dłach pisanych. Siady tych obwa łowań zachowały się w pos tac i humusu tkwiącego w wypłukanych spoinach p rzedromańsk iego w ą t k u n a zewnęt rznym licu absydy południowo-zachodniej , u k r y t y m dotąd pod późniejszą subs tanc ją murowaną.

Odkrycie w 1966 r. pod po łudn iowym skrzydłem b u d y n k u 5 reliktów nie-znanego przedromańskiego kościoła В zainicjowało t r w a j ą c e do dziś szeroko za-krojone badania archeologiczne zmie rza jące do poznania jednego z najstarszych pomników wawelskie j a rch i t ek tu ry k a m i e n n e j i włączenia go w obręb kolejnego rezerwatu archeologiczno-architektonicznego. W la tach 1970-1975 prowadzono eks-ploracje w pa ru odosobnionych wykopach 17. Ich r ezu l t a ty pozwoliły na uściślenie

15 K. Żurowska, Rotunda wawelska. Studium nad centralną architekturą epoki piastowskiej, „Studia do Dzie jów Wawelu", t. 3: 1968, s. 56.

16 A. Ż a k i , Archeologia Małopolski wczesnośredniowiecznej, Wrocław-War-szawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 144.

http://rcin.org.pl


Ryc. 3. Kraków-Wawel . Rzut poziomy pierwszej fazy przedromańskiego kościoła В (wg S. Kozieła) — rotunda czteroabsydowa

1 — m u r y z p i e r w s z e j f a z y

Ground plan of t h e f i r s t phase of the pre-Romanesque church В (after S. Ko-zieł) — f o u r - a p s e rotunda 1 — w a l l s of t h e f i r s t p h a s e

R y s . L . L a k w a J

rzutu poziomego i odczytanie ko le jnych przemian architektonicznych świątyni, a tym samym na el iminację n i e k t ó r y c h przyjmowanych dotąd wariantów rekon-strukcyjnych. Ujawniono dalszą p a r t i ę północno-wschodniej absydy, a od północy, w miejscu poszukiwanej konchy północno-zachodniej , odsłonięto w części pozo-stałości dwóch przedromańskich a n e k s ó w o zarysie pros tokątnym. Suma dotych-czasowych odkryć skłania do wyróżn ien ia w murach kościoła В trzech przedro-mańskich faz archi tektonicznych zamyka jących się między połową X a przeło-mem X/XI w. 1 8 W ich świetle n a j s t a r s z a świątynia mia ła postać czteroabsydowe] rotundy o dwóch większych, podkowias tych absydach na osi północny wschód-

17 Badania prowadzil i S. Kozieł i M. Fraś. 18 K o z i e ł , Zagadkowy..., s. 117-120.

http://rcin.org.pl


Ryc. 4. Kraków-Wawe l . Rzut poziomy drug ie j fazy p rzedromańsk iego kościoła В (wg S. Kozieła) — r o t u n d a dwuabsydowa z a n e k s e m od północy:

1 — m u r y z p i e r w s z e j f a z y ; 2 — m u r y z d r u g i e j f a z y

Ground p l an of the second p h a s e of tne p r e - R o m a n e s q u e chu rch В (after S. Ko-zieł) — two-apse r o t u n d a wi th an a n n e x e on the nor th side:

1 — w a l l s of t h e f i r s t p h a s e ; 2 — w a l l s of t h e s e c o n d p h a s e R y s . L. L a k w a j

-południowy zachód i mnie j szych na osi poprzecznej , będąc przykładem połączenia założenia centra lnego i osiowego (ryc. 3). N i e b a w e m p rzebudowano ją na dwu-absydowa, r e d u k u j ą c płytsze konchy , i dodano n iewie lk i aneks po północnej stro-nie absydy południowo-zachodnie j (ryc. 4). W dalsze j ko le jnośc i rozbudowano ko-ściół o drugi aneks wzniesiony w mie j scu nie i s t n i e j ą c e j już konchy północno-za-chodniej (ryc. 5). Z młodszej p r z y b u d ó w k i zachowała się rozległa płyta fundamen-towa z g r u b e j wars twy kamieni wap iennych za lanych w s t ropie wylewką zaprawy gipsowej s tanowiącej posadzkę pomieszczenia. Na n i e j posadowiono mur dokle-jony, podobnie jak wspomniany f u n d a m e n t płytowy, do n a z i e m n e j części starszego aneksu. Ich wza jemny stosunek bezspornie określa p rzyna leżność ostatniej dobu-dówki do t rzeciej fazy p rzemian sylwety kościoła B. T r z e b a podkreślić, że mło-

http://rcin.org.pl


dszy mur, zbudowany podobnie j ak wcześniejsze w technice opus emplectum przy użyciu zaprawy gipsowej , różni się od nich zastosowaniem w licach płasko formo-wanych wapieni górno ju ra j sk ich , podczas gdy starsze (I-II faza) charakteryzują się użyciem sedymentacy jnego p i a skowca wapnistego. Ma to kapitalne znacze-nie — p r z y n a j m n i e j w aspekcie chronologi i względnej — dla ustaleń czasowych pozostałych p rzedromańsk ich budowl i wawelskich z gipsową zaprawą, wykonanych

Ryc. 5. Kraków-Wawel . Rzut poziomy t rzeciej fazy przedromańskiego kościoła В (wg S. Kozieła) — r o t u n d a d w u a b s y d o w a z dwoma aneksami od północy i z bal-

konową emporą w południowo-zachodnie j absydzie: 1 — m u r y z p i e r w s z e j f a z y ; 2 — m u r y z d r u g i e j f a z y ; 3 — m u r y z t r z e c i e j f a z y ; 4 — w y -

i e w k a z a p r a w y n a z e w n ą t r z a n e k s ó w ; 5 — p o s a d z k a g i p s o w a m ł o d s z e g o a n e k s u

Ground plan of t h e th i rd phase of t h e p re -Romanesque church В (after S. Ko-zieł) — two-apse r o t u n d a wi th t w o a n n e x e s on the north side and with a gallery

in t he sou th -wes t apse: 1 — wal l s of t h e f i r s t p h a s e ; 2 — w a l l s of t h e s e c o n d p h a s e ; 3 — w a l l s of t h e t h i r d p h a s e , i — laye r of m o r t a r o n t h e o u t s i d e of t h e a n n e x e s ; 5 — p l a s t e r of P a r i s f l o o r of t h e l a t e r

a n n e x e R y s . L. L a k w a j

15 — S p r a w o z d a n i a A r c h e o l o g i c z n e , t X X X

http://rcin.org.pl


Ryc. 6. Kraków-Wawel . Rel ik t p rzedromańsk ie j k o l u m n y podemporowej — trzecia faza kościoła В

Rel ic of the p r e - R o m a n e s q u s sub-gal lery column — th i rd phase of church В Fot . E. Rachwał

z jednego bądź drugiego r o d z a j u budulca. Nie mnie j szą rangę mają odkrycia do-k o n a n e w absydzie południowo-zachodniej . U j e j podstawy, na osi konchy na-t r a f i o n o na reszty okrągłej k o l u m n y ó średnicy ok. 50 cm (ryc. 6), murowanej z d robnych elementów wapien ia górnojura jskiego osadzonych na gipsowej zapra-wie. J e s t to przedromańska k o l u m n a podemporowa wspiera jąca pierwotnie łuki dwóch a r k a d opartych zewnę t rznymi ramionami na f i l a rach przyściennych, o czym świadczy jeden z nich, opa r ty na planie n ieregularnego czworokąta i wykonany z p ły t ek wapienia górnojura jsk iego , odkryty u pods tawy południowego ramienia absydy (ryc. 7). Wspomniane re l ik ty są resztą ba lkonowej empory zachodniej wbu-d o w a n e j do wnętrza południowo-zachodnie j absydy podczas adaptacji łączonych z t rzecią fazą kościoła В. To odkrycie ustala ważny przedział chronologiczny w his tor i i t e j świątyni. Szczątki empory zachodniej , tak charakterystycznej dla wczesnopiastowskich budowli sakra lnych opartych n a wzorcach z kręgu architek-tu ry o . tradycjach karolińskich, natomiast obcej r o t u n d o m czeskim, zdają się do-wodzić, że wzniesiono ją po włączeniu Małopolski do P a ń s t w a Polskiego pod koniec

http://rcin.org.pl


Ryc. 7. Kraków-Wawel . Relikt f i l a r a przyściennego przedromańskie j empory — trzecia faza kościoła В

Relic of a wall pil lar of the p r e -Romanesque gallery — third phase of church В Fot . E. R a c h w a ł

X w. Te i inne przesłanki p łynące z dotychczasowych rozpoznań przedromańskiej architektury wawelsk ie j oraz z r e lac j i Ibrahima ibn J a k u b a z 965/966 r. donoszą-cej o przynależności Krakowa do p a ń s t w a Bolesława I, pozwala ją odnieść budowę najstarszego kościoła В pod pos tacią czteroabsydowej ro tundy do 3 ćwierci X w., kiedy to Małopolska, lub jej część, znajdowała się pod panowaniem czeskim.

Nadto pod emporą odsłonięto pozostałą część romańsk ie j płyty nagrobnej z ry -tem symbolizującym drzewo życia, k r y j ą c e j murowany grób dostojnika na jpewnie j z kręgu świeckiego. Dalsze groby z wczesnego średniowiecza wystąpiły na zewnątrz kościoła. Wśród nich wyróżnia się pochówek z ołowianą pa teną znamionującą osobę duchowną, usytuowany przy północno-wschodniej absydzie. Należy on do s tarszej fazy przykościelnego cmentarza odnoszonej do 2 połowy X - X I w. Natomiast po północnej stronie świątyni — wówczas już rotundy o dwóch absydach — na t r a -fiono na serię grobów szkieletowych młodszego cmentarza. Warto przy tym dodać, że ich wkopy wyprowadzone z wyższego horyzontu s tratygraficznego przecięły gi-psową posadzkę młodszego aneksu przedromańskiego, dowodząc tym likwidacji t e j dobudówki już w X I w., a więc na długo przed wyburzeniem kościoła В około po-łowy XIII w.

http://rcin.org.pl


Podczas prac wykopa l i skowych przy t e j św ią tyn i u jawniono rozbudowany uk ład w a r s t w kul turowych o ogólnej miąższości dochodzące j do 7 m. Grupują się one w 33 głównych kompleksach s t ra tygra f icznych będących odbiciem najróżniej-szych p rzemian w topograf i i tego re jonu Wawelu , począwszy od doby starożytnej r ep rezen towane j przez pozostałości in tensywnego osadn ic twa ludności kultury łu-życkiej z przełomu epoki b rązu i żelaza aż do czasów współczesnych. Prócz relik-tów przedromańskiego kościoła В na t ra f iono w nich na reszty zabudowy drewnia-ne j oraz murowane j n i e j ednokro tn ie w z m i a n k o w a n e j w przekazach pisanych, do których czytelnie nawiązu ją poszczególne poziomy nawars twień . Stworzyło to prze j rzys ty obraz s t ra tygra f i i ku l tu rowe j p o z w a l a j ą c y na uściślenie chronologii względnej , a nawet bezwzględnej , zamknię te j w w ą s k i c h przedziałach czasowych. Szczególną wartość w t y m względzie p rzeds tawia ją w a r s t w y wczesnośredniowiecz-ne ściśle związane z his tor ią świątyni . Wyróżniony w nich poziom z okresu bu-dowy przedromańskiego ob iek tu p r zypada j ące j na 3 ćwierć X w. między innymi pozwolił na sprecyzowanie k r e s u wys tępowania tzw. ce ramik i białej, która na Wa-welu wyszła z użycia w czasach bliskich pows t an iu kościoła B. Ten horyzont uchwycony również w pobl iskich wykopach badawczych o rozbudowanych sek-wenc jach kul turowych poprzedza jących po jawien ie się t e j budowli, wraz z analo-gicznymi ustaleniami dokonanymi przy re l ik tach i n n y c h pomników przedromań-skiej a rch i t ek tu ry na Wawelu (mury domniemane j k a t e d r y Św. Wacława na tzw. dziedzińcu Batorego, domniemanego kościoła Św. Je rzego w zachodniej części wzgórza) dowodnie po twie rdza ją wiślańską m e t r y k ę g rodu wawelskiego, sięgającą VII I - IX w.

Szeroko zakrojone p race wykopal i skowe p rowadzono również nad Smoczą Ja-mą 1 9 , gdzie towarzyszyły d u ż e m u przedsięwzięciu konserwatorsk iemu zmierzają-cemu do zabezpieczenia t e j jaskini . W jej wnę t r zu w y k o n a n o kilka sondaży, które u jawni ły charak ter wys t ępu jących tu namulisk, a p e n e t r a c j e speleologiczne do-prowadzi ły do odkrycia n ieznanego ciągu ko ry t a rza , być może wiodącego do no-wej komory jaskini. Główne eksplorac je a rcheologiczne skupia ły się nad Smoczą Jamą, gdzie spod nasypów o blisko 10-metrowej miąższości odsłonięto dalsze par-tie m u r ó w for tyf ikac j i z k o ń c a XVII I w., p r z e b u d o w y w a n y c h w wieku XIX20

Fragmenta ryczn ie rozpoznano j e również w p a r u i n n y c h odkrywkach usytuowanych w południowej i zachodniej części Wawelu.

Naj różnie jsze prace z i emne ob ję te nadzorem archeologicznym i badania o cha-rak te rze ratowniczym dostarczyły przyczynkowych obse rwac j i dotyczących umoc-nień obronnych z czasów poprzedza jących pows tan ie gotyckich murów zamku oka-lających całe wzgórze2 1 . Na p o ł u d n i o w e j k rawędz i wyniosłości wawelskiej (między basztami Panieńską i Sandomierską) , a nas tępnie w zachodnie j (w rejonie Smo-czej J a m y i wzdłuż elewacji b u d y n k u 7) z iden ty f ikowano gliniaste rozsypiska wału z 2 te rc j i X I I I w. Nadto między basztami S a n d o m i e r s k ą i Złodziejską, dzięki okazjonalnym odkrywkom i odwie r tom za pomocą p e n e t r o m e t r u , zagęszczono sieć punktów pozwalających na uściś lenie południowo-zachodniego odcinka linii obwało-wań sprzed połowy X w. Do w a ż n y c h ustaleń dotyczących wczesnośredniowiecznych for tyf ikac j i przyczynił się t a k ż e wykop sondażowy usy tuowany na wschodnim stoku — na zewnątrz gotyckiego zamku 2 2 . U j a w n i o n o w n im rozbudowany układ wars tw z X - X I I I w., uksz ta ł towanych w obrębie g rodu , co potwierdza uprzednie

19 P r ace wykopaliskowe rea l izowal i K. Szuwarowski , a następnie Z. Pianow-ski i J. Firlet .

20 Por . Z. P i a n o w s k i , J . F i r l e t , Fortyfikacje kleszczowe w zachodniej części wzgórza wawelskiego, „ T e k a Komisj i Urban i s tyk i i Archi tek tury PAN Od-dział w Krakowie" (w druku).

21 Badania terenowe prowadzi ły : S. Alfawicka, M. Krokówna , M. Nowosad. 22 Badania S. Alfawickiej .

http://rcin.org.pl


Ryc. 8. Kraków-Wawel . Północno-wschodnie naroże przedromańskie j budowli od-k ry t e j na zachodnie j krawędzi wzgórza

North-east corner of the p re -Romanesque building discovered on the western edge of the hill

F o t . E. B a r c i k

przypuszczenia uwzględniane w rekons t rukc jach wschodniej części linii wału obron-nego, iż bieg for tyf ikac j i wczesnośredniowiecznych na tym odcinku trzeba umie j -scawiać na jpewnie j u podstawy wzgórza.

Projekt nowego rezerwatu archeologiczno-architektonicznego zamykającego się w zarysie odsłoniętej parti i m u r ó w kleszczowego systemu obronnego zachodniej części Wawelu wznoszonego w X V I I I - X I X w. skłonił w 1975 r. do podjęcia dalszych prac wykopaliskowych w szerszym re jonie nad Smoczą J a m ą 2 3 . Celem ich było rozpatrzenie możliwości poszerzenia zamierzonej ekspozycji muzealnej o dalsze elementy zabytkowe i zweryf ikowanie dotychczasowych rozpoznań terenowych doko-nanych w latach ubiegłych. Przypomnieć należy, że już w 1. 1948-1949 uchwycono tu

23 Eksploracje terenowe prowadzi l i Z. Pianowski i J . Firlet , którzy rezultaty swych prac badawczych przeds tawią w odrębnym sprawozdaniu.

http://rcin.org.pl


Ryc. 9. K r a k ó w - W a w e l . F r a g m e n t w s c h o d n i e j a b s y d y b u d o w l i romańskie j odkrytej

na z a c h o d n i e j k r a w ę d z i w z g ó r z a

F r a g m e n t of the east apse of t h e R o m a n e s q u e b u i l d i n g d iscovered on the western edge of t h e hi l l

Fot. E. Barcik

r e l i k t y w a l u obronnego z w c z e s n e g o ś r e d n i o w i e c z a , a w 1953 r. fragment m u r u o cechach p r z e d r o m a ń s k i c h p o s a d o w i o n e g o na r u i n a c h tych umocnień. M i m o iż badania są j e s z c z e d a l e k i e od u k o ń c z e n i a , j u ż na obecnym etapie p o z y s k a n o szereg p i e r w s z o r z ę d n y c h o d k r y ć i u s t a l e ń s t r a t y g r a f i c z n y c h wyznacza-j ą c y c h k o l e j n y etap w p o z n a n i u W a w e l u z I X - X I V w . P o n o w n i e odsłonięto frag-ment z a g a d k o w e g o m u r u p ł y t k o w e g o u j a w n i o n y w 1953 r . 2 4 , a w pobliżu wyko-nano o d k r y w k ę archeologiczną, k t ó r a odsłoniła b o g a t y u k ł a d n a w a r s t w i e ń kultu-r o w y c h czyte ln ie o d z w i e r c i e d l a j ą c y l iczne p r z e m i a n y w t o p o g r a f i i tego r e j o n u Wa-welu. R e z u l t a t y tych prac b a d a w c z y c h raz jeszcze p o t w i e r d z i ł y wcześniejsze przy-puszczenia oparte na a n a l i z i e technologi i n a j s t a r s z e j a r c h i t e k t u r y w a w e l s k i e j , iż ten m u r o w a n y re l ikt należy do m ł o d s z e j serii p r z e d r o m a ń s k i c h budowli o zaprawie

24 Żaki, Archeologia..., s. 61, 147.

230

http://rcin.org.pl


gipsowej 25 (ryc. 8). Wykonany jest w. technice opus emplectum o wars twowym wątku na licach z płasko f o r m o w a n y c h wapieni górnojurajskich, co — w myśl przyjętych kry te r iów chronologicznych — pozwala go odnieść do 2 połowy X w. Stwierdzono ponadto, że od północy jest zamknięty narożem zewnętrznym, k tóre pozwala uznać ten mur za f r a g m e n t wschodniej elewacji budowli. Pod nim wy-stąpiły pozostałości spalonego w a ł u obronnego wzniesionego przed połową X w., jak należy wnioskować z powyższych ustaleń. Ten bezsporny kontekst s t ra tygra-ficzny dowodnie określa zniszczenie grodu wiślańskiego w połowie X w., a na-stępnie jego rychłą odbudowę w obrębie zmodyfikowanej linii obronnej, od za-chodu n a j p e w n i e j przesunięte j do podstawy wzgórza. Prócz wspomnianego re l iktu murowanego obiektu do takich wn iosków skłania rozbudowany kompleks w a r s t w zalegający na szczątkach wiś lańskich umocnień obronnych, ciągnący się również na zewnątrz wału. Potwierdzają (to również inne pomniki przedromańskiej archi tek-tury (kościół В — I faza budowla czworokątna — domniemany basen chrzcielny) wzniesione W 3 ćwierci X w. W a r t o w tym miejscu podkreślić, że nigdy dotąd nie zarysował się tak wyraziście w s t r a tyg ra f i i nader ważny przedział chronologiczny w dziejach grodu, rozgraniczający wiślańską fazę Wawelu od czasów czeskiego władztwa w Krakowie.

Tuż po południowej stronie reszt przedromańskiej budowli, ale w wyższym poziomie, na t ra f iono na łuk duże j absydy wschodniej, murowane j z romańskiej kostki w a p i e n n e j (ryc. 9). Wiele p rzemawia za tym, że przedromańskie i romańskie pozostałości archi tektoniczne należą do dwóch kolejno wznoszonych kościołów pod wezwaniem Św. Jerzego2 6 . J a k uwidaczn ia ją układ, charak te r i wstępna chrono-logia w a r s t w kul turowych, l i kwidac ję przedromańskiej świątyni i budowę romań-skiej, zapewne jednonawowej z absydą od wschodu, t rzeba umiejscawiać na prze-łomie XI /XII bądź w XII w. M u r y te j ostatniej rozebrano w 2 tercji XII I w., w związku z poprowadzeniem w t y m miejscu nowego wału obronnego, którego linię — w porównaniu z uprzedn ią — z powrotem cofnięto na krawędź wzgórza. Jak wykazały p race wykopal iskowe, przy wznoszeniu nowożytnych fortyfikacji m u -rowanych, dokonano znacznej zmiany- profilu zachodniego skłonu wzgórza wawel -skiego, u s u w a j ą c kilka tysięcy m e t r ó w sześciennych zalegających tu nawarstwień, a przy okazj i zniszczono tkwiące w nich pozostałości obu kościołów zachowanych, dziś jedynie pod postacią m u r ó w wschodnich parti i budowli.

Ponadto z licznych odkrywek wykonanych w różnych punktach Wawelu przy okazji na j różnie jszych prac konserwatorsk ich pozyskano obszerny zasób cząstko-wych odkryć re l ik tów średniowiecznej i nowożytnej a rch i tek tury oraz rozpoznań stratygraficznych, pomnaża jąc t y m zasób materiałów źródłowych do rekonstrukcj i topografii Wawelu w różnych p r zek ro j ach czasowych.

Kierownictwo Odnowienia Zamku Królewskiego na Wawelu

Kraków

25 K o z i e ł , Zagadkowy..., s. 122-123. 26 Wczesnośredniowieczną m e t r y k ę kościoła Św. Jerzego na Wawelu sugeruje

J. D ł u g o s z , Liber beneficiorum diecesis cracoviensis, [w:] Opera omnia, t. 1, K r a -ków 1863, s. 592. Również S. Zak rzewsk i genezę legendy o smoku wawelskim wy-wodzi z ku l tu św. Jerzego na z a m k u krakowskim. Te przesłanki, odkrycie cmenta-rza wczesnośredniowiecznego w południowo-zachodniej części wzgórza koło baszty Sandomierskiej, wobec b raku pozostałości wcześniejszej świątyni przy gotyckim ko-ściele Św. Jerzego, skłoniły A. Żakiego do umiejscawiania w zachodniej części Wawelu wczesnośredniowiecznego kościoła, co ideowo zaznaczył na modelu grodu wawelskiego z przełomu XII/XII.I w. (A. Ż a k i, Der Wawel im frühen Mittelalter. Topographie der Hauptburg Polens), „Arbeits- und Forschungsberichte zur Säch-sischen Bodendenkmalpf lege" , t. 20/21: 1976, s. 649-655.

http://rcin.org.pl



A R C H A E O L O G I C A L I N V E S T I G A T I O N S O N W A W E L IN KRAKOW in 1970—1976

T h e a rchaeologica l i n v e s t i g a t i o n s conducted in 1970—1976 have yielded im-p o r t a n t sources fo r the s t u d y of e a r l y med ieva l W a w e l a n d thus have fur thered our k n o w l e d g e concerning t h e h i s t o r y of one of t h e m a j o r L i t t l e Polish strongholds at t h e beg inn ing of the Po l i sh S ta t e . A m o n g t h e d i s cove r i e s and f indings special a t t e n t i o n cla im those c o n c e r n e d w i t h p r e - R o m a n e s q u e a r ch i t e c tu r e of Wawel. F ina l inves t iga t ions ca r r i ed o u t a t t he r o t u n d a d e d i c a t e d to the Virgin Mary, which w a s erec ted at the t u r n of t h e l O t h / l l t h c e n t u r i e s as a palat ial chapel of one of t he f i r s t Piast ru lers , h a v e explo i ted all poss ib i l i t i e s of gaining more know-ledge of th is p r e - R o m a n e s q u e s t r uc tu r e . R e c a p i t u l a t i n g t h e resul ts of many years inves t iga t ions it can be s t a t e d wi th a f a i r a m o u n t of cer ta in ty that this tetrakonchos w a s s u p p l e m e n t e d on t h e west by t w o sma l l annexes represented today by relics of two wal l s . O n e of these is p r o b a b l y t h e vestige of the re-duced wes t f ab r i c wi th an u p p e r gal lery, w h i c h o p e n e d on to the south-west apse, s u p p l e m e n t e d by a r o u n d t o w e r tha t ha s s u r v i v e d at t h e ground level of the sou th e levat ion of this apse, T h e second a n n e x e , w h i c h w a s erected in the 1st q u a r t e r of t h e 11th cen tu ry , is t h e relic of a p r i n c e ' s m a u s o l e u m based on the models adop ted f r o m the f u n e r a r y r i t e s of t h e E a s t e r n c h u r c h . There are many a r g u m e n t s in f avou r of t he suppos i t i on t ha t th is w a s t h e t o m b of the Russian prince Svya topo lk (son of V l a d i m i r I, h u s b a n d of o n e of t h e daughte rs of King Bolesław the Great) who died a b o u t 1018. E x c a v a t i o n s w e r e also cont inued at the oldest p r e - R o m a n e s q u e c h u r c h of W a w e l (church B) bu i l t in t he 3rd quar te r of the 10th cen tu ry during t h e B o h e m i a n ru le in L i t t l e P o l a n d . The discovery of the n e w p a r t s of walls, c o m b i n e d w i t h those p r e v i o u s l y discovered, has allowed us to d is t inguish threse s e p a r a t e phases in t h e a r c h i t e c t o n i c mass. Accordingly, a more exac t reconstruct ion of t h i s c h u r c h w a s poss ib le . T h e oldest s t ruc tu re was a f o u r - a p s e ro tunda wi th l a r g e r apses on t h e s o u t h - w e s t to no r th -eas t axis. It was l a te r rebui l t into a t w o - a p s e c h u r c h w i t h an a n n e x e on t h e nor th side and still l a t e r it was extended by a second a n n e x e a n d a w e s t e r n gallery buil t into the sou th -wes t apse. The e rec t ion of the w e s t e r n g a l l e r y ( th i rd phase), alien to Bohemian ro tundas of this pe r iod , should be a t t r i b u t e d to t h e t ime following the incorpora t ion of K r a k ó w in to t h e Pol ish S t a t e i n t h e 4th qua r t e r of the 10th cen tury , and preceding t h e e rec t ion of t h e r o t u n d a ded ica ted to the Virgin Mary. The separat ion of the t h i r d p h a s e of c h u r c h B, based among others on a d i f fe ren t building mater ia l , h a s a l lowed us to d i v i d e t h e r emain ing pre -Ro-manesque Wawel s t ruc tures w i t h t h e p las te r of P a r i s m o r t a r in to two series. Con-sequently, the i r re la t ive or e v e n abso lu te chrono logy could be more exact ly de-termined. In the so-called B a t o r y cour tya rd , on the s i t e of t h e recons t ruc ted out-line of t he f i r s t Romanesque c a t h e d r a l f r o m t h e 1st ha l f of t h e 11th century , par t of a p r e -Romanesque wal l ( l a te r ser ies of a b u i l d i n g w i t h a p las ter of Pa r i s mortar) w a s revealed. This w a l l is l inked wi th t he a s s u m e d St. Wenceslas church (invocation of Bohemian origin) w h i c h was g r a n t e d t h e s t a tu s of the ca thedra l when t h e bishopric of K r a k ó w w a s f o u n d e d in t h e y e a r 1000. Moreover, on the wes te rn marg in of the Wawe l h i l l t h e a l ready k n o w n sec t ion of a p re -Romanesque wall was again uncovered a n d t h e s tudies m a d e h a v e f u l l y conf i rmed tha t it belongs to t he la te r series of t h e ach i t ec tu re m e n t i o n e d above . In close neigh-bourhood though in a h igher s t r a t i g r aph i ca l level , p a r t of a Romanesque apse ( l l th /12th-12th centuries) w a s r e v e a l e d . As sugges ted b y w r i t t e n records, the two fea tu res a r e relics of two success ive ly erected c h u r c h e s ded ica ted to St. George.

http://rcin.org.pl


It is notewor thy tha t the older c h u r c h was built on t h e remains of a r ampar t . The for t i f icat ion can thus be i nd i spu tab ly dated to the t ime before the mid-10th century. The s t ra t igraphica l sequence , presented above, and the architectonic s tudy of the p r e -Romanesque church В a n d of St. Mary's ro tunda conclusively indicate three stages in the his tory of t he e a r l y medieval s t ronghold on the Wawel hill: the Vislanian (2nd half of the 8th to mid-10 th century), the Bohemian (2nd half of the 10th century), and the early P ias t s t age (from the end of the 10th century).

Other no tewor thy resul ts i nc lude the archaeological and architectonic disco-veries m a d e in the Święty Krzyż (Holy Cross) chapel in the cathedral, built in the 3rd q u a r t e r of the 15th cen tu ry , w h e r e the tomb of King Casimir Jagiełło (died 1492) w a s examined, yielding va luab le grave regalia. The destroyed tomb of his wife, Queen Elisabeth (died 1505) was localized and her bones, which in the 18th century w e r e deposited in a sma l l annexe added to the tomb, were identified. Important da ta w e r e also yielded by excavations conducted in the western pa r t of the hill which revealed a who le series of changes in the fortification system of Wawel f r o m the 8th-9th to t he 19th century. Consequently, in fu tu re this region should become an archaeological a n d architectonic reserve which would i l lustrate the history of the Wawel for t i f ica t ions .

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

Documents

STANISŁAW KOZIEŁ...Rozwiązanie zagadki pochodzenia wtórnie użytego budulca przyniosły eksploracje archeologiczne prowadzone na dziedzińcu Batorego w północnej części Wawelu,