S T A R I V E K

P R A I S T O R I J A (paleolit: orinjak 35000 - 15000, solitren 15000 - 12000, magdalen 12000 – 10000; neolit 5000 – 2200; metalno doba (2200 – 0): bronzano doba, gvozdeno doba (halštatski period + latenski period)).umetnost sastavni deo egzistencijalne delatnosti čoveka; bitno je da je korisno, a ne lepo! ritualni karakter; podsvesna težnja da se utiče na probleme, delo se zanemaruje kada mu je prošla ritualna vrednost – jednokratna upotreba crteža; kult plodnosti – velika tema; “životna sila” – jedinstvena pojava u celoj prirodi, najsnažnija je u utrobi zemlje (duboko u pećinama; pećina = majka), poistovećuje oblik, npr crtež neke životinje sa životnom silom, on izaziva pojačanu plodnost neke vrste tako čto je crta; “makete” životinja izbodene strelama; nema slika opasnih zveri; često prikazivanje gravidnih životinja; “magijske oči”, šake preko životinja (želja da se ona uhvati), strelice usmerene prema životinji - MAGIJA SIMPATIJE (simpatija=čarobna tajanstvena sila, tajanstveno dejstvo jednog tela na drugo); figure trudnih žena – Venere sa prenaglašenim materinskim atributima, želja da žena što češće bude u takvom stanju, zanemarivanje crta lika; vrač=umetnik; nema kompozicije!!!najpre realistično prikazivanje, a potom u neolitu (sa promenom u strukturi razmišljanja) prelazi se na krajnje apstraktne predstave – pojava “personalizovanih” apstraktnih životnih sila (nešto kao božanstva) kojima čovek ne može da upravlja; deponije odbačenih figurina vezane za mesta sahranjivanja, odn kuće pokojnika gde su ovi i sahranjivani – kamen može da primi duhove predaka; megaliti koji u sebi generišu opštu energiju kosmosa; kada oblici počInju da se komponuju u kompozicije, tada prestaje praistorija, jer to govori o razvoju ljudske svesti;

paleolit (360000-10000): Venera iz Mantona , orinjak, figurina od bazalta, koji ne trpi detalj, pa je malo apstrahovana,

glava, ruke i noge skoro zanemareni, sličnost sa Vilendorfskom Venera iz Losela , srednji neolit, orinjak 21000 pne, bareljef u steni, tehnika spljoštene

skulpture, to su već složenije predstave vezane za plodnost; u rukama drži rog. Vilendorfska Venera, orinjak 15000 pne, kamena (krečnjak) figurina 11cm Konjič i goveče , solitren, reljef u steni Bizon urezan na kosti / rogu irvasa (bizon iz pećine la Madelaine), magdalen 15000-10000 pne reljef Dva bizona iz Tik d’ Odubera, Francuska Grupa jelena, ribe i magijske oči –“Jeleni prelaze reku”, magdalen, pećina Lorte, Španija,

različiti položaji nogu jelena, magijske oči (simboli plodnosti), krajnje realistično prikazivanje oblika – jer je to zahtev potreba rituala; ovde se prostor ispunjava oblicima životinja koje su bile značajne u tom trenutku, nije to kompozicija riba i jelena u reci; umetnik verovatno koristi već postojeće oblike u steni i dorađuje ih;

Ranjeni bizon, bizoni u različitim položajima, magdalen, 15000-10000 pne, Altamira, Španija, strahovita snaga ranjenog bizona, linija izvučena ugljenom, trodimenzionalnost postignuta zemljanim bojama, prefinjeno kontrolisano senčenje

Slika iz pećine Lasko (Lascaux) – konji, bikovi, isprepletani crteži, 15000-10000 pne, različitost oblika po veličini ivrsti (najveći oblici su prvi nacrtani, posle se “uglavljuju” manji, da popune prostor – nema kompozicije);

neolit (5000-2200): pojava grnčarije; pojava apstrakcije, jer prirodne sile više nisu bliske, na njih se ne može uticati primitivnim magijskim ritualom; atributi plodnosti nisu više tako naglašeni, pojavljuje se niz zareza, čak simbola; više se pažnje poklanja liku – izražene oči - duhovno, nos; i dalje je to kult majke plodnosti; Kamena glava iz Lepenskog vira, 6000 pne, prelaz paleolita na neolit Idol iz Vinče , figura sa istaknutim nosom

metalno doba (2200-0): Dupljajska kolica , bronzano doba, kod Vršca, sunčev kult, krug je simbol večitog kretanja

Sunca Idol iz Kličevca, bronzano doba, nakit koji nije pre postojao, hermafroditski oblik, zvonasta

haljina, prelazak matrijarhata u patrijarhatM E S O P O T A M I J Asumerska umetnost (3500-2300 pne): Ur-nin

1

Ideja da oblik (kod, slika) sadrži suštinu tj nosi sa sobom određenu duhovnu energiju, nastavlja se i kod Sumera (slika živi svojim životom). Specifičan način prikazivanja – fizička snaga, ratničke teme – ovo je posledica surovosti klime (vetar, poplave) i stalnih ratova. Morali su prikazivati snagu vladara da bi on mogao da ih zaštiti. Prikazuje se često moć oružja (koplja, glave sa kacigama, scene masakriranja; neprijatelj uvek prikazivan većim i jačim nego što jeste…). Oni jednostavno nisu imali vremena da razmišljaju o večnosti, kao Egipćani. Pragmatični su, okrenuti ovozemaljskim problemima. Shvatanje smrti slično grčkom – seni odlaze u mračan i nezanimljiv svet. Izrađuju se dvojnici koji se postavljaju u hramove, i oni mole umesto njih za zdravlje i napredak (Molitelji). Sumerani – merenje vremena, astronomija, matematika, klinasto pismo, teološki sistem – religija monoteistička, koja nije uticala na razvoj umetnosti, kao u Egiptu. Trajni kosmički um iz koga sve proizilazi – URU (voda), NAMU (prva stvaralačka energija), AN (nebo, iz koga proizilaze zemlja i vazduh). Iz Meseca proizilazi Sunce (svetlost). Sumeri živeli “razbijeni” po gradovima – državama. Jarac i drvo , 2600 pne, iz grobnice u Uru, žrtveni stalak, drvo, zlato i lazulit, životinja je puna

snage i živa, skoro demonski izraz lica; inače, životinje u sumerskoj mitologiji imaju aktivnu ulogu;

Zastava iz Ura , 2500 pne, zastava je ukrasna ploča sa dvostrukim pročeljem, svi oblici na slici u istoj ravni, u 3 reda, osnova je lazurni kamen, a figure od sedefa; počinje da se razvija kompozicija, ljudski lik je najčešća tema – problem je način predstavljanja lj. tela; svi oblici su u jednoj ravni, jer umetnik ne ume da prikaže skraćenje ljudske figure (što i nije bitno, jer oblik kao znak nosi u sebi njegovu suštinu), nisu mu baš jasne proporcije; postoji hijerarhija likova (kralj je veći od roba); likovi sa etničkim karakteristikama – veliki nosevi, izražene oči – prozor duše); postoji frontalitet!

Stela sveštenika Dudua, hijerarhijsko dimenzionisanje, fizička snaga oblika koju će razviti Asirci

Stela kralja Ur-nina , 2100 pne, način komponovanja-hijerarhija likova, ponavljanje istih oblika (bez straha od monotonije), estetski stav nije razvijen, bitno je da se prikaže događaj, pokušaj materijalizacije, (pločica sa rupom u sredini), kralj Ur-nin sa porodicom

Glava bika na harfi , 2750 pne, Ur, Harfa kraljice Pu’abi, životinje prikazane mnogo realističnije od ljudi, to su najlepši primeri Sumerske umetnosti; naturalistički prikazana glava bika odudara od veoma stilizovane i umetnički doterane brade;

akadska umetnost (2300-2200 pne): Sargon Veliki, Naram-sin (unuk Sargonov)Akađani preuzimaju sumersku umetnost, modifikujući je Glava Sargona Velikog, 2300-2200 pne, preuzeli dosta od Sumera, ali stilizovali bradu, kosu,

oči su naglašene, sve izgleda mnogo realističnije nego u sumerskoj umetnosti. Veliki Akadski knez, bronza, jedan od najlepših portreta

Pobednička Naram-Sinova stela, 2300-2200 pne, najstariji spomenik u slavu osvajača, simbolički-planina stvaranja iza kralja, kosmogonijska slika pobede svetlosti nad tamom, iznad su sunce i mesec, hijerarhijsko dimenzionisanje, prostor postignut superponiranjem planova (ono što je najdalje, na slici je postavljeno najviše), ružičasrti peščar

nova sumerska umetnost (2150-2000 pne) (Lagaš, sumerski grad-država, uspeo da zadrži nezavisnost posle pada akadskih kraljeva 2125 pne, kralj Gudea) Glava Gudee, 2150 pne, iz Lagaša, prefinjena obrada, diorit Gudea sa arhitektonskim planom , sedeća figura sa planom nekog grada koji drži u krilu, sa

pisaljkom i razmernikom, prvi arh. plan u istoriji; iako je figura i ovde geometrizovano - sažeto - apstrahovana, ipak se nazire mišićna masa ispod odela…

umetnost starog Vavilona (1700-1600 pne): Hamurabi Stela Hamurabijevog zakonika (gornji deo), a dole je Hamurabijev zakonik, najstarija zbirka

zakona), 1760 pne, Haldeja, Hamurabi prima zakonik od boga Sunca Šamaša, diorit; Hamurabi i Šamaš se gledaju snažno i netremice;

asirska umetnost (1600-612 pne): Asurbanipal (669-626 pne) Krilati bik sa ljudskom glavom , štiti građevinu na ulazu, 742-706 pne, tvrđava Sargona II u Dur

Šarukinu, veličanstvena kapija, da bi se ostavio utisak o moći kralja Figura Lamasu – mitološko biće koje štiti ulaz u palatu, ideja fizičke snage još povećana, mišići

prenaglašeni Asurbanipal II u lovu , 850 pne, plitki reljef iz Nimruda, ne samo bukvalna, već je bitna i

teološka tema, krečnjak; mnogo življe i snažnije od egipatskih predstava sa istom temom (Tutankamon u lovu)

Ranjena lavica , 650 pne, Asurbanipalova palata Niniva, krečnjak; njena snaga izuzetno naglašena

Ranjeni lav, 850 pne, Niniva Lav u hodu , reljef u bojenoj opeci, ulica Procesija

2

umetnost novog Vavilona (612-539 pne): Nabukodonosor (600-540 pne) Kapija boginje Ištar , reljefi u bojenoj opeci, 575 pne, oblici prečišćeni od preterivanja; prikazi

životinja (bikova, zamjeva, lavova);persijska umetnost (539-331 pne): Darije, Kserks, Kir Strelci iz Suze , obojeni zid od opeke, reljef od gleđosanih pločica Darijeva apadana (Darije i Kserks prilikom audijencije) ? , 490 pne, Persepolis, krečnjak;

ramena i ruke se naziru kroz finu draperiju; fino složeni nabori odeće, persijski reljefi su malo “mekši” od mesopotamskih; ceremonijalni karakter reljefa i stalno ponavljanje – zbog uslovljenosti arhitektonskim okvirom; stilizacija kose, brade, oči frontalno (sve je ovo preuzeto iz mesopotamske);

(A. Makedonski preuzima Vavilon od Persijanaca 331 pne.)

E G I P A TKlimatski uslovi stalni, izolovan od velikih migracionih puteva – poimanje života kao večnog ciklusa. Umetnost utilitarna, vezana za grobnice i hramove. Umetničko delo ima 2 faze – zanatsku fazu izrade i sakralnu fazu, kada sveštenik prisustvuje tzv ritualu “otvaranja usta” da bi se uselio duh (zato Egipćani prave statue sa prepoznatljivim likom, da se Ka ne bi zbunio – još od najranijeg doba postoji težnja ka davanju portretnih karakteristika!!!). Bez ovoga umetničko delo nema vrednost! Oblik sadrži suštinu, ova ideja dalje razvijena. Čovek ima dve duše: KA - koja je njegova druga ličnost, ona nastavlja da živi i posle smrti u materijalnom obliku, žedna je, gladna je, može i umreti; BA – kao deo apsolutnog kosmičkog bića, Pratvorca, Atuma.

3

ATUM - (vrhovno, nerođeno božanstvo, koje oduvek postoji, princip prvog stvaranja materije).OZIRIS – bog koji je umro i vaskrsao, bog Vegetacije, plodnosti, princip cikličnog rađanja; uvek je prikazan kao mumija.SET – negativni pandan Ozirisov, bog Mraka i Senke, poistovećen sa periodom Suše. On ubija Ozirisa. Iz njegovog tela rađa se:KORUS / HORUS – bog Jutarnje Svetlosti, na istoku - sokoIZIDA – Ozirisova žena, princip kosmičke Svetlosti

HATOR- kravaMAT- boginja IstineTOT – zaštitnik pisara (beleži grehe umrlog), bog Mudrosti;ANUBIS – šakal, bog SmrtiAPIS – bikHAPI – NilNEFTIDA – princip VlageNETERU, NETERA, NUT – jedinstvena životna kosmička sila, NeboSHU – bog Atmosfere

4

U grobnicama scene iz svakodnevnog života umrlog, tako da on može u svakom trenutku da se prebaci tamo, samo izgovaranjerm “čarobne” reči.Veličanje faraona – reljefi sa pobedama faraona, statue uvek u istom stavu, kanonu, jer se radi o predstavama bića u večnosti, a ne u trenutku. Statue se ne “izvlače” potpuno iz kamena, stav: frontalitet, skupljene noge, oba stopala na zemlji sa blagim iskorakom, ruke uz telo, na krilu ili prekrštene na grudima, (drže nekakve svitke sa magijskim formulama), nema pokreta, draperija kruta, pločasta; lica široka, kratak vrat, perika, proporcijske greške (iako odlično poznaju anatomiju, ne istupaju iz kanona); hijerarhija likova, superponiranje likova (najdalji su postavljeni najviše); reljef – plitak, ispupčen ili idubljen, bojen, kao i skulptura; prikaz prostora – obaranje planova, mešaju I i II projekciju; slikarstvo – linija definiše oblik, ravnomerno nanošenje boje, bez senčenja, široki potezi; realističan prikaz životinja; Kamen iz rozete, stela zapis na hijeroglifskom pismu sa grčkim prevodom, pomogao

Šampolionu da dešifruje hijeroglifestaro carstvo (2800-2560 pne, ili 3100-2181 pne)faraoni idealizovani, karakteristika ovog perioda je smirenost, bez duhovnog opterećenja, vedar odnos prema svemu, duhovno najčistiji period razvoja egip. civilizacije Paleta kralja Narmera, 3100 pne, I dinastija, Hierakopolis, pobednička paleta (on je ujedinio

Gornji i Donji Egipat), koja inače služi za šminkanje faraona, zakonitost frontaliteta – robovi su u skraćenju, a faraon nije zbog kanona

Narmer sa ženom i sinom Stela velikog činovnika Paku – Rea, odlike kao u skulpturi, proporcijske greške Ti posmatra lov na nilske konje , 2400 pne, V dinastija, grobnica Ti-ja, Sakara, reljef, Ti je dat

u pozi grobnih portretnih reljefa i izdiže se iznad ostalih jer je važniji od njih, njegova pasivna uloga posmatrača je karakteristična za pokojnike u svim takvim scenama iz Starog carstva

Stoka prelazi reku (rob nosi tele, a krava ga gleda), 2400 pne, V dinastija, grobnica Ti-ja, Sakara, psihološka veza između krave i teleta je odlično prikazana, reljef

Stela Hesy-raa (Hesirea) – jedan od Džoserovih visokih činovnika, 2650 pne, III dinastija, Sakara, portet na drvenoj ploči

Princ Ranofer, 2650 pne, V din, stojeće statue kanonizovane (sa i bez perike?), nema pokreta-kretanja, samo je leva noga isturena zbog stabilnosti, (Oziris je uvek skupljenih nogu), proporcija savladana, draperija pločasta, figura nije odvojena od zaleđa

Šeik El – Beled (Statua Ka-Apera) , seoski knez, IV dinastija, drvena statua nadzornika stada, portretne odlike, ne idealizuje ni telo - ovaj je debeljuca, ima podvaljak, dežmekast je

Pisar, statua, 2400 pne, V dinastija, Sakara, kanonizovane statue, jer je bitna funkcija, fiksiran i koncentrisan pogled, kao da čeka diktat, stav figure podseća na piramidu

Faraon Kefren, 2530 pne, IV dinastija, Giza, sedeća statua, crni diorit, kapa faraona zaštićena sokolovim (Horusovim) krilima, odlično poznavanje anatomije usled rada na mumificiranju

Faraon Džoser (Zoser), 2650 pne, III dinastija, Sakara, sedeća statua, nama pokreta jer je u večnosti, slabije poznavanje proporcije, kanonski zadato kod sedeće statue da noge budu skupljene, leva ruka ispružena na nozi, sa svitkom ili bez, faraoni desnom rukom drže žezlo

Princ Rahotep i princeza Nofret , 2570 pne, IV dinastija, nekropola u Medumu, nižeg ranga pa su zato urađeni u krečnjaku, muškarac tamniji, što je kanon i u slikarstvu i u reljefu, draperija gruba ali se ispod nje oseća telo, ženska glava ovalna, klesano preko projekcija na bloku kamena (iz jednog komada), ne oslobađa se figura u prostor

Porodična statua kepeca Seneba , sa suprugom i dvoje dece, doza emotivnosti uneta, jer je to dozvoljeno kod prikazivanja ljudi iz nižeg ranga, žena ga je zagrlila, kanon za decu – prst na ustima, devojčica sa kikom sa strane

Statua Mikerina sa suprugom, 2500 pne, IV dinastija, Giza, likovi gotovo istovetni, što označava njihovu bliskost, velika Idealizacija, škriljac, poliranje materijala, još uvek statue imaju zaleđe

Ušepti figure, (20 – ak cm) predstavljaju obične robove u obavljanju rzličItih pioslova; oslobođeni kanona, umetnici ovde rešavaju osnovne probleme pokreta; verovalo se da će ove figurice zameniti pokojnika u teškim fizičkim radovima u svetu mrtvih, prekrivene su zapisima u kojima se obično nalazi ime i titula pokojnika, s prizivanjem ušeptija da vrši svoju dužnost

Ribačica , ušepti, 2650 pnesrednje carstvo (2100-1800 pne)

5

na likovima se odražava nemir; shvataju da nije sve idealno; dalje čišćenje figure od detalja, geometrizacija figura, umetnik se izražava pomalo expresionistički; figure sada ukomponovane u veće grupacije (scene iz života, radionice); portreti – nemir; Ušepti figure , 2000 pne, XI i XII dinastija, sada ukomponovane u veće celine, prikazuju se

situcije iz života, makete radionica Amenemhet III, 1840 pne, XII dinastija, Havara, Fajum, lice sa naglašenim borama i

dubokim očnim dupljama, ruke na krilu, klempave uši Reljef iz grobnice Mer, (4 slike), 1950 pne, XII dinastijanovo carstvo (1580-1085 pne)težnja ka grandioznosti, kolosalne statue; transformacija kanona (Amenofis 4), deformacija likova do karikaturalnosti, ali oslobođen i duh umetnika – njegov lični odnos prema lepoti forme, expresija; odnos između draperije i tela doveden do vrhunca u eg. um. Ramzes II, 1290-1225 pne, XIX dinastija, kolosalna statua u Abu Simbelu Faraon i njegova žena , 1350 pne, XVIII dinastija Portret kraljice Nefertiti , 1365 pne, XVIII dinastija, krečnjak, elegantna linija, forma počinje

da živi sama za sebe, lični odnos umetnika prema lepoti forme Nedovršeni ženski akt Tutankamonova maska , 1340 pne, XVIII dinastija, Teba, zlato i kamen, t je minorna ličnost,

vladao je kratko posle oca Amenofisa IV, ali je njegova grobnica jedina ostala netaknuta Amenofis IV sa ženom i decom , promena tretmana faraona, scena iz svakodnevnog života,

likovi dekanonizovani, izbačeni iz večosti, umetnik ne eksperimentiše sa zakonom frontaliteta na faraonu, psihološki elementi

Faraon ljubi ćerku , jedinstvena scena u egipatskoj umetnosti, udubljeni reljef Amenofis IV sa porodicom prinosi žrtvu bogu Atonu, 1355 pne, XVIII dinastija

( Amenofis IV 1/ reljef i 2/ on i kćer) Tutankamon i žena mu Anksenamon , (naslon prestola), XVIII dinastija, kralj je predstavljen

kao Horus, a kraljičina kruna simboliše povtratak Amonovom kultu Slepi harfista , 1350, XVIII dinastija, Sakara, realizam, oseća se zaista da je on slep Bog Shu pridržava telo boginje Nut -(Netera), zidna slika, kosmološke teme Bog Anubis (šakal, bog smrti) vrši ritual otvaranja usta nad mumijom , 1150 pne, XX

dinastija Tutmozis III vrši didakciju… Neobavezne scene iz života pozno doba (Ptolomejsko razdoblje –A. Makedonski od 332 pne, a posle raspada carstva A.M, vladavina dinastije Ptolomeja 301 pne, do 31 pne kada je Kleopatra izgubila carstvo od Rimljana pod vođstvom Oktavijana Augusta)opet čišćenje figure od detalja, sublimacija, čak apstrahovanje forme; portret – psihološki nemirni likovi;

KIKLADI, K R I T I M I K E N AEgejska kultura, bitna za razvoj Grčke. Kikladi i Krit – dugo se zadržava tip kasne neolitske kulture, dominira kult Velike Majke – ženska figurina sa izraženim simbolima plodnosti, sa naglašenom kosom, skrštenih ruku; apstrahovana; vremenom sve realističnija. Pod uticajem Egipta i Mesopotamije ima i velikih figura. Značajnija dimenzija grnčarije, odatle se prenosi na Mikenu, pa na Grčku. Krit – linearno B pismo, nije snažno razvijen teokratski sistem – nema hramova. Težište grada je kraljeva palata, ali nije mnogo drugačija od drugih. Umetbost utilitarna, dekorativna, najvažniji vizuelni aspekt zadovoljenja čula (samo posmatranje forme–nema dubljeg aspekta). Nema ratova. Dobri moreplovci, pa ipak nema uticaja spolja. Mikena temelj grčke mitologije. Okrenuti više ratovanju, gradovi su im utvrđeni, kiklopski zidovi, ratničke scene. Sahranjivanje u velikim grobnicama, uticaj istoka. Zlatne maske sa mrtvima.Kikladska ostrva (3000-2000 pne) svirač na harfi (sa glavom patke), harfa je i kasnije u Grčkoj bitna (desno) ženski idol, 2400-2200 pne, dela neolitskog karaktera, figure žena sa izraženim nosom –

bez očiju; cela figura je vajana brižljivo – ruke, noge, vrat, glava, ali visok stepen apstrahovanja forme, stilizovani atributi ženstvenosti; (levo)

Krit (1500 pne, vrhunac) Boginja sa zmijama, (zavetna figura), 1700 pne, tehnika hriselefantine; obučena u nošnju

kritskih devojaka (25 cm), krupne oči, ukočeni, frontalni stav; Freska toreadora, (obredna igra preskakanja bika – možda odavde potiče mit o Minotauru),

1500 pne, palata u Knososu; vrlo česte predstave bikova (bik u svakoj civilizacija simboliše

6

elementarne kosmičke sile); stilizovani rogovi; figura preskakača – odlično savladan pokret, proporcija, skraćenje i anatomija; nema senčEnja, nema 3. dimenzije; nema hijerarhijskog dimenzionisanja; lepota izrade linije, osećanje forme dobija jednu expresivnu apstraktnu notu; svetle figure su žene, tamna figura je muškarac (kao egipatska diferencijacija);

palata u Knososu, unutrašnja dekoracija prinošenje žrtvi, sarkofag, kultna scena, vrlo skromno, ništa grandiozno vaza žetelaca, 1500 pne, kamena vaza (steatit), povorka vitkih, obnaženih muškaraca

(samo do pojasa!), živahni ritam kompozicije; duh, osećaj vedrine života – to nije viđeno ranije.

vaza sa oktopodom, 1500 pne, česta tema na grnčariji (pored drugih uzoraka iz biljnog i životinjskog sveta); dobro prilagođeno obliku suda;

Mikena (1500-1100 pne, do osvajanja Doraca) Lavlja kapija , 1250 pne, Mikena, stub-simbolično predstavlja grad, lavice ga čuvaju (ova

simbolika tipična za istok, ne za Krit); deo Kiklopskog bedema; poreklo ovakvih utvrđenja-hetitsko (Hetiti, maloazijsko pleme);

pogrebna stela, 1500 pne posmrtne maske, 16. vek pne, Mikena, zlato pehari iz Vafija, 1500 pne, kovano zlato, (ili sa Krita ili kritski majstor-suviše fino za Mikenu); korice noža, zlatne inkrustacije, prikazana scena je mitološka priča

G R Č K A(4 plemena: Dorani-Spartanci, Ahajci, Eolci, Jonjani)1. geometrijski period 9-8. veka pne2. arhajski period 8-6. veka pne3. prelazn i početak 5. veka pne4. klasika sredina 5. veka pne (Perikleov zlatni vek)5. protohelenizam – klasika 4. veka pne6. helenizam (osvajanjem A. Makedonskog) 336 pne do 31 pne (pad Aleksandrije) geometrijski period (9. vek pne): slikanje vaza i skulptura veoma bliskih mikenskom umetniku; svođenje forme ljudskog tela na određene geometrijske oblike; dekorativnost; vaze (Dipilonska) Apolon u bronzi, 700 pne Konj u bronzi, VIII vek pnearhajski period (8 – 6. veka pne): arhajska skulptura - oba stopala su čvrsto na zemlji; odnos stroge vertikale i horizontale grudi, ramena, kukova i kolena; velika glava sa ogromnim očima (prozor duše) i niskim čelom, kosa i brada stilizovani, “arhajski osmeh” manir; vidljiva “omega” kukova sa neprirodnim skokom…problemi: funkcionalne veze između draperije i tela, kompozicija, stav, pokret, proporcija, anatomija (5 problema); frontalnost, nepomičnost, zaleđenost, položaj ruku, izbacivanje noge kao kod egipatske skulpture (traganje arhajskog čoveka za suštinom bića-biće u večnosti); ubrzo uviđaju da se njihovo posmatranje suštine bića razlikuje od egipatskog, uvode jednu novu etičku kategoriju, izjednačavanje dobrog i lepog KALOKAGATIJA; Hera sa Samosa , 570-560 pne, mermer, ksoana (kultne statue – potiču od sličnih skulptura

od drveta, otuda dolazi cilindrični oblik (deblo drveta) Božanski blizanci, Kleobis i Biton, 600 pne, Delfi, sinovi velike sveštenice, zdepasti, figure u

mermeru Zevs otima Ganimeda, VII vek pne, terakota, otežano stapanje tela u celinu, Moskoforos, nosač teleta, 570 pne, mermer, usklađena dva oblika, teleta i mladića,

prinošenje žrtve Zevsu, muskulatura je već vrlo jaka, draperija se uklapa u celinu Kora, Timpanon hrama u Egini, 490 pne, ležeći ratnik koji čupa sebi strelu iz grudi, i osmehuje se;

problem postavljanja figure u ugao timpanona, muskulatura dobro naglašena Glava Rampin, 560 pne, mladi konjanik, konstantni element (arhajska glava), stilska odlika,

mermer Kuros iz Anaviza, 600 pne, mermer Gigantomahija, friz Sifnijske riznice, 530 pne, mermer Persej ubija Gorgonu, 6. vek pne, metopa hrama u Selinuntu (pored Moskoforosa) Ratnik u trku, reljefprelazni period (početak 5. veka pne): prvo se gubi arhajski osmeh, više se ide na lično, još uvek stilizovana kosa kao kapa, nabubrele bademaste oči, glava malo izlazi

7

iz osovine tela (nakrivljena), znači menja se stav cele figure, tj izlazi iz frontaliteta; u reljefu horror vacui, strah od praznog prostora razrešen u poznoj arhaici, orjentalni način komponovanja ponavljanjem, problem proporcije i skraćenja, figure se “izvlače” iz reljefa (što kasnije usavršava Fidija u klasici); Glava plavog Efeba Borba Lapita i Kentaura, (Lapiti su narod u Tesaliji), metopski reljefi, 460 pne, Zevsov hram

u Olimpiji, zapadni timpanon, Apolon centralna figura (da li se ovde javlja nagoveštaj kontraposta ???), on vodi bitku, mirnoća na licima dobija vanvremensku dimenziju i nema arhajskog osmeha; oblik forme Kentaura dosta dobro rešen; draperija ima ulogu u prikazivanju tela i kompoziciji; prenaglašeni mišići, gužva extremiteta, položaj tela prilično prirodan

Auriga, Vozar , 450 pne, Delfi, bronza, figura još uvek frontalna, noge još uvek jedna do druge, gruba draperija, kao kanelure stuba – ali u gornjem i donjem delu ipak prirodno pada; arhajska kosa, arhajske proporcije (tzv strogi stil, na njegovom vrhuncu); licu se daje ovalni oblik, istaknute oči, malo spuštene obrve, nema osmeha

Zevs ili Posejdon baca munju ili trozubac, autor Hageladas, 460-450 pne, bronzana skulptura figure u zamahu, rešavanje pokreta ali nije baš uspešno, jer gornji deo tela ne prati dinamiku nogu; proporcije, muskulatura, glava dovedeni do zavidnog nivoa

Tiranoubice, Harmodije i Aristogejton, 477 pne, (autori Kritijas i Nesiotes) spomenik atentatorima titanina, pokret bolji nego kod Hageladesa

Kuros, mladić, 480 pne, autor Kritijas, mermer, NAGOVEŠTAJ KONTRAPOSTA!!!, figura oslonjena na levu nogu, ali je gornji deo i dalje frontalno postavljen; ova figura izlazi iz kanona arhajske umetnosti, osim kose; nema osmeha, ovalna glava, oči više nisu istočnjačke, obrve se spuštaju, nisu polukružne

Afrodita Anadiomene, (koja se rađa iz morske pene), reljef, 470 pne, sa prestola Ludovici u Rimu; frontalitet i simetrija (oko nje su Radost i Tuga); sve ostalo je klasično, draperija funkcionalna (oseća se telo ispod nje)

klasika V veka (sredina 5. veka pne): umetnici definišu jedan ideal lepote, savršenstva koji ni do danas nije prevaziđen; Pitagorejci – proporcija kao suština kosmičke harmonije; razrešavanje onih 5 problema; traganje za ravnotežom duha i tela, (dorski) asketski duh, “klesanje” čoveka u zajednici, negovan u gimnasiumima (nema više AGON-a, želje da se pojedinac istakne, samoisticanja, jer je to opasno po život grada); lepo kao ontološko shvatanje – pravilo, nije definisao umetnik, već je ono izvađeno iz prirode; umetnici 5. veka uspevaju u potpunosti da prikažu u materijalnom obliku ideal koji filozofija objašnjava rečima… POLIKLET: 1:7 proporcija (glava : telo), razrešio: 1/pitanje proporcija (1:7), 2/puna

tačnost anatomije (jači modeli), 3/ k o n t r a p o s t = pokrenutost u stanju mirovanja, formulacija tela koje stoji čvrsto, stabilno u prostoru, ali dobija elastičnost, izbegao je strogu vertikalu sa horizontalama, oslonio je figuru na desnu nogu – blaga “s” linija tela, kosina ramena i grudi, kukova i kolena (na drugu stranu), blagi okret glave; Doriforos, kopljonoša , KANON – ideal klasične lepote, 450-440 pne, izrađen u bronzi,

rimska kopija mermer, savršena forma čoveka ali u metafizičkom idealnom svetu, izraz lica je konstantno mirno stanje duha, harmonija, omega kukovi, ruka prvi put slobodno visi

Diadumenos, atleta vezuje pobedničku traku, 435-430 pne, sa Delosa, čelo u jednoj liniji sa nosom, savršena muskulatura, još uvek stilizovana kosa (što nije ostatak arhaike, već želja da se prikaže apsolutna smirenost)

Ranjena Amazonka , 440 pne, Artemizion hram u Efesu (rađena za konkurs gde je učestvovao i Fidija), čak i kod ženskih figura Poliklet ne može pobeći od snažne muskulature, draperija živi sa statuom (draperiju će do savršenstva dovesti Fidija), novina – OSLONAC, čime se telo još više izvija

MIRON: bavi se problemom pokreta kao univerzalnom (kretanje), a ne ličnom i trenutnom pojavom, uspeo da “uhvati” kretanje koje je u filozofiji vezano za broj Diskobolos, bacač diska , 450 pne, u trenutku kada se Diskobolos uvrnuo pred trenutak

izbnacivanja diska, samo njegov lik ne odražava napeto stanje, svi delovi su u savršenoj harmoniji

Atina i Marsijas, 450 pne, oslobođen pokret, Marsijas u zatečenom stanju, kada je ugledao Atinine dvojnice koje je ova proklela i bacila na zemlju

FIDIJA: najveći skulptor 5. veka, nadzornik radova na Partenonu – Iktinos i Kalikrates arhitekti (poverio mu Perikle), tehnika HRISELEFANTINE (skupocena tehnika izrade skulptura od slonovače i zlata); rešio majstorski problem ugla timpanona, draperiju dovodi

8

do savršenstva, harmonija odnosa delova u celini, smelost u rešavanju problema kompozicije – savršeno; odličan poznavalac anatomije, narušava dorsku strogoću… Posejdon, Dionis i Artemida Perikle, autor Kresilas (učenik Fidijin), 450 pne, idealizovani portret, bronza Tri parke (Leta, Diona, Afrodita), istočni timpanon Partenona, 438-432 pne, iz

kompozicije rađanja Atine, draperija boginja kao da je natopljena vlagom, Fidija nije toliko “robustan” kao Poliklet – više je jonski nastrojen; draperija u finom kontrastu sa ljudskim telom, kao da treperi

Lapit i Kentaur, metopski reljef (Partenon), 447-442 pne Povorka konjanika, Povorka devojaka ??? (severni friz Partenona), kompozicija

“Panatenejska procesija”, 442-438 pne, kada ponavlja linije to radi da bi učvrstio kompoziciju; svaki oblik i položaj extremiteta prostudiran, nijedan segment kompozicije nije zanemaren; postoji prazan prostor iza figura; koristi dijaginalu ali ne da bi dao dinamiku kompoziciji, već da bi povezao elemente, dinamika proizilazi iz samog pokreta; svaka figura ima druge karakteristike;

Zevs Olimpijski, 435-430 pne, statua 8x veća od prirodne veličine, ostala samo kopija glave, prikazan kako sedi na svom božanskom tronu, tehnoka hriselefantine

Ranjena Amazonka, druga nagrada na konkursu, 430 pne, u obradi muskulature nije dao takvu snagu kao Poliklet, glava po istom principu kao Atena Lemnia (jedno od najlepših skulptorskih dela antičke umetnosti - Lemnia)

Paionis (Fidijin rođak, sestrić) Nike de Paionis , putena je , nije hladna Krilata pobeda (Nike), 410 pne, sa balustrade hrama Nike Apteros na Akropolisu, “Nike

skida sandalu”, reljefprotohelenizam, klasika IV veka pne: nadgrađuje sve elemente 5. veka; Aristotel narušio sliku lepote – razumom se može doći do savršenog umetničkog dela (razum - a ne iskustvo, saznanje - a ne primarni osećaj / intuicija), unosi se racionalistička nota u umetničko stvaranje – lični odnos prema umetničkim delima; consensus omnium – određena grupa ljudi određuje šta je umetničko delo: lepota je subjektivna, umetnik razumom odabira šta je lepo, a zajednica to potvrđuje; nema više traganja za apsolutnim i univerzalnim, ali ideal harmonije unutrašnjeg i spoljašnjeg nije u potpunosti napušten (zato ostaje klasika); SKOPAS: prvi počeo figuri da daje unutrašnji život i dinamiku; kosa je pokrenutija, oči su

dublje uvučene u lik, arkade su istaknutije – stvara se senka, usta blago otvorena, glava malo zabačena u stranu, pokret iskazuje raspoloženje, kao i izraz lica… Menada igračica, 350 pne, pokret kao posledica unutrašnjeg emotivnog stanja, glava

zabačena, kosa se vijori, telo izvijeno, poludela od neuzvraćene ljubavi (leva slika) Apolon, glava (Palatinski Apolon?) (desna slika) drži neku liru? Nioba sa ćerkom, Nioba majka 7 kćeri i 7 sinova, brani svoje poslednje dete od gneva

bogova, dinamika koja proizilazi iz unutrašnjeg stanja, njena glava još uvek ne odražava “patos” koje će imati kasnije figure, draperija prati celokupno stanje figure, toliko je snažna da možemo samo nju da posmatramo

PRAKSITEL: najbolji u 4. veku; pojačava kontrapost – oslonac malo odvaja od tela, tako celom stavu daje ležerniju notu (jača “s” linija tela), “pušta” extremitete u prostor, figura je izduženija; 1. ženski akt u staroj Grčkoj (Knidska Afrodita) - čime je srušeno strogo dorsko pravilo!!!, napušta Polikletove snažne modele, uvodi adolescentene modele tako da su prelazi između delova tela mekaniji, kao sfumato u slikarstvu, u obradi glave – kao Skopas Hermes sa Dionisom , 330-320 pne, odvojen oslonac od tela, ležerno, Hermes drži grozd

u ruci, osvaja prostor, izduženo telo 1:8, sfumato blagih prelaza LISIP: još više od Praxitela obuhvatio skulpturom prostor - figura je u raskoraku zbog

ravnoteže – time se uvodi blagi pokret (dinamika) , smanjuje glavu, telo je vitkije 1:8 proporcija, muskulatura između Polikletove i Praksitelove; Apoksiomenos, strugač , 330 pne, obe ruke u prostoru, blagi raskorak, dinamika

helenizam (336 pne do 31 pne): Sofisti su umetnost proglasili veštinom, znanjem obmane čak, kojoj je motiv da ugodi ljudskoj duši, uvodi se kategorija ukusa, ličnog; u helenizmu svi ideali klasike konačno padaju; unose se trenutne emocije, trenutni pokret – mimezis forme a ne suštine (za razliku od klasike); umetnici nemaju više moć da daju figuri harmoniju; u umetnost se uvlači naturalizam – sve više se preuzima direktno iz prirode; dramatične teme, težnja da se posmatrač šokira; patos koji je sam sebi dovoljan; težnja ka dinamiziranju figura, ali pomalo veštačka, draperija suviše samostalna, čak agresivna; čak bizarni modeli u poslednjoj fazi…

9

osvajanja A.M. stvorila uslove mešanja različitih kultura, zato je to helenistička a ne helenska umetnost – preovlađujući elemenat grčki sa uticajima drugih kultura… Gigantomahija , (Atena i Alkion), 180 pne, Zevsov žrtvenik u Pergamonu, krilata bića, Atina

baca na zemlju jednog Giganta; figure klesane tako duboko, da se prosto odvajaju od pozadine; strahovita dramska snaga – skoro da “provaljuje” arhitektonski okvir (friza);

Apolon Belvederski, 4. vek pne, autor Leohares, Skopasova škola, figura sa ispruženom rukom; formalno je sve sjajno postavljeno, ali iz ove figure se ne oseća unutrašnja snaga, jer je umetnik vodio računa samo o formi, ne postoji želja za prenošenjem neke dublje poruke, sve više se preuzima direktno iz prirode; do 20. veka se mislilo da je ovo ideal grčke umetnosti; umetnik pokazuje samo svoju veštinu;

Nike sa Samotrake, 200 pne, u slavu pomorske pobede, draperija dekorativna i dinamična, iako je forma klasična; elementi sve više žive sami za sebe, takmičenje u moći prikazivanja – sve može biti prikazano (leva slika)

Afrodita sa Milosa, kraj 2. veka pne, autor Aleksandar, gornji deo klasika 4. veka, donji deo veštački, draperija suviše agresivna, samostalna (desna slika)

Ahil previja Patrokla, 500 pne, autor Sosijas, vaza, crvenofiguralna faza; Sosijas: rešeno skraćenje, kompozicija na jedan prirodan način, i prilagođena obliku suda; gubi se kompoziciona linija u koju su smeštene figure; smanjuje se broj figura, velike su, zauzimaju ceo prostor predviđen za oslikavanje; različiti stavovi figura, kontrapost, materija dobija na vrednosti.

Bitka kod Isa, autor Filoksen, mozaik, (istorijske teme u helenizmu – poraženi Persijanci pod Darijem), vladanje pokretom, dinamikom, kompozicijom.

E T R U R I J A Osnov rimske civilizacije. Pod velikim uticajem Grka, ali se nisu striktno držali elemenata koje je postavila arhaika, prekoračili su strogost i krutost arhajske skulpture, unosi se dinamika i živost. Terakota glavni materijal, odlična tehnika pečenja, bez deformacija. Odlični livci bronze. Faze: 1/ produžena arhaika, do 3. veka pne; 2/ pozna klasika (protohelenizam) i 3/ transformisani helenizam (do 1. veka pne, odn do Rima). Dalje je rimska umetnost.Slikarstvo u arhaičnoj formi (do kraja), liči na ono iz Mikene i Krita, ali sa čvrstinom i karakterom koju Krit i Mikena nemaju – oblici puni, jaki. Uticaj dekorativnosti i životne radosti kritsko-mikenske umetnosti. Pokret još uvek nije savladan, snažan ali zaleđen, figure u frontalitetu. Portretna umetnost se razvija od posmrtnih maski koje nemaju ništa lično, potpuno su uopštene (razvija se od 3. veka pne). Skulptura (6 i 7 veka pne) slična grčkoj arhajskoj skulpturi (ksoane), ali ovde su to sedeće skulpture čega nema u Grčkoj; načIn rezbarenja površine kao da je uzor iz neolita; od Grka preuzeli mitološka bića, Kentaure. Figure su dinamičnije, elegantnije nego grčka arhaika. U helenizmu, likovi dobijaju nešto od klasične elegancije. Izraz lica nije patetičan, mirnoća i strogost u izrazu. Teško se oslobađaju stilizacije kose i brade. Realističan prikaz ali i dalje zanemaren donji deo tela. Sarkofag iz Červeterija, 520 pne, arhajski period, terakota; zanima ih lik i torzo, zanemaruju

donji deo tela; maloazijski karakter likova, akcenat na licu; arhajski osmeh, stilizacija kose, brade; živi pokreti ruku; nema zanimanja za anatomska istraživanja;

Igrač i igračica, 480-470 pne, freska iz grobnice lavica, Tarquinia, arhaika; frontalnost Apolon (Hermes) iz Veja , 500 pne, autor Vulka, terakota, arhaika, vodi poreklo od grčkih

modela jonskog doba, iako dosta oštriji; izraz snage, dinamičan pokret, izraženo lice sa osmehom, glava istočnjačka; življe i snažnije od grčke arhaike;

Ćup iz Etrurije, sa kipom Glava Hermesa iz Veja (sa šeširićem)

R I M Najveća uloga rimske umetnosti su očuvane kopije grčke umetnosti, kojom su Rimljani bili fascinirani. Nema duboke veze između umetnosti i filozofije kao u Grčkoj. Rimska umetnost kao utilitarna, poznaje 3 forme:1/ portretna umetnost – intenzivna; najznačajnije za jednu porodicu je da prikazuje svoje pretke; od idealizovanog do naturalističkog pristupa (to zavisi isključIvo od naručioca tj umetnika, nema karakteristika po periodima).

a/ idealizovani (snaga, čistota, umerena psihologizacija, kvalitetno) b/realistični (mada još uvek ima izvesne psihologizacije), c/ naturalistički (gubi se svojstvo unutrašnje snage, unose se sve deformacije lika, nema intervencije umetnika, opsednutost dokumentarnim predstavljanjem likova).

10

2/ reljef – ne zanima ih kompozicija; narativnost, dokumentarnost - značajno za rekonstrukciju istor. događaja, ali loše umetničko delo. Filozofi kažu da umetnost mora biti korisna. Treća dimenzija uglavnom naturalistički prikazana. 3/ paradne portretne skulpture careva, senatora – isticanje statusa i moći; bez osećaja za original, štancovali u radionicama tela, a glave tj portreti naknadno “nakalemljeni” po želji naručioca. Kopiraju Grke u skulpturi (proporcija, stav, anatomija), ali ne prolaze kroz faze, preuzimaju samo ono što im se sviđa i ne udubljuju se u vrednost. Ono što je rimsko autentično su samo likovi.slikarstvo: A/ fresko: a/ alfresko (slika se na vlažnom malteru); b/ mezafresko (polusuvi malter); c/ alseko (suvo). B/ mozaik – proizašao iz dekorativnog oblaganja podova, ali rade se i vertikalne površine i svodovi. C/ enkaustika: pigment se meša sa rastopljenim voskom i peglicom se utiskuje u malter. Hadrijan, Karakala, Konstancije Hlor, Konstancije II – 4 biste; Saifum Konjanička statua Marka Aurelija 161-180 ne, Campidoglio, Rim, dalekosežan uticaj na

renesansne majstore. Hod konja je ovde pravilno prikazan, dijagonalno izbacuje noge. Statua bi trebalo da karakteriše M.A. kao uvek pobedonosnog (nekada se ispod konjske podignute noge nalazio zgrčeni varvarski poglavica). Imperator nema oružje, on je nosilac mira, a ne ratnik i heroj. Pokret zaustavljen u trenutku - tipično rimski.

Portret Rimljanina , 80 pne, podroban izveštaj o topografiji lica, vidi se svaki detalj (Rimljani pravili voštanu sliku umrlog), obožavanje predaka;

Minucija Pola August iz Primaporte, 20 pne, Livijina vila u Primaporti (Livija-Avgustova žena);

imperijalistički portet, obavijen atmosferom božanstva (što je i bio cilj skulpture); izrazita individualnost, tipično rimski. Puto (mali neodeveni dečak) pored desne noge.

Konstantin Veliki, početak 4. veka, Konstantinova bazilika, prvi imperator hrišćanin. Ogromne oči – duhovno svojstvo lika, masivno i nepokretno lice, nota strogosti i asketizma, nema portretne odlike. U hrišćanstvu ništa lično više nije smelo biti prikazivano…

Pljačkanje hrama u Jerusalimu, 81 ne, Titov slavoluk, Rim, više planova, samo onaj bliži “izbija” iz površine. Oblici ređani jedan do drugog, bez lepote kompozicije. Ni svaki element posebno nema lepotu.

Trajanov stub, 106-113 ne, Rim, spiralni reljef koji obrađuje sve sekvence iz Trajanovih pohoda protiv Dačana. Umetniku nije važno da li je sagledljivo, već kao istorijski dokument. Veoma natrpano i detaljno.

Carska povorka sa friza Are Pacis Augustae, 13-9 pne, Rim, reljef sa Oltara Mira (Oktavijan Avgust). Portretno prikazani likovi, mada bez insistiranja na pojedinostima. Treća dimenzija odlično prikazana, naturalistički, umetnik umekšava pozadinu – figure koje su najudaljenije kao da se utapaju u nju, ritam ukrasnih draperija; klasicistički stil avgustovskog doba.

Žrtvenik Domicija Ahenobarbusa, 1. vek pne, reljef, još uvek ima praznih prostora, uzdržanost u tretiranju formi kompozicije (bik, krava)

Aldobrandinska svadba, freska, Etion (grčki slikar) uradio srednji deo freske, palata, prikazane su faze pripreme devojke za udaju, fini, realistični, uzdržani način prikazivanja oblika, nema kontrasta, kao da postoji sfumato koji oblike zamagljuje.

Pogled na vrt, 20 pne, Livijina vila u Primaporti, zidna slika, arhitektonski okvir je potpuno izostavljen. Stvarni zid je samo malo “pomaknut” do zida od zelenila; ograničena prostorna dubina (2. dekorativni stil u slikarstvu, prozorski efekat, probija se zid, iluzionistički)

Proleće, freska, iz Stabije, personifikacija Proleća, elegantno, tajanstveno, spada u 3. dekorativni stil.

Vila Misterija, 50 pne, Pompeja, friz od zidnih slika, pravougaona polja sa crvenom pozadinom (simbolično), oivičena lažnim arhitravom i lažnim pilastrima; kao pokretna pozornica, sa prizorima iz Dionisovog obreda – kompoziciono pažljivo, za razliku od rimskog reljefa; ženske figure, nage i obučene; izvanredna čvrstina tela i draperije; savladani pokret i telo, sa izvesnom idealizacijom; mnogi od stavova i gestova preuzeti iz klasične grčke umetnosti, ali ipak nedovoljno prostudirani.

Pekar sa ženom , fajumski portreti

11