Uniwersytet Śląski

Wydział Nauk Społecznych

Instytut Socjologii

Piotr Czakon

Nr albumu 260502

Struktura społeczna w świadomości studentów

Wydziału Nauk Społecznych

Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach

Praca dyplomowa licencjacka

Promotor

dr Zbigniew Zagała

Katowice 2012

2

Słowa klucze: Struktura społeczna, percepcja, stratyfikacja społeczna, studenci.

Oświadczenie autora pracy

Świadomy odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca została

napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z

obowiązującymi przepisami.

Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej przedmiotem

procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni.

Oświadczam ponadto, ze niniejsza wersja pracy jest identyczna z załączoną wersją

elektroniczną.

Data:

05.06.2012.

Podpis autora pracy:

Piotr Czakon

3

Spis treści

Wprowadzenie…………………………………………………………………………………. 5

1. Definicyjne aspekty struktury społecznej………………………………………………… 9

1.1. Kilka istotnych przybliżeń – od struktury do struktury społecznej……………………. 9

1.2. Systematyzacja definicji struktury społecznej…………………………………………. 12

1.3. Ujęcia struktury społecznej…………………………………………………………….. 13

1.4. Stratyfikacja społeczna…………………………………………………………………. 15

1.4.1. Pojęcia warstw i klas społecznych……………………………………………….. 15

1.4.2. Od zróżnicowania do stratyfikacji………………………………………………... 17

1.4.3. Ideologie nierówności jako podstawa postulowanego obrazu uwarstwienia

społecznego……………………………………………………………………….. 20

1.4.4. Dwa spojrzenia na genezę nierówności i stratyfikację społeczną………………... 22

1.4.5. Czynniki legitymizacji nierówności……………………………………………… 24

1.5. Ruchliwość społeczna………………………………………………………………….. 26

1.5.1. Rodzaje ruchliwości społecznej i czynniki jej sprzyjające………………………. 27

1.6. Problem ujęcia świadomościowego……………………………………………………. 29

1.6.1. Główne płaszczyzny badań ……………………………………………………… 30

1.6.2. Klasyfikacje ujęć struktury społecznej w świadomości jednostek……………….. 32

2. Wybrane problemy uwarstwienia społecznego…………………………………………... 37

2.1. Przemiany struktury społecznej w perspektywie teorii zmiany społecznej……………. 37

2.2. Przechodzenie z okresu „fordyzmu” do „postfordyzmu” i związane z tym zmiany

rozpatrywania struktury społecznej…………………………………………………….. 40

2.3. Kwestia klasy średniej………………………………………………………………….. 45

2.4. Młodzież akademicka – między klasą średnią a prekariatem………………………….. 50

2.5. Znaczenie uniwersytetu w generowaniu i postrzeganiu struktury społecznej…………. 53

2.5.1. Charakterystyka młodzieży akademickiej jako kategorii społecznej…………….. 53

2.5.2. Specyfika szkoły wyższej i jej rola w kształtowaniu potocznych wizji struktury

społecznej oraz replikacji istniejących podziałów społecznych…………………... 58

3. Metodologia postępowania badawczego………………………………………………….. 61

3.1. Problematyka badania i jej specyfika…………………………………………………... 61

3.1.1. Pytania badawcze………………………………………………………………… 64

3.1.2. Hipotezy badawcze………………………………………………………………. 65

3.2. Operacjonalizacja problemu badawczego……………………………………………… 66

4

3.2.1. Zmienne i wskaźniki……………………………………………………………... 66

3.2.2. Metoda i technika………………………………………………………………… 72

3.2.3. Narzędzie badawcze……………………………………………………………… 74

3.2.4. Sposób opracowania materiału badawczego i forma jego prezentacji…………… 75

3.3. Dobór próby badawczej………………………………………………………………... 76

3.4. Organizacja i przebieg badania………………………………………………………… 77

4. Charakterystyka próby badawczej i obiektywne wymiary strukturalnego

usytuowania studentów……………………………………………………………………. 79

4.1. Struktura próby według kryteriów przynależności do struktur uniwersytetu………….. 79

4.2. Struktura próby według cech społeczno-demograficznych……………………………. 82

4.3. Struktura próby według kryteriów decydujących o samodzielności życiowej………… 89

4.4. Struktura próby według deklarowanych poglądów politycznych……………………… 95

4.5. Podsumowanie założeń niezbędnych do dalszej analizy………………………………. 97

5. Studentów postrzeganie struktury społecznej i własnego w niej miejsca……………… 99

5.1. Postrzeganie społeczeństwa w kategoriach struktury………………………………….. 99

5.2. Schemat jakiemu najbliższy jest kształt społeczeństwa w Polsce oraz deklarowane

własne w nim miejsce………………………………………………………………….. 106

5.3. Grupy, klasy, warstwy z jakimi identyfikują się studenci oraz przypisują ilościową

dominację w społeczeństwie…………………………………………………………… 120

6. Studenci o problemach uwarstwienia społecznego………………………………………. 129

6.1. Czynniki wyznaczające pozycję jednostki w społeczeństwie………………………….. 129

6.2. Ocena możliwości doświadczenia ruchliwości społecznej…………………………….. 132

6.3. Postrzeganie nierówności społecznych………………………………………………… 144

6.4. Rola wykształcenia wyższego w kształtowaniu szans życiowych……………………... 153

Zakończenie……………………………………………………………………………………. 159

Bibliografia………………………………………………………………………………………. 164

Spis rycin……………………………………………………………………………………....... 168

Spis tabel…………………………………………………………………………………………. 170

Aneks…………………………………………………………………………………………….. 174

5

Wprowadzenie

Zdaniem wybitnego socjologa Henryka Domańskiego „logiczną sprzecznością” jest

„zestawianie społeczeństwa z sytuacją braku struktury (…)”1. To właśnie istnienie określonej

struktury społeczeństwa powoduje, że w życiu społecznym nie dominują takie sytuacje jak

przypadkowość, chaos i brak wzorców. Cytowany autor formułuje dwa bardzo ważne wnioski

odnośnie struktury społecznej. Po pierwsze, jest ona (struktura społeczna – przyp. aut.)

„niezbywalnym atrybutem i pierwotnym ogniwem każdej komórki społecznej”. Po drugie,

struktura społeczna wiąże się z różnego rodzaju formami, a najważniejsze z nich to:

„hierarchie”, „dystanse”, „nierówności”, „zróżnicowania”2.

Zagadnienie struktury społecznej jest jednym z najważniejszych problemów jakimi

zajmuje się socjologia. Już jeden z klasyków socjologii, niemiecki socjolog Georg Simmel,

wprowadzając do nauki pojęcie „form społecznych” dodawał, że zadaniem socjologii jest

właśnie badanie tych form, odkrywanie typowych kształtów i konfiguracji obecnych w

społeczeństwie. Także współcześni socjolodzy formułują zdanie o centralnym znaczeniu

kwestii struktury społecznej dla socjologii. Domański wyraża pogląd, iż „w zgodnej opinii

wielu autorów socjologia wyodrębniła się z innych nauk jako dyscyplina zajmująca się

analizowaniem struktur społecznych”3. Natomiast inny polski socjolog Daniel Markowski

stwierdza, że „zrozumienie procesów społecznych zależy od prawidłowego określenia

struktury społecznej. Jest ona bowiem swoistym <kośćcem> społeczeństwa”4.

Zakładając, że każdy człowiek jest na swój sposób „socjologiem amatorem” należy

przyjąć, iż jednostki w pewien sposób analizują istniejące w społeczeństwie dystanse,

hierarchie i nierówności. Dzieje się tak dlatego, że każdy człowiek w społeczeństwie pełni

jakąś rolę, identyfikuje się z określoną kategorią społeczną, pełni określone funkcje w

społeczeństwie. Wszystko to sprawia, że w umyśle członków społeczeństwa wykształca się

swoisty obraz „kształtu” społeczeństwa i własnego w nim miejsca. Obraz ten znajduje się w

centrum zainteresowania badań odwołujących się do tzw. świadomościowego (lub inaczej

mówiąc potocznego) wymiaru struktury społecznej. Rekonstruowanie subiektywnych

obrazów struktury społecznej stanowi bardzo ważną problematykę badawczą dlatego, iż

pozwala dowiedzieć się między innymi: jakie elementy (grupy, klasy, warstwy) wyróżniają

1 Henryk Domański, Struktura społeczna, Wydawnictwo naukowe SCHOLAR, Warszawa 2004, s. 11.

2 Tamże, s. 11.

3 Tamże, s. 9.

4 Daniel Markowski, O metodologicznych problemach badań nad strukturą społeczną, w: Stanisław Marczuk

(red.), Wartości a struktura społeczna, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1990, s. 15.

6

jednostki w społeczeństwie, jak jednostki definiują sytuację społeczną w jakiej się znajdują,

jakie linie podziałów w społeczeństwie są w największej mierze dostrzegane przez jednostki,

czy też jaka jest głębokość tych podziałów.

Co niezmiernie istotne, konstruowany w umyśle człowieka model rzeczywistości

dzięki narzędziu, jakim jest język może przybrać formę idei, przekonań oraz poglądów. Te

natomiast, przez swój aprobujący lub dezaprobujący dla ładu społecznego wydźwięk,

przyczyniają się do jego legitymizacji bądź też delegitymizacji.

Juliusz Gardawski zauważa, że badania percepcji struktury społecznej znalazły się w

kręgu zainteresowania socjologii polskiej począwszy od końca lat 50. XX wieku5. Tradycja

polskich studiów nad świadomością struktury społecznej związana jest przede wszystkim z

działalnością takich badaczy, jak Stanisław Ossowski, Julian Hochfeld, Józef Chałasiński,

Wojciech Zaborowski, Włodzimierz Wesołowski, Henryk Domański (choć badania

obiektywnego wymiaru struktury społecznej zajmują w dorobku tego autora równie doniosłe

miejsce), czy - wspominany już na początku akapitu - Juliusz Gardawski.

W większości przypadków badania subiektywnych wizji struktury społecznej

przeprowadzane są wśród dorosłych członków społeczeństwa. Ponadto, często są to osoby

posiadające zatrudnienie i względnie ustabilizowaną sytuację materialną. Niestety problem

potocznych wizji struktury społecznej praktycznie nie był podejmowany w badaniach

socjologicznych prowadzonych wśród studentów. Tymczasem istnieje szereg przesłanek, aby

się nim zająć.

Studenci bowiem stanowią specyficzną kategorię społeczną. Kategorię, którą tworzą

osoby znajdujące się w fazie swoistego „zawieszenia” pomiędzy warstwą swojego

pochodzenia społecznego, a warstwą do której aspirują po uzyskaniu wykształcenia.

Przejściowość sytuacji studentów manifestuje się także w tym, że pomimo pełnoletniości i

(w niektórych przypadkach) posiadania pracy, osoby te w większości przypadków nie są w

pełni usamodzielnione pod względem materialnym od rodziców. Osobną kwestię stanowi

wpływ samej uczelni wyższej jako instytucji na kształtowanie się studenckich wizji struktury

społecznej. W obrębie tej płaszczyzny problemowej znajdują się zagadnienia wpływu

wtórnego środowiska społecznego, złożonego z nauczycieli akademickich i studentów z

określonych kierunków studiów, na wyłaniające się w umysłach młodzieży akademickiej

wizje porządku społecznego.

5 Juliusz Gardawski, Teorie struktury społecznej a świat pracy, w: Polacy pracujący a kryzys fordyzmu,

Juliusz Gardawski (red.), Wydawnictwo naukowe SCHOLAR, Warszawa 2009, s. 107.

7

Także współczesna, obiektywna sytuacja osób młodych w Polsce jest istotną

przesłanką do zapytania studentów o ich sposób postrzegania struktury społecznej. Nie tak

dawno Kancelaria Prezesa Rady Ministrów wydała głośny raport – Młodzi 2011. Okazuje się,

że choć Polacy w wieku 15-34 są indywidualistami oczekującymi dobrze płatnej pracy i życia

na wysokim poziomie, to ich obiektywna sytuacja strukturalna jest nienajlepsza. Właśnie

Polacy między 18 a 34 rokiem życia stanowią ponad połowę zarejestrowanych bezrobotnych

w kraju, większość osób w tej kategorii wiekowej pracuje w oparciu o umowy tymczasowe

(tzw. umowy śmieciowe), a wyższe wykształcenie wcale nie gwarantuje znalezienia dobrze

płatnej pracy. Ta właściwa nie tylko Polsce sytuacja spowodowała, że pewni badacze

społeczni, jak i dziennikarze, zaczęli mówić o groźbie „straconego pokolenia”. Chodzi o

pokolenie osób (dzisiaj najczęściej w wieku 18-25 lat), którym będzie się żyło gorzej od

pokolenia swoich rodziców, i które będzie zajmowało relatywnie niższe pozycje w strukturze

społecznej.

Uważamy, że powyższa charakterystyka młodzieży akademickiej jest niepełna i

wymaga rozszerzenia o wymiar świadomościowych wizji struktury społecznej. Dlatego praca

ta – i zawarty w niej raport z badania – mają udzielić odpowiedzi jak studenci postrzegają

strukturę społeczną we współczesnej Polsce. Oznacza to podjęcie takich szczegółowych

problemów jak: świadomościowy podział społeczeństwa na elementy, własna identyfikacja z

określonym elementem strukturalnym, określenie kryteriów podziału społeczeństwa, ocena

skali występujących w społeczeństwie nierówności, oczekiwanie poprawy swojej pozycji na

wyższą. Ponadto zamierzamy ukazać w jaki sposób obiektywne determinanty strukturalne

(m.in. przynależność do kategorii studentów) wpływają na sposób postrzegania struktury

społecznej przez młodzież akademicką. Nadmieńmy, że nasze badanie przeprowadzone

zostało wśród studentów Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach

i wszelkie jego rezultaty mogą być odnoszone jedynie do tworzącej ten wydział młodzieży

akademickiej.

Rozdział pierwszy stanowi niezbędne przybliżenie najważniejszych zagadnień

definicyjnych związanych z terminem „struktura społeczna”. W rozdziale tym

przedstawiliśmy najważniejsze ujęcia i klasyfikacje definicji struktury społecznej,

zaprezentowaliśmy dominujące w badaniach ujęcia tego terminu, wytłumaczyliśmy znaczenie

tak istotnych pojęć, jak „stratyfikacja” i „ruchliwość społeczna”. Pierwszy – teoretyczny –

rozdział zakończony został krótką charakterystyką świadomościowej płaszczyzny w

badaniach nad strukturą społeczną.

8

W rozdziale drugim pogłębione zostały najważniejsze teoretyczne zagadnienia

niezbędne do naszej analizy. Opisaliśmy obiektywne przemiany struktury społecznej, które

mają wpływ na subiektywne wizje jednostek. Wśród najistotniejszych problemów

związanych z uwarstwieniem społecznym znajduje się także kwestia klasy średniej, jako

kategorii do identyfikacji względem której przyznaje się największa grupa Polaków.

Odnosząc zagadnienia teoretyczne do podejmowanego przez nas problemu badawczego

określiliśmy także znaczenie uniwersytetu w generowaniu i postrzeganiu struktury społecznej

oraz scharakteryzowaliśmy młodzież akademicką jako kategorię społeczną.

W rozdziale trzecim zawarte zostały metodologiczne założenia naszego badania.

Przedstawiliśmy sformułowane przez nas pytania badawcze oraz odpowiadające im hipotezy.

Rozwiązania metodologiczne to także kwestie operacjonalizacji problemu badawczego:

doboru zmiennych i wskaźników, określenia metody i techniki, a także wyboru narzędzia.

Część metodologiczną kończy opis naszych decyzji odnośnie doboru próby badawczej.

Przed przystąpieniem do odpowiedzi na pytania badawcze, w oparciu o uzyskany

materiał empiryczny, dokonaliśmy charakterystyki próby badawczej. Rozdział czwarty

stanowi zatem opis obiektywnych wymiarów strukturalnego usytuowania studentów, co

jest niezbędne dla pełniejszego zrozumienia prezentowanych przez nich subiektywnych wizji

rzeczywistości społecznej.

Opis i analiza potocznych przekonań studentów o strukturze społecznej w Polsce

przypada na rozdziały piąty i szósty. Rozdział piąty zawiera prezentację danych odnośnie

tego, w jaki sposób studenci postrzegają strukturę społeczną i własne w niej miejsce: czy

postrzegają społeczeństwo w sposób dwudzielny, czy też wielowarstwowy, z jaką warstwą i

kategorią w społeczeństwie studenci się identyfikują. Natomiast rozdział szósty obejmuje

studenckie opinie o ważniejszych problemach uwarstwienia społecznego: czynnikach

decydujących o pozycji w społeczeństwie, szansach doświadczenia ruchliwości społecznej,

skali nierówności społecznej oraz roli wykształcenia wyższego w kształtowaniu własnej

kariery życiowej.

Wnioski płynące z badania zawarliśmy w zakończeniu. W części tej w sposób

syntetyczny odpowiedzieliśmy na postawione przez nas pytania badawcze i

zweryfikowaliśmy hipotezy. Pracę wieńczy aneks, w którym zamieściliśmy narzędzie

badawcze oraz niewykorzystane w poprzednich rozdziałach tabele z rozkładem odpowiedzi.

9

1. Definicyjne aspekty struktury społecznej

1.1. Kilka istotnych przybliżeń – od struktury do struktury społecznej

Posiadanie określonej struktury stanowi immanentną cechę każdej komórki społecznej

oraz samego społeczeństwa. Stan taki, w dużym uproszczeniu, można uznać za następstwo

wielowiekowego procesu różnicowania zachodzącego w obrębie gatunku ludzkiego, który

podyktowany był potrzebą zapewnienia minimum organizacji społecznej dla efektywnej

reprodukcji gatunku. Proces ten w głównej mierze obejmuje pierwotne zróżnicowanie ról

pełnionych przez kobiety i mężczyzn, ról wypełnianych w ramach przynależności do rodziny,

ale także podziału pracy i podziału władzy w ramach danego organizmu społecznego1.

Jak zauważa Piotr Sztompka, termin „struktura społeczna” jest jednym z centralnych

pojęć wielu dziedzin nauki oraz jednym z najmodniejszych terminów języka potocznego2.

Zdaniem Henryka Domańskiego często stosowanymi w języku potocznym synonimami

terminu „struktura społeczna” są pojęcia takie jak: „rodzina”, „organizacja”, „aparat

administracji państwowej”, „gospodarka”, „przedsiębiorstwo”, „układ stosunków

towarzyskich”, „wzory rytualnych zachowań”, „systemy partyjne”, „styl życia”, „określone

orientacje jednostek” oraz „syndromy postaw i norm”3. Natomiast Sztompka zwraca uwagę

na takie luźne i potoczne desygnaty pojęcia struktury (jako takiej) jak: „porządek”, „ład”,

„organizacja”, „forma”, „układ”, „system”, „schemat”, „współzależność”, „stałość”,

„powtarzalność”, „regularność”4. Cechą charakterystyczną większości z tych określeń jest

zawarte w nich implicite założenie istnienia określonej sieci powiązań między składnikami

pewnej dziedziny rzeczywistości5.

Nie ulega wątpliwości, iż ustalenia definicyjne sformułowane na gruncie nauk

społecznych odbiegają od potocznego języka. Równocześnie należy pamiętać, iż pojęcie

struktury znane z nauk technicznych i przyrodniczych, nawet jeżeli jest stosowane w

profesjonalnym znaczeniu, jest mało przydatne dla opisu i wyjaśniania funkcjonowania

społeczeństwa. Niezbędna jest zatem eksplikacja znaczenia, w którym pojęcie struktury

społecznej byłoby najbardziej użyteczne dla współczesnych nauk społecznych. Aby tego

1 Henryk Domański, Struktura społeczna, Wydawnictwo naukowe SCHOLAR, Warszawa 2004, s. 11.

2 Piotr Sztompka, Struktura społeczna. Próba uogólnienia, w: Socjologia lektury, Piotr Sztompka, Marek

Kucia (red.), Wydawnictwo Znak, Kraków 2007, s. 170. Pierwodruk w: „Studia Socjologiczne” 3/1989, s. 51-65. 3 Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 11.

4 Piotr Sztompka, Struktura społeczna. Próba uogólnienia…, dz. cyt., s. 172.

5 W tym miejscu parafrazujemy syntetyczną definicję struktury społecznej Piotra Sztompki. Została ona

zawarta w artykule: Piotr Sztompka, Struktura społeczna. Próba uogólnienia…, dz. cyt., s. 172.

10

dokonać należy poczynić szereg przybliżeń, przedstawić kilka problemów i założeń, które

determinują jakościowe zmiany posługiwania się terminem struktury jako takiej.

Pierwszą istotną kwestią jest ewolucja pojęcia struktury w taki sposób, iż to

pierwotnie techniczne określenie zyskało legitymizację dla zastosowania w naukach

społecznych. Pojęcie struktura pochodzi od łacińskiego słowa struere, które oznaczało

konstruowanie6. Do XVII wieku kojarzono je jedynie z architekturą, później kolejno

upowszechniło się na gruncie anatomii, gramatyki, w dziedzinie symboli, a następnie znalazło

zastosowanie w języku potocznym i innych dziedzinach nauki7. Jak stwierdza Domański „Na

gruncie naukowego podejścia posługiwanie się pojęciem struktury społecznej ma unaocznić,

że chodzi o uchwycenie trwałych całości złożonych z elementów traktowanych jako części

określonego układu”8. Podstawą postrzegania społeczeństwa w kategoriach struktury było

skojarzenie rzeczywistości społecznej ze światem mechaniki i przyrody. Za głównego

inicjatora takiego podejścia uważa się nurt ewolucjonistyczny w socjologii, a zwłaszcza

Herberta Spencera, który twierdził, że „zasady organizacji” organizmów biologicznych i

społecznych są takie same9. To dlatego, iż „organiczne metafory ukazywały społeczeństwo

jako organizm (…) zaczęto je opisywać językiem takich pojęć jak <system>, <organizacja>,

<funkcja>, na analogicznych zasadach jak organizmy biologiczne i twory techniki, przez co

stawało się ono tożsame ze strukturą i wyrażało jego istotę”10

. Prekursorem nowoczesnego,

abstrakcyjnego pojęcia struktury był Georg Simmel, gdyż to on wprowadził do socjologii

kategorię „form społecznych” zaś socjologię postulował traktować jako „geometrię

społeczną”. Socjologia, tak samo jak geometria bada typowe kształty i konfiguracje, powinna

badać czyste formy społeczne, określać ich właściwości i prawa abstrahując od ich realnych

przestrzennych położeń11

.

Perspektywa organicystyczna oraz związane z tym włączenie pierwotnie technicznego

i przyrodniczego terminu struktury w obręb nauk społecznych przybliża nas do kolejnego

problemu pojęciowego jakim jest wzajemna relacja pojęć struktury społecznej i

społeczeństwa. Zgłębianie społeczeństwa i występujących w nim zmian, konfliktów, napięć,

stosunków władzy w sposób konieczny wiąże się z podjęciem problematyki struktury

społecznej. Bowiem wszystkie problemy badawcze dotyczące społeczeństwa winny być

6 Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 15.

7 Tamże, s. 15.

8 Tamże, s. 15.

9 Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981, T. I, s.

319-321 oraz Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 12. 10

Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 12. 11

Piotr Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków 2004, s. 135.

11

analizowane przy uwzględnieniu hierarchicznych stosunków, więzi, ról oraz układów

pozycji12

. Dlatego twierdzenie o głębokiej tożsamości pojęć struktury społecznej i

społeczeństwa występuje od początku istnienia socjologii jako samodzielnej dyscypliny

naukowej. Brak wyraźnych rozgraniczeń pojęciowych między oboma terminami można

dostrzec u wielu znakomitych autorów z różnych epok i reprezentujących odmienne nurty

teoretyczne. Są to: Nikołaj Bucharin, Charles Cooley, Emile Durkheim, Anthony Giddens,

George Homans, Karol Marks, Vilfredo Pareto, Talcott Parsons, Pitirim Sorokin, Florian

Znaniecki13

. Natomiast perspektywa zakładająca jakościową odmienność struktury społecznej

i sfery społecznej ma w naukach społecznych charakter niszowy i w głównej mierze związana

jest działalnością nie socjologów, a brytyjskich antropologów jak Siegfried Nadel i Raymond

Firth14

.

Kolejnym niezbędnym przybliżeniem jest rozróżnienie przestrzennego i przenośnego

ujmowania terminu struktury. Stanisław Ossowski dokonuje podziału na struktury w

znaczeniu dosłownym (przestrzennym) i metaforycznym (nieprzestrzennym). Struktura w

znaczeniu dosłownym to „przestrzenny układ elementów (…)”15

. Ten przestrzenny układ

może dotyczyć zarówno budowli, organizmu biologicznego, jak i przestrzennego

rozmieszczenia jednostek oraz grup na obszarze badanego społeczeństwa16

. Natomiast

struktura w sensie metaforycznym rozumiana jest jako „system dystansów interpretowanych

przenośnie i zależności takiego lub innego rodzaju”17

. Jako przykład tego sposobu rozumienia

struktury Ossowski podaje rodzinę patriarchalną, „w której bliższe pokrewieństwo łączy dzieci

z ojcem, niż z matką (…)18

.

Cytowany autor wyraźnie zaznacza, że strukturę społeczeństwa można interpretować

zarówno w dosłownym jak i przenośnym sensie. Jednak struktura ujmowana w sposób

dosłowny obejmuje między innymi zagadnienia takie jak rozmieszczenie i kształt

przestrzenny osiedli, gęstość zaludnienia poszczególnych części terenu, linie komunikacyjne.

Tego typu problematyka zdaniem Ossowskiego winna być wyłączona z pojęcia struktury

społecznej gdyż znajduje się w kręgu zainteresowań francuskiej morfologii społeczeństwa i

12

Tamże, s. 12. 13

Tamże, s.14. 14

Tamże, s. 14. 15

Stanisław Ossowski, O strukturze społecznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986, s.

112. 16

Tamże, s. 112-113 i 9. 17

Tamże, s. 112. 18

Tamże, s. 113.

12

amerykańskiej ekologii społecznej. Tym sposobem Ossowski wyłącza z pojęcia struktury

społecznej wszelkie przestrzenne konotacje19

.

1.2. Systematyzacja i synteza definicji struktury społecznej

Niezbędną fazą eksplikacji przydatnego dla nauk społecznych znaczenia pojęcia

struktury społecznej jest synteza i systematyzacja najważniejszych naukowych definicji tego

terminu. W polskiej socjologii najbardziej kompleksowej analizy i systematyzacji

występujących definicji struktury społecznej dokonał Sztompka. W oparciu o przykładowe

definicje Sztompka wyróżnił cztery idee stanowiące fundament pojęcia struktury społecznej:

Idea relacji, zależności, stosunków pomiędzy elementami. Której to idei odpowiada

definicja Anthony’ego Giddensa określająca strukturę społeczną jako „organizację

stosunków społecznych”.

Idea regularności, prawidłowości, powtarzalności, trwałości. Idei tej Sztompka

przyporządkowuje definicję Petera Blau’a, który określa strukturę społeczną jako

„spójne, mniej lub bardziej trwałe regularności”.

Idea głębokiego, ukrytego, fundamentalnego, istotnego wymiaru. Przykładem tej idei

jest George’a Homansa definicja wedle której struktura społeczna to „właściwości

bardziej fundamentalne niż inne powierzchniowe cechy”.

Idea determinującego, wyznaczającego, kontrolującego wpływu wobec zjawisk

empirycznych. Takie ujęcie struktury społecznej zdaniem Sztompki zawarte zostało w

definicji określającej ją jako „uporządkowanie elementów, które determinuje

większość zróżnicowania w danej dziedzinie zjawisk” autorstwa Wiliama Goode20

.

Swoją syntezę ważniejszych definicji struktury społecznej Sztompka kończy definicją

podsumowującą. Struktura społeczna, zdaniem cytowanego autora, to „ukryta sieć trwałych i

regularnych powiązań między składnikami jakieś dziedziny rzeczywistości, która istotnie

wpływa na przebieg obserwowanych zjawisk w tej dziedzinie”21

.

Ponieważ jednak tego typu definicja pozbawiona jest terminów ściśle socjologicznych,

Sztompka rozbudowuje ją o szereg składników składających się na tak opisywaną strukturę.

19

Tamże, s. 112-113. 20

Piotr Sztompka, Struktura społeczna. Próba uogólnienia…, dz. cyt., s. 172. 21

Tamże, s. 172.

13

W takim ujęciu struktura społeczna jest złożoną, zintegrowaną całością składającą się z

czterech konstytutywnych wymiarów o charakterze analitycznym:

Normatywnego. Jest to swoista dla danej zbiorowości sieć norm, wartości, instytucji.

Inaczej ujmując są to „zewnętrzne, zobiektywizowane i przymuszające wobec

poszczególnych członków społeczeństwa fakty społeczne wskazujące co być powinno”.

Idealnego. Czyli „powiązana i rozpowszechniona w danej zbiorowości sieć idei,

przekonań, poglądów, wizji”. Sieć ta wyznacza społeczną świadomość i determinuje

podejmowane przez ludzi działania.

Interakcyjnego. Wymiar ten Sztompka określa jako „powiązana i typowa dla danej

zbiorowości sieć wzajemnie ukierunkowanych i zorientowanych działań”.

Zróżnicowanych i powiązanych interesów. W wymiarze tym zawierają się

zagadnienia: zróżnicowania dostępu do dóbr społecznie uważanych za pożądane

(bogactwa, władzy, prestiżu, wiedzy) oraz hierarchicznych nierówności między

ludźmi powstających na tle tego zróżnicowania22

.

Nie umniejszając wagi dokonanego przez Ossowskiego podziału na aspekt

przestrzenny i nieprzestrzenny oraz zaproponowanej przez Pawła Rybickiego

trzywymiarowej koncepcji struktury społecznej (składającej się ze zbiorowości społecznych,

elementów kulturowych oraz działań i zachowań przestrzennych)23

to perspektywa

zaprezentowana przez Sztompkę może być traktowana jako najpełniejsze studium

istniejących definicji struktury społecznej.

1.3. Ujęcia struktury społecznej

Henryk Domański sporządził zbudowany na zasadzie dychotomicznych przeciwieństw

wykaz pięciu dominujących ujęć w badaniach nad strukturą społeczną:

Holistyczne vs. mikrostrukturalne,

Uniwersalistyczne vs. historyczne,

Obiektywne vs. świadomościowe,

Realne vs. w umyśle badacza,

Dynamiczne vs. statyczne24

.

22

Tamże, s. 173-175. 23

Paweł Rybicki, Struktura społecznego świata, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1979. 24

Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 17-20.

14

Spojrzenia holistyczne i mikrostrukturalne sprowadzają się do przeciwstawienia

rozpatrywania układów dystansów, podziałów i barier z perspektywy globalnej bądź

jednostkowej. Podział ten manifestuje się w odmiennym definiowaniu czynników

strukturyzacji. Dla badaczy orientacji holistycznej są to funkcjonujące na szczeblu globalnym

instytucje makrosystemowe, natomiast zwolennicy perspektywy mikrostrukturalnej

czynników tych upatrują w jednostkowych mechanizmach psychologicznych. Przykładem

ujęcia holistycznego jest makrosystemowe i funkcjonalistyczne podejście Parsonsa. Z kolei

działalność Homansa, który zwracał uwagę na zachowania układające się w określony wzór

stanowiący behawioralną podstawę struktury społecznej rozpatrywana jest jako przykład opcji

mikrostrukturalnej25

.

Rozróżnienie między uniwersalizmem a historyzmem odpowiada podziałowi na

operowanie terminami o wysokim stopniu abstrakcyjności a osadzanie tych pojęć w

konkretnych empirycznych przykładach. Jako konkretne przykłady badawcze obu ujęć można

przedstawić kolejno: makrosystemową koncepcję Parsonsa (ujęcie uniwersalistyczne) oraz

koncepcję formacji społeczno-ekonomicznych Marksa (ujęcie historyczne)26

.

Uznanie za czynniki konstytutywne kształtu struktury społecznej podziału pracy,

procesów demograficznych, mechanizmów instytucjonalnych istniejących niezależnie od

jednostek, bądź systemu norm i wartości wytwarzanych przez jednostki i determinujących ich

zachowania jest wyznacznikiem następnego dychotomicznego ujęcia struktury społecznej.

Jest to podział na obiektywną i świadomościową perspektywę interpretowania struktury

społecznej. Reprezentantem obiektywnej orientacji jest Peter Blau, natomiast

świadomościowej Parsons27

.

Czwarta oś podziału dotyczy rozróżnienia między postrzeganiem struktury społecznej

jako konstrukcji istniejącej realnie, a będącej jedynie tworem w umyśle badacza. Należy

zaznaczyć, że ten drugi nurt ma w naukach społecznych charakter niszowy. Jest niewielu

badaczy, typu Claude Levi-Straussa, dla których struktura społeczna jest tworem jaźni i

potrzeby badawczej naukowców28

.

Ostatni z zaprezentowanych wymiarów stanowi podział na ujmowanie struktury

społecznej w kategoriach dynamicznych i statycznych. Należy zaznaczyć, że wprawdzie

25

Tamże, s. 17. 26

Tamże, s. 18. 27

Tamże, s. 18-19. 28

Tamże, s. 19-20.

15

jedną z definicyjnych cech struktury jest brak nagłych zmian to zwłaszcza badacze nurtu

konfliktowego kładą większy akcent na strukturotwórczą rolę zmian29

.

1.4. Stratyfikacja społeczna

Scharakteryzowany powyżej termin struktury społecznej jest pojęciem o charakterze

najbardziej ogólnym oraz zawierającym w sobie szereg pomniejszych pojęć i związanych z

nimi problemów badawczych. Odwołując się do Domańskiego, możemy przyznać, że same

pojęcia socjologiczne służące do opisu aspektów struktury tworzą pewną hierarchię pod

względem swojego zakresu30

. Zatem struktura społeczna zawiera w sobie szereg

pomniejszych pojęć, takich jak: „zróżnicowanie”, „nierówności”, „uwarstwienie/

stratyfikacja”, „hierarchie”, „klasy społeczne” , „warstwy społeczne”, „stany”, „struktura

klasowa” czy „ruchliwość społeczna”.

1.4.1. Pojęcia warstw i klas społecznych

„Klasy społeczne” i „warstwy społeczne” są podstawowymi i najczęściej stosowanymi

terminami w analizach podziałów, zróżnicowań i nierówności występujących w

społeczeństwie. W literaturze socjologicznej poświęconej zagadnieniom strukturalnym

odnajdziemy wiele definicji tych pojęć. Mnogość definicji nie przeszkadza badaczom o

odmiennych poglądach i orientacjach, aby zgodnie posługiwać się tymi terminami31

. Nie

zagłębiając się jednak w teoretyczne spory, przedstawimy jedynie skrótowy przegląd

istniejących definicji i pojęć. Według Sztompki warstwy społeczne to „kategorie i grupy

społeczne powiązane realną więzią subiektywną i obiektywną, różniące się między sobą

zbiorowymi szansami osiągania społecznie cenionych dóbr – bogactwa, władzy, prestiżu,

edukacji itp. oraz wynikającym z tego poziomem i stylem życia, typową ideologią i

obyczajami”32

. Ponieważ definicja ta zarówno odwołuje się do kryteriów empirycznie

mierzalnych (np. bogactwo czyli ilość zarabianych pieniędzy), jak i kulturowych (wspólna

tożsamość i styl życia), definicja ta posiada w takim samym stopniu walor stratyfikacyjny i

strukturalny33

.

29

Tamże, s. 20. 30

Tamże, s. 23. 31

Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Oficyna naukowa, Warszawa 2003, s. 279. 32

Piotr Sztompka, Socjologia…., dz. cyt., s. 355. 33

Barbara Szacka, Wprowadzenie…, dz. cyt., s. 289-290.

16

Juliusz Gardawski stwierdza, iż przez klasy społeczne rozumie się „wielkie grupy

społeczne, ponad którymi w strukturze społecznej lokuje się już tylko społeczeństwo jako

całość”34

. Klasy, zdaniem cytowanego autora, wyrastają na gruncie ekonomicznym i wiążą

się ze społecznym podziałem pracy – czyli układem grup społeczno-zawodowych35

.

Powyższy pogląd nie jest odosobniony i wiąże się z klasycznym dla socjologii kompleksem

poglądów odnośnie klas i ich czynników konstytutywnych. Ten klasyczny pogląd zawarty

został także w Jana Szczepańskiego definicji, wedle której przez klasy rozumie się „wielkie

grupy ludzi, różniące się między sobą pod względem zajmowanego przez nie miejsca w

historycznie określonym systemie produkcji społecznej, pod względem ich stosunku (…) do

środków produkcji, pod względem ich roli w społecznej organizacji pracy i – co za tym idzie –

pod względem sposobu otrzymywania i rozmiarów tej części bogactwa społecznego, którą

rozporządzają”36

. Zagadnienie klasowości jest ważne dla badań stratyfikacji społecznej

zwłaszcza ze względu na stopniowalność klas37

.

Dwa najpoważniejsze nurty ujmowania klas społecznych związane są z działalnością

Marksa i Webera. Różnią się one podejściem, gdyż Marks kładł szczególny nacisk na

własność jako główne kryterium podziału i na nierówności, natomiast Weber akcentował

znaczenie szans życiowych wynikających z pozycji rynkowej. Marks dzielił klasy na

podstawie świadomości położenia w podziale środków produkcji na klasy w sobie i klasy dla

siebie. Natomiast Weber obok „klas” wyróżniał „stany”, których komponentem był prestiż, i

„partie”, których komponentem była władza38

.

Przedstawione teorie klas społecznych są o tyle istotne, że są podstawą syntetycznego

podziału na tak zwane silne i słabe teorie klasowe. Propozycja Marksa jest podstawą dla

koncepcji silnych, natomiast Webera dla słabych. Podział ten zakłada, iż teorie silne cechują

się podejściem holistycznym, a klasy traktowane są jako obiektywnie istniejące i całościowe

byty społeczne, kolektywni i świadomi aktorzy podejmujący wspólne działania. Podczas gdy

w słabych teoriach klasy były traktowane jako dające się wyodrębnić empirycznie kategorie

społeczne, których uczestnicy mają pewne cechy wspólne z punktu widzenia analizy, ale nie

34

Juliusz Gardawski, Teorie struktury społecznej a świat pracy, w: Polacy pracujący a kryzys fordyzmu,

Juliusz Gardawski (red.), Wydawnictwo naukowe SCHOLAR, Warszawa 2009, s. 65. 35

Tamże, s. 65. 36

Jan Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1963,

s.178. 37

Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 56. 38

Tamże, s. 53-59; Juliusz Gardawski, Teorie struktury społecznej…, dz. cyt., s.66-67.

17

jako kolektywni aktorzy o wspólnej świadomości i zdolności do podejmowania wspólnych

działań39

.

1.4.2. Od zróżnicowania do stratyfikacji

Termin zróżnicowania społecznego zawiera w sobie myśl o negacji równości (bądź

inaczej mówiąc identyczności) oraz stanowi zbiór wszystkich możliwych i bardziej

szczegółowych podziałów w obrębie struktury społecznej.

Zróżnicowanie może być postrzegane jako podstawowy aspekt każdej struktury

społecznej. Na powyższe stwierdzenie zdaniem Domańskiego składa się szereg faktów. Po

pierwsze, ze względu na to, że każdy człowiek pełni jakąś rolę w społeczeństwie można na tej

podstawie zaklasyfikować go w ramach określonego podziału. Pochodną konsekwencją tej

klasyfikacji jest wytwarzanie podstaw dla samoidentyfikacji jednostek i poczucia tożsamości

z określoną kategorią społeczną. Po drugie, zróżnicowanie społeczne jest fundamentem

zjawiska wielości ról. Ludzie należący do wielu kręgów społecznych mogą w zależności od

aktualnego przebywania w ramach danego kręgu przybierać różne, często odmienne i na

pozór wykluczające się role. Po trzecie, zróżnicowanie społeczne oznacza podział funkcji

pełnionych w społeczeństwie czego konsekwencją jest podział pracy. Jest to najdonioślejszy

aspekt zróżnicowania, gdyż praca i będące jej uszczegółowieniem zróżnicowanie zawodowe

decydują o dostępie do określonych dóbr co stanowi podstawę wyłaniania się wzorów

nierówności i uwarstwienia społecznego40

.

Pojęciem zawierającym się w ramach zróżnicowania i będącym jego

uszczegółowieniem jest termin nierówności społecznych. Nierówności społeczne dotyczą

sytuacji, gdy ludzie są nierówni sobie nie z racji cech fizycznych czy psychicznych, ale z

powodu ich przynależności do różnych grup albo zajmowania różnych pozycji społecznych41

.

Choć, jak stwierdza Domański, zróżnicowania pod względem cech fizycznych mogą być

podstawą powstawania nierówności społecznych42

. Występowanie nierówności oznacza, że

jedni ludzie mają pewnych rzeczy więcej od innych, czego konsekwencją są nierówności

pozycji. Według Sztompki problem nierówności jest bliski myśleniu i odczuwaniu

potocznemu ze względu na fakt, że zwykli ludzie zawsze w pewnym stopniu są amatorskimi

39

Juliusz Gardawski, Teorie struktury społecznej…, dz. cyt., s.66-67. 40

Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 24. 41

Piotr Sztompka, Socjologia…, dz. cyt., s. 332. 42

Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 24.

18

socjologami i często dostrzegają, iż „jedni są nierówni drugim”43

. Ponadto społeczna

świadomość nierówności w historii wielu społeczeństw była podstawą definiowania porządku

społecznego jako niesprawiedliwego, co prowadziło do wyłaniania się buntów masowych,

ruchów społecznych i rewolucji44

. Bezdyskusyjnym faktem jest także zainteresowanie

problemem nierówności badaczy reprezentujących różne dyscypliny naukowe. Dobrym

przykładem publikacji traktującej o nierówności i łączącej różne ujęcia (filozoficzne,

ekonomiczne teoretyczne i ekonomiczne empiryczne) jest Dobrobyt społeczny, nierówności i

sprawiedliwość dystrybutywna45

.

Sztompka dokonał (opierając się na Ossowskiego klasyfikacji przywilejów)

syntetycznego podziału dóbr generujących nierówności społeczne. Krótko mówiąc, są tzw.

społecznie cenione dobra, czyli „takie, których ludzie pragną, zaspokajają jakieś ich ważne

potrzeby czy aspiracje, przynoszą im satysfakcje”46

. Zatem nierówności społeczne generować

może przede wszystkim nierówny dostęp do:

Dóbr materialnych (bogactwa),

Władzy (panowania, wpływu na innych ludzi),

Prestiżu (szacunku, uznania społecznego, akceptacji).

Nieco inny podział proponują autorzy pracy Dobrobyt społeczny, nierówności i

sprawiedliwość dystrybutywna. Rozróżniają oni zasadniczo trzy rodzaje nierówności oparte

na zróżnicowanym dostępie do dóbr:

Materialnych (dobra materialne w najrozmaitszych postaciach których stopień

dostępności tworzy bieguny: od całkowitej dostępności do całkowitej niedostępności),

Społecznych (pozycja społeczna, rola społeczna, posiadany prestiż),

Kulturowych (zróżnicowany dostęp do sfer takich jak: nauka, literatura, sztuka,

muzyka, religia)47

.

Wszystkie przedstawione powyżej dobra i wartości można posiadać w większym lub

mniejszym stopniu. Dlatego można stwierdzić, że mają one charakter stopniowalny, a od

najniższych do najwyższych zasobów przebiega pewna skala. W tym miejscu pojawia się

43

Piotr Sztompka, Socjologia…, dz. cyt., s. 331. 44

Tamże, s. 331. 45

Dobrobyt społeczny, nierówności i sprawiedliwość dystrybutywna, Stanisław Maciej Kot, Andrzej

Malawski , Adam Węgrzecki (red.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2004. 46

Piotr Sztompka, Socjologia…, dz. cyt., s. 331. 47

Janina Filek, Dobrosław Kot, Kazimierz Sosenko, Z punktu widzenia filozofa, w: Dobrobyt społeczny…,

dz. cyt., s. 19-21.

19

pojęcie hierarchii, które oznacza wertykalne rozmieszczenie ludzi w strukturze społecznej w

związku ze stopniem posiadania pewnych dóbr i wartości. Za Sztompką możemy

metaforycznie wymienić: hierarchie bogactwa „od milionerów do bezdomnych”, hierarchie

władzy „od cesarzy do niewolników”, hierarchie prestiżu „od idoli do żebraków”.

Usytuowanie na określonym poziomie każdej z powyżej wymienionych hierarchii

może różnić nie tylko jednostki, ale także grupy społeczne lub pozycje, niezależnie od tego

kto do tych grup wchodzi lub kto te pozycje zajmuje. Należy przyjąć, że pewne lokalizacje

społeczne determinować będą większą lub mniejszą możliwość korzystania z rzadkich dóbr i

wartości przez jednostki zaliczające się do tych określonych lokalizacji.

W tym miejscu dochodzimy do pojęcia stratyfikacji (uwarstwienia społecznego).

Etymologia tego pojęcia wywodzi się z języka łacińskiego, gdzie stratum oznaczało warstwę.

Termin ten znalazł szerokie zastosowanie w geologii, jako synonim uwarstwienia,

geologicznego przekroju warstw, czyli poziomów składających się na naturalną hierarchię.

Stratyfikacja jako pojęcie socjologiczne rozpowszechniło się w naukach społecznych w latach

czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku, kiedy to intensywnie prowadzono badania nad

strukturą społeczną w postaci monograficznych studiów społeczności lokalnych (Community

studies). Według Domańskiego, w analizach socjologicznych, stratyfikacja przede wszystkim

rozumiana jest jako forma nierówności społecznych. Cytowany autor powiada, że

„Stratyfikacja jest zinstytucjonalizowaną formą nierówności występującą w postaci rankingu,

lub też ujmując bardziej plastycznie – to nierówności zakrzepłe w postaci hierarchii”48

.

Jednocześnie należy rozwinąć nieco zagadnienie relacji między nierównością a stratyfikacją

społeczną. W najszerszym rozumieniu stratyfikacja zostaje utożsamiona z systemem

nierówności. Natomiast definicje stratyfikacji w węższym zakresie rozpatrują ją jako formę

nierówności49

.

Wśród badaczy istnieją spory odnośnie właściwej perspektywy ujmowania

stratyfikacji społecznej. Wyróżnialne są dwie perspektywy: obiektywna i świadomościowa.

Reprezentant pierwszej ze wspomnianych orientacji, Egon Bargel, twierdził, że „Stratyfikacja

jest obiektywnym rezultatem oceny. Stratyfikacja wskazuje porządek, relatywną pozycję rang i

ich dystrybucję w systemie oceny. (…)”50

. Natomiast według Bernarda Barbera,

48

Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 36. 49

Tamże, s. 35. 50

Podaję za: tamże, s. 36.

20

przedstawiciela perspektywy świadomościowej, przez stratyfikację społeczną należy

rozumieć „produkt interakcji zachodzącej między zróżnicowaniem a oceną społeczną”51

.

Wskazane przez Sztompkę (i zaprezentowane powyżej) dobra i wartości, które mogą

stać się podstawą nierówności są reinterpretacją wskazanych przez Ossowskiego rodzajów

przywilejów składających się hierarchiczne rozłożenie pozycji społecznych w ramach

społeczeństwa. Krótko mówiąc autor ten przedstawił podział składający się z szeregu

przywilejów, którymi rozporządzanie decyduje o usytuowaniu jednostki w hierarchii warstw.

Klasyfikacja ta składa się z:

Przywilejów środków konsumpcji. Jest to materialny wymiar zróżnicowania, np.

zróżnicowanie płac.

Przywilejów władzy. Dotyczy władzy w sensie politycznym i wiąże się z

zajmowaniem określonego stanowiska.

Przywilejów prestiżu. Gdzie prestiż rozumiany jest jako szacunek społeczny.

Ossowski dzieli ten wymiar na prestiż osobowy – szacunek do osoby oraz prestiż

społeczny – szacunek do roli społecznej52

.

1.4.3. Ideologie nierówności jako podstawa postulowanego obrazu uwarstwienia

społecznego

Refleksje na temat nierówności i uwarstwienia społecznego bardzo często dotykają

sfery interesów jednostkowych i grupowych oraz (co za tym idzie) mają charakter

emocjonalny. Jeżeli refleksja na temat nierówności społecznych przybiera formę systemów

myślowych będących służebnie podporządkowanych określonym interesom grupowym, staje

się ona ideologią. Ideologia może spełniać dwojakie funkcje, bądź zawierać przesłania

legitymizujące pozycję grupy dominującej, bądź zawierać postulat emancypacji grup

uciśnionych i niesprawiedliwie pomijanych w podziale społecznie pożądanych dóbr oraz

wartości.

W literaturze naukowej poświęconej temu problemowi wyróżnić można trzy

zasadnicze orientacje ideologiczne, które poruszają powyższy problem: ideologie

elitarystyczne, ideologie egalitarystyczne oraz ideologie merytokratyczne53

.

51

Podaję za: tamże, s. 36. 52

Stanisław Ossowski, O strukturze…, dz. cyt., s. 22-29. 53

Piotr Sztompka, Socjologia…, dz. cyt., s. 356.

21

Ideologie elitarystyczne (arystokratyczne) przyjmują, że istnieją grupy, które z samej

swojej natury są „wyższe” od innych. Odzwierciedleniem tego jest ich wyższa pozycja w

społeczeństwie i dostęp do określonych dóbr i wartości na zasadzie pierwszeństwa, a czasami

nawet wyłączności. Podstawą przynależności do grup dominujących mogą być urodzenie

(dynastia, arystokracja, wyższe kasty indyjskie), szczególne predyspozycje, talenty, mądrości

(starszyzna plemienna). Osobnym i ważnym aspektem przypasywania, wyższości, który może

łączyć się z wszystkimi powyżej przedstawionymi jest deifikacja. Ideologie elitarystyczne

często kojarzone są z konserwatywnymi lub nawet (w skrajnych przypadkach)

monarchistycznymi poglądami politycznymi54

.

Ideologie merytokratyczne, rozpatrywane są jako model nierówności odwołujący się

do pojęcia „równości szans”. Zasada równych szans głosi, że „każdy człowiek powinien mieć

równe możliwości osiągania pozycji i dóbr, a nierówności dopuszczalne są tylko w tym

stopniu, w jakim są rezultatem niejednakowego wysiłku, zdolności i własnych zasług (z ang.

merit, czyli zasługa - przyp. aut.)”55

. To, czy dane grypy, warstwy, klasy mają zasługi

decydują dwa czynniki. Po pierwsze, stopień własnego nakładu i poniesionych wysiłków. Po

drugie, wkład jaki dana grupa wnosi do społeczeństwa jako całości, stopień w jakim

zaspokaja jego potrzeby. W różnych swoich odmianach ideologia merytokratyczna traktuje

biedę i niepowodzenia, bądź jako zawinione przez jednostkową bierność, lenistwo i

nieodpowiedzialność (orientacja skrajna), bądź jako efekt zewnętrznego zdeterminowania, z

którym trzeba walczyć mechanizmami redystrybucji dóbr (orientacja umiarkowana)56

.

Teoretyczną podstawą ideologii merytokratycznej jest funkcjonalna teoria uwarstwienia

Kingsleya Davisa i Wilberta Moore’a (patrz: następny podrozdział niniejszej pracy)57

. Różne

odmiany modelu merytokatcznego są podzielane przez teoretyków liberalizmu.

Ideologie egalitarne, sformułowane przez lub w imieniu grup upośledzonych w

hierarchii społecznej (społecznym podziale dóbr i wartości) odwołują się do pojęcia równości

i postulują emancypację tych właśnie grup. Ideologie te zostały wykreowane i są podzielane

przez środowiska socjalistyczne, które zarzucały modelowi merytokatycznemu

legitymizowanie skrajnych nierówności społecznych. Stwierdzają oni, że merytokracja jest

niesprawiedliwym systemem, który nie gwarantuje klasom niższym zaspokajania potrzeb na

54

Tamże, s. 356. 55

Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 26. 56

Piotr Sztompka, Socjologia…, dz. cyt., s. 357-358. 57

Kingsley Davis, Wilbert Moore, O niektórych zasadach uwarstwienia, w: Socjologia. Lektury, Piotr

Sztompka, Marek Kucia (red.) , Wydawnictwo Znak, Kraków 2007, s. 437-445.

22

satysfakcjonującym poziomie, ponieważ wyrównywanie szans nie zapobiega nierównościom

warunków życiowych58

.

Wyróżnić można zasadnicze pięć orientacji w ramach nurtu równościowego59

. Po

pierwsze, ideologie egalitarne wyrażają żądanie identycznych warunków życia dla wszystkich

(wersja radykalna). Drugi nurt mówi o zasadniczym biologicznym podobieństwie ludzi

(wersja umiarkowana), co ma implikować identyczność potrzeb podstawowych potrzeb.

Zatem potrzeby: wyżywienia, ubrania, schronienia, pracy bezpieczeństwa powinny być

odgórnie zapewnione wszystkim ludziom na takim samym poziomie. Dopiero ponad ten stan

dopuszczalne są dla przedstawicieli tego odłamu ideologii egalitarnej nierówności społeczne.

Trzeci nurt egalitaryzmu (podobnie jak ideolodzy merytokratyzmu) odwołuje się do pojęcia

„równości szans” osiągania. Zgodnie z tym postulatem myślowym należy każdemu

człowiekowi zapewnić równe możliwości dostępu do społecznie pożądanych dóbr. Czwarta

wersja tej ideologii mówi o konieczności zaistnienia równości wobec prawa, czyli

identyczności kwalifikacji czynów, identycznego poziomu odpowiedzialności, identycznego

traktowania przez wymiar sprawiedliwości, niezależnie od zajmowanej pozycji w

społeczeństwie. Natomiast piąta odmiana egalitaryzmu domaga się równości praw

podmiotowych – prawa i wolności obywatelskie lub polityczne, takie jak: możliwość udziału

w głosowaniu, możliwość bycia wybranym w wyborach, prawa socjalne, prawa swobody

wypowiedzi60

.

Naukowa skrupulatność wymaga odnotowania, iż inni badacze przedstawiają

odmienne sposoby pojmowania równości. Przykładowo Stuart White wymienia równość

wobec prawa, polityczną, społeczną, ekonomiczną, moralną61

.

1.4.4. Dwa spojrzenia na genezę nierówności i stratyfikację społeczną

Na gruncie socjologii wypracowano dwa zasadnicze spojrzenia teoretyczne na

problem nierówności społecznych i uwarstwienia społecznego będącego ich konsekwencją:

funkcjonalną teorię stratyfikacji społecznej i teorię skumulowanych przewag. Pierwsza, wiąże

nierówności z następstwami podziału funkcji w ramach społeczeństwa. Druga, rozpatruje

nierówności dociekając ich historycznej genezy w stosunkach dominacji i władzy62

.

58

Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 27. 59

Piotr Sztompka, Socjologia…, dz. cyt., s. 357. 60

Tamże, s. 357. 61

Stuart White, Równość, Wydawnictwo Sic, Warszawa 2008. 62

Piotr Sztompka, Socjologia…, dz. cyt., s. 358.

23

Funkcjonalna teoria uwarstwienia została sformułowana w 1945 roku przez Kingsleya

Davisa i Wilberta Moore’a. Autorzy w swoim sławnym artykule dla „American Sociological

Review”, uznali, że nierówność społeczna jest zjawiskiem normalnym i odwiecznym, a

wszystkie znane ludzkości społeczeństwa cechują się nierównością społeczną63

. Nawiązująca

do ujęć organicystycznych myśl obu autorów zawierała przesłanie, iż nierówności są

niezbędne dla istnienia i funkcjonowania społeczeństw ludzkich. Davis i Moore jako zmienną,

która determinuje uwarstwienie społeczeństwa uznali zróżnicowanie zawodów. Jak

stwierdzają różne zawody wykonywane w ramach społeczeństwa mają różną „doniosłość

funkcjonalną”, inaczej mówiąc w różnym stopniu przyczyniają się do zaspokojenia

„wymogów funkcjonalnych społeczeństwa”64

.

Jak dalej stwierdzają cytowani autorzy, różne zawody wymagają większych lub

mniejszych zdolności, talentów, wrodzonych predyspozycji i dłuższego bądź krótszego

kształcenia lub treningu dającego niezbędne umiejętności i kompetencje. Kształcenie i trening

oznaczają ponoszenie pewnych kosztów i wyrzeczeń, takich jak: czas, energia czy nakłady

finansowe. Warunkiem efektywności systemu społecznego jest obsadzenie wyższych i

niższych pozycji przez odpowiednio przygotowane do tego jednostki. Dlatego powinien

istnieć odpowiedni mechanizm nagradzający donioślejsze funkcjonalnie pozycje, które wiążą

się z większymi nakładami. Mechanizm taki przejawia się w postaci dystrybucji rzadkich

dóbr i uprawnień. Lepsze zarobki, większa pula władzy, wysoki prestiż to główne przywileje

jakimi nagradzane są osoby podejmujące trud wykształcenia się na stanowisko o wysokiej

doniosłości funkcjonalnej. Ponadto zdaniem Davisa i Moore’a tylko istnienie nierówności

społecznych stanowi motywację dla jednostek do treningu i zdobywania wykształcenia.

Mając na uwadze wszystko, co zostało powiedziane należy uznać, że koncepcja Davisa i

Moore’a stanowi teoretyczne uzasadnienie ideologii merytokratycznej. Uwagę zwraca

zwłaszcza rozpatrywanie stratyfikacji jako rezultat relacji zachodzących między podażą a

popytem na zasoby ludzkie ważne dla funkcjonowania systemu65

.

Natomiast teoria akumulacji przewag (teoria konfliktu) postrzega nierówność

społeczną jako efekt szczególnych warunków historycznych, które mogą być zniesione w

przyszłości. W przypadku tej perspektywy istnienie nierówności rozpatrywane jest

negatywnie, a ich zniesienie jest jak najbardziej postulowane, gdyż stanowią one czynnik

konfliktujący. Teoria ta nawiązuje do spostrzeżenia o dziedziczeniu pozycji w długim

63

Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 45. 64

Kingsley Davis, Wilbert Moore, O niektórych zasadach…, dz. cyt., s. 439. 65

Piotr Sztompka, Socjologia…, dz. cyt., s. 360.

24

wymiarze czasowym. Główna idea tej teorii głosi, że tak samo jak upośledzenie ma tendencje

do pogłębiania się, przywileje mają tendencję do powiększania się. Dzieje się tak dlatego, że

jeżeli ktoś uzyska pewne przywileje i przewagi, to równocześnie otwierają się możliwości

dalszej akumulacji tych wartości. Tendencja ta nazwana została efektem Mateusza, gdyż

nawiązuje do biblijnej prawdy zawartej w ewangelii wg. św. Mateusza, która mówi iż z

upływem czasu bogaci będą bogatsi, a biedni biedniejsi. Proces akumulacji przywilejów może

następować w dwojaki sposób. Po pierwsze, wysoka pozycja uzyskana w hierarchii

stratyfikacyjnej dowolnego rodzaju pomaga w zdobyciu wysokiej pozycji w innych

hierarchiach (tzw. konwersja pozycji). Po drugie, wysoka pozycja w jednej hierarchii

determinuje podobną pozycję w każdej innej hierarchii z osobna66

. Odwrotnych procesów

doświadczają osoby, które raz znalazły się na dole pewnej stratyfikacji i replikują tę pozycję

w pozostałych wymiarach nierówności społecznych.

Istotną kwestią podejmowaną w tej koncepcji jest międzypokoleniowe dziedziczenie

przewag lub upośledzenia społecznego. Odnosi się to do dwóch zasadniczych wymiarów –

rodzajów kapitału: kulturowego (kompleks cech, na które składają się m.in.: dobry gust,

ogłada towarzyska) i społecznego (kontakty, znajomości, sieci powiązań i towarzyszący im

wysoki poziom zaufania). Powyższa teoria doceniana jest za swoją doniosłość eksplanacyjną

procesu akumulacji nierówności i ich dziedziczenia, jednak krytykowana jest jej niemoc

wskazania pierwotnej „praprzewagi”, która determinuje wszelkie następne ulokowania w

stratyfikacji społecznej67

.

1.4.5. Czynniki legitymizacji nierówności

Nieco inny punkt widzenia reprezentują koncepcje zajmujące się zagadnieniem tzw.

czynników legitymizacji nierówności. Czynników, które sprawiają, że klasy niższe nie

wyrażają sprzeciwu wobec porządku społecznego, w którym żyją. Zważywszy na to, że

różnego rodzaju nierówności społeczne stanowią potencjalne źródło konfliktów, identyfikacja

powodów, dla których masy ludności nie wyrażają buntu przeciwko istniejącej stratyfikacji

społecznej, ma centralne znaczenie dla utrzymania stabilności systemu społecznego.

Domański, na podstawie różnych wcześniejszych badań i koncepcji, wyróżnił zasadniczo

cztery czynniki legitymizacji istniejącego porządku społecznego68

.

66

Tamże, s. 364. 67

Tamże, s. 365-366. 68

Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 198-210.

25

Po pierwsze, klasy niższe bardzo często „nie uświadamiają sobie skali dystansu

oddzielającego ich od elity bogactwa”69

. A ten brak wiedzy o rozmiarach kontrastów może

być rozpatrywany jako skuteczny środek rozładowywania frustracji społecznej.

Po drugie, brak bezpośrednich kontaktów między klasą niższą, a kategoriami

wysokimi niweluje poczucie deprywacji tych pierwszych. Oznacza to, że grupy usytuowane

na samym dole hierarchii nie dostrzegają ludzi bogatych i nie dostrzegają posiadanych przez

nich bogactw. Jako wyjaśnienie takiego stanu rzeczy, zdaniem Domańskiego, podaje się

teorię grup odniesienia. Teoria ta tłumaczy, że ludzie celowo zawężają swoją perspektywę

porównań, odnosząc się tylko do pozycji najbliżej usytuowanych w stosunku do swojego

rzeczywistego statusu. Jak zauważa cytowany autor, w ten sposób jednostki bardzo często

dokonują racjonalizacji swojego położenia w strukturze społecznej, podejmowanych działań i

artykułowanych aspiracji70

.

Po trzecie, wskazuje się, że za legitymizację nierówności społecznych przez klasy

najniższe odpowiada wpływ instytucji społecznych, a zwłaszcza środowiska rodzinnego i

szkoły. Rodzinie przypisuje się znaczenie w międzypokoleniowym przekazywaniu systemów

wartości, co w sposób wtórny decyduje o odtwarzaniu się barier klasowych. Dla przykładu,

według przeprowadzonych w połowie XX wieku w Stanach Zjednoczonych badań,

dowiedziono, że w porównaniu z klasą średnią członkowie klasy robotniczej słabiej orientują

się w sprawach decydujących o sukcesie życiowym, mają niższe aspiracje względem

wykształcenia, dochodów i statusu społecznego. Rezultaty te wskazywałyby, iż podziały

społeczne odtwarzają się niejako za przyzwoleniem środowisk upośledzonych społecznie. Te

różnice aspiracji znajdują odzwierciedlenie w karierze edukacyjnej dzieci, gdzie inteligencja

nietechniczna o wiele częściej wysyła swoich potomków do liceów niż robotnicy

niewykwalifikowani i wykwalifikowani71

.

Po czwarte, społeczne napięcia niwelować może „syndrom dominującej ideologii”.

Syndrom ten „Obejmuje wszystkich tych, którzy są przekonani o prawomocności istniejącego

porządku”. Co istotne, syndrom ten obejmuje przedstawicieli różnych klas (w tym

pracowników fizycznych), choć zauważalna jest nadreprezentacja członków kategorii

uprzywilejowanych. Z syndromem tym związany jest kompleks postaw, które sprowadzają

69

Tamże, s. 199. 70

Tamże, s. 199-200. 71

Tamże, s. 200-202.

26

się do: akceptacji nierówności społecznych, krytycznego nastawienia do ofensywnej

działalności związków zawodowych, deklarowaniu poparcia dla rządu72

.

Po piąte i ostatnie, legitymizacja nierówności społecznych może polegać na

dostosowaniu się do nich. W przeciwieństwie do wcześniejszych typów legitymizacji,

postawy podporządkowania opierają się na konfliktowym rozpatrywaniu rzeczywistości

społecznej. Występuje tu klarowny podział na „my” i „oni”, a funkcjonowanie systemu

społecznego jest rozpatrywane przez klasy najniższe, jako dysfunkcyjne. Oznacza to, że

charakterystyczna dla tego typu legitymizacji postawa charakteryzuje się: negacją zasadności

nierówności społecznych, fatalizmem, przynależnością do związków zawodowych. Jednak

taka diagnoza sytuacji nie prowadzi do radykalnych działań podzielających ją członków

społeczeństwa. Wprost przeciwnie, wraz z krytyką systemu społecznego, osoby

dostosowujące się do nierówności podzielają opinie, że „świata nie da się urządzić inaczej” i

„trzeba brać życie, jakim jest”. Należy dodać, że jest to postawa, którą odznaczają się

zwłaszcza przedstawiciele klas robotniczych, nisko umieszczonych w hierarchii społecznej73

.

Etycy przedstawiają jeszcze inne koncepcje uzasadniające nierówności. Przykładowo

można wskazać koncepcje przedstawione w cytowanej już książce Dobrobyt społeczny,

nierówności i sprawiedliwość dystrybutywna, gdzie wyróżniono zasadniczo cztery typy

usprawiedliwiania nierówności: odwołania się do stanowiska indywidualizmu, obrony

własności, wolnego rynku i religii74

.

1.5. Ruchliwość społeczna

Ruchliwość społeczna jest kolejnym pojęciem związanym z analizą struktur

społecznych, które odnosi się do przestrzennych konotacji i może być rozumiane w

kategoriach geograficznych. Ruchliwość w znaczeniu socjologicznym (ruchliwość społeczna)

odnosi się do zjawisk przemieszczania się jednostek i kategorii w przestrzeni społecznej. Jak

zauważa Domański, autorem klasycznej definicji ruchliwości społecznej jest Pitirim Sorokin.

Stwierdził on, że „Przez ruchliwość społeczną rozumie się każde przejście jednostki, obiektu

lub wartości – wszystkiego co stworzyła lub zmodyfikowała ludzka aktywność – z jednej

pozycji na drugą”75

. Analiza ruchliwości społecznej ma odpowiedzieć na pytanie o stopień

przenikalności barier i możliwości przechodzenia z jednej kategorii do drugiej. Jest to

72

Tamże, s. 208-209. 73

Tamże, s. 209-210. 74

Dobrobyt społeczny…, dz. cyt., s. 21-34. 75

Podaję za: Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 147.

27

zagadnienie „otwartości” (lub „zamknięcia”) struktury społecznej. Pochodną kwestii

otwartości struktury społecznej może być wskazywany przez Ossowskiego wymiar

wyrazistości granic klasowych i związanych z tymi granicami kryteriów przejścia76

. Ponadto

natężenie ruchliwości społecznej może być rozpatrywane jako dowód istnienia „równości

szans”, które to pojęcie jest podstawą ideologicznego rozpatrywania stratyfikacji społecznej.

Równocześnie problematyka ruchliwości społecznej oddziałuje na postawy, świadomość i

psychologiczne funkcjonowanie jednostek. Osobnym obszarem problemowym zagadnień

związanych z ruchliwością społeczną jest jej wpływ na stabilność polityczną, funkcjonowanie

gospodarki czy występowanie strukturalnych konfliktów i napięć77

.

1.5.1. Rodzaje ruchliwości społecznej i czynniki jej sprzyjające

Dla potrzeb niniejszego opracowania niezbędne jest zapoznanie z występującymi

rodzajami i podziałami ruchliwości społecznej:

Ruchliwość pionowa (wertykalna) – zmiana pozycji w strukturze społecznej na

wyższą lub niższą.

Ruchliwość pozioma (horyzontalna) – przemieszczenia w strukturze społecznej

polegające najczęściej na zmianie zawodu, działu, branży gospodarki, które nie wiążą

się ze zmianą pozycji na wyższą lub niższą.

Ruchliwość międzypokoleniowa (generacyjna) – odpowiedź na pytanie jaką pozycję

w strukturze społecznej w porównaniu do swoich rodziców.

Ruchliwość wewnątrzpokoleniowa – badanie jak zmieniała się pozycja społeczno-

zawodowa w życiu danej jednostki.

Ruchliwość jednostkowa – śledzenie ruchliwości jednostek.

Ruchliwość zbiorowa – śledzenie ruchliwości całych kategorii społecznych.

Ruchliwość obiektywna – pomiar dokonywany za pomocą obiektywnych mierników.

Ruchliwość subiektywna – subiektywne postrzeganie procesów ruchliwości przez

jednostki.

Ruchliwość wymienna – liczba miejsc w strukturze społecznej nie ulega zmianom i

dlatego awansowi jednej osoby musi towarzyszyć degradacja innej.

76

Stanisław Ossowski, O strukturze…, dz. cyt., s. 203. 77

Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 147.

28

Ruchliwość strukturalna – przemieszczenia, które wynikają ze zmiany liczby miejsc w

strukturze społecznej78

.

Analizy ruchliwości społecznej często opierają się na badaniach surveyowych, w

których respondentom zadaje się pytania na temat ich obecnej pozycji i pozycji zajmowanych

w kolejnych różnych momentach w przeszłości79

. Ponadto, w analizach ruchliwości

społecznej uwzględnia się wiele czynników o charakterze obiektywnym, takich jak

wykształcenie i pozycja zawodowa ojca. Są to tzw. czynniki „przypisane”. Natomiast własne

wykształcenie i wypracowana pozycja w ramach rynku pracy, pozycja zawodowa mogą być

uznane za czynniki „osiągane”. Dopiero przygotowane na podstawie uzyskanych odpowiedzi

i obiektywnych danych zestawienie tabelaryczne pozwala wydawać osądy o awansie lub

degradacji danej jednostki w strukturze społecznej.

Jednocześnie wyróżnić można szereg czynników decydujących o ruchliwości

społecznej, które zarówno mają wymiar obiektywny, jak i subiektywny. Czynniki te można

podzielić na trzy kategorie:

Cechy jednostek oraz ich rodziców. W obręb tej kategorii wchodzą cechy takie cechy

osobowości jak: pracowitość, zdolności, asertywność, gotowość do poświęceń,

gotowość inwestowania w dzieci. Równocześnie wymiar ten dotyczyć może

kompleksu czynników o charakterze obiektywnym: płeć, miejsce zamieszkania,

pochodzenie etniczne, zawód i wykształcenie rodziców.

Możliwości jakie stwarza samo społeczeństwo. Możliwości te zależą zarówno od

stopnia tzw. „otwartości” społeczeństwa, jak i występowania w nim mechanizmów

wyrównywania szans dla osób dorosłych oraz młodzieży wywodzących się z nizin

społecznych. Zazwyczaj zadania tego podejmuje się państwo, które między innymi

poprzez progresywną politykę podatkową oraz systemy stypendialne niweluje

nierówności społeczne.

Zmiany na rynku pracy. Które to zmiany najczęściej wiążą się z przekształceniami

gospodarczymi, jakie mają miejsce pod wpływem wszelkiego typu przemian

ustrojowych, kataklizmów, wojen, lub zwyczajnego rozwoju gospodarczego80

.

78

Barbara Szacka, Wprowadzenie…, dz. cyt., s. 294-297 oraz Anthony Giddens, Socjologia, Wydawnictwo

Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 322. 79

Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 148. 80

Barbara Szacka, Wprowadzenie…, dz. cyt., s. 295-297.

29

1.6. Problem ujęcia świadomościowego

Dla celów niniejszej pracy uważamy za konieczne rozwinięcie i pogłębienie wątku

świadomościowego ujmowania struktury społecznej. Należy pamiętać, że obiektywnego

rodzaju zmiany zachodzące w strukturze społecznej mają pewien wpływ na potoczne

przekonania odnośnie jej kształtu, składu, szans ruchliwości społecznej.

W ten sposób dotykamy problematyki świadomości indywidualnej, świadomości

społecznej oraz towarzyszących im kompleksów idei i poglądów. Zdaniem Aleksandra

Zandeckiego sposób funkcjonowania człowieka w obiektywnej rzeczywistości społecznej jest

determinowany przez stopień rozwoju jego świadomości81

. Tadeusz Tomaszewski definiuje

świadomość jako „szczególny rodzaj wewnętrznej reprezentacji rzeczywistości, jej

wewnętrzny obraz, model, odbicie”82

. Ponieważ świadomość jest nieustannym procesem

odkrywania rzeczywistości ma ona charakter dynamiczny. Szczególną cechą świadomości

jest jej subiektywizm, który sprawia, że osądy rzeczywistości w dużej mierze uzależnione są

od indywidualnych cech człowieka, takich jak: struktury i funkcjonowania jego organizmu,

organizacji psychologicznej leżącej u podłoża jego osobowości, uczestnictwa (lub braku) w

życiu społecznym83

. Istotne z punktu widzenia socjologicznych badań jest zagadnienie

przedmiotu świadomości. Otóż przedmiotem świadomości indywidualnej może być własna

osoba (samoświadomość) lub otaczający człowieka świat84

.

Konstruowany w umyśle człowieka model rzeczywistości dzięki narzędziu jakim jest

język może przybrać formę idei, przekonań oraz poglądów. Wiele z nich nie wchodzi do

„obiegu społecznego” pozostając na zawsze przeświadczeniami prywatnymi. Dopiero kiedy

przeświadczenia zostaną publicznie wyartykułowane i zaakceptowane mogą wyjąć poza sferę

świadomości jednostkowej - oderwać się od swojego jednostkowego źródła i stać się częścią

kultury. Kiedy pierwotnie indywidualny pogląd na rzeczywistość zaczyna być powszechnie

podzielany staje się świadomością społeczną. Piotr Sztompka definiuje świadomość

społeczną jako „zbiór szeroko rozpowszechnionych i akceptowanych w danej zbiorowości

poglądów, idei i przekonań, które stają się wzorcami czy schematami myślenia wpajanymi jej

członkom i egzekwowanymi przez społeczny nacisk”85

. Co istotne, obiektywna rzeczywistość i

81

Aleksander Zandecki, Struktura społeczna w świadomości młodzieży akademickiej, Uniwersytet im.

Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1989, s. 19. 82

Podaję za: Tamże, s. 19. 83

Tamże, s. 20. 84

Tamże, s. 20. 85

Piotr Sztompka, Socjologia…, dz. cyt., s. 307.

30

świadomościowy obraz świata pozostają w ciągłej relacji ze sobą i wzajemnie na siebie

oddziałują, co można przedstawić za pomocą schematu autorstwa Ray’a Pahl’a:

Struktura świadomość działanie86

Dociekanie jak widzą strukturę swojego społeczeństwa ludzie wchodzący w skład

różnych zbiorowości stanowi złożony i specyficzny aspekt świadomości społecznej. Celem

tego typu badań jest skonstruowanie globalnego obrazu struktury danego społeczeństwa

tkwiącego w świadomości jego członków.

Stanisław Ossowski wyróżnia szereg powodów, dla których rekonstruowanie

subiektywnego obrazu struktury społecznej stanowi ważną problematykę badawczą. Po

pierwsze, rozpowszechniony obraz struktury społecznej jest „składnikiem społecznej sytuacji,

który wpływa na charakter międzyludzkich stosunków”. Po drugie, dominujący w danych

klasach lub środowiskach sposób postrzegania struktury społecznej pozwala osądzić „co się

ludziom z tych środowisk rzuca przede wszystkim w oczy w układzie stosunków, co jest w ich

oczach doniosłe”. Po trzecie, tak samo jak porównywanie podobnych typów społeczeństw z

różnych okresów historycznych pozwala odkryć pewne stałe elementy w wyobrażeniach

społecznych, tak „porównywanie przeciwnych sobie (…) aspektów tej samej struktury

społecznej ułatwia wszechstronne wniknięcie w system stosunków międzyludzkich”. Wreszcie

po czwarte, społeczne obrazy struktury społecznej w dużym stopniu warunkują różnego

rodzaju ideologie i programy społeczne87

.

1.6.1. Główne płaszczyzny badań

Aleksander Zandecki wymienia trzy zasadnicze płaszczyzny badań obecne w

empirycznych analizach potocznego postrzegania struktury społecznej:

Wizje struktury społecznej w świadomości jednostek,

Obraz wzajemnych relacji między grupami społecznymi, jaki zarysowuje się w

świadomości badanych,

Identyfikacja społeczna z klasami, warstwami czy grupami społecznymi88

.

86

Juliusz Gardawski, Teorie struktury społecznej…, dz. cyt., s.66. 87

Stanisław Ossowski, O strukturze…, dz. cyt., s. 109-110. 88

Aleksander Zandecki, Struktura społeczna…, dz. cyt., s. 22.

31

Pierwsza płaszczyzna dotyczy badań, których celem jest ustalenie kryteriów, według

których potocznie wyodrębnia się grupy społeczne, ich liczbę oraz charakterystyczne cechy

ich przedstawicieli. Należy zwrócić uwagę, iż w badaniach i analizach wyznaczników pozycji

społecznej stosuje się dwa podejścia metodologiczne: pierwsze, stanowi analizę samooceny

na podstawie wskazanych przez badanych wyznaczników pozycji społecznej; drugie, to ocena

pozycji poprzez ocenę jej poszczególnych wymiarów. Wśród badaczy, którzy prowadzili

analizy tej właśnie płaszczyzny wymienić można: Stefana Nowaka, Włodzimierza

Wesołowskiego czy Wojciecha Zaborowskiego89

.

Druga płaszczyzna badań nad psychologicznymi aspektami struktury społecznej

koncentruje się na wzajemnych relacjach zachodzących między grupami społecznymi.

Poczynania badawcze koncentrują się na mechanizmach funkcjonowania struktury

społecznej, przemianach w układzie jej makroelementów oraz na wewnętrznych

przekształceniach makroelementów i sposobach ich wzajemnego oddziaływania. To przybliża

do problematyki ruchliwości społecznej rozumianej jako przejście jednostki z jednej pozycji

społecznej na drugą i postrzegania tego procesu w społecznej świadomości90

.

Trzecia płaszczyzna badań nad psychologicznymi aspektami struktury społecznej

obejmuje procesy samoidentyfikacji społecznej z warstwami lub grupami społecznymi, a więc

samookreślenia się jednostki jako członka określonej grupy, wyznaczenia czynników, które w

opinii jednostki kształtują związek i poczucie wspólnoty z przedstawicielami środowiska

identyfikacji. W badaniach tych znaczącym punktem staje się problematyka grup odniesienia,

względem których jednostka porównuje swoją aktualną pozycję w strukturze społecznej91

.

Warto zauważyć, że nieco inny podział głównych obszarów problemowych badań

potocznych wizji struktury społecznej przedstawił Wojciech Zaborowski. W oparciu o

dokonaną przez siebie syntezę zasadniczych nurtów teoretycznych i związanych z nimi

orientacji badawczych, badacz ten wyróżnił trzy zasadnicze zagadnienia podejmowane przez

badania struktury społecznej w potocznej świadomości:

Subiektywne mapy struktury klasowej,

Wizje porządku społecznego,

Obrazy dystrybucji dóbr92

.

89

Tamże, s. 22. 90

Tamże, s. 27. 91

Tamże, s. 32. 92

Wojciech Zaborowski, Postrzeganie społecznych nierówności, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,

Warszawa 1988, s. 35-42.

32

Subiektywne mapy struktury klasowej stanowią ilościowy wymiar empirycznych

badań nad potocznymi wizjami struktury społeczeństw. Są to studia typu sondażowego, w

których „badacze stawiali sobie za cel porównanie wyobrażeń podzielanych przez jednostki

zajmujące różne pozycje społeczne”93

. Ostatecznym rezultatem takich badań było

przedstawienie różnego typu zależności między kilkoma zmiennymi określającymi aktualną

pozycję społeczną jednostki, a wybranymi aspektami percepcji struktury społecznej94

.

Jak opisuje Zaborowski, w badaniach wizji porządku społecznego postrzegane przez

jednostkę elementy społeczeństwa pełnią rolę podstawy, na której zbudowany jest stosunek

jednostki do „podzielonego na klasy i warstwy społeczeństwa”95

. Badania tego typu

szczególną uwagę zwracały na komponent emocjonalno-oceniający świadomości jednostki i

wiązały sferę przekonań jednostki z jej dyspozycjami do zachowań.

Badania obrazu dystrybucji dóbr zwracają uwagę na potoczną percepcję podziału dóbr

ekonomicznych w społeczeństwie. Zatem, tego typu analizy koncentrowały się na zasadniczo

jednym aspekcie nierówności społecznych – nierównościach ekonomicznych. Potoczne

przekonania jednostek o alokacji dóbr stanowiły w przypadku tych badań podstawę dla -

dokonywanej przez te właśnie jednostki – oceny sprawiedliwości i słuszności istniejącego w

danym społeczeństwie podziału dóbr ekonomicznych96

.

1.6.2. Klasyfikacje ujęć struktury społecznej w świadomości jednostek

Wojciech Zaborowski podjął pierwszą w Polsce próbę ujęcia subiektywnych wizji

społeczeństwa w spójną koncepcję typologiczną. Na podstawie wypowiedzi respondentów

uzyskanych drogą wywiadu kwestionariuszowego autor przedstawił cztery typy wizji

porządku społecznego:

Typ optymistyczny. Charakterystyczny dla respondentów, którzy w swoich

wypowiedziach podkreślali słabości, zacieranie się lub brak podziałów typu

wertykalnego albo silnie akcentujących istnienie elementów spajających

społeczeństwo.

Typ przyzwalający. Przejawiający się w wypowiedziach respondentów, które

akcentowały czynniki stanowiące podstawę udzielania legitymizacji. Tego typu

postawa charakteryzuje zarówno osoby akceptujące postrzeganą przez siebie

93

Tamże, s. 35. 94

Tamże, s. 35-37. 95

Tamże, s. 37. 96

Tamże, s. 39-42.

33

rzeczywistość ponieważ są zwolennikami nierówności, jak i osoby uważające, że

najbardziej widoczne nierówności zostaną zlikwidowane w pewnej perspektywie

czasowej.

Typ reformatorski. Który polega na częściowym cofnięciu legitymizacji kształtu

struktury społecznej w percepcji respondentów. Stan taki jest konsekwencją przyjęcia

przez badane osoby założenia o istnieniu dysfunkcjonalnych fragmentów systemu

społecznego, takich jak: wady dystrybucji dóbr materialnych, występowaniu grup

niesłusznie uprzywilejowanych, odchyleń od zasady wynagradzania według pracy.

Typ radykalny. Opierający się na całkowitym cofnięciu legitymizacji dla porządku

społecznego za sprawą rozpatrywana przez respondentów stosunków społecznych na

zasadzie konfliktu między „elitą” posiadana a grupami o różnym stopniu

upośledzenia97

.

W opinii Daniela Markowskiego „Szczególną, bo uniwersalną rolę w rozumieniu

struktury społecznej odgrywają trzy abstrakcyjne sposoby jej ujmowania, które dadzą się

zastosować do każdego historycznego społeczeństwa”98

. Chodzi tu o Stanisława Ossowskiego

podział schematów struktury społecznej w potocznej świadomości. Koncepcja ta wydaje się

o wiele pełniejsza i przydatniejsza niż zaprezentowane typy wizji porządku społecznego

według Zaborowskiego.

Ossowski w latach 50 XX wieku usystematyzował wiedzę na temat potocznego

postrzegania struktury społecznej przyjmując odmienną od Zaborowskiego metodę

klasyfikacji. W książce Struktura klasowa w społecznej świadomości Ossowski uznaje, że

„Jednym z zadań, które stoją przed nami (czyli badaczami - przyp. aut.), gdy chcemy poddać

analizie charakterystyczne dla jakiegoś środowiska koncepcje dotyczące spraw społecznych,

jest docieranie do istotnego sensu rozpowszechnionych metafor”99

. Są to przede wszystkim

obiegowe terminy, które często odwołują się do kategorii przestrzennych, „nieostre” pojęcia

obecne w marksowskiej teorii struktur społecznych, obiegowe zwroty i terminy używane

przez przedstawicieli nauk społecznych100

. W celu systematyzacji sposobów interpretowania

struktury społecznej Ossowski posłużył się źródłami pisemnymi z różnych epok i ustrojów.

97

Wojciech Zaborowski, Subiektywne wizje porządku społecznego. Propozycja typologii, „Przegląd

Socjologiczny” t. XXXV, 1985, s. 55-69, cyt. za: Aleksander Zandecki, Struktura społeczna…, dz. cyt., s. 24-25. 98

Daniel Markowski, O metodologicznych problemach badań nad strukturą społeczną, w: Stanisław

Marczuk (red.), Wartości a struktura społeczna, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1990,

s. 21. 99

Stanisław Ossowski, O strukturze…, dz. cyt., s. 110. 100

Tamże, s. 110.

34

Dla przykładu są to dzieła takich autorów jak: Arystoteles, Tomasz z Akwinu, Adam Smith,

Karol Marks czy Herbert Spencer.

Należy nadmienić, iż Ossowski przystępując do opisywanej systematyzacji strukturę

społeczną definiuje jako „system międzyludzkich zależności, dystansów i hierarchii zarówno

w nieorganizacyjnej, jak i organizacyjnej formie”. Natomiast struktura klasowa „stanowi

szczególnie doniosły aspekt struktury społecznej”101

. W oparciu o opisane powyżej ramy

teoretyczne i metodologiczne Ossowski wyróżnił następujące ujęcia struktury społecznej w

potocznym przedstawieniu:

Dychotomiczne wizje struktury społecznej,

Schemat gradacyjny,

Koncepcje funkcjonalne102

.

Dychotomiczne wizje struktury społecznej opierają się na metaforze pionowego

uwarstwienia klas społecznych, gdzie społeczeństwo przedstawione jest jako zespół ludzi, z

których jedni są na górze, a inni na dole103

. Cytowany autor uszczegóławia interpretację tej

metafory o trzy aspekty dychotomii, które odpowiadają trzem kategoriom przywilejów górnej

warstwy społeczeństwa. Jest to podział na:

Rządzących i rządzonych. Gdzie występują „klasy panujące”,

Bogatych i biednych. W której to kategorii występuje rozgraniczenie na „klasy

posiadające” i „klasy nieposiadające”,

Tych, na których się pracuje i tych, którzy pracują. Wymiar ten odpowiada podziałowi

na „eksploatatorów” i „eksploatowanych”104

.

Równie istotne są wymieniane przez Ossowskiego warunki, które sprzyjają

ujmowaniu przez społeczeństwo obrazu struktury społecznej w kategoriach dychotomicznych.

Po pierwsze, pewne cechy struktury społecznej mogą sprawiać, że niektóre społeczeństwa są

obiektywnie bliższe schematowi dychotomicznemu niż inne. Jako przykład Ossowski podaje

starożytne społeczeństwa niewolnicze, gdzie występował „wielki dystans pozycji społecznej

pomiędzy niewolnikiem a najniższą nawet sferą ludności wolnej”105

. Jednak, jak stwierdza

sam autor niniejszej klasyfikacji, obecnie podać można inne przykłady, takie jak wysoki

101

Tamże, s. 114. 102

Tamże, s. 120-163. 103

Tamże, s. 120. 104

Tamże, s. 125-127. 105

Tamże, s. 137.

35

poziom polaryzacji społecznej. Powszechnie stosowanym dziś miernikiem charakteryzującym

poziom nierówności w społeczeństwie jest współczynnik Giniego106

. Współczynnik ten

przyjmuje wartość 0 w hipotetycznej sytuacji całkowitej równości dochodów, natomiast

wartość 1 w równie hipotetycznej sytuacji całkowitej nierówności utożsamianej z

zagarnięciem przez jedną osobę wszystkich dochodów. Jednocześnie wyższa wartość tego

współczynnika determinuje jaskrawe współistnienie bogactwa i nędzy, co rzutuje na

społeczne postrzeganie struktury społecznej107

.

Po drugie, wyróżnić można pewne okoliczności, które sprawiają, że obraz

dwudzielności struktury społecznej przemawia do pewnych klas społecznych, bądź sprzyja

ich interesom. Są to przypadki, kiedy klasy lub grupy społeczne, które są upośledzone

przeciwstawiają sobie grupy uznawane za wyzyskiwaczy. Następnie, ten antagonistyczny

stosunek dwóch grup prowadzi do zepchnięcia innych klas i ich interesów na margines

ludzkiej świadomości, co skutkuje uogólnieniem antagonistycznej relacji na całe

społeczeństwo108

. Równocześnie, wystąpić mogą przypadki, kiedy klasa panująca dąży do

zwiększenia dystansu względem wszystkich innych grup w celu utrwalenia i rozszerzenia

swoich przywilejów. Jest to charakterystyczne dla ustroju stanowego oraz tam, gdzie

dominująca klasa panująca ustala wyraźne bariery oddzielające ją od innych klas.

Odwracanie uwagi od pozycji pośrednich jest także cechą właściwą okresów walk

społecznych (rewolucji). Wtedy to uwydatniana jest tylko jedna linia podziału społeczeństwa,

np. na burżuazję i proletariat109

.

Powyższy zestaw sytuacji, które prowadzą do wyłaniania się wizji dychotomicznych

rozbudować można o coś, co nazwalibyśmy ludzką tendencją do zauważania skrajności, do

pomijania wartości pośrednich.

Natomiast trójstopniowy typ ujmowania struktury społecznej stanowi opisywany przez

Ossowskiego schemat gradacji. Społeczeństwo przedstawiane jest w nim jako warstwowy

układ trzech lub większej liczby klas. Każda z tych klas jest pod takim samym względem

wyższa lub niższa od pozostałych i jednocześnie każda klasa określana jest przez swój

stosunek do innych klas110

. I w tym przypadku autor wyróżnił wymiary, lub raczej dwie

wersje schematu gradacji:

106

Internetowy Serwis informacyjny NBP, hasło: współczynnik Giniego,

[http://www.nbportal.pl/pl/commonPages/EconomicsEntryDetails?entryId=184&pageId=608; dostęp:

2.03.2012]. 107

Tamże. 108

Stanisław Ossowski, O strukturze…, dz. cyt., s. 137. 109

Tamże, s. 138-140. 110

Tamże, s. 144.

36

Gradacja prosta (ekonomiczna). Gdzie „system wyższych i niższych klas jest oparty na

stopniowaniu jakiejś obiektywnie wymierzalnej cechy”. O tym typie gradacji można

mówić tylko wtedy, kiedy bierzemy pod uwagę jedno kryterium, np. zamożność.

Gradacja syntetyczna. Mamy z nią do czynienia „kiedy przy ustalaniu piętra struktury

społecznej współdecydują dwa niewspółmierne kryteria lub większa ich liczba”.

Ważną cechą gradacji syntetycznej jest możliwość kompensowania się w pewnych

granicach czynników decydujących o pozycji społecznej, np. brak wykształcenia może

być kompensowany przez wysokie dochody.111

Natomiast według ujęcia funkcjonalnego społeczeństwo podzielone jest na pewną

liczbę klas różniących się funkcjami jakie pełnią w życiu społecznym. Odrębność funkcji

pociąga za sobą określone stosunki między klasami. Ze względu na odrębne funkcje klasy

mogą być sobie wzajemnie potrzebne lub mogą być ze sobą w niezgodzie. System klas

społecznych wyróżnionych na podstawie kryteriów funkcjonalnych może się układać w

hierarchę klas, nie jest to jednak gradacja jednolita ze względu na to, że różne stosunki oparte

są na różnej podstawie112

.

Cytowany już Markowski wyraża pogląd, że „te trzy schematy (…) wyczerpują

wszelkie możliwości abstrakcyjnego i uniwersalnego spojrzenia na strukturę

społeczeństwa”113

. W schemacie dychotomicznym zawarte jest konfliktowe spojrzenie na

strukturę społeczną, a sam model może być „określany jako klasowy”. Schemat funkcjonalny

opiera się na zasadzie kooperacji i rozpatrywany winien być raczej w kategoriach struktury

społeczno-zawodowej. Natomiast w trzecim – gradacyjnym – modelu zawarta została

perspektywa patrzenia na społeczeństwo w kategoriach „góry” i „dołu”, gdzie mamy do

czynienia z wertykalnie rozłożonymi warstwami (stratyfikacją)114

.

111

Tamże, s. 145-154. 112

Tamże, s. 164. 113

Daniel Markowski, O metodologicznych…, dz. cyt., s. 22. 114

Tamże, s. 22.

37

2. Wybrane problemy uwarstwienia społecznego

Przedstawione w poprzednim rozdziale najważniejsze teoretyczne aspekty pojęcia

struktura społeczna stanowią podstawię dla zapoznania się z wybranymi problemami

badawczymi podejmowanymi we współczesnych analizach zagadnienia ustrukturyzowania

społeczeństwa. Wśród najważniejszych problemów w sposób arbitralny i przydatny dla

niniejszej pracy wymienić można szereg kwestii, które zostaną przybliżone czytelnikowi w

następnych jej częściach. Są to kwestie zmiany postrzegania struktury oraz klasowości, co

związane jest z inną kwestią, jaką są przekształcenia na rynku pracy. Ponadto współcześni

badacze struktur zadają pytanie „czy mamy do czynienia ze śmiercią klas?”, czyli zajmują się

rozstrzyganiem o aktualności i empirycznej przydatności samego pojęcia klasy.

Równocześnie, ze względu na obecną w przytłaczającej większości badań dominację

samoidentyfikacji z klasą średnią, należy pochylić się przez chwilę nad tym pojęciem.

Natomiast w związku z kryzysem finansowym ostatnich lat i obiektywnie mierzonym w

praktycznie całej Europie wysokim odsetkiem młodych wykształconych osób w wieku 18-24

pozostających bez pracy coraz częściej przez socjologię podejmowany jest problem

„prekariatu” jako nowej kategorii społecznej. Przechodząc do zasadniczej części tego

rozdziału, wychodzimy z założenia, że aby dokładniej omówić pewne wątki

świadomościowych badań, w pierwszej kolejności należy określić ich obiektywne ramy.

2.1. Przemiany struktury społecznej w perspektywie teorii zmiany społecznej

Rozpatrywanie klasowości, czyli kategorii najczęściej stosowanej w analizach

struktury społecznej, w nieodłączny sposób związane jest z podziałem pracy w

społeczeństwie. Oznacza to, iż przekształcenia dokonujące się w sferze rynku pracy, jak i

zmiany ujmowania samej pracy oraz zróżnicowania zawodowego w istotny sposób wpływają

na empiryczne ujmowanie struktury społecznej. Jednocześnie, przemiany zachodzące w tym

obiektywnym wymiarze, stają się podstawą dla potocznych wyobrażeń o kształcie i

przemianach struktury współczesnego społeczeństwa polskiego.

Warto zacząć od tego, że dominującą rolę w dyskursie naukowym posiadają typologie

społeczeństw powstałe na gruncie modernizacyjnych teorii zmiany społecznej. Przejawia się

to tym, iż duża część opracowań dotyczących transformacji gospodarczych, a zarazem

strukturalnych odwołuje się do podziału na występujące po sobie w porządku ewolucyjnym

38

społeczeństwa przedprzemysłowe, przemysłowe, poprzemysłowe. W istotnych pracach,

takich jak choćby Wielka transformacja. Zmiany ustroju w Polsce po 1989115

, czy

Modernizacja Polski. Struktury, agencje, instytucje116

, implicite bądź explicite analiza oparta

została na paradygmacie modernizacji. W takim ujęciu zmiany zachodzące w społecznym

podziale pracy i zróżnicowania zawodowego oparte są na przeciwstawieniu społeczeństwa

fazy przemysłowej i poprzemysłowej. Zdaniem Raymonda Arona społeczeństwo

przemysłowe, to takie „w którym przemysł, wielki przemysł, jest najbardziej dominującą

formą produkcji. A zatem w społeczeństwie przemysłowym produkcja dokonuje się w wielkich

fabrykach i kombinatach, takich choćby jak Renault czy Citroen”117

. Aron zaznacza, że ten

typ społeczeństwa cechuje między innymi:

Wyraźne oddzielenie miejsca pracy od miejsca zamieszkania, choć w przypadku

istniejących zakładów rzemieślniczych rozdział taki jest mniej wyraźny,

Skomplikowany podział pracy obejmujący swym zasięgiem całe społeczeństwo,

sektory gospodarki, poszczególne grupy producentów, a nawet pojedyncze

przedsiębiorstwa,

Akumulacja kapitału w przedsiębiorstwach,

Koncentracja klasy robotniczej w wielkich zakładach pracy118

.

Gideon Sjoberg na podstawie swoich badań zespołów miejskich określił strukturalną

charakterystykę tego okresu. Jego zdaniem zamiast sztywnych podziałów strukturalnych

właściwych okresowi przedprzemysłowemu pojawił się nowy układ uwarstwienia oparty na

wykształceniu, stylu i standardzie życia, różnicach zarobkowych i profesjonalnych. Do

szczególnych cech uwarstwienia tego okresu należą:

Występowanie grup społecznych hierarchicznie uporządkowanych,

Powszechne przekonanie o względnej trwałości tych grup,

Powiązanie owych grup społecznych z wielkimi instytucjami politycznymi,

gospodarczymi, wojskowymi, religijnymi, determinujące podział władzy,

Istnienie kulturowych różnic i społecznego dystansu między członkami

poszczególnych warstw,

115

Wielka transformacja. Zmiany ustroju w Polsce po 1989, Ireneusz Krzemiński (red.), Oficyna

Wydawnicza Łośgraf, Warszawa 2010. 116

Modernizacja Polski. Struktury, agencje, instytucje, Witold Morawski (red.), Wydawnictwa Akademickie

i Profesjonalne, Warszawa 2010. 117

Podaję za: Kazimierz Krzysztofek, Marek S. Szczepański, Zrozumieć rozwój. Od społeczeństw

tradycyjnych do informacyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2005, s.64. 118

Tamże, s. 54.

39

Identyfikacja członków określonej warstwy społecznej z innymi ludźmi wchodzącymi

w jej skład,

Szerzenie ideologii sankcjonującej istnienie zróżnicowanych warstw społecznych119

.

Kiedy w na przełomie lat 50. i 60. w USA i krajach Europy Zachodniej odsetek osób

zatrudnionych w sektorze usług przekroczył 50% świat, zdaniem teoretyków modernizacji

zaczął wchodzić w okres poprzemysłowy. Kazimierz Krzysztofek i Marek S. Szczepański

przedstawiają cechy charakterystyczne tego okresu i właściwe mu stosunki pracy:

Przedsiębiorstwo przemysłowe, centralną dotychczas instytucję społeczeństwa,

zastępuje uniwersytet – ośrodek kodyfikujący i weryfikujący wiedzę teoretyczną oraz

kształcący doradców i ekspertów,

Półwykwalifikowanych robotników oraz inżynierów zastępują uczeni, naukowcy i

specjaliści najwyższej klasy,

Badania eksperymentalno-empiryczne są stopniowo eliminowane na korzyść

abstrakcyjnych teorii,

Kapitałochłonną technologię wypiera technologia „naukochłonna”120

.

Warto wspomnieć, iż w 1987 roku Daniel Bell w opracowaniu prognostycznym The

World In Year 2013 przedstawił koncepcję struktury klasowej społeczeństwa

poprzemysłowego. Bell napisał w nim, iż obecnie kształtuje się czteroczłonowa struktura

klasowa, którą tworzą:

Wyższa klasa średnia złożona ze specjalistów i menedżerów – około 25% ludności

Klasa średnia, do której należą pracownicy techniczni i administracyjni oraz

wykwalifikowani robotnicy – 35% ludności

Klasa usługowa – 25% ludności

Klasa niższa, złożona z ludzi bez stałego zatrudnienia, pracujących w marginalnych

zawodach, wykonujących pośrednie funkcje – 15% ludności121

.

Przedstawiona charakterystyka wymaga kilku uwag. Po pierwsze, model ten wyraźnie

odnosił się do uwarstwienia społeczeństwa Stanów Zjednoczonych, za co może być całkiem

słusznie krytykowany. Po drugie, Bell wyłącza z układu strukturalnego klasę wyższą, co

wiąże się z założeniem, iż główna oś podziału będzie przebiegała między klasą średnią i jej

119

Tamże, s. 66-67. 120

Tamże, s. 79-80. 121

Tamże, s. 81.

40

różnymi odmianami a klasą niższą122

. Ponadto współcześnie weryfikacji wymaga sam

przedstawiony przez Bella model i reprezentacja poszczególnych zaprezentowanych w nim

klas społecznych.

Naukowa rzetelność wymaga przyznania, że zaprezentowane powyżej podejście do

przekształcania współczesnych społeczeństw i ich stratyfikacyjnego wymiaru choć ma

znaczenie dominujące w analizach naukowych, to nie jest jedyną możliwą perspektywą.

Zupełnie inaczej do przekształceń strukturalnych podchodzą teoretycy zależności, a

zwłaszcza znajdująca się w tym paradygmacie analiza systemów-światów Immanuela

Wallersteina123

.

Osadzona w nurcie neomarksowskim koncepcja Wallersteina występujące w ramach

świata zróżnicowanie opiera na tzw. „osiowym podziale pracy”, gdzie najważniejsze są

relacje między rozlokowanymi na całym globie burżuazją i proletariatem. Według koncepcji

Wallersteina, burżuazja to ,,grupa osób otrzymujących część wartości dodanej, której same

nie wytworzyły i wykorzystują ją do akumulacji kapitału. Burżuazja to klasa żyjąca z wartości

dodatniej wytworzonej przez proletariat”124

. Jednak głównie ze względu na problemy

operacjonalizacyjne w konkretnych badaniach empirycznych perspektywa ta we

współczesnych naukach społecznych ma charakter niszowy i jest również mało przydatna dla

niniejszej pracy. Ponadto należy pamiętać, że choć wkład współczesnych teorii zmiany

społecznej w sposób rozpatrywania struktury społecznej, a zwłaszcza jej przekształceń, jest

znaczny, to zawarte w nich modele społeczeństw i uwarstwienia mogą być kwestionowane ze

względu na małe odzwierciedlenie w rzeczywistości.

2.2. Przechodzenie z okresu „fordyzmu” do „postfordyzmu” i związane z tym

zmiany rozpatrywania struktury społecznej

O wiele ważniejsze dla analizy współczesnej struktury społecznej, a zwłaszcza jej

wymiaru klasowego może mieć wyłoniony na gruncie ekonomicznym podział na fordowski i

postfordowski sposób organizacji produkcji i pracy. Uściślając, rozróżnienie to jest pewnym

rozwinięciem podziału na industrialną i postindustrialną fazę rozwoju współczesnych

społeczeństw, gdzie fordyzm odpowiada etapowi industrialnemu, a postfordyzm

122

Tamże, s. 81-82. 123

Zob.: Immanuel Wallerstein, Analiza systemów-światów. Wprowadzenie, Wydawnictwo Akademickie

Dialog, Warszawa 2007. 124

Bartosz Machalica, Klasy społeczne w analizie systemów-światów. Studium polskiej transformacji, w:

Podziały klasowe i nierówności społeczne. Refleksie socjologiczne po dwóch dekadach realnego kapitalizmu w

Polsce, Piotr Żuk (red.), Oficyna naukowa, Warszawa 2010, s.138.

41

postindustrialnemu. Według Juliusza Gardawskiego, podział ten wyraża się w dominacji

odmiennych teorii struktury społecznej125

.

Na wstępie niezbędnego przybliżenia wymaga charakterystyka „fordyzmu” i

„postfordyzmu”. Według Boba Jessopa na idealny typ powojennego fordyzmu składa się

szereg cech, takich jak: technologia wielkiej skali i produkcja masowa, dominacja wielkich

przedsiębiorstw, silne i masowe związki zawodowe, a panująca doktryna ekonomiczno-

społeczna kładła nacisk na walkę z bezrobociem, co dodatkowo wzmacniało rolę związków

zawodowych126

.

Wprawdzie na wyczerpanie idei fordyzmu składa się wiele czynników, takich jak

odchodzenie od masowej produkcji standaryzowanych dóbr, jednak ze względu na skrótowy

charakter niniejszego opracowania nie będziemy dokładniej zagłębiać się w kwestie genezy.

Ważne jest to, że według wielu autorów szok kryzysu paliwowego z 1974 roku można

uznawać za umowną datę rozpoczęcia ery postfordyzmu127

. Pojęcie postfordyzm, które

spopularyzowali Michael Piore i Charles Sabel, odnosi się do nowej ery kapitalistycznej

produkcji gospodarczej. Jak zauważa Anthony Giddens, idea postfordyzmu nie jest do końca

oczywista, a „terminem tym określa się cały zespół powiązanych ze sobą zmian, zachodzących

nie tylko w obszarze organizacji pracy i życia gospodarczego, ale także w całym

społeczeństwie”128

. Niezależnie od sporów definicyjnych wyróżnić można kilka

konstytutywnych cech tego zjawiska: elastyczność produkcji, decentralizacja organizacji

pracy, odchodzenie od wąskich specjalizacji pracowników129

. Krótko mówiąc, w sferze

społeczno-zawodowej idea bezpieczeństwa zatrudnienia, włączania przedstawicieli pracy do

systemu politycznego (związki zawodowe) oraz różnorodnych osłon socjalnych (polityka

welfare state) jest wypierana przez elastyczne formy zatrudnienia, krytykę związków

zawodowych, krytykę polityki państwa dobrobytu.

W nawiązaniu do wprowadzonego w poprzednim rozdziale rozróżnienia na silne i

słabe teorie klasowe, można stwierdzić, że w okresie fordyzmu dominowały te silne, a

postfordyzmu słabe. Jak już zostało powiedziane, teorie silne to głównie teorie marksowskie i

neomarksowskie i teorie opierające się na Maxa Webera koncepcji klas. Ponadto do teorii

klas, które mają szczególnie doniosłe znaczenie w okresie fordowskim zaliczyć można

nawiązującą do Maxa Webera teorię Johna Goldthorpe’a i neomarksowską teorię Erika Olina

125

Juliusz Gardawski, Teorie struktury społecznej…, dz. cyt., s. 65-86. 126

Tamże, s. 52-55. 127

Tamże, s. 55. 128

Anthony Giddens, Socjologia…, dz. cyt., s. 405. 129

Tamże, s. 406.

42

Wrighta130

. Ze względu na syntetyczny charakter niniejszej pracy nie będziemy dokładnie

opisywać tych ujęć, gdyż ważniejsze jest zauważenie, że w okresie fordyzmu ważnym

przedmiotem analiz teoretycznych i empirycznych była problematyka poszczególnych klas

ekonomicznych, a zwłaszcza klasy robotniczej. Wynikiem tych zainteresowań było

stworzenie typologii mentalności klasy robotniczej, jak i empirycznych generalizacji

ukazujących wpływ przemian gospodarczych na zmienianie się świata pracy131

.

Pojawiające się wraz z fazą postindustrialną zmiany w sferze pracy, takie jak wzrost

zatrudnienia w usługach czy rozwój elastycznych form zatrudnienia, znalazły swoje

odzwierciedlenie w zmieniających się koncepcjach struktury społecznej. Przejawiało się to w

położeniu akcentu na słabe teorie klasowe, jak i dyskusji o zasadności rozpatrywania

struktury w kategoriach klasowości. Jako najważniejsze dotychczasowe analizy empiryczne

powstałe w okresie postfordowskim wymienić można: Gordona Marshalla badanie

samoidentyfikacji klasowych, Harriet Bradley badanie stopnia postrzegania struktury

społecznej w kategoriach klasowych przez angielską klasę średnią, niższą klasę średnią oraz

klasę pracowniczą, Beverly Skeggs badania w środowisku robotnic interpretowania

społeczeństwa w wymiarze klasowym132

. I w tym przypadku nie będziemy dokładnie i z

osobna rozpatrywać wyników powyższych badań, gdyż najważniejsze jest uchwycenie

pewnych tendencji obecnych w pracach cytowanych autorów. Rezultaty z tych badań

wprawdzie świadczą o przewadze klasowego pojmowania struktury, ale jednocześnie ukazują

słabnięcie identyfikacji klasowych. Czasami postrzeganie struktury społecznej przez wymiar

klasowości nie było u respondentów obecne dopóki badacz o to wprost nie zapytał i nie

wprowadził stosownych pojęć (badanie Skeggs)133

.

Obok słabych teorii klasowych w epoce postindustrialnej (czy też postfordowskiej)

pojawiają się również podejścia kwestionujące zasadność posługiwania się pojęciem klas134

.

Kiedy na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku Terry Clark i Seymour Lipset postawili

pytanie „czy klasy umierają?” w gronie badaczy społeczeństwa rozpoczął się spór o charakter

zróżnicowania w społeczeństwach ponowoczesnych135

. Najważniejszą pracą podsumowującą

obecne pod koniec XX wieku koncepcje „śmierci klas” jest książka Jana Pakulskiego i

Malcolma Watersa The death of the class. Jest ona podsumowaniem dyskusji o zanikaniu

130

Juliusz Gardawski, Teorie struktury społecznej…, dz. cyt., s.66-67 ; zob.: Erik O. Wright, Klasy się liczą,

w: Współczesne teorie socjologiczne, Aleksandra Jasińska-Kania, Lech M. Nijakowski, Jerzy Szacki, Marek

Ziółkowski (red.), Wydawnictwo naukowe SCHOLAR, Warszawa 2006, T. 2, s. 813-832. 131

Juliusz Gardawski, Teorie struktury społecznej…, dz. cyt., s. 70-71. 132

Tamże, s. 77. 133

Tamże, s. 76-81. 134

Tamże, s. 81. 135

Barbara Szacka, Wprowadzenie…, dz. cyt., s. 303.

43

struktury klasowej136

. Główna teza badaczy sprowadza się do zakwestionowania przydatności

we współczesnej nauce marksowskiego wyróżniania klas na podstawie usytuowania w

stosunku do własności środków produkcji137

. Jak wspomina Gardawski, Waters i Pakulski

wskazali na szereg elementów tradycyjnych teorii struktury, które stały się nieadekwatne dla

opisu współczesnego, postindustrialnego społeczeństwa. Po pierwsze, jest to zanegowanie

podstawowości struktury ekonomicznej w określaniu podziałów klasowych (zanegowanie

ekonomizmu). Po drugie, twierdzenie, iż klasy są realnymi i obiektywnie istniejącymi

grupami społecznymi jest negowane przez empiryczne analizy. Po trzecie, nie da się

udowodnić wpływu przynależności klasowych na tożsamość kulturową ludzi. Po czwarte,

trudno wykazać, aby klasy były ważnymi aktorami zmian społecznych138

.

Taki stan rzeczy, zdaniem zwolenników koncepcji śmierci klas, jest rezultatem zmian

jakie zaszły na kilku płaszczyznach współczesnego społeczeństwa. Przede wszystkim

dokonały się przemiany w sferze pracy, co oznacza, że pojawiły się nowe formy zatrudnienia

– tzw. non-standard job forms. Mające na celu obniżenie kosztów pracy niestandardowe

formy zatrudnienia przyczyniły się do zmiany relacji na linii pracownicy – właściciele i kadra

kierownicza. Zjawiska takie jak ruchomy czas pracy, leasing pracowniczy czy wynagrodzenie

na część etatu doprowadziły do separacji sfery zawodu i jednostkowych biografii

pracowników. Zatem niewątpliwa erozja pełnoetatowych zawodów marginalizuje znaczenie

jednego z podstawowych wymiarów stratyfikacji, jakim jest pozycja zawodowa i

uniemożliwia konstruowania trwałej tożsamości klasowej139

.

Obok przekształceń pracy zmianie uległy stosunki własności. Powszechniejsza niż

kiedyś własność akcyjna (także za pośrednictwem funduszy emerytalnych) zakłóciła dawne

linie podziałów między klasami czerpiącymi i nieczerpiącymi zyski z tytułu wytwarzania

wartości dodatkowej i tym samym robotnicy mogą stawać się także po części właścicielami

środków produkcji. Taki stan rzeczy oznaczałby negację marksowskiej tezy o koniecznym

zaostrzaniu się dychotomicznego podziału między burżuazją a proletariatem140

. Również

upowszechnianie się domów i mieszkań własnościowych wprowadza do analizy stratyfikacji

dodatkowy wymiar, który nie był uwzględniany w klasycznych teoriach. Trudności

136

Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 62. 137

Barbara Szacka, Wprowadzenie…, dz. cyt., s. 303. 138

Juliusz Gardawski, Teorie struktury społecznej…, dz. cyt., s.82-83. 139

Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 64-68. 140

Barbara Szacka, Wprowadzenie…, dz. cyt., s. 307.

44

przysparza także wyłonienie się warstwy profesjonalnych menedżerów i zarządców, którzy de

facto rozporządzają środkami produkcji, a sami nie są ich właścicielami141

.

Osobną kwestię stanowią zachowania polityczne i związane z nimi porównywanie

związku pomiędzy pozycją klasową jednostek a ich preferencjami wyborczymi w różnych

momentach. Opierające się na teorii śmierci klas analizy zachowań politycznych zwykły

przeciwstawiać sobie dwa fundamentalne pojęcia „class politics” i „class voting”142

. Class

politics, można przetłumaczyć jako „politykę klasową” i według Domańskiego charakteryzuje

się ta sytuacja „występowaniem niezmiennej zależności między określonymi preferencjami

wyborczymi a przynależnością klasową jednostek”143

. Oznacza to, że reprezentanci danych

klas trwale identyfikują się z określoną siłą polityczną i w długim przedziale czasowym, z

wyborów na wybory, głosują na tę samą partię. Natomiast pojęcie class voting, czyli

„głosowanie klasowe”, służy do opisu sytuacji, kiedy „przynależność klasowa różnicuje

postawy wyborcze, jednak z upływem czasu wzór tych zależności może się zmieniać”144

.

Dzieje się tak kiedy klasa robotnicza wycofuje poparcie dla partii socjaldemokratycznych, a

przenosi je na partie prawicowe. Otóż, zwolennicy tezy o śmierci klas odwołują się do badań,

według których siła wpływu przynależności klasowych na preferencje partyjne maleje, a

najdonioślejszym tego przykładem jest wytwarzanie się wzorów preferencji wyborczych,

które przebiegają w poprzek dotychczas przyjmowanych podziałów klasowych. Oznacza to,

że kurcząca się klasa robotnicza coraz rzadziej ujawnia swoje sympatie do partii lewicowych,

a coraz częściej do prawicowych. Natomiast dotychczas prawicowa klasa średnia zaczyna

popierać lewicę145

. Jako przykład potwierdzający tę tezę można by wskazać zwycięstwo

brytyjskiej New Labour w 1997, która częściowo odstąpiła od akcentowania kwestii klasy

robotniczej i skierowała swój program właśnie do klasy średniej (w sposób oczywisty

dodatkowo wiąże się to z zagadnieniem postpolityki, które ze względu na charakter pracy nie

będzie rozwijane).

Wreszcie, teoretycy mówiący o wyczerpaniu eksplanacyjnej przydatności pojęcia klas

wskazują na szereg podziałów i przynależności społecznych, które przebiegają w poprzek

tradycyjnych podziałów klasowych. Są to przede wszystkim przynależności związane z płcią,

narodowością, pochodzeniem etnicznym i wiekiem146

.

141

Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 68-72. 142

Henryk Domański, Wpływ przynależności klasowej na postawy wyborcze w latach 1991-2001, „Studia

Socjologiczne” 1(200)/2011, s. 590-591. 143

Tamże, s. 590. 144

Tamże, s. 591. 145

Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 74-77. 146

Tamże, s. 77-81.

45

Teza o śmierci klas posiada także swoich oponentów, którzy wskazują na

utrzymywanie się nierówności społecznych, wysoką korelację między miejscem w strukturze

a preferencjami wyborczymi, stałości ujmowania przez ludzi struktury społecznej w

kategoriach klasowości147

. Z przeprowadzonych przez Domańskiego badaniach wzorów

preferencji partyjnych w latach 1991-2001 wynika, że przedstawiciele inteligencji, niższych

pracowników umysłowych, właścicieli, robotników i rolników nie zmienili w analizowanym

okresie swoich preferencji wyborczych. Oznaczałoby to, iż w przypadku Polski absolutnie nie

można mówić o śmierci klas, a wzory zachowań politycznych w przypadku części klas

wyczerpują się w pojęciu class politics148

.

2.3. Kwestia klasy średniej

Niezależnie od opisanych uprzednio koncepcji śmierci klas, wciąż w badaniach

struktury społecznej ważne miejsce zajmuje kwestia klasy średniej. Dotyczy to zarówno

badań bazujących na obiektywnych wskaźnikach, jak i potocznych wizjach stratyfikacji

społecznej. Na podstawie tego, co zostało powiedziane, można zaobserwować ścisłe

powiązanie obiektywnej i subiektywnej sfery badań. Jak wykazują różne analizy

świadomościowe, klasa średnia jest kategorią, z którą respondenci najczęściej identyfikują się

(od 40 do 60% wskazań), i która ich zdaniem powinna być dominującym składnikiem

struktury społecznej (nawet 70% wskazań)149

. Oczywiście, samo stwierdzenie wysokiej

identyfikacji nie stanowi żadnej wartości eksplanacyjnej. Zasadny zatem staje się namysł nad

tym czym jest owa klasa średnia, jakie kryteria ją definiują, na jakiej płaszczyźnie można ją

rozpatrywać (obiektywnej/subiektywnej) oraz kiedy można uznawać, że występuje?

Zagadnienie klasy średniej jest nierozerwalnie związane z postrzeganiem struktury

społecznej w kategoriach schematu wielowarstwowego czy też, używając terminologii

Ossowskiego, gradacyjnego. Jak tłumaczy Szacka „Klasa średnia (…) jest określeniem

środkowego poziomu. Poniżej niej umiejscowiona jest klasa robotnicza, ponad nią zaś klasa

wyższa”150

. Najprościej ujmując, członkowie społeczeństwa przyporządkowywani są do klasy

robotniczej na podstawie wykonywania pracy fizycznej, a przynależność do klasy wyższej

147

Tamże, s. 81-82. 148

Henryk Domański, Wpływ przynależności klasowej…, dz. cyt., s. 605-606. 149

Patrz raporty z badań CBOS: Włodzimierz Derczyński, Postrzeganie struktury społecznej, Warszawa

1997, [http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/1997/K_049_97.PDF ; dostęp: 18.02.2012] oraz Włodzimierz

Derczyński, Postrzeganie swojego miejsca w strukturze społecznej, awanse i degradacje, Warszawa 2004,

[http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2004/K_147_04.PDF ; dostęp: 18.02.2012]. 150

Barbara Szacka, Wprowadzenie…, dz. cyt., s. 307.

46

oparta jest na wielu (zrelatywizowanych do konkretnego państwa) kryteriach, gdzie istotną

rolę odgrywają zarówno majątek (przykładem może być podział na 1% rodzin w Stanach

Zjednoczonych posiadających ponad 20% majątku narodowego i pozostałe 99%

społeczeństwa, który jest między innymi formułowany przez działaczy occupy wall street),

jak i usankcjonowane tradycją elitarne położenie w strukturze społecznej (arystokracja

brytyjska).

We współczesnych naukach społecznych występuje historycznie ugruntowane i

zainicjowane przez Gustawa Schmollera rozróżnienie na „starą klasę średnią” i „nową klasę

średnią”151

. Tradycyjna – stara – klasa średnia z okresu XIX wiecznego kapitalizmu

grupowała drobnych przedsiębiorców (kupców, rzemieślników, właścicieli firm), czyli

wszystkich, których nie dało się zaklasyfikować do robotników, ani wielkich kapitalistów. W

wyniku przemian, jakie zaszły w gospodarce od przełomu XIX i XX wieku i pojawienia się

licznej kategorii osób pracujących umysłowo: pracowników handlu i usług, urzędników,

wysoko wykwalifikowanych specjalistów oraz kadr kierowniczych, zaczęto mówić o nowej

klasie średniej152

. Warto pamiętać, że współczesną klasę średnią ze względu na to, że składa

się z bardzo wielu zróżnicowanych kategorii, jest swoistą kombinacją czynników i

historycznie wytworzonych wzorów, nie można rozpatrywać w kategoriach tradycyjnego

(industrialnego) rozumienia klasy.

Niemniej, na gruncie socjologii skonstruowano wiele klasyfikacji ujmujących

obiektywne wyznaczniki przynależności do (nowej) klasy średniej, tym samym nakreślając jej

cechy konstytutywne. Na podstawie różnych prac Domańskiego można zrekonstruować

zasadniczo cztery obiektywne wymiary przynależności do klasy średniej:

Przynależność zawodowa. Klasę średnią tworzą pracownicy umysłowi utrzymujący

się z pracy najemnej oraz drobny i średni biznes (small biznes),

Własność. Chodzi zarówno o własność firmy, kapitału ekonomicznego oraz włączenie

jej w struktury rynkowe. Czyli czerpanie korzyści z obrotu własnością na rynku

kapitałowym poprzez uzyskiwanie za nią cenionych dóbr konsumpcyjnych. Ponadto z

własnością związane są takie cechy jak zamożność i wysoka stopa życiowa.

Usytuowanie po środku drabiny stratyfikacyjnej. Jest to wymiar ściśle połączony z

własnością i oznacza, że członkowie klasy średniej posiadają więcej niż klasy

najbiedniejsze i mniej niż klasy najwyższe.

151

Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 83. 152

Tamże, s. 83.

47

Wykształcenie i ekspertalna wiedza. Oznacza to, że typowy przedstawiciel klasy

średniej wchodzi na rynek pracy z dyplomem wyższych studiów i specjalistyczną

wiedzą eksperta, które umożliwiają mu wykonywanie zawodów umysłowych153

.

Nieco inny podział proponuje Szacka, która sprowadzając przynależność do klasy średniej do

jednego głównego wymiaru „siły ekonomicznej”, dokonuje podziału jego źródeł:

Własność. W sensie posiadania środków produkcji w różnych formach (własna firma,

pakiet akcji, udziały w spółce),

Kontrola. Rozumiana jako prawo do zarządzania pewną częścią procesu

produkcyjnego,

Szanse na rynku. Oznaczające posiadanie kwalifikacji poświadczonych dyplomami

bądź talentów, które są szczególnie przydatne na rynku pracy154

.

Przynależność do klasy średniej w żadnej mierze jednak nie zamyka się w

przedstawionych powyżej obiektywnych kryteriach stratyfikacyjnych. Jak zauważa Domański

klasa średnia „przede wszystkim jest wytworem aspiracji i potocznych wyobrażeń na temat

tego, czym jest i być powinna”155

. Oznacza to, że pojęcie klasy średniej w przeważającej

części jest tworem powstałym na gruncie psychologii zbiorowej, czyli pod wpływem

pragnień, skojarzeń, idei czy poglądów156

. To właśnie potoczny sposób ujmowania klasy

średniej jest najbardziej przydatny dla niniejszej pracy, gdyż stanowi on rekonstrukcję

tkwiących w umysłach ludzkich cech definicyjnych przynależności do tej klasy i ukazuje

pobudki, którymi ludzie się kierują afirmując kategorię społeczną znajdującą się „w środku”

drabiny stratyfikacyjnej.

Za obraz klasy średniej w świadomości badanych odpowiada wiele podmiotów i

przekazywanych przez nie narracji rzeczywistości. Media elektroniczne propagują

indywidualny sukces i waloryzują jednostkową przedsiębiorczość, czego najdobitniejszym

chyba przykładem są produkcje serialowe, gdzie przedstawiane jest życie wyidealizowanych

metropolitalnych warstw średnich i wyższych, których bohaterowie odznaczają się wysokim

standardem życia.

153

Tamże, s. 83-85 oraz Henryk Domański, Potoczna wizja klasy średniej jako przyczynek do adaptacji

zachodnich wzorów, „Kultura i Społeczeństwo” 1/2000, s. 166-167. 154

Barbara Szacka, Wprowadzenie…, dz. cyt., s. 308. 155

Henryk Domański, Potoczna wizja…, dz. cyt., s. 165. 156

Tamże, s. 165.

48

Naukowcy upatrują w przedstawicielach klasy średniej czynnika stabilizującego

społeczeństwo zarówno w sferze politycznej, jak i gospodarczej. Należy pamiętać, że już u

Arystotelesa odnajdziemy pochwałę klasy średniej jako czynnika stabilizującego system

społeczny157

. Natomiast we współczesnej myśli społecznej i ekonomicznej głośne i popularne

są koncepcje klasy metropolitalnej Jałowieckiego158

oraz klasy kreatywnej Floridy159

, które de

facto stanowią rozwinięcie namysłu nad klasami średnimi.

Dla polityków klasa średnia stanowi swoisty bufor między radykalnymi dołami

społecznymi a zachowawczą klasą wyższą, przez co neutralizuje ona napięcia i

niezadowolenie społeczne160

. Również dla polityków średnie warstwy społeczeństwa są,

przez swoje umiarkowanie, synonimem stabilizacji politycznej i reprezentantem woli

większości. Podobnie jak pojęcie struktura społeczna, tak i pojęcie klasa średnia na trwałe

weszło do języka potocznego często tracąc swoje naukowe konotacje, i przez to, stało się

nieostre.

Domański pod koniec XX wieku dokonał rekonstrukcji potocznych przekonań

Polaków o konstytutywnych czynnikach przynależności do klasy średniej w Polsce. Jednym z

zagadnień podejmowanych przez realizowany w 1998 roku projekt badaczy Instytutu

Filozofii i Socjologii PAN pt. „Jak formują się klasy średnie w okresie transformacji” było

zbadanie rozkładu cech wymienianych przez respondentów jako charakterystyki klasy

średniej161

. Zdecydowana większość osób definiuje klasę średnią w kategoriach „bogactwa”

(40,9%) oraz „ekstremalnego bogactwa” (35%). Następną, co do kolejności wymieniania

cechą konstytutywną było „wykształcenie” (21,2%) bez wskazania stopnia tego

wykształcenia. Czwarte miejsce zajął „wykonywany zawód” (16,5%), a piąte „wykształcenie

średnie” (13,1%). Dopiero szóstą pod względem częstotliwości wskazań kategorią było

pojęcie „właściciele” (7,7%). Bardziej oddalone miejsca i przy małej liczbie wskazań zajęły

pozycje opierające się na wskazaniu konkretnej kategorii – „inteligencja” (4,6%) oraz

„robotnicy” (3,6%)162

.

Powyższe dane ukazują pewien rozdźwięk między naukowymi modelami klasy

średniej, a potocznymi jej wizjami. W obrazie respondentów wyraźnie dowartościowany jest

157

Bohdan Jałowiecki, Marek S. Szczepański, Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej,

Wydawnictwo naukowe SCHOLAR, Warszawa 2006, s. 237. 158

Zob.: Bohdan Jałowiecki, Globalny świat metropolii, Wydawnictwo naukowe SCHOLAR, Warszawa

2007. 159

Zob.: Richard Florida, Narodziny klasy kreatywnej oraz jej wpływ na przeobrażenia w charakterze pracy,

wypoczynku, społeczeństwa i życia codziennego, Narodowe centrum kultury, Warszawa 2010. 160

Barbara Szacka, Wprowadzenie…, dz. cyt., s. 309. 161

Henryk Domański, Potoczna wizja…, dz. cyt., s. 170. 162

Tamże, s. 174.

49

wymiar własności, ale tylko w postaci zasobów finansowych. Natomiast niedowartościowany

jest aspekt wykształcenia. Zaskakuje niewielka różnica między liczbą wskazań na inteligencję

i robotników.

Częściową odpowiedzią na rodzące się pytanie o przyczyny rozbieżności

obiektywnych o subiektywnych modeli klasy średniej są inne istotne dane pozyskane w

opisywanym badaniu. Okazuje się, że tylko 9,2% respondentów w pytaniu otwartym

zawierającym prośbę podania grup, warstw, klas składających się na społeczeństwo

samoistnie, bez wstępnego wywołania tego pojęcia, wymieniło klasę średnią wśród innych

segmentów klasowych. Kiedy jednak o identyfikację terminu klasa średnia respondentów

zapytano wprost, do jego znajomości przyznało się 63% badanych, a 47,5% dokonało samo

klasyfikacji do klasy średniej lub wyższej średniej. Oznacza to, że nieznajomość pojęcia (i

zapewne związanej z nim rozbudowanej treści pojęciowej) nie przeszkadza części osób w

samoidentyfikacji z jego desygnatem163

.

Niejako uwzględniając powyżej opisane różnice, w większości definicji klasy średniej

znajdziemy zarówno bazujący na ilościowych wskaźnikach wymiar obiektywny, jak i

niemierzalny wymiar subiektywny. Domański, obok przynależności zawodowej, własności,

usytuowania po środku modelu stratyfikacyjnego i wykształcenia dodaje dość relatywną

kategorię, jaką jest specyficzny styl życia i orientacje życiowe164

. Szacka wymiary własności,

kontroli i szans na rynku poszerza o indywidualizm, przedsiębiorczość i liberalną orientację

światopoglądową165

. Natomiast katalog cech decydujących o zaliczeniu do klasy średniej

zaproponowany przez Bohdana Jałowieckiego i Marka S. Szczepańskiego jest przykładem

perspektywy niemal wyłącznie opierającej się na wskaźnikach nieilościowych. Autorzy ci

zwrócili uwagę, że klasę średnią konstytuują: wyższe wykształcenie, zwłaszcza o

uniwersyteckim charakterze, bogaty zasób wiedzy podręcznej, emocjonalny związek z

wykonywaną pracą, sposób zarobkowania (wolne zawody prawnicze, dziennikarskie,

artystyczne, menedżerowie i przedsiębiorcy, nauczyciele, lekarze, specjaliści z dziedziny

marketingu i reklamy, oficerowie), wydatki na sposób spędzania wolnego czasu (głównie

rekreacja, sporty), stała gotowość do inwestowania we własne dzieci166

.

163

Tamże, s. 170-171. 164

Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 84. 165

Barbara Szacka, Wprowadzenie…, dz. cyt., s. 308-309. 166

Bohdan Jałowiecki, Marek S. Szczepański, Miasto i przestrzeń…, dz. cyt., s. 238-242.

50

2.4. Młodzież akademicka – między klasą średnią a prekariatem

Dotychczas zapoznaliśmy się z zasadniczymi zagadnieniami definicyjnymi struktury

społecznej oraz pomniejszymi pojęciami związanymi z tym terminem. Prześledziliśmy

niektóre bardzo ważne obszary problemowe związane z badaniami uwarstwienia społecznego

oraz wskazaliśmy na przemiany ujmowania struktury społecznej, które są zdeterminowane

obecnymi we współczesnym społeczeństwie tendencjami w zakresie gospodarki i rynku

pracy. Zarysowane kwestie są o tyle istotne, że obiektywny wymiar przekształcania struktury

społecznej istotnie wpływa na ludzką świadomość oraz wynikające z niej aspiracje.

Niezbędne jest dokonanie kolejnego przybliżenia, które polega na zaakcentowaniu

(tytułowej) kwestii młodzieży akademickiej, jej specyfiki i charakterystyki jako kategorii

społecznej. Osadźmy zatem studentów w zaprezentowanej strukturze społecznej i rozważmy

jak obiektywne aspekty jej położenia przekładają się na subiektywne interpretacje

rzeczywistości społecznej.

Podążając śladem rozważań o klasowości, można zaryzykować hipotezę, iż podobnie

jak dorosła część społeczeństwa, większość studentów będzie deklarowało identyfikację z

klasą średnią lub/oraz chęć aspirowania do niej. Jak już wspominaliśmy, może być to

podyktowane przesłankami dwojakiego rodzaju: chęcią podtrzymania statusu społecznego

swoich rodziców, bądź zamiarem osiągnięcia międzygeneracyjnej ruchliwości w górę

stratyfikacji społecznej. Wykazane przez Domańskiego utożsamianie klasy średniej z

wysokimi dochodami, wykształceniem167

, jak i propagowany przez różne ośrodki sposób

postrzegania struktury społecznej są wystarczającymi przesłankami, aby przyjąć, że studenci

podejmują trud studiowania, gdyż w potocznym mniemaniu, studia są instrumentem

zapewniającym dostęp do klasy średniej.

Rodzą się jednak pytania, czy to świadomościowe ujęcie jest zgodne z obiektywnymi

danymi zawierającymi informacje o rzeczywistej sytuacji absolwentów wyższych uczelni,

którzy wchodzą na rynek pracy? Czy w obliczu spowolnienia gospodarczego, będącego

następstwem światowego kryzysu finansowego, polska gospodarka jest w stanie

zagwarantować możliwość rozwoju, awansu i zaspokojenia aspiracji większości studentów

kończących studia oraz w jaki sposób zmiany właściwe postfordowskiemu etapowi rozwoju

gospodarki (i w ogóle przemian współczesnego kapitalizmu) determinują kariery życiowe

młodych dorosłych?

167

Henryk Domański, Potoczna wizja…, dz. cyt.

51

Jak pokazują dane raportu Młodzi 2011, przygotowanego pod koniec zeszłego roku

przez Kancelarię Prezesa Rady Ministrów, młodzi Polacy w przedziale wieku 18-34 stanowią

ponad połowę zarejestrowanych bezrobotnych, współczynnik bezrobocia wśród młodzieży

jest dwukrotnie wyższy niż średnia dla kraju, a studia wyższe nie gwarantują znalezienia etatu

odpowiadającego zdobytemu wykształceniu168

. Ponad 60% osób w przedziale 15-24 i ponad

25% osób w przedziale 25-39 lat jest zatrudnionych na podstawie różnego rodzaju umów

terminowych, co plasuje Polskę (obok Słowenii i Hiszpanii) wśród europejskich liderów tzw.

„umów śmieciowych”169

. Oznacza to, że część młodych Polaków z wyższym wykształceniem

nie będzie w stanie zrealizować swoich aspiracji dotyczących pozycji społecznej.

Według autorów raportu, Polska nie jest odosobnionym przypadkiem, gdyż w całej

Europie bezrobocie w kategoriach 15-24 oraz 25-34 utrzymuje się na wysokim poziomie170

.

Natomiast wielu młodych Europejczyków, którym udało się znaleźć zatrudnienie, zasila

kategorię biednych pracujących – osób, którym wynagrodzenie uzyskiwane z tytułu

wykonywanej pracy nie pozwala na zaspokojenie nawet podstawowych potrzeb.

Jednocześnie, po raz pierwszy od zakończenia II wojny światowej, obserwowane jest

zjawisko kurczenia się klasy średniej w najwyżej rozwiniętych krajach Europy. Według

Niemieckiego Instytutu Badań Gospodarczych między latami 1998 a 2008 niemiecka klasa

średnia skurczyła się o 8%, przy czym zdecydowana większość jej przedstawicieli została

zdegradowana do klasy niższej171

.

Skala problemu okazuje się na tyle poważna, że część naukowców zaczyna w

stosunku do osób w wieku 15-34 lat używać pojęcia „straconego pokolenia”. Czyli pokolenia,

które może być relatywnie biedniejsze i niżej położone w strukturze społecznej niż pokolenie

swoich rodziców. Uwzględniając skalę niepewności we współczesnym społeczeństwie

postindustrialnym Guy Standing – profesor bezpieczeństwa ekonomicznego na Uniwersity of

Bath w Anglii – ukuł termin „prekariat”172

jako kategorii pojęciowej opisującej „kruchą i

niepewną egzystencję, na jaką jest skazana spora część światowej populacji (…). Dotyczy ona

ludzi czasowo bezrobotnych, utrzymujących się z dorywczych prac, zatrudnionych na

168

Młodzi 2011, Piotr Arak, Michał Boni, Krystyna Szafraniec (red.), Kancelaria Prezesa Rady Ministrów,

Warszawa 2011, s. 145-150, 158-166. 169

Tamże, s. 166-172. 170

Tamże, s. 173-176. 171

Wawrzyniec Smoczyński, Prekariusze wszystkich krajów, „Polityka. Niezbędnik Inteligenta Plus” 1/2012,

s. 83. 172

Tamże, s. 83 oraz Guy Standing, Prekariat – nowa niebezpieczna klasa, w: Krytykapolityczna.pl

[http://www.krytykapolityczna.pl/Opinie/StandingPrekariat-nowaniebezpiecznaklasa/menuid-197.html; dostęp:

1.03.2012].

52

krótkoterminowe umowy, migrujących w poszukiwaniu zarobku, pracujących na częściowe

etaty (…)”173

.

Ważna jest również etymologia tego słowa, gdyż na prekariat składają się zasadniczo

dwa łacińskie terminy: precarium – średniowieczna nazwa ziemi wydzielanej chłopom, która

podlegała zwrotowi na każde żądanie pierwotnego właściciela, proletarius – nazwa najniższej

klasy w starożytnym Rzymie. Natomiast precarius oznacza w łacinie „zdany na prośbę,

łaskę”174

. Jak tłumaczy Wawrzyniec Smoczyński, prekariusz to „w dzisiejszej socjologii

człowiek zawieszony między dobrobytem a biedą, pozbawiony bezpieczeństwa materialnego i

stale zagrożony upadkiem społecznym”175

.

Według koncepcji Standinga prekariat między innymi „obejmuje miliony

sfrustrowanej, wykształconej młodzieży (…)”, które wyłoniły się w wyniku procesów

liberalizacji i globalizacji współczesnego świata176

. W ujęciu cytowanego autora, wszystkie

tendencje, które stanowią podstawę tzw. postindustrialnego etapu rozwoju społeczeństwa

(upowszechnienie pracy tymczasowej, outsourcing), przyczyniły się do powstania nowej

niebezpiecznej klasy. Jak dalej stwierdza Standing, to światowy kryzys finansowy ostatnich

lat i związana z nim redukcja miejsc pracy walnie przyczyniły się do rozrostu prekariatu.

Duża grupa młodych, sfrustrowanych osób nie posiadających szans na wypracowanie

stabilnej pozycji społecznej może stanowić niebezpieczeństwo dla całego ładu społecznego.

Otóż patologie i niepewność, których doświadczają osoby zaklasyfikowane do tej grupy,

zdaniem Standinga, mogą być wykorzystywane przez populistycznych polityków177

.

Radykalne partie, typu holenderskiej Partii Ludowej na rzecz Wolności i Demokracji Gerta

Wildersa czy francuskiego Frontu Narodowego Marine Le Pen, które antagonizują nastroje

społeczne, mogą prowadzić do rozpowszechniania dychotomicznych wizji struktury

społecznej.

Wprawdzie zdaje się, iż problem radykalizacji nastrojów społecznych w tej chwili w

małym stopniu dotyczy Polski (W ostatnich wyborach parlamentarnych nie odnotowano

wzrostu poparcia dla radykalnych i ksenofobicznych stronnictw politycznych), to zasadne

wydaje się zastanowienie nad strukturalnym położeniem współczesnej młodzieży, a

zwłaszcza młodzieży akademickiej. Uwzględniając uprzednio przytoczone dane, które

173

Jan Sowa, Prekariat – proletariat epoki globalizacji, w: Robotnicy opuszczają miejsca pracy, Joanna

Sokołowska (red.), Łódź 2011, opublikowane w Internecie

[http://dl.dropbox.com/u/1781042/sowa_prekariat.pdf; dostęp: 1.03.2012], s. 108. 174

Wawrzyniec Smoczyński, Prekariusze…, dz. cyt., s. 83. 175

Tamże, s. 83. 176

Guy Standing, Prekariat…, dz. cyt. 177

Tamże.

53

dotyczyły zarówno obiektywnego, jak i subiektywnego wymiaru położenia społecznego

dzisiejszych studentów, możnaby zadać pytanie dokąd zmierza współczesna młodzież

akademicka? Czy społeczne aspiracje studentów (przynależność do średnich, wyższych

pozycji w społeczeństwie, bądź – inaczej mówiąc – pozycji zapewniających dobry standard

życia) mają rację realizacji w obliczu pewnego rodzaju strukturalnego ich zdeterminowania

(znaczący rynek terminowego zatrudnienia, niskie płace, praca niezgodna z wykształceniem)?

Być może najtrafniejszym byłby opis sytuacji współczesnych studentów, jako stanu

swoistego „zawieszenia” w strukturze społecznej. Zawieszenia, które przejawia się w głównej

mierze na dwóch płaszczyznach. Po pierwsze, jest to „zawieszenie”, pomiędzy pozycją

społeczną swoich rodziców a własną pozycją społeczną. Po drugie, pomiędzy pozycją

społeczną, do której aspirują, a pozycją społeczną, którą uda się im uzyskać. W oparciu o

zaprezentowane powyżej dane i koncepcje, możnaby także wyróżnić jeszcze trzecią

płaszczyznę, która w wysokim stopniu bazowałaby na hipotezach. Jest to „zawieszenie”

pomiędzy klasą średnią, która stanowić ma zgodną z aspiracjami docelową pozycję społeczną,

a prekariatem, jako pozycją będącą skutkiem niezrealizowania aspiracji życiowych.

2.5. Znaczenie uniwersytetu w generowaniu i postrzeganiu struktury

społecznej

Temat pracy i związany z nim problem badawczy, czyli postrzeganie struktury

społecznej przez młodzież akademicką, wymaga teoretycznej legitymizacji. Niezbędne jest

zatem wskazanie takich cech młodzieży akademickiej jako kategorii społecznej i takich cech

organizacyjnych oraz strukturalnych uniwersytetu (lub uogólniając szkolnictwa wyższego),

które mają istotne znaczenie dla problematyki struktur społecznych. Już na wstępie można w

skrócie zasygnalizować, iż w części tej skupimy się na cechach odróżniających młodzież

akademicką od innych kategorii społecznych, wskażemy jaką rolę odgrywa uniwersytet w

kształtowaniu wyobrażeń o strukturze społecznej, wreszcie postaramy się dowieść znaczenia

szkolnictwa wyższego w replikacji istniejących nierówności i podziałów.

2.5.1. Charakterystyka młodzieży akademickiej jako kategorii społecznej

Według Sztompki kategoria społeczna to „zbiór ludzi podobnych pod względem jakiejś

istotnej społecznie cechy, którzy są świadomi tego podobieństwa i swojej odrębności od

54

innych”178

. Kategorie społeczne są wyposażonymi w komponent świadomościowy

kategoriami statystycznymi, czyli analogicznie definiując „zbiorami jednostek podobnych pod

względem jakiejś wybranej cechy i różniących się pod tym względem od innych”179

. Jak już

zostało powiedziane w poprzednich częściach pracy, zaistnienie świadomości społecznej ma

centralne znaczenie dla jednostkowego i grupowego definiowania obrazu rzeczywistości

społecznej oraz (w konsekwencji) rodzenia się świadomościowego modelu struktury

społecznej.

W odpowiedzi na pytanie o wyjątkowość kategorii studenckiej Aleksander Zandecki

podaje szereg czynników, które należy uwzględnić przy wszelkich badaniach dotyczących

młodzieży akademickiej180

. Należy nadmienić, że choć cechy wyróżnione przez cytowanego

badacza powstały na gruncie analiz pedagogicznych, stanowią także istotną podstawę dla

publikacji socjologicznych. Przyjmując roboczą hipotezę, iż czynniki wyróżniające studentów

jako kategorię społeczną mają istotny wpływ na formułowane przez nich (na poziomie

jednostkowym i publicznym) poglądy i idee, to zgodnie z tym co zostało powiedziane w

poprzedniej części pracy, ma to centralne znaczenie dla wyłaniania się świadomości grupowej

i grupowej potocznej świadomości struktury społecznej.

Po pierwsze, podstawową cechą wyróżniającą osoby zaliczające się do tej kategorii

jest posiadanie statusu społecznego studenta. Co istotne, status ten charakteryzuje się

przejściowością, czego wyrazem jest jego ulokowanie pomiędzy warstwą pochodzenia

społecznego, a warstwą do której się aspiruje po uzyskaniu wykształcenia. Ten przejściowy

charakter statusu dotyczy zarówno studentów uczących się w oczekiwaniu na

międzygeneracyjną ruchliwość w górę, jak i tych którzy jedynie mają nadzieję na odtworzenie

pozycji społecznej swoich rodziców181

.

Po drugie, przejściowy charakter statusu społecznego młodzieży akademickiej

przejawia się w bio-psycho-społecznej specyfice ich indywidualnego rozwoju. Ponieważ

osoby takie nie są już dziećmi i jednocześnie nie weszły jeszcze w pełni samodzielne dorosłe

życie, stosowana jest w stosunku do nich (zbudowana w odwołaniu do cech statystycznych)

nazwa młodych dorosłych. Należy pamiętać, że studenci w młodym wieku są bardzo często

na utrzymaniu rodziców bądź niespokrewnionych opiekunów (choć ze względu na

rozbudowane studia niestacjonarne nie jest to tak jednoznaczne). Zatem, z jednej strony osoby

te nie mają doświadczenia w samodzielnym prowadzeni gospodarstwa domowego, a z drugiej

178

Piotr Sztompka, Socjologia…., dz. cyt., s. 197. 179

Tamże, s. 197. 180

Aleksander Zandecki, Struktura społeczna…, dz. cyt., s. 34-38. 181

Tamże, s. 34.

55

z racji swojego ekonomicznego podporządkowania muszą sprostać różnym oczekiwaniom

wysuwanym przez utrzymujących ich dorosłych182

.

Po trzecie, studenci stanowią względnie homogeniczną kategorię społeczną. Na ten

stan składa się szereg czynników: wspólny rodzaj działalności (studiowanie), specyficzna

podkultura studencka (styl życia, upodobania artystyczne, formy wzajemnych kontaktów),

świadomość i solidarność grupowa, koncentracja miejsca zamieszkania, zagęszczona sieć i

częstotliwość kontaktów społecznych studentów oraz, i to przede wszystkim, względna

jednorodność wieku183

.

Po czwarte, młodzież akademicka posiada swoje indywidualne i grupowe interesy,

które najczęściej odnoszą się do organizacji studiów oraz przyszłej jednostkowej sytuacji

społeczno-zawodowej. Cecha jaką jest posiadanie interesów i próba ich realizacji jest

zróżnicowana pod względem kilku aspektów. Należy pamiętać, że młodzież akademicka jest

zróżnicowana pod względem statusowym, co wynika z miejsca rodziców (/opiekunów/ bądź

„wyjściowego środowiska”) w strukturze społecznej. W tym wymiarze zawierają się takie

płaszczyzny nierówności jak pochodzenie społeczne, pochodzenie terytorialne, stopień

zamożności czy tożsamość kulturowa. Inną grupę czynników różnicujących studentów w

ujęciu Zandeckiego stanowią aspiracje i dążenia życiowe oraz zawodowe studentów, które

wynikają z uznawanych systemów wartości ukształtowanych zarówno we wcześniejszych

fazach socjalizacji, jak i w czasie studiów. Z aspiracjami łączy się aspekt motywacji do

zdobywania wykształcenia, który w wielu przypadkach powodowany jest przez oczekiwaną

pozycję społeczną. Należy pamiętać także, że studenci mogą być zróżnicowani pod względem

wybranych cech osobowości, takich jak samodzielność, rzeczowość, krytycyzm,

odpowiedzialność, komunikatywność i stabilność zainteresowań. Cechy te łączą się z

aspiracjami życiowymi i motywacją do zdobywania wykształcenia184

.

Tak przedstawioną charakterystykę należy jednak rozbudować. Wyjątkowość

młodzieży akademickiej jako specyficznej kategorii społecznej można rozpatrywać także z

innej, czysto socjologicznej, a mówiąc dokładnej strukturalnej perspektywy. Oznacza to, że

przechodzimy do obszaru problemowego, który skupia się na pytaniu o dziedziczenie

nierówności społecznych i heterogeniczność pod względem pochodzenia społecznego

młodzieży akademickiej.

182

Tamże, s. 34. 183

Tamże, s. 35. 184

Tamże, s. 36-37.

56

Wprawdzie nie udało nam się dotrzeć do badań całościowo ujmujących pochodzenie

społeczne współczesnej polskiej młodzieży akademickiej, to wydaje się, że brak ten może być

nadrobiony poprzez analizę zmian udziału osób z wyższym wykształceniem w ogóle

społeczeństwa i wewnętrznego zróżnicowania tej warstwy statystycznej. Jak zauważa

Domański, między 1988 a 2008 rokiem zmienia się struktura społeczeństwa pod względem

wykształcenia, co głównie przejawia się w tym, że liczniej reprezentowane jest wykształcenie

wyższe (6,5% w 1988 roku do 17,4% w roku 2008)185

. Co najistotniejsze jednak, wzrostowi

odsetka osób z wykształceniem wyższym w długofalowej perspektywie towarzyszy wzrost

dostępności tego stopnia edukacji dla osób z różnych kategorii społeczno-zawodowych. Przy

czym zaznaczyć trzeba, że do 1999 roku nierówności te wzrastały i ten szczebel

wykształcenia w 51,4% zdominowany był przez osoby pochodzenia inteligenckiego.

Odwrócenie trendu nastąpiło w 2002 roku, kiedy reprezentacja inteligencji spada do 22,5%.

Jednocześnie odsetek osób z kategorii pracowników umysłowych wzrósł z 17,2% do 24,3%.

Na przestrzeni lat transformacji możemy dostrzec także stopniowy wzrost otwartości edukacji

na szczeblu wyższym dla kategorii rolników. Ich reprezentacja rosła z 1,5% w latach 1994-

1995 do 2,7% w latach 1998-1999 do 7,6% w roku 2002. Zatem zauważamy powolne

przełamywanie utartych barier w dostępie do wykształcenia na poziomie wyższym186

. Jednak

pomimo otwierania barier edukacyjnych, należy zauważyć, że wciąż studenci o pochodzeniu

inteligenckim stanowią znaczny odsetek w tej kategorii społecznej.

Równocześnie sama teza o otwieraniu się barier edukacyjnych również może być

kwestionowana. Dla przykładu można przytoczyć tezy Piotra Kozarzewskiego, który

stwierdza, że nadal w Polsce mamy do czynienia z dziedziczeniem statusu społecznego i

poziomu wykształcenia187

. Na poparcie swoich twierdzeń Kozarzewski przytacza dane

raportu Edukacja dla pracy. Raport o rozwoju społecznym Polska 2007, z których wynika, iż

wśród osób z wykształceniem wyższym jedynie 0,8% wywodziło się z klasy robotniczej,

1,4% z klasy chłopskiej, a aż 57% z inteligencji188

. Dokonując ekstrapolacji tych ogólnych

danych na możliwą strukturę współczesnej młodzieży akademickiej, to, co zostało

185

Dane dla 1988 roku: cyt. za Marta Zahorska, Zmiany w polskiej edukacji i ich społeczne konsekwencje w:

Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie XX i XXI wieku, Mirosława Marody (red.), Wydawnictwo

naukowe SCHOLAR 2007, s.108.

Dane dla 2008 roku: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2010 dostępny na stronie internetowej Głównego

Urzędu statystycznego:

[http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_oz_maly_rocznik_statystyczny_2010.pdf. ; dostęp:

16.02.2012]. 186

Henryk Domański, Struktura społeczna.., dz. cyt., s.227-231. 187

Piotr Kozarzewski, Wykluczenie edukacyjne, w: Wykluczeni. Wymiar społeczny, materialny i etniczny,

Maria Jarosz (red.), Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2008, s. 138. 188

Tamże, s. 143-144.

57

przedstawione świadczyłoby raczej, iż mamy do czynienia z reprodukcją zróżnicowania pod

względem wykształcenia.

Danych potwierdzających tę tezę dostarczają badania Domańskiego nad tzw. nowymi

ogniwami nierówności edukacyjnych oparte na wynikach Polskiego Generalnego Sondażu

Społecznego z 2008 roku189

. W obrębie interesującej nas kwestii szkolnictwa wyższego,

cytowany autor zbadał, w jakim stopniu istniejący w polskim systemie edukacyjnym podział

na szkoły publiczne i niepubliczne oraz tryb studiowania stacjonarny i niestacjonarny kreują

nierówności w dostępie do wykształcenia. Oznacza to wykazanie, w jakim typie szkół

wyższych i na jakim trybie studiów mamy do czynienia z nadreprezentacją kategorii

wywodzących się z wyższych warstw społeczeństwa, a w jakim nadreprezentowani są

reprezentanci klas niższych.

Okazuje się, że nierówności edukacyjne dostrzegalne są zwłaszcza na drugim progu

edukacyjnym (próg pierwszy to przejście ze szkoły podstawowej do średniej, a próg drugi to

przejście ze szkoły średniej do wyższej), gdyż pochodzenie społeczne nie różnicuje w

znaczącym stopniu dostępu do publicznych i niepublicznych szkół średnich. Wyraźniejsze

dysproporcje dostrzegalne są na poziomie szkolnictwa wyższego, gdzie zarysowuje się

wyraźny podział na różne rodzaje szkół i trybów studiowania zdeterminowanych

pochodzeniem społecznym studenta. Podział ten, syntetycznie ujmując, przebiega między

jakościowo lepszymi stacjonarnymi studiami na publicznej szkole wyższej, a jakościowo

gorszymi niestacjonarnymi studiami w niepublicznej, płatnej szkole ponadśredniej.

Jak wykazuje Domański, osoby wywodzące się z kategorii inteligencji, wyższych

rangą kierowników i specjalistów „lokowały się na publicznych uczelniach częściej od

niższych pracowników umysłowych i właścicieli, największy zaś dystans dzielił ich od

robotników i rolników”190

, cytując dalej „ponadśrednie szkoły prowadzone w trybie

niestacjonarnym i pobierające opłaty relatywnie częściej przyciągają osoby pochodzące z

rodzin pracowników umysłowych, właścicieli, robotników i rolników”191

. Konkludując,

powyższe dane wskazywałyby na to, iż jesteśmy świadkami powstawania nowych wymiarów

nierówności edukacyjnych oraz stratyfikowania różnych rodzajów szkół w oparciu o

istniejące uwarstwienie społeczeństwa192

. W takim ujęciu szkoła wyższa może jawić się jako

189

Henryk Domański, Nowe ogniwa nierówności edukacyjnych w Polsce, „Studia Socjologiczne”

1(196)/2010, s. 7-33. 190

Tamże, s. 26. 191

Tamże, s. 27. 192

Tamże, s. 27-28.

58

miejsce odtwarzania podziałów klasowych. Z pewnością nie pozostaje to bez wpływu na

świadomość jednostkową, społeczną oraz potoczne wizje struktury społecznej.

Odrębną zmienną, która determinuje zróżnicowanie, i o istnieniu której trzeba

nadmienić, jest płeć studentów. Według Alicji Zawistowskiej w nierównym stopniu

determinuje ona bariery edukacyjne oraz manifestuje się najbardziej w dwóch wymiarach193

.

Po pierwsze, kobiety i mężczyźni są nierówno ulokowani pod względem selekcji na progach

edukacyjnych. Decydującym progiem w przypadku mężczyzn jest bariera szkoła podstawowa

– szkoła średnia, natomiast w przypadku kobiet barierą jest przejście ze szkoły średniej do

wyższej. Po drugie, zauważalny jest podział płci według preferowanych kierunków

studiowania. Kobiety dominują w kierunkach społecznych, humanistycznych, związanych z

opieką społeczną i medycyną, natomiast mężczyźni stanowią większość na kierunkach

technicznych, matematyce oraz informatyce194

. W formie dygresji nadmienić można, że w

przypadku dawnego województwa katowickiego rodzice, szczególnie ze środowisk

robotniczych, preferowali awans edukacyjny i studia wyższe dziewczyn, kosztem chłopców.

2.5.2. Specyfika szkoły wyższej i jej rola w kształtowaniu potocznych wizji

struktury społecznej oraz replikacji istniejących podziałów społecznych

Postrzeganie własnej pozycji społecznej w odniesieniu do kontekstu pochodzenia

społecznego, ocena własnych szans zawodowych i perspektywiczna wizja własnej pozycji

społecznej to zdaniem Zandeckiego problemy, które towarzyszą także młodzieży

akademickiej195

. Teza ta wydaje się być uzasadniona jeżeli przyjmiemy, że decyzją o podjęciu

studiów i kierunku wykształcenia dyktują pewne motywacje, które sprowadzają się do chęci

zdobycia atutów zwiększających szanse życiowe. Jednocześnie, co również nie jest bez

znaczenia dla kształtowania percepcji struktury społecznej, oprócz motywacji

instrumentalnych (znalezienia pracy) decyzją o podjęciu studiów kierują również przesłanki o

charakterze egzystencjalnym (kształcenie świadomości, indywidualne wyzwolenie człowieka,

kształtowanie autonomii i podmiotowości)196

.

Zakładając, iż szkoła wyższa stanowi specyficzne środowisko społeczne, należy

rozważyć wpływ tego środowiska na wyłanianie się świadomości indywidualnej i społecznej

193

Alicja Zawistowska, Kariery edukacyjne kobiet i mężczyzn w Polsce, w: Kulturowe aspekty struktury

społecznej. Fundamenty, konstrukcje, fasady, Piotr Gliński, Ireneusz Sadowski, Alicja Zawistowska (red.),

Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2010, s. 277-290. 194

Tamże, s. 278-279. 195

Aleksander Zandecki, Struktura społeczna…, dz. cyt., s. 39. 196

Paweł Żuk, O nierównościach edukacyjnych w Polsce, w: Podziały klasowe…, dz. cyt., s. 213.

59

studentów. W pierwszej kolejności przybliżmy kompleks cech, które świadczą o

wyjątkowości placówki jaką jest szkoła wyższa. Podstawowym elementem strukturalnym

szkoły wyższej bądź uniwersytetu jest wtórne środowisko społeczne, które tworzone jest

przez nauczycieli akademickich i studentów określonej dziedziny lub kierunku studiów.

Właśnie to środowisko stanowi główną płaszczyznę styczności społecznych osób o

podobnych potrzebach, aspiracjach i zainteresowaniach. Na podłożu tych trwałych styczności

mogą kształtować się więzi emocjonalne. Dla części studentów swoistą kontynuacją tego

środowiska jest dom akademicki będący zarówno miejscem zamieszkania, jak i względnie

homogenicznym środowiskiem społecznym skupiającym osoby o podobnym wieku,

aspiracjach i pokrewnych dziedzin studiów197

.

Jednocześnie należy pamiętać, że rozpoczynając studia wyższe studenci wnoszą do

opisywanego środowiska własny zasób doświadczeń i ukształtowany system wartości będący

rezultatem socjalizacji pierwotnej – w domu rodzinnym, jak i socjalizacji wtórnej – na

wcześniejszych szczeblach edukacyjnych. Bytowanie w tym zróżnicowanym pod względem

jednostkowych biografii środowisku zmusza do refleksji i konfrontacji własnych poglądów,

identyfikacji z jednymi wzorcami i odrzucenia innych. Kontakty jednostki w środowisku

uczelnianym stanowią dla niej ważny materiał poznawczy, wzbogacający doświadczenie oraz

często kształtujący nowy obraz świata. A to, jak zostało powiedziane, ma znaczącą rolę w

kształtowaniu myślowych modeli struktury społecznej198

.

Zatem jaką rolę odgrywa szkolnictwo wyższe w konstruowaniu świadomościowych

wizji struktury społecznej? Andrzej W. Nowak sformułował tezę, iż „szkolnictwo wyższe w

Polsce przyczyniło się do zaostrzenia, umocnienia i legitymizowania podziałów klasowych

(oraz nierówności społecznych) w Polsce po 1989 roku”199

. Studium cytowanego autora, które

oparte zostało na krytyce wolnorynkowych przemian wprowadzonych w Polsce po 1989 roku,

opisuje kilka procesów, których istnienie miałoby uzasadniać powyższą tezę. Według

Nowaka nauki społeczne po 1989 roku skupiły się na legitymizowaniu neoliberalnej wizji

przemian. Po drugie, umasowienie szkolnictwa wyższego, powstanie dużej liczby kierunków i

prywatnych szkół powoduje zmniejszanie realnej liczby bezrobotnych. Po trzecie, poprzez

głoszenie pochwały jednostkowego awansu, indywidualizmu, szkolnictwo wyższe

wprowadziło fałszywy obraz możliwości ruchliwości społecznej. Związane jest to z piątym

procesem, jakim jest wygaszanie gniewu klasowego przez jego przekierowanie na tematy

197

Aleksander Zandecki, Struktura społeczna…, dz. cyt., s. 38. 198

Tamże, s. 38. 199

Andrzej W. Nowak, Neoliberalna akademia. Szkolnictwo wyższe a wytwarzanie i legitymizowanie

podziałów klasowych w Polsce po 1989 roku, w: Podziały klasowe…, dz. cyt., s. 117.

60

zastępcze. Jako przykład tego typu procederu autor podaje promowanie kapitalistycznej wizji

modernizacji i – co już zostało zasygnalizowane – waloryzacja jednostkowego sukcesu. Po

piąte, sama struktura organizacyjna uniwersytetu (hierarchia tytułów naukowych i związana z

tym hierarchia stanowisk) prowadzi do reprodukcji obrazu nierówności w ramach

społeczeństwa200

.

Ponadto, Nowak zwraca uwagę na coś, co nazywa „instytucjonalizacją wiedzy

akademickiej”201

. Najważniejszym wymiarem tej instytucjonalizacji jest struktura kierunków

naukowych w ramach różnych uniwersytetów i popularność takich kierunków jak:

zarządzanie i marketing, politologia oraz pedagogika. Zdaniem autora, powoduje to, iż wśród

studentów (jak i generalnie w nauce) zaczynają dominować reprezentanci pewnych dyscyplin,

a zanikają innych. Taki stan rzeczy przejawia się tym, że rozpowszechnieniu ulega pewien

kompleks założeń i wartości implicite bądź explicite zawartych w metodologii, jak i głównych

nurtach intelektualnych dominujących w szkolnictwie wyższym dyscyplin naukowych.

Zdaniem Nowaka najpopularniejsze kierunki (politologia, zarządzanie i marketing)

przedstawiają studentom neoliberalny sposób eksplanacji zmian i zjawisk społecznych. W ten

sposób autor ten wyraźnie utożsamia liberalizm (czy też inaczej mówiąc ekonomię klasyczną)

z liberalną ideologią postrzegania nierówności społecznych, a więc z modelem

merytokratycznym.

Oznacza to, że w oparciu o takie założenie można by przyjąć hipotezę, iż studenci

mają tendencje do legitymizowania nierówności jako następstwa nierównych zasług i

wysiłków oraz, że postrzegają biedę w kategoriach indywidualnej winy braku

wystarczającego zaangażowania202

. Może stwarzać to niebezpieczną sytuację nie

uwzględniania przez młodzież akademicką determinant środowiskowych w rozpatrywaniu

pozycji społecznej różnych osób, w tym także i swojej. W skrajnej swojej formie tendencja ta

może prowadzić do opisywanego przez Monikę Bobako „rasizmu kulturowego” w kontekście

mechanizmu legitymizowania nierówności klasowych, gdzie społecznie wytworzone

charakterystyki upośledzonych grup społecznych służą jako podstawa uzasadniania ich

niższości203

.

200

Tamże, s. 117-118. 201

Tamże, s. 124. 202

Tamże, s. 124-129. 203

Monika Bobako, Konstruowanie odmienności klasowej jako urasowianie. Przypadek Polski po 1989 roku,

w: Podziały klasowe…, dz. cyt., s. 165-177.

61

3. Metodologia postępowania badawczego

Domański wyraża pogląd, iż „w zgodnej opinii wielu autorów socjologia wyodrębniła

się z innych nauk jako dyscyplina zajmująca się analizowaniem struktur społecznych”204

.

Niejako rozwijając to zdanie możemy przytoczyć słowa – cytowanego już – Markowskiego,

który stwierdza, że „zrozumienie procesów społecznych zależy od prawidłowego określenia

struktury społecznej. Jest ona bowiem swoistym <kośćcem> społeczeństwa”205

. Jak

wykazaliśmy w poprzednich rozdziałach naszej pracy, doniosłym aspektem badań nad

strukturą społeczną, jest pytanie o jej potoczną, świadomościową percepcję.

Zatem, wychodząc z założenia o centralności problemu struktury społecznej dla

socjologii, przystępujemy do uszczegółowienia zasadniczego obszaru problemowego naszej

pracy. W części tej zaprezentujemy najważniejsze ustalenia metodologiczne, najważniejsze

reguły postępowania badawczego, które poczynić musimy w celu realizacji ugruntowanych

na teorii badań.

3.1. Problematyka badania i jej specyfika

Jak już wspominaliśmy, badania struktury społecznej – jak sama nazwa może

wskazywać – zasadniczo mieszczą się w zakresie zainteresowań socjologii małych i wielkich

struktur społecznych. Choć pojęcie struktury znane jest ludzkości od wieków, to dopiero

Georg Simmel wprowadzając kategorię form społecznych, stworzył podwaliny pod

nowoczesne i socjologiczne rozumienie tego terminu. Badania struktury społecznej, które

mają zasadnicze znaczenie dla socjologii, różnią się w zależności od przyjętej przez badacza

teorii, jak i przyjmowanej przez niego perspektywy badawczej. Równie istotny jest zakładany

przez naukowca problem, który stanowi podstawę dla analizy empirycznej.

Problemem badawczym, czyli – parafrazując Janusza Sztumskiego – zasadniczym

przedmiotem naszych wysiłków badawczych206

, uczynimy postrzeganie struktury

społecznej przez studentów Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w

Katowicach. Jak sama nazwa wskazuje, problem ten zaklasyfikować można do

świadomościowego ujęcia badawczego w analizach struktury społecznej. Gardawski

zauważa, że badania percepcji struktury społecznej znalazły się w kręgu zainteresowań

204

Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 9. 205

Daniel Markowski, O metodologicznych…, dz. cyt., s. 15. 206

Janusz Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”,

Katowice 2005, s. 42.

62

polskiej socjologii od końca lat 50. XX wieku207

. Za Zaborowskim, wskażemy, że tradycja

polskich studiów nad świadomością struktury społecznej przede wszystkim związana jest z

działalnością Józefa Chałasińskiego, Juliana Hochfelda i Stanisława Ossowskiego208

.

Ossowskiemu, jako autorowi takich klasycznych już prac jak Struktura społeczna w

społecznej świadomości, zawdzięczamy stworzenie typologii potocznych wyobrażeń o

kształcie struktury społecznej, jak i ukonstytuowanie problematyki świadomościowych

obrazów struktury społecznej jako względnie odrębnego przedmiotu analiz empirycznych.

Natomiast perspektywa teoretyczna Hochfelda koncentrowała się na kwestii identyfikacji

przez jednostki grupowych interesów. Te zakorzenione w teorii marksowskiej badania miały

na celu rozpoznanie, czy w danej zbiorowości występuje coś, co autor nazywał świadomością

klasową – „modelem rozumienia interesu pewnej klasy”. Ważny jest także wkład Józefa

Chałasińskiego, który powiązał kwestie „jednostkowej świadomości z szeroką problematyką

kultury zbiorowości narodowej oraz klasowych i warstwowych subkultur”. W monografii

młodego pokolenia znaleźć możemy swoiście dychotomiczną wizję, gdzie autor

przeciwstawia obraz „kultury chłopskiej” „kulturze pańskiej”209

.

Powyższą listę znaczących postaci i podejmowanych przez nie problemów

badawczych w obrębie zagadnienia struktury społecznej nie możemy uznać jednak za

wyczerpaną. W sposób oczywisty należy do niej dopisać samego Zaborowskiego, autora

typów wizji porządku społecznego, współautora tzw. badań warszawskich 1979. Należy

również zwrócić uwagę na dorobek Włodzimierza Wesołowskiego, w którego kręgu

zainteresowań znajdowały się zagadnienia ruchliwości społecznej, badania świadomości

społecznej klas. Ponadto, do autorów zajmujących się problematyką percepcji struktury

społecznej zaliczyć możemy także wielokrotnie cytowanego w naszej pracy Henryka

Domańskiego, z tą małą uwagą, że badania obiektywnego wymiaru struktury społecznej

zajmują w dorobku tego autora równie doniosłe miejsce. Wśród współczesnych analiz

empirycznych podejmujących kwestię świadomościowego obrazu struktury społecznej w

umysłach Polaków należy wyróżnić kompleksowe badanie Polacy pracujący 2007, którego

redaktorem naukowym był Juliusz Gardawski oraz publikowane co pewien czas raporty

Centrum Badania Opinii Społecznej. Ostatni tego typu raport, autorstwa Włodzimierza

Derczyńskiego, został opublikowany w 2004 roku210

.

207

Juliusz Gardawski, Struktura świata pracy w okresie transformacji, w: Polacy pracujący…, dz. cyt., s.

107. 208

Wojciech Zaborowski, Postrzeganie…, dz. cyt., s. 43-45. 209

Tamże, s. 43-45. 210

Włodzimierz Derczyński, Postrzeganie…, dz. cyt.

63

Powyższe znamienite publikacje stanowią duży wkład dla badań nad strukturą

społeczną, jak i ważne źródło teoretyczne dla naszej pracy. Nie podejmują jednak

problematyki obrazów struktury społecznej wśród młodzieży akademickiej oraz wpływu

szkolnictwa wyższego na powstawanie tych obrazów. Poza tym, nawet stosunkowo

najnowsze raporty z badań (Polacy pracujący, Postrzeganie swojego miejsca w strukturze

społecznej, awanse i degradacje) powstały już kilka lat temu i można by zastanawiać się nad

ich aktualnością. Dodatkowo, z racji roku swojego powstania, nie uwzględniają wpływu

światowego kryzysu finansowego na potoczne wizje struktury społecznej.

Na szczególną uwagę naszym zdaniem zasługuje praca Aleksandra Zandeckiego

Struktura społeczna w świadomości młodzieży akademickiej. Jest to raport ze zrealizowanych

w 1988 roku badań, których zasadniczym celem było poznanie „jak młodzież akademicka

postrzega strukturę społeczną (…), jak postrzega stopień jej zróżnicowania oraz jakie główne

kryteria alokacji jednostek do określonych pozycji społeczno-zawodowych (…) ujawniają się

w jej potocznym myśleniu?”211

. Należy przyznać, że cała praca w sposób bardzo

kompleksowy podejmuje sygnalizowaną problematykę. Dowodem tego jest skupienie się

badacza również na charakterystyce młodzieży akademickiej oraz roli uniwersytetu w

kształtowaniu obrazów struktury społecznej. Natomiast pogłębiony wątek ukonstytuowania

światopoglądu studentów świadczy dodatkowo o pedagogicznych zainteresowaniach autora

cytowanej pracy.

Należy jednak zauważyć, że problem percepcji struktury społecznej przez młodzież

akademicką ma w dotychczasowych badaniach socjologicznych charakter niszowy. Oprócz

przedstawionej powyżej pracy Zandeckiego nie udało się nam dotrzeć do podobnego projektu

badawczego. Równocześnie sama praca, choć ciekawa i kompleksowa, ze względu na rok

swojego wydania, nie jest raczej zbyt przydatna dla opisu współczesności. Nie uwzględnia

wszystkich zmian, jakie zaszły w społeczeństwie polskim pod wpływem transformacji

ustrojowej, przekształceń gospodarki światowej oraz następstw światowego kryzysu

finansowego.

211

Aleksander Zandecki, Struktura społeczna…, dz. cyt., s. 7.

64

3.1.1. Pytania badawcze

Istotne zatem staje się pytanie, jak opisane w poprzednich rozdziałach czynniki

wpływają na kształtowanie się świadomościowych wizji struktury społecznej wśród

studentów. Warto przypomnieć, że do czynników tych zaliczyliśmy m.in. przemiany rynku

pracy, obiektywne przemiany struktury społecznej w Polsce, rolę szkolnictwa wyższego w

kształtowaniu świadomości studentów czy charakterystykę młodzieży akademickiej.

Przyjmując, że problematyka badawcza to „zestaw pytań, na które w trakcie badań

będziemy poszukiwali odpowiedzi”212

, dla celów pracy wyeksplikowaliśmy szereg pytań

badawczych. W wyniku teoretycznej, metodologicznej i organizacyjnej selekcji dokonano

wyboru dziesięciu zasadniczych pytań badawczych:

1. Czy studenci mają wyobrażenie istnienia struktury społecznej?

2. Jakiemu schematowi najbardziej odpowiada świadomościowy obraz struktury

społecznej deklarowany przez studentów?

3. Z jaką klasą, warstwą bądź grupą we współczesnym polskim społeczeństwie

identyfikują się studenci?

4. Jaka kategoria społeczna jest, zdaniem studentów, najliczniej reprezentowana we

współczesnym polskim społeczeństwie?

5. Jakie czynniki, według studentów, wyznaczają pozycję jednostki w społeczeństwie?

6. W jaki sposób studenci postrzegają i oceniają możliwości wertykalnej ruchliwości

społecznej?

7. Jak studenci postrzegają i oceniają istniejące w społeczeństwie polskim nierówności

społeczne?

8. Jakie znaczenie w kształtowaniu swoich przyszłych szans życiowych nadają studenci

uzyskiwanemu wykształceniu wyższemu?

9. Jaki wpływ na percepcję struktury społecznej przez studentów mają: cechy społeczno-

demograficzne, tok studiów oraz kierunek w ramach wydziału?

Na osobny komentarz zasługują główne cele badawcze, które zadecydowały o treści,

formie i strukturze powyżej zamieszczonych pytań badawczych. Niniejszy zestaw pytań

zbudowany został w oparciu o występujące w dotychczasowych pracach naukowych główne

zagadnienia badawcze, jak i również na podstawie namysłu autora pracy. Pytania i ich

212

Leszek A. Gruszczyński, Elementy metod i technik badań socjologicznych, Śląskie Wydawnictwa

Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania i Nauk Społecznych w Tychach, Tychy 2002, s. 14.

65

kolejność zostały sformułowane na zasadzie swoistych przybliżeń, gdzie każde następne

pytanie cechuje się większym poziomem szczegółowości i zaawansowania teoretycznego.

Ujmując to syntetycznie, zależy nam na przeniesieniu na grunt analiz świadomościowych i

zbadaniu kwestii: potocznego postrzegania społeczeństwa w kategoriach struktury (lub jej

braku), różnego rozpatrywania składowych części tego typu struktury, zasadności mówienia o

„śmierci klas”, wadze identyfikacji z klasą średnią, potocznych opinii o „otwartości” lub

„zamknięciu” społeczeństwa i jego kanałów ruchliwości, identyfikacji istniejących

nierówności społecznych i postrzegania stopnia ich polaryzacji. Należy równocześnie

zaznaczyć, że pytania te mają decydujące znaczenie dla budowy narzędzia badawczego,

którym posłużymy się w fazie właściwej realizacji badania.

3.1.2. Hipotezy badawcze

Już na tym etapie analizy możemy zebrać pewien zasób domysłów, przypuszczalnych

odpowiedzi na postawione uprzednio pytania badawcze. Na podstawie literatury przedmiotu

zawierającej różne ujęcia teoretyczne, dostępnych nam rezultatów wcześniejszych badań oraz

intuicji badawczej sformułowaliśmy następujące hipotezy:

1. Zdecydowana większość studentów postrzega społeczeństwo jako system

ustrukturyzowany, w którym panują stosunki hierarchiczne.

2. Ponad połowa studentów postrzega strukturę społeczną przez pryzmat schematu

wieloczłonowego, w którym wyodrębniają klasy: niższą, średnią i wyższą.

3. Ponad połowa studentów przyporządkowuje siebie do klasy średniej.

4. Najliczniejszą kategorią społeczną według większości studentów jest klasa średnia.

5. Jako główne czynniki wyznaczające pozycję jednostki w społeczeństwie studenci

najczęściej podają: status materialny, wykonywany zawód, wykształcenie, kapitał

społeczny, pozycję społeczno-zawodową rodziców.

6. Zdaniem większości studentów we współczesnej Polsce żyjemy w społeczeństwie

otwartym, gdzie możliwości międzygeneracyjnej ruchliwości społecznej są wysokie

7. Większość studentów podziela zdanie, że w społeczeństwie polskim występują duże

nierówności społeczne i ekonomiczne oraz ocenia ten fakt negatywnie.

8. Najczęściej studenci wskazują, że uzyskiwane wykształcenie wyższe ma zapewnić im

godny poziom życia oraz realizację aspiracji życiowych.

9. Studenci niestacjonarni częściej od studentów studiujących stacjonarnie przejawiają

tendencję do ujmowania struktury społecznej w schemacie dychotomicznym i o dużym

66

dystansie między poszczególnymi pozycjami w społeczeństwie. Im mniejsza

miejscowość zamieszkania studenta, tym większa tendencja do ujmowania struktury

społecznej w kategoriach dychotomicznych, statycznych, o dużych dystansach między

poszczególnymi pozycjami.

3.2. Operacjonalizacja problemu badawczego

Przechodząc do analizy empirycznej stajemy wobec konieczności poczynienia kilku

ustaleń dotyczących operacjonalizacji problematyki badawczej. Na etapie tym zajmiemy się

doborem wskaźników i zmiennych, wyborem metody i techniki badawczej, podejmiemy

decyzję co do zasad analizy zebranego materiału badawczego oraz formy jego prezentacji213

.

3.2.1. Zmienne i wskaźniki

Zadaniem zmiennych i ich wskaźników jest konkretyzacja postępowania badawczego.

Bowiem w fazie operacjonalizacji dokonujemy przejścia od pewnych abstrakcyjnych pojęć,

za pomocą których budowana jest problematyka badawcza, do konkretnych narzędzi

umożliwiających pomiar oraz weryfikację hipotez. Podejmując problematykę zmiennych

zastanawiamy się nad takimi właściwościami empirycznymi, które przyjmują dwie lub więcej

wartości214

.

Wprawdzie w literaturze metodologicznej spotkać możemy się z wieloma

klasyfikacjami i typologiami zmiennych, to dla potrzeb badania ograniczyliśmy się do

najczęstszego podziału na zmienne ze względu na funkcję jaką pełnią w procesie

wyjaśnianych zjawisk. W takim ujęciu – za Sztumskim – możemy określić, że „zmiennymi

nazywamy takie zjawiska, które ulegają przeobrażeniom pod wpływem działania różnych

czynników, przyjmując tym samym różne wartości”215

. Zatem, biorąc pod uwagę kierunek

tego oddziaływania, mówimy o zmiennych niezależnych (czynniki, które powodują określone

zmiany w innych czynnikach – przypisujemy im moc sprawczą) i zmiennych zależnych

(czynniki, które ulegają widocznym zmianom w wyniku oddziaływania zmiennych

213

Etapy procesu operacjonalizacji opracowane na podstawie: Leszek A. Gruszczyński, Elementy…, dz. cyt.,

s. 22. 214

Janusz Sztumski, Wstęp do metod…, dz. cyt., s. 61. 215

Tamże, s. 62.

67

niezależnych). Inaczej można je nazwać zmiennymi: wyjaśnianą (zależna) i wyjaśniającą

(niezależna)216

.

Natomiast wskaźniki to najkrócej mówiąc, pewne fakty, które pozwalają stwierdzić

występowanie i stopień intensywności danego zjawiska217

. Każdy wskaźnik traktować w

badaniach możemy jako zmienną, ale nie każda zmienna jest wskaźnikiem. Wskaźnikiem

określonej zmiennej może być „teoretycznie wszystko, ponieważ każda własność, czy

zdarzenie może wejść w skład definicji jakiegoś socjologicznego pojęcia stając się zarazem

definicyjnym wskaźnikiem odpowiedniego zjawiska (…)”218

. Jak wskazuje Domański,

„wskaźniki, którymi się posługujemy w praktyce mają charakter cząstkowy, czyli są

<cząstkowymi definicjami> pojęć sformułowanych na poziomie teorii”219

. Różni autorzy

zwracają uwagę, że w socjologii najczęściej wskaźnikami bywają: zachowania ludzi, ich

wypowiedzi, czy przedmioty materialne220

.

Na podstawie studiów literatury przedmiotu221

, wcześniejszych badań oraz

uwzględniając specyfikę pracy, dla celów części empirycznej wyróżniono następujący

układ zmiennych i wskaźników:

Tab.3.1. Wykaz zmiennych niezależnych i odpowiadających im wariantów

Lp. Typ Zmienne niezależne Warianty zmiennej

1.

Zm

ien

ne

spo

łecz

no

-dem

og

rafi

czn

e

Płeć - kobieta;

- mężczyzna.

2. Wiek

- 18-22;

- 23-25;

- 26 i więcej.

3. Pochodzenie terytorialne

- wieś;

- miasto do 25 tys.;

- miasto 26-50 tys.;

- miasto 51-100 tys.;

- miasto 101-200 tys.;

- miasto 201 tys. i więcej mieszkańców.

216

Tamże, s. 62 217

Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 101. 218

Stefan Nowak, Metodologia badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 165. 219

Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 101. 220

Leszek A. Gruszczyński, Elementy metod…, dz. cyt., s. 28-29 oraz Stefan Nowak, Metodologia…, dz.

cyt., s. 170-173. 221

W przypadku sposobu prezentacji zmiennych i wskaźników opieraliśmy się głównie na przykładowym

zestawieniu tabelarycznym, jakie zostało zaprezentowane w: Janusz Sztumski, Wstęp do metod…, dz. cyt., s. 62.

68

4. Wykształcenie ojca

- podstawowe i niepełne podstawowe;

- zasadnicze zawodowe;

- średnie i pomaturalne;

- wyższe

5. Zawód ojca222

Aktualnie wykonywany skategoryzowany przez badacza w oparciu

o Klasyfikację Zawodów i Specjalności na potrzeby rynku pracy

(KZiS) z podziałem na 10 wielkich grup:

- przedstawiciele władz publicznych, wyżsi urzędnicy i

kierownicy;

- specjaliści;

- technicy i inny średni personel;

- pracownicy biurowi;

- pracownicy usług osobistych i sprzedawcy;

- rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy;

- robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy;

- operatorzy i monterzy maszyn i urządzeń;

- pracownicy przy pracach prostych;

- siły zbrojne;

Ponadto – ze względu na specyfikę próby badawczej – dodaliśmy

dwie kategorie osób nieczynnych zawodowo:

- właściciele przedsiębiorstw;

- emeryci/ renciści;

- bezrobotni.

6.

Zm

ien

ne

usy

tuo

wan

ia w

str

uktu

rach

ucz

eln

i

Kierunek studiów

- historia;

- filozofia;

- politologia;

- socjologia;

- wydziałowe studia doktoranckie.

7. Faza studiów

- faza I – studenci pierwszego roku studiów pierwszego stopnia;

- faza II – studenci studiów drugiego stopnia;

- faza III – studenci dyplomanci na studiach doktoranckich.

8. Tryb studiów - stacjonarny;

- niestacjonarny.

9.

Zm

ien

ne

nie

zale

żno

ści

życi

ow

ej

Typ zamieszkania w czasie

studiów

- mieszkanie na własność;

- akademik;

- wynajem mieszkania w pojedynkę;

- wynajem mieszkania w kilka osób;

- zamieszkiwanie z rodzicami.

222

W 6 przypadkach - ze względu na śmierć ojca – kategorię tę zastąpiliśmy zawodem matki. Ze względu na

małą liczbę tego typu wyjątków uznaliśmy za bezzasadne zmienianie nazwy całej zmiennej.

69

10. Ocena własnej sytuacji

materialnej

- bardzo dobra;

- raczej dobra;

- ani dobra, ani zła;

- raczej zła;

- bardzo zła.

11.

Niezależność od rodziców

pod względem

finansowym

- nie;

- tak.

12.

Po

glą

dy

po

lity

czn

e

Poglądy polityczne

- lewicowe;

- centrowe;

- prawicowe;

- brak

Powyższe zmienne niezależne i przyporządkowane im warianty wymagają pewnego

uzasadnienia merytorycznego. Przyjęliśmy, że w większości zaprezentowanych powyżej

przypadków wskaźnikiem zmiennych będzie wyrażona w pytaniu kwestionariuszowym

deklaracja respondenta, co jest zgodne z tzw. wskaźnikową koncepcją budowy

kwestionariusza, „gdzie odpowiedzi na pytanie traktowane są jako wskaźniki kryjących się za

nimi zjawisk”223

. Do zmiennych o liczbie porządkowej od 1 do 5 możemy zastosować roboczą

nazwę – cechy społeczno-demograficzne studentów. Praktycznie w każdym badaniu – nie

tylko struktury społecznej – odnaleźć możemy zmienne natury społeczno-demograficznej.

Wiek, płeć, pochodzenie terytorialne, wykształcenie ojca, jest to zatem pewien stały zestaw

cech, które badacze uwzględniają w różnego rodzaju analizach.

Ze względu na podejmowaną przez pracę problematykę, część społeczno-

demograficzną rozbudowano o wykonywany zawód ojca. Wynika to z występującego w

literaturze przedmiotu uznania zawodu ojca za najważniejszy i uniwersalny wskaźnik pozycji

społecznej. Dowodząc tego możemy przytoczyć słowa Domańskiego, który zauważa, że

„praca zawodowa zapewnia środki na utrzymanie, decyduje o możliwościach

konsumpcyjnych, kształtuje osobowość i styl życia jednostek”224

. Przyjęliśmy ponadto, że w

analizie posłużymy się lekko zmodyfikowaną wersją Klasyfikacji Zawodów i Specjalności

(KZiS) jako wskaźnikiem identyfikującym umiejscowienie respondentów w strukturze

społecznej ze względu na przynależność zawodową.

223

Leszek A. Gruszczyński, Kwestionariusze w socjologii. Budowa narzędzi do badań surveyowych,

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1999, s. 21. 224

Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 105.

70

O wykorzystaniu KZiS przesądził fakt, że opiera się ona na międzynarodowym

standardzie klasyfikacji ISCO 08, czyli „najbardziej znanej <książce kodowej> zawodów w

socjologii empirycznej”225

. Jesteśmy świadomi, że standard ISCO bywa krytykowany za to, że

jest klasyfikacją nie w pełni socjologiczną i skonstruowaną głównie dla potrzeb polityki

społecznej oraz gospodarki. Należy jednak zauważyć, że za wykorzystaniem jej przemawia

szereg zalet: bardzo dobre zoperacjonalizowanie, coraz powszechniejsze wykorzystanie jako

uniwersalnego standardu oraz możliwość prowadzenia w oparciu o nią badań o charakterze

porównawczym226

. Natomiast, w celu przezwyciężenia głównej ułomności KZiS, jaką jest

pomijanie warstwy właścicieli, postąpimy zgodnie z zaleceniem Domańskiego, czyli

wzbogacimy tę klasyfikację o wymiar właścicieli przedsiębiorstw227

.

Nieco uwagi poświęćmy zmiennym „faza, tryb i kierunek studiów w ramach

wydziału”, które odnoszą się bezpośrednio do umiejscowienia studentów w ramach struktur

uniwersytetu. Należy zaznaczyć, że pomysł na zmienną „faza studiów” zaczerpnięty został z

cytowanej już wcześniej pracy Zandeckiego228

. Podział ten wynika z założenia, że w miarę

przechodzenia do następnych faz studiów, zmienne społeczno-demograficzne w coraz

mniejszym stopniu determinują podzielane przez studentów przekonania229

.

Pierwotnie autor ten zastosował podział na trzy fazy, gdzie pierwsza faza to studenci

pierwszego roku studiów, druga faza to studenci trzeciego roku studiów, a trzecia faza to

studenci dyplomanci. Takie rozróżnienie miało odpowiadać podziałowi całego czasu studiów

na trzy etapy: „fazy adaptacyjnej” (okres przystosowania się do roli studenta), „fazy studiów

właściwych” (pełnienie roli studenta w jej różnych wymiarach) oraz „fazy profesjonalizacji”

(powolne „wychodzenie” z roli studenta i orientowanie się na przyszłą pracę)230

. Podział ten

uważamy za zasadny ze względów merytorycznych i eksplanacyjnych, niemniej zastosowane

w nim rozróżnienie na konkretne lata studiów przyporządkowane każdej fazie wydają się być

już nieaktualne. Jesteśmy zdania, że odejście od jednolitego (pięcioletniego) toku studiów i

przejście na tzw. „system boloński” (z podziałem na pierwszy i drugi stopień studiów)

stwarzają konieczność przedefiniowania nakreślonych przez Zandeckiego faz studiów.

Dlatego uznaliśmy za stosowne do pierwszej fazy zaklasyfikować studentów pierwszego roku

pierwszego stopnia studiów (etap adaptacji), do drugiej fazy – studentów drugiego stopnia

225

Tamże, s. 111. 226

Tamże, s. 122-123. 227

Tamże, s. 120. 228

Aleksander Zandecki, Struktura społeczna…, dz. cyt. 229

Tamże, s. 51. 230

Tamże, s. 51-52.

71

studiów (studia właściwe), a do trzeciej fazy – studentów wydziałowych studiów

doktoranckich (faza studiów profesjonalnych).

Równocześnie zakładać można, że zmienne „tryb studiów” oraz – w mniejszym

stopniu - „kierunek studiów w ramach wydziału” wyznaczać będą skład społeczny studentów,

co z kolei przełoży się na subiektywne wizje struktury społecznej.

Z myślą o narzędziu badawczym i w oparciu o już wspominaną wskaźnikową

koncepcję budowy kwestionariusza, wyróżniliśmy następujące zmienne zależne

(wyjaśniane) i odpowiadające im wskaźniki:

Tab.3.2. Wykaz zmiennych zależnych i odpowiadających im wskaźników

Lp. Zmienne zależne Wskaźniki

1. Postrzeganie społeczeństwa

w kategoriach struktury

Wyrażone opinie odnośnie:

- istnienia w społeczeństwie polskim wewnętrznego zróżnicowania,

kształtu, struktury;

- występowania lub nie podziału społeczeństwa na grupy, warstwy, klasy.

2. Subiektywne wizje kształtu

struktury społecznej

Wyrażone opinie, sądy i oceny odnośnie:

- samoidentyfikacji z określoną grupą, warstwą lub klasą społeczeństwa;

- ilościowej dominacji określonej grupy, warstwy lub klasy w strukturze

społecznej;

- schematu, jakiemu najbardziej odpowiada kształt współczesnego

polskiego społeczeństwa;

- czynników, jakie decydują o zajęciu przez jednostkę określonej pozycji

w społeczeństwie.

3. Postrzeganie i ocena

„otwartości” społeczeństwa

Wyrażone opinie, sądy i oceny odnośnie:

- szans doświadczenia międzygeneracyjnej wertykalnej ruchliwości

społecznej;

- możliwości polepszenia własnej pozycji w ciągu następnych 10 lat.

4. Postrzeganie i ocena

zróżnicowania społecznego

Wyrażone opinie, sądy i oceny odnośnie:

- wielkości istniejących we współczesnym polskim społeczeństwie

nierówności społecznych;

- sprawiedliwości lub niesprawiedliwości istniejących w polskim

społeczeństwie nierówności;

- głębokości różnic między najlepiej a najgorzej zarabiającymi.

5. Znaczenie wykształcenia

wyższego opinii studentów

Wyrażone opinie, sądy i oceny odnośnie:

- znaczeniu wykształcenia wyższego jako cechy niezbędnych do

osiągnięcia sukcesu życiowego;

- opłacalności podejmowania studiów wyższych.

72

W celu zweryfikowania hipotez oraz przeanalizowania wpływu zmiennych

wyjaśniających na wyjaśniane posłużymy się źródłami wywołanymi, które będą stanowić

materiały pozyskane w efekcie realizowanych różnymi technikami badań231

.

3.2.2. Metoda i technika

Ponieważ proces badawczy jest świadomą, celową, zamierzoną czynnością

poznającego przedmiotu, winien być on realizowany za pomocą określonych reguł

postępowania232

. Inaczej mówiąc, za pomocą standaryzowanych oraz naukowo uznawanych

metod i technik pozyskiwania danych. Co prawda, podręczniki metodologii podsuwają nam

wiele definicji obu pojęć, jak i w różny sposób odnoszą się do wzajemnych między nimi

relacji, to w pracy tej naszym celem nie jest szczegółowe relacjonowanie tych kontrowersji.

Za Leszkiem A. Gruszczyńskim przyjmujemy definicyjną rozłączność pojęć

metody i techniki badawczej, ale jednoczesną komplementarność kryjących się za nimi

procedur233

. Zdaniem Sztumskiego „Przez metodę rozumie się (…) system założeń i reguł

pozwalających na takie uporządkowanie praktycznej lub teoretycznej działalności, aby można

było osiągnąć cel, do jakiego się świadomie zmierza”234

. Natomiast pojęcie technika

badawcza najczęściej rozumiane jest w sposób czynnościowy, jako „sposób pozyskiwania,

gromadzenia materiału empirycznego, którym kierują dokładnie opracowane wytyczne,

dyrektywy”. W takim ujęciu technika badawcza jest podporządkowana metodzie i stanowi

swoistą instrukcję, która wskazuje jakie postępowania, środki należy przedsiębrać w celu

pozyskania niezbędnych danych235

.

W badaniu postanowiliśmy zastosować metodę sondażową, która realizowana

będzie przy pomocy techniki ankiety i jej standaryzowanego narzędzia, jakim jest

kwestionariusz ankiety.

O zastosowaniu metody badań sondażowych (lub inaczej surveyowych,

demoskopowych) przesądził fakt powszechnego ich wykorzystywania w analizach

społecznego postrzegania struktury społecznej, jak i znakomitej części współczesnych badań

socjologicznych. Ponadto, nie bez znaczenia jest, iż wielu autorów zwraca uwagę na wysoką

przydatność surveyu w badaniach opinii publicznej. Sondaże – jak powiada Earl Babbie - „są

231

Na doniosłą rolę wskazania źródeł w badaniu społecznym zwraca uwagę Leszek A. Gruszczyński, w:

Leszek A. Gruszczyński, Elementy metod…, dz. cyt., s. 36. 232

Jest to parafraza słów Janusza Sztumskiego w: Janusz Sztumski, Wstęp do metod…, dz. cyt., s. 67. 233

Leszek A. Gruszczyński, Elementy metod…, dz. cyt., s. 38. 234

Janusz Sztumski, Wstęp do metod…, dz. cyt., s. 68. 235

Leszek A. Gruszczyński, Elementy metod…, dz. cyt., s. 40.

73

doskonałym narzędziem pomiaru postaw i poglądów w dużej populacji”236

. Owa przydatność

wynika z cech konstytutywnych surveyu, czyli systematycznego badania rzeczywistości,

które jest oparte na ilościowej charakterystyce zjawisk społecznych oraz pozyskiwaniu

informacji od wytypowanych jednostek za pośrednictwem uprzednio przygotowanych

pytań237

.

Według Gruszczyńskiego, techniki ankietowe są jednymi z najpopularniejszych

technik badawczych, które wykorzystuje się współcześnie w socjologii. Równocześnie, obok

techniki wywiadu, techniki ankiety stanowią podstawowy sposób realizacji badań

sondażowych238

. Ujmując to syntetycznie, można powiedzieć, że technika ankiety to taka

procedura zdobywania danych empirycznych, która charakteryzuje się pośrednim

komunikowaniem się między badaczem a badanym oraz standaryzowanym narzędziem.

Zatem mamy do czynienia z obustronną komunikacją, odbywającą się za pośrednictwem

ujednoliconego według określonych reguł kwestionariusza239

. Za zastosowaniem technik

ankiety przede wszystkim przemawia: łatwość pozyskania danych empirycznych, możliwość

przebadania nawet bardzo dużych zbiorowości, łatwe kodowanie i opracowanie zebranego

materiału empirycznego240

.

Metoda sondażowa, wraz z jej rozwinięciem w postaci techniki ankiety, implikuje

zastosowanie kwestionariusza, czyli „narzędzia zaprojektowanego specjalnie do zbierania

informacji, które mogą przydać się do analiz”241

. Profesjonalne, standaryzowane narzędzie

zapewnia porównywalność zdobytych od respondentów informacji, jak i umożliwia replikację

wyników w powtórnych badaniach242

. W przypadku naszego badania będziemy mieć do

czynienia z tzw. „ankietą środowiskową”, czyli – jak to opisuje Sztumski – „bezpośrednio

rozprowadzaną przez ankietera w danym środowisku, np. wśród uczniów klasy (…)”243

. Dla

nas środowiskiem tym będzie młodzież akademicka studiująca na Wydziale Nauk

Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.

236

Earl Babbie, Podstawy badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 276. 237

W tym miejscu parafrazuję definicję surveyu autorstwa Henryka Ogryzko-Wiewiórowskiego, w: Henryk

Ogryzko-Wiewiórowski, Wprowadzenie do metod badawczych w socjologii, Uniwersytet Marii Curie-

Skłodowskiej, Lublin 1986, s. 89. 238

Leszek A. Gruszczyński, Elementy metod…, dz. cyt., s. 53. 239

Jan Lutyński, Ankieta i jej rodzaje na tle podziału technik otrzymywania materiałów, w: Analizy i próby

technik badawczych w socjologii, Zygmunt Gostkowski, Jan Lutyński (red.), Wrocław 1968, T. 2, s. 29, cyt za:

Leszek A. Gruszczyński, Elementy metod…, dz. cyt., s. 56. 240

Tamże, s. 53. 241

Earl Babbie, Podstawy badań…, dz. cyt., s. 277. 242

Leszek A. Gruszczyński, Kwestionariusze w socjologii…, dz. cyt., s. 8. 243

Janusz Sztumski, Wstęp do metod…, dz. cyt., s. 172.

74

3.2.3. Narzędzie badawcze

Na osobne uwagi zasługuje sama konstrukcja kwestionariusza. Wszakże budowa

narzędzia, które udzielałoby odpowiedzi na wszystkie pytania badawcze nie jest prostym

zadaniem. Wychodząc z założenia, iż tylko poprawnie pod względem metodologicznym

przygotowany kwestionariusz ankiety może stanowić pożyteczne narzędzie badawcze,

szczególną uwagę zwróciliśmy na kwestie: merytorycznych podstaw, treści, struktury,

formy i graficznego opracowania kwestionariusza.

Gardawski opisuje kilka najczęściej występujących w badaniach percepcji struktury

społecznej rozwiązań budowy kwestionariusza:

Stawianie otwartych pytań o podział społeczeństwa na segmenty,

Przedstawianie respondentowi skal gradacyjnych – linii z kilkoma punktami

uszeregowanymi od pozycji najwyższej do najniższej – wraz z prośbą o wskazanie

grupy swojej przynależności,

Przedstawianie respondentowi listy hierarchicznie ułożonych grup społeczno-

zawodowych z prośbą o wskazanie grupy, do której należy,

Prezentowanie respondentowi figur geometrycznych (piramid, rombów, klepsydr itp.),

symbolizujących układ warstw społecznych. Natomiast respondent proszony jest o

wskazanie schematu, który najlepiej charakteryzuje właściwe jemu społeczeństwo244

.

Starając się w maksymalnym stopniu wyczerpać problematykę badawczą,

postanowiliśmy w kwestionariuszu zastosować wszystkie z przytoczonych powyżej

rozwiązań. Jednocześnie zostały one w pewnym stopniu zmodyfikowane, tak aby były

koherentne z zakładaną problematyką badawczą. Najważniejsze innowacje, jakie

poczyniliśmy, to zminimalizowanie znaczenia wymiaru zawodu w pytaniach dotyczących

respondenta (znakomita część studentów nie wypracowała jeszcze stabilnej pozycji

zawodowej) oraz połączenie skal gradacyjnych z figurami geometrycznymi. W praktyce

oznacza to, że respondent określając model subiektywnie najbliższy rzeczywistości

jednocześnie proszony jest o wskazanie swojej pozycji w ramach wybranego przez siebie

schematu. Dlatego w obrębie każdego modelu geometrycznego wyróżniono dziewięć

następujących po sobie warstw, co stanowi standaryzację ze schematami stosowanymi przez

CBOS.

244

Juliusz Gardawski, Struktura świata pracy w okresie transformacji, w: Polacy pracujący…, dz. cyt.,

s.107-109.

75

Równie istotna jest kolejność pytań kwestionariuszowych. Stosując różne rozwiązania,

różne typy pytań, staraliśmy się uniknąć zjawiska, które Domański określa „dydaktyczną

funkcją badań ankietowych”245

. Pojęcie to odnosi się do sytuacji, kiedy układ pytań w

kwestionariuszu ankiety oraz ich treść wpływają na deklaracje respondenta. Takie, pełniące

swoiste funkcje „wychowawcze” narzędzie, „zaszczepia” w umyśle badanego tok

rozumowania badacza, tym samym wypaczając rezultaty badania. Oceniając efekt ten jako

wysoce niepożądany staraliśmy się w jak największym stopniu ograniczyć jego

występowanie246

. Dlatego kwestionariusz zaczyna się od pytań otwartych, a dopiero w dalszej

jego części zastosowano pytania wyposażone w kafeterię, które dodatkowo pełnią funkcję

pytań kontrolnych.

Ponadto, aby kwestionariusz był dla respondenta „przyjazny” w odbiorze, czytelny i

niemęczący w maksymalnym stopniu zredukowano jego objętość przez selekcję pytań,

precyzyjne ich sformułowanie oraz zastosowanie jednolitej szaty graficznej opartej na

tabelach. W celu usprawnienia fazy opracowywania danych empirycznych w kwestionariuszu

zastosowano jednolitą numerację, która w maksymalny sposób miała ułatwiać proces

kodowania. Dzięki temu rozwiązaniu można było odstąpić od nanoszenia symboli kodowych

na każdym kwestionariuszu i przy każdym pytaniu, co sprawiło, że tworzenie komputerowej

bazy danych zostało w istotny sposób przyśpieszone.

3.2.4. Sposób opracowania materiału badawczego i forma jego prezentacji

Uzupełnieniem decyzji dotyczących wyboru metody, techniki i narzędzia jest

określenie sposobu oraz reguł, podług których będą analizowane uzyskane w badaniu

dane empiryczne. Przyjęliśmy zatem, że analizując materiał badawczy:

Sporządziliśmy tabele metryczkowe, które posłużyły do charakterystyki badanej

zbiorowości,

Sporządziliśmy tabele zawierające jednowymiarowy rozkład częstotliwości

odpowiedzi, które dostarczyły informacji o charakterze opisowym,

Sporządziliśmy tabele zawierające dwu oraz wielowymiarowy rozkład częstotliwości

odpowiedzi, które ukazują wzajemne związki między zmiennymi, jakie wyróżniliśmy

w toku operacjonalizacji problematyki badawczej (tzw. tabele krzyżowe),

245

Henryk Domański, Potoczna wizja…, dz. cyt., s. 173. 246

Jesteśmy świadomi, że każdy kwestionariusz w mniejszym lub większym stopniu pełni funkcje

poznawcze, dlatego niemożliwym jest całkowicie wyeliminować jego wpływu na deklaracje respondenta.

76

W przypadku danych o jednej zmiennej tabele z informacjami zastąpiliśmy wykresami

obrazującymi procentowy rozkład częstotliwości odpowiedzi,

Obliczeń dokonaliśmy przy pomocy programu statystycznego IBM SPSS Statistics 20.

Wyniki badania zostały przedstawione w kilku podrozdziałach tematycznych, których

kolejność wynika z hierarchii pytań badawczych, a nie pytań kwestionariuszowych. Dane

empiryczne zaprezentowane zostały w formie tabel, wykresów, i sporządzone zostały przy

wykorzystaniu programów IBM SPSS Statistics 20 oraz MS Word 2007.

3.3. Dobór próby badawczej

Podjęcie decyzji, co do wyłonienia grupy osób biorących udział w badaniu, okazało

się jednym z trudniejszych problemów, na jakie napotkaliśmy w trakcie przygotowań do

realizacji kwestionariusza. Ponieważ większość badań o charakterze ilościowym ma charakter

niewyczerpujący247

, postanowiliśmy badaną przez nas zbiorowość studentów zawęzić do

próbki reprezentatywnej, czyli swoistego „modelu, który stanowi jak gdyby miniaturę

układu, którego część stanowi”248

, a „wnioski, jakie wynikają z badań tej próbki, mogą być

ważne dla całego zbioru, z którego ona pochodzi”249

.

Niestety, ze względu na brak dostępu do operatu losowania (imiennej listy wszystkich

studentów wydziału), jak i przyczyn organizacyjnych innego rodzaju (głównie finansowych),

zostaliśmy zmuszeni do porzucenia – wstępnie planowanej – opartej na losowaniu procedury

doboru warstwowego250

.

Biorąc poprawkę na różnego rodzaju ograniczenia oraz wynikające z nich

kompromisy, nie chcieliśmy jednocześnie zaniżać merytorycznej wartości badania, godząc się

na dobór próby oparty na dostępności badanych251

. Wprawdzie zapewniałby on możliwość

szybkiego zrealizowania kwestionariusza na swobodnie dobieranej próbie, ale z pewnością

wyłoniona na jego podstawie grupa nie byłaby nawet w minimalnym stopniu

reprezentatywna, a pozyskane dane stanowiłyby wątpliwą podstawę do uogólnień.

Dlatego, uwzględniając złożoną problematykę badawczą, specyfikę zbiorowości

generalnej, jak i względy organizacyjne, zdecydowaliśmy się na nieprobablilistyczny

247

Leszek A. Gruszczyński, Elementy metod…, dz. cyt., s. 83. 248

Janusz Sztumski, Wstęp do metod…, dz. cyt., s. 140. 249

Tamże, s. 140. 250

Procedurę warstwowego doboru próby opisuje Earl Babbie w: Earl Babbie, Podstawy badań…, dz. cyt., s.

235. 251

Tamże, s. 211-212.

77

kwotowy sposób doboru próbki reprezentatywnej252

. Przy środkach organizacyjnych,

jakimi dysponowaliśmy oraz dostępnych nam danych, procedura ta pozwoliła na najlepsze

uwzględnienie w badaniu głównych zmiennych niezależnych (fazy studiów, trybu studiów,

kierunku studiów) oraz zapewniła wystarczający stopień reprezentatywności.

Postępując zgodnie z wytycznymi Babbiego, przy doborze próby kwotowej,

stworzyliśmy specjalną macierz, w której zawarte zostały główne – interesujące nas – cechy

oraz przypadające im udziały respondentów253

. Ustaliliśmy, że to kierunek oraz tryb studiów

posłużą jako główne cechy, względem których wyznaczane będą kwoty. Na próby w obrębie

studiów stacjonarnych składać się powinny po dwie grupy (I i II stopnia) o łącznej liczebności

między 40 a 50 osób. Mniej liczne i w wielu przypadkach gorzej rozwinięte studia

niestacjonarne reprezentować powinny w obrębie każdego kierunku grupy o liczebności

między 20 a 30 osób.

Tab.3.3. Struktura doboru próby (N osób)

Tryb studiów Ogółem

Stacjonarny Niestacjonarny

Kierunek studiów

Historia 50 24 74

Filozofia 44 10 54

Politologia 45 34 79

Socjologia 46 26 72

Wydziałowe studia

doktoranckie 15 9 24

Źródło: badania własne. N całkowite=303

Niestety, w przypadku Wydziałowych Studiów Doktoranckich oraz niestacjonarnej

Filozofii wielkość uzyskanych prób okazały się mniejsze od zakładanych. Na taki stan rzeczy

wpłynęło kilka czynników, które ujawniły się w fazie organizacji i przebiegu badania.

3.4. Organizacja i przebieg badania

Zważywszy na ustalenia dotyczące doboru próby, zasadnicza – terenowa – część

badania wiązała się z szeregiem wyzwań o charakterze logistycznym: zgłębienia „siatki”

studiów, harmonogramów różnych kierunków i grup, odnalezienia odpowiednio licznej grupy

i uzyskania do niej dostępu. Nie lada wyzwaniem było skoordynowanie całego

252

Tamże, s. 213-214. 253

Tamże, s. 213-214.

78

przedsięwzięcia badawczego, tak aby w zbliżonym czasie zrealizować kwestionariusz w kilku

grupach. Czujemy się zobowiązani, aby w tym miejscu wyrazić serdeczne podziękowania

wszystkim pracownikom naukowym, którzy zgodzili się poświęcić część swoich zajęć na

zrealizowanie naszego kwestionariusza. Bez tej pomocy realizacja naszego badania byłaby

dłuższa, o ile w ogóle możliwa.

Niestety ta zasadnicza faza badania wymusiła na nas pogodzenie się z pewnymi

kompromisami odnośnie próby badawczej. W kilku przypadkach natrafiliśmy na poważne

problemy z dostępnością respondentów danej kwoty. Problemy te wynikały z różnego rodzaju

przyczyn. W przypadku studiów niestacjonarnych nie wszystkie kierunki prowadzone są na I i

II stopniu (np. Filozofia kończy się na stopniu licencjackim i obecnie nie ma kontynuacji).

Równocześnie występują znaczne różnice w liczbie studentów poszczególnych

niestacjonarnych kierunków i frekwencji na zajęciach.

Podobne przyczyny zadecydowały o nieuwzględnieniu w badaniu kierunku Historia

sztuki. Wprawdzie udało nam się dotrzeć do 11 studentów tego kierunku, ale brak kontynuacji

na II stopniu oraz zbyt mała kwota respondentów zadecydowały o wykluczeniu Historii sztuki

z badania.

Natomiast utrudniony dostęp do studentów Wydziałowych Studiów Doktoranckich

miał zasadniczo dwie przyczyny: cykliczność spotkań, która uniemożliwiała przebadanie

większej liczby grup oraz (przede wszystkim) niska frekwencja na zajęciach. Trudności te

spowodowały, że już w trakcie realizacji badania zmuszeni byliśmy wziąć pod uwagę

czynnik, którego chcieliśmy uniknąć przy doborze próby. Mianowicie kwestię dostępności

respondentów.

Oznacza to, że w przypadku studiów niestacjonarnych oraz Wydziałowych Studiów

Doktoranckich nie udało się nam wyczerpać zakładanych kwot. Jesteśmy jednak zdania, że

wielkość próby badawczej (nieco ponad 300 osób) rekompensuje ten niedostatek i pozwala na

wyciąganie uogólnionych wniosków.

Nadmieńmy, że badanie oparte na kwestionariuszu „Studenci o kształcie

społeczeństwa w Polsce” przeprowadzono w dniach 18-24 kwietnia 2012 i wzięło w nim

udział 357 respondentów. W wyniku selekcji kwestionariuszy nie w pełni wypełnionych (brak

większości pytań metryczkowych) oraz nie uwzględnienia zbyt małej kwoty historyków

sztuki uzyskaliśmy 303 osobową próbę badawczą.

79

4. Charakterystyka próby badawczej i obiektywne wymiary

strukturalnego usytuowania studentów

Zanim przejdziemy do prezentacji materiału empirycznego oraz odpowiemy na

postawione przez nas pytania badawcze, dokonamy charakterystyki próby badawczej. Została

ona oparta na tzw. metryczkowych pytaniach z kwestionariusza ankiety i jest zgodna z

kolejnością zaprezentowanych w poprzednim rozdziale zmiennych niezależnych.

Już w fazie formułowania problematyki badawczej stwierdziliśmy, że nasze badanie

dotyczyć ma zbiorowości studentów, a narzędzie ma charakter ankiety środowiskowej.

Jednak takie zdefiniowanie próby badawczej jest niewystarczające i wymaga rozszerzenia.

Musimy zaznaczyć, że opis próby badawczej, oprócz walorów czysto informacyjnych,

ma również za zadanie prezentację obiektywnych wymiarów usytuowania respondentów w

strukturze społecznej. Jest to istotne, gdyż zapoznanie się z subiektywnymi wizjami struktury

społecznej nie może być wyabstrahowane od obiektywnych wyznaczników przynależności

społecznej respondentów.

4.1. Struktura próby według kryteriów przynależności do struktur

uniwersytetu

Pierwszą część opisu próby badawczej poświęcimy na przedstawienie struktury

badanych według trzech zmiennych wyjaśniających, które dotyczą usytuowania studentów w

strukturze organizacyjnej uniwersytetu. Są to zmienne: kierunek studiów, tryb studiów oraz

faza studiów.

Zamieszczony poniżej wykres (Ryc.4.1.) informuje o strukturze próby według

reprezentowanego przez badanych kierunku studiów.

Ryc.4.1. Struktura próby według kierunku studiów

Źródło: badania własne. N ważnych=303; Braki danych=0

24,4% 17,8% 26,1% 23,8% 7,9%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Historia Filozofia Politologia Socjologia Wydziałowe Studia Doktoranckie

80

Wszystkie kierunki – za wyjątkiem Wydziałowych Studiów Doktoranckich – są mniej

więcej równo reprezentowane. Mniejszy odsetek filozofów jest wynikiem małej popularności

studiów niestacjonarnych prowadzonych przez ten instytut. Odwrotna sytuacja – popularność

studiów niestacjonarnych – zadecydowały o małej nadreprezentacji politologów w stosunku

do respondentów rekrutujących się z pozostałych kierunków. Niski udział studentów

Wydziałowych Studiów Doktoranckich spowodowany jest ich małą liczebnością oraz niską

frekwencją na zajęciach.

Oprócz kierunków, studentów w próbie badawczej możemy podzielić także ze

względu na tryb, w jakim studiują (Ryc.4.2.).

Ryc.4.2. Struktura próby według trybu studiów

Źródło: badania własne. N ważnych=303; Braki danych=0

Jak już wielokrotnie podkreślaliśmy, mniejszy udział studentów niestacjonarnego

trybu spowodowany jest mniejszą liczebnością tych studiów. W pewnych przypadkach

(wspominana już filozofia) studia niestacjonarne kończą się na I stopniu i nie mają

kontynuacji.

Jedną z najważniejszych zmiennych niezależnych w badaniu jest tzw. faza studiów

(Ryc.4.3.). Zasadniczo pokrywa się ona z podziałem na III stopnie studiów.

Ryc.4.3. Struktura próby według stopni studiów

Źródło: badania własne. N ważnych=303; Braki danych=0

66,0% 34,0%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Stacjonarny Niestacjonarny

48,5% 43,6% 7,9%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

I stopień - licencjacki II stopień - magisterski III stopień - doktorancki

81

Studenci stopni licencjackiego i magisterskiego stanowią prawie identyczny udział w

próbie. O wiele mniej liczni są natomiast studenci doktoranci, którzy są słuchaczami

Wydziałowych Studiów Doktoranckich.

Musimy nadmienić, że w metryczce zastosowaliśmy jeszcze pytanie o „inne

rozpoczęte studia” (Ryc.4.4.). Miało ono na celu sprawdzenie, czy znaczący odsetek

młodzieży akademickiej związany jest z innymi studiami, gdyż taki stan rzeczy zakłócałby

przydatność eksplanacyjną opisywanej przez nas struktury studentów.

Ryc.4.4. Odsetek studentów, którzy rozpoczęli inne studia

Źródło: badania własne. N ważnych=292; Braki danych=11

Powyższy wykres zdradza jednak, że znakomita większość studentów WNS US

zdobywa wykształcenie tylko w ramach jednych studiów, a zatem przynależy tylko do

struktur jednej uczelni.

Podobny cel miało pytanie „inne ukończone studia”. Zostało ono zadane wszystkim,

ale tylko w przypadku I stopnia jest ono naszym zdaniem istotne (studenci II i III stopnia z

natury rzeczy musieli ukończyć inne wcześniejsze studia, aby móc kontynuować naukę na

poziomie wyższym). Odsetek młodzieży akademickiej z I fazy studiów na WNS, która ma już

za sobą inne studia (Ryc.4.5.) zdradzałby jak wielu z nich nie pasuje do nakreślonej przez nas

definicji I roku I stopnia studiów jako „fazy adaptacyjnej”.

Ryc.4.5. Odsetek studentów I stopnia, którzy ukończyli inne studia

Źródło: badania własne. N ważnycyh=148; Braki danych=0

19,5% 80,5%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Tak Nie

4,3% 95,7%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Tak Nie

82

Wykres zamieszczony na poprzedniej stronie (Ryc.4.5.) ukazuje, że zdecydowana

większość młodzieży studiów I stopnia dopiero zaczyna swoją karierę studencką i

początek studiów na WNS jest dla nich „fazą adaptacyjną”.

Jak już zostało powiedziane, ostatnie dwa prezentowane pytania mają tylko charakter

sprawdzający, a rozkład odpowiedzi na nie jedynie dowodzi słuszności wyodrębnienia

wcześniej prezentowanych trzech zmiennych wyjaśniających (kierunku, trybu i fazy studiów).

4.2. Struktura próby według cech społeczno-demograficznych

Przyjęliśmy, że w skład baterii zmiennych „cechy społeczno-demograficzne” wchodzą

dane o: płci, wieku, wielkości miejscowości formalnego zameldowania, wykształcenia ojca i

wykonywanym zawodzie ojca.

Analiza rozkładu próby według płci ujawnia znaczną nadwyżkę kobiet nad

mężczyznami (Ryc.4.6.). Zważywszy na stopień sfeminizowania kierunków

humanistycznych, nadwyżka ta w przypadku WNS nie powinna jednak dziwić.

Ryc.4.6. Struktura próby według płci

Źródło: badania własne. N ważnych=303; Braki danych=0

W celu scharakteryzowania struktury badanych według wieku dokonaliśmy podziału

na trzy rozłączne kategorie wiekowe: 18-22, 23-25 oraz 26 i więcej.

Ryc.4.7. Struktura próby według wieku

Źródło: badania własne. N ważnych=302; Braki danych=1

62,4% 37,6%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Kobiety Mężczyźni

44,7% 32,8% 22,5%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

18-22 23-25 26 i więcej

83

Wspominany podział jest tożsamy z rozróżnieniem na trzy stopnie studiów i przy

założeniu, że młody człowiek rozpoczyna swoją karierę studenta zaraz po uzyskaniu

świadectwa dojrzałości. Zważywszy na proporcje zaprezentowanego na poprzedniej stronie

wykresu (Ryc.4.7.), podział ten wydaje się być uzasadnionym.

Jeszcze dokładniejszych danych dostarcza zestawienie informacji o wieku

respondentów w ramach poszczególnych faz (stopni) studiów (Tab.4.1.). Tak, jak

przypuszczaliśmy, w każdej fazie dominują studenci z przedziału wiekowego właściwego

danemu stopniowi. Dla I stopnia 18-22, dla II stopnia 23-25, a dla III stopnia 26 i więcej.

Tab.4.1. Struktura próby według wieku na poszczególnych stopniach studiów

Stopień studiów

Ogółem

I stopień -

licencjacki

II stopień -

magisterski

III stopień -

doktorancki

Wiek

18-22 72,6% 22,0% 0,0% 44,7%

23-25 15,1% 54,5% 20,8% 32,8%

26 i więcej 12,3% 23,5% 79,2% 22,5%

Źródło: badania własne. N ważnych=302; Braki danych=1

Ciekawie przedstawiają się wnioski płynące z porównania struktury wiekowej

studentów trybu stacjonarnego oraz niestacjonarnego (Tab.4.2.). Struktury te różnią się od

siebie w sposób zasadniczy. Osoby, które zdobywają wykształcenie odpłatnie (uiszczając

czesne) sytuują się w starszych przedziałach wiekowych, niż osoby studiujące

nieodpłatnie. Podczas gdy wiek ponad 60% studentów stacjonarnych ujętych w próbie nie

przekracza 22 lat, aż 86% studentów niestacjonarnych zalicza się do kategorii wiekowych

„23-25” oraz „26 i więcej lat”.

Tab.4.2. Struktura próby według wieku w poszczególnych trybach studiów

Tryb studiów Ogółem

Stacjonarny Niestacjonarny

Wiek

18-22 60,8% 13,6% 44,7%

23-25 28,6% 40,8% 32,8%

26 i więcej 10,6% 45,6% 22,5%

Źródło: badania własne. N ważnych=302; Braki danych=1

Oznacza to, że jednak hipoteza o natychmiastowym przejściu od szkoły średniej lub

ponadgimnazjalnej do wyższej nie może mieć jednak zastosowania do wszystkich studentów,

a trzecia część próby (większość osób ze studiów niestacjonarnych) nie podjęła studiów

wyższych zaraz po zdaniu matury.

84

Inną ważną cechą społeczno-demograficzną jest wielkość miejscowości zameldowania

respondentów (Ryc.4.8.). Można zakładać, że w większości przypadków jest to równocześnie

miejscowość ich pochodzenia. Blisko 60% badanych pochodzi z dużych lub bardzo

dużych miast. Wyraźna jest także reprezentacja respondentów z miast do 100 tys.

mieszkańców (w sumie ponad 30%). Odsetek badanych wywodzących się ze wsi jest

niski (7,4%), ale właściwy dla ogólnej struktury studentów w kraju.

Ryc.4.8. Struktura próby według wielkości miejscowości formalnego zameldowania

Źródło: badania własne. N ważnych=282; Braki danych=21

Kształt struktury respondentów poszczególnych stopni studiów według wielkości

miejscowości pochodzenia (Tab.4.3.) ukazuje, że studenci III stopnia o wiele częściej

pochodzą z największych miast (201 tys. i więcej mieszkańców).

Tab.4.3. Struktura próby według wielkości miejscowości zameldowania i fazy studiów

Stopień studiów

Ogółem

I stopień -

licencjacki

II stopień -

magisterski

III stopień -

doktorancki

Wie

lko

ść m

iejs

cow

ośc

i

po

cho

dze

nia

Wieś 6,4% 9,2% 4,3% 7,4%

Miasto do 25 tys. 5,7% 7,6% 8,7% 6,7%

Miasto 26-50 tys. 7,9% 5,0% 8,7% 6,7%

Miasto 51-100 tys. 25,0% 16,0% 17,4% 20,6%

Miasto 101-200 tys. 35,0% 43,7% 21,7% 37,6%

miasto 201 tys. i więcej

mieszkańców 20,0% 18,5% 39,1% 20,9%

Źródło: badania własne. N ważnych=282; Braki danych=21

Podobnie, osoby ze stacjonarnego trybu studiów częściej od studentów studiów

niestacjonarnych wywodzą się z najliczniejszych miast (Tab.4.4.). Równocześnie studenci

7,4% 6,7% 6,7% 20,6% 37,6% 20,9%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Wieś Miasto do 25 tys. Miasto 26-50 tys.

Miasto 51-100 tys. Miasto 101-200 tys. Miasto 201 tys. i więcej

85

niestacjonarni częściej niż studenci stacjonarni pochodzą ze wsi (9,6%), miast między 26

a 50 tys. mieszkańców (11,7%) oraz miast między 101 a 200 tys. mieszkańców (45,7%).

Tab.4.4. Struktura próby według wielkości miejscowości zameldowania i trybu studiów

Tryb studiów

Ogółem Stacjonarny Niestacjonarny

Wie

lko

ść m

iejs

cow

ośc

i

po

cho

dze

nia

Wieś 6,4% 9,6% 7,4%

Miasto do 25 tys. 7,4% 5,3% 6,7%

Miasto 26-50 tys. 4,3% 11,7% 6,7%

Miasto 51-100 tys. 23,9% 13,8% 20,6%

Miasto 101-200 tys. 33,5% 45,7% 37,6%

miasto 201 tys. i więcej

mieszkańców 24,5% 13,8% 20,9%

Źródło: badania własne. N ważnych=282; Braki danych=21

Jak już wielokrotnie zaznaczaliśmy wykształcenie, a zwłaszcza wykonywany zawód,

mają centralne znaczenie dla określenia obiektywnego usytuowania jednostki w strukturze

społecznej. Istotne jest zatem przyjrzenie się strukturze próby według tych zmiennych. W

wielu publikacjach to właśnie wykształcenie i zawód ojca uważane są za decydujące dla

strukturalnej przynależności jednostki, dlatego i my postąpimy w ten sposób.

Ryc.4.9. Struktura próby według wykształcenia ojca

Źródło: badania własne. N ważnych=296; Braki danych=7

Blisko 40% ojców osób, które wzięły udział w badaniu legitymuje się

wykształceniem zasadniczym zawodowym (Ryc.4.9.). W następnej kolejności pod względem

częstości występowania jest wykształcenie średnie i pomaturalne (nieco ponad 34%) oraz

wyższe (nieco ponad 23%). Znikomy procent ojców (3,4%) sytuuje się na najniższych

szczeblach edukacyjnych, czyli posiada wykształcenie podstawowe lub niepełne podstawowe.

3,4% 39,2% 34,1% 23,3%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Podstawowe i niepełne podstawowe Zasadnicze zawodowe

Średnie i pomaturalne Wyższe

86

Tab.4.5. Struktura próby według wykształcenia ojca i fazy studiów

Stopień studiów

Ogółem

I stopień -

licencjacki

II stopień -

magisterski

III stopień -

doktorancki

Wyk

szta

łcen

ie o

jca Podstawowe i niepełne

podstawowe 50,0% 50,0% 0,0%

3,4%

Zasadnicze zawodowe 43,1% 52,6% 4,3% 39,2%

Średnie i pomaturalne 54,5% 37,6% 7,9% 34,1%

Wyższe 49,3% 34,8% 15,9% 23,3%

Źródło: badania własne. N ważnych=296; Braki danych=7

Być może ważniejszych informacji dostarcza tabelaryczne zestawienie struktury próby

według wykształcenia ojca dla poszczególnych faz studiów (Tab.4.5.). Powyższa tabela

ukazuje, że struktura doktorantów według analizowanej cechy jest odmienna niż w dla

wcześniejszych dwóch faz studiów. Studenci III stopnia częściej posiadają ojców z

wykształceniem wyższym oraz rzadziej z wykształceniem zasadniczym zawodowym.

Oznaczać to może, że III – doktorancki – stopień studiów jest w największym stopniu

elitarny i dostęp do niego jest znacząco uwarunkowany poprzez wykształcenie ojca.

Tab.4.6. Struktura próby według wykształcenia ojca i trybu studiów

Tryb studiów

Ogółem Stacjonarny Niestacjonarny

Wyk

szta

łcen

ie o

jca Podstawowe i niepełne

podstawowe 3,6% 2,9% 3,4%

Zasadnicze zawodowe 34,2% 48,5% 39,2%

Średnie i pomaturalne 32,1% 37,9% 34,1%

Wyższe 30,1% 10,7% 23,3%

Źródło: badania własne. N ważnych=296; Braki danych=7

Wykształcenie ojca jest również kryterium, które różnicuje próby studentów

stacjonarnych i niestacjonarnych (Tab.4.6.). Pomijając kategorię „podstawowe i niepełne

podstawowe” wszystkie rodzaje wykształcenia ojca są wśród studentów stacjonarnych mniej

więcej równo reprezentowane (od 30 do 34%). Odmienne sytuacja przedstawia się w

przypadku tzw. studentów zaocznych, gdzie blisko połowa ojców (48,5%) posiada

wykształcenie zasadnicze zawodowe, a tylko niespełna 11% ukończyło uczelnię wyższą.

Możliwe, że opisywana zmienna jest istotnym wyznacznikiem barier dostępu do

niepłatnego, publicznego toku studiów.

87

Usytuowanie badanych w strukturze społecznej w znaczącym stopniu zależy od

kategorii zawodowej, do jakiej przynależy ojciec. Odpowiedzi udzielone przez respondentów

sklasyfikowaliśmy posługując się opartą na standardzie ISCO 08 ministerialną Klasyfikacją

Zawodów i Specjalności. Klasyfikacje powstałe podług standardu ISCO 08 są coraz

powszechniej stosowane w socjologii empirycznej, co zadecydowało o wykorzystaniu KZiS.

Natomiast niedociągnięcia ISCO (nie uwzględnianie stosunku do własności produkcji)

zneutralizowaliśmy zgodnie z zaleceniami Domańskiego – modyfikując KZiS przez dodanie

kategorii: właścicieli firm, emerytów/rencistów oraz bezrobotnych.

Tab.4.7. Struktura próby według zawodu ojca i fazy studiów

Stopień studiów

Ogółem

I stopień -

licencjacki

II stopień -

magisterski

III stopień -

doktorancki

Wy

ko

ny

wan

y z

awód

ojc

a w

op

arci

u o

KZ

iS

Przedstawiciele władz

publicznych, wyżsi urzędnicy i

kierownicy

7,4% 1,7% 4,5% 4,7%

Specjaliści 11,9% 11,6% 31,8% 13,3%

Technicy i inny średni personel 8,1% 2,5% 9,1% 5,8%

Pracownicy biurowi 2,2% 0,8% 0,0% 1,4%

Pracownicy usług osobistych i

sprzedawcy 5,9% 5,8% 0,0% 5,4%

Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i

rybacy 0,0% 1,7% 4,5% 1,1%

Robotnicy przemysłowi i

rzemieślnicy 14,8% 18,2% 4,5% 15,5%

Operatorzy i monterzy maszyn

i urządzeń 18,5% 24,0% 9,1% 20,1%

Pracownicy przy pracach

prostych 2,2% 2,5% 4,5% 2,5%

Siły zbrojne 3,7% 0,8% 0,0% 2,2%

Właściciele firm 4,4% 5,8% 0,0% 4,7%

Emeryci/ renciści 17,8% 19,0% 31,8% 19,4%

Bezrobotni 3,0% 5,8% 0,0% 4,0%

Źródło: badania własne. N ważnych=278; Braki danych=25

Opracowane przez nas zestawienie (Tab.4.7) zdradza, że respondenci zasadniczo

najczęściej rekrutowali się z czterech kategorii: „operatorów i monterów maszyn i urządzeń”

(20,1%), „emerytów/rencistów” (19,4%), „robotników przemysłowych i rzemieślników”

(15,5%) oraz „specjalistów” (13,3%).

88

Również i w tym przypadku warto porównać pochodzenie społeczne (zawód jest

kryterium pochodzenia społecznego) studentów z różnych faz studiów. Zestawiając dane dla

wszystkich trzech stopni (Tab.4.7.) zauważamy, że o ile respondenci I i II stopnia

reprezentują dość zróżnicowane kategorie społeczne, o tyle należący do III stopnia studiów

wyróżniają się spośród studentów stopni wcześniejszych.

W próbie doktorantów odnajdujemy o wiele więcej osób, których ojcowie są

specjalistami oraz emerytami (obie kategorie 31,8%). Nadwyżka drugiej z opisywanych

kategorii (emerytów) może wynikać z wyższego wieku studentów doktorantów, a zatem i ich

rodziców. Natomiast wyższy niż w przypadku I i II stopnia odsetek ojców specjalistów

może być następnym dowodem elitarności studiów III stopnia i tym samym argumentem

na rzecz twierdzenia o istnieniu społecznych barier dostępu na te studia.

Tab.4.8. Struktura próby według zawodu ojca i trybu studiów

Tryb studiów

Ogółem Stacjonarny Niestacjonarny

Wyk

on

ywan

y za

wó

d o

jca

w o

par

ciu

o K

ZiS

Przedstawiciele władz

publicznych, wyżsi urzędnicy i

kierownicy

6,1% 2,1% 4,7%

Specjaliści 16,6% 7,2% 13,3%

Technicy i inny średni personel 6,6% 4,1% 5,8%

Pracownicy biurowi 1,7% 1,0% 1,4%

Pracownicy usług osobistych i

sprzedawcy 6,6% 3,1% 5,4%

Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i

rybacy 0,6% 2,1% 1,1%

Robotnicy przemysłowi i

rzemieślnicy 17,1% 12,4% 15,5%

Operatorzy i monterzy maszyn

i urządzeń 19,3% 21,6% 20,1%

Pracownicy przy pracach

prostych 2,2% 3,1% 2,5%

Siły zbrojne 3,3% 0,0% 2,2%

Właściciele firm 2,8% 8,2% 4,7%

Emeryci/ renciści 12,2% 33,0% 19,4%

Bezrobotni 5,0% 2,1% 4,0%

Źródło: badania własne. N ważnych=278; Braki danych=25

Podobne dysproporcje, chociaż w mniejszej skali, ujawnia zestawienie studentów

studiów stacjonarnych i niestacjonarnych według tego samego kryterium (Tab.4.8.). Wśród

89

studentów niestacjonarnych, w odróżnieniu od stacjonarnych odnaleźć można mniej osób,

których ojcowie są: specjalistami (7,2%), przedstawicielami władz publicznych, wyższymi

urzędnikami i kierownikami (2,1%). Natomiast o wiele licznej reprezentowane są dzieci

emerytów (33%) oraz właścicieli firm (8,2%). Zakładając, że posiadanie ojca specjalisty lub

kierownika świadczy o wyższej pozycji w społeczeństwie, można stwierdzić, że obiektywna

przynależność strukturalna determinuje różnice w dostępie na studia o trybie

stacjonarnym.

4.3. Struktura próby według kryteriów decydujących o samodzielności

życiowej

Wychodząc z założenia, że niektórzy studenci (zwłaszcza w najwyższej kategorii

wiekowej) mogą być niezależni od rodziców pod względem finansowym, posiadać pracę i

własne miejsce zamieszkania, wyróżniliśmy kilka zmiennych, które miały za zadanie to

zweryfikować. Poniżej zaprezentujemy charakterystykę próby według cech: typ zamieszkania

w czasie studiów, ocena własnej sytuacji materialnej, niezależność od rodziców pod

względem finansowym oraz posiadanie pracy. Określą one, czy i jak wielu spośród badanych

wypracowało już swoje i względnie niezależne miejsce w strukturze społecznej.

Tab.4.9. Struktura próby według sposobu zamieszkiwania w czasie studiów

Mieszkanie na własność

Akademik Wynajem mieszkania w

pojedynkę

Wynajem mieszkania w

kilka osób

Zamieszkiwanie z rodzicami

Inny

Sposób zamieszkiwania w czasie studiów

20,7% 3,3% 4,3% 4,7% 66,0% 1,0%

Źródło: badania własne. N ważnych=300; Braki danych=3

Okazuje się, że blisko 70% studentów mieszka z rodzicami, a niewiele ponad 20%

posiada mieszkanie na własność (Tab.4.9.). Pozostałe typy zamieszkiwania są o wiele mniej

popularne. Niemniej z tych pozostałych sposobów to „wynajem mieszkania w kilka osób” jest

najpopularniejszy (4,7%). Kategorię „inny” wybrały w sumie trzy osoby, które przyznały się

do zamieszkiwania z innymi członkami rodziny niż rodzice (np. z bratem). Osoby te nie

zostały włączone do już istniejącej kategorii „zamieszkiwanie z rodzicami”, gdyż

wymuszałoby to konieczność zmiany jej nazwy. Taka procedura byłaby wysoce niekorzystna,

bo w istocie rozmywałaby dość wyraźnie zdefiniowaną i licznie reprezentowaną kategorię.

Krótko mówiąc, powyższe dane dowodzą, że co piąty student uniezależnił się od rodziców

pod względem miejsca zamieszkania.

90

Mniejszy odsetek studentów niestacjonarnych – w porównaniu ze stacjonarnymi –

mieszka z rodzicami, oraz większy procent z nich posiada własne mieszkanie (Tab.4.10.).

Można to uznać za dowód większego usamodzielnienia właśnie tej części młodzieży

akademickiej, która musi płacić za możliwość studiowania.

Tab.4.10. Struktura próby według sposobu zamieszkiwania w czasie studiów i

trybu studiów

Tryb studiów

Ogółem Stacjonarny Niestacjonarny

Spo

sób

zam

iesz

kiw

ania

w

czas

ie s

tud

iów

Mieszkanie na własność 11,1% 39,2% 20,7%

Akademik 4,5% 1,0% 3,3%

Wynajem mieszkania w

pojedynkę 2,0% 8,8% 4,3%

Wynajem mieszkania w kilka

osób 6,1% 2,0% 4,7%

Zamieszkiwanie z rodzicami 74,7% 49,0% 66,0%

N ważnych=300; Braki danych=3. Kolumny nie sumują się do 100% gdyż pominięto kategorię „Inny”

Tab.4.11. Struktura próby według sposobu zamieszkania w czasie studiów i

fazy studiów

Stopień studiów Ogółem

I stopień -

licencjacki

II stopień -

magisterski

III stopień -

doktorancki

Spo

sób

zam

iesz

kiw

ania

w

czas

ie s

tud

iów

Mieszkanie na własność 13,6% 25,6% 37,5% 20,7%

Akademik 3,4% 3,1% 4,2% 3,3%

Wynajem mieszkania w

pojedynkę 3,4% 6,2% 0,0% 4,3%

Wynajem mieszkania w kilka

osób 6,8% 3,1% 0,0% 4,7%

Zamieszkiwanie z rodzicami 72,1% 61,2% 54,2% 66,0%

Źródło: badania własne. N ważnych=300; Braki danych=3. Kolumny nie sumują się do 100% gdyż pominięto kategorię „Inny”

Podobne różnice dostrzegalne są w przypadku zestawienia I, II i III stopnia studiów

(Tab.4.11.). Studenci doktoranci, zapewne z racji większego wieku, rzadziej mieszkają z

rodzicami i częściej posiadają mieszkanie na własność. Można zatem stwierdzić, że w miarę

przechodzenia do kolejnych faz studiów, młodzież akademicka staje się coraz bardziej

samodzielna, co zasadniczo związane jest z przechodzeniem od etapu młodej dorosłości do

dorosłości właściwej.

91

Innym wymiarem charakteryzującym próbę badawczą jest dokonana przez

respondentów ocena własnej sytuacji materialnej. Co istotne, pytanie to zadano badanym

przed pytaniami dotyczącymi niezależności finansowej od rodziców.

Tab.4.12. Struktura próby według oceny własnej sytuacji materialnej

Bardzo dobra Raczej dobra Ani dobra, ani zła Raczej zła Bardzo zła Trudno

powiedzieć

Ocena własnej

sytuacji

materialnej

8,4% 39,8% 40,1% 9,0% 1,0% 1,7%

Źródło: badania własne. N ważnych=299; Braki danych=4

Jak widzimy na załączonej powyżej tabeli (Tab.4.12.) studenci przy określaniu

własnej sytuacji materialnej unikali opowiadania się za wariantami skrajnymi, a najwięcej

respondentów wybrało neutralną opcję „ani dobra, ani zła” (trochę ponad 40%). Nieco mniej

badanych oceniło swoją sytuację jako „raczej dobrą” (prawie 40%), ale po połączeniu

wariantów „bardzo dobra” i „raczej dobra” okazuje się, że blisko połowa młodzieży

akademickiej pozytywnie wypowiada się o swojej sytuacji materialnej. Tylko 10% oceniło

swoją sytuację jako „raczej złą” lub „bardzo złą”.

Wprawdzie można zastanawiać się czy tak duży odsetek studentów określających

własną sytuację materialną mianem „ani dobrej, ani złej” nie jest spowodowany chęcią

uniknięcia jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, ale w oparciu o powyżej zaprezentowane

dane uzasadnione jest stwierdzenie, iż studenci rozpatrują swoją sytuację materialną

pozytywnie.

Tab.4.13. Struktura próby według oceny własnej sytuacji

materialnej i trybu studiów

Tryb studiów

Ogółem Stacjonarny Niestacjonarny

Oce

na

wła

snej

syt

uac

ji

mat

eria

lnej

Bardzo dobra 9,1% 6,9% 8,4%

Raczej dobra 43,9% 31,7% 39,8%

Ani dobra, ani zła 35,4% 49,5% 40,1%

Raczej zła 8,6% 9,9% 9,0%

Bardzo zła 1,0% 1,0% 1,0%

Trudno powiedzieć 2,0% 1,0% 1,7%

Źródło: badania własne. N ważnych=299; Braki danych=4

Kiedy dane dotyczące dokonanej przez studentów oceny sytuacji materialnej

zaprezentujemy z podziałem według kryterium trybu studiów (Tab.4.13.) okazuje się, że

92

studenci niestacjonarni, w odróżnieniu od swoich odpowiedników na tzw. studiach dziennych,

znacznie częściej wybierali odpowiedź „ani dobra, ani zła”. Także rzadziej przyznawali, iż

ich sytuacja materialna jest „bardzo dobra” lub „raczej dobra” (w sumie nieco poniżej 40%).

Tab.4.14. Struktura próby według oceny własnej sytuacji materialnej i fazy studiów

Stopień studiów

Ogółem

I stopień -

licencjacki

II stopień -

magisterski

III stopień -

doktorancki

Oce

na

wła

snej

syt

uac

ji

mat

eria

lnej

Bardzo dobra 11,6% 4,7% 8,3% 8,4%

Raczej dobra 36,3% 45,0% 33,3% 39,8%

Ani dobra, ani zła 41,1% 39,5% 37,5% 40,1%

Raczej zła 7,5% 9,3% 16,7% 9,0%

Bardzo zła 0,7% 1,6% 0,0% 1,0%

Trudno powiedzieć 2,7% 0,0% 4,2% 1,7%

Źródło: badania własne. N ważnych=299; Braki danych=4

Nieco zaskakiwać może większy sceptycyzm odnośnie własnej sytuacji materialnej

wśród studentów doktorantów. Blisko 17% z nich zdefiniowało swoją sytuację pod kątem

materialnym jako „raczej złą”. Fakt ten może przeczyć postrzeganiu III stopnia studiów

jako fazy wysoce elitarnej lub o pewnej polaryzacji ich sytuacji (dominują lepiej

usytuowani, chociaż są też o sytuacji gorszej).

Dla potrzeb naszego badania jeszcze bardziej istotny jest rozkład próby podług

zmiennych „niezależność od rodziców pod względem finansowym” (Ryc.4.10.) oraz „bycie

zatrudnionym” (Ryc.4.11.). To te zmienne w największym stopniu decydują o tym, czy

pozycja w społeczeństwie danego studenta jest już niezależna od jego rodziców. Co więcej,

bycie niezależnym finansowo może determinować różnice w subiektywnych wizjach

struktury społecznej wśród badanych.

Ryc.4.10. „Czy jest Pan(i) niezależny(a) pod względem finansowym od rodziców?”

Źródło: badania własne. N ważnych=297; Braki danych=6

37,7% 62,3%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Tak Nie

93

Ryc.4.11. „Czy jest Pan(i) zatrudniony(a)?”

Źródło: badania własne. N ważnych=298; Braki danych=5

Podobny odsetek studentów przyznaje się do niezależności finansowej od rodziców i

posiadania pracy. W obu przypadkach jest to grupa mniejszościowa, ale bliska 40%

reprezentacji. Ciekawsze jednak i więcej wnoszące jest zweryfikowanie jaki procent z osób,

które deklarują niezależność finansową jest zatrudnionych (Tab.4.15.).

Tab.4.15. Struktura próby według niezależności finansowej od rodziców i

posiadania zatrudnienia

Czy jest Pan(i) niezależny(a) pod

względem finansowym od rodziców?

Ogółem Tak Nie

Czy jest Pan(i) zatrudniony(a)? Tak 67,6% 22,4% 39,6%

Nie 32,4% 77,6% 60,4%

Źródło: badania własne. m-13 (N ważnych=297; Braki danych=6); m-14 (N ważnych=298; Braki danych=5)

Zastanawiającym może być fakt, że spośród osób deklarujących swoją finansową

niezależność aż 30% nie posiada zatrudnienia. Wprawdzie możliwe jest, że osoby te

korzystają z różnych form świadczeń transferowych lub zasilają „szarą strefę”, ale za

najważniejsze uznajemy to, że tak znaczący odsetek próby nie utożsamia niezależności

finansowej z posiadaniem formalnie uregulowanej pracy.

Kiedy jednak osobno zaprezentujemy odpowiedzi na pytanie o niezależność

finansową dla niestacjonarnego i stacjonarnego trybu studiów zauważymy zasadnicze różnice

(Tab.4.16.). Okazuje się, że podczas gdy większość studentów stacjonarnych nie określa

siebie jeszcze jako niezależnych od rodziców pod względem finansowym, to większość

studentów niestacjonarnych do tego typu niezależności już się przyznaje.

39,6% 60,4%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Tak Nie

94

Tab.4.16. Struktura próby według niezależności finansowej od rodziców

oraz trybu studiów

Tryb studiów

Ogółem Stacjonarny Niestacjonarny

Czy jest Pan(i) niezależny(a)

pod względem finansowym od

rodziców?

Tak 25,3% 61,2% 37,7%

Nie 74,7% 38,8% 62,3%

Źródło: badania własne. N ważnych=297; Braki danych=6

Wraz z odmienną oceną niezależności finansowej studentów obu typów studiów,

inaczej przedstawiają się także deklaracje odnośnie bycia zatrudnionym (Tab.4.17.).

Interpretacja wyników odpowiedzi na prezentowane pytania skłania do postawienia hipotezy

twierdzącej, iż studenci niestacjonarni są bardziej usamodzielnieni życiowo od swoich

kolegów na tzw. studiach dziennych. Sytuacja ta może być wymuszona koniecznością

uiszczania opłat za możliwość zdobywania wykształcenia.

Tab.4.17. Struktura próby według posiadania zatrudnienia oraz trybu studiów

Tryb studiów

Ogółem Stacjonarny Niestacjonarny

Czy jest Pan(i) zatrudniony(a)? Tak 24,9% 68,3% 36,9%

Nie 75,1% 31,7% 60,4%

Źródło: badania własne. N ważnych=298; Braki danych=5

Biorąc pod uwagę fakt, że w miarę przechodzenia do kolejnych stopni studiów

studenci stają się coraz starsi, można zapytać czy równocześnie coraz bardziej uniezależniają

się finansowo od rodziców i zdobywają pracę? Uzyskane przez nas wyniki nie dają

jednoznacznej odpowiedzi na tak sformułowane pytanie (Tab.4.18.).

Tab.4.18. Struktura próby według niezależności finansowej od rodziców

oraz fazy studiów

Stopień studiów

Ogółem

I stopień -

licencjacki

II stopień -

magisterski

III stopień -

doktorancki

Czy jest Pan(i) niezależny(a)

pod względem finansowym od

rodziców?

Tak 28,1% 46,5% 50,0% 37,7%

Nie 71,9% 53,5% 50,0% 62,3%

Źródło: badania własne. N ważnych=297; Braki danych=6

95

Wprawdzie, im wyższa faza studiów, tym większy odsetek badanych deklarował

swoją separację finansową z rodzicami, ale jednocześnie nie wiązało się to ze znacznie

częstszym posiadaniem zatrudnienia (Tab.4.19.).

Tab.4.19. Struktura próby według posiadania zatrudnienia oraz fazy studiów

Stopień studiów

Ogółem

I stopień -

licencjacki

II stopień -

magisterski

III stopień -

doktorancki

Czy jest Pan(i) zatrudniony(a)? Tak 34,7% 44,6% 41,7% 36,9%

Nie 65,3% 55,4% 58,3% 60,4%

Źródło: badania własne. N ważnych=298; Braki danych=5

W oparciu o to, co zostało powiedziane, można stwierdzić, że faza studiów w

mniejszym stopniu jest wyznacznikiem niezależności życiowej niż tryb odbywania

studiów. Wprawdzie porównując grupy studentów z III faz studiów możemy wykazać pewne

różnice (większe usamodzielnienie doktorantów), ale nie są one tak znaczne jak w przypadku

zestawienia grup studentów stacjonarnych i niestacjonarnych.

4.4. Struktura próby według deklarowanych poglądów politycznych

Ostatnią zmienną, która charakteryzuje badanych są deklarowane przez nich poglądy

polityczne. W kwestionariuszu ankiety nie prosiliśmy o wskazanie nazwy konkretnej partii,

ale o samookreślenie siebie jako osoby: lewicowej, centrowej, prawicowej, bez poglądów lub

nie potrafiącej odpowiedzieć.

Okazuje się, że ponad 40% studentów albo nie posiada żadnych preferencji

politycznych (odpowiedź „brak”), albo nie chce się do nich przyznać (odpowiedź „trudno

powiedzieć”). Równocześnie blisko 20% grupa wybrała dość neutralną odpowiedź

„centrowe” (Ryc.4.12.).

Ryc.4.12. Struktura próby według poglądów politycznych

Źródło: badania własne. N ważnych=294; Braki danych=9

16,3% 19,4% 22,4% 18,0% 23,8%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Lewicowe Centrowe Prawicowe Brak Trudno powiedzieć

96

Uzyskane i zaprezentowane powyżej dane (Ryc.4.12) nastręczają pewne trudności

interpretacyjne. Według nas istnieją dwie najbardziej prawdopodobne przyczyny rozkładu

odpowiedzi na prezentowane pytanie.

Po pierwsze, wielce możliwe jest, że dla współczesnej młodzieży akademickiej

klasyczny podział lewica – prawica (ewentualnie lewica – prawica – centrum) jest

abstrakcyjny i wręcz niezrozumiały. Natomiast sama młodzież cechuje się apolitycznością.

Dlatego być może – w oparciu o uzyskane informacje - studentów powinniśmy dzielić na

deklarujących jakiekolwiek poglądy i sympatie polityczne (58,1%) oraz tych, którzy

poglądów i sympatii nie przejawiają (41,9%).

Po drugie, możliwa jest również sytuacja, w której znacznie więcej studentów ma

wykrystalizowane i sprecyzowane poglądy polityczne, ale z różnych przyczyn woli nie

ujawniać ich nawet jeżeli jest to anonimowy kwestionariusz, a do uzyskanych danych wgląd

ma jedynie badacz.

Nam jednak to drugie wytłumaczenie wydaje się mniej prawdopodobne. Zdecydowana

większość badanych nie ukrywała takich informacji jak: nazwa miejscowości zameldowania,

wykształcenie rodziców, zawód rodziców. Dlatego o wiele bardziej możliwe wydaje się być

to, iż studenci nie postrzegają rzeczywistości w kategoriach podziałów politycznych i z

różnych przyczyn nie potrafią określić swojej przynależności w tak abstrakcyjnym (z ich

punktu widzenia) podziale.

Problemy, o których wspominamy nie poddają naszym zdaniem w wątpliwość

trafności zmiennej „poglądy polityczne”, jak i tym samym jej wartości eksplanacyjnej.

Dowodem jej przydatności jest to, jaki rozkład przybrały odpowiedzi na wspominane pytanie

w grupach studentów stacjonarnych i niestacjonarnych (Tab.4.20.) oraz poszczególnych faz

studiów (Tab.4.21.).

Tab.4.20. Struktura próby według poglądów politycznych i trybu studiów

Tryb studiów

Ogółem Stacjonarny Niestacjonarny

Poglądy polityczne

Lewicowe 18,1% 12,9% 16,3%

Centrowe 19,2% 19,8% 19,4%

Prawicowe 22,8% 21,8% 22,4%

Brak 18,1% 17,8% 18,0%

Trudno powiedzieć 21,8% 27,7% 23,8%

Źródło: badania własne. N ważnych=294; Braki danych=9

97

Podczas gdy tryb studiów raczej nie determinuje poglądów politycznych (odpowiedzi

są dość zbliżone), już w zestawieniu dla studentów z III faz studiów dostrzegalne są pewne

różnice i tendencje.

Tab.4.21. Struktura próby według poglądów politycznych i fazy studiów

Stopień studiów

Ogółem

I stopień -

licencjacki

II stopień -

magisterski

III stopień -

doktorancki

Poglądy polityczne

Lewicowe 12,5% 19,7% 21,7% 16,3%

Centrowe 16,0% 21,3% 30,4% 19,4%

Prawicowe 24,3% 22,0% 13,0% 22,4%

Brak 22,2% 14,2% 13,0% 18,0%

Trudno powiedzieć 25,0% 22,8% 21,7% 23,8%

Źródło: badania własne. N ważnych=294; Braki danych=9

Można zaryzykować stwierdzenie, że im wyższy stopień studiów, tym poglądy

polityczne studentów są bardziej wykrystalizowane. Podczas gdy wśród studentów

licencjatów blisko połowa wybrała kategorie „brak” i „trudno powiedzieć”, już tylko 34%

doktorantów tak uczyniło.

Jednocześnie studenci wyższych faz studiów częściej przyznawali się do poglądów

lewicowych i centrowych, a rzadziej do prawicowych. Możliwe zatem, że zmienna niezależna

„poglądy polityczne” pomimo licznie wybieranych kategorii odpowiedzi „brak” oraz „trudno

powiedzieć”, nie jest do końca pozbawiona walorów wyjaśniających.

4.5. Podsumowanie założeń niezbędnych do dalszej analizy

Niestety charakter pracy, jak i określona w niej problematyka badawcza zmuszają nas

do zamknięcia w tym miejscu opisu próby badawczej. Dane uzyskane z metryczkowej części

kwestionariusza pozwalają na dokonanie jeszcze głębszej analizy, jak i skrzyżowania

większej liczby zmiennych. Ograniczona ilość miejsca nie pozwoliła nam na przedstawienie

struktury poszczególnych kierunków według zmiennych społeczno-demograficznych.

Czujemy się jednak zobligowani nadmienić, że najważniejszą konstatacją takiego

zestawienia jest stwierdzenie strukturalnej odmienności studentów historii. Częściej niż

studenci innych kierunków rekrutują się oni z mniejszych miast, większy odsetek z nich

mieszka z rodzicami oraz najrzadziej posiadają ojców z wyższym wykształceniem. Jest to

jednak materiał na zupełnie inną pracę, a dokonana przez nas charakterystyka stanowi

98

wystarczającą podstawę dla analizy i interpretacji odpowiedzi pozostałej – merytorycznej -

części narzędzia.

Wprawdzie rozpoczęliśmy od nakreślenia struktury próby według kryteriów

przynależności do struktur uniwersytetu (kierunku, trybu, fazy), to najważniejsze dla dalszej

analizy są naszym zdaniem informacje o zróżnicowaniu studentów poszczególnych trybów i

faz pod kątem zmiennych społeczno-demograficznych.

W rozdziale tym stwierdziliśmy między innymi, że studenci stacjonarni i

doktoranci częściej pochodzą z największych miast (201 tys. i więcej mieszkańców), że

dostanie się na studia III stopnia może być uwarunkowane lepszym wykształceniem

ojca. Dowiedliśmy, że ojcowie studentów stacjonarnych częściej niż ojcowie studentów

niestacjonarnych wywodzą się z prestiżowej kategorii zawodowej specjalistów. Ponadto

uzyskaliśmy informacje, które wskazują na to, że większy odsetek studentów

niestacjonarnych, niż stacjonarnych, uniezależnił się życiowo (własne mieszkanie,

niezależność finansowa, posiadanie pracy). Ciekawostką jest natomiast fakt, że tzw. studenci

zaoczni, choć częściej niezależni i pracujący niż swoi dzienni koledzy, nieco bardziej

pesymistycznie oceniają swoją sytuację materialną. Być może sytuacja ta jest wynikiem

znajomości realiów życia. Nie bez znaczenia jest także to, że w miarę przechodzenia do

kolejnych faz studiów, poglądy polityczne młodzieży akademickiej są coraz bardziej

sprecyzowane.

Informacje te są o tyle istotne, iż struktura badanych według różnych prezentowanych

zmiennych może mieć wpływ na prezentowane przez nich subiektywne wizje struktury

społecznej. Właśnie niniejsza charakterystyka próby – jej obiektywnego umiejscowienia w

strukturze społecznej – stanowi punkt wyjścia dla dalszych rozważań, w których odpowiemy

na postawione przez nas pytania badawcze.

99

5. Studentów postrzeganie struktury społecznej i własnego w niej

miejsca

W rozdziale tym, prezentując uzyskane przez nas dane empiryczne, poszukamy

odpowiedzi na szereg pytań badawczych:

1. Czy studenci mają wyobrażenie istnienia struktury społecznej?

2. Jakiemu schematowi najbardziej odpowiada świadomościowy obraz struktury

społecznej deklarowany przez studentów?

3. Z jaką klasą, warstwą bądź grupą we współczesnym polskim społeczeństwie

identyfikują się studenci?

4. Jaka kategoria społeczna jest, zdaniem studentów, najliczniej reprezentowana we

współczesnym polskim społeczeństwie?

5.1. Postrzeganie społeczeństwa w kategoriach struktury

W początkowej części kwestionariusza zadano ankietowanym pytanie: „Czy Pana(i)

zdaniem współczesne polskie społeczeństwo jest wewnętrznie zróżnicowane, posiada pewien

kształt i strukturę?”. Jego głównym zadaniem było zweryfikowanie jaki odsetek studentów

jest skłonny dostrzegać we współczesnym polskim społeczeństwie: pewne elementy

składowe, czy powiązane ze sobą składniki, między którymi zachodzą pewnego rodzaju

zależności254

. Krótko mówiąc, chodzi o wyodrębnienie grupy studentów, którzy przejawiają

świadomość istnienia struktury społecznej.

Oprócz czysto eksplanacyjnej wartości, prezentowane pytanie pełniło także rolę

filtrującą, gdyż wykluczało osoby, które udzieliły przeczących deklaracji z możliwości

odpowiedzi na część dalszych pytań kwestionariuszowych.

Znakomita większość, bo aż 68,6% studentów odpowiedziała twierdząco na

prezentowane pytanie (Ryc.5.1). Przewaga ta jest znacząca, nie mniej należy odnotować, że

równocześnie 31,4% badanych (skumulowane odpowiedzi „nie” oraz „trudno powiedzieć”)

nie dostrzegło takiego problemu udzielając odpowiedzi negatywnej. Można zatem

stwierdzić, iż zdecydowana większość studentów przejawia świadomość istnienia

struktury społeczeństwa oraz skłonna jest rozpatrywać społeczeństwo w kategoriach

struktury. Warto jednak pogłębić te dane i zapytać o to, czy wyobrażenie istnienia struktury

254

W tym miejscu parafrazujemy różne elementy składowe definicji struktury społecznej, które zostały

przytoczone w: Piotr Sztompka, Struktura społeczna. Próba uogólnienia…, dz. cyt., s. 173-175.

100

społecznej jest w jakiś sposób zróżnicowane? Innymi słowy, czy zmienne takie jak cechy

społeczno demograficzne, bądź poglądy polityczne determinują odmienny rozkład

odpowiedzi na referowane pytanie?

Ryc.5.1. „Czy Pana(i) zdaniem współczesne polskie społeczeństwo jest wewnętrznie

zróżnicowane, posiada pewien kształt i strukturę?”

Źródło: badania własne. N ważnych=303; Braki danych=0

Okazuje się, że w pewnym stopniu odpowiedzi respondentów różnicuje płeć

(Tab.5.1.). O 10 pkt. proc. więcej mężczyzn niż kobiet dostrzega we współczesnym polskim

społeczeństwie istnienie struktury społecznej. Równocześnie męska część próby rzadziej

decydowała się na wybór neutralnej kategorii „trudno powiedzieć”.

Analiza struktury odpowiedzi na omawiane pytanie w poszczególnych kategoriach

wiekowych (Tab.5.1.) wskazuje na niewielką zależność między zmiennymi wiek i

postrzeganie społeczeństwa w kategoriach struktury. Co prawda przedstawiciele kategorii

wiekowej „26 i więcej” najczęściej deklarowali, iż dostrzegają w społeczeństwie strukturę, ale

nie jest to znacząco większy udział.

Niewielki wpływ na posiadanie wyobrażenia struktury społecznej zdaje się mieć

wykształcenie ojca (Tab.5.1.). Co prawda różnice w odsetku odpowiedzi twierdzących nie są

zbyt duże, ale to właśnie dzieci ojców z wyższym wykształceniem względnie najrzadziej

stwierdzały, że społeczeństwo w Polsce nie jest zróżnicowane, nie posiada żadnego kształtu,

ani struktury.

Wprawdzie w przypadku wszystkich kierunków studiów świadomość istnienia

struktury społecznej jest dość wysoka, ale to studenci historii oraz filozofii relatywnie

najrzadziej zgadzali się ze stwierdzeniem, że „współczesne polskie społeczeństwo jest

wewnętrznie zróżnicowane, posiada pewien kształt i strukturę” (Tab.5.2.). Przyczyną takiego

stanu mogą być różnice programowe występujące między rozpatrywanymi kierunkami.

Zapewne dlatego socjolodzy, dla których problematyka form społecznych nie jest obca, w

znacznie większym odsetku odpowiadali twierdząco na przytaczane pytanie, niż filozofowie,

68,6% 20,5% 10,9%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Tak Nie Trudno powiedzieć

101

dla których same użyte terminy (zróżnicowanie, kształt, struktura) mogą być wysoce

abstrakcyjne.

Zmienną, która wydaje się różnicować odpowiedzi badanych są deklarowane poglądy

polityczne (Tab.5.3.). Pomijając odpowiedzi „brak” oraz „trudno powiedzieć” pozostają nam

trzy kategorie osób zdeklarowanych politycznie, czyli lewicowcy, prawicowcy i centryści.

Spośród nich to osoby o orientacji lewicowej najczęściej odrzucają możliwość istnienia

struktury społecznej.

Dane te wydają się być zastanawiające, gdyż – jak już pisaliśmy w rozdziale

pierwszym – to właśnie środowiska lewicowe kojarzone są z egalitarystycznymi koncepcjami

uwarstwienia społecznego. Krótko i skrótowo przypominając, koncepcje te zwracając uwagę

na głębokość istniejących w społeczeństwie zróżnicowań, postulują egalitaryzację stosunków

społecznych255

. Oznaczałoby to ciekawą konstatację głoszącą, że pewna część osób

przynajmniej deklaratywnie utożsamiających się ze stronnictwami politycznymi, które

zwracają uwagę na strukturalne zróżnicowanie społeczeństwa, sama tego typu problemów nie

dostrzega. Możliwa jest także inna interpretacja, zgodnie z którą niektórzy studenci o

lewicowym światopoglądzie uważają, iż egalitaryzacja już się dokonała i przez to dywagacje

o zróżnicowaniu, kształcie i strukturze społeczeństwa nie mają sensu.

W celu dalszego wprowadzenia w problematykę poruszaną w narzędziu

respondentom, którzy udzielili pozytywnej odpowiedzi na pytanie o istnienie struktury

społeczeństwa, zadano następne dwa otwarte pytania: „Proszę opisać własnymi słowami

współczesne polskie społeczeństwo, jego kształt, budowę – wskazać najważniejsze elementy?”

(Ryc.5.2.) oraz „A jak własnymi słowami opisał(a)by Pan(i) swoją pozycję w tym

społeczeństwie?” (Ryc.5.3.).

Pierwsze z prezentowanych pytań w bardzo ogólny sposób ukazuje na jakie aspekty

studenci zwracali uwagę opisując współczesne polskie społeczeństwo. W oparciu o procedurę

indeksacji dokonaliśmy ilościowej analizy tego otwartego pytania i wyróżniliśmy cztery

kategorie wypowiedzi:

„Zwrócenie uwagi na kryterium podziału społeczeństwa”,

„Zwrócenie uwagi na zasadnicze elementy społeczeństwa”,

„Zwrócenie uwagi na głębokość podziałów w społeczeństwie”,

„Inne” (niesklasyfikowane do żadnej z poprzednich kategorii).

255

Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 27.

102

Tego typu ogólne pogrupowanie odpowiedzi miało za zadanie otrzymanie informacji

na jakiego typu aspekty zwracają uwagę respondenci, kiedy mają możliwość swobodnej

wypowiedzi. Jednocześnie, postępując w ten sposób nie utraciliśmy żadnych informacji o

poglądach respondentów o elementach, kryteriach i podziałach społeczeństwa, gdyż dane te

zostały uzyskane za pomocą pytań zamkniętych z dalszej części kwestionariusza.

Ryc.5.2. „Proszę opisać własnymi słowami współczesne polskie społeczeństwo, jego kształt,

budowę – wskazać najważniejsze elementy”

Źródło: badania własne. N ważnych=208; Braki danych=33; Nie dotyczy=62. Słupki nie sumują się do 100%, gdyż pominięto kategorię „Inne”

Blisko połowa studentów (47,8%) poświęciła swoją wypowiedź wskazaniu

najważniejszych elementów społeczeństwa. Jako przykład tego typu odpowiedzi możemy

przytoczyć zdanie napisane przez studentkę socjologii (respondent nr 8), która dostrzegła

„podział na biednych i bogatych”. Następną pod względem częstości występowania kategorią

wypowiedzi było „zwrócenie uwagi na kryterium podziału społeczeństwa”. Na aspekt ten

zwróciła uwagę między innymi studentka politologii (respondent nr 51) stwierdzając, że

społeczeństwo jest „zróżnicowane ze względu na zamożność, posiadany zawód”. Najmniej

liczną grupę stanowiły osoby, które „zwróciły uwagę na głębokość podziałów w

społeczeństwie”. Dla przykładu możemy zacytować wypowiedź studenta historii (respondent

nr 145), który wyraził opinię, że „Polskie społeczeństwo jest podzielone, nie współpracuje ze

sobą”. Kategorię odpowiedzi „innych” bądź inaczej ujmując niesklasyfikowanych stanowią

wypowiedzi, które nie pasują do żadnej ze wcześniej prezentowanych kategorii, lub są

29,2%

47,8%

18,2%

0,0%

10,0%

20,0%

30,0%

40,0%

50,0%

60,0%

Zwrócenie uwagi na kryterium podziału społeczeństwa

Zwrócenie uwagi na zasadnicze elementy społeczeństwa

Zwrócenie uwagi na głębokość podziałów w społeczeństwie

103

logicznie niespójne. Tego typu wypowiedzi odnotowaliśmy niezmiernie mało (poniżej 5%)

dlatego zostały one pominięte na wykresie.

Natomiast w pytaniu „A jak własnymi słowami opisał(a)by Pan(i) swoją pozycję w tym

społeczeństwie?” respondent miał możliwość określenia swojego subiektywnego usytuowania

w społeczeństwie. Nas przede wszystkim interesowało to, do jakiego układu studenci będą się

odwoływać, dlatego w oparciu o teorie socjologiczne oraz procedurę indeksacji wyłoniliśmy

następujące kategorie wypowiedzi:

„Zaakcentowanie przynależności mikrostrukturalnej”,

„Zaakcentowanie przynależności makrostrukturalnej”,

„Zaakcentowanie swoich jednostkowych walorów”,

„Zaakcentowanie pozostawania poza układem strukturalnym”,

„Inne” (niesklasyfikowane do żadnej wcześniejszej kategorii).

Ryc.5.3. „A jak własnymi słowami opisał(a)by Pan(i) swoją pozycję w tym społeczeństwie?”

Źródło: badania własne. N ważnych=199; Braki danych=42; Nie dotyczy=62. Słupki nie sumują się do 100%, gdyż pominięto kategorię „Inne”

Okazuje się, że tylko 1% studentów rozpatruje swoją pozycję w społeczeństwie

poprzez przynależność do układu mikrostrukturalnego. Jedną z tych osób jest studentka

socjologii (respondent nr 12), która stwierdziła, że jej pozycję w społeczeństwie wyznacza

„miejsce w rodzinie”. Dla odmiany, na zaakcentowanie przynależności

makrostrukturalnej zdecydowało się 56,5% badanych. Przykładem tego typu wypowiedzi

1,0%

56,3%

33,7%

6,5%

0,0%

10,0%

20,0%

30,0%

40,0%

50,0%

60,0%

Zaakcentowanie przynależności

mikrostrukturalnej

Zaakcentowanie przynależności

makrostrukturalnej

Zaakcentowanie swoich jednostkowych walorów

Zaakcentowanie pozostawania poza

układem strukturalnym

104

może być stwierdzenie studenta politologii (respondent nr 57), który napisał, iż reprezentuje

„niższy poziom klasy średniej”. Znacząca, bo aż ponad 30% grupa studentów opisując swoją

pozycję w społeczeństwie zwróciła uwagę głównie na swoje jednostkowe przymioty.

Uczyniła tak studenta politologii (respondent nr 79) określając siebie mianem „ludzi z

inicjatywą, zaangażowanych”. Blisko 7% studentów przyznało się, że w swoim odczuciu

pozostaje poza społeczeństwem, poza układem strukturalnym, czy też inaczej mówiąc są

osobami wykluczonymi. Jedną z tych osób jest student historii (respondent nr 140), który

zadeklarował, że jest „osobą, która ciągle szuka swojego miejsca”. Tak jak w poprzednim

pytaniu, kategorię odpowiedzi „innych” stanowią wypowiedzi, które nie pasują do żadnej ze

wcześniej prezentowanych kategorii, lub są logicznie niespójne. Ponieważ stanowią one

mniej niż 3% wypowiedzi, nie uwzględniliśmy ich w zestawieniu graficznym

Wyciągając wnioski cząstkowe możemy stwierdzić, że wyobrażenie istnienia

struktury społecznej jest podzielane przez znaczącą większość studentów. Co więcej,

studenci często zwracają uwagę na elementy społeczeństwa oraz kryteria ich

wyodrębniania. Znakomita większość badanych pozycję w społeczeństwie wiąże z

przynależnością do wielkich struktur społecznych.

105

Tab.5.1. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem współczesne polskie społeczeństwo jest wewnętrznie zróżnicowane, posiada jakiś kształt i strukturę?” według zmiennych społeczno-

demograficznych (N % ważnych w kolumnach)

Źródło: badania własne. N ważnych=303; Braki danych=0

Tab.5.2. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem współczesne polskie społeczeństwo jest wewnętrznie zróżnicowane, posiada jakiś kształt i strukturę?” według zmiennych usytuowania w

strukturach uczelni (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne

niezależne

Pytanie

Kierunek studiów Stopień studiów Tryb studiów

Historia Filozofia Politologia Socjologia

Wydziałowe

studia

doktoranckie

I stopień -

licencjacki

II stopień -

magisterski

III stopień -

doktorancki Stacjonarny Niestacjonarny

Tak 64,9% 53,7% 70,9% 76,4% 83,3% 66,0% 68,9% 83,3% 70,5% 65,0%

Nie 24,3% 29,6% 17,7% 16,7% 8,3% 21,1% 22,0% 8,3% 20,0% 21,4%

Trudno powiedzieć 10,8% 16,7% 11,4% 6,9% 8,3% 12,9% 9,1% 8,3% 9,5% 13,6%

Źródło: badania własne. N ważnych=303; Braki danych=0

Tab.5.3. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem współczesne polskie społeczeństwo jest wewnętrznie zróżnicowane, posiada jakiś kształt i strukturę?” według zmiennej poglądy polityczne

(N % ważnych w kolumnach)

Zmienne

niezależne

Pytanie

Poglądy polityczne

Lewicowe Centrowe Prawicowe Brak Trudno

powiedzieć

Tak 60,4% 73,7% 75,8% 66,0% 62,9%

Nie 27,1% 14,0% 19,7% 18,9% 24,3%

Trudno powiedzieć 12,5% 12,3% 4,5% 15,1% 12,9%

Źródło: badania własne. N ważnych=303; Braki danych=0

Zmienne

niezależne

Pytanie

Płeć Wiek Wielkość miejscowości pochodzenia Wykształcenie ojca

Kobieta Mężczyzna 18-22 23-25 26 i

więcej Wieś

Miasto

do 25

tys.

Miasto

26-50

tys.

Miasto

51-100

tys.

Miasto

101-200

tys.

Miasto 201

tys. i więcej

mieszkańców

Podstawowe

i niepełne

podstawowe

Zasadnicze

zawodowe

Średnie i

pomaturalne Wyższe

Tak 65,1% 74,6% 65,9% 69,7% 72,1% 66,7% 73,7% 73,7% 69,0% 60,4% 78,0% 70,0% 67,2% 66,3% 72,5%

Nie 22,8% 16,7% 23,7% 19,2% 16,2% 23,8% 21,1% 15,8% 20,7% 24,5% 16,9% 30,0% 19,8% 23,8% 15,9%

Trudno powiedzieć 12,2% 8,8% 10,4% 11,1% 11,8% 9,5% 5,3% 10,5% 10,3% 15,1% 5,1% 0,0% 12,9% 9,9% 11,6%

106

5.2. Schemat jakiemu najbliższy jest kształt społeczeństwa w Polsce oraz

deklarowane własne w nim miejsce

Zanim zbadaliśmy, jakiemu modelowi, zdaniem studentów, najbliższy jest kształt

społeczeństwa w Polsce, zastosowaliśmy szereg pytań wprowadzających. Najpierw należało

określić, jak duży odsetek respondentów jest skłonny wyodrębniać w polskim społeczeństwie

jakieś elementy składowe. Dlatego zastosowaliśmy filtrujące pytanie „Czy Pana(i) zdaniem

współczesne społeczeństwo polskie dzieli się na jakieś grupy, klasy czy warstwy?”. Pełniło

ono również funkcję sprawdzającą, ponieważ odnosząc się do pojęć „klas”, „warstw” oraz

„grup społecznych” dotykało problematyki związanej z podstawowymi i najczęściej

wyodrębnianymi elementami we wszelkich analizach struktury społecznej. De facto było ono

uszczegółowieniem zapytania o istnienie struktury społecznej (Ryc.5.1.).

Ryc.5.4. „Czy Pana(i) zdaniem współczesne społeczeństwo polskie dzieli się na jakieś grupy,

klasy czy warstwy?”

Źródło: badania własne. N ważnych=303; Braki danych=0. Ze względu na bardzo liczną reprezentację odpowiedzi „Tak” skala wykresu rozpoczyna się od wartości 80%

Okazuje się, że tak znaczący procent studentów wyodrębnia w polskim społeczeństwie

grupy, klasy czy warstwy, że skala wykresu zaczyna się dopiero od 80%. Co ciekawe oznacza

to, że duży odsetek respondentów, którzy nie zgodzili się z treścią pytania o istnienie

struktury społeczeństwa (Ryc.5.1.) i stwierdzili, że współczesne społeczeństwo w Polsce nie

posiada struktury, zaprzeczyło swojej decyzji udzielając odpowiedzi twierdzącej w pytaniu o

istnienie grup, klas bądź warstw. Być może sformułowania użyte we wprowadzającym

pytaniu kwestionariusza dla części respondentów okazały się być zbyt abstrakcyjne i stąd

wyniknął taki brak konsekwencji u niektórych badanych.

Dla ścisłości nadmieńmy, iż podział społeczeństwa na klasy, warstwy czy grupy nieco

częściej akceptują kobiety niż mężczyźni, osoby z – najmłodszej - kategorii wiekowej 18 do

22 (Tab.5.4.) oraz osoby o centrowych poglądach politycznych (Tab.5.6.). Natomiast spośród

kierunków, to studenci filozofii najczęściej zaznaczali odpowiedź „nie” (Tab.5.5.).

87,7% 5,3% 7,0%

80% 82% 84% 86% 88% 90% 92% 94% 96% 98% 100%

Tak Nie Trudno powiedzieć

107

Tab.5.4. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem współczesne społeczeństwo polskie dzieli się na jakieś grupy, klasy czy warstwy?” według zmiennych społeczno-demograficznych

(N % ważnych w kolumnach)

Zmienne

niezależne

Pytanie

Płeć Wiek Wielkość miejscowości pochodzenia Wykształcenie ojca

Kobieta Mężczyzna 18-22 23-25 26 i

więcej Wieś

Miasto

do 25

tys.

Miasto

26-50

tys.

Miasto

51-100

tys.

Miasto

101-200

tys.

Miasto 201

tys. i więcej

mieszkańców

Podstawowe i

niepełne

podstawowe

Zasadnicze

zawodowe

Średnie i

pomatur

alne

Wyższe

Tak 89,4% 83,3% 92,6% 87,9% 76,5% 95,2% 94,7% 84,2% 86,2% 82,1% 91,5% 90,0% 87,9% 86,1% 87,0%

Nie 4,2% 7,0% 3,0% 5,1% 10,3% 0,0% 0,0% 10,5% 8,6% 5,7% 5,1% 10,0% 3,4% 6,9% 5,8%

Trudno powiedzieć 6,3% 9,6% 4,4% 7,1% 13,2% 4,8% 5,3% 5,3% 5,2% 12,3% 3,4% 0,0% 8,6% 6,9% 7,2%

Źródło: badania własne. N ważnych=303; Braki danych=0

Tab.5.5. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem współczesne społeczeństwo polskie dzieli się na jakieś grupy, klasy czy warstwy?” według zmiennych usytuowania w strukturach uczelni

(N % ważnych w kolumnach)

Zmienne

niezależne

Pytanie

Kierunek studiów Stopień studiów Tryb studiów

Historia Filozofia Politologia Socjologia

Wydziałowe

studia

doktoranckie

I stopień -

licencjacki

II stopień -

magisterski

III stopień -

doktorancki Stacjonarny Niestacjonarny

Tak 89,2% 75,9% 89,9% 93,1% 79,2% 90,5% 84,8% 79,2% 89,5% 82,5%

Nie 5,4% 11,1% 3,8% 1,4% 8,3% 4,1% 6,1% 8,3% 5,0% 5,8%

Trudno powiedzieć 5,4% 13,0% 6,3% 5,6% 12,5% 5,4% 9,1% 12,5% 5,5% 11,7%

Źródło: badania własne. N ważnych=303; Braki danych=0

Tab.5.6. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem współczesne społeczeństwo polskie dzieli się na jakieś grupy, klasy czy warstwy?” według zmiennej poglądy polityczne

(N % ważnych w kolumnach)

Zmienne

niezależne

Pytanie

Poglądy polityczne

Lewicowe Centrowe Prawicowe Brak Trudno

powiedzieć

Tak 85,4% 94,7% 83,3% 94,3% 78,6%

Nie 8,3% 1,8% 9,1% 1,9% 5,7%

Trudno powiedzieć 6,2% 3,5% 7,6% 3,8% 15,7%

Źródło: badania własne. N ważnych=303; Braki danych=0

108

Różnice te nie są jednak zbyt duże, co dodatkowo potwierdza sformułowaną już

konkluzję – większość studentów podziela przekonanie o istnieniu struktury społecznej.

Studenci, którzy zgodzili się z występowaniem w społeczeństwie podziału na

wspominane grupy, klasy czy warstwy, zostali poproszeni o spontaniczne wymienienie

(własnymi słowami) tychże elementów składowych. Odpowiedzi na pytanie „Jeżeli Pana(i)

zdaniem współczesne społeczeństwo polskie dzieli się na jakieś grupy, klasy czy warstwy, to

na jakie? Proszę spróbować je wymienić?” zakodowaliśmy zgodnie z Ossowskiego koncepcją

ujęć struktury społecznej (wizje: dychotomiczne, gradacyjne, funkcjonalne). Co istotne,

pytanie to zostało zadane jeszcze przed okazaniem respondentom figur geometrycznych i

umożliwiło zbadanie, do jakiego typu schematu można przyporządkować spontaniczne

wypowiedzi studentów. Łącząc podstawę teoretyczną, jaką była koncepcja Ossowskiego z

lekturą pytań wyróżniliśmy następujące kategorie odpowiedzi:

„Ujęcie dychotomiczne”,

„Ujęcie gradacyjne”,

„Ujęcie funkcjonalne”,

„Ujęcie mieszanie z przewagą dychotomicznego”,

„Ujęcie mieszane z przewagą gradacyjnego”,

„Ujęcie mieszane z przewagą funkcjonalnego”,

„Inne” (niesklasyfikowane do żadnej wcześniejszej kategorii).

Ryc.5.5. „Jeżeli Pana(i) zdaniem współczesne społeczeństwo polskie dzieli się na jakieś

grupy, klasy czy warstwy, to na jakie? Proszę spróbować je wymienić?”

Źródło: badania własne. N ważnych= 263; Braki danych=24; Nie dotyczy=16

20,2%

44,5%

1,1%

5,7%

14,1%

2,7%

11,8%

0,0%

5,0%

10,0%

15,0%

20,0%

25,0%

30,0%

35,0%

40,0%

45,0%

50,0%

Ujęcie dychotomiczne

Ujęcie gradacyjne Ujęcie funkcjonalne

Ujęcie mieszane z przewagą

dychotomicznego

Ujęcie mieszane z przewagą

gradacyjnego

Ujęcie mieszane z przewagą

funkcjonalnego

Inne

109

Wypowiedzi większości studentów zaklasyfikować można do gradacyjnego

schematu postrzegania społeczeństwa (Ryc.5.5.). Kiedy zsumujemy odsetek wypowiedzi

dla modeli „czystego” (kategoria „ujęcie gradacyjne”) oraz „mieszanego” (kategoria „ujęcie

mieszane z przewagą gradacyjnego”) otrzymujemy blisko 60% reprezentację w próbie

(58,6%). Przykładem ujęcia „czystego” jest wypowiedź studenta historii (respondent nr 240),

który w społeczeństwie polskim dostrzegł „podziały na warstwy spowodowane poziomem

zamożności”, gdzie występują „biedni, średniozamożni, bogaci”. Natomiast za przykład wizji

„mieszanej” może posłużyć odpowiedź studentki politologii (respondent nr 54), której

zdaniem mamy w Polsce „klasę średnią, klasę zamożną, biednych, ubogich” oraz „ludzi

pracujących/robotników”. Ten ostatni element jest właściwy ujęciom funkcjonalnym i dlatego

cała wypowiedź nie może być uznana za „czysto” gradacyjną.

Blisko 26% studentów postrzega społeczeństwo w sposób dychotomiczny

(Ryc.5.5.). Dla przykładu studentka filozofii (respondent nr 98) dostrzega w społeczeństwie

dwie przeciwstawne grupy „bogatych i biednych” oraz „wykształconych i bez wykształcenia”.

Natomiast studentka filozofii (respondent nr 252) oprócz „ludzi zamożnych i biednych”

wyróżnia w społeczeństwie „klasy polityczne”, co przesądza o uznaniu tej wypowiedzi za

właściwą modelowi „mieszanemu”.

Wizja funkcjonalna ujmowana łącznie (formy „czysta” i „mieszana”) jest

podzielana tylko przez niespełna 4% badanych (Ryc.5.5.). Właściwą tej właśnie wizji jest

dokonany przez studentkę socjologii (respondent nr 37) podział na „osoby w wieku:

przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym”. Prezentując przykład ujęcia

mieszanego z przewagą funkcjonalnego możemy odwołać się do wypowiedzi innej studentki

socjologii (respondent nr 277) , która podział na „pracujących, emerytów, bezrobotnych,

uczących się” wzbogaciła o gradacyjny wymiar zróżnicowania na „zamożnych, biednych i

średniozamożnych”. Liczna, bo aż 11,8% jest kategoria odpowiedzi niesklasyfikowanych. W

większości przypadków są to wypowiedzi w rodzaju „trudno powiedzieć”.

W celu pogłębienia wiedzy o studenckich wizjach struktury społecznej oraz

zweryfikowania danych uzyskanych z poprzednio prezentowanego pytania, zastosowaliśmy

następną popularną technikę badania percepcji struktury społecznej. Do tej pory

przedłożyliśmy prośbę o scharakteryzowanie podziału społeczeństwa na segmenty. W

następnej kolejności zaprezentowaliśmy badanym pytanie zawierające zestaw figur

geometrycznych (piramid, rombów, klepsydr itp.), symbolizujących układ warstw

społecznych. Natomiast odpowiadający na nie studenci poproszeni zostali o wskazanie

110

schematu, który najlepiej charakteryzuje współczesne społeczeństwo w Polsce oraz określenie

warstwy własnej w nim przynależności (Tab.5.7.).

Tab.5.7. Lista schematów do pytania „Jaki jest Pana(i) zdaniem kształt społeczeństwa w

Polsce – który z poniższych rysunków jest temu najbliższy? Do którego elementu w

wybranym schemacie Pan(i) należy?”

Źródło: opracowanie własne

Wszystkie z prezentowanych powyżej schematów posiadają swoje teoretyczne

uzasadnienie i są koherentne z wielokrotnie już przez nas przytaczaną koncepcją

Ossowskiego.

Schemat A stanowi graficzną prezentację dychotomicznej wizji struktury

społecznej. Choć warstwy środkowe w nim występują, to nie są istotne. Istotna natomiast jest

dychotomia pomiędzy elitą okupującą najwyższe pozycje, a masami ludzi na dole drabiny

społecznej.

Schematy B – F reprezentują różne odmiany gradacyjnej wizji struktury

społecznej. Różnią się one od siebie proporcjami warstw górnych (1-3) oraz dolnych (7-9)

względem warstw średnich (4-6). Najbardziej idealnotypowym wśród schematów

gradacyjnych jest ten oznaczony literą D. Prezentuje on „wzorcowe” społeczeństwo-diament,

z rozwiniętą warstwą średnią oraz proporcjonalnie mniejszymi warstwami górną i dolną.

Ostatni z gradacyjnych schematów - model F – symbolizuje społeczeństwo egalitarne, gdzie

występują wyższe i niższe warstwy, ale żadna z nich nie dominuje pod względem

reprezentacji nad pozostałymi.

111

Natomiast schemat G stanowi wizualizację funkcjonalnego ujęcia struktury

społecznej, w której warstwy zróżnicowane są nie według miejsca w hierarchii, a funkcji jaką

pełnią reprezentujące je jednostki w społeczeństwie.

Ryc.5.6. „Jaki jest Pana(i) zdaniem kształt społeczeństwa w Polsce – który z rysunków jest

temu najbliższy?”

Źródło: badania własne. N ważnych=281; Braki danych=6; Nie dotyczy=16. Słupki nie sumują się do 100%, gdyż pominięto schemat „inny”

Uzyskane odpowiedzi dla pytania ze schematycznymi rysunkami społeczeństwa

(Ryc.5.6.) tylko do pewnego stopnia okazały się tożsame z tymi, jakie dostarczyło wcześniej

zreferowane pytanie otwarte (Ryc.5.5.). W obu przypadkach odnotowaliśmy występowanie

znaczącej, bo ponad 20% grupy osób postrzegających kształt społeczeństwa w sposób

dwudzielny. Oznacza to, iż co piąty student stwierdził, że w polskim społeczeństwie

charakterystyczny jest podział na „niewielką elitę na górze, bardzo mało ludzi w środku

oraz większość ludzi na dole” (Ryc.5.6.). Mając możliwość wyboru spośród różnych

schematów respondenci częściej, niż w przypadku pytania otwartego, przyznawali się do

gradacyjnego sposobu postrzegania społeczeństwa - modele B – F wybrało w sumie niemal

80% studentów. „Społeczeństwo niczym piramida – z wyjątkiem tego, że na dole jest mniej

ludzi” to opis modelu C, który został wskazany przez największy odsetek badanych, jako

najwierniej odzwierciedlający kształt struktury społeczeństwa w Polsce. Co ważne, żaden

respondent nie wybrał funkcjonalnego modelu G, dlatego został on pominięty w wykresie.

Tylko dwie osoby skorzystały z możliwości narysowania własnego schematu. Pierwszy

22,4%

19,2%

33,1%

21,0%

2,1% 1,8%

0,0%

5,0%

10,0%

15,0%

20,0%

25,0%

30,0%

35,0%

A B C D E F

112

rysunek, jako uproszczona wersja schematu B, został właśnie do niej zaklasyfikowany.

Natomiast rysunek drugi stanowił wariację modelu A, z tą różnicą, że warstwy środkowe były

w nim licznej prezentowane. Właśnie wyróżnienie warstw środkowych zadecydowało o tym,

że rysunku tego nie zaklasyfikowaliśmy do wizji dychotomicznej, a pozostawiliśmy jako

jedynego reprezentanta wariantu „inny”.

Zbiorowość studentów okazuje się być znacząco zróżnicowana pod względem

wyobrażonego modelu kształtu społeczeństwa w Polsce. Zestawiając odpowiedzi na

referowane pytanie zgodnie z wyodrębnionymi zmiennymi niezależnymi dostrzegliśmy

szereg ciekawych prawidłowości. Okazuje się, że wiek jest czynnikiem determinującym

postrzeganie społeczeństwa w kategoriach dychotomicznych (Tab.5.8.). Obserwację tę

możemy wyrazić w postaci następującej tezy: im wyższa kategoria wiekowa, tym większa

skłonność do wybierania schematu A. Podczas gdy spośród studentów najmłodszych (18-22

lat) model ten wybrało niewiele ponad 13% badanych, to w kategorii studentów najstarszych

(26 i więcej lat) z udziałem niemal 40% głosów był to najczęściej wybierany rysunek

(Tab.5.8.). Kontynuując omawianie wpływu cech społeczno-demograficznych warto zwrócić

uwagę na fakt, że spośród schematów gradacyjnych mężczyźni znacznie chętniej niż kobiety

opowiadali się za wizją „społeczeństwa piramidy – z wyjątkiem tego, że na dole jest mniej

ludzi” (rysunek C). Natomiast żeńska część zbiorowości studentów częściej niż część męska,

afirmowała schemat „społeczeństwa niczym diament”, gdzie „najwięcej ludzi jest w środku”

(rysunek D) (Tab.5.8.).

Również tzw. zmienne usytuowania w strukturach uczelni różnicują odpowiedzi

studentów. Dychotomiczny podział społeczeństwa (rysunek A) najrzadziej dostrzegają

studenci politologii (13,5%), a najczęściej studenci Wydziałowych Studiów Doktoranckich

(36,4%). Okazuje się, że ujmowanie kształtu społeczeństwa w sposób zasadniczo dwudzielny

jest także uwarunkowane trybem odbywania studiów. W próbie studentów

niestacjonarnych to właśnie schemat dychotomiczny był dwa razy częściej wybieranym

(33,7%) niż w próbie studentów stacjonarnych (16,9%). Przez analogię, w próbie tzw.

studentów dziennych modele gradacyjne (rysunki B – F) były częściej wybierane niż w

próbie studentów zaocznych (Tab.5.10.).

Wizje dychotomiczne są także relatywnie częściej podzielane przez osoby o

lewicowych poglądach politycznych. Natomiast ujęcie gradacyjne jest najbardziej

rozpowszechnione wśród studentów o orientacji centrowej (łącznie niemal 90% spośród

respondentów deklarujących się jako centrowcy) (Tab.5.11.).

113

Tab.5.8. Pytanie: „Jaki jest Pana(i) zdaniem kształt społeczeństwa w Polsce – który z poniższych rysunków jest temu najbliższy?(…)” według zmiennych społeczno-demograficznych, cz. I

(N % ważnych w kolumnach)

Zm.

Pyt.

Płeć Wiek Wielkość miejscowości pochodzenia Wykształcenie ojca

Kobieta Mężczyzna 18-22 23-25 26 i

więcej Wieś

Miasto

do 25

tys.

Miasto

26-50

tys.

Miasto 51-

100 tys.

Miasto

101-200

tys.

Miasto 201

tys. i więcej

mieszkańców

Podstawowe i

niepełne

podstawowe

Zasadnicze

zawodowe

Średnie i

pomatur

alne

Wyższe

A 21,2% 24,5% 13,1% 25,0% 39,7% 23,8% 21,1% 31,2% 9,6% 28,1% 17,9% 25,0% 22,2% 20,4% 27,7%

B 20,7% 16,7% 19,2% 19,6% 19,0% 23,8% 0,0% 31,2% 13,5% 20,8% 26,8% 12,5% 19,4% 22,6% 13,8%

C 26,8% 44,1% 41,5% 26,1% 24,1% 23,8% 21,1% 18,8% 48,1% 32,3% 35,7% 37,5% 32,4% 32,3% 33,8%

D 25,7% 12,7% 22,3% 23,9% 13,8% 19,0% 52,6% 12,5% 26,9% 15,6% 16,1% 25,0% 20,4% 20,4% 21,5%

E 2,8% 1,0% 1,5% 4,3% 0,0% 0,0% 5,3% 0,0% 1,9% 1,0% 1,8% 0,0% 2,8% 2,2% 1,5%

F 2,2% 1,0% 1,5% 1,1% 3,4% 9,5% 0,0% 0,0% 0,0% 2,1% 1,8% 0,0% 2,8% 1,1% 1,5%

Źródło: badania własne. N ważnych=281; Braki danych=6; Nie dotyczy=16

Tab.5.9. Pytanie: „Jaki jest Pana(i) zdaniem kształt społeczeństwa w Polsce – który z poniższych rysunków jest temu najbliższy?(…)” według zmiennych społeczno-demograficznych,

cz. II (N % ważnych w kolumnach)

Zm.

Pyt.

Wykonywany zawód ojca w oparciu o KZiS

Przedstawiciele

władz publicznych,

wyżsi urzędnicy i

kierownicy

Specjaliści

Technicy i

inny średni

personel

Pracownicy

biurowi

Pracownicy

usług

osobistych i

sprzedawcy

Rolnicy,

ogrodnicy,

leśnicy i

rybacy

Robotnicy

przemysłowi i

rzemieślnicy

Operatorzy i

monterzy

maszyn i

urządzeń

Pracownicy

przy pracach

prostych

Siły

zbrojne

Właściciele

firm

Emeryci/

renciści Bezrobotni

A 18,2% 37,1% 26,7% 50,0% 14,3% 33,3% 12,2% 29,4% 16,7% 0,0% 38,5% 18,0% 10,0%

B 9,1% 11,4% 13,3% 0,0% 14,3% 0,0% 22,0% 19,6% 16,7% 40,0% 23,1% 26,0% 30,0%

C 36,4% 28,6% 46,7% 25,0% 35,7% 66,7% 39,0% 29,4% 33,3% 0,0% 23,1% 28,0% 50,0%

D 36,4% 17,1% 13,3% 25,0% 35,7% 0,0% 22,0% 15,7% 33,3% 60,0% 15,4% 18,0% 10,0%

E 0,0% 2,9% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 2,4% 3,9% 0,0% 0,0% 0,0% 4,0% 0,0%

F 0,0% 2,9% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 2,4% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 6,0% 0,0%

Źródło: badania własne. N ważnych=281; Braki danych=6; Nie dotyczy=16

114

Tab.5.10. Pytanie: „Jaki jest Pana(i) zdaniem kształt społeczeństwa w Polsce – który z poniższych rysunków jest temu najbliższy?(…)” według zmiennych usytuowania w strukturach

uczelni (N % ważnych w kolumnach)

Zm.

Pyt.

Kierunek studiów Stopień studiów Tryb studiów

Historia Filozofia Politologia Socjologia Wydziałowe studia

doktoranckie

I stopień -

licencjacki

II stopień -

magisterski

III stopień -

doktorancki Stacjonarny Niestacjonarny

A 22,1% 18,8% 13,5% 30,4% 36,4% 18,2% 24,6% 36,4% 16,9% 33,7%

B 25,0% 22,9% 13,5% 15,9% 22,7% 21,9% 15,6% 22,7% 16,9% 23,9%

C 26,5% 37,5% 37,8% 31,9% 31,8% 38,7% 27,0% 31,8% 39,2% 20,7%

D 20,6% 14,6% 31,1% 18,8% 9,1% 16,8% 27,9% 9,1% 24,3% 14,1%

E 4,4% 4,2% 0,0% 1,4% 0,0% 2,9% 1,6% 0,0% 1,6% 3,3%

F 1,5% 2,1% 2,7% 1,4% 0,0% 0,7% 3,3% 0,0% 1,1% 3,3%

Źródło: badania własne. N ważnych=281; Braki danych=6; Nie dotyczy=16

Tab.5.11. Pytanie: „Jaki jest Pana(i) zdaniem kształt społeczeństwa w Polsce – który z poniższych rysunków jest temu najbliższy?(…)” według zmiennej poglądy polityczne

(N % ważnych w kolumnach)

Zm.

Pyt.

Poglądy polityczne

Lewicowe Centrowe Prawicowe Brak Trudno

powiedzieć

A 29,5% 10,9% 25,4% 24,0% 26,6%

B 11,4% 7,3% 22,0% 22,0% 28,1%

C 34,1% 45,5% 28,8% 26,0% 31,2%

D 20,5% 32,7% 22,0% 24,0% 9,4%

E 0,0% 0,0% 1,7% 4,0% 4,7%

F 4,5% 1,8% 0,0% 0,0% 0,0%

Źródło: badania własne. N ważnych=281; Braki danych=6; Nie dotyczy=16

115

Opis schematu społeczeństwa, ku jakiemu skłaniają się studenci byłby niekompletny

bez zbadania w jakich warstwach najczęściej sytuują się badani. Dlatego, oprócz wskazania

najbliższego rzeczywistości rysunku społeczeństwa, zadano respondentom pytanie „(…) Do

którego elementu w wybranym schemacie Pan(i) należy?”.

Ryc.5.7. „(…) Do którego elementu w wybranym schemacie Pan(i) należy?”

(wersja szczegółowa)

Źródło: badania własne. N ważnych=263; Braki danych=24; Nie dotyczy=16

Powyżej zamieszczone dane (Ryc.5.7.) skłaniają do zestawienia ich z już

prezentowanymi informacjami o najczęściej wybieranych przez studentów modelach

społeczeństwa. Przypomnijmy, że w opinii największej części badanych, społeczeństwo w

Polsce przypomina piramidę, w której „na dole jest nieco mniej ludzi” (Ryc.5.6.). Zauważmy

jednak, iż schemat jaki powstaje w wyniku zebrania informacji odnośnie samookreśleń

respondentów do konkretnych warstw (Ryc.5.7.), zasadniczo różni się od tego, który w opinii

studentów ma charakteryzować społeczeństwo polskie jako takie (Ryc.5.6.). Stworzona w

oparciu o deklarowaną przynależność warstwową, struktura społeczna studentów przypomina

raczej diament, którego górna część jest nieco spłaszczona.

W celu zsyntetyzowania części uzyskanego materiału empirycznego oraz ułatwienia

jego porównywania względem zmiennych niezależnych, dziewięć kolejno ponumerowanych

1,9%

6,5%

11,8%

19,8%

34,6%

19,0%

3,8%

1,9%

0,8%

0,0% 5,0% 10,0% 15,0% 20,0% 25,0% 30,0% 35,0% 40,0%

9

8

7

6

5

4

3

2

1

116

warstw każdego schematu połączyliśmy w trzy rozłączne kategorie określające miejsce

subiektywnego ulokowania jednostek w strukturze społecznej:

Góra (warstwy 1 – 3),

Środek (warstwy 4 – 6),

Dół (warstwy 7 – 9).

Ryc.5.8. „(…) Do którego elementu w wybranym schemacie Pan(i) należy?”

(wersja uproszczona)

Źródło: badania własne. N ważnych=263; Braki danych=24; Nie dotyczy=16

Wykres, który powstał w oparciu o przetworzone dane (Ryc.5.8.) jeszcze dobitniej

unaocznił fakt, iż znakomita większość studentów sytuuje siebie w średnich warstwach

społeczeństwa. Warto zastanowić się jednak, czy identyfikacja z określonymi segmentami

społeczeństwa w jakiś sposób warunkowana jest przez zmienne niezależne. Analiza rozkładu

odpowiedzi według cech społeczno-ekonomicznych zdradza, iż znacznie większy odsetek

mężczyzn niż kobiet sytuuje siebie w dolnych partiach społeczeństwa (Tab.5.12.).

Bardziej pesymistycznie na swoją sytuację spoglądają również osoby mające 26 i więcej

lat, czyli reprezentujące najstarszą z wyodrębnionych w badaniu kategorii wiekowych

(Tab.5.12.). Dużą rolę przy ocenie usytuowania strukturalnego odgrywa wykształcenie ojca.

Studenci - potomkowie ojców z wyższym wykształceniem znacznie częściej sytuują siebie na

górze społeczeństwa niż respondenci z pozostałych grup (Tab.5.12.).

Samoidentyfikacja badanych z określonymi warstwami w pewnym stopniu

determinowana jest kierunkiem odbywanych studiów. Blisko ¼ studentów historii, filozofii

oraz Wydziałowych Studiów Doktoranckich ulokowała się na najniższych szczeblach

drabiny społecznej. O wiele bardziej pozytywnie swoją sytuację rozpatrują politolodzy i

socjolodzy, którzy chętniej od badanych z pozostałych kierunków lokowali siebie w górnych

warstwach społeczeństwa oraz rzadziej w dolnych. Także studenci stacjonarni częściej od

swoich kolegów na studiach niestacjonarnych przyznawali się do pozostawania na górze

schematów stratyfikacji społecznej (Tab.5.13.).

6,5% 73,4% 20,2%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Góra Środek Dół

117

Ponadto, cechami różnicującymi studentów pod względem samooceny przynależności

strukturalnej są tzw. zmienne niezależności życiowej. Zapewne nie bez przyczyny osoby

wynajmujące mieszkanie w czasie studiów częściej deklarują swoją przynależność do

najwyższych warstw społeczeństwa, niż osoby zamieszkujące z rodzicami (Tab.5.14.). Co

ciekawe, również studenci określający siebie jako niezależnych finansowo względem

rodziców nieco częściej od osób do takiej niezależności się nie przyznających sytuowały

siebie na dole społeczeństwa (Tab.5.14.).

Warto w pewien sposób pogłębić analizę świadomościowego obrazu struktury

społecznej i zweryfikować wnioski z niej płynące. Zaraz po wybraniu rysunku

przedstawiającego kształt społeczeństwa w Polsce oraz określeniu własnego w nim miejsca,

zadano studentom nieco podchwytliwe pytanie „Jaka jest Pana(i) zdaniem główna oś

podziałów w naszym społeczeństwie?” (Ryc.5.9.). Pełni ono funkcję sprawdzającą, gdyż

kafeteria w dużej mierze została zbudowana w oparciu o podawane przez Ossowskiego

aspekty dychotomicznego ładu społecznego (trojakiego rodzaju przeciwstawienia: rządzących

i rządzonych, bogatych i biednych oraz tych, na których trzeba pracować i pracujących)256

.

Treść pytania, jak i jego teoretyczna podbudowa wskazywałyby, iż powinno ono być zadane

studentom, którzy uprzednio wybrali dwudzielny schemat struktury społecznej w Polsce czyli

rysunek A. Dając jednak możliwość odrzucenia tego dychotomicznego schematu myślenia,

pytanie przedłożono wszystkim studentom w próbie.

Ryc.5.9. „Jaka jest Pana(i) zdaniem główna oś podziałów w naszym społeczeństwie? Czy jest

to podział na:”

Źródło: badania własne. N ważnych=282; Braki danych=5; Nie dotyczy=16. Słupki nie sumują się do 100%, gdyż pominięto kategorię „Inny”

256

Stanisław Ossowski, O strukturze…, dz. cyt., s. 125-127.

13,1%

34,0%

16,3%

30,9%

3,2%

0,0%

5,0%

10,0%

15,0%

20,0%

25,0%

30,0%

35,0%

40,0%

Rządzących i rządzonych

Bogatych i biednych

Tych, na których się pracuje i tych,

którzy pracują

Żaden - podział społeczeństwa

jest bardziej skomplikowany

Trudno powiedzieć

118

Okazuje się, że znaczna (30,9%), lecz nie największa, grupa respondentów

odrzuciła tak sformułowane pytanie wybierając z listy kafeteryjnej odpowiedź „żaden –

podział społeczeństwa jest bardziej skomplikowany” (Ryc.5.9.). Bardziej zastanawiające jest

natomiast to, że pozostała, blisko 70% reprezentacja studentów skłoniła się ku

zamieszczonym wariantom dwuelementowych wizji podziału społeczeństwa, z czego to

rozróżnienie na „bogatych i biednych” zostało wskazane przez największy odsetek badanych

(Ryc.5.9.). Z możliwości przedstawienia innego, własnego podziału społeczeństwa

skorzystało mniej niż 3% badanych, dlatego kategoria ta została pominięta w analizie.

Wprawdzie, z teoretycznego punktu widzenia zaznaczenie, jednego z trzech

dychotomicznych wariantów odpowiedzi przez studentów, którzy wcześniej w większości nie

ujawniali dwudzielnego postrzegania społeczeństwa, można uznać za dowód braku

konsekwencji z ich strony, ale naszym zdaniem byłaby to jednak zbyt rygorystyczna

interpretacja. Rozkład odpowiedzi na powyżej prezentowane pytanie zdradza jedynie to,

podług jakiego kryterium studenci wyodrębniają wyższe i niższe warstwy w społeczeństwie.

To, że największa grupa studentów wskazała na podział bogaci-biedni świadczy o tym, że dla

znaczącej części badanych system wyższych i niższych warstw oparty jest na kryterium

ekonomicznym i ma charakter gradacji prostej.

Reasumując wnioski dla tej części naszej pracy stwierdzamy, że znacząca większość

studentów dostrzega w społeczeństwie podział na grupy, klasy bądź warstwy. Dla ponad

połowy studentów podział ten przybiera postać modelu gradacyjnego, gdzie

wyodrębniają klasy wyższe, średnie i niższe. Samo społeczeństwo - w opinii największej

części studentów - swoim kształtem przypomina piramidę, a system wyższych i niższych

warstw zasadza się na kryterium ekonomicznym. Subiektywne wizje struktury

społecznej co piątego studenta mają charakter dychotomiczny, a cechami sprzyjającymi

ich wyrażaniu są między innymi przynależność do najstarszej kategorii wiekowej (26 i

więcej), studiowanie w trybie niestacjonarnym oraz lewicowy światopogląd.

119

Tab.5.12. Pytanie: „(…) Do którego elementu w wybranym schemacie Pan(i) należy?” według zmiennych społeczno-demograficznych (N % ważnych w kolumnach)

Zm.

Pyt.

Płeć Wiek Wielkość miejscowości pochodzenia Wykształcenie ojca

Kobieta Mężczyzna 18-22 23-25 26 i

więcej Wieś

Miasto

do 25 tys.

Miasto

26-50

tys.

Miasto

51-100

tys.

Miasto

101-200

tys.

Miasto 201

tys. i więcej

mieszkańców

Podstawowe

i niepełne

podstawowe

Zasadnicze

zawodowe

Średnie i

pomaturalne Wyższe

Góra 6,5% 6,3% 7,1% 4,8% 7,8% 11,8% 11,8% 0,0% 2,0% 9,0% 7,4% 0,0% 4,1% 5,7% 12,5%

Środek 77,4% 66,3% 73,2% 81,0% 62,7% 70,6% 70,6% 80,0% 80,4% 69,7% 72,2% 57,1% 70,1% 77,3% 71,9%

Dół 16,1% 27,4% 19,7% 14,3% 29,4% 17,6% 17,6% 20,0% 17,6% 21,3% 20,4% 42,9% 25,8% 17,0% 15,6%

Źródło: badania własne. N ważnych=263; Braki danych=24; Nie dotyczy=16

Tab.5.13. Pytanie: „(…) Do którego elementu w wybranym schemacie Pan(i) należy?” według zmiennych usytuowania w strukturach uczelni (N % ważnych w kolumnach)

Zm.

Pyt.

Kierunek studiów Stopień studiów Tryb studiów

Historia Filozofia Politologia Socjologia Wydziałowe studia

doktoranckie

I stopień -

licencjacki

II stopień -

magisterski

III stopień -

doktorancki Stacjonarny Niestacjonarny

Góra 1,5% 4,7% 12,9% 6,2% 5,0% 8,2% 4,6% 5,0% 6,5% 6,3%

Środek 72,7% 67,4% 75,7% 76,6% 70,0% 73,1% 74,3% 70,0% 78,3% 62,0%

Dół 25,8% 27,9% 11,4% 17,2% 25,0% 18,7% 21,1% 25,0% 15,2% 31,6%

Źródło: badania własne. N ważnych=263; Braki danych=24; Nie dotyczy=16

Tab.5.14. Pytanie: „(…) Do którego elementu w wybranym schemacie Pan(i) należy?” według zmiennych niezależności życiowej (N % ważnych w kolumnach)

Zm.

Pyt.

Obecny sposób zamieszkiwania w czasie studiów Ocena własnej sytuacji materialnej Niezależność finansowa od

rodziców

Mieszkanie

na własność Akademik

Wynajem mieszkania

w pojedynkę

Wynajem mieszkania

w kilka osób

Zamieszkiwanie z

rodzicami

Bardzo

dobra

Raczej

dobra

Ani dobra,

ani zła

Raczej

zła

Bardzo

zła

Trudno

powiedzieć Tak Nie

Góra 9,3% 0,0% 18,2% 23,1% 4,4% 38,1% 7,7% 0,0% 4,0% 0,0% 0,0% 7,7% 5,4%

Środek 69,8% 75,0% 72,7% 76,9% 73,2% 52,4% 81,7% 75,7% 48,0% 50,0% 60,0% 69,2% 76,0%

Dół 20,9% 25,0% 9,1% 0,0% 22,4% 9,5% 10,6% 24,3% 48,0% 50,0% 40,0% 23,1% 18,6%

Źródło: badania własne. N ważnych=263; Braki danych=24; Nie dotyczy=16

120

5.3. Grupy, klasy, warstwy z jakimi identyfikują się studenci oraz przypisują

ilościową dominację w społeczeństwie

Do tej pory dowiedzieliśmy się, że większość studentów postrzega społeczeństwo w

kategorii struktury, rozpatruje je z punktu widzenia makrostrukturalnego, dzieli na elementy

składowe (grupy, klasy, warstwy) oraz sytuuje te elementy w sposób gradacyjny.

Pora jeszcze bardziej uszczegółowić naszą wiedzę i poznać z jakimi konkretnymi

grupami, warstwami, klasami studenci identyfikują się oraz jakim przyznają dominującą rolę

w strukturze społeczeństwa. Aby to zbadać zastosowaliśmy trzecią z najczęstszych technik

badania percepcji struktury społecznej, czyli przedstawiliśmy badanym listę hierarchicznie

ułożonych grup społeczno-zawodowych z prośbą o wskazanie grupy, do której należą oraz

której przypisują ilościową dominację w społeczeństwie.

Ryc.5.10. „Do której z wymienionych grup, klas czy warstw Pan(i) się zalicza?”

Źródło: badania własne. N ważnych=272; Braki danych=15; Nie dotyczy=16. Słupki nie sumują się do 100%, gdyż pominięto kategorię „Inna”

6,2%

1,5%

0,7%

0,4%

0,7%

8,1%

0,7%

7,0%

8,5%

19,1%

14,0%

24,6%

4,8%

0,0% 5,0% 10,0% 15,0% 20,0% 25,0% 30,0%

Trudno powiedzieć

Do żadnej

Biedni

Niska klasa społeczna

Ubodzy

Przeciętni

Klasa robotnicza

Średni

Klasa pracująca

Klasa średnia

Średniozamożni

Inteligencja, wykształceni

Ludzie sukcesu

121

W odpowiedzi na pytanie „Do której z wymienionych grup, klas czy warstw Pan(i) się

zalicza?” zdecydowanie największa część studentów (24,6%) zaklasyfikowała siebie do

kategorii „inteligencji, wykształconych” (Ryc.5.10.). Oznaczać to może, że przynależność do

struktur uniwersytetu w największym stopniu kształtuje studenckie samookreślenia w

strukturze całego społeczeństwa. Wbrew hipotezom badawczym tylko niespełna co piąty

badany (19,1%) przyznał się do przynależności do „klasy średniej”. Nawet gdyby

połączyć synonimiczne określenia „klasa średnia”, „średniozamożni” oraz „średni” nie

otrzymalibyśmy kategorii skupiającej większości studentów. Jedynie niespełna 2% spośród

respondentów (połączone kategorie „ubodzy”, „niska klasa społeczna” oraz „biedni”)

umiejscowiło siebie na dole hierarchicznej listy elementów społeczeństwa. Wynik ten jest

zasadniczo odmienny od tego, który dostarczyło pytanie ze schematami społeczeństwa

(Ryc.5.8.). Przypomnijmy, że syntetyzując odpowiedzi dla ostatnich trzech warstw (7 – 9)

uzyskaliśmy ponad 20% grupę studentów, którzy zadeklarowali przynależność na „dole”

drabiny stratyfikacyjnej.

Być może przypadek ten może być dobrym przyczynkiem do dyskusji o

metodologicznej przewadze techniki prezentacji figur, która jest dla respondenta

przystępniejsza i skłania do szczerszych deklaracji, niż technika kafeteryjnej listy grup

społecznych.

Żaden student nie przyznaje się do identyfikacji z osobami „bogatymi, zamożnymi, z

inicjatywą”, Spośród respondentów, którym zadano prezentowane pytanie dziesięć osób

skorzystało z możliwości samodzielnego nazwania grupy swojej przynależności strukturalnej.

Niestety wypowiedzi te były bardzo rozbieżne i nie dało się ich sklasyfikować lub

wyodrębnić nową kategorię na ich podstawie. Na uwagę zasługuje jednak to, że trzy osoby

scharakteryzowały swoją sytuację jako wysoce upośledzoną przez nazwanie siebie

„bezrobotnym”, „wykluczonym”, lub nawet „biednym pracującym”.

Samoidentyfikacja strukturalna uwarunkowana jest pochodzeniem społecznym.

Spośród wszystkich wyróżnionych przez nas kategorii zawodowych, to wśród dzieci

„przedstawicieli władz publicznych, wyższych urzędników i kierowników” odpowiedź „ludzie

sukcesu” była chętniej wybierana niż w przypadku pozostałych grup zawodowych

(Tab.5.15.). Ponadto, odnotowaliśmy, iż przechodzenie do kolejnych faz studiów wiąże się z

coraz większą identyfikacją z ludźmi „inteligentnymi, wykształconymi” (Tab.5.16.). To

kolejny dowód wysokiej zależności między karierą studencką badanych, a samoidentyfikacją

w ramach struktury całego społeczeństwa. Także osoby deklarujące lewicową orientację

polityczną częściej niż inni określali siebie mianem „inteligencji” (Tab.5.17.).

122

Tab.5.15. Pytanie: „Do której z wymienionych grup, klas czy warstw Pan(i) się zalicza?” według zmiennych społeczno-demograficznych, cz. II (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Wykonywany zawód ojca w oparciu o KZiS

Przedstawiciel

e władz

publicznych,

wyżsi

urzędnicy i

kierownicy

Specjaliści

Technicy i

inny średni

personel

Pracownicy

biurowi

Pracownicy

usług

osobistych i

sprzedawcy

Rolnicy,

ogrodnicy,

leśnicy i

rybacy

Robotnicy

przemysłowi

i rzemieślnicy

Operatorzy i

monterzy

maszyn i

urządzeń

Pracownicy

przy pracach

prostych

Siły

zbrojne

Właściciele

firm

Emeryci/

renciści Bezrobotni

Ludzie sukcesu 18,2% 5,6% 0,0% 0,0% 14,3% 0,0% 5,0% 4,1% 0,0% 0,0% 7,7% 4,3% 0,0%

Inteligencja,

wykształceni 27,3% 33,3% 0,0% 25,0% 21,4% 33,3% 20,0% 18,4% 66,7% 25,0% 46,2% 21,3% 11,1%

Średniozamożni 27,3% 19,4% 30,8% 0,0% 7,1% 0,0% 15,0% 8,2% 0,0% 25,0% 7,7% 10,6% 11,1%

Klasa średnia 9,1% 19,4% 15,4% 25,0% 35,7% 33,3% 20,0% 28,6% 0,0% 50,0% 7,7% 17,0% 22,2%

Klasa pracująca 0,0% 2,8% 15,4% 0,0% 0,0% 0,0% 12,5% 6,1% 0,0% 0,0% 7,7% 19,1% 0,0%

Średni 0,0% 5,6% 0,0% 25,0% 0,0% 0,0% 5,0% 14,3% 0,0% 0,0% 15,4% 6,4% 0,0%

Klasa robotnicza 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 2,5% 2,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%

Przeciętni 0,0% 5,6% 0,0% 25,0% 0,0% 0,0% 15,0% 4,1% 0,0% 0,0% 0,0% 12,8% 33,3%

Ubodzy 0,0% 0,0% 7,7% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 2,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%

Niska klasa społeczna 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 11,1%

Biedni 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 2,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%

Do żadnej 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 7,1% 0,0% 0,0% 0,0% 16,7% 0,0% 7,7% 2,1% 0,0%

Trudno powiedzieć 18,2% 2,8% 15,4% 0,0% 14,3% 33,3% 5,0% 8,2% 0,0% 0,0% 0,0% 2,1% 0,0%

Źródło: badania własne. N ważnych=272; Braki danych=15; Nie dotyczy=16. Kolumny nie sumują się do 100%, gdyż pominięto kategorię „inna”

123

Tab.5.16. Pytanie: „Do której z wymienionych grup, klas czy warstw Pan(i) się zalicza?” według zmiennych usytuowania w strukturach uczelni (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Kierunek studiów Stopień studiów Tryb studiów

Historia Filozofia Politologia Socjologia

Wydziałowe

studia

doktoranckie

I stopień -

licencjacki

II stopień -

magisterski

III stopień -

doktorancki Stacjonarny Niestacjonarny

Ludzie sukcesu 1,5% 6,2% 9,7% 1,5% 5,3% 7,5% 1,7% 5,3% 5,5% 3,3%

Inteligencja,

wykształceni 24,2% 25,0% 20,8% 19,4% 57,9% 14,3% 30,8% 57,9% 27,5% 18,9%

Średniozamożni 9,1% 14,6% 13,9% 19,4% 10,5% 19,5% 8,3% 10,5% 17,0% 7,8%

Klasa średnia 16,7% 12,5% 19,4% 31,3% 0,0% 20,3% 20,8% 0,0% 16,5% 24,4%

Klasa pracująca 10,6% 0,0% 8,3% 13,4% 5,3% 6,0% 11,7% 5,3% 2,2% 21,1%

Średni 9,1% 6,2% 8,3% 4,5% 5,3% 7,5% 6,7% 5,3% 6,6% 7,8%

Klasa robotnicza 1,5% 0,0% 1,4% 0,0% 0,0% 0,8% 0,8% 0,0% 1,1% 0,0%

Przeciętni 16,7% 6,2% 6,9% 4,5% 0,0% 9,0% 8,3% 0,0% 7,1% 10,0%

Ubodzy 1,5% 0,0% 1,4% 0,0% 0,0% 0,8% 0,8% 0,0% 0,5% 1,1%

Niska klasa społeczna 0,0% 2,1% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,8% 0,0% 0,5% 0,0%

Biedni 1,5% 0,0% 1,4% 0,0% 0,0% 0,8% 0,8% 0,0% 1,1% 0,0%

Do żadnej 0,0% 4,2% 2,8% 0,0% 0,0% 1,5% 1,7% 0,0% 2,2% 0,0%

Trudno powiedzieć 4,5% 16,7% 2,8% 6,0% 0,0% 8,3% 5,0% 0,0% 7,7% 3,3%

Inna 3,0% 6,2% 2,8% 0,0% 15,8% 3,8% 1,7% 15,8% 4,4% 2,2%

Źródło: badania własne. N ważnych=272; Braki danych=15; Nie dotyczy=16. Kolumny nie sumują się do 100%, gdyż pominięto kategorię „inna”

124

Tab.5.17. Pytanie: „Do której z wymienionych grup, klas czy warstw Pan(i) się zalicza?” według zmiennej poglądy polityczne (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Poglądy polityczne

Lewicowe Centrowe Prawicowe Brak Trudno

powiedzieć

Ludzie sukcesu 2,3% 7,1% 1,8% 6,1% 6,7%

Inteligencja, wykształceni 32,6% 25,0% 25,5% 28,6% 13,3%

Średniozamożni 9,3% 16,1% 16,4% 16,3% 13,3%

Klasa średnia 20,9% 19,6% 23,6% 18,4% 13,3%

Klasa pracująca 2,3% 7,1% 7,3% 6,1% 18,3%

Średni 7,0% 3,6% 5,5% 8,2% 10,0%

Klasa robotnicza 2,3% 0,0% 1,8% 0,0% 0,0%

Przeciętni 4,7% 3,6% 10,9% 6,1% 15,0%

Ubodzy 0,0% 1,8% 0,0% 2,0% 0,0%

Niska klasa społeczna 2,3% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%

Biedni 0,0% 1,8% 0,0% 0,0% 1,7%

Do żadnej 2,3% 3,6% 1,8% 0,0% 0,0%

Trudno powiedzieć 9,3% 7,1% 1,8% 6,1% 5,0%

Inna 4,7% 3,6% 3,6% 2,0% 3,3%

Źródło: badania własne. N ważnych=272; Braki danych=15; Nie dotyczy=16. Kolumny nie sumują się do 100%, gdyż pominięto kategorię „inna”

125

W oparciu o identyczny zestaw wariantów odpowiedzi zapytano respondentów:

„Która z wymienionych grup, warstw czy klas jest Pana(i) zdaniem najliczniejsza we

współczesnym polskim społeczeństwie?” (Ryc.5.11.).

Ryc.5.11. „Która z wymienionych grup, warstw czy klas jest Pana(i) zdaniem

najliczniejsza we współczesnym polskim społeczeństwie?”

Źródło: badania własne. N ważnych=282; Braki danych=5; Nie dotyczy=16. Słupki nie sumują się do 100%, gdyż pominięto kategorię „Inna”

Tak samo, jak w przypadku poprzedniego pytania, okazało się, że rozkład

odpowiedzi nie pokrywa się z hipotezą badawczą. Przypomnijmy, iż w fazie projektowania

procesu badawczego założyliśmy, iż największy odsetek studentów wyrazi przekonanie o

liczebnej dominacji klasy średniej. Co prawda gdyby zsumować udziały synonimicznych

odpowiedzi „klasa średnia”, „średniozamożni” oraz „średni” otrzymalibyśmy najliczniej

reprezentowaną kategorię, lecz tego typu operacja mogłaby być uznana za manipulację

danymi empirycznymi. Zdaniem największej części studentów w polskim społeczeństwie

dominuje grupa ludzi „przeciętnych”. Nieco mniej badanych opowiedziało się za dominacją

„klasy pracującej” oraz „klasy średniej”. Największe możliwości analizy uzyskujemy jednak

kiedy zestawimy informacje o grupach, które w opinii studentów są najliczniej

reprezentowane (Ryc.5.11.) z deklaracjami odnośnie strukturalnej samoidentyfikacji

2,1%

2,8%

6,4%

4,6%

23,4%

6,7%

9,6%

17,7%

17,4%

6,0%

0,7%

1,1%

0,4%

0,0% 5,0% 10,0% 15,0% 20,0% 25,0%

Trudno powiedzieć

Biedni

Niska klasa społeczna

Ubodzy

Przeciętni

Klasa robotnicza

Średni

Klasa pracująca

Klasa średnia

Średniozamożni

Inteligencja, wykształceni

Ludzie sukcesu

Bogaci, zamożni, z inicjatywą

126

studentów (Ryc.5.10.). Kategoria „inteligencja” do której przynależność zadeklarowała blisko

¼ badanych tylko przez nikły odsetek tych samych badanych została wyróżniona tytułem

dominującej w społeczeństwie. Fakt ten wymaga kilku komentarzy.

Po pierwsze, sam tak wysoki odsetek studentów identyfikujących się z „inteligencją”

jest dość zastanawiający. Zastanawiający, gdyż kategoria ta została wyróżniona w oparciu o

funkcjonalną wizję budowy społeczeństwa, której to studenci nie przejawiali w poprzednich

pytaniach.

Po drugie, stwierdzić można, że znacząca część studentów dość elitarnie postrzega

swoją pozycję w społeczeństwie. Wszakże kategoria społeczna, do przynależności względem

której przyznała się największa grupa młodzieży akademickiej zajęła przedostatnie miejsce w

zestawieniu odpowiedzi do pytania „Która z wymienionych grup, warstw czy klas jest Pana(i)

zdaniem najliczniejsza we współczesnym polskim społeczeństwie?”.

Po trzecie, w deklaracjach studentów odnaleźć można pewne niekonsekwencje. Jak

już kilka razy wykazaliśmy, studenci przejawiają tendencję do umiejscawiania siebie

pośrodku różnego rodzaju gradacyjnych schematów. Tymczasem spośród

prekategoryzowanej listy elementów to właśnie kategorie odwołujące się do podziału

funkcjonalnego były względnie często afirmowane przez respondentów, a własna pozycja

sytuowana wysoko.

Wysoce możliwa jest sytuacja, w której różne techniki badania potocznych wizji

struktury społecznej, choć powstałe na identycznej bazie teoretycznej, aktywizują

odmienne schematy myślowe studentów. Sami studenci natomiast rozpatrują swoją

sytuację w na tyle złożony i syntetyczny sposób, że nie dostrzegają rozbieżności w swoich

deklaracjach.

Możliwa jest także inna interpretacja wspominanych rozbieżności. Musimy pamiętać,

że pojęcie klasy średniej (a zwłaszcza nowej klasy średniej) posiada w socjologii wiele

konotacji, jest rozumiane na wiele sposobów i doczekało się wielu klasyfikacji. Wspomnijmy,

że Domański dostrzegł kilka obiektywnych wymiarów przynależności względem warstw

średnich257

. Oprócz usytuowania pośrodku drabiny stratyfikacyjnej klasę średnią tworzą

osoby, które: są pracownikami umysłowymi, posiadają znaczny kapitał ekonomiczny, są

wykształcone oraz posiadają ekspertalną wiedzę. Czym innym, jak spełnieniem warunku

wykształcenia jest identyfikacja z inteligencją? Domański, w oparciu o swoje badania,

wyróżnił także cechy konstytutywne klasy średniej w potocznej świadomości. Przypomnimy,

257

Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 83-85.

127

że właśnie wykształcenie uznane zostało swego czasu przez Polaków za drugie co do

ważności kryterium usytuowania w klasie średniej258

.

Nie odnotowaliśmy większego wpływu zmiennych wyjaśniających na percepcję

dominujących grup w społeczeństwie. Warto jednak nadmienić, że studenci kierunków:

politologia, socjologia i Wydziałowe Studia Doktoranckie częściej dostrzegali istnienie „klasy

średniej” niż studenci kierunków: historia i filozofia (Tab.5.18.). Ci ostatni za to częściej

dostrzegali występowanie „klasy pracującej” (Tab.5.18.). Co istotne, studenci niestacjonarni

w przeciwieństwie do swoich kolegów na studiach stacjonarnych, rzadziej uważali za

dominującą w społeczeństwie „klasę średnią”, a częściej „niską klasę społeczną” (Tab.5.18.).

Reasumując, studenci najczęściej deklarowali przynależność do grupy

„inteligentów, wykształconych”, a najliczniej reprezentowaną w społeczeństwie stanowią

dla nich ludzie „przeciętni”. Jest do dowód dość pozytywnego myślenia przez badanych o

swojej pozycji w społeczeństwie. Jednocześnie, porównując odpowiedzi z różnych pytań

wykazaliśmy, że percepcja struktury społecznej w znaczącym stopniu uzależniona jest

zastosowaną przez badacza techniką zbierania materiału empirycznego.

258

Henryk Domański, Potoczna wizja…, dz. cyt., s. 165-175.

128

Tab.5.18. Pytanie: „Która z wymienionych grup, warstw czy klas jest Pana(i) zdaniem najliczniejsza we współczesnym polskim społeczeństwie?” według zmiennych usytuowania w

strukturach uczelni (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Kierunek studiów Stopień studiów Tryb studiów

Historia Filozofia Politologia Socjologia

Wydziałowe

studia

doktoranckie

I stopień -

licencjacki

II stopień -

magisterski

III stopień -

doktorancki Stacjonarny Niestacjonarny

Bogaci, zamożni, z

inicjatywą 0,0% 0,0% 0,0% 1,5% 0,0% 0,0% 0,8% 0,0% 0,0% 1,1%

Ludzie sukcesu 0,0% 4,2% 1,3% 0,0% 0,0% 2,2% 0,0% 0,0% 0,5% 2,2%

Inteligencja,

wykształceni 0,0% 0,0% 0,0% 1,5% 4,5% 0,0% 0,8% 4,5% 0,5% 1,1%

Średniozamożni 7,1% 4,2% 5,3% 7,5% 4,5% 5,8% 6,6% 4,5% 5,8% 6,5%

Klasa średnia 8,6% 18,8% 24,0% 19,4% 13,6% 17,3% 18,2% 13,6% 21,2% 9,7%

Klasa pracująca 22,9% 22,9% 14,7% 13,4% 13,6% 20,1% 15,7% 13,6% 16,9% 19,4%

Średni 11,4% 2,1% 12,0% 7,5% 18,2% 5,8% 12,4% 18,2% 7,9% 12,9%

Klasa robotnicza 7,1% 6,2% 2,7% 9,0% 13,6% 7,2% 5,0% 13,6% 7,9% 4,3%

Przeciętni 24,3% 31,2% 25,3% 20,9% 4,5% 27,3% 22,3% 4,5% 24,3% 21,5%

Ubodzy 7,1% 2,1% 5,3% 1,5% 9,1% 3,6% 5,0% 9,1% 4,2% 5,4%

Niska klasa społeczna 4,3% 6,2% 4,0% 10,4% 9,1% 4,3% 8,3% 9,1% 4,2% 10,8%

Biedni 4,3% 0,0% 2,7% 3,0% 4,5% 2,2% 3,3% 4,5% 2,6% 3,2%

Żadna 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%

Trudno powiedzieć 1,4% 2,1% 2,7% 1,5% 4,5% 2,9% 0,8% 4,5% 2,6% 1,1%

Źródło: badania własne. N ważnych=282; Braki danych=5; Nie dotyczy=16. Słupki nie sumują się do 100%, gdyż pominięto kategorię „Inna”

129

6. Studenci o problemach uwarstwienia społecznego

W poprzednim rozdziale odpowiedzieliśmy na wstępne i najbardziej ogólne pytania

badawcze. Ponieważ pomiar potocznych wyobrażeń o strukturze społecznej byłby

niekompletny bez zagłębienia się w skomplikowane problemy stratyfikacji społecznej, w tej

części zbadamy:

1. Jakie czynniki, według studentów, wyznaczają pozycję jednostki w społeczeństwie?

2. W jaki sposób studenci postrzegają i oceniają możliwości wertykalnej ruchliwości

społecznej?

3. Jak studenci postrzegają i oceniają istniejące w społeczeństwie polskim nierówności

społeczne?

4. Jakie znaczenie w kształtowaniu swoich przyszłych szans życiowych nadają studenci

uzyskiwanemu wykształceniu wyższemu?

6.1. Czynniki wyznaczające pozycję jednostki w społeczeństwie

Zróżnicowanie, które może być postrzegane jako podstawowy aspekt każdej struktury

społecznej, w sposób logiczny łączy się z kwestią nierówności społecznych i zróżnicowania

pozycji zajmowanych w społeczeństwie przez jednostki. Jak już wspominaliśmy,

występowanie nierówności społecznych związane jest sytuacją, w której jedni ludzie mają

pewnych rzeczy więcej od innych. Ponieważ każdy człowiek jest po części „socjologiem

amatorem”, zasadne jest zbadanie, jakie kryteria (czy inaczej, dostęp do jakich czynników)

decydują o pozycji jednostki w społeczeństwie.

Poszukując odpowiedzi na tak sformułowany problem badawczy przedstawiliśmy

respondentom pytanie: „Dostęp do jakiego czynnika Pana(i) zdaniem w największej mierze

powoduje, że jedni zajmują wyższe, a inni niższe pozycje w naszym społeczeństwie?”. Co

istotne, lista wariantów kafeterii została skonstruowana w oparciu o założenia teoretyczne tak

wybitnych naukowców jak Weber, Ossowski czy Sztompka. Wyróżniali oni trojakiego

rodzaju dobra generujące nierówności: bogactwa, władzy i prestiżu259

. Przyjmując jednak, że

ten stworzony na gruncie teorii podział może nie być do końca trafny, respondenci otrzymali

możliwość samodzielnego zdefiniowania czynnika decydującego o pozycji, jaką jednostki

zajmują w społeczeństwie. Informacje zawarte w wykresie (Ryc.6.1.) dowodzą, że procedura

ta okazała się słuszna.

259

Piotr Sztompka, Socjologia…, dz. cyt., s. 331.

130

Ryc.6.1. „Dostęp do jakiego czynnika Pana(i) zdaniem w największej mierze powoduje, że

jedni zajmują wyższe, a inni niższe pozycje w naszym społeczeństwie?”

Źródło: badania własne. N ważnych=280; Braki danych=7; Nie dotyczy=16

Dwie, porównywalne co do wielkości, grupy studentów opowiedziały się za

czynnikami: „bogactwo” oraz „władza, panowanie, wpływ na innych ludzi”. Znaczący

odsetek odpowiedzi uzyskała kategoria „coś innego” (Ryc.6.1.). Nadmieńmy, że blisko 40%

studentów, którzy ją zaznaczyli uznali za najważniejszy czynnik „znajomości, koneksje”

(Tab.6.1.). Niestety, co piąta z wypowiedzi podanych przez respondentów nie dała się

sklasyfikować do żadnej z wyłonionych metodą indeksowania kategorii (Tab.6.1.).

Tab.6.1. „Dostęp do jakiego czynnika Pana(i) zdaniem w największej mierze powoduje, że

jedni zajmują wyższe, a inni niższe pozycje w naszym społeczeństwie?”

(skategoryzowane wypowiedzi dla odpowiedzi „coś innego”)

Coś innego

Znajomości, koneksje 39,0%

Wykształcenie, wiedza 14,6%

Kreatywność, determinacja,

przedsiębiorczość 9,8%

Środowisko, urodzenie 14,6%

Inne 22,0%

Źródło: badania własne. N ważnych=41

38,9% 38,2%

3,6% 4,3%

15,0%

0,0%

5,0%

10,0%

15,0%

20,0%

25,0%

30,0%

35,0%

40,0%

45,0%

Bogactwo Władza, panowanie,

wpływ na innych ludzi

Szacunek, uznanie społeczne

Trudno powiedzieć

Coś innego

131

Mając na uwadze to, że z pewnością wielu studentów, kryteriów decydujących o

pozycji jednostki w społeczeństwie nie postrzega w sposób prosty, a złożony (czy też

syntetyczny), w kwestionariuszu ankiety zamieściliśmy pytanie, w którym respondenci mieli

ocenić wagę, jaką ich zdaniem w osiąganiu pozycji społecznej odgrywa każdy z

przedłożonych czynników.

Ryc.6.2. „Proszę określić na ile we współczesnej Polsce ważne w osiąganiu pozycji

społecznej są takie czynniki jak:” (graficzny rozkład odpowiedzi w oparciu o wartość

dominującą dla każdego czynnika)

Bardzo

ważne

Raczej

ważne

Raczej

nieważne

Na

pewno

nieważne

1 2 3 4

Wykształcenie średnie

Wykształcenie wyższe

Rodzaj pracy

Kwalifikacje zawodowe

Stanowisko w formalnym

podziale pracy

Dochody

Uczestnictwo w kulturze

Prestiż

Cechy charakteru

Pochodzenie terytorialne

Przynależność organizacyjna

Poglądy polityczne, religijne

Pochodzenie społeczne

Pozycja społeczna rodziców

Sieć znajomości

Władza

Szczęście

Przypadek

Źródło: badania własne. W skład zestawienia wchodzą: P.12.1. (N ważnych=285; Braki danych=2), P.12.2. (N ważnych=286; Braki danych=1), P.12.3. (N ważnych=283; Braki danych=4), P.12.4. (N ważnych=287; Braki danych=0), P.12.5. (N ważnych=281; Braki danych=6), P.12.6. (N ważnych=286; Braki danych=1), P.12.7. (N ważnych=286; Braki danych=1), P.12.8. (N ważnych=286; Braki danych=1), P.12.9. (N ważnych=287; Braki danych=0), P.12.10. (N ważnych=286; Braki danych=1), P.12.11. (N ważnych=286; Braki danych=1), P.12.12. (N ważnych=287; Braki danych=0), P.12.13. (N ważnych=285; Braki danych=2), P.12.14. (N ważnych=286; Braki danych=1), P.12.15. (N ważnych=285; Braki danych=2), P.12.16. (N ważnych=285; Braki danych=2), P.12.17. (N ważnych=286; Braki danych=1), P.12.18. (N ważnych=284; Braki danych=3); Nie dotyczy=16.Rozkład graficzny na podstawie wartości dominującej dla poszczególnych czynników

W odpowiedzi uzyskaliśmy zestawienie czynników, które w opinii badanych

przesądzają o ulokowaniu człowieka w systemie stratyfikacyjnym (Ryc.6.2.). Częściowo

potwierdziły się wnioski z poprzedniego pytania (Ryc.6.1.), gdyż to między innymi

„dochody”, „władza”, „znajomości” najczęściej były wskazywane przez badanych jako

132

„bardzo ważne”. Oprócz wspominanych kryteriów, w przekonaniu studentów, jeszcze

„rodzaj pracy” oraz „kwalifikacje zawodowe” w największym stopniu wyznaczają pozycję

jednostek w ramach społeczeństwa. Na uwagę zasługuje fakt, że jedynie cztery spośród

osiemnastu czynników zostały uznane za nieznaczące, a są to: „uczestnictwo w kulturze”,

„pochodzenie terytorialne”, „przynależność organizacyjna” oraz „poglądy polityczne,

religijne”.

6.2. Ocena możliwości doświadczenia ruchliwości społecznej

Zagadnienie ruchliwości społecznej związane jest z problemem „otwartości” struktury

społecznej. Badacze zgłębiający tę tematykę starają się odpowiedzieć na pytanie o stopień

przenikalności barier społecznych. Jest to niezmiernie ważne dla wszelkich

świadomościowych badań nad strukturą społeczną, gdyż potoczne opinie o możliwościach

przechodzenia z jednej kategorii społecznej do drugiej wpływają na postawy, świadomość

oraz psychologiczne funkcjonowanie jednostek. Można zakładać, że w przypadku tak

specyficznej kategorii społecznej jak studenci, zdobywanie wykształcenia w istotny sposób

wiąże się z oczekiwaniami doświadczenia wertykalnej ruchliwości społecznej lub

zachowaniem pozycji wypracowanej przez rodziców.

Ryc.6.3. „Pana(i) zdaniem we współczesnym polskim społeczeństwie szanse na awans

społeczny, poprawę swojej pozycji są:”

Źródło: badania własne. N ważnych=287; Braki danych=0; Nie dotyczy=16. Słupki nie sumują się do 100%, gdyż pominięto kategorię „Inna odpowiedź”

1,7%

15,0%

55,1%

19,5%

7,0%

0,0%

10,0%

20,0%

30,0%

40,0%

50,0%

60,0%

Bardzo duże Raczej duże Średnie Raczej małe Bardzo małe

133

Zdaniem większości badanych (55,1%) szanse na awans w polskim

społeczeństwie nie są ani duże, ani małe, a „średnie” (Ryc.6.3.). Zauważalne jest to, że

studenci w swoich wyborach raczej unikali opowiadania się za ocenami skrajnymi. Niemniej

procentowa przewaga odpowiedzi pesymistycznych („raczej małe” oraz „bardzo małe”) nad

odpowiedziami optymistycznymi („raczej duże” oraz „bardzo duże”) świadczyć może o tym,

że studenci raczej postrzegają społeczeństwo w Polsce jako system „zamknięty” i dający co

najwyżej „średnie” szanse na awans. Ciekawe wnioski nasuwają się kiedy zaprezentujemy

odpowiedzi na omawiane pytanie według zmiennych wyjaśniających.

Decydującym czynnikiem dla oceny szans awansu w społeczeństwie jest – po

pierwsze – tryb studiów. Osoby studiujące odpłatnie (niestacjonarnie) recenzują szanse

awansu bardziej pesymistycznie, niż osoby odbywające studia nieodpłatnie (Tab.6.2.).

Drugą cechą, która różnicuje odpowiedzi okazały się poglądy polityczne. Co ciekawe,

studenci przyznający się do sympatii względem lewicowych środowisk politycznych, częściej

niż osoby prawicowe uważają, że szanse na awans są duże (Tab.6.3.).

Ryc.6.4. „Czy w przeciągu najbliższych 10 lat spodziewa się Pan(i), że Pana(i) pozycja w

społeczeństwie:”

Źródło: badania własne. N ważnych=286; Braki danych=1; Nie dotyczy=16. Słupki nie sumują się do 100%, gdyż pominięto kategorię „Inna odpowiedź”

Tymczasem kiedy zapytaliśmy studentów wprost jak oceniają szanse zmiany własnej

pozycji społecznej, otrzymaliśmy zgoła odmienne rezultaty niż w przypadku zapytania o

szanse istniejące w społeczeństwie jako takim (Ryc.6.4.). Zauważmy, że ponad 60%

studentów oczekuje, że wciągu następnych dziesięciu lat doświadczy ruchliwości w górę,

blisko 25% uważa, że utrzyma dotychczasową pozycję, a jedynie co dziesiąty student obawia

61,5%

24,5%

10,1%

0,0%

10,0%

20,0%

30,0%

40,0%

50,0%

60,0%

70,0%

Polepszy się Pozostanie taka sama jak teraz Pogorszy się

134

się doświadczenia degradacji. Kategoria „inna odpowiedź” która została wybrana przez

niespełna 4% badanych najczęściej wiązała się z komunikatem „trudno powiedzieć”.

Oczekiwanie doświadczenia ruchliwości społecznej jest istotnie skorelowane z liczbą

ukończonych lat życia, a im wyższa kategoria wiekowa, tym mniejszy procent

respondentów spodziewał się zmiany pozycji społecznej na wyższą (Tab.6.4.).

Jednocześnie wydaje się, że wraz z wiekiem, coraz więcej studentów ma już wypracowaną

własną pozycję w społeczeństwie, gdyż kategorie „18-22” oraz „26 i więcej” różnią się od

siebie pod względem odsetka studentów sądzących, że w ciągu następnych dziesięciu lat ich

pozycja nie zmieni się (Tab.6.4.). Potomkowie ojców z wyższym wykształceniem bardziej

optymistycznie spoglądają na swoją przyszłość - większa reprezentacja spośród nich

zamierza poprawić swoją pozycję, niż w przypadku osób, których ojcowie ukończyli edukację

na niższych szczeblach (Tab.6.4.).

Także kierunek oraz tryb studiów różnicują odpowiedzi badanych na omawiane

pytanie. Spośród wszystkich kierunków, to historycy oraz filozofowie relatywnie

najczęściej obawiają się, że doświadczą ruchliwości społecznej w dół. Równocześnie w

porównaniu do studentów z pozostałych kierunków mniejszy odsetek z nich prognozuje

poprawę swojej pozycji w społeczeństwie (Tab.6.5.).

Zastanawiające jest to, że obawy związane ze zmianą swojej pozycji na gorszą są

najczęściej podzielane wśród studentów o lewicowym światopoglądzie (Tab.6.6.). Nieco

kłóci się to z tym co już zostało powiedziane, iż lewicowcy w stopniu większym niż osoby o

innych poglądach postrzegają szanse na awans w polskim społeczeństwie polskim jako duże

(Tab.6.6.),

Postanowiliśmy zapytać studentów, jakimi przesłankami kierowali się kiedy oceniali

szanse polepszenia bądź pogorszenia swojej pozycji w społeczeństwie. W największym

stopniu interesowało nas do jakiego typu czynników będą się badani odwoływać uzasadniając

swój wcześniejszy wybór. Po uprzedniej lekturze odpowiedzi na otwarte pytanie

„W odniesieniu do pytania nr 14 proszę uzasadnić swoją odpowiedź, wskazać jej przesłanki”

wyróżniliśmy następujące typy najczęściej pojawiających się wypowiedzi:

„Odwołanie się do czynników niezależnych od jednostki”

„Odwołanie się do czynników zależnych od jednostki”

„Odwołanie się zarówno do czynników zależnych od jednostki, jak i od niej

niezależnych”

„Inne argumentacje”

135

Ryc.6.5. „W odniesieniu do poprzedniego pytania (Ryc.6.4.) proszę uzasadnić swoją

odpowiedź, wskazać jej przesłanki.”

Źródło: badania własne. N ważnych=257; Braki danych=30; Nie dotyczy=16. Słupki nie sumują się do 100%, gdyż pominięto kategorię „Inne argumentacje”

Ponad 30% badanych przyznało, że w największej mierze przy ocenie możliwości

doświadczenia ruchliwości społecznej kierowało się czynnikami obiektywnymi i

niezależnymi od nich samych (Ryc.6.5.). Uczyniła tak studentka politologii (respondent nr

71), która w przeciągu dziesięciu lat spodziewa się pogorszenia swojej pozycji ze względu na

„kryzys ekonomiczny, brak miejsc pracy” oraz „brak perspektyw na rozwój”. Wypowiedzi

blisko połowy studentów zdradzają, że to jak oceniają perspektywy doświadczenia

ruchliwości społecznej wsparte jest na czynnikach zależnych od nich samych. Postąpił tak

student Wydziałowych Studiów Doktoranckich (respondent nr 301) stwierdzając, że sądzi iż

jego pozycja ulegnie poprawie ze względu na „ukończenie studiów III stopnia”. Najmniej, bo

niespełna 15% spośród merytorycznych wypowiedzi stanowiły argumentacje odwołujące się

„zarówno do czynników zależnych od jednostki, jak i od niej niezależnych”. Właśnie różnego

rodzaju przesłanki dostrzegł socjolog (respondent nr 42) stwierdzając, że spodziewa się

ruchliwości wertykalnej ze względu na „ukończenie przez siebie studiów, własną kreatywność

oraz nieco dozy szczęścia”. Wypowiedzi „inne” uzyskały poniżej 5% udziałów i dlatego nie

zostały ujęte w badaniu.

32,7%

48,2%

14,4%

0,0%

10,0%

20,0%

30,0%

40,0%

50,0%

60,0%

Odwolanie się do czynników niezależnych od jednostki

Odwolanie się do czynników zależnych od jednostki

Odwołanie się zarówno do czynników zależnych od jednostki, jak i od niej

niezależnych

136

Tab.6.2. Pytanie: „Pana(i) zdaniem we współczesnym polskim społeczeństwie szanse na awans społeczny, poprawę swojej pozycji są:” według zmiennych usytuowania w strukturach

uczelni (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne

niezależne

Pytanie

Kierunek studiów Stopień studiów Tryb studiów

Historia Filozofia Politologia Socjologia Wydziałowe studia

doktoranckie

I stopień -

licencjacki

II stopień -

magisterski

III stopień -

doktorancki Stacjonarny Niestacjonarny

Bardzo duże 0,0% 4,2% 1,3% 2,8% 0,0% 2,8% 0,8% 0,0% 2,1% 1,0%

Raczej duże 15,7% 18,8% 14,5% 9,9% 22,7% 16,3% 12,1% 22,7% 18,4% 8,2%

Średnie 57,1% 47,9% 56,6% 54,9% 59,1% 57,4% 51,6% 59,1% 52,1% 60,8%

Raczej małe 18,6% 12,5% 22,4% 22,5% 18,2% 16,3% 23,4% 18,2% 20,5% 17,5%

Bardzo małe 5,7% 14,6% 2,6% 9,9% 0,0% 5,7% 9,7% 0,0% 5,3% 10,3%

Źródło: badania własne. N ważnych=287; Braki danych=0; Nie dotyczy=16. Kolumny nie sumują się do 100%, gdyż pominięto kategorię „inna odpowiedź”

Tab.6.3. Pytanie: „Pana(i) zdaniem we współczesnym polskim społeczeństwie szanse na awans społeczny, poprawę swojej pozycji są:” według zmiennej poglądy polityczne (N % ważnych

w kolumnach)

Zmienne

niezależne

Pytanie

Poglądy polityczne

Lewicowe Centrowe Prawicowe Brak Trudno

powiedzieć

Bardzo duże 0,0% 0,0% 1,7% 3,8% 1,5%

Raczej duże 20,5% 23,2% 10,0% 11,5% 10,6%

Średnie 56,8% 62,5% 58,3% 48,1% 51,5%

Raczej małe 15,9% 12,5% 23,3% 21,2% 24,2%

Bardzo małe 6,8% 0,0% 5,0% 11,5% 12,1%

Źródło: badania własne. N ważnych=287; Braki danych=0; Nie dotyczy=16. Kolumny nie sumują się do 100%, gdyż pominięto kategorię „inna odpowiedź”

137

Tab.6.4. Pytanie: „Czy w przeciągu najbliższych 10 lat spodziewa się Pan(i), że Pana(i) pozycja w społeczeństwie:” według zmiennych społeczno-demograficznych

(N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Płeć Wiek Wielkość miejscowości pochodzenia Wykształcenie ojca

Kobieta Mężczyzna 18-22 23-25 26 i

więcej Wieś

Miasto

do 25 tys.

Miasto

26-50

tys.

Miasto

51-100

tys.

Miasto

101-200

tys.

miasto 201

tys. i więcej

mieszkańców

Podstawowe

i niepełne

podstawowe

Zasadnicze

zawodowe

Średnie i

pomaturalne Wyższe

Polepszy się 59,7% 64,8% 69,2% 59,6% 47,5% 57,1% 68,4% 88,2% 69,8% 55,6% 57,1% 55,6% 59,5% 60,6% 66,2%

Pozostanie taka sama jak teraz 26,5% 21,0% 22,3% 20,2% 36,1% 14,3% 15,8% 0,0% 18,9% 30,3% 32,1% 33,3% 24,3% 29,8% 16,9%

Pogorszy się 10,5% 9,5% 6,9% 13,8% 11,5% 19,0% 10,5% 5,9% 7,5% 10,1% 8,9% 0,0% 12,6% 6,4% 13,8%

Źródło: badania własne. N ważnych=286; Braki danych=1; Nie dotyczy=16. Kolumny nie sumują się do 100%, gdyż pominięto kategorię „inna odpowiedź”

Tab.6.5. Pytanie: „Czy w przeciągu najbliższych 10 lat spodziewa się Pan(i), że Pana(i) pozycja w społeczeństwie:” według zmiennych usytuowania w strukturach uczelni

(N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Kierunek studiów Stopień studiów Tryb studiów

Historia Filozofia Politologia Socjologia Wydziałowe studia

doktoranckie

I stopień -

licencjacki

II stopień -

magisterski

III stopień -

doktorancki Stacjonarny Niestacjonarny

Polepszy się 52,2% 58,3% 71,1% 60,6% 68,2% 67,9% 53,2% 68,2% 66,3% 52,1%

Pozostanie taka sama jak teraz 30,4% 16,7% 21,1% 28,2% 22,7% 22,9% 26,6% 22,7% 20,5% 32,3%

Pogorszy się 11,6% 18,8% 5,3% 8,5% 9,1% 7,9% 12,9% 9,1% 9,5% 11,5%

Źródło: badania własne. N ważnych=286; Braki danych=1; Nie dotyczy=16. Kolumny nie sumują się do 100%, gdyż pominięto kategorię „inna odpowiedź”

Tab.6.6. Pytanie: „Czy w przeciągu najbliższych 10 lat spodziewa się Pan(i), że Pana(i) pozycja w społeczeństwie:” według zmiennej poglądy polityczne (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Poglądy polityczne

Lewicowe Centrowe Prawicowe Brak Trudno

powiedzieć

Polepszy się 61,4% 66,1% 56,7% 66,7% 56,1%

Pozostanie taka sama jak teraz 20,5% 21,4% 28,3% 25,5% 27,3%

Pogorszy się 18,2% 5,4% 8,3% 7,8% 12,1%

Źródło: badania własne. N ważnych=286; Braki danych=1; Nie dotyczy=16. Kolumny nie sumują się do 100%, gdyż pominięto kategorię „inna odpowiedź”

138

Zauważmy, że opinie studentów o szansach awansu, jakie stwarza społeczeństwo

są dość niekonsekwentne. W oparciu o to, co zostało powiedziane, możemy stwierdzić, że

choć badani wcale nie postrzegają społeczeństwa jako „otwartego”, to równocześnie w

większości uważają, że poprawią swoje usytuowanie na drabinie stratyfikacyjnej. Tym

sposobem zapewne udało się nam wykazać do jakiego stopnia badani rozdzielają to, co

ogólnospołeczne od tego, co indywidualne.

Ryc.6.6. „Czy Pana(i) zdaniem we współczesnym polskim społeczeństwie jednostka jest w

stanie własną pracą i uporem świadomie zmienić swoją pozycję na wyższą?”

Źródło: badania własne. N ważnych=285; Braki danych=2; Nie dotyczy=16. Słupki nie sumują się do 100%, gdyż pominięto kategorię „Inna odpowiedź”

Powyższy wykres (Ryc.6.6.) jest kolejnym dowodem w jak niekonsekwentny sposób

studenci postrzegają „otwartość” systemu stratyfikacji społecznej. Większość badanych

dostrzega co najwyżej „średnie” szanse na awans w społeczeństwie, lecz jak się okazuje, nie

stanowi to przeszkody w przychylnym ocenianiu swoich indywidualnych szans ruchliwości

(Ryc.6.4.) oraz szans zmiany swojej pozycji przez jednostki jako takie (Ryc.6.6.). Blisko 80%

respondentów uznało, że „jednostka jest w stanie własną pracą i uporem świadomie zmienić

swoją pozycję na wyższą”, co wskazywałoby, iż studenci w większości postrzegają zasady

stratyfikacji społecznej podług założeń bliskich funkcjonalnej teorii uwarstwienia.

Przypomnijmy, że według tej koncepcji zajmowanie przez ludzi wyższych pozycji w

25,6%

57,2%

10,9%

2,1%

0,0%

10,0%

20,0%

30,0%

40,0%

50,0%

60,0%

70,0%

Zdecydowanie tak Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie

139

społeczeństwie uzależnione jest od ich pracowitości oraz nakładów i czasu, jakie poświęcone

zostały w celu uzyskania „funkcjonalnej przydatności” dla ogółu260

.

Co istotne, nie odnotowaliśmy większego wpływu zmiennych niezależnych na

deklaracje studentów w prezentowanym wymiarze. Co prawda studenci niestacjonarni

przejawiali nieco większą tendencję do wybierania odpowiedzi przeczących (Tab.6.8.), ale

poza tym przypadkiem praktycznie we wszystkich zestawieniach, czy to według zmiennych

społeczno-demograficznych, czy też zmiennych usytuowania w strukturach uczelni,

kategorie „zdecydowanie tak” i „raczej tak” wybierane były przez blisko 80% respondentów

(Tab.6.7. i Tab.6.8.). Jedyne na co warto zwrócić uwagę, to nieco inne proporcje deklaracji

dla „zdecydowanie tak” i „raczej tak” w niektórych zestawieniach. Tego typu różnice

dostrzegalne są między innymi dla próby kobiet i mężczyzn (Tab.6.7.) , czy też reprezentacji

różnych kierunków studiów (Tab.6.8.).

Ryc.6.7. „W odniesieniu do poprzedniego pytania (Ryc.6.6.) proszę uzasadnić swoją

odpowiedź, wskazać jej przesłanki.”

Źródło: badania własne. N ważnych=237; Braki danych=50; Nie dotyczy=16. Słupki nie sumują się do 100%, gdyż pominięto kategorię „Inne argumentacje”

Ponownie poprosiliśmy studentów o uzasadnienie swojej poprzedniej deklaracji i

wskazanie czynników, które na nią wpłynęły. Otrzymane wypowiedzi zgrupowaliśmy w

sposób, który pozwala na dokonywanie porównań z wcześniejszymi pytaniami otwartymi.

260

Kingsley Davis, Wilbert Moore, O niektórych zasadach…, dz. cyt., s. 439.

16,5%

61,2%

19,8%

0,0%

10,0%

20,0%

30,0%

40,0%

50,0%

60,0%

70,0%

Odwolanie się do czynników niezależnych od jednostki

Odwolanie się do czynników zależnych od jednostki

Odwołanie się zarówno do czynników zależnych od jednostki, jak i od niej

niezależnych

140

Identycznie, jak w przypadku pytania o oczekiwanie ruchliwości, w największym odsetku

wypowiedzi (ponad 60%) odnaleźliśmy „odwołanie się do czynników zależnych od jednostki”

(Ryc.6.7.). Właśnie do tej kategorii zakwalifikować można słowa studenta filozofii

(respondent nr 93), którego zdaniem to od „własnego uporu” zależy, czy ktoś osiągnie sukces

i awansuje w społeczeństwie. O wiele mniej respondentów, bo niemal 20% wskazywało na

mieszanego rodzaju czynniki, które wpłynęły na głoszone przez nich opinie. Zdaniem

studentki politologii (respondent nr 77) osiągnięcie wyższej pozycji to nie tylko kwesta

determinacji i pracowitości, ale też zewnętrznych w stosunku do jednostek „warunków”.

Najmniej liczne spośród tzw. merytorycznych wypowiedzi stanowiły „odwołania się do

czynników niezależnych od jednostki”. Tego typu argumentów użył student reprezentujący

instytut filozofii (respondent nr 162) stwierdzając, że „w obecnym ustroju politycznym jest to

(awans społeczny – przyp. aut.) bardzo trudne”.

Ryc.6.8. „Od jakich podanych niżej czynników Pana(i) zdaniem w największym stopniu

zależy czy ktoś osiągnie sukces i awansuje w społeczeństwie?” (graficzny rozkład

odpowiedzi w oparciu o wartość dominującą dla każdego czynnika)

Na pewno

tak

Raczej tak

Raczej nie

Na pewno

nie

1 2 3 4

Wykształcenie

Kompetencje merytoryczne w pewnej dziedzinie

Wydajność, pracowitość

Inteligencja, zdolności

Inicjatywa

Talent organizacyjny

Gorliwość

Oportunizm

Uczciwość

Aktywność społeczna i polityczna

Stosunki, protekcje, znajomości

Pieniądze, zamożność

Pochodzenie społeczne

Przypadek, szczęście

Miejsce zamieszkania

Płeć

Zamożność rodziców Źródło: badania własne. W skład zestawienia wchodzą: P.18.1. (N ważnych=283; Braki danych=4), P.18.2. (N ważnych=286; Braki danych=1), P.18.3. (N ważnych=286; Braki danych=1), P.18.4. (N ważnych=286; Braki danych=1), P.18.5. (N ważnych=283; Braki danych=4), P.18.6. (N ważnych=286; Braki danych=1), P.18.7. (N ważnych=285; Braki danych=2), P.18.8. (N ważnych=281; Braki danych=6), P.18.9. (N ważnych=280; Braki danych=7), P.18.10. (N ważnych=286; Braki danych=1), P.18.11. (N ważnych=287; Braki danych=0), P.18.12. (N ważnych=286; Braki danych=1), P.18.13. (N ważnych=287; Braki danych=0), P.18.14. (N ważnych=285; Braki danych=2), P.18.15. (N ważnych=287; Braki danych=0), P.18.16. (N ważnych=285; Braki danych=2), P.18.17. (N ważnych=286; Braki danych=1); Nie dotyczy=16. Rozkład graficzny na podstawie wartości dominującej dla poszczególnych czynników

141

Na zakończenie serii pytań związanych z płaszczyzną problemową percepcji

ruchliwości społecznej, poprosiliśmy respondentów o zadeklarowanie, które z

wyszczególnionych przez nas czynników odgrywają większą, a które mniejszą rolę w

osiąganiu awansu społecznego. Graficzny rozkład odpowiedzi, który skonstruowaliśmy w

oparciu o wartość dominującą dla każdego czynnika (Ryc.6.8.) dowodzi, że studenci

dostrzegają złożoność czynników ruchliwości społecznej. Największe znaczenie przy

przemieszczaniu się z jednej warstwy do drugiej mają: „kompetencje merytoryczne (…)”,

„wydajność, pracowitość”, „inteligencja, zdolności”, „inicjatywa”, „(…) znajomości” oraz

„pieniądze, zamożność”. Badani negatywnie odnieśli się co do znaczenia „oportunizmu”,

„miejsca zamieszkania” i „płci”.

Ryc.6.9. „Jakie możliwości osiągania wysokich pozycji w społeczeństwie polskim mają

obecnie Pana(i) zdaniem:” (graficzny rozkład odpowiedzi w oparciu o wartość

dominującą dla każdego zestawienia)

Zdecydowanie większe

Raczej większe

Takie same

Raczej mniejsze

Zdecydowanie mniejsze

1 2 3 4 5

Dzieci robotników w porównaniu z dziećmi inteligentów

Dzieci robotników w porównaniu z dziećmi chłopów

Dzieci chłopów w porównaniu z dziećmi inteligentów

Dzieci ludzi na wysokich stanowiskach rządowych w porównaniu z dziećmi ludzi nie zajmujących takich stanowisk

Dzieci ludzi zamożnych w porównaniu z dziećmi ludzi niezamożnych

Dzieci właścicieli dużych firm w porównaniu z dziećmi ludzi nie posiadającymi własnych przedsiębiorstw

Źródło: badania własne. W skład zestawienia wchodzą: P.9.1. (N ważnych=283; Braki danych=4), P.9.2. (N ważnych=279; Braki danych=8), P.9.3. (N ważnych=268; Braki danych=19), P.9.4. (N ważnych=283; Braki danych=4), P.9.5. (N ważnych=283; Braki danych=4), P.9.6. (N ważnych=284; Braki danych=3); Nie dotyczy=16. Rozkład graficzny na podstawie wartości dominującej dla poszczególnych zestawień

Postanowiliśmy pogłębić informacje o szansach ruchliwości związanych z czynnikiem

„pochodzenie społeczne”. Odpowiedzi, jakich najczęściej studenci udzielali porównując

szanse zajmowania wysokich pozycji w systemie uwarstwienia społecznego przez dzieci

wywodzące się z odmiennych grup społecznych układają się w klarowny schemat (Ryc.6.9.).

Pochodzenie z rodzin zamożnych, posiadających duże firmy i zajmujących wysokie

stanowiska, zdaniem objętych badaniem studentów decyduje o możliwości osiągania

wysokich pozycji w polskim społeczeństwie.

142

Warto zatem podsumować dotychczas zaprezentowane rezultaty i w skróconej formie

odpowiedzieć, jak studenci postrzegają możliwości ruchliwości społecznej w Polsce. Także w

przypadku tego zagadnienia analiza i interpretacja materiału empirycznego dowodzi, jak

rozbieżne mogą być deklaracje wygłaszane przez badanych. Gdybyśmy mieli wnioskować w

oparciu o wyniki jednego tylko i najbardziej ogólnego pytania (Ryc.6.3.) zmuszeni bylibyśmy

do przeczącej odpowiedzi na sformułowane wcześniej pytanie badawcze. Jednak, podobnie

jak w przypadku pytań o modele społeczeństwa, studenci w swoich sądach wyraźnie

oddzielają to, co charakterystyczne dla ogółu społeczeństwa, od tego, co właściwe jest im

jako jednostkom w tym społeczeństwie. Dlatego szanse na wypracowanie indywidualnego

awansu rozpatrują przychylniej od szans, jakie dostarcza społeczeństwo jako takie. Wobec

tego, co zostało powiedziane, najbardziej wskazanym posunięciem jest rozdzielenie tych

dwóch kwestii i sformułowanie dwóch osobnych tez.

Reasumując, zdaniem większości studentów wcale nie żyjemy w społeczeństwie

„otwartym”, a szanse na doświadczenie ruchliwości w naszym kraju są co najwyżej

„średnie”. Jednocześnie, dla większości badanych charakterystyczna jest opinia, iż sami

doświadczą awansu społecznego.

Opisując w rozdziale drugim specyfikę szkoły wyższej i jej rolę w kształtowaniu

struktury społecznej powołaliśmy się na słowa Andrzeja W. Nowaka, który między innymi

stwierdził, że poprzez głoszenie pochwały jednostkowego awansu, indywidualizmu,

szkolnictwo wyższe wprowadziło fałszywy obraz możliwości ruchliwości społecznej261

.

Rezultaty naszego badania pozwalają na częściowe uprawdopodobnienie tej tezy, gdyż

odmienne rozpatrywanie szans właściwych całemu społeczeństwu od szans

jednostkowych jest dowodem skrajnie indywidualistycznego postrzegania rzeczywistości

przez badanych.

261

Andrzej W. Nowak, Neoliberalna akademia. Szkolnictwo wyższe a wytwarzanie i legitymizowanie

podziałów klasowych w Polsce po 1989 roku, w: Podziały klasowe…, dz. cyt. s. 117.

143

Tab.6.7. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem we współczesnym polskim społeczeństwie jednostka jest w stanie własną pracą i uporem świadomie zmienić swoją pozycję na wyższą?”

według zmiennych społeczno-demograficznych (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne

niezależne

Pytanie

Płeć Wiek Wielkość miejscowości pochodzenia Wykształcenie ojca

Kobieta Mężczyzna 18-22 23-25 26 i

więcej Wieś

Miasto

do 25

tys.

Miasto

26-50

tys.

Miasto

51-100

tys.

Miasto

101-

200

tys.

miasto 201

tys. i więcej

mieszkańców

Podstawowe

i niepełne

podstawowe

Zasadnicze

zawodowe

Średnie i

pomaturalne Wyższe

Zdecydowanie tak 21,2% 33,0% 26,9% 25,5% 21,7% 19,0% 21,1% 17,6% 34,0% 23,0% 30,9% 55,6% 20,5% 22,3% 33,3%

Raczej tak 60,3% 51,9% 60,8% 55,3% 53,3% 61,9% 63,2% 70,6% 52,8% 58,0% 50,9% 22,2% 58,0% 61,7% 54,0%

Raczej nie 11,2% 10,4% 7,7% 12,8% 15,0% 14,3% 10,5% 11,8% 3,8% 14,0% 12,7% 22,2% 14,3% 11,7% 3,2%

Zdecydowanie nie 2,8% 0,9% 0,8% 4,3% 1,7% 0,0% 5,3% 0,0% 0,0% 3,0% 1,8% 0,0% 1,8% 2,1% 3,2%

Źródło: badania własne. N ważnych=285; Braki danych=2; Nie dotyczy=16. Kolumny nie sumują się do 100%, gdyż pominięto kategorię „inna odpowiedź”

Tab.6.8. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem we współczesnym polskim społeczeństwie jednostka jest w stanie własną pracą i uporem świadomie zmienić swoją pozycję na wyższą?”

według zmiennych usytuowania w strukturach uczelni (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne

niezależne

Pytanie

Kierunek studiów Stopień studiów Tryb studiów

Historia Filozofia Politologia Socjologia Wydziałowe studia

doktoranckie

I stopień -

licencjacki

II stopień -

magisterski

III stopień -

doktorancki Stacjonarny Niestacjonarny

Zdecydowanie tak 22,9% 31,9% 32,9% 18,6% 18,2% 27,1% 25,2% 18,2% 28,2% 20,6%

Raczej tak 60,0% 51,1% 50,0% 64,3% 63,6% 60,0% 52,8% 63,6% 56,9% 57,7%

Raczej nie 11,4% 8,5% 13,2% 11,4% 4,5% 7,9% 15,4% 4,5% 8,5% 15,5%

Zdecydowanie nie 1,4% 2,1% 2,6% 2,9% 0,0% 0,7% 4,1% 0,0% 1,6% 3,1%

Inna odpowiedź 4,3% 6,4% 1,3% 2,9% 13,6% 4,3% 2,4% 13,6% 4,8% 3,1%

Źródło: badania własne. N ważnych=285; Braki danych=2; Nie dotyczy=16. Kolumny nie sumują się do 100%, gdyż pominięto kategorię „inna odpowiedź”

144

6.3. Postrzeganie nierówności społecznych

Zagadnienie stratyfikacji społecznej dotyka także problemów nierówności, jakie

występują w systemie społecznym. Stwierdziliśmy uprzednio, że zajmowanie określonych

miejsc w strukturze społecznej związane jest z tym, że ludzie różnią się od siebie pod

względem posiadania pewnych przywilejów (lub inaczej środków). To, jakiego rodzaju

przywileje - w ocenie studentów - determinują strukturalne usytuowanie zaprezentowaliśmy

na początku niniejszego rozdziału. Teraz należy zastanowić się nad głębokością,

sprawiedliwością oraz szansami zredukowania społecznych zróżnicowań. Innymi słowy,

postrzeganiem przez studentów nierówności społecznych.

Ryc.6.10. „Czy Pana(i) zdaniem istniejące w naszym społeczeństwie

nierówności społeczne są:”

Źródło: badania własne. N ważnych=286; Braki danych=1; Nie dotyczy=16

Znakomita większość badanych stwierdziła, że występujące w społeczeństwie

polskim nierówności są „bardzo duże” (30,1%) lub „raczej duże” (45,8%) (Ryc.6.10.). Nikt

spośród badanych nie wyraził opinii, iż nierówności są „bardzo małe” (dlatego kategoria ta

nie znalazła się na zamieszczonym powyżej zestawieniu słupkowym), a odpowiedź „raczej

małe” zakreśliła w sumie tylko jedna osoba.

Odnotowaliśmy wpływ zmiennych wyjaśniających na udzielane przez respondentów

odpowiedzi. Im wyższa kategoria wiekowa, tym większy odsetek badanych zauważał

30,1%

45,8%

22,7%

0,3% 1,0% 0,0%

5,0%

10,0%

15,0%

20,0%

25,0%

30,0%

35,0%

40,0%

45,0%

50,0%

Bardzo duże Raczej duże Średnie Raczej małe Trudno powiedzieć

145

„duże” lub „bardzo duże” nierówności w społeczeństwie, a mniejszy odsetek nierówności

„średnie” (Tab.6.9.). Również studenci posiadający ojców o wykształceniu „podstawowym i

niepełnym podstawowym” częściej niż inni oceniają nierówności jako znaczące (Tab.6.9.).

Kolejny raz grupy studentów stacjonarnych i niestacjonarnych nieco odmiennie postrzegają

społeczeństwo w Polsce. W próbie osób ze studiów niestacjonarnych przekonanie o dużej

i bardzo dużej skali nierówności wyraża większy odsetek respondentów niż w próbie ze

studiów stacjonarnych (Tab.6.10.). Podobna tendencja zauważalna jest kiedy zestawimy

odpowiedzi badanych zgodnie z deklaracjami niezależności finansowej od rodziców.

Znamienne jest to, że dla studentów będących na utrzymaniu rodziców nierówności społeczne

występujące w Polsce są relatywnie mniejsze niż dla studentów samodzielnie zdobywających

środki na utrzymanie (Tab.6.11.).

Ryc.6.11. „Czy Pana(i) zdaniem istniejące w naszym społeczeństwie nierówności są:”

Źródło: badania własne. N ważnych=286; Braki danych=1; Nie dotyczy=16

Natomiast nierówności społeczne, które jak już ustaliliśmy w opinii studentów są

duże, dodatkowo są przez większość z nich oceniane mianem niesprawiedliwych

(Ryc.6.11.). Na uwagę zasługuje także fakt, że znaczący odsetek badanych nie był w stanie

udzielić odpowiedzi mieszczącej się na skali „zdecydowanie sprawiedliwe” – „zdecydowanie

niesprawiedliwe” i zakreślił opcję „trudno powiedzieć”.

Praktycznie we wszystkich podgrupach wyróżnionych w oparciu o zmienne

niezależne proporcje odpowiedzi są bardzo zbliżone. Na uwagę zasługuje jednak kilka

0,3%

9,1%

44,4%

31,1%

15,0%

0,0%

5,0%

10,0%

15,0%

20,0%

25,0%

30,0%

35,0%

40,0%

45,0%

50,0%

Zdecydowanie sprawiedliwe

Raczej sprawiedliwe

Raczej niesprawiedliwe

Zdecydowanie niesprawiedliwe

Trudno powiedzieć

146

spostrzeżeń. Po pierwsze, tylko wśród studentów - dzieci ojców o wyższym wykształceniu

padło stwierdzenie, iż występujące nierówności społeczne są „zdecydowanie sprawiedliwe”.

Równocześnie właśnie w grupie tych osób liczba wskazań na zdecydowaną

niesprawiedliwość podziałów jest relatywnie najniższa (Tab.6.12.). Po drugie, duże

wyczulenie na niesprawiedliwość zróżnicowania występującego w polskim

społeczeństwie jest przymiotem badanych reprezentujących niestacjonarny tryb studiów

(Tab.6.13.). Po trzecie, biorąc pod uwagę deklarowane poglądy polityczne, to osoby

„centrowe” relatywnie najczęściej oceniały nierówności społeczne mianem sprawiedliwych

(Tab.6.14.).

Ryc.6.12. „Proszę dokończyć zdanie. Różnice w dochodach z pracy między najlepiej a

najgorzej zarabiającymi są w naszym społeczeństwie…”

Źródło: badania własne. N ważnych=286; Braki danych=1; Nie dotyczy=16

Weryfikując wcześniejsze opinie studentów, zapytaliśmy jak oceniają oni głębokość

zróżnicowania zarobków w naszym kraju (Ryc.6.12.). Biorąc pod uwagę uzyskany materiał

empiryczny możemy stwierdzić, że blisko 90% studentów ocenia „lukę dochodową”

między najwięcej a najmniej zarabiającymi jako „raczej” lub „zdecydowanie” za dużą.

Co istotne, rezultaty te są tożsame z odpowiedziami na wcześniejsze pytania.

59,1%

31,8%

2,8% 1,0% 1,7% 3,5%

0,0%

10,0%

20,0%

30,0%

40,0%

50,0%

60,0%

70,0%

Zdecydowanie za duże

Raczej za duże Odpowiednie Raczej za małe Zdecydowanie za małe

Trudno powiedzieć

147

Tab.6.9. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem istniejące w naszym społeczeństwie nierówności społeczne są:” według zmiennych społeczno-demograficznych (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne

niezależne

Pytanie

Płeć Wiek Wielkość miejscowości pochodzenia Wykształcenie ojca

Kobieta Mężczyzna 18-22 23-25 26 i

więcej Wieś

Miasto

do 25

tys.

Miasto

26-50

tys.

Miasto 51-

100 tys.

Miasto

101-200

tys.

miasto 201

tys. i więcej

mieszkańców

Podstawowe

i niepełne

podstawowe

Zasadnicze

zawodowe

Średnie i

pomaturalne Wyższe

Bardzo duże 33,3% 24,5% 24,4% 37,6% 31,1% 38,1% 21,1% 23,5% 26,4% 28,3% 35,7% 33,3% 32,4% 35,1% 21,5%

Raczej duże 42,8% 50,9% 43,5% 46,2% 50,8% 52,4% 52,6% 64,7% 47,2% 47,5% 35,7% 55,6% 48,6% 40,4% 44,6%

Średnie 22,2% 23,6% 29,0% 16,1% 18,0% 4,8% 26,3% 11,8% 24,5% 22,2% 28,6% 11,1% 17,1% 24,5% 30,8%

Raczej małe 0,0% 0,9% 0,8% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 1,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 1,5%

Bardzo małe 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%

Trudno powiedzieć 1,7% 0,0% 2,3% 0,0% 0,0% 4,8% 0,0% 0,0% 1,9% 1,0% 0,0% 0,0% 1,8% 0,0% 1,5%

Źródło: badania własne. N ważnych=286; Braki danych=1; Nie dotyczy=16

Tab.6.10. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem istniejące w naszym społeczeństwie nierówności społeczne są:” według zmiennych usytuowania w strukturach uczelni

(N % ważnych w kolumnach)

Zmienne

niezależne

Pytanie

Kierunek studiów Stopień studiów Tryb studiów

Historia Filozofia Politologia Socjologia Wydziałowe studia

doktoranckie

I stopień -

licencjacki

II stopień -

magisterski

III stopień -

doktorancki Stacjonarny Niestacjonarny

Bardzo duże 34,3% 35,4% 22,7% 32,4% 22,7% 28,4% 33,3% 22,7% 25,8% 38,5%

Raczej duże 47,1% 43,8% 42,7% 46,5% 54,5% 41,8% 48,8% 54,5% 43,2% 51,0%

Średnie 17,1% 20,8% 30,7% 21,1% 22,7% 27,7% 17,1% 22,7% 28,9% 10,4%

Raczej małe 0,0% 0,0% 1,3% 0,0% 0,0% 0,7% 0,0% 0,0% 0,5% 0,0%

Bardzo małe 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%

Trudno powiedzieć 1,4% 0,0% 2,7% 0,0% 0,0% 1,4% 0,8% 0,0% 1,6% 0,0%

Źródło: badania własne. N ważnych=286; Braki danych=1; Nie dotyczy=16

148

Tab.6.11. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem istniejące w naszym społeczeństwie nierówności społeczne są:” według zmiennych niezależności życiowej (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne

niezależne

Pytanie

Obecny sposób zamieszkiwania w czasie studiów Ocena własnej sytuacji materialnej Niezależność finansowa

od rodziców

Mieszkanie na

własność Akademik

Wynajem

mieszkania w

pojedynkę

Wynajem

mieszkania w

kilka osób

Zamieszkiwanie z

rodzicami Inny

Bardzo

dobra

Raczej

dobra

Ani dobra,

ani zła

Raczej

zła

Bardzo

zła

Trudno

powiedzieć Tak Nie

Bardzo duże 36,4% 44,4% 33,3% 23,1% 28,3% 0,0% 36,4% 19,1% 35,7% 40,0% 66,7% 60,0% 38,2% 25,8%

Raczej duże 47,3% 22,2% 66,7% 23,1% 46,6% 33,3% 31,8% 47,0% 48,2% 48,0% 33,3% 0,0% 48,0% 44,4%

Średnie 16,4% 33,3% 0,0% 53,8% 23,6% 33,3% 31,8% 32,2% 15,2% 8,0% 0,0% 40,0% 13,7% 27,5%

Raczej małe 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,5% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 4,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,6%

Bardzo małe 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%

Trudno powiedzieć 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 1,0% 33,3% 0,0% 1,7% 0,9% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 1,7%

Źródło: badania własne. N ważnych=286; Braki danych=1; Nie dotyczy=16

Tab.6.12. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem istniejące w naszym społeczeństwie nierówności są:” według zmiennych społeczno-demograficznych (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Płeć Wiek Wielkość miejscowości pochodzenia Wykształcenie ojca

Kobieta Mężczyzna 18-22 23-25 26 i

więcej Wieś

Miasto

do 25

tys.

Miast

o 26-

50 tys.

Miasto

51-100

tys.

Miasto

101-200

tys.

Miasto 201 tys. i

więcej

mieszkańców

Podstawowe

i niepełne

podstawowe

Zasadnicze

zawodowe

Średnie i

pomaturalne Wyższe

Zdecydowanie sprawiedliwe 0,0% 0,9% 0,8% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 5,9% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 1,5%

Raczej sprawiedliwe 7,2% 12,3% 9,9% 6,5% 11,5% 4,8% 5,3% 5,9% 7,5% 12,1% 8,9% 11,1% 6,3% 8,5% 10,8%

Raczej niesprawiedliwe 47,2% 39,6% 45,0% 43,0% 44,3% 38,1% 47,4% 47,1% 43,4% 46,5% 39,3% 33,3% 44,1% 47,9% 40,0%

Zdecydowanie

niesprawiedliwe 31,7% 30,2% 24,4% 40,9% 31,1% 42,9% 31,6% 23,5% 24,5% 33,3% 33,9% 33,3% 36,0% 33,0% 23,1%

Trudno powiedzieć 13,9% 17,0% 19,8% 9,7% 13,1% 14,3% 15,8% 17,6% 24,5% 8,1% 17,9% 22,2% 13,5% 10,6% 24,6%

Źródło: badania własne. N ważnych=286; Braki danych=1; Nie dotyczy=16

149

Tab.6.13. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem istniejące w naszym społeczeństwie nierówności są:” według zmiennych usytuowania w strukturach uczelni (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Kierunek studiów Stopień studiów Tryb studiów

Historia Filozofia Politologia Socjologia Wydziałowe studia

doktoranckie

I stopień -

licencjacki

II stopień -

magisterski

III stopień -

doktorancki Stacjonarny Niestacjonarny

Zdecydowanie sprawiedliwe 1,4% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,7% 0,0% 0,0% 0,5% 0,0%

Raczej sprawiedliwe 4,3% 10,4% 13,3% 5,6% 18,2% 12,1% 4,1% 18,2% 9,5% 8,3%

Raczej niesprawiedliwe 44,3% 41,7% 42,7% 47,9% 45,5% 40,4% 48,8% 45,5% 45,8% 41,7%

Zdecydowanie

niesprawiedliwe 37,1% 29,2% 25,3% 35,2% 22,7% 29,8% 34,1% 22,7% 26,8% 39,6%

Trudno powiedzieć 12,9% 18,8% 18,7% 11,3% 13,6% 17,0% 13,0% 13,6% 17,4% 10,4%

Źródło: badania własne. N ważnych=286; Braki danych=1; Nie dotyczy=16

Tab.6.14. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem istniejące w naszym społeczeństwie nierówności są:” według zmiennej poglądy polityczne (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Poglądy polityczne

Lewicowe Centrowe Prawicowe Brak Trudno

powiedzieć

Zdecydowanie sprawiedliwe 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 1,5%

Raczej sprawiedliwe 9,1% 14,3% 6,7% 7,8% 6,1%

Raczej niesprawiedliwe 47,7% 53,6% 40,0% 41,2% 40,9%

Zdecydowanie niesprawiedliwe 36,4% 7,1% 40,0% 37,3% 37,9%

Trudno powiedzieć 6,8% 25,0% 13,3% 13,7% 13,6%

Źródło: badania własne. N ważnych=286; Braki danych=1; Nie dotyczy=16

150

Dotychczas prezentowaliśmy pytania, które dotyczyły percepcji nierówności

społecznych. Warto jednak także zbadać, jak studenci odnoszą się do możliwości

przezwyciężenia, redukcji owych nierówności.

Ryc.6.13. „Czy uważa Pan(i), że zmniejszenie zróżnicowania społecznego w naszym

kraju jest:”

Źródło: badania własne. N ważnych=287; Braki danych=7; Nie dotyczy=16

Pomimo dostrzegania głębokich nierówności w polskim społeczeństwie, wydaje

się, iż większość studentów jest pogodzona z ich skalą (Ryc.6.13). Co więcej sytuację, w

której ponad połowa badanych uznaje za niemożliwe zmniejszenie zróżnicowania

społecznego uznać można za dowód poczucia niemocy i braku sprawstwa. Zauważyć należy,

że równocześnie występuje ponad 30% grupa osób, dla których szanse na egalitaryzację

stosunków społecznych są jak najbardziej realne. Egalitaryści pozostają jednak grupą

mniejszościową, co wcale nie dziwi, gdyż już wcześniej wykazaliśmy w jak znaczącym

stopniu studenci rozpatrują stratyfikację podług kryteriów merytokratycznych.

Im wyższy stopnień wykształcenia ojca, tym względnie większy odsetek studentów

dostrzegał możliwość redukcji nierówności społecznych (Tab.6.15.). Dziwić natomiast może

sytuacja, w której osoby lewicowe sceptyczniej od innych oceniają szanse zaprowadzenia

większej równości w społeczeństwie (Tab.6.16.). Wszakże to właśnie z lewicą kojarzone są

egalitarystyczne ideologie uwarstwienia społecznego.

4,5%

28,2%

47,4%

9,1% 10,8%

0,0%

5,0%

10,0%

15,0%

20,0%

25,0%

30,0%

35,0%

40,0%

45,0%

50,0%

Zdecydowanie możliwe

Raczej możliwe Raczej niemożliwe Zdecydowanie niemożliwe

Trudno powiedzieć

151

Tab.6.15. Pytanie: „Czy uważa Pan(i), że zmniejszenie zróżnicowania społecznego w naszym kraju jest:” według zmiennych społeczno-demograficznych (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Płeć Wiek Wielkość miejscowości pochodzenia Wykształcenie ojca

Kobieta Mężczyzna 18-22 23-25 26 i

więcej Wieś

Miasto

do 25

tys.

Miasto

26-50

tys.

Miasto

51-100

tys.

Miasto

101-

200

tys.

Miasto 201

tys. i więcej

mieszkańców

Podstawowe

i niepełne

podstawowe

Zasadnicze

zawodowe

Średnie i

pomaturalne Wyższe

Zdecydowanie możliwe 4,4% 4,7% 3,8% 6,4% 3,3% 9,5% 0,0% 0,0% 0,0% 5,0% 5,4% 0,0% 2,7% 6,4% 6,2%

Raczej możliwe 25,4% 33,0% 29,8% 24,5% 29,5% 19,0% 26,3% 64,7% 28,3% 26,0% 25,0% 11,1% 28,6% 28,7% 30,8%

Raczej niemożliwe 51,4% 40,6% 44,3% 50,0% 50,8% 47,6% 63,2% 29,4% 43,4% 49,0% 48,2% 55,6% 50,9% 44,7% 40,0%

Zdecydowanie niemożliwe 5,5% 15,1% 9,2% 9,6% 8,2% 4,8% 10,5% 0,0% 11,3% 10,0% 10,7% 11,1% 9,8% 5,3% 13,8%

Trudno powiedzieć 13,3% 6,6% 13,0% 9,6% 8,2% 19,0% 0,0% 5,9% 17,0% 10,0% 10,7% 22,2% 8,0% 14,9% 9,2%

Źródło: badania własne. N ważnych=287; Braki danych=0; Nie dotyczy=16

Tab.6.16. Pytanie: „Czy uważa Pan(i), że zmniejszenie zróżnicowania społecznego w naszym kraju jest:” według zmiennej poglądy polityczne (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Poglądy polityczne

Lewicowe Centrowe Prawicowe Brak Trudno

powiedzieć

Zdecydowanie możliwe 11,4% 0,0% 3,3% 3,8% 6,1%

Raczej możliwe 15,9% 46,4% 31,7% 15,4% 28,8%

Raczej niemożliwe 56,8% 39,3% 41,7% 55,8% 47,0%

Zdecydowanie niemożliwe 11,4% 3,6% 11,7% 11,5% 9,1%

Trudno powiedzieć 4,5% 10,7% 11,7% 13,5% 9,1%

Źródło: badania własne. N ważnych=287; Braki danych=0; Nie dotyczy=16

152

Innym wskaźnikiem chęci egalitaryzacji stosunków panujących w społeczeństwie jest

zdeklarowanie siebie po stronie zwolenników lub przeciwników zmniejszenia zróżnicowania

społecznego (Ryc.6.14.).

Ryc.6.14. „Czy jest Pan(i) za lub przeciw zmniejszeniu zróżnicowania społecznego w

naszym kraju?”

Źródło: badania własne. N ważnych=286; Braki danych=1; Nie dotyczy=16

Okazuje się, że choć większość studentów nie widzi realnych możliwości

zredukowania nierówności społecznych (Ryc.6.13.), to jednocześnie zdecydowanie lub mniej

zdecydowanie podziela tę ideę w sferze postulatywnej (Ryc.6.14.).

Charakterystyka studenckich opinii o nierównościach społecznych byłaby niepełna

bez próby odniesienia ich do podstaw teoretycznych. Naszym zdaniem najlepszym

narzędziem do klasyfikacji świadomościowych ujęć nierówności społecznych jest

zaproponowana przez Zaborowskiego typologia wizji porządku społecznego. Przypomnijmy,

że badacz ten wyróżnił cztery idealnotypowe postawy różniące się stopniem legitymizacji

porządku społecznego oraz naciskiem na jego redefinicję262

.

Naszym zdaniem, nakreślony na podstawie uzyskanego materiału empirycznego,

portret studentów ma cechy zarówno typu przyzwalającego, jak i reformatorskiego.

Reformatorskiego, ponieważ zdaniem studentów nierówności są za duże, niesprawiedliwe i

262

Wojciech Zaborowski, Subiektywne wizje porządku społecznego. Propozycja typologii, „Przegląd

Socjologiczny” t. XXXV, 1985, s. 55-69, cyt. za: Aleksander Zandecki, Struktura społeczna…, dz. cyt., s. 24-25.

43,0% 40,9%

3,5% 1,4%

11,2%

0,0%

5,0%

10,0%

15,0%

20,0%

25,0%

30,0%

35,0%

40,0%

45,0%

50,0%

Zdecydowanie jestem za

Raczej jestem za Raczej jestem przeciw

Zdecydowanie jestem przeciw

Trudno powiedzieć

153

powinny być zniwelowane. Mamy zatem do czynienia z właściwym dla wizji reformatorskiej

częściowym cofnięciem legitymizacji dla porządku w społeczeństwie. Jednocześnie w

wypowiedziach badanych odnajdujemy elementy wizji przyzwalającej. Właściwie chodzi o

jeden element, jakim jest niewiara w możliwość zmniejszenia nierówności społecznych.

Konkluzja ta jest wysoce niepokojąca. Wydaje się, że jedynym czynnikiem, który

powstrzymuje kategorię studentów przed całkowitym wycofaniem poparcia dla istniejących

w naszym społeczeństwie stosunków społecznych jest niewiara w możliwość ich

przedefiniowania. Nasuwa się zatem istotne pytanie: czy wykryliśmy zarzewie buntu

społecznego? Pytanie jest ważne, niestety możemy tylko spekulować, czy studenci zaczną

przejawiać cechy typu radykalnego. Być może stanie się to w sytuacji, kiedy rzesze

absolwentów wyższych szkół nie doświadczą oczekiwanej ruchliwości, a skutki kryzysu

finansowego staną się bardziej dotkliwe. Niemniej są to jedynie dywagacje, na których

rozwiązanie nie pozwala nam uzyskany materiał empiryczny, i które stanowią znakomitą

podstawę dla nowych pogłębionych badań.

Syntetyzując wnioski dla tej części pracy stwierdzamy, że udało się nam

uprawdopodobnić hipotezę głoszącą iż „większość studentów podziela zdanie, że w

społeczeństwie polskim występują duże nierówności społeczne i ekonomiczne oraz ocenia

ten fakt negatywnie”.

6.4. Rola wykształcenia wyższego w kształtowaniu szans życiowych

Stwierdziliśmy, że studenci tworzą specyficzną kategorię społeczną. Wszakże

stanowią oni zbiór ludzi podobnych do siebie pod wieloma względami. Najważniejsze

spośród tych cech, to zakotwiczenie w strukturach uczelni wyższej, względna

homogeniczność stylów życia oraz traktowanie studiów jako przejściowej fazy życia. Fazy,

której rezultatem ma być uniezależnienie życiowe i zdobycie kapitału wiedzy pozwalającego

na wypracowanie własnej pozycji w społeczeństwie. Ponadto należy pamiętać, studenci

podjęli decyzje o rozpoczęciu studiów ze względu na jakieś motywy i kierując się pewnymi

przesłankami.

Dlatego dopełnieniem naszego badania jest próba znalezienia odpowiedzi na pytanie,

jakie znaczenie w kształtowaniu swoich szans życiowych (szans awansu społecznego,

wypracowania wysokiej pozycji w społeczeństwie) przypisują studenci uzyskiwanemu

wykształceniu na poziomie wyższym. Dowiemy się także, czy zdaniem młodzieży

154

akademickiej warto współcześnie zdobywać wykształcenie i dostęp do jakiego typu

przywilejów społecznych powinno ono dostarczać

Ryc.6.15. „Czy Pana(i) zdaniem warto współcześnie zdobywać wykształcenie wyższe,

czy też nie warto?”

Źródło: badania własne. N ważnych=287; Braki danych=0; Nie dotyczy=16

Rozkład odpowiedzi w wprowadzającym i kontrolnym pytaniu (Ryc.6.15.) ukazuje, iż

zdaniem znakomitej większości studentów warto rozpoczynać studia. Relatywnie częściej

kobiety niż mężczyźni stwierdzały, że „zdecydowanie warto” studiować (Tab.6.17.). Co

ciekawe deklaracja o zdecydowanej przydatności studiów względnie rzadziej zaznaczana była

przez osoby w środkowej (23-25) kategorii wiekowej (Tab.6.17.). Na ocenę przydatności

studiów wyższych nie wpływa wykształcenie ojca – we wszystkich grupach

„wykształceniowych” proporcje ocen były zbliżone (Tab.6.17.). Deklaracji studentów nie

różnicują także kierunek, faza i tryb studiów. We wszystkich grupach wyodrębnionych na ich

podstawie poparcie dla wartości zdobywania wyższych tytułów naukowych (łączne kategorie

„raczej warto” i „zdecydowanie warto”) oscyluje w granicach 80% (Tab.6.18.).

44,6%

35,9%

8,7%

2,4%

8,4%

0,0%

5,0%

10,0%

15,0%

20,0%

25,0%

30,0%

35,0%

40,0%

45,0%

50,0%

Zdecydowanie warto

Raczej warto Raczej nie warto Zdecydowanie nie warto

Trudno powiedzieć

155

Tab.6.17. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem warto współcześnie zdobywać wykształcenie wyższe, czy też nie warto?” według zmiennych społeczno-demograficznych

(N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Płeć Wiek Wielkość miejscowości pochodzenia Wykształcenie ojca

Kobieta Mężczyzna 18-22 23-25 26 i

więcej Wieś

Miasto

do 25 tys.

Miasto 26-

50 tys.

Miasto

51-100

tys.

Miasto

101-

200

tys.

Miasto 201

tys. i więcej

mieszkańców

Podstawowe i

niepełne

podstawowe

Zasadnicze

zawodowe

Średnie i

pomaturalne Wyższe

Zdecydowanie warto 50,8% 34,0% 48,1% 33,0% 54,1% 42,9% 31,6% 52,9% 50,9% 42,0% 48,2% 55,6% 33,9% 47,9% 53,8%

Raczej warto 31,5% 43,4% 33,6% 43,6% 29,5% 52,4% 47,4% 29,4% 39,6% 34,0% 32,1% 33,3% 41,1% 36,2% 30,8%

Raczej nie warto 8,8% 8,5% 6,9% 11,7% 8,2% 0,0% 21,1% 5,9% 5,7% 8,0% 5,4% 0,0% 11,6% 7,4% 7,7%

Zdecydowanie nie warto 2,2% 2,8% 0,8% 4,3% 3,3% 4,8% 0,0% 0,0% 0,0% 4,0% 1,8% 0,0% 3,6% 2,1% 1,5%

Trudno powiedzieć 6,6% 11,3% 10,7% 7,4% 4,9% 0,0% 0,0% 11,8% 3,8% 12,0% 12,5% 11,1% 9,8% 6,4% 6,2%

Źródło: badania własne. N ważnych=287; Braki danych=0; Nie dotyczy=16

Tab.6.18. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem warto współcześnie zdobywać wykształcenie wyższe, czy też nie warto?” według zmiennych usytuowania w strukturach uczelni

(N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Kierunek studiów Stopień studiów Tryb studiów

Historia Filozofia Politologia Socjologia Wydziałowe studia

doktoranckie

I stopień -

licencjacki

II stopień -

magisterski

III stopień -

doktorancki Stacjonarny Niestacjonarny

Zdecydowanie warto 40,0% 64,6% 38,2% 40,8% 50,0% 53,9% 33,1% 50,0% 46,3% 41,2%

Raczej warto 40,0% 20,8% 46,1% 31,0% 36,4% 32,6% 39,5% 36,4% 34,2% 39,2%

Raczej nie warto 10,0% 10,4% 2,6% 14,1% 4,5% 5,7% 12,9% 4,5% 9,5% 7,2%

Zdecydowanie nie warto 1,4% 0,0% 3,9% 2,8% 4,5% 0,0% 4,8% 4,5% 2,1% 3,1%

Trudno powiedzieć 8,6% 4,2% 9,2% 11,3% 4,5% 7,8% 9,7% 4,5% 7,9% 9,3%

Źródło: badania własne. N ważnych=287; Braki danych=0; Nie dotyczy=16

156

Stwierdziliśmy, że w opinii większości studentów warto podejmować naukę na

poziomie wyższym. O wiele ważniejsze jest jednak poznanie motywów jakie kierowały

nadanymi. Inaczej mówiąc, ze względu na jakie wartości studiowanie jest opłacalne?

Ryc.6.16. „Jakimi motywami kierował(a) się Pan(i) przy podejmowaniu studiów? Czy

liczył(a) Pan(i) przede wszystkim na:” (graficzny rozkład odpowiedzi w oparciu o

wartość dominującą dla każdego czynnika)

Na pewno tak

Raczej tak Raczej nie Na pewno

nie

1 2 3 4

Wysokie zarobki

Interesujący zawód

Łatwiejsze życie

Niezależność, samodzielność

Rozwój intelektualny, samodoskonalenie

Uniknięcie bezrobocia

Możliwość pracy za granicą

Szacunek ze strony innych ludzi

Lekką pracę

Możliwość pracy na swoim

Udział we władzy

Rozbudowa sieci znajomości

Możliwość działalności naukowej

Możliwość działalności społecznej Źródło: badania własne. W skład zestawienia wchodzą: P.26.1. (N ważnych=286; Braki danych=1), P.26.2. (N ważnych=286; Braki danych=1), P.26.3. (N ważnych=286; Braki danych=1), P.26.4. (N ważnych=284; Braki danych=3), P.26.5. (N ważnych=286; Braki danych=1), P.26.6. (N ważnych=286; Braki danych=1), P.26.7. (N ważnych=285; Braki danych=2), P.26.8. (N ważnych=286; Braki danych=1), P.26.9. (N ważnych=286; Braki danych=1), P.26.10. (N ważnych=286; Braki danych=1), P.26.11. (N ważnych=286; Braki danych=1), P.26.12. (N ważnych=286; Braki danych=1), P.26.13. (N ważnych=287; Braki danych=0), P.26.14. (N ważnych=287; Braki danych=0); Nie dotyczy=16. Rozkład graficzny na podstawie wartości dominującej dla poszczególnych czynników

W oparciu o uzyskane dane można stwierdzić, że badani odnajdują w studiowaniu

zarówno realizację wartości instrumentalnych, jak i autotelicznych (Ryc.6.16.). Wśród

kategorii, które jako jedyne uzyskały dominującą wartość 1 – „na pewno tak” znajdują się

„rozwój intelektualny, samodoskonalenie” oraz „uniknięcie bezrobocia”. Zauważmy, że

pierwsza z tych odpowiedzi odwołuje się raczej do wartości samych w sobie (autotelicznych),

natomiast druga ma charakter praktyczny (instrumentalny). Wbrew sformułowanym przez nas

hipotezom, studenci nie wskazywali najczęściej na powody typu „wysokie zarobki”,

„łatwiejsze życie”, czy „niezależność”. Wprawdzie czynniki te oceniane były wysoko (za

wyjątkiem „wyższych zarobków”), ale nie tak wysoko jak się spodziewaliśmy. Pocieszające

może być natomiast to, że większość badanych rozpoczynając studia nie jest motywowana

chęcią wyjazdu za granicę.

157

Ryc.6.17. „Czy sądzi Pan(i), że osoby z akademickim wykształceniem w porównaniu z

tymi, którzy takiego wykształcenia nie posiadają, mają:” (graficzny rozkład odpowiedzi

w oparciu o wartość dominującą dla każdego czynnika)

Na pewno tak Raczej tak Raczej nie

Na pewno nie

1 2 3 4

Wyższe dochody

Większy szacunek społeczny

Większe wpływy społeczno - polityczne

Źródło: badania własne. W skład zestawienia wchodzą: P.27.1. (N ważnych=284; Braki danych=3), P.27.2. (N ważnych=281; Braki danych=6), P.27.3. (N ważnych=282; Braki danych=5); Nie dotyczy=16. Rozkład graficzny na podstawie wartości dominującej dla poszczególnych czynników

Ryc.6.18. „Czy jest usprawiedliwione, aby osoby z akademickim wykształceniem w

porównaniu z osobami bez takiego wykształcenia posiadały:” (graficzny rozkład

odpowiedzi w oparciu o wartość dominującą dla każdego czynnika)

Na pewno tak Raczej tak Raczej nie

Na pewno nie

1 2 3 4

Wyższe dochody

Większy szacunek społeczny

Większe wpływy społeczno - polityczne

Źródło: badania własne. W skład zestawienia wchodzą: P.28.1. (N ważnych=286; Braki danych=1), P.28.2. (N ważnych=285; Braki danych=2), P.28.3. (N ważnych=284; Braki danych=3); Nie dotyczy=16. Rozkład graficzny na podstawie wartości dominującej dla poszczególnych czynników

Być może małe umotywowanie podejmowania studiów chęcią uzyskania wysokich

zarobków spowodowane jest właśnie tym, że studenci nie uważają jakoby wyższe

wykształcenie realnie przekładało się na wysokość dochodów (Ryc.6.17.). Jednocześnie w

osądzie studentów posiadanie dyplomu uczelni wyższej jest czynnikiem uprawomocniającym

do posiadania wyższych dochodów, większego prestiżu i większych wpływów społeczno-

politycznych (Ryc.6.18.).

Tab.6.19. „Gdyby jeszcze raz miał(a) Pan(i) podejmować decyzję

o podjęciu studiów to:”

Zdecydował(a) bym się na nie na

takim samym kierunku i trybie

Zdecydował(a) bym się na nie,

ale zmienił(a)bym kierunek lub/i

ich tryb

Nie zdecydował(a) bym się

na nie Inna odpowiedź

51,2% 37,1% 6,0% 5,7%

Źródło: badania własne. N ważnych=283; Braki danych=4; Nie dotyczy=16

158

Chcąc sprawdzić czy odpowiedzi badanych są spójne i faktycznie uważają oni, że

warto kształcić się na poziomie wyższym w kwestionariuszu zamieściliśmy pytanie „Gdyby

jeszcze raz miał(a) Pan(i) podejmować decyzję o podjęciu studiów to:” (Tab.6.19.).

Dowiedzieliśmy się, że ponad 90% studentów nie żałuje swojej decyzji, choć część

zmieniłaby kierunek bądź tryb studiowania. Tylko 6% spośród studentów mając możliwość

cofnięcia czasu, nie zdecydowałoby się na ich rozpoczęcie. Nawet wśród osób, które udzieliły

„innej odpowiedzi” przeważały wypowiedzi w rodzaju „zacząłbym dwa kierunki naraz” lub

„rozpocząłbym je wcześniej”

Podsumowując, zdaniem zdecydowanej większości respondentów warto

współcześnie zdobywać wykształcenie wyższe, gdyż w największej mierze umożliwia ono

samodoskonalenie oraz rozwój intelektualny. Nie bez znaczenia jest także to, że

studiowanie pozwala uniknięć bezrobocia. Pomimo uprzednio dokonanej krytyki

występujących w kraju nierówności społecznych, studenci za sprawiedliwą uważają sytuację,

w której osoby z dyplomem uczelni pod różnymi względami sytuują się w społeczeństwie

wyżej, niż osoby takiego dyplomu nieposiadające.

159

Zakończenie

Koniecznym zwieńczeniem dokonanej przez nas analizy danych empirycznych jest

podsumowanie całej pracy, przedstawienie płynących z niej wniosków zarówno dla

perspektywy teoretycznej, którą przyjęliśmy, głównych podejmowanych przez nas

problemów, jak i przyszłych analiz zgłębiających podobne kwestie.

Podjęcie niniejszego badania zostało poprzedzone dogłębnym namysłem nad

metodologiczną przydatnością świadomościowej perspektywy badania struktury społecznej

wśród studentów. Wprawdzie problematyka struktur społecznych jest jednym z klasycznych

tematów socjologii, to większość współczesnych badań raczej odwołuje się do perspektywy

obiektywnej. Dodatkowo, pytania o postrzeganie struktury społecznej zadawane są na ogół

osobom dorosłym i posiadającym pracę.

Pamiętajmy, że studenci stanowią specyficzną kategorię społeczną, złożoną z osób,

które wprawdzie są już dorosłe, ale w większości nie osiągnęły pełnej niezależności życiowej

i nie posiadają stałego zatrudnienia. Zatrudnienie jest natomiast jednym z podstawowych

kryteriów decydujących o umiejscowieniu w strukturze społecznej zarówno w badaniach

korzystających z perspektywy obiektywnej, jak i subiektywnej (świadomościowej). Okazało

się jednak, że niespełnianie przez większość studentów tych podstawowych determinant

stratyfikacyjnych wcale nie oznacza, że pozbawieni są oni wszelkich wyobrażeń o „kształcie”

społeczeństwa w Polsce oraz własnym w nim miejscu. Ponadto, większość badanych

rozpatrując swoje aktualne usytuowanie na drabinie stratyfikacyjnej brało pod uwagę pozycję

społeczną rodziców.

Naszą analizę rozpoczęliśmy krótką charakterystyką próby badawczej. Obiektywne

wyznaczniki usytuowania w społeczeństwie brane są pod uwagę w praktycznie wszystkich

profesjonalnych analizach postrzegania struktury społecznej i mają znaczenie wyjaśniające.

Stwierdziliśmy między innymi, że studenci stacjonarni i doktoranci częściej pochodzą z

największych miast (201 tys. i więcej mieszkańców), że dostanie się na studia III stopnia

może być uwarunkowane lepszym wykształceniem ojca. Dowiedliśmy, że ojcowie

studentów stacjonarnych częściej niż ojcowie studentów niestacjonarnych wywodzą się z

prestiżowej kategorii zawodowej specjalistów.

W początkowej części pracy zadaliśmy pytanie badawcze: czy studenci mają

wyobrażenie istnienia struktury społecznej? Uzyskany materiał empiryczny pozwala nam

odpowiedzieć na nie twierdząco. Zdecydowana większość badanych stwierdziła, że

„współczesne polskie społeczeństwo jest zróżnicowane i posiada strukturę”. Co więcej, w

160

opinii znakomitej większości młodzieży akademickiej w społeczeństwie występują tak

podstawowe elementy strukturalne, jak grupy, warstwy i klasy.

Odpowiadając na pytanie, jakiemu schematowi najbardziej odpowiada

świadomościowy obraz struktury społecznej deklarowany przez studentów, stwierdzamy, iż

dla ponad połowy studentów podział społeczeństwa przybiera postać modelu

gradacyjnego, w którym wyodrębniają klasy wyższe, średnie i niższe. Samo

społeczeństwo - w opinii największej części studentów jest systemem hierarchicznie

ułożonych warstw, który swoim kształtem przypomina piramidę. Jednocześnie blisko co piąty

respondent przyznawał się do postrzegania społeczeństwa w sposób dychotomiczny.

Tylko niespełna co piąty badany zaklasyfikował siebie jako reprezentanta „klasy

średniej”. Oznacza to, że hipoteza do pytania badawczego z jaką klasą, warstwą bądź grupą

we współczesnym polskim społeczeństwie identyfikują się studenci, została sfalsyfikowana.

Co prawda, znaczny udział studentów postrzega siebie jako kogoś usytuowanego w środku

drabiny stratyfikacyjnej, lub reprezentującego grupę „przeciętnych”. Jednak tylko w takim –

bardzo szerokim i potocznym – rozumieniu klasy średniej możnaby uznać hipotezę za

uprawdopodobnioną. Zdecydowanie największa część studentów określiła siebie mianem

„inteligencji, wykształconych”. Naszym zdaniem znacząca część studentów dość elitarnie

postrzega swoją pozycję w społeczeństwie.

Sformułowaliśmy także zapytanie dotyczę tego jaka kategoria społeczna jest, zdaniem

studentów, najliczniej reprezentowana we współczesnym polskim społeczeństwie? Zdaniem

największej części studentów w polskim społeczeństwie dominuje grupa ludzi

„przeciętnych”. Tym samym nie potwierdziła się już kolejna nasza hipoteza, która głosiła, że

w opinii studentów najliczniejsza jest „klasa średnia”.

Opisana powyżej sytuacja jest wysoce zastanawiająca, gdyż wynik ten jest zasadniczo

odmienny od tego, który dostarczyło pytanie ze schematami społeczeństwa. Jesteśmy zdania,

że wykazaliśmy, iż percepcja struktury społecznej w znaczącym stopniu uzależniona jest

zastosowaną przez badacza techniką zbierania materiału empirycznego, a sama ta

konstatacja jest dobrym przyczynkiem do dyskusji metodologicznej i dalszych pogłębionych

badań problemu.

Tylko częściowo możemy przyjąć hipotetyczną odpowiedź na pytanie badawcze jakie

czynniki, według studentów, wyznaczają pozycję jednostki w społeczeństwie? Dla studentów

najważniejszymi czynnikami decydującymi o umiejscowieniu w systemie stratyfikacji

społecznej okazały się: „władza”, „sieć znajomości”, „dochody”, „rodzaj pracy” oraz

„kwalifikacje zawodowe”. Oznacza to, że mieliśmy rację spodziewając się najczęstszych

161

wskazań studentów na kryteria związane z: statusem materialnym, wykonywanym

zawodem oraz kapitałem społecznym. Natomiast wbrew przypuszczalnej odpowiedzi na

pytanie badawcze, pozycja społeczna rodziców oraz wykształcenie - zdaniem badanych -

nie znajdują się wśród najważniejszych czynników wyznaczających miejsce w

społeczeństwie.

Odpowiedź na następne pytanie, jaka jest studentów opinia o istniejących w

społeczeństwie szansach wertykalnej ruchliwości społecznej, dostarcza wielu wniosków do

analizy. Wbrew naszym przypuszczeniom, zdaniem większości studentów wcale nie żyjemy

w społeczeństwie „otwartym”, a szanse na doświadczenie ruchliwości w naszym kraju są

co najwyżej „średnie”. Równocześnie udało się nam ukazać do jakiego stopnia badani

dualnie rozpatrują rzeczywistość, ponieważ studenci pytani wprost o swoją sytuację

uważają, że poprawią swoje usytuowanie na drabinie stratyfikacyjnej. A więc inaczej

widzą swoją sytuacje, a inaczej mechanizmy makrospołeczne.

Bez wątpienia udało nam się uprawdopodobnić hipotezę, iż zdaniem większości

studentów w społeczeństwie polskim występują duże nierówności społeczne i ekonomiczne

oraz, że oceniają oni ten fakt negatywnie. Charakteryzując ten problem bardziej szczegółowo

stwierdzamy, że znakomita większość studentów podziela zdanie o bardzo dużym

zróżnicowaniu społecznym w Polsce, jego niesprawiedliwym charakterze oraz istnieniu

znacznej „luki dochodowej” między najmniej i najwięcej zarabiającymi. Jak widzimy,

cofnięcie legitymizacji dla porządku społecznego jest znaczące. Wydaje się, że jedynym,

co powstrzymuje studentów przed buntem jest niewiara w możliwość zdefiniowania

nowego – bardziej sprawiedliwego – ładu.

Mając na uwadze specyfikę środowiska, w którym przeprowadzone zostało badanie,

zadaliśmy pytanie jakie znaczenie w kształtowaniu swoich przyszłych szans życiowych

nadają studenci uzyskiwanemu wykształceniu wyższemu? W oparciu o uzyskany materiał

empiryczny stwierdzamy, że zdaniem znakomitej większości studentów warto

rozpoczynać studia, a w studiowaniu badani odnajdują zarówno realizację wartości

instrumentalnych, jak i autotelicznych. Tylko częściowo potwierdziła się nasza hipoteza,

głosząca, że studenci mówiąc o powodach rozpoczęcia studiów najczęściej będą wskazywać

na „godny poziom życia” oraz „realizację aspiracji życiowych”. Faktycznie, oprócz

autotelicznej wartości „rozwoju intelektualnego i samodoskonalenia” badani w największej

mierze przyznali się do studiowania w celu „uniknięcia bezrobocia”. Jest to kolejna smutna

konstatacja, gdyż oznaczałoby to potwierdzenie obiegowej opinii o uczelniach wyższych,

jako „przechowalni” młodzieży przed przedwczesnym wejściem na rynek pracy.

162

Podsumowując wszystkie nakreślone problemy określmy jaki wpływ na percepcję

struktury społecznej przez studentów mają: cechy społeczno-demograficzne, tok studiów oraz

kierunek w ramach wydziału? Choć zmienne wyjaśniające istotnie wpływają na przekonania

badanych, to sformułowaną przez nas hipotezę badawczą musimy przedefiniować.

Zauważyliśmy szereg najważniejszych prawidłowości:

Osoby o orientacji lewicowej najczęściej odrzucają możliwość istnienia struktury

społecznej,

W próbie studentów niestacjonarnych schemat dychotomiczny jest częściej

wybieranym niż w próbie studentów stacjonarnych,

Wizje dychotomiczne są także relatywnie częściej podzielane przez osoby o

lewicowych poglądach politycznych,

Studenci historii, filozofii i Wydziałowych Studiów Doktoranckich częściej od

reprezentantów innych kierunków umiejscawiają się na dole schematów uwarstwienia

społecznego,

Przechodzenie do kolejnych faz studiów wiąże się z coraz większą identyfikacją z

ludźmi „inteligentnymi, wykształconymi”,

Nie odnotowaliśmy większego wpływu zmiennych wyjaśniających na percepcję

dominujących grup w społeczeństwie,

Osoby studiujące odpłatnie (niestacjonarnie) recenzują szanse awansu bardziej

pesymistycznie, niż osoby odbywające studia nieodpłatnie,

Historycy oraz filozofowie relatywnie najczęściej obawiają się, że doświadczą

ruchliwości społecznej w dół,

W próbie osób ze studiów niestacjonarnych przekonanie o dużej i bardzo dużej skali

nierówności wyraża większy odsetek respondentów niż w próbie ze studiów

stacjonarnych,

Osoby lewicowe sceptyczniej od innych oceniają szanse zaprowadzenia większej

równości w społeczeństwie.

Aby nasza praca była wartościowa i przydatna dla innych badaczy zgłębiających

podobną problematykę czujemy się zobowiązani, oprócz wniosków płynących z pytań

badawczych, nakreślić pewne obszary dalszych możliwych dociekań i badań. Pamiętajmy,

część opisywanych przez nas hipotez została jedynie uprawdopodobniona i należy powtórzyć

163

badanie w celu replikacji uzyskanych wyników. Dostrzegamy następujące możliwości

rozwinięcia i pogłębienia podjętej przez nas problematyki:

Nieco inne zdefiniowanie problemu badawczego. Skupienie się tylko na jednym

wątku, na przykład takim jak opinie o skali nierówności i ich legitymizacji. Bądź też

rozszerzenie problemu o nowe kwestie. Ciekawe rezultaty mogłoby przynieść

zgłębienie kulturowych aspektów struktury społecznej.

Odwołanie się do innych paradygmatów metodologicznych. Oznaczać mogłoby to

większe wykorzystanie ujęcia obiektywnego, lub też pogłębienie wizji

świadomościowych ale w oparciu o metodę analizy treści (np. treści dokumentów

osobistych).

Zastosowanie zmian w sposobie doboru próby. Po pierwsze, zastosowanie

warstwowo-losowego doboru, który pozwoliłby na osiągnięcie jeszcze większego

stopnia reprezentatywności. Po drugie, warto by zwiększyć samą wielkość próby, tak

aby bez problemu móc zastosować profesjonalne testy statystyczne (np. chi-kwadrat).

Zmiany w zbiorowości generalnej. Przeprowadzenie badania wśród studentów nie

tylko różnych kierunków, ale także wydziałów, lub nawet uczelni. Zapewne ciekawe

było by zestawienie wizji struktury społecznej podzielanej przez studentów uczelni

publicznych i niepublicznych. Dobrym pomysłem byłoby zestawienie potocznych

wizji struktury społecznej studentów oraz ich rodziców.

Oczywiście przedstawione propozycje wymuszają zastosowanie całkiem nowych

rozwiązań organizacyjnych. Między innymi te powody zadecydowały o odrzuceniu tych

rozwiązań w fazie eksplikacji i operacjonalizacji problemu badawczego.

Żałujemy, że forma niniejszej pracy nie pozwala nam na dokładny opis całości

uzyskanego materiału empirycznego. Niektóre zestawienia danych musiały zostać pominięte

ze względu na mniejszą wartość wyjaśniającą. Zainteresowanych czytelników zachęcamy do

zapoznania się z zamieszczonymi w aneksie zestawieniami.

164

Bibliografia

BABBIE EARL, Podstawy badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

2008.

BOBAKO MONIKA, Konstruowanie odmienności klasowej jako urasowianie. Przypadek

Polski po 1989 roku, w: Podziały klasowe i nierówności społeczne. Refleksie

socjologiczne po dwóch dekadach realnego kapitalizmu w Polsce, Piotr Żuk (red.),

Oficyna naukowa, Warszawa 2010, s. 165-177.

DAVIS KINGSLEY, MOORE WILBERT, O niektórych zasadach uwarstwienia, w: Socjologia.

Lektury, Piotr Sztompka, Marek Kucia (red.) , Wydawnictwo Znak, Kraków 2007, s. 437-

445.

DERCZYŃSKI WŁODZIMIERZ, Postrzeganie struktury społecznej, Warszawa 1997,

[http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/1997/K_049_97.PDF ; dostęp: 18.02.2012].

DERCZYŃSKI WŁODZIMIERZ, Postrzeganie swojego miejsca w strukturze społecznej,

awanse i degradacje, Warszawa 2004,

[http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2004/K_147_04.PDF ; dostęp: 18.02.2012].

Dobrobyt społeczny, nierówności i sprawiedliwość dystrybutywna, Stanisław Maciej Kot,

Malawski Andrzej, Węgrzecki Adam (red.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w

Krakowie, Kraków 2004.

DOMAŃSKI HENRYK, Nowe ogniwa nierówności edukacyjnych w Polsce, „Studia

Socjologiczne” 1(196)/2010, s. 7-33.

DOMAŃSKI HENRYK, Potoczna wizja klasy średniej jako przyczynek do adaptacji

zachodnich wzorów, „Kultura i Społeczeństwo” 1/2000, s. 166-167.

DOMAŃSKI HENRYK, Struktura społeczna, Wydawnictwo naukowe SCHOLAR,

Warszawa 2004.

DOMAŃSKI HENRYK, Wpływ przynależności klasowej na postawy wyborcze w latach

1991-2001, „Studia Socjologiczne” 1(200)/2011, s. 590-591.

FLORIDA RICHARD, Narodziny klasy kreatywnej oraz jej wpływ na przeobrażenia w

charakterze pracy, wypoczynku, społeczeństwa i życia codziennego, Narodowe centrum

kultury, Warszawa 2010.

GARDAWSKI JULIUSZ, Teorie struktury społecznej a świat pracy, w: Polacy pracujący a

kryzys fordyzmu, Juliusz Gardawski (red.), Wydawnictwo naukowe SCHOLAR,

Warszawa 2009.

165

GIDDENS ANTHONY, Socjologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.

GRUSZCZYŃSKI LESZEK A., Elementy metod i technik badań socjologicznych, Śląskie

Wydawnictwa Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania i Nauk Społecznych w Tychach.

GRUSZCZYŃSKI LESZEK A., Kwestionariusze w socjologii. Budowa narzędzi do badań

surveyowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1999.

INTERNETOWY SERWIS INFORMACYJNY NBP, hasło: współczynnik Giniego,

[http://www.nbportal.pl/pl/commonPages/EconomicsEntryDetails?entryId=184&pageId=

608; dostęp: 2.03.2012].

JAŁOWIECKI BOHDAN, Globalny świat metropolii, Wydawnictwo naukowe SCHOLAR,

Warszawa 2007.

JAŁOWIECKI BOHDAN, SZCZEPAŃSKI MAREK S., Miasto i przestrzeń w perspektywie

socjologicznej, Wydawnictwo naukowe SCHOLAR, Warszawa 2006.

KOZARZEWSKI PIOTR, Wykluczenie edukacyjne, w: Wykluczeni. Wymiar społeczny,

materialny i etniczny, Maria Jarosz (red.), Instytut Studiów Politycznych PAN,

Warszawa 2008, s. 138.

KRZYSZTOFEK KAZIMIERZ, SZCZEPAŃSKI MAREK S., Zrozumieć rozwój. Od społeczeństw

tradycyjnych do informacyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2005.

MACHALICA BARTOSZ, Klasy społeczne w analizie systemów-światów. Studium polskiej

transformacji, w: Podziały klasowe i nierówności społeczne. Refleksie socjologiczne po

dwóch dekadach realnego kapitalizmu w Polsce, Piotr Żuk (red.), Oficyna naukowa,

Warszawa 2010, s.138.

Mały Rocznik Statystyczny Polski 2010 dostępny na stronie internetowej Głównego

Urzędu statystycznego:

[http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_oz_maly_rocznik_statystyczny_2010.pdf

. ; dostęp: 16.02.2012].

MARKOWSKI DANIEL, O metodologicznych problemach badań nad strukturą społeczną,

w: Marczuk Stanisław (red.), Wartości a struktura społeczna, Wydawnictwo Wyższej

Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1990., s. 21.

Młodzi 2011, Piotr Arak, Michał Boni, Krystyna Szafraniec (red.), Kancelaria Prezesa

Rady Ministrów, Warszawa 2011.

Modernizacja Polski. Struktury, agencje, instytucje, Witold Morawski (red.),

Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010.

166

NOWAK ANDRZEJ W., Neoliberalna akademia. Szkolnictwo wyższe a wytwarzanie i

legitymizowanie podziałów klasowych w Polsce po 1989 roku, w: Podziały klasowe i

nierówności społeczne. Refleksie socjologiczne po dwóch dekadach realnego kapitalizmu

w Polsce, Piotr Żuk (red.), Oficyna naukowa, Warszawa 2010, s. 117.

NOWAK STEFAN, Metodologia badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 2008.

OGRYZKO-WIEWIÓROWSKI HENRYK, Wprowadzenie do metod badawczych w socjologii,

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1986.

OSSOWSKI STANISŁAW, O strukturze społecznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,

Warszawa 1986.

RYBICKI PAWEŁ, Struktura społecznego świata, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,

Warszawa 1979.

SMOCZYŃSKI WAWRZYNIEC, Prekariusze wszystkich krajów, „Polityka. Niezbędnik

Inteligenta Plus” 1/2012, s. 83.

SOWA JAN, Prekariat – proletariat epoki globalizacji, w: Robotnicy opuszczają miejsca

pracy, Joanna Sokołowska (red.), Łódź 2011, opublikowane w Internecie

[http://dl.dropbox.com/u/1781042/sowa_prekariat.pdf; dostęp: 1.03.2012].

STANDING GUY, Prekariat – nowa niebezpieczna klasa, w: Krytykapolityczna.pl

[http://www.krytykapolityczna.pl/Opinie/StandingPrekariat-

nowaniebezpiecznaklasa/menuid-197.html; dostęp: 1.03.2012].

SZACKA BARBARA, Wprowadzenie do socjologii, Oficyna naukowa, Warszawa 2003.

SZACKI JERZY, Historia myśli socjologicznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,

Warszawa 1981, T. I.

SZCZEPAŃSKI JAN, Elementarne pojęcia socjologii, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,

Warszawa 1963.

SZTOMPKA PIOTR, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków

2004.

SZTOMPKA PIOTR, Struktura społeczna. Próba uogólnienia, w: Socjologia lektury, Piotr

Sztompka, Marek Kucia (red.), Wydawnictwo Znak, Kraków 2007, s. 170. Pierwodruk

w: „Studia Socjologiczne” 3/1989, s. 51-65.

SZTUMSKI JANUSZ, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Wydawnictwo

Naukowe „Śląsk”, Katowice 2005.

167

WALLERSTEIN IMMANUEL, Analiza systemów-światów. Wprowadzenie, Wydawnictwo

Akademickie Dialog, Warszawa 2007.

WHITE STUART, Równość, Wydawnictwo Sic, Warszawa 2008.

Wielka transformacja. Zmiany ustroju w Polsce po 1989, Ireneusz Krzemiński (red.),

Oficyna Wydawnicza Łośgraf, Warszawa 2010.

WRIGHT ERIK O., Klasy się liczą, w: Współczesne teorie socjologiczne, Aleksandra

Jasińska-Kania, Lech M. Nijakowski, Jerzy Szacki, Marek Ziółkowski (red.),

Wydawnictwo naukowe SCHOLAR, Warszawa 2006, T. 2, s. 813-832.

ZABOROWSKI WOJCIECH, Postrzeganie społecznych nierówności, Państwowe

Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988.

ZAHORSKA MARTA, Zmiany w polskiej edukacji i ich społeczne konsekwencje w:

Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie XX i XXI wieku, Mirosława Marody

(red.), Wydawnictwo naukowe SCHOLAR 2007.

ZANDECKI ALEKSANDER, Struktura społeczna w świadomości młodzieży akademickiej,

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1989.

ZAWISTOWSKA ALICJA, Kariery edukacyjne kobiet i mężczyzn w Polsce, w: Kulturowe

aspekty struktury społecznej. Fundamenty, konstrukcje, fasady, Piotr Gliński, Ireneusz

Sadowski, Alicja Zawistowska (red.), Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2010, s. 277-

290.

ŻUK PAWEŁ, O nierównościach edukacyjnych w Polsce, w: Podziały klasowe i

nierówności społeczne. Refleksie socjologiczne po dwóch dekadach realnego kapitalizmu

w Polsce, Piotr Żuk (red.), Oficyna naukowa, Warszawa 2010, s. 213.

168

Spis rycin

Ryc.4.1. Struktura próby według kierunku studiów ............................................................. 79

Ryc.4.2. Struktura próby według trybu studiów ................................................................... 80

Ryc.4.3. Struktura próby według stopni studiów .................................................................. 80

Ryc.4.4. Odsetek studentów, którzy rozpoczęli inne studia ................................................. 81

Ryc.4.5. Odsetek studentów I stopnia, którzy ukończyli inne studia ................................... 81

Ryc.4.6. Struktura próby według płci ................................................................................... 82

Ryc.4.7. Struktura próby według wieku ............................................................................... 82

Ryc.4.8. Struktura próby według wielkości miejscowości formalnego zameldowania ....... 84

Ryc.4.9. Struktura próby według wykształcenia ojca ........................................................... 85

Ryc.4.10. „Czy jest Pan(i) niezależny(a) pod względem finansowym od rodziców?” ............ 92

Ryc.4.11. „Czy jest Pan(i) zatrudniony(a)?” .......................................................................... 93

Ryc.4.12. Struktura próby według poglądów politycznych .................................................... 95

Ryc.5.1. „Czy Pana(i) zdaniem współczesne polskie społeczeństwo jest wewnętrznie

zróżnicowane, posiada pewien kształt i strukturę?”............................................100

Ryc.5.2. „Proszę opisać własnymi słowami współczesne polskie społeczeństwo, jego kształt,

budowę – wskazać najważniejsze elementy” ........................................................ 102

Ryc.5.3. „A jak własnymi słowami opisał(a)by Pan(i) swoją pozycję w tym

społeczeństwie?” .................................................................................................. 103

Ryc.5.4. „Czy Pana(i) zdaniem współczesne społeczeństwo polskie dzieli się na jakieś

grupy, klasy czy warstwy?” .................................................................................. 106

Ryc.5.5. „Jeżeli Pana(i) zdaniem współczesne społeczeństwo polskie dzieli się na jakieś

grupy, klasy czy warstwy, to na jakie? Proszę spróbować je wymienić?” .......... 108

Ryc.5.6. „Jaki jest Pana(i) zdaniem kształt społeczeństwa w Polsce – który z rysunków jest

temu najbliższy?” ................................................................................................. 111

Ryc.5.7. „(…) Do którego elementu w wybranym schemacie Pan(i) należy?”

(wersja szczegółowa) ........................................................................................... 115

Ryc.5.8. „(…) Do którego elementu w wybranym schemacie Pan(i) należy?”

(wersja uproszczona) ........................................................................................... 116

Ryc.5.9. „Jaka jest Pana(i) zdaniem główna oś podziałów w naszym społeczeństwie? Czy

jest to podział na:” ............................................................................................... 117

Ryc.5.10. „Do której z wymienionych grup, klas czy warstw Pan(i) się zalicza?” .............. 120

Ryc.5.11. „Która z wymienionych grup, warstw czy klas jest Pana(i) zdaniem najliczniejsza

we współczesnym polskim społeczeństwie?” ....................................................... 125

Ryc.6.1. „Dostęp do jakiego czynnika Pana(i) zdaniem w największej mierze powoduje, że

jedni zajmują wyższe, a inni niższe pozycje w naszym społeczeństwie?” ............ 130

Ryc.6.2. „Proszę określić na ile we współczesnej Polsce ważne w osiąganiu pozycji

społecznej są takie czynniki jak:” (graficzny rozkład odpowiedzi w oparciu o

wartość dominującą dla każdego czynnika) ........................................................ 131

Ryc.6.3. „Pana(i) zdaniem we współczesnym polskim społeczeństwie szanse na awans

społeczny, poprawę swojej pozycji są:” ............................................................... 132

169

Ryc.6.4. „Czy w przeciągu najbliższych 10 lat spodziewa się Pan(i), że Pana(i) pozycja w

społeczeństwie:” ................................................................................................... 133

Ryc.6.5. „W odniesieniu do poprzedniego pytania (Ryc.6.4.) proszę uzasadnić swoją

odpowiedź, wskazać jej przesłanki.” .................................................................... 135

Ryc.6.6. „Czy Pana(i) zdaniem we współczesnym polskim społeczeństwie jednostka jest w

stanie własną pracą i uporem świadomie zmienić swoją pozycję na wyższą?” .. 138

Ryc.6.7. „W odniesieniu do poprzedniego pytania (Ryc.6.6.) proszę uzasadnić swoją

odpowiedź, wskazać jej przesłanki.” .................................................................... 139

Ryc.6.8. „Od jakich podanych niżej czynników Pana(i) zdaniem w największym stopniu

zależy czy ktoś osiągnie sukces i awansuje w społeczeństwie?” (graficzny rozkład

odpowiedzi w oparciu o wartość dominującą dla każdego czynnika) ................. 140

Ryc.6.9. „Jakie możliwości osiągania wysokich pozycji w społeczeństwie polskim mają

obecnie Pana(i) zdaniem:” (graficzny rozkład odpowiedzi w oparciu o wartość

dominującą dla każdego zestawienia) .................................................................. 141

Ryc.6.10. „Czy Pana(i) zdaniem istniejące w naszym społeczeństwie

nierówności społeczne są:” .................................................................................. 144

Ryc.6.11. „Czy Pana(i) zdaniem istniejące w naszym społeczeństwie nierówności są:” ..... 145

Ryc.6.12. „Proszę dokończyć zdanie. Różnice w dochodach z pracy między najlepiej a

najgorzej zarabiającymi są w naszym społeczeństwie…” ................................... 146

Ryc.6.13. „Czy uważa Pan(i), że zmniejszenie zróżnicowania społecznego w naszym kraju

jest:”…………………………………………………………………………….150

Ryc.6.14. „Czy jest Pan(i) za lub przeciw zmniejszeniu zróżnicowania społecznego w naszym

kraju?” .................................................................................................................. 152

Ryc.6.15. „Czy Pana(i) zdaniem warto współcześnie zdobywać wykształcenie wyższe, czy też

nie warto?” ........................................................................................................... 154

Ryc.6.16. „Jakimi motywami kierował(a) się Pan(i) przy podejmowaniu studiów? Czy

liczył(a) Pan(i) przede wszystkim na:” (graficzny rozkład odpowiedzi w oparciu o

wartość dominującą dla każdego czynnika) ........................................................ 156

Ryc.6.17. „Czy sądzi Pan(i), że osoby z akademickim wykształceniem w porównaniu z tymi,

którzy takiego wykształcenia nie posiadają, mają:” (graficzny rozkład odpowiedzi

w oparciu o wartość dominującą dla każdego czynnika) ..................................... 157

Ryc.6.18. „Czy jest usprawiedliwione, aby osoby z akademickim wykształceniem w

porównaniu z osobami bez takiego wykształcenia posiadały:” (graficzny rozkład

odpowiedzi w oparciu o wartość dominującą dla każdego czynnika) ................. 157

170

Spis tabel

Tab.3.1. Wykaz zmiennych niezależnych i odpowiadających im wariantów ...................... 67

Tab.3.2. Wykaz zmiennych zależnych i odpowiadających im wskaźników ........................ 71

Tab.3.3. Struktura doboru próby (N osób) ........................................................................... 77

Tab.4.1. Struktura próby według wieku na poszczególnych stopniach studiów ………….83

Tab.4.2. Struktura próby według wieku w poszczególnych trybach studiów ...................... 83

Tab.4.3. Struktura próby według wielkości miejscowości zameldowania i fazy studiów ... 84

Tab.4.4. Struktura próby według wielkości miejscowości zameldowania i trybu studiów .. 85

Tab.4.5. Struktura próby według wykształcenia ojca i fazy studiów ................................... 86

Tab.4.6. Struktura próby według wykształcenia ojca i trybu studiów .................................. 86

Tab.4.7. Struktura próby według zawodu ojca i fazy studiów ............................................. 87

Tab.4.8. Struktura próby według zawodu ojca i trybu studiów ............................................ 88

Tab.4.9. Struktura próby według sposobu zamieszkiwania w czasie studiów ..................... 89

Tab.4.10. Struktura próby według sposobu zamieszkiwania w czasie studiów i trybu studiów

................................................................................................................................ 90

Tab.4.11. Struktura próby według sposobu zamieszkania w czasie studiów i fazy studiów. 90

Tab.4.12. Struktura próby według oceny własnej sytuacji materialnej .................................. 91

Tab.4.13. Struktura próby według oceny własnej sytuacji materialnej i trybu studiów ......... 91

Tab.4.14. Struktura próby według oceny własnej sytuacji materialnej i fazy studiów .......... 92

Tab.4.15. Struktura próby według niezależności finansowej od rodziców i posiadania

zatrudnienia ............................................................................................................ 93

Tab.4.16. Struktura próby według niezależności finansowej od rodziców oraz trybu studiów

................................................................................................................................ 94

Tab.4.17. Struktura próby według posiadania zatrudnienia oraz trybu studiów .................... 94

Tab.4.18. Struktura próby według niezależności finansowej od rodziców oraz fazy studiów

................................................................................................................................ 94

Tab.4.19. Struktura próby według posiadania zatrudnienia oraz fazy studiów ...................... 95

Tab.4.20. Struktura próby według poglądów politycznych i trybu studiów .......................... 96

Tab.4.21. Struktura próby według poglądów politycznych i fazy studiów ............................ 97

Tab.5.1. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem współczesne polskie społeczeństwo jest

wewnętrznie zróżnicowane, posiada jakiś kształt i strukturę?” według zmiennych

społeczno-demograficznych (N % ważnych w kolumnach) ................................ 105

Tab.5.2. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem współczesne polskie społeczeństwo jest

wewnętrznie zróżnicowane, posiada jakiś kształt i strukturę?” według zmiennych

usytuowania w strukturach uczelni (N % ważnych w kolumnach) ..................... 105

Tab.5.3. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem współczesne polskie społeczeństwo jest

wewnętrznie zróżnicowane, posiada jakiś kształt i strukturę?” według zmiennej

poglądy polityczne (N % ważnych w kolumnach) .............................................. 105

Tab.5.4. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem współczesne społeczeństwo polskie dzieli się na

jakieś grupy, klasy czy warstwy?” według zmiennych społeczno-demograficznych

(N % ważnych w kolumnach) .............................................................................. 107

171

Tab.5.5. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem współczesne społeczeństwo polskie dzieli się na

jakieś grupy, klasy czy warstwy?” według zmiennych usytuowania w strukturach

uczelni (N % ważnych w kolumnach) ............................................................ 107

Tab.5.6. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem współczesne społeczeństwo polskie dzieli się na

jakieś grupy, klasy czy warstwy?” według zmiennej poglądy polityczne

(N % ważnych w kolumnach) .............................................................................. 107

Tab.5.7. Lista schematów do pytania „Jaki jest Pana(i) zdaniem kształt społeczeństwa w

Polsce – który z poniższych rysunków jest temu najbliższy? Do którego elementu

w wybranym schemacie Pan(i) należy?” ............................................................. 110

Tab.5.8. Pytanie: „Jaki jest Pana(i) zdaniem kształt społeczeństwa w Polsce – który z

poniższych rysunków jest temu najbliższy?(…)” według zmiennych społeczno-

demograficznych, cz. I (N % ważnych w kolumnach) ....................................... 113

Tab.5.9. Pytanie: „Jaki jest Pana(i) zdaniem kształt społeczeństwa w Polsce – który z

poniższych rysunków jest temu najbliższy?(…)” według zmiennych społeczno-

demograficznych, cz. II (N % ważnych w kolumnach) ....................................... 113

Tab.5.10. Pytanie: „Jaki jest Pana(i) zdaniem kształt społeczeństwa w Polsce – który z

poniższych rysunków jest temu najbliższy?(…)” według zmiennych usytuowania w

strukturach uczelni (N % ważnych w kolumnach) .............................................. 114

Tab.5.11. Pytanie: „Jaki jest Pana(i) zdaniem kształt społeczeństwa w Polsce – który z

poniższych rysunków jest temu najbliższy?(…)” według zmiennej poglądy

polityczne (N % ważnych w kolumnach) ............................................................ 114

Tab.5.12. Pytanie: „(…) Do którego elementu w wybranym schemacie Pan(i) należy?”

według zmiennych społeczno-demograficznych (N % ważnych w kolumnach) 119

Tab.5.13. Pytanie: „(…) Do którego elementu w wybranym schemacie Pan(i) należy?”

według zmiennych usytuowania w strukturach uczelni (N % ważnych w

kolumnach) .......................................................................................................... 119

Tab.5.14. Pytanie: „(…) Do którego elementu w wybranym schemacie Pan(i) należy?”

według zmiennych niezależności życiowej (N % ważnych w kolumnach) ........ 119

Tab.5.15. Pytanie: „Do której z wymienionych grup, klas czy warstw Pan(i) się zalicza?”

według zmiennych społeczno-demograficznych, cz. II (N % ważnych w

kolumnach) .......................................................................................................... 122

Tab.5.16. Pytanie: „Do której z wymienionych grup, klas czy warstw Pan(i) się zalicza?”

według zmiennych usytuowania w strukturach uczelni (N % ważnych w

kolumnach) .......................................................................................................... 123

Tab.5.17. Pytanie: „Do której z wymienionych grup, klas czy warstw Pan(i) się zalicza?”

według zmiennej poglądy polityczne (N % ważnych w kolumnach) .................. 124

Tab.5.18. Pytanie: „Która z wymienionych grup, warstw czy klas jest Pana(i) zdaniem

najliczniejsza we współczesnym polskim społeczeństwie?” według zmiennych

usytuowania w strukturach uczelni (N % ważnych w kolumnach) ..................... 128

Tab.6.1. „Dostęp do jakiego czynnika Pana(i) zdaniem w największej mierze powoduje, że

jedni zajmują wyższe, a inni niższe pozycje w naszym społeczeństwie?”

(skategoryzowane wypowiedzi dla odpowiedzi „coś innego”) ........................... 130

172

Tab.6.2. Pytanie: „Pana(i) zdaniem we współczesnym polskim społeczeństwie szanse na

awans społeczny, poprawę swojej pozycji są:” według zmiennych usytuowania w

strukturach uczelni (N % ważnych w kolumnach) .............................................. 136

Tab.6.3. Pytanie: „Pana(i) zdaniem we współczesnym polskim społeczeństwie szanse na

awans społeczny, poprawę swojej pozycji są:” według zmiennej poglądy

polityczne (N % ważnych w kolumnach) ............................................................ 136

Tab.6.4. Pytanie: „Czy w przeciągu najbliższych 10 lat spodziewa się Pan(i), że Pana(i)

pozycja w społeczeństwie:” według zmiennych społeczno-demograficznych

(N % ważnych w kolumnach) .............................................................................. 137

Tab.6.5. Pytanie: „Czy w przeciągu najbliższych 10 lat spodziewa się Pan(i), że Pana(i)

pozycja w społeczeństwie:” według zmiennych usytuowania w strukturach uczelni

(N % ważnych w kolumnach) .............................................................................. 137

Tab.6.6. Pytanie: „Czy w przeciągu najbliższych 10 lat spodziewa się Pan(i), że Pana(i)

pozycja w społeczeństwie:” według zmiennej poglądy polityczne (N % ważnych

w kolumnach) ....................................................................................................... 137

Tab.6.7. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem we współczesnym polskim społeczeństwie

jednostka jest w stanie własną pracą i uporem świadomie zmienić swoją pozycję

na wyższą?” według zmiennych społeczno-demograficznych (N % ważnych w

kolumnach) .......................................................................................................... 143

Tab.6.8. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem we współczesnym polskim społeczeństwie

jednostka jest w stanie własną pracą i uporem świadomie zmienić swoją pozycję

na wyższą?” według zmiennych usytuowania w strukturach uczelni (N %

ważnych w kolumnach) ....................................................................................... 143

Tab.6.9. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem istniejące w naszym społeczeństwie nierówności

społeczne są:” według zmiennych społeczno-demograficznych (N % ważnych w

kolumnach) .......................................................................................................... 147

Tab.6.10. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem istniejące w naszym społeczeństwie nierówności

społeczne są:” według zmiennych usytuowania w strukturach uczelni

(N % ważnych w kolumnach) .............................................................................. 147

Tab.6.11. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem istniejące w naszym społeczeństwie nierówności

społeczne są:” według zmiennych niezależności życiowej (N % ważnych w

kolumnach) .......................................................................................................... 148

Tab.6.12. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem istniejące w naszym społeczeństwie nierówności

są:” według zmiennych społeczno-demograficznych (N % ważnych w

kolumnach) .......................................................................................................... 148

Tab.6.13. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem istniejące w naszym społeczeństwie nierówności

są:” według zmiennych usytuowania w strukturach uczelni (N % ważnych w

kolumnach) .......................................................................................................... 149

Tab.6.14. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem istniejące w naszym społeczeństwie nierówności

są:” według zmiennej poglądy polityczne (N % ważnych w kolumnach) .......... 149

Tab.6.15. Pytanie: „Czy uważa Pan(i), że zmniejszenie zróżnicowania społecznego w naszym

kraju jest:” według zmiennych społeczno-demograficznych (N % ważnych w

kolumnach) .......................................................................................................... 151

173

Tab.6.16. Pytanie: „Czy uważa Pan(i), że zmniejszenie zróżnicowania społecznego w naszym

kraju jest:” według zmiennej poglądy polityczne (N % ważnych w

kolumnach)….. .................................................................................................... 151

Tab.6.17. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem warto współcześnie zdobywać wykształcenie

wyższe, czy też nie warto?” według zmiennych społeczno-demograficznych

(N % ważnych w kolumnach) .............................................................................. 155

Tab.6.18. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem warto współcześnie zdobywać wykształcenie

wyższe, czy też nie warto?” według zmiennych usytuowania w strukturach uczelni

(N % ważnych w kolumnach) .............................................................................. 155

Tab.6.19. „Gdyby jeszcze raz miał(a) Pan(i) podejmować decyzję o podjęciu studiów

to:”……………………………………………………………………………... 157

174

Aneks

Tab.A.1. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem współczesne polskie społeczeństwo jest wewnętrznie zróżnicowane, posiada jakiś kształt i strukturę?” według zmiennych społeczno-

demograficznych, cz. II (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne

niezależne

Pytanie

Wykonywany zawód ojca w oparciu o KZiS

Przedstawiciele

władz

publicznych,

wyżsi urzędnicy

i kierownicy

Specjaliści

Technicy i

inny średni

personel

Pracownicy

biurowi

Pracownicy

usług

osobistych i

sprzedawcy

Rolnicy,

ogrodnicy,

leśnicy i

rybacy

Robotnicy

przemysłowi

i rzemieślnicy

Operatorzy i

monterzy

maszyn i

urządzeń

Pracownicy

przy pracach

prostych

Siły

zbrojne

Właściciele

firm

Emeryci/

renciści Bezrobotni

Tak 61,5% 78,4% 81,2% 100,0% 53,3% 66,7% 60,5% 60,7% 71,4% 50,0% 69,2% 77,8% 63,6%

Nie 15,4% 8,1% 6,2% 0,0% 40,0% 33,3% 23,3% 28,6% 28,6% 33,3% 15,4% 16,7% 36,4%

Trudno powiedzieć 23,1% 13,5% 12,5% 0,0% 6,7% 0,0% 16,3% 10,7% 0,0% 16,7% 15,4% 5,6% 0,0%

Źródło: badania własne. N ważnych=303; Braki danych=0

Tab.A.2. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem współczesne polskie społeczeństwo jest wewnętrznie zróżnicowane, posiada jakiś kształt i strukturę?” według zmiennych niezależności życiowej

(N % ważnych w kolumnach)

Zmienne

niezależne

Pytanie

Obecny sposób zamieszkiwania w czasie studiów Ocena własnej sytuacji materialnej Niezależność finansowa

od rodziców

Mieszkanie

na własność Akademik

Wynajem

mieszkania w

pojedynkę

Wynajem

mieszkania w

kilka osób

Zamieszkiwanie z

rodzicami

Bardzo

dobra

Raczej

dobra

Ani

dobra,

ani zła

Raczej

zła

Bardzo

zła

Trudno

powiedzieć Tak Nie

Tak 62,9% 70,0% 53,8% 78,6% 70,7% 64,0% 67,2% 65,8% 85,2% 66,7% 100,0% 65,2% 70,3%

Nie 25,8% 30,0% 15,4% 7,1% 19,7% 20,0% 20,2% 24,2% 11,1% 33,3% 0,0% 21,4% 20,5%

Trudno powiedzieć 11,3% 0,0% 30,8% 14,3% 9,6% 16,0% 12,6% 10,0% 3,7% 0,0% 0,0% 13,4% 9,2%

Źródło: badania własne. N ważnych=303; Braki danych=0

175

Tab.A.3. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem współczesne społeczeństwo polskie dzieli się na jakieś grupy, klasy czy warstwy?” według zmiennych społeczno-demograficznych, cz. II

(N % ważnych w kolumnach)

Zmienne

niezależne

Pytanie

Wykonywany zawód ojca w oparciu o KZiS

Przedstawiciele

władz publicznych,

wyżsi urzędnicy i

kierownicy

Specjaliści

Technicy i

inny średni

personel

Pracownicy

biurowi

Pracownicy

usług

osobistych i

sprzedawcy

Rolnicy,

ogrodnicy,

leśnicy i

rybacy

Robotnicy

przemysłowi

i

rzemieślnicy

Operatorzy i

monterzy

maszyn i

urządzeń

Pracownicy

przy pracach

prostych

Siły

zbrojne

Właściciele

firm

Emeryci/

renciści Bezrobotni

Tak 84,6% 91,9% 75,0% 100,0% 80,0% 100,0% 93,0% 83,9% 71,4% 83,3% 92,3% 88,9% 90,9%

Nie 15,4% 2,7% 6,2% 0,0% 6,7% 0,0% 4,7% 3,6% 14,3% 16,7% 0,0% 5,6% 9,1%

Trudno powiedzieć 0,0% 5,4% 18,8% 0,0% 13,3% 0,0% 2,3% 12,5% 14,3% 0,0% 7,7% 5,6% 0,0%

Źródło: badania własne. N ważnych=303; Braki danych=0

Tab.A.4. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem współczesne społeczeństwo polskie dzieli się na jakieś grupy, klasy czy warstwy?” według zmiennych niezależności życiowej

(N % ważnych w kolumnach)

Zmienne

niezależne

Pytanie

Obecny sposób zamieszkiwania w czasie studiów Ocena własnej sytuacji materialnej Niezależność finansowa

od rodziców

Mieszkanie

na własność Akademik

Wynajem

mieszkania w

pojedynkę

Wynajem

mieszkania w

kilka osób

Zamieszkiwanie z

rodzicami

Bardzo

dobra

Raczej

dobra

Ani

dobra,

ani zła

Raczej

zła

Bardzo

zła

Trudno

powiedzieć Tak Nie

Tak 77,4% 90,0% 76,9% 92,9% 89,9% 80,0% 89,1% 85,0% 88,9% 100,0% 100,0% 83,0% 89,7%

Nie 11,3% 10,0% 7,7% 7,1% 3,0% 12,0% 3,4% 5,8% 7,4% 0,0% 0,0% 8,0% 3,8%

Trudno powiedzieć 11,3% 0,0% 15,4% 0,0% 7,1% 8,0% 7,6% 9,2% 3,7% 0,0% 0,0% 8,9% 6,5%

Źródło: badania własne. N ważnych=303; Braki danych=0

176

Tab.A.5. Pytanie: „Do której z wymienionych grup, klas czy warstw Pan(i) się zalicza?” według zmiennych społeczno-demograficznych, cz. I (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Płeć Wiek Wielkość miejscowości pochodzenia Wykształcenie ojca

Kobieta Mężczyzna 18-22 23-25 26 i

więcej Wieś

Miasto

do 25

tys.

Miasto

26-50

tys.

Miasto

51-100

tys.

Miasto

101-200

tys.

Miasto 201

tys. i więcej

mieszkańców

Podstawowe

i niepełne

podstawowe

Zasadnicze

zawodowe

Średnie i

pomaturalne Wyższe

Ludzie sukcesu 4,2% 5,8% 6,5% 2,2% 5,4% 10,5% 5,3% 0,0% 4,1% 5,3% 5,6% 0,0% 2,9% 4,5% 9,2%

Inteligencja, wykształceni 24,4% 25,0% 22,6% 24,2% 30,4% 15,8% 26,3% 25,0% 22,4% 21,3% 29,6% 55,6% 19,2% 21,6% 30,8%

Średniozamożni 16,1% 10,6% 18,5% 8,8% 10,7% 0,0% 26,3% 0,0% 22,4% 13,8% 13,0% 0,0% 12,5% 15,9% 16,9%

Klasa średnia 20,8% 16,3% 21,8% 19,8% 12,5% 31,6% 15,8% 12,5% 22,4% 20,2% 13,0% 0,0% 17,3% 22,7% 21,5%

Klasa pracująca 7,7% 9,6% 3,2% 11,0% 16,1% 15,8% 10,5% 12,5% 4,1% 10,6% 5,6% 11,1% 15,4% 5,7% 1,5%

Średni 7,7% 5,8% 4,8% 11,0% 5,4% 10,5% 0,0% 31,2% 6,1% 6,4% 1,9% 0,0% 7,7% 10,2% 1,5%

Klasa robotnicza 0,6% 1,0% 0,8% 1,1% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 1,1% 1,9% 0,0% 1,0% 1,1% 0,0%

Przeciętni 7,1% 9,6% 9,7% 6,6% 7,1% 0,0% 10,5% 12,5% 2,0% 9,6% 13,0% 22,2% 11,5% 5,7% 4,6%

Ubodzy 0,6% 1,0% 0,0% 1,1% 1,8% 0,0% 0,0% 0,0% 2,0% 1,1% 0,0% 0,0% 1,0% 1,1% 0,0%

Niska klasa społeczna 0,6% 0,0% 0,0% 0,0% 1,8% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 1,5%

Biedni 0,0% 1,9% 0,8% 0,0% 1,8% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 1,1% 1,9% 0,0% 0,0% 1,1% 1,5%

Do żadnej 0,6% 2,9% 1,6% 2,2% 0,0% 5,3% 0,0% 0,0% 2,0% 2,1% 0,0% 0,0% 1,9% 1,1% 1,5%

Trudno powiedzieć 7,1% 4,8% 8,1% 7,7% 0,0% 10,5% 5,3% 6,2% 8,2% 4,3% 9,3% 0,0% 8,7% 4,5% 4,6%

Inna 2,4% 5,8% 1,6% 4,4% 7,1% 0,0% 0,0% 0,0% 4,1% 3,2% 5,6% 11,1% 1,0% 4,5% 4,6%

Źródło: badania własne. N ważnych=272; Braki danych=15; Nie dotyczy=16

177

Tab.A.6. Pytanie: „Do której z wymienionych grup, klas czy warstw Pan(i) się zalicza?” według zmiennych niezależności życiowej (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Obecny sposób zamieszkiwania w czasie studiów Ocena własnej sytuacji materialnej Niezależność finansowa

od rodziców

Mieszkanie

na własność Akademik

Wynajem

mieszkania

w pojedynkę

Wynajem

mieszkania w

kilka osób

Zamieszkiwanie z

rodzicami

Bardzo

dobra

Raczej

dobra

Ani

dobra,

ani zła

Raczej

zła

Bardzo

zła

Trudno

powiedzieć Tak Nie

Ludzie sukcesu 2,0% 0,0% 9,1% 7,7% 4,9% 33,3% 4,4% 1,0% 0,0% 0,0% 0,0% 5,2% 4,1%

Inteligencja, wykształceni 29,4% 33,3% 36,4% 15,4% 22,5% 38,1% 27,4% 21,4% 17,4% 0,0% 20,0% 28,9% 21,3%

Średniozamożni 13,7% 11,1% 9,1% 30,8% 13,2% 19,0% 23,0% 7,8% 0,0% 0,0% 0,0% 12,4% 15,4%

Klasa średnia 13,7% 22,2% 9,1% 15,4% 22,0% 0,0% 23,9% 18,4% 17,4% 33,3% 20,0% 15,5% 21,9%

Klasa pracująca 15,7% 0,0% 18,2% 0,0% 7,1% 0,0% 4,4% 13,6% 8,7% 0,0% 0,0% 12,4% 6,5%

Średni 3,9% 11,1% 0,0% 15,4% 6,6% 0,0% 6,2% 8,7% 8,7% 0,0% 0,0% 6,2% 7,1%

Klasa robotnicza 0,0% 11,1% 0,0% 0,0% 0,5% 0,0% 0,0% 1,0% 4,3% 0,0% 0,0% 0,0% 1,2%

Przeciętni 5,9% 0,0% 18,2% 0,0% 9,3% 4,8% 0,9% 14,6% 17,4% 0,0% 20,0% 7,2% 8,3%

Ubodzy 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 1,1% 0,0% 0,0% 0,0% 8,7% 0,0% 0,0% 0,0% 1,2%

Niska klasa społeczna 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,5% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 33,3% 0,0% 1,0% 0,0%

Biedni 2,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,5% 0,0% 0,0% 0,0% 4,3% 33,3% 0,0% 2,1% 0,0%

Do żadnej 0,0% 11,1% 0,0% 0,0% 1,6% 0,0% 1,8% 1,0% 4,3% 0,0% 0,0% 1,0% 1,8%

Trudno powiedzieć 2,0% 0,0% 0,0% 15,4% 7,7% 4,8% 5,3% 7,8% 4,3% 0,0% 20,0% 4,1% 7,7%

Inna 11,8% 0,0% 0,0% 0,0% 2,2% 0,0% 2,7% 4,9% 4,3% 0,0% 20,0% 4,1% 3,6%

Źródło: badania własne. N ważnych=272; Braki danych=15; Nie dotyczy=16

178

Tab.A.7. Pytanie: „Która z wymienionych grup, warstw czy klas jest Pana(i) zdaniem najliczniejsza we współczesnym polskim społeczeństwie?” według zmiennych społeczno-

demograficznych, cz. I (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Płeć Wiek Wielkość miejscowości pochodzenia Wykształcenie ojca

Kobieta Mężczyzna 18-22 23-25 26 i

więcej Wieś

Miasto

do 25

tys.

Miasto

26-50

tys.

Miasto

51-100

tys.

Miasto

101-200

tys.

Miasto 201

tys. i więcej

mieszkańców

Podstawowe i

niepełne

podstawowe

Zasadnicze

zawodowe

Średnie i

pomaturalne Wyższe

Bogaci, zamożni, z

inicjatywą 0,6% 0,0% 0,0% 1,1% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 1,0% 0,0% 0,0% 0,9% 0,0% 0,0%

Ludzie sukcesu 0,6% 1,9% 1,5% 1,1% 0,0% 0,0% 0,0% 5,9% 1,9% 1,0% 0,0% 0,0% 0,9% 0,0% 3,1%

Inteligencja,

wykształceni 1,1% 0,0% 0,0% 1,1% 1,7% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 1,0% 1,8% 0,0% 0,0% 0,0% 3,1%

Średniozamożni 5,7% 6,6% 6,9% 4,3% 6,9% 5,0% 10,5% 5,9% 9,6% 5,1% 3,6% 0,0% 6,4% 8,7% 3,1%

Klasa średnia 19,3% 14,2% 18,5% 19,4% 12,1% 20,0% 21,1% 11,8% 21,2% 12,2% 18,2% 0,0% 18,2% 14,1% 18,5%

Klasa pracująca 15,3% 21,7% 20,0% 10,8% 22,4% 5,0% 21,1% 17,6% 21,2% 19,4% 16,4% 37,5% 19,1% 19,6% 12,3%

Średni 10,8% 7,5% 6,2% 14,0% 10,3% 15,0% 21,1% 11,8% 9,6% 9,2% 5,5% 12,5% 10,0% 8,7% 9,2%

Klasa robotnicza 7,4% 5,7% 6,9% 5,4% 8,6% 0,0% 0,0% 5,9% 5,8% 9,2% 9,1% 0,0% 7,3% 8,7% 4,6%

Przeciętni 23,9% 22,6% 27,7% 20,4% 19,0% 30,0% 15,8% 23,5% 26,9% 20,4% 27,3% 25,0% 20,0% 25,0% 26,2%

Ubodzy 4,0% 5,7% 3,1% 5,4% 6,9% 10,0% 0,0% 11,8% 0,0% 5,1% 1,8% 0,0% 2,7% 6,5% 6,2%

Niska klasa społeczna 5,7% 7,5% 2,3% 9,7% 10,3% 10,0% 10,5% 0,0% 1,9% 9,2% 5,5% 25,0% 8,2% 4,3% 4,6%

Biedni 2,3% 3,8% 3,1% 4,3% 0,0% 0,0% 0,0% 5,9% 1,9% 3,1% 5,5% 0,0% 4,5% 1,1% 3,1%

Żadna 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%

Trudno powiedzieć 1,7% 2,8% 2,3% 3,2% 0,0% 5,0% 0,0% 0,0% 0,0% 2,0% 5,5% 0,0% 0,9% 3,3% 3,1%

Inna 1,7% 0,0% 1,5% 0,0% 1,7% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 2,0% 0,0% 0,0% 0,9% 0,0% 3,1%

Źródło: badania własne. N ważnych=282; Braki danych=5; Nie dotyczy=16

179

Tab.A.8. Pytanie: „Która z wymienionych grup, warstw czy klas jest Pana(i) zdaniem najliczniejsza we współczesnym polskim społeczeństwie?” według zmiennych społeczno-

demograficznych, cz. II (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Wykonywany zawód ojca w oparciu o KZiS

Przedstawiciele

władz

publicznych,

wyżsi urzędnicy i

kierownicy

Specjaliści

Technicy i

inny średni

personel

Pracownicy

biurowi

Pracownicy

usług

osobistych i

sprzedawcy

Rolnicy,

ogrodnicy,

leśnicy i

rybacy

Robotnicy

przemysłowi

i rzemieślnicy

Operatorzy i

monterzy

maszyn i

urządzeń

Pracownicy

przy pracach

prostych

Siły

zbrojne

Właściciele

firm

Emeryci/

renciści Bezrobotni

Bogaci, zamożni, z

inicjatywą 0,0% 0,0% 6,7% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%

Ludzie sukcesu 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 7,1% 0,0% 2,4% 2,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%

Inteligencja,

wykształceni 0,0% 2,8% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 2,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%

Średniozamożni 9,1% 5,6% 13,3% 0,0% 7,1% 0,0% 2,4% 6,0% 0,0% 0,0% 0,0% 13,7% 0,0%

Klasa średnia 45,5% 13,9% 13,3% 0,0% 0,0% 0,0% 24,4% 28,0% 33,3% 50,0% 0,0% 5,9% 10,0%

Klasa pracująca 18,2% 13,9% 13,3% 25,0% 21,4% 0,0% 12,2% 20,0% 16,7% 25,0% 23,1% 19,6% 40,0%

Średni 0,0% 16,7% 0,0% 50,0% 0,0% 33,3% 7,3% 2,0% 0,0% 0,0% 15,4% 13,7% 20,0%

Klasa robotnicza 0,0% 2,8% 20,0% 0,0% 7,1% 0,0% 12,2% 4,0% 33,3% 25,0% 0,0% 3,9% 10,0%

Przeciętni 18,2% 16,7% 26,7% 25,0% 42,9% 0,0% 22,0% 22,0% 16,7% 0,0% 46,2% 21,6% 20,0%

Ubodzy 0,0% 11,1% 0,0% 0,0% 0,0% 33,3% 2,4% 2,0% 0,0% 0,0% 7,7% 7,8% 0,0%

Niska klasa społeczna 9,1% 5,6% 0,0% 0,0% 7,1% 33,3% 7,3% 8,0% 0,0% 0,0% 0,0% 7,8% 0,0%

Biedni 0,0% 2,8% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 7,3% 2,0% 0,0% 0,0% 7,7% 3,9% 0,0%

Żadna 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%

Trudno powiedzieć 0,0% 2,8% 6,7% 0,0% 7,1% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 2,0% 0,0%

Inna 0,0% 5,6% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 2,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%

Źródło: badania własne. N ważnych=282; Braki danych=5; Nie dotyczy=16

180

Tab.A.9. Pytanie: „Która z wymienionych grup, warstw czy klas jest Pana(i) zdaniem najliczniejsza we współczesnym polskim społeczeństwie?” według zmiennych niezależności życiowej

(N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Obecny sposób zamieszkiwania w czasie studiów Ocena własnej sytuacji materialnej Niezależność

finansowa od rodziców

Mieszkanie

na własność Akademik

Wynajem

mieszkania w

pojedynkę

Wynajem

mieszkania

w kilka

osób

Zamieszkiwanie z

rodzicami

Bardzo

dobra

Raczej

dobra

Ani

dobra,

ani zła

Raczej

zła

Bardzo

zła

Trudno

powiedzieć Tak Nie

Bogaci, zamożni, z inicjatywą 1,9% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,9% 0,0% 0,0% 0,0% 1,0% 0,0%

Ludzie sukcesu 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 1,6% 0,0% 0,9% 1,8% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 1,7%

Inteligencja, wykształceni 1,9% 0,0% 0,0% 0,0% 0,5% 0,0% 0,9% 0,9% 0,0% 0,0% 0,0% 1,0% 0,6%

Średniozamożni 3,8% 0,0% 9,1% 15,4% 6,3% 9,5% 8,7% 4,5% 0,0% 0,0% 0,0% 5,0% 6,8%

Klasa średnia 15,4% 33,3% 9,1% 23,1% 15,2% 28,6% 21,7% 11,8% 8,0% 0,0% 20,0% 14,0% 17,6%

Klasa pracująca 15,4% 22,2% 45,5% 0,0% 18,3% 19,0% 17,4% 16,4% 24,0% 50,0% 0,0% 17,0% 18,8%

Średni 5,8% 11,1% 0,0% 0,0% 11,5% 9,5% 9,6% 10,9% 4,0% 0,0% 20,0% 11,0% 9,1%

Klasa robotnicza 9,6% 11,1% 0,0% 15,4% 5,8% 4,8% 6,1% 6,4% 16,0% 0,0% 0,0% 5,0% 8,0%

Przeciętni 26,9% 11,1% 27,3% 38,5% 22,5% 19,0% 19,1% 28,2% 24,0% 50,0% 20,0% 25,0% 23,3%

Ubodzy 1,9% 0,0% 0,0% 0,0% 6,3% 4,8% 2,6% 6,4% 4,0% 0,0% 20,0% 5,0% 4,5%

Niska klasa społeczna 11,5% 11,1% 9,1% 0,0% 5,2% 0,0% 7,0% 4,5% 16,0% 0,0% 20,0% 10,0% 4,5%

Biedni 1,9% 0,0% 0,0% 7,7% 3,1% 4,8% 2,6% 3,6% 0,0% 0,0% 0,0% 4,0% 1,7%

Żadna 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%

Trudno powiedzieć 1,9% 0,0% 0,0% 0,0% 2,6% 0,0% 2,6% 1,8% 4,0% 0,0% 0,0% 1,0% 2,8%

Inna 1,9% 0,0% 0,0% 0,0% 1,0% 0,0% 0,9% 1,8% 0,0% 0,0% 0,0% 1,0% 0,6%

Źródło: badania własne. N ważnych=282; Braki danych=5; Nie dotyczy=16

181

Tab.A.10. Pytanie: „Która z wymienionych grup, warstw czy klas jest Pana(i) zdaniem najliczniejsza we współczesnym polskim społeczeństwie?” według zmiennej poglądy polityczne

(N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Poglądy polityczne

Lewicowe Centrowe Prawicowe Brak Trudno

powiedzieć

Bogaci, zamożni, z inicjatywą 0,0% 0,0% 0,0% 2,0% 0,0%

Ludzie sukcesu 0,0% 1,8% 1,7% 2,0% 0,0%

Inteligencja, wykształceni 4,5% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%

Średniozamożni 9,1% 5,4% 5,1% 5,9% 3,2%

Klasa średnia 11,4% 32,1% 13,6% 15,7% 12,7%

Klasa pracująca 20,5% 12,5% 18,6% 15,7% 20,6%

Średni 6,8% 12,5% 11,9% 11,8% 4,8%

Klasa robotnicza 6,8% 7,1% 10,2% 3,9% 6,3%

Przeciętni 18,2% 23,2% 25,4% 29,4% 22,2%

Ubodzy 9,1% 1,8% 3,4% 3,9% 6,3%

Niska klasa społeczna 4,5% 3,6% 3,4% 5,9% 14,3%

Biedni 6,8% 0,0% 5,1% 3,9% 0,0%

Żadna 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%

Trudno powiedzieć 2,3% 0,0% 0,0% 0,0% 6,3%

Inna 0,0% 0,0% 1,7% 0,0% 3,2%

Źródło: badania własne. N ważnych=282; Braki danych=5; Nie dotyczy=16

182

Tab.A.11. Pytanie: „(…) Do którego elementu w wybranym schemacie Pan(i) należy?” według zmiennych społeczno-demograficznych, cz. II (N % ważnych w kolumnach)

Wykonywany zawód ojca w oparciu o KZiS

Przedstawiciele

władz

publicznych,

wyżsi urzędnicy

i kierownicy

Specjaliści

Technicy i

inny średni

personel

Pracownicy

biurowi

Pracownicy usług

osobistych i

sprzedawcy

Rolnicy,

ogrodnicy,

leśnicy i rybacy

Robotnicy

przemysłowi

i rzemieślnicy

Operatorzy i

monterzy maszyn i

urządzeń

Pracownicy

przy pracach

prostych

Siły

zbrojne

Właściciele

firm

Emeryci/

renciści Bezrobotni

Góra 18,2% 8,8% 7,1% 0,0% 15,4% 0,0% 5,1% 2,2% 0,0% 20,0% 16,7% 4,3% 0,0%

Środek 81,8% 64,7% 78,6% 75,0% 69,2% 33,3% 71,8% 76,1% 100,0% 80,0% 83,3% 69,6% 50,0%

Dół 0,0% 26,5% 14,3% 25,0% 15,4% 66,7% 23,1% 21,7% 0,0% 0,0% 0,0% 26,1% 50,0%

Źródło: badania własne. N ważnych=263; Braki danych=24; Nie dotyczy=16

Tab.A.12. Pytanie: „Jaki jest Pana(i) zdaniem kształt społeczeństwa w Polsce – który z poniższych rysunków jest temu najbliższy?(…)” według zmiennych niezależności życiowej

(N % ważnych w kolumnach)

Obecny sposób zamieszkiwania w czasie studiów Ocena własnej sytuacji materialnej

Niezależność finansowa

od rodziców

Mieszkanie

na własność Akademik

Wynajem

mieszkania w

pojedynkę

Wynajem

mieszkania

w kilka

osób

Zamieszkiwanie z

rodzicami

Bardzo

dobra

Raczej

dobra

Ani

dobra,

ani zła

Raczej

zła

Bardzo

zła

Trudno

powiedzieć Tak Nie

A 36,5% 0,0% 25,0% 23,1% 19,6% 36,4% 14,3% 27,9% 20,0% 50,0% 20,0% 27,5% 19,7%

B 13,5% 33,3% 8,3% 15,4% 21,7% 18,2% 20,5% 18,0% 20,0% 0,0% 20,0% 22,5% 17,3%

C 21,2% 44,4% 50,0% 46,2% 33,9% 18,2% 42,0% 27,0% 32,0% 50,0% 40,0% 23,5% 38,2%

D 19,2% 22,2% 8,3% 15,4% 21,7% 22,7% 19,6% 20,7% 28,0% 0,0% 20,0% 21,6% 20,8%

E 1,9% 0,0% 8,3% 0,0% 2,1% 4,5% 0,9% 3,6% 0,0% 0,0% 0,0% 2,9% 1,7%

F 5,8% 0,0% 0,0% 0,0% 1,1% 0,0% 2,7% 1,8% 0,0% 0,0% 0,0% 2,0% 1,7%

G 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%

H 1,9% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,9% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,6%

Źródło: badania własne. N ważnych=281; Braki danych=6; Nie dotyczy=16

183

Tab.A.13. Pytanie: „Pana(i) zdaniem we współczesnym polskim społeczeństwie szanse na awans społeczny, poprawę swojej pozycji są:” według zmiennych społeczno-demograficznych (N

% ważnych w kolumnach)

Zmienne

niezależne

Pytanie

Płeć Wiek Wielkość miejscowości pochodzenia Wykształcenie ojca

Kobieta Mężczyzna 18-22 23-25 26 i

więcej Wieś

Miasto do

25 tys.

Miasto

26-50 tys.

Miasto 51-

100 tys.

Miasto 101-

200 tys.

Miasto 201

tys. i więcej

mieszkańców

Podstawowe i

niepełne

podstawowe

Zasadnicze

zawodowe

Średnie i

pomaturalne Wyższe

Bardzo duże 1,7% 1,9% 3,1% 1,1% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 5,7% 1,0% 1,8% 0,0% 0,9% 1,1% 4,6%

Raczej duże 12,7% 18,9% 16,8% 10,6% 18,0% 9,5% 21,1% 5,9% 17,0% 15,0% 17,9% 22,2% 11,6% 12,8% 23,1%

Średnie 56,9% 51,9% 51,9% 62,8% 49,2% 47,6% 57,9% 76,5% 50,9% 47,0% 62,5% 66,7% 52,7% 59,6% 47,7%

Raczej małe 19,3% 19,8% 18,3% 16,0% 27,9% 23,8% 15,8% 11,8% 13,2% 28,0% 12,5% 11,1% 25,9% 14,9% 18,5%

Bardzo małe 7,7% 5,7% 6,1% 9,6% 4,9% 14,3% 5,3% 5,9% 7,5% 8,0% 5,4% 0,0% 6,2% 9,6% 6,2%

Inna odpowiedź 1,7% 1,9% 3,8% 0,0% 0,0% 4,8% 0,0% 0,0% 5,7% 1,0% 0,0% 0,0% 2,7% 2,1% 0,0%

Źródło: badania własne. N ważnych=287; Braki danych=0; Nie dotyczy=16

Zmienne

niezależne

Pytanie

Wykonywany zawód ojca w oparciu o KZiS

Przedstawiciele

władz publicznych,

wyżsi urzędnicy i

kierownicy

Specjaliści

Technicy i

inny średni

personel

Pracownicy

biurowi

Pracownicy

usług

osobistych i

sprzedawcy

Rolnicy,

ogrodnicy,

leśnicy i

rybacy

Robotnicy

przemysłowi i

rzemieślnicy

Operatorzy i

monterzy

maszyn i

urządzeń

Pracownicy

przy pracach

prostych

Siły

zbrojne

Właściciele

firm

Emeryci/

renciści Bezrobotni

Bardzo duże 0,0% 5,6% 0,0% 0,0% 7,1% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 7,7% 2,0% 0,0%

Raczej duże 27,3% 16,7% 20,0% 25,0% 21,4% 66,7% 14,6% 9,3% 33,3% 0,0% 0,0% 11,8% 0,0%

Średnie 45,5% 55,6% 53,3% 50,0% 57,1% 0,0% 58,5% 55,6% 66,7% 60,0% 46,2% 52,9% 100,0%

Raczej małe 27,3% 19,4% 20,0% 25,0% 0,0% 0,0% 19,5% 22,2% 0,0% 40,0% 23,1% 21,6% 0,0%

Bardzo małe 0,0% 2,8% 6,7% 0,0% 14,3% 33,3% 2,4% 9,3% 0,0% 0,0% 23,1% 9,8% 0,0%

Inna odpowiedź 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 4,9% 3,7% 0,0% 0,0% 0,0% 2,0% 0,0%

Źródło: badania własne. N ważnych=287; Braki danych=0; Nie dotyczy=16

184

Tab.A.14.Pytanie: „Pana(i) zdaniem we współczesnym polskim społeczeństwie szanse na awans społeczny, poprawę swojej pozycji są:” według zmiennych niezależności

życiowej (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne

niezależne

Pytanie

Obecny sposób zamieszkiwania w czasie studiów Ocena własnej sytuacji materialnej Niezależność finansowa

od rodziców

Mieszkanie na

własność

Akademik Wynajem

mieszkania w

pojedynkę

Wynajem

mieszkania w

kilka osób

Zamieszkiwanie z

rodzicami

Bardzo

dobra

Raczej

dobra

Ani

dobra,

ani zła

Raczej

zła

Bardzo

zła

Trudno

powiedzieć

Tak Nie

Bardzo duże 3,6% 0,0% 0,0% 0,0% 1,6% 9,1% 1,7% 0,0% 4,0% 0,0% 0,0% 1,9% 1,7%

Raczej duże 12,7% 22,2% 25,0% 30,8% 13,5% 36,4% 19,1% 7,1% 16,0% 33,3% 0,0% 12,6% 15,7%

Średnie 50,9% 55,6% 25,0% 61,5% 56,8% 27,3% 60,9% 60,2% 28,0% 33,3% 80,0% 55,3% 55,6%

Raczej małe 20,0% 11,1% 25,0% 7,7% 20,8% 18,2% 13,0% 25,7% 32,0% 0,0% 0,0% 18,4% 19,7%

Bardzo małe 12,7% 11,1% 25,0% 0,0% 4,7% 9,1% 3,5% 5,3% 20,0% 33,3% 20,0% 10,7% 5,1%

Inna odpowiedź 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 2,6% 0,0% 1,7% 1,8% 0,0% 0,0% 0,0% 1,0% 2,2%

Źródło: badania własne. N ważnych=287; Braki danych=0; Nie dotyczy=16

Tab.A.15. Pytanie: „Czy w przeciągu najbliższych 10 lat spodziewa się Pan(i), że Pana(i) pozycja w społeczeństwie:” według zmiennych społeczno-demograficznych

(N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Wykonywany zawód ojca w oparciu o KZiS

Przedstawiciele

władz

publicznych,

wyżsi urzędnicy i

kierownicy

Specjaliści

Technicy i

inny średni

personel

Pracownicy

biurowi

Pracownicy

usług

osobistych i

sprzedawcy

Rolnicy,

ogrodnicy,

leśnicy i

rybacy

Robotnicy

przemysłowi

i rzemieślnicy

Operatorzy

i monterzy

maszyn i

urządzeń

Pracownicy

przy

pracach

prostych

Siły

zbrojne

Właściciele

firm

Emeryci/

renciści Bezrobotni

Polepszy się 63,6% 66,7% 53,3% 75,0% 85,7% 66,7% 65,0% 57,4% 100,0% 60,0% 69,2% 47,1% 40,0%

Pozostanie taka

sama jak teraz 36,4% 19,4% 33,3% 25,0% 14,3% 33,3% 22,5% 24,1% 0,0% 20,0% 15,4% 33,3% 30,0%

Pogorszy się 0,0% 11,1% 13,3% 0,0% 0,0% 0,0% 7,5% 13,0% 0,0% 20,0% 15,4% 13,7% 20,0%

Inna odpowiedź 0,0% 2,8% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 5,0% 5,6% 0,0% 0,0% 0,0% 5,9% 10,0%

Źródło: badania własne. N ważnych=286; Braki danych=1; Nie dotyczy=16

185

Tab.A.16. Pytanie: „Czy w przeciągu najbliższych 10 lat spodziewa się Pan(i), że Pana(i) pozycja w społeczeństwie:” według zmiennych niezależności życiowej

(N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Obecny sposób zamieszkiwania w czasie studiów Ocena własnej sytuacji materialnej Niezależność finansowa

od rodziców

Mieszkanie na

własność Akademik

Wynajem

mieszkania w

pojedynkę

Wynajem

mieszkania w

kilka osób

Zamieszkiwanie

z rodzicami

Bardzo

dobra

Raczej

dobra

Ani dobra,

ani zła

Raczej

zła

Bardzo

zła

Trudno

powiedzieć Tak Nie

Polepszy się 54,5% 33,3% 50,0% 84,6% 63,4% 86,4% 63,5% 58,4% 48,0% 33,3% 60,0% 60,8% 62,4%

Pozostanie taka sama jak teraz 29,1% 44,4% 25,0% 0,0% 24,1% 9,1% 24,3% 24,8% 40,0% 0,0% 20,0% 23,5% 24,7%

Pogorszy się 7,3% 11,1% 25,0% 15,4% 9,9% 4,5% 7,8% 13,3% 8,0% 33,3% 20,0% 10,8% 9,6%

Inna odpowiedź 9,1% 11,1% 0,0% 0,0% 2,6% 0,0% 4,3% 3,5% 4,0% 33,3% 0,0% 4,9% 3,4%

Źródło: badania własne. N ważnych=286; Braki danych=1; Nie dotyczy=16

Tab.A.17. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem we współczesnym polskim społeczeństwie jednostka jest w stanie własną pracą i uporem świadomie zmienić swoją pozycję na wyższą?” według

zmiennych społeczno-demograficznych, cz. II (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne

niezależne

Pytanie

Wykonywany zawód ojca w oparciu o KZiS

Przedstawiciele

władz

publicznych, wyżsi

urzędnicy i

kierownicy

Specjaliści

Technicy i

inny średni

personel

Pracownicy

biurowi

Pracownicy usług

osobistych i

sprzedawcy

Rolnicy,

ogrodnicy,

leśnicy i

rybacy

Robotnicy

przemysłowi

i rzemieślnicy

Operatorzy i

monterzy

maszyn i

urządzeń

Pracownicy

przy pracach

prostych

Siły

zbrojne

Właściciele

firm

Emeryci/

renciści Bezrobotni

Zdecydowanie tak 9,1% 34,3% 20,0% 25,0% 21,4% 33,3% 17,1% 27,8% 16,7% 40,0% 15,4% 23,5% 55,6%

Raczej tak 90,9% 54,3% 53,3% 75,0% 71,4% 33,3% 73,2% 46,3% 83,3% 40,0% 69,2% 51,0% 44,4%

Raczej nie 0,0% 5,7% 13,3% 0,0% 0,0% 33,3% 9,8% 16,7% 0,0% 0,0% 7,7% 17,6% 0,0%

Zdecydowanie nie 0,0% 2,9% 0,0% 0,0% 7,1% 0,0% 0,0% 5,6% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%

Inna odpowiedź 0,0% 2,9% 13,3% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 3,7% 0,0% 20,0% 7,7% 7,8% 0,0%

Źródło: badania własne. N ważnych=285; Braki danych=2; Nie dotyczy=16

186

Tab.A.18. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem we współczesnym polskim społeczeństwie jednostka jest w stanie własną pracą i uporem świadomie zmienić swoją pozycję na wyższą?” według

zmiennych niezależności życiowej (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne

niezależne

Pytanie

Obecny sposób zamieszkiwania w czasie studiów Ocena własnej sytuacji materialnej Niezależność finansowa od

rodziców

Mieszkanie

na własność Akademik

Wynajem

mieszkania w

pojedynkę

Wynajem

mieszkania w

kilka osób

Zamieszkiwanie z

rodzicami

Bardzo

dobra

Raczej

dobra

Ani dobra,

ani zła

Raczej

zła

Bardzo

zła

Trudno

powiedzieć Tak Nie

Zdecydowanie tak 33,3% 33,3% 25,0% 53,8% 20,4% 40,9% 31,3% 16,8% 25,0% 50,0% 20,0% 26,5% 24,9%

Raczej tak 44,4% 33,3% 50,0% 46,2% 63,4% 50,0% 57,4% 58,4% 54,2% 50,0% 60,0% 47,1% 63,3%

Raczej nie 13,0% 22,2% 16,7% 0,0% 10,5% 4,5% 7,8% 16,8% 8,3% 0,0% 0,0% 17,6% 7,3%

Zdecydowanie nie 1,9% 0,0% 8,3% 0,0% 2,1% 4,5% 0,9% 1,8% 8,3% 0,0% 0,0% 1,0% 2,3%

Inna odpowiedź 7,4% 11,1% 0,0% 0,0% 3,7% 0,0% 2,6% 6,2% 4,2% 0,0% 20,0% 7,8% 2,3%

Źródło: badania własne. N ważnych=285; Braki danych=2; Nie dotyczy=16

Tab.A.19. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem we współczesnym polskim społeczeństwie jednostka jest w stanie własną pracą i uporem świadomie zmienić swoją pozycję na wyższą?” według

zmiennej poglądy polityczne (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne

niezależne

Pytanie

Poglądy polityczne

Lewicowe Centrowe Prawicowe Brak Trudno

powiedzieć

Zdecydowanie tak 18,6% 41,1% 21,7% 23,5% 18,2%

Raczej tak 60,5% 51,8% 60,0% 52,9% 62,1%

Raczej nie 18,6% 5,4% 15,0% 7,8% 10,6%

Zdecydowanie nie 0,0% 0,0% 1,7% 3,9% 4,5%

Inna odpowiedź 2,3% 1,8% 1,7% 11,8% 4,5%

Źródło: badania własne. N ważnych=285; Braki danych=2; Nie dotyczy=16

187

Tab.A.20. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem istniejące w naszym społeczeństwie nierówności społeczne są:” według zmiennych społeczno-demograficznych, cz. II

(N % ważnych w kolumnach)

Zmienne

niezależne

Pytanie

Wykonywany zawód ojca w oparciu o KZiS

Przedstawiciele

władz publicznych,

wyżsi urzędnicy i

kierownicy

Specjaliści

Technicy i

inny średni

personel

Pracownicy

biurowi

Pracownicy

usług

osobistych i

sprzedawcy

Rolnicy,

ogrodnicy,

leśnicy i

rybacy

Robotnicy

przemysłowi

i rzemieślnicy

Operatorzy i

monterzy

maszyn i

urządzeń

Pracownicy

przy pracach

prostych

Siły

zbrojne

Właściciele

firm

Emeryci/

renciści Bezrobotni

Bardzo duże 18,2% 19,4% 33,3% 50,0% 50,0% 33,3% 22,0% 37,0% 50,0% 0,0% 46,2% 32,0% 20,0%

Raczej duże 18,2% 52,8% 33,3% 50,0% 21,4% 66,7% 56,1% 38,9% 50,0% 40,0% 38,5% 48,0% 80,0%

Średnie 63,6% 27,8% 33,3% 0,0% 28,6% 0,0% 17,1% 24,1% 0,0% 40,0% 7,7% 20,0% 0,0%

Raczej małe 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 7,7% 0,0% 0,0%

Bardzo małe 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%

Trudno powiedzieć 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 4,9% 0,0% 0,0% 20,0% 0,0% 0,0% 0,0%

Źródło: badania własne. N ważnych=286; Braki danych=1; Nie dotyczy=16

Tab.A.21. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem istniejące w naszym społeczeństwie nierówności społeczne są:” według zmiennej poglądy polityczne (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Poglądy polityczne

Lewicowe Centrowe Prawicowe Brak Trudno

powiedzieć

Bardzo duże 45,5% 10,7% 33,3% 41,2% 28,8%

Raczej duże 38,6% 51,8% 43,3% 33,3% 54,5%

Średnie 15,9% 35,7% 21,7% 25,5% 15,2%

Raczej małe 0,0% 0,0% 1,7% 0,0% 0,0%

Bardzo małe 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%

Trudno powiedzieć 0,0% 1,8% 0,0% 0,0% 1,5%

Źródło: badania własne. N ważnych=286; Braki danych=1; Nie dotyczy=16

188

Tab.A.22. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem istniejące w naszym społeczeństwie nierówności społeczne są:” według zmiennych społeczno-demograficznych, cz. II

(N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Wykonywany zawód ojca w oparciu o KZiS

Przedstawiciele

władz

publicznych,

wyżsi urzędnicy

i kierownicy

Specjaliści

Technicy i

inny

średni

personel

Pracownicy

biurowi

Pracownicy

usług

osobistych i

sprzedawcy

Rolnicy,

ogrodnicy,

leśnicy i

rybacy

Robotnicy

przemysłowi

i rzemieślnicy

Operatorzy

i monterzy

maszyn i

urządzeń

Pracownicy

przy pracach

prostych

Siły

zbrojne

Właściciele

firm

Emeryci/

renciści Bezrobotni

Zdecydowanie sprawiedliwe 0,0% 2,8% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%

Raczej sprawiedliwe 27,3% 5,6% 6,7% 0,0% 21,4% 0,0% 2,4% 7,4% 0,0% 0,0% 0,0% 14,0% 10,0%

Raczej niesprawiedliwe 45,5% 38,9% 26,7% 25,0% 35,7% 33,3% 48,8% 50,0% 50,0% 40,0% 23,1% 48,0% 80,0%

Zdecydowanie

niesprawiedliwe 9,1% 30,6% 46,7% 75,0% 42,9% 66,7% 34,1% 27,8% 33,3% 20,0% 61,5% 26,0% 0,0%

Trudno powiedzieć 18,2% 22,2% 20,0% 0,0% 0,0% 0,0% 14,6% 14,8% 16,7% 40,0% 15,4% 12,0% 10,0%

Źródło: badania własne. N ważnych=286; Braki danych=1; Nie dotyczy=16

Tab.A.23. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem istniejące w naszym społeczeństwie nierówności społeczne są:” według zmiennych niezależności życiowej (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Obecny sposób zamieszkiwania w czasie studiów Ocena własnej sytuacji materialnej Niezależność finansowa od

rodziców

Mieszkanie na

własność Akademik

Wynajem

mieszkania w

pojedynkę

Wynajem

mieszkania w

kilka osób

Zamieszkiwanie z

rodzicami

Bardzo

dobra

Raczej

dobra

Ani

dobra,

ani zła

Raczej

zła

Bardzo

zła

Trudno

powiedzieć Tak Nie

Zdecydowanie sprawiedliwe 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,5% 0,0% 0,0% 0,0% 4,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,6%

Raczej sprawiedliwe 14,5% 11,1% 0,0% 7,7% 7,9% 27,3% 10,4% 7,1% 0,0% 0,0% 0,0% 7,8% 10,1%

Raczej niesprawiedliwe 43,6% 22,2% 33,3% 46,2% 45,5% 18,2% 50,4% 45,5% 32,0% 66,7% 20,0% 45,1% 43,3%

Zdecydowanie

niesprawiedliwe 27,3% 44,4% 50,0% 23,1% 31,9% 36,4% 20,9% 33,9% 60,0% 33,3% 40,0% 35,3% 28,7%

Trudno powiedzieć 14,5% 22,2% 16,7% 23,1% 14,1% 18,2% 18,3% 13,4% 4,0% 0,0% 40,0% 11,8% 17,4%

Źródło: badania własne. N ważnych=286; Braki danych=1; Nie dotyczy=16

189

Tab.A.24. Pytanie: „Czy uważa Pan(i), że zmniejszenie zróżnicowania społecznego w naszym kraju jest:” według zmiennych społeczno-demograficznych, cz. II

(N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Wykonywany zawód ojca w oparciu o KZiS

Przedstawiciel

e władz

publicznych,

wyżsi

urzędnicy i

kierownicy

Specjaliści

Technicy i

inny średni

personel

Pracownicy

biurowi

Pracownicy

usług

osobistych i

sprzedawcy

Rolnicy,

ogrodnicy,

leśnicy i

rybacy

Robotnicy

przemysłowi

i rzemieślnicy

Operatorzy i

monterzy

maszyn i

urządzeń

Pracownicy

przy pracach

prostych

Siły

zbrojne

Właściciele

firm

Emeryci/

renciści Bezrobotni

Zdecydowanie możliwe 0,0% 2,8% 13,3% 25,0% 7,1% 0,0% 2,4% 3,7% 0,0% 0,0% 7,7% 5,9% 0,0%

Raczej możliwe 27,3% 30,6% 26,7% 50,0% 21,4% 33,3% 26,8% 20,4% 33,3% 60,0% 15,4% 37,3% 20,0%

Raczej niemożliwe 54,5% 41,7% 46,7% 25,0% 50,0% 33,3% 36,6% 57,4% 66,7% 20,0% 38,5% 45,1% 60,0%

Zdecydowanie niemożliwe 9,1% 11,1% 0,0% 0,0% 14,3% 33,3% 9,8% 13,0% 0,0% 20,0% 23,1% 5,9% 0,0%

Trudno powiedzieć 9,1% 13,9% 13,3% 0,0% 7,1% 0,0% 24,4% 5,6% 0,0% 0,0% 15,4% 5,9% 20,0%

Źródło: badania własne. N ważnych=287; Braki danych=0; Nie dotyczy=16

Tab.A.25. Pytanie: „Czy uważa Pan(i), że zmniejszenie zróżnicowania społecznego w naszym kraju jest:” według zmiennych usytuowania w strukturach uczelni

(N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Kierunek studiów Stopień studiów Tryb studiów

Historia Filozofia Politologia Socjologia Wydziałowe studia

doktoranckie

I stopień -

licencjacki

II stopień -

magisterski

III stopień -

doktorancki Stacjonarny Niestacjonarny

Zdecydowanie możliwe 4,3% 6,2% 2,6% 5,6% 4,5% 3,5% 5,6% 4,5% 4,7% 4,1%

Raczej możliwe 32,9% 35,4% 23,7% 23,9% 27,3% 34,8% 21,0% 27,3% 27,9% 28,9%

Raczej niemożliwe 42,9% 39,6% 55,3% 52,1% 36,4% 41,8% 55,6% 36,4% 45,3% 51,5%

Zdecydowanie niemożliwe 10,0% 6,2% 7,9% 11,3% 9,1% 9,9% 8,1% 9,1% 8,9% 9,3%

Trudno powiedzieć 10,0% 12,5% 10,5% 7,0% 22,7% 9,9% 9,7% 22,7% 13,2% 6,2%

Źródło: badania własne. N ważnych=287; Braki danych=0; Nie dotyczy=16

190

Tab.A.26. Pytanie: „Czy uważa Pan(i), że zmniejszenie zróżnicowania społecznego w naszym kraju jest:” według zmiennych niezależności życiowej (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Obecny sposób zamieszkiwania w czasie studiów Ocena własnej sytuacji materialnej Niezależność finansowa od

rodziców

Mieszkanie

na własność Akademik

Wynajem

mieszkania w

pojedynkę

Wynajem

mieszkania w

kilka osób

Zamieszkiwanie z

rodzicami

Bardzo

dobra

Raczej

dobra

Ani

dobra,

ani zła

Raczej

zła

Bardzo

zła

Trudno

powiedzieć Tak Nie

Zdecydowanie możliwe 5,5% 22,2% 0,0% 0,0% 4,2% 4,5% 3,5% 5,3% 4,0% 0,0% 0,0% 2,9% 5,6%

Raczej możliwe 23,6% 22,2% 41,7% 38,5% 27,6% 36,4% 36,5% 22,1% 16,0% 0,0% 40,0% 25,2% 29,8%

Raczej niemożliwe 52,7% 55,6% 41,7% 38,5% 46,9% 50,0% 42,6% 49,6% 48,0% 100,0% 40,0% 54,4% 42,7%

Zdecydowanie niemożliwe 12,7% 0,0% 0,0% 7,7% 9,4% 4,5% 5,2% 11,5% 20,0% 0,0% 20,0% 6,8% 10,7%

Trudno powiedzieć 5,5% 0,0% 16,7% 15,4% 12,0% 4,5% 12,2% 11,5% 12,0% 0,0% 0,0% 10,7% 11,2%

Źródło: badania własne. N ważnych=287; Braki danych=0; Nie dotyczy=16

Tab.A.27. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem warto współcześnie zdobywać wykształcenie wyższe, czy też nie warto?” według zmiennych społeczno-demograficznych, cz. II

(N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Wykonywany zawód ojca w oparciu o KZiS

Przedstawiciele

władz

publicznych,

wyżsi urzędnicy

i kierownicy

Specjaliści

Technicy

i inny

średni

personel

Pracownicy

biurowi

Pracownicy

usług

osobistych i

sprzedawcy

Rolnicy,

ogrodnicy,

leśnicy i

rybacy

Robotnicy

przemysłowi

i rzemieślnicy

Operatorzy i

monterzy

maszyn i

urządzeń

Pracownicy

przy pracach

prostych

Siły

zbrojne

Właściciele

firm

Emeryci/

renciści Bezrobotni

Zdecydowanie warto 63,6% 47,2% 53,3% 50,0% 50,0% 0,0% 31,7% 42,6% 33,3% 60,0% 46,2% 47,1% 60,0%

Raczej warto 18,2% 30,6% 40,0% 25,0% 42,9% 66,7% 46,3% 35,2% 33,3% 20,0% 23,1% 39,2% 30,0%

Raczej nie warto 9,1% 19,4% 6,7% 0,0% 0,0% 0,0% 7,3% 9,3% 33,3% 0,0% 15,4% 3,9% 0,0%

Zdecydowanie nie warto 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 33,3% 0,0% 5,6% 0,0% 20,0% 7,7% 0,0% 0,0%

Trudno powiedzieć 9,1% 2,8% 0,0% 25,0% 7,1% 0,0% 14,6% 7,4% 0,0% 0,0% 7,7% 9,8% 10,0%

Źródło: badania własne. N ważnych=287; Braki danych=0; Nie dotyczy=16

191

Tab.A.28. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem warto współcześnie zdobywać wykształcenie wyższe, czy też nie warto?” według zmiennych niezależności życiowej (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Obecny sposób zamieszkiwania w czasie studiów Ocena własnej sytuacji materialnej Niezależność finansowa od

rodziców

Mieszkanie na

własność Akademik

Wynajem

mieszkania w

pojedynkę

Wynajem

mieszkania w

kilka osób

Zamieszkiwanie z

rodzicami

Bardzo

dobra

Raczej

dobra

Ani

dobra,

ani zła

Raczej

zła

Bardzo

zła

Trudno

powiedzieć Tak Nie

Zdecydowanie warto 58,2% 44,4% 50,0% 30,8% 41,1% 68,2% 45,2% 40,7% 36,0% 66,7% 60,0% 41,7% 47,2%

Raczej warto 25,5% 22,2% 16,7% 53,8% 39,6% 22,7% 39,1% 35,4% 40,0% 33,3% 20,0% 35,0% 36,5%

Raczej nie warto 9,1% 0,0% 8,3% 15,4% 8,9% 9,1% 7,8% 11,5% 4,0% 0,0% 0,0% 10,7% 7,3%

Zdecydowanie nie warto 3,6% 0,0% 0,0% 0,0% 2,6% 0,0% 2,6% 0,9% 8,0% 0,0% 0,0% 2,9% 2,2%

Trudno powiedzieć 3,6% 33,3% 25,0% 0,0% 7,8% 0,0% 5,2% 11,5% 12,0% 0,0% 20,0% 9,7% 6,7%

Źródło: badania własne. N ważnych=287; Braki danych=0; Nie dotyczy=16

Tab.A.29. Pytanie: „Czy Pana(i) zdaniem warto współcześnie zdobywać wykształcenie wyższe, czy też nie warto?” według zmiennej poglądy polityczne (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Poglądy polityczne

Lewicowe Centrowe Prawicowe Brak Trudno

powiedzieć

Zdecydowanie warto 54,5% 39,3% 40,0% 46,2% 45,5%

Raczej warto 25,0% 51,8% 35,0% 28,8% 34,8%

Raczej nie warto 11,4% 1,8% 10,0% 13,5% 9,1%

Zdecydowanie nie warto 2,3% 0,0% 3,3% 3,8% 3,0%

Trudno powiedzieć 6,8% 7,1% 11,7% 7,7% 7,6%

Źródło: badania własne. N ważnych=287; Braki danych=0; Nie dotyczy=16

192

Tab.A.30. Pytanie: „Gdyby jeszcze raz miał(a) Pan(i) podejmować decyzję o podjęciu studiów to:” według zmiennych usytuowania w strukturach uczelni (N % ważnych w kolumnach)

Zmienne niezależne

Pytanie

Kierunek studiów Stopień studiów Tryb studiów

Historia Filozofia Politologia Socjologia Wydziałowe studia

doktoranckie

I stopień -

licencjacki

II stopień -

magisterski

III stopień -

doktorancki Stacjonarny Niestacjonarny

Zdecydował(a) bym się na nie na

takim samym kierunku i trybie 55,1% 58,7% 42,1% 50,0% 59,1% 58,7% 41,5% 59,1% 53,2% 47,4%

Zdecydował(a) bym się na nie, ale

zmienił(a)bym kierunek lub/i ich

tryb

31,9% 34,8% 43,4% 40,0% 27,3% 32,6% 43,9% 27,3% 34,6% 42,1%

Nie zdecydował(a) bym się na nie 7,2% 2,2% 7,9% 5,7% 4,5% 4,3% 8,1% 4,5% 6,4% 5,3%

Inna odpowiedź 5,8% 4,3% 6,6% 4,3% 9,1% 4,3% 6,5% 9,1% 5,9% 5,3%

Źródło: badania własne. N ważnych=283; Braki danych=4; Nie dotyczy=16

Tab.A.31. Pytanie: „(…) Do którego elementu w wybranym schemacie Pan(i) należy?” według zmiennej poglądy polityczne (N % ważnych w kolumnach)

Poglądy polityczne

Lewicowe Centrowe Prawicowe Brak Trudno

powiedzieć

Góra 2,3% 7,7% 2,0% 14,0% 5,0%

Środek 76,7% 78,8% 80,0% 62,0% 70,0%

Dół 20,9% 13,5% 18,0% 24,0% 25,0%

Źródło: badania własne. N ważnych=263; Braki danych=24; Nie dotyczy=16

193

Ryc.A.1. Wzór kwestionariusza ankiety wykorzystanego w badaniu (strona 1)

194

Ryc.A.2. Wzór kwestionariusza ankiety wykorzystanego w badaniu (strona 2)

195

Ryc.A.3. Wzór kwestionariusza ankiety wykorzystanego w badaniu (strona 3)

196

Ryc.A.4. Wzór kwestionariusza ankiety wykorzystanego w badaniu (strona 4)

197

Ryc.A.5. Wzór kwestionariusza ankiety wykorzystanego w badaniu (strona 5)

198

Ryc.A.6. Wzór kwestionariusza ankiety wykorzystanego w badaniu (strona 6)

199

Ryc.A.7. Wzór kwestionariusza ankiety wykorzystanego w badaniu (strona 7)