STuDIRaNje aRaPSKOG jeZIKa NeODVOjIVO je OD …fin.unsa.ba/tekstovi/muallimov-forum-o-arapskom-jeziku.pdf · Ključne riječi: arapski jezik, gramatika, jezikoslovne nauke, islamske

Novi Muallim • zima 2014 • god. XV • br. 60

MualliMov foruM

3

STuDIRaNje aRaPSKOG jeZIKa NeODVOjIVO je OD STuDIRaNja ISlaMSKIH NauKaMustafa JAHIĆ*

Sažetak: U ovome radu želi se ukazati na povezanost i međusobne utjecaje arapskog jezika sa svim njegovim naučnim disciplinama i islamskih nauka koji traju od početka objave Kur’ana, zbog čega je arapski jezik postao neodvojivi dio islama i svih islamskih nauka. Zahvaljujući tome, arapske jezikoslovne nauke zauzimaju značajno mjesto u izučavanju islamskih nauka, a arapski jezik postaje jedan od važnijih predmeta u islamskom obrazovnom sistemu. Imajući u vidu navedene činjenice, ovim radom želi se također istaći nužnost posvećivanja veće pažnje izučavanju arapskih jezikoslovnih nauka, uključujući arapski jezik i sve njegove discipline, i u našim islamskim obrazovnim institucijama.

Ključne riječi: arapski jezik, gramatika, jezikoslovne nauke, islamske nauke, islamsko obrazovanje

Budući da je Kur’an objavljen na arapskom jeziku, da su Posla-nikovi hadisi i njegov sunnet

registrirani i sačuvani na arapskom jeziku te da su svi glavni izvori isla-ma i islamskih nauka napisani na arapskom jeziku, arapski jezik po-stao je neodvojivi dio islama i svih islamskih nauka. Zbog toga arapski jezik sa svim svojim disciplinama za-uzima značajno mjesto u izučavanju islamskih nauka, prije svega onih koje se tiču razumijevanja i tuma-čenja Kur’ana, Poslanikovog sunneta i izvođenja vjerskih propisa. Pove-zanost arapskih jezikoslovnih disci-plina i islamskih nauka rezultiralo je njihovim međusobnim utjecajima u načinima promišljanja, metodologiji

istraživanja, pisanja naučnih djela, terminologiji i metodama rasprav-ljanja o raznim naučnim temama.

Kur’an je izvor arapske gramatike i najveće lingvističko dostignuće Ovakvim se odnosom arapskog

jezika i islamskih nauka posebno ističe religijski aspekt proučavanja arapskog jezika. Jer kada Uzvišeni Bog kaže da je Kur’an objavljen na čistom arapskom jeziku u kojem nema ničeg jezički nepravilnog, to implici-ra da je sve što se odnosi na arapski jezik u Kur’anu izvor istinske, prema tome, i lingvističke nauke. Zahvalju-jući tome, Kur’an kao prva knjiga i

najveće lingvističko dostignuće na arapskom jeziku postaje i jedan od najznačajnijih izvora arapske gramati-ke tako da za ispravno razumijevanje kur’anskog teksta nužno biva znanje one forme arapskog jezika u kojoj je objavljena Božija Objava. Zbog toga je Kur’an bio najveći argument Alla-hovog Poslanika protiv onih koji su sumnjali u njegovo poslanstvo. Kada bi ga njegovi sljedbenici pozivali da im pokaže nešto nadnaravno, on bi im učio (recitirao) Kur’an.1 Zbog svoje uloge i značaja u islamu arapski je-zik je među muslimanima dostizao i neku vrstu svetosti tako da su mnogi, čak i neki poznati arapski gramati-čari, smatrali da je i arapski jezik od

uDK 811.411.21'36:28-23

* Dr. Mustafa Jahić, viši naučni saradnik Gazi Husrev-begove biblioteke.

1 Maḥmūd Aḥmad Naḥla, Uṣūl al-naḥw al-‘arabī, Dār al-‘Ulūm al-‘arabiyya, Bayrūt, 1407/1987, str. 34; Yasir Sulei-

man, The Arabic Grammatical Tradition, Edinburgh University Press, Edinburgh, 1999, str. 18-19.


MualliMov foruM

4

Boga objavljen, bez ikakvog ljudskog udjela u njegovom nastanku.2

Zahvaljujući navedenom statusu, arapske jezikoslovne nauke se u većini islamskih klasifikacija znanja nalaze u vrhu klasifikacione sheme, u nekima, čak, na prvome mjestu. U nekim kla-sifikacijama ove se naučne discipline tretiraju i kao nauke neophodne za sticanje znanja o drugim naukama, zbog čega se određuju kao pomoć-ne ili instrumentalne nauke (‘ulūm āliyya). Tako prema Al-Ġazālījevoj klasifikaciji nauka, leksikografija (‘ilm al-luġa) i gramatika (‘ilm al-naḥw) spadaju u treću vrstu nauka koje se označavaju kao uvodne nauke (‘ulūm al-muqaddimāt). Ove naučne disci-pline, prema Al-Ġazālīji, ne spadaju u religijske nauke, ali je njihovo izu-čavanje obavezno zato što služe kao instrumentarij religijskim nauka-ma.3 U Ibn Haldūnovoj klasifikaciji znanja, arapske jezikoslovne nauke (‘ulūm al-lisān al-‘arabī) u koje spa-daju: gramatika (naḥw), leksikogra-fija (luġa), stilistika (bayān) i književ-nost (adab) tretiraju se kao posebna vrsta nauka. Ove naučne discipline, prema Ibn Haldūnu, povezane su s fundamentalnim islamskim vjerskim naukama (‘ilm al-šarī‘a) tako što slu-že kao pripremne i pomoćne nauke u njihovom sticanju.4

Arapski jezik je nezaobilazan predmet u islamskom obrazovnom sistemuOvakva pozicija arapskog jezika

u klasifikaciji znanja sa svim njego-vim naučnim disciplinama značajno je utjecala i na njegov status u islam-skom obrazovnom sistemu musli-manskih društava kroz najznačajnije periode njihovog razvoja. Budući da je islamsko obrazovanje u početku uglavnom bilo religijsko-teološkog karaktera a arapski jezik nezaobilazan predmet takvih izučavanja, on posta-je nezaobilazan predmet izučavanja

i u islamskom obrazovnom sistemu, dostižući ponekad i status svetosti te najznačajnijeg jezika i jednog od najvažnijih predmeta.

Budući da jezik predislamske po-ezije i jezik Kur’ana predstavljaju jedinstven jezik, radi istraživanja i studiranja arapskog lingvističkog naslijeđa, čiji se počeci vežu uglav-nom za period nakon pojave islama, neophodno je poznavanje i jezičke stvarnosti na Arabijskom poluotoku u vrijeme prije pojave islama, uklju-čujući i period Objave. Ovo je po-sebno važno s obzirom na to da je i dalje otvoreno pitanje nastanka jezika na kojemu je spjevana predislamska poezija, objavljen Kur’an i napisani Poslanikovi hadisi.

Istraživanje jezičke stvarnosti pre-dislamskog perioda važno je i zbog toga što ovu jezičku stvarnost karak-teriziraju jezičke aktivnosti u vezi s tretiranjem nekih jezičkih pojava, koje ukazuju na postojanje neke vrste je-zičke svijesti kod Arapa toga doba. Naime, poznato je da je u ovom pe-riodu postajalo pismo kojim su se Arapi služili i da je stvarana poezija koja se usmenim putem prenosila s generacije na generaciju. Kroz savla-davanje pisma, njegovo čitanje i samu strukturu pisma, manifestirale su se određene jezičke pojave koje će se nakon pojave islama, u normativnom periodu arapskog jezika, gramatički sankcionirati, dok je učenje poezije pomagalo u razumijevanju neobičnih mjesta u tekstu Kur’ana i interpreti-ranju nekih jezičkih pojava.

S obzirom na to da pismo samom svojom prirodom počinje izazivati je-zičku svijest kod ljudi, učenje čitanja i pisanja arapskim pismom te učenje jezika susjednih naroda u predislam-sko vrijeme predstavljali su naznake priprema za otpočinjanje aktivnosti na jezičkim izučavanjima arapskog jezika u islamskom periodu. Spo-sobnost razlikovanja glasova i rije-či, glasovne strukture riječi, njenih

sufiksalnih i prefiksalnih dodataka i, uopće, identificiranje dijelova je-zičke strukture, značilo je da su neki Arapi imali, makar i primitivno, ra-zvijenu svijest o glasovnom sistemu vlastitog jezika.

Arapski jezik predislamskog pe-rioda, koji se realizirao uglavnom u govornoj praksi, imao je veoma važnu ulogu u životu Arapa toga doba. O tome svjedoči veliko knji-ževno naslijeđe, nastalo u navede-no doba, uglavnom u formi poezije i u manjoj mjeri proze. Arapi pre-dislamskog perioda bili su poseb-no ponosni na svoj jezik tako da su pridavali naročitu pažnju rječitosti i jezički ispravnom govoru. Govor-nici i pjesnici predislamskog perio-da koji su pokazivali poseban dar u jezičkom izražavanju imali su ista-knuto mjesto u društvu. Zbog toga je ovaj dio književnog naslijeđa u vrijeme normiranja arapskog jezika bio jedan od glavnih izvora jezičkog materijala koji se koristio u izvođe-nju gramatičkih pravila. Zato nije nikakvo čudo da je i Kur’an objav-ljen na ovome “najjasnijem, najrje-čitijem i stilski nenadmašnom arap-skom jeziku”.

Obim i značaj promjena među Arapima nastalim objavom Kur’ana u svim aspektima njihovog života, između ostalog i u izučavanju arap-skog jezika, posebno su vidljivi kada se uporede sa stanjem intelektualne svijesti Arapa u predislamskom peri-odu, naročito sa stanjem “obrazovnog sistema” s kakvim su dočekali poče-tak Objave.

Naime, Arapi su prije pojave isla-ma živjeli u plemenski organiziranim zajednicama. Obrazovanje je bilo izrazito primitivnog karaktera. Ve-oma mali broj Arapa znao je čitati i pisati. Običaje, vrijednosti društve-nog života, moral, vjerovanja i razne vještine utemeljene na plemenskim principima djeca su stjecala uglav-nom nasljeđivanjem, oponašanjem

2 Navedenu teoriju među arapskim gra-matičarima zastupao je Aḥmad b. Fāris. Vidjeti: Aḥmad ibn Fāris, al-Ṣāḥibī f ī fiqh al-luġa wa sunan al-‘Arab f ī kalāmihā,

al-Maktaba al-salafiyya, al-Qāhira, 1328/1910, str. 5.

3 Abū Ḥāmid al-Ġazālī, Iḥyā’ ‘ulūm al-dīn, Dār al-Ša‘b, al-Qāhira, s. a., I, str. 1-81.

4 ‘Abd al-Rahman ibn Khaldun, Muqaddi-ma, I-II, Prijevod: Teufik Muftić, Ured-nik: Amir Ljubović, El-Kalem, Sarajevo, 2007: II, str. 731.


MualliMov foruM

5

i učenjem od starijih. Vještine koje su najviše učili od starijih odnosi-le su se uglavnom na vođenje rata, lov, izradu ratnih oruđa i opremanje konja. Od susjednih naroda usvojili su osnove nekih naučnih disciplina, najviše astronomije, medicine, prori-canja sudbine, tumačenja snova i sl. Zanimali su se i za historiju, rodo-slovlje, razna vjerovanja i sl.

Za širenje vlastitih vrijednosti i ideja najviše su koristili sezonske saj-move koji su predstavljali svojevrsne književne susrete na kojima su raz-mjenjivali razne ideje i učestvovali u razmjeni novih poetskih ostvarenja te iskustva u trgovini i ekonomiji. S obzirom na to da su većinom bili ne-pismeni, sva stečena iskustva, posebno poeziju, prenosili su usmenim putem s generacije na generaciju.

Objava Kur’ana s lingvističkog aspekta je najvažniji događaj u historiji arapskog jezikaZahvaljujući upotrebi “najrječi-

tijeg” i gramatički “najpravilnijeg” arapskog jezika koji se uz to odlikuje literarnom ljepotom i jasnoćom ne-nadmašnih stilskih formi, Kur’an je izvršio značajan lingvistički utjecaj na formu i sadržaj arapskog jezika. Kur’an je zahvaljujući tome kod Ara-pa probudio, uvećao i ojačao svijest o bogatstvu i ljepoti njihovog jezika. Zbog toga objava Kur’ana s lingvi-stičkog aspekta predstavlja najvažniji događaj u historiji arapskog jezika s dalekosežnim i trajnim posljedicama u cjelokupnoj arapsko-islamskoj ci-vilizaciji i kulturi.

Pošto je Kur’an za vrijeme Boži-jeg Poslanika, da bi se sačuvao u for-mi u kojoj je objavljen, pored učenja napamet, čuvan i u pisanoj formi, ispisan na različitim materijalima i fragmentarno čuvan na više mjesta, prve halife nakon Poslanikove smr-ti, kao njegovi nasljednici, počinju

poduzimati korake na sakupljanju i objedinjavanju ovih listova kako bi se sačuvala cjelovitost kur’anskog teksta. Tako su već za vrijeme prvog halife Abū Bakra pojedinačni dijelovi Kur’ana sakupljeni na jedno mjestu, prema nekim mišljenjima, čak i ko-dificirani u jednu knjigu (muṣḥaf).5 Međutim, prema pretežnome mišlje-nju, halifa Abū Bakr je lično saku-pio ove listove i čuvao ih kod sebe, da bi nakon njegove smrti bili kod halife Omera a da ih je nakon nje-gove smrti preuzela njegova kćerka Hafsa, Poslanikova supruga. Na kra-ju, halifa Osman ibn Affan, iz straha od pogrešnog čitanja Kur’ana, nakon što je čuo da se Kur’an čita na razli-čite načine i da svaki čitač preferira svoj način čitanja, izdao je nalog da se kur’anski tekst sakupi i objedini u jednu knjigu al-Muṣḥaf al-Imām “Glavni Mushaf ”, sačini više primje-raka i po jedan primjerak pošalje u razne pokrajine tadašnje islamske države da služe kao osnova za dalje umnožavanje i širenje.6

Međutim, pošto pismo Osmano-vog Mushafa nije poznavalo poseb-ne znakove za obilježavanje vokala i dijakritičke tačke za razlikovanje konsonanata kakvi danas postoje, i dalje je postojala mogućnost dru-gačijeg čitanja pojedinih riječi, od-nosno njihovog čitanja na dva ili više načina, čak i pogrešnog čitanja i iskrivljavanja kur’anskog teksta. Zbog toga se, naročito kada je po-grešno čitanje nekih kur’anskih aje-ta počelo poprimati karakter pojave, javila potreba za razvijanjem i usa-vršavanjem arapskog alfabeta kako bi se osigurala izvornost kur’anskoga teksta i omogućilo njegovo ispravno čitanje i razumijevanje.

Posebno značajnim doprinosom razvoju arapskog alfabeta smatra se punktiranje konsonanta radi razli-kovanja sličnih slova i označavanja vokala, koje je izvršio Abū al-Aswad

al-Du’alī (um. 69/688) u prvome stoljeću islama. Al-Du’alījev sistem tačaka pomogao je da se usposta-vi jasna distinkcija između nekih do tada nedovoljno jasnih arapskih slova, da se osigura pravilan izgovor, preciznost i sačuva gramatika i au-tentičnost kur’anskog teksta. Zbog toga se ove Al-Du’alījeve aktivnosti, prema nekim historičarima arapskog lingvističkog naslijeđa, smatraju, čak, početkom uspostavljanja arap-ske gramatike. Uvođenjem poseb-nih znakova za vokale koji su izvr-šili Al-Du’alījevi učenici nastavljene su aktivnosti na daljem usavršavanju arapskog alfabeta. U svakom sluča-ju, očuvanje izvornog kur’anskog teksta smatra se jednim od osnov-nih činilaca koji je utjecao na na-stanak i razvoj arapske gramatike.

Jezik Kur’ana kao čvrst sistem lingvističkih standarda i pokretač gramatičkih izučavanjaZbog toga većina istraživača arap-

skog lingvističkog naslijeđa smatra da je do otpočinjanja izučavanja arap-skog jezika i rada na uspostavljanju arapske gramatike došlo isključivo zbog griješenja u čitanju Kur’ana, čime je bila ugrožena vjerodostojnost kur’anskog teksta. Tako je, prema veći-ni muslimanskih gramatičara, osnov-ni motiv i cilj uspostavljanja arapske gramatike bio očuvanje autentičnosti teksta Kur’ana, u formalnom, meto-dološkom, tekstualnom, sadržajnom i svakom drugom pogledu. Tako se kao prvi i osnovni uzrok i pokretač gramatičkih izučavanja arapskog je-zika označava vjerski faktor.

Osim što je bio glavni uzrok i po-kretač gramatičkih izučavanja, Kur’an je u arapskoj gramatičkoj tradiciji imao status i primarnog izvora jezič-kog materijala, koji mu je osigurala pozicija riječi od Allaha objavlje-nih. Ovakav status kur’anskog jezika

5 Abū al-Hayr Muḥammad b. Muḥammad al-Dimašqī ibn al-Ğazarī, al-Našr f ī al-qirā’āt al-‘ašr, I-II, al-Taṣḥīḥ wa al-murāğa‘a: Muḥammad al-Ḍabbā‘, Dār al-Kutub al-‘ilmiyya, Bayrūt, s.a., I, str. 7.

6 Badruddīn Muḥammad b. ‘Abdullāh al-Zarkašī, al-Burhān f ī ‘ulūm al-Qur’ān, I-IV, Taḥqīq: Muḥammad Abū al-Faḍl Ibrāhīm, al-Ṭab‘a al-ṯāliṯa, Maktaba Dār al-Turāṯ, al-Qāhira, 1404/1984, I, str. 236

i 218; Ğalāluddīn al-Suyūṭī, al-Itqān f ī ‘ulūm al-Qur’ān, I‘tanā bihi wa ‘allaqa ‘alayhi: Muṣṭafā Šayẖ Muṣṭafā, al-Ṭab‘a al-ūlā, Mu’assasa al-Risāla nāširūn, Bayrūt, 1429/2008, str. 134.


MualliMov foruM

6

podupire i činjenica da je, prema pretežnome mišljenju, objavljen na hidžaskoj varijanti arapskog jezika, koja se smatra “najčistijim” arapskim dijalektom.

Zahvaljujući tim činjenicama je-zik Kur’ana smatra se najčistijom i u stilskom pogledu najelokventnijom varijantom arapskog jezika koji je zahvaljujući tome predstavljao i čvrst sistem lingvističkih standarda i pra-vila koji će u kasnijim gramatičkim izučavanjima pomoći u normiranju arapske gramatike. Kur’an je zbog toga bio jedan od najvažnijih izvora jezičkog materijala iz kojega se u ve-likoj mjeri utvrđivala jezička norma i izvodila gramatička pravila.

Međutim, iako su arapski grama-tičari teorijski prihvatali kur’anski tekst kao najmjerodavniji i najsigur-niji izvor jezičkog materijala, u praksi ovaj tekst nije uvijek zauzimao mje-sto koje zaslužuje u njihovim lingvi-stičkim istraživanjima, posebno kod basranskih gramatičara. Basranskim gramatičarima bilo je teško osloboditi se analogija i teorijskih načela koja su sami uspostavili i okrenuti se ko-rištenju kur’anskog teksta u izvođe-nju gramatičkih pravila.7

Kufanski gramatičari su imali mnogo širi pogled na mogućnost gra-matičkih argumentiranja kur’anskim tekstom. Međutim, ni ovi gramati-čari pod utjecajem Basranaca nisu se mogli do kraja oduprijeti utjecaju basranske metodologije koja je poči-vala na logici i analogiji. U mnogim gramatičkim temama i pitanjima u kojima je trabalo da odlučujuću ri-ječ imaju kur’anski primjeri, oni su se oslanjali na analogiju.8

Od odnosa ostalih gramatičkih škola prema kur’anskom tekstu tre-ba posebno spomenuti pristup gru-pe andaluzijskih gramatičara koje je predvodio Ibn Maḍā’ al-Qurṭubī. Ovi

gramatičari su se zalagali za oživljava-nje gramatičkih izučavanja na druga-čijim osnovama i uspostavljanje kri-tičkog odnosa prema gramatičarima koji su se isključivo držali lingvistič-kog naslijeđa, naročito Sībawayha i metoda prethodnih gramatičara. Naj-veći utjecaj na revolucionarne stavo-ve Ibn Maḍā’a u gramatici arapskog jezika imao je Kur’an.

Ibn Maḍā’ je insistirao na napu-štanju nekih osnovnih načela arap-ske gramatike i njenom pročišćavanju od velikog broja perifernih pitanja. Objašnjavanje gramatičkih jedinica raznim interpretiranjima i tumače-njima, te dodavanjima i elidiranji-ma prilikom primjene gramatičkih analogija na tekst Kur’ana i traže-nja gramatičkih uzroka u njemu, za Ibn Maḍā’a je nedostojno Kur’ana. Primjenjujući neka načela ẓāhirijske pravne škole na gramatiku, među pr-vim gramatičkim načelima odbacio je teoriju regensa (naẓaryya al-‘āmil) koja, prema njegovom tumačenju, tjera gramatičare na često izvođenje pretpostavki koje imaju za posljedicu nepridržavanje slova Kur’ana.

Ibn Maḍā’ je posebno insistirao na dokidanju analogije tvrdeći da je jedina ispravna metoda jezička prak-sa (samā‘) zato što analogija pretpo-stavlja elidiranje i dodavanje riječi i u Kur’anu. Islamski naučnici su, kako ističe Ibn Maḍā’, potpuno saglasni da je zabranjeno dodavanje izraza i zna-čenja u Kur’anu, značenja čak i više od izraza, s obzirom na to da znače-nje predstavlja osnovni cilj Kur’ana, dok iskazi predstavljaju sredstva ko-jima se postiže taj cilj.9

Od egipatskih gramatičara koji su se u svojim istraživanjima i grama-tičkim argumentiranjima značajno oslanjali na kur’anski tekst poseb-no se ističe Ibn Mālik, koji se u gra-matičkim argumentiranjima najviše

koristio kur’anskim tekstom, i Ibn Hišām, koji je poznat kao gramatičar koji se najviše posvetio kur’anskom tekstu, prihvatajući ga za osnovu svo-jih gramatičkih analiza, tumačenja i interpretiranja, te predmetom gra-matičkih vježbi.10

Međutim, budući da se neke ri-ječi u Kur’anu na različite načine artikuliraju, Kur’an ne predstavlja u potpunosti jednoobrazan tekst, što potvrđuje postojanje više varijanti kur’anskih čitanja (qirā’āt qur’āniyya), koje se manifestiraju u fonološkim, morfološkim i manje sintaksičkim i leksičkim razlikama. Mogućnost različitog čitanja kur’anskog teksta odobrio je lično Poslanik, kao jed-nu od olakšica u savladavanju pra-vilnog čitanja Kur’ana. Odobravanje različitih kur’anskih čitanja tumači se i Poslanikovom željom za jača-njem kur’anskog obraćanja što ve-ćem broju arapskih plemena na nji-hovim dijalektima, čime se ovjerava sociokulturni karakter kur’anskih čitanja i istovremeno potvrđuje im se pozicija prikladnog objekta lin-gvističkih analiziranja i prihvatljivog izvora arapske gramatike.11

Utjecaj arapske lingvističke nauke na razvoj tefsirske naukePored značaja Kur’ana za nasta-

nak i razvoj lingvističkih disciplina i arapskoj lingvističkoj nauci pripisu-je se veliki značaj za razvoj tefsirske nauke (tafsīr al-Qur’ān), kao jed-nom od načina otkrivanja značenja kur’anskoga teksta. Naime, bez ob-zira na to što je Kur’an objavljen na “jasnome” arapskom jeziku, svi Ara-pi na jednak način nisu razumijevali značenja njegovih riječi i konstrukcija. Zbog toga se bez poznavanja lingvi-stičke dimenzije arapskog jezika na kojemu je objavljen Kur’an, ne može

7 Abdul‘āl Sālim Mukarram, al-Qur’ān al-Karīm wa aṯaruhu f ī al-dirāsāt al naḥwiyya, al-Ṭab‘a al-ṯāniya, Mu’assasa ‘Alī Ğarrāḥ al-Ṣabbāḥ, al-Kuwayt, 1978, str. 112-13.

8 Tammām Ḥassān, al-Uṣūl, dirāsa abīstīmūlūğiyya li al-fikr al-luġawī ‘inda

al-’Arab, Dār al-Šu’ūn al-ṯaqāfiyya al-‘āmma, Baġdād, 1988, str. 30-38.

9 Ibn Maḍā’ al-Qurṭubī, Kitāb al-Radd ‘alā al-nuḥāt li Ibn Maḍā’ al-Qurṭubī, Taḥqīq: Šawqī Ḍayf, al-Ṭab‘a al-ṯāliṯa, Dār al-Ma‘ārif, al-Qāhira, 1988, str. 15-18 i 71-82.

10 Abdul‘āl Sālim Mukarram, al-Qur’ān al-Karīm wa aṯaruhu..., str. 179-81 i 202.

11 Aḥmad ‘Alī al-Imām, Variant Readings of the Qur’an: A Critical Study of their Histo-rical and Linguistic Origins, International Institute of Islamic Thought, Herndon, Virginia, 1418/1998, str. 134.


MualliMov foruM

7

na ispravan način razumijevati ni značenje i smisao kur’anskoga teksta. Zahvaljujući tome, kao posebna vr-sta nastali su komentari s naglašenim lingvističkim pristupom kur’anskom tekstu koji se označavaju kao tafsīr luġawī “lingvistički komentar”. Tako su se mnogi gramatičari i komentato-ri Kur’ana bavili različitim pitanjima kur’anskog teksta s lingvističkog as-pekta. Zavisno od predmeta komen-tiranja nastajali su i različiti lingvi-stički komentari Kur’ana.

Hadiska nauka i gramatička izučavanjaNaglašen lingvistički pristup tu-

mačenju Kur’ana prisutan je i u nekim standardnim komentarima Kur’ana, kao što su Al-Zamaḫšarījev komen-tar Al-Kaššāf i komentar Kur’ana Al-Baḥr al-muḥīṭ koji je napisao Abū Ḥayyān al-Andalusī. Sažeti lingvi-stički komentari Kur’ana predstav-ljaju posebnu vrstu komentara koji se uglavnom označavaju kao Ma‘ānī al-Qur’ān, “Značenja Kur’ana”. Djela u kojima se komentiraju neobični izrazi u Kur’anu naslovljena su kao Ġarīb al-Qur’ān, “Neobične riječi u Kur’anu”. Djela u kojima se vrši gramatička analiza kur’anskoga teksta najčešće se označavaju kao I‘rāb al-Qur’ān, “Gramatička analiza Kur’ana”, a djela u kojima se tretiraju kur’anska čita-nja kao Qirā’āt al-Qur’ān, “Kur’anska čitanja”. Lingvistički pristup tuma-čenju kur’anskih ajeta može se naći i u nekim općim gramatičkim i lek-sikografskim djelima.12

Hadiska nauka svojim metoda-ma također je značajno utjecala na tok gramatičkih izučavanja, posebno na odabir jezičkog materijala koji se može koristiti u gramatičkim argu-mentiranjima, o čemu su gramatiča-ri posebno vodili računa. Međutim, u odnosu gramatičara prema tekstu hadisa i njegovom korištenju u gra-matičkim argumentiranjima dogodi-la se neobična stvar. Gramatičari su tekst hadisa veoma rijetko koristili u gramatičkim argumentiranjima, bez obzira što su poznavali metodologi-ju sakupljanja i registriranja hadisa i

primjenjivali je u sakupljanju drugih vrsta jezičkog materijala.

Naime, gramatičari u prvoj etapi razvoja gramatičkih istraživanja, ne navodeći razloge takvoga stava, nisu tretirali tekst hadisa kao primarni izvor jezičkog materijala koji bi se mogao koristiti za izvođenje i argumenti-ranje gramatičkih pravila. Nisu ga, osim u rijetkim slučajevima, koristili ni u dokazivanju ispravnosti jezičkih pojava registriranih u Kur’anu i dru-gim izvorima. Tek kasnije, kada se u drugoj fazi razvoja gramatičkih stu-dija počinju javljati i gramatičari koji prihvataju hadis kao izvor jezičkog materijala, pristalice stava o neprihva-tanju teksta hadisa pokušavaju obja-sniti navodne razloge zbog kojih ovi gramatičari nisu koristili tekst hadisa u svojim gramatičkim istraživanjima.

Neprihvatanje hadisa kao izvora jezičkog materijala gramatičari su pravdali time što većina hadisa, pre-ma njihovom tumačenju, ne odražava siguran i doslovan Poslanikov govor, nego smisao ili sažetak njegovoga govora. Naime, većina hadisa, prema ovim gramatičarima, registrirani su prema značenju, a veoma mali broj u doslovnom obliku, i to uglavnom kraći hadisi.13

Povezanost arapskog jezika i islamskog prava - fiqhaKada se govori o povezanosti i

međusobnom utjecaju arapskog je-zika i islamskih nauka, posebno je značajan odnos arapskog jezika i islamskog prava (f iqh). S obzirom na to da je teorijski utemeljena prije arapske gramatike, islamska teorijska pravna nauka (uṣūl al-fiqh al-islāmī) značajno je utjecala na utvrđivanje teorijskih osnova arapske gramatike (uṣūl al-naḥw al-‘arabī), da bi u ka-snijoj fazi razvoja islamskih nauka i arapska gramatika utjecala na izvo-đenje islamskih pravnih propisa.

Utjecaj islamske pravne nauke ja-sno se prepoznaje u svim periodima razvoja arapske gramatike kroz lingvi-stička promišljanja arapskih gramati-čara, bilo u metodologiji istraživanja ili pisanja gramatičkih djela, naročito u djelima koja govore o izvorima arapske gramatike, metodologiji gramatičkih istraživanja i upotrebi terminologije.

Arapski su gramatičari posebno sli-jedili islamske pravnike u utvrđivanju kriterija za odabir izvora arapske gra-matike i usvajanju metoda izvođenja gramatičkih pravila. Tako se u djelima koja se bave utvrđivanjem i razmatra-njem teorijskih osnova arapske grama-tike, koja se najčešće označavaju kao uṣūl al-naḥw al-‘arabī, “osnove arapske gramatike”, jezički materijal koji služi kao izvor arapske gramatike (maṣādir al-naḥw al-‘arabī) označava kao samā‘ ili naql, “direktno registrirana ili tradi-rana jezička praksa”, konsenzus gra-matičara u vezi s nekim gramatičkim pitanjem kao iğmā‘ “konsenzus”, ana-loški postupak izvođenja gramatičkih pravila kao qiyās “analogija” i drugi po-stupci kao istiḥsān “prioritetno pravi-lo”, ili istiṣḥāb al-ḥāl “pretpostavljanje kontinuiteta”. Navedeni i drugi izvori i načini izvođenja gramatičkih pravi-la nekada se označavaju kao maṣādir, “izvori”, nekada kao adilla, “dokazi”, a nekada i kao manāhiğ, “metode” izvo-đenja gramatičkih pravila.14

Posebno značajan utjecaj meto-dologije islamskog prava na meto-dologiju arapske gramatike pred-stavlja upotreba formalne analogije u gramatičkim istraživanjima. Tako se u procesu izvođenja gramatičkih pravila, isto kao i u islamskom pra-vu, govori o četiri osnovna elementa analogije. Far‘ označava jezičku poja-vu koja se upoređuje, aṣl jezičku po-javu s kojom se upoređuje, ğāmi‘ ili ‘illa zajedničku vezu ili neku drugu međusobnu sličnost, odnosno uzrok manifestiranja dviju jezičkih pojava koje se upoređuju i, na kraju, ḥukm

12 Karīm Ḥusayn Nāṣiḥ al-Hālidī, Aṣāla al-naḥw al-‘arabī, Dār Ṣafā’ li al-našr wa al-tawzī‘, ‘Ammān, 1426/2005, str. 88-90.

13 Ğalāluddīn al-Suyūṭī, al-Iqtirāḥ f ī ‘ilm uṣūl al-naḥw, Ta‘līq: Maḥmūd Sulaymān Yāqūt, Dār al-Ma‘rifa alğāmi‘iyya, al-

Iskandariyya, 1426/2006, str. 89; Tammām Ḥassān, al-Uṣūl, dirāsa abīstīmūlūğiyya..., str. 100.

14 Tammām Ḥassān, al-Uṣūl, dirāsa abīstīmūlūğiyya..., str. 65-66; Maḥmūd Naḥla, Uṣūl al-naḥw al-‘arabī, str. 13.


MualliMov foruM

8

gramatičko pravilo koje proizlazi iz analoškog postupka kojim se sank-cionira jezička pojava koja se uvodi u analoški postupak izjednačavanja s pojavom s kojom se upoređuje.15

Prema mišljenjima nekih savreme-nih istraživača arapskog lingvističkog naslijeđa, posebno onih koji se zalažu za reformiranje arapske gramatike, na razvoj arapskih jezikoslovnih discipli-na utjecala je i islamska apologetika (‘ilm al-kalām), naročito u metodo-loškom pogledu. Međutim, osim utje-caja islamske apologetike na grama-tička izučavanja, može se govoriti i o značaju gramatike za razumijevanje osnovnih islamskih dogmi o kojima se prije svega govori u Kur’anu i ha-disu, ali i u drugim izvorima.16

ZaključakPoznavanje arapskoga jezika

predstavlja prvi i osnovni uvjet za razumijevanje i tumačenje Kur’ana

i Poslanikovog sunneta, zbog čega arapski jezik sa svim svojim disci-plinama zauzima značajno mjesto u izučavanju islamskih nauka, prije svega onih koje se tiču razumijevanja i tumačenja Kur’ana, Poslanikovog sunneta i izvođenja vjerskih propisa. S obzirom na to da se vjerski propisi izvode iz arapskih izvora, poznava-nje ovih naučnih disciplina, posebno gramatike arapskoga jezika, obaveza je svih onih koji se bave islamskim naukama. Zbog toga se, prema ne-kim mišljenjima, arapski jezik sma-tra nerazdvojivim dijelom islamske vjere, čak vjerskom obavezom koja se definira kao farḍ al-kifāya. Zahva-ljujući tome, na mnogim islamskim univerzitetima, naročito u arapskim zemljama, studiranje islamskih nauka neodvojivo je od studiranja arapskoga

jezika (al-luġa al-‘arabiyya wa al-dirāsāt al-islāmiyya). I u bosansko-hercegovačkim islamskim obrazov-nim institucijama dugo vremena, zajedno s arapskom gramatikom, u statusu jednog od najvažnijih pred-meta izučavala se također leksiko-grafija, stilistika i književnost. Danas, nažalost, u nekim našim islamskim obrazovnim ustanovama (medrese i fakulteti) izučava se samo arapska gramatika a i ona, svedena na mi-nimalan broj časova i semestara, s tendencijom daljeg reduciranja. Na kraju, smatram da bi pored vraćanja statusa arapskim jezikoslovnim dis-ciplinama koji im pripada, dobro bilo u okviru studiranja islamskih nauka posvetiti više pažnje njihovom ko-relativnom odnosu s arapskim jezi-koslovnim naukama.

املوـجز

دراسة اللغة العربية ال تنفك عن دراسة العلوم اإلسالمية

مصطىف حييتش

يرغب الاكتب يف هذا ابلحث اإلشارة إىل الرتابط واتلأثري املتبادل بني اللغة العربية جبميع فنونها وبني العلوم اإلسالمية، واذلي ما يزال قائما منذ بدء تزنيل القرآن الكريم، مما ـجعل اللغة العربية ـجزءا أساسيا من اإلسالم ومن اكفة العلوم اإلسالمية. وبفضل ذلك حتتل علوم اللغة العربية ماكنة مرموقة املهمة يف املواد إحدى العربية اللغة وتصبح اإلسالمية، العلوم دراسة يف انلظام اتلعلييم اإلساليم. وأخذا للحقائق املذكورة يف احلسبان، فإن الاكتب اهتماما العربية اللغة باتلأكيد ىلع رضورة منح دراسة علوم أيضا يرغب

أكرب يف مؤسساتنا اتلعليمية اإلسالمية.

اللكمات الرئيسة: اللغة العربية، القواعد، العلوم اللغوية، العلوم اإلسالمية، اتلعليم اإلساليم.

Summary

ARABIC LANGUAGE STUDIES ARE INSEPERABLE FROM THE ISLAMIC STUDIES

Mustafa Jahić

This article points to connections and mutual relations of the Arabic language and all its fields and Islamic studies that date back to the beginning of the revelation of the Qur’an, due to which Arabic language became an inseparable part of Islam in all its fields of studies. Thus Arabic linguistic studies have great significance in studying the Islamic studies, and Arabic language becomes one of the essential subjects in the Islamic education system. Keeping this in mind, this article also stresses upon the need for paying more attention to the Arabic linguistics, by introducing Arabic language with all its disciplines in our Islamic educational institutions.

Key words: Arabic language, grammar, linguistics, Islamic stud-ies, Islamic education

15 Maḥmūd Naḥla, Uṣūl al-naḥw al-‘arabī, 100 i 134; Tammām Ḥassān, al-Uṣūl, dirāsa abīstīmūlūğiyya..., str. 168; Yasir Suleiman,

The Arabic Grammatical Tradition, str. 27-32.16 Karīm al-Hālidī, Aṣāla al-naḥw al-‘arabī,

str. 99-100.


MualliMov foruM

9

SVRŠeNICI MeKTeB-I NuVVaBa BIlI Su uTeMeljITeljI I NOSIOCI ORIjeNTalNIH STuDIja Na SaRajeVSKOM uNIVeRZITeTu

Omer NAKIČEVIĆ

Sažetak: U prilog argumentaciji za matičnost arapskog jezika na Fakultetu islamskih nauka u Sarajevu autor podsjeća na temeljne odrednice programa obrazovne institucije tzv. Mekteb-i nuvvab-a (Šerijatske sudačke škole, Scherijatische Richter Schule) koja prerasta u VIŠT (Viša islamska šerijatsko-teološka škola) i na čijim temeljima već više od trideset godina kao rezultat planskih aktivnosti Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini radi Fakultet islamskih nauka u Sarajevu koji je i stalna članica UNSA. Da je izučavanje arapskog jezika baza izučavanja svih drugih islamskih znanosti potvrđuje i član 2. Organizacionog instituta za Šerijatsku sudačku školu u Sarajevu u kome stoji:“Pitomci koji će se primati u ovu obrazovnu instituciju, bit će oni koji su s uspjehom položili ispit iz arapskog jezika gramatike i sintakse”. Svršenici ove visoke škole čiji je Fakultet islamskih nauka sljednik bili su među utemeljiteljima Odsjeka za orijentalistiku Filozofskog fakulteta u Sarajevu i Orijentalnog instituta.

Ključne riječi: arapski jezik, Viša islamska šerijatska škola, matičnost arapskog jezika, Fakultet islamskih nauka

Smjena dviju imperija, Osmanske i Austro-Ugarske s kraja devetnae-stog stoljeća reflektirala se ozbilj-

nim gibanjima u odgojno-obrazovnom sistemu balkanskih prostora. Mudrim i promišljenim potezima zaustavljen je odliv bošnjačkih intelektualnih po-tencijala ka velikim znanstvenim cen-trima Istoka. Od Gazi Husrev-begove medrese i drugih medresa koje su kao

visoke odgojno-obrazovne instituci-je baštinile tradiciju učenja arapskog jezika priča o izučavanju arapskog jezika na višem akademskom nivou započinje sa Mekteb-i nuvvabom, Še-rijatsko sudačkom školom u Sarajevu koja je podignuta djelimično davne 1887. godine i dovršena 1888. godine kada je austrougarska vlada preuzela na sebe, pored troškova izgradnje i održavanja objekta, i sve troškove pi-tomaca (hrane, odjeće, knjiga, putne troškove, troškove liječenja itd. zatim plate nastavnog i tehničkog osoblja).

Sve obaveze koje je preuzela vlada Austro-Ugarske, odnosno Zemaljska vlada BiH, preuzelo je Ministarstvo prosvjete stare Jugoslavije, zatim i vlade NDH. Dolaskom Socijalističke Jugoslavije započinje teško i turbu-lentno razdoblje u odgojno-obrazov-nom sistemu Islamske zajednice ovih prostora. U objekt Mekteb-i nuvvaba prvo su ubačeni kursisti zemljoradnič-kog saveza, potom Pravni fakultet pa Muzej grada Sarajeva. Škola je zatvo-rena a profesori i studenti ove škole prljavom politikom novoga režima

uDK 378.6:28]:371.214 371.214:811.411.21

* Prof. dr. Omer Nakičević je profesor emeritus s Odsjeka hadisa na Fakultetu islamskih nauka u Sarajevu.


MualliMov foruM

10

usmjereni su u drugom pravcu ili su se oni sami snalazili. Ministarstvo prosvjete Socijalističke Jugoslavije registriralo je objekt i zemlju 1951. godine kao svoje vlasništvo.

Kako i zašto je nastao VIŠT?Ipak, vratimo se unazad i razmo-

trimo dokumentaciju vezanu za ovu instituciju. Naići ćemo na dokument - Naredbu Zemaljske vlade BiH broj: 23972 od 14. 05. 1887. godine u kojoj se govori da se osniva Viša šerijatska sudačka škola u Sarajevu za obrazo-vanje šerijatskih sudija. Ova odredba je dopunjena o osoblju koje će raditi u ovoj instituciji. Pažnja se posebno posvećuje stručnosti kadra.

Izgradnja objekta ove institucije za-vršena je i kompletirana sa opremom 1887.−1888. godine. Zgrada je imala pet učionica, amfiteatar, mesdžid, jednu fontanu (druga je izgrađena prilikom

renoviranja objekta, neposredno nakon agresije na BiH), kupatilo i abdesthanu.

Razgovor o izgradnji ovog objekta i njegovoj svrsi u novonastaloj situaciji između nasljednih organa vođeni su daleko prije pristupa izgradnje. Već 1881. godine donijeta je odluka koja glasi: “Njegovo carsko i kraljevsko vi-sočanstvo je svojom odlukom od 30. 11. 1881. godine odobrilo priloženi Organizacioni statut za Šerijatsko su-dačku školu u Sarajevu i predstavnika Zajedničkog Ministarstva finansija ovlastilo da se odmah osnuje ta škola.“

Povod i cilj osnivanja bio je sasvim jasan, osloboditi se stranog uticaja “kako bi se kandidati obučili pod našom kontrolom, posebno u na-stavi”, ističe se u porukama upuće-nim Zemaljskoj vladi BiH.

U Organizacionom institutu za Šerijatsku sudačku školu u Sarajevu u članu 2. stoji: “Pitomci koji će se primati u ovu obrazovnu instituciju

bit će oni koji su s uspjehom položili ispit iz arapskog jezika, gramatike i sintakse.” Ovaj ispit će polagati prema ovoj naredbi pred komisijom u sastavu: profesora Šerijatske sudačke škole, člana Muhamedanskog školskog odbora i činovnika (predstavnika) Zemaljske vlade. Nije li ovo jasan pokazatelj da je arapski jezik od samog početka bio temeljni predmet za ovu instituciju.

Razmatrajući: program instituci-je, njen naziv na bosanskom, turskom i njemačkom jeziku, predložili su:

Naziv škole: Šerijatska sudačka škola, Mekteb–i nuvvab i Scherija-tische Richter Schule

Tip: internatski i ne čisto teološka sa više i bolje plaćenim profesorima

Trajanje: pet školskih godinaDob polaznika: 20 – 30 godina Bit će interesantno navesti i broj časo-

va iz nekolicine predmeta izučavanih na arapskom jeziku, posebno broj sedmič-nih časova arapskog jezika po godinama.

I godina II godina III godina IV godina V godina

Arapski jezik 5 časova

Arapski jezik

5 časova

Arapski jezik 4 časa Egzegeza 6

časovaŠerijatsko

pravo6

časova

Mantik (logika)

6 časova Egzegeza 6

časova

Istorija šerijatskog

prava

6 časova

Šerijatsko pravo

6 časova

Feraid podjela

nasljedstva

6 časova

Akaid (dogmatika)

6 časova

Mantik (logika)

6 časova Egzegeza 6

časova

Istorija šerijatskog

prava

6 časova

Raritetno je ovdje spomenuti i rukopis Sikirića za V godinu pod naslovom “Gradivo jezika za V go-dinu”. U istom rukopisu navodi se i Stilistika arapskog jezika na četr-deset i dvije strane sa jasno upisa-nim datumom 1936., 1937., 1938. i 1939. godina. Cjelokupni sadržaj stilistike u ovom rukopisu podijeljen je na VI poglavlja. Šesto poglavlje tretira pitanje stilistike: El idžaz ve el itnab ve el musavat. Ovdje bi se valjalo upitati u kojem se uopće obi-mu danas izučava stilistika na na-šim obrazovnim institucijama gdje se izučava arapski jezik u poređenju s ovim podatkom.

Raritetni su i podaci koji kazuju da je tokom godišnjih ispita u ovoj

školi prisustvovao i sam reisul-ule-ma ili neko koga je on delegirao kao i predstavnik Zemaljske vlade.

Arapski jezik je bio baza za izučavanje glavnine predmeta na VIŠT-uPozicija arapskog jezika u Nastav-

nom planu i programu ove škole bila je uvjetovana činjenicom da on pred-stavlja bazu za izučavanje glavnine predmeta. U nastavku člana 17 Ali-neja 2. stoji: Što se tiče predmeta koje bi trebao predavati na ovom zavodu, oni se dijele na čisto teološke i svjetovne pred-mete. Većina ovih predmeta je uzeta iz reglementa škole za kadije koja postoji u Konstantinopolju. Predmeti su slijedeći:

Sarf ve nahv (gramatika i sintaksa)Mantik (logika)Meani ve’l – bejan (tumačenje

Kur’ana) egzegeza Kur’anaAkaid-i islamije (dogmatika)Ilm-i fikh (šerijatsko pravo)Usul-i fikh ve hadis (povijest prava

i nauka o predaji islamske tradicije)

Sak-i šerif (pravnička stilistika)Feraiz (dioba nasljedstva)Usul-i muhakemat (šerijatsko

pravnički postupak)Kavanin-i erazi ve’ emlak ve tapu

(zakon o posjedu zemljišta)Osnovi evropskog pravosuđa sa

posebnim osvrtom na ustrojstvo sudstva i uprave u Bosni i Hercegovini


MualliMov foruM

11

U jasno definiranim ciljevima rada kasnije Teološkog fakulteta (da-nas Fakulteta islamskih nauka) čiji se rad baštini na temeljima VIŠT-a stoji da će raditi na pripremi i edu-kaciji novih generacija promicatelja islama i arapskog jezika te na širenju islamskih znanosti i arapskog jezika među mladim naraštajima u Bosni i Hercegovini. Sve do nedavnih in-tervencija u Nastavnom planu i pro-gramu, arapski jezik se na Fakultetu islamskih nauka izučavao na sve če-tiri godine dodiplomskog studija sa po šest sati u prve dvije i četiri sata u trećoj i četvrtoj godini. U jasno preciziranoj viziji postdiplomskog studija koju čitamo 1977. godine i koja je plijenila pažnju nemalog bro-ja gostiju i znanstvenika iz različi-tih dijelova islamskoga svijeta koji su ovaj Fakultet pohodili u povodu

njegovog otvaranja ostalo je zabi-lježeno da će postdiplomski studij obuhvatati sljedeće oblasti: Kur’an-i Kerim i kur’anske znanosti, Tefsir i tefsirske znanosti i arapski jezik, Hadis i hadiske znanosti, Akaid i savremene pravne škole (uporedne religije), Islamsku kulturu i civiliza-ciju i islamsku pedagogiju.

Ko je sve studirao i završavao VIŠT?Ako želimo tretirati nepromišlje-

no izazvano pitanje matičnosti arap-skog jezika na Fakultetu islamskih nauka u Sarajevu moramo podsjeti-ti i na činjenicu kakve je intelektual-ce producirala ova institucija. Među 470 svršenika Šerijatske sudačke ško-le VIŠT-a do 1945. godine kada je ukinuta i kada drugih viših i visokih

škola u kojima se izučavao na bilo koji način arapski jezik, poezija, književ-nost, itd. nije ni bilo treba spomenuti imena poput Šabana Hodžića koji je kao svršenik ove škole prevodio Me-arrijeve Risaltu’l – Gufran uputivši ga Orijentalnom institutu i Rijasetu da razmotre mogućnost štampanja. Ho-džić je već tada ukazao da je Risaltu’l – Gufran daleko prije napisana nego Danteova komedija. Likovi i metod izlaganja skoro su identični osim što Dante u svojoj komediji trpa i Mu-hammeda (a.s.) u pakao. Smatramo da je svrsishodno ukazati na neko-liko svršenika ove obrazovne insti-tucije do vremena pojave Fakulteta islamskih nauka koji su imali kruci-jalnu ulogu u utemeljenju, usposta-vi, razvoju i pionirskim radovima na polju orijentalistike i orijentalne fi-lologije ovih prostora:

Ime i prezime Godina diplomiranja

Dizdar Muhammed Emin 1902.

Korkut Derviš 1913.

Sikirić Šaćir 1915.

Pandža Muhamed 1920.

Aganović Alija 1925.

Hodžić Šaban 1925.

Okić Muhammed Tajib 1925.

Korkut Besim 1926.

Škaljić Abdulah 1926.

Dobrača Kasim 1928.

Đozo Husejn 1933.

Treba spomenuti i čitavu plejadu drugih važnih ličnosti iz kulturnog i javnog života Bosne i Hercegovi-ne koji su dali nemjerljiv doprinos u različitim oblastima humanističkih znanosti, među kojima su: Imamo-vić Fadil, Šabić Šefket, Busuladžić Mustafa, Hasandedić Hifzija, Hadžić Kasim, Mujić Muhammed, Mujezi-nović Mehmed – Duvnjak, Šabano-vić Hazim, Škapur Hasan, Trebinjac

Ibrahim, Traljić Mahmud itd. Oni su samo manji dio na dugom spisku istaknutih ličnosti koje su završile Mekteb-i nuvvab.

Kakvu pouku iz ovoga valja crpi-ti? Dugoročno i krajnje vizionarski željela se profilirati domaća vjerska intelektualna elita koja se obrazovala na domaćim učilištima. To je istovre-meno značilo sigurno prisustvo Hane-fijske pravne škole sa svojim učenjem

i praksom kako među obrazovanim Bošnjacima tako i među običnim građanima.

Nisu li kasniji izlasci i studij u različitim dijelovima islamskoga svijeta koji su uslijedili nakon za-tvaranja VIŠT-a donijeli sa sobom svu šarolikost i razlike u učenjima pravnih škola koje su najprije iza-zivale zbunjenost a potom i neslogu na ovim prostorima?


MualliMov foruM

12

ZaključakOduzimanje matičnosti arapskog

jezika na Fakultetu islamskih nauka ima dozu ekonomskog pritiska i ug-njetavanja. Oduzimanje matičnosti arapskog jezika na Fakultetu islamskih nauka je lišavanje ove odgojno-obra-zovne institucije jednog od njezinih temeljnih identiteta. Na to nemaju pravo ni pojedinci ni institucije. Treba

znati da i u ponuđenom ugovoru o priključivanju Fakulteta islamskih nauka Univerzitetu u Sarajevu stoji da se ne može ništa riješiti na štetu jedne institucije, u ovom slučaju Fa-kulteta islamskih nauka sa Univerzi-tetom. Ovdje pojedinačna nastojanja postaju neprihvatljiva a svaki pritisak na Fakultet islamskih nauka da se odrekne matičnosti arapskog jezika može rezultirati i drugom solucijom,

npr. pokušajem formiranja zasebnog univerziteta, za šta postoje svi potrebni elementi. Najzad, u ovu beskorisnu i neutemeljenu polemiku morao bi biti uključen i Rijaset Islamske zajedni-ce sa svojim nadležnim upravama a i sam Sabor Islamske zajednice, koji su osnivači Fakulteta islamskih nauka u Sarajevu a čiju misiju ova ustanova dostojanstveno realizira od Mekteb-i nuvvaba 1887. godine do danas.

املوـجز

خرجيو مكتب انلواب اكنوا مؤسيس ادلراسات الرشقية ومحلتها يف ـجامعة رساييفو

ناكيتشيفيتش عمر

ادلراسات لكية يف األصيل العربية اللغة أصالة عن الاكتب يتحدث األساسية باملحددات باتلذكري ذلك ىلع ويربهن رساييفو، يف اإلسالمية انلواب بمكتب آنذاك تعرف اكنت اليت اتلعليمية املؤسسة ملنهاج للرشيعة العليا املدرسة إىل حتولت واليت الرشيع( القضاء )مدرسة أساسا واهلرسك ابلوسنة يف اإلسالمية املشيخة تلتخذها اإلسالمية، أكرث منذ الصورة هذه يف تعمل اليت اإلسالمية ادلراسات لكية إلنشاء من ثالثني اعما، واليت أصبحت عضوا يف ـجامعة رساييفو. ويؤكد انلظام أساس دلراسة العربية اللغة أن دراسة الرشيع القضاء األسايس ملدرسة اكفة العلوم اإلسالمية األخرى، وهذا ما نصت عليه املادة )2( من انلظام األسايس، اليت ـجاء فيها: "جيب ىلع الطالب الراغبني يف ادلراسة يف هذه املؤسسة اتلعليمية أن يكونوا قد جنحوا يف امتحان اللغة العربية بشقيه لكية خلفتها اليت العليا املدرسة هذه خرجيو اكن وقد والرصف". انلحو ادلراسات اإلسالمية، من أول املؤسسني لقسم ادلراسات الرشقية يف لكية

الفلسفة يف رساييفو وملعهد االسترشاق.

العليا، اإلسالمية الرشعية املدرسة العربية، اللغة الرئيسة: اللكمات أصالة اللغة العربية، لكية ادلراسات اإلسالمية.

Summary

MAKTAB-I NUWWAB GRADUATES WERE THE FOUNDERS AND THE LEADERS OF THE

ORIENTAL STUDIES AT SARAJEVO UNIVERSITY

Omer Nakičević

As a contribution to the argument that teaching of Arabic lan-guage has its origin at the Faculty of Islamic studies in Sarajevo (integral part of its curriculum), the author reminds us of some fundamental determinants of the plan and programme of an ed-ucational institution Mactab-i Nuwwab (The Sharia School for Judges, Scherijatische Richter Schule), later developed into The Higher Islamic Sharia School (VIŠT)on foundations of which, for more than thirty years, as a result of a planned activity of the Islamic Community in Bosnia and Herzegovina, the Faculty of the Islamic Studies is functioning. Studies of Arabic language are the bases for all the other Islamic studies as it is confirmed in the Article 2 of the Organisational Institute for The Sharia School for Judges wherein it is stated: “Applicants that would be enrolled in this educational institution, will be those who suc-ceeded in the test for the Arabic language grammar and syntax.” This high education institution, of which the Faculty of the Is-lamic Studies is the successor, has produced graduates that were amongst the founders of the Oriental Philology Department of The Faculty of Philosophy in Sarajevo and the Oriental Institute.

Key words: Arabic language, The Higher Islamic Sharia School, the origin of teaching the Arabic language, the Faculty of the Islamic studies


MualliMov foruM

13

KONTINuITeT IZUČAVANJA ARAPSKOG jeZIKa OBaVeZuje NaS Na NOVe ISKORaKeZehra ALISPAHIĆ

Sažetak: Doticaji Bosne i Hercegovine s orijentalnom kulturom i orijentalnim jezicima datiraju od službenog dolaska islama na prostore Balkanskog poluotoka u drugoj polovini 15. stoljeća. Zato je i moguće kazati da arapski jezik predstavlja i neodvojivi segment historijskog i kulturno-civilizacijskog identiteta kako bošnjačkog tako i drugih naroda ovih prostora. U obrazovnom sistemu na području Bosne i Hercegovine prisustvo arapskog jezika kontinuirano se bilježi od kraja 15. stoljeća, najprije u vjerskim odgojno-obrazovnim institucijama (mektebima, medresama), a krajem devetnaestog vijeka arapski jezik, kao jezik svjetske kulture i civilizacije, ulazi i u srednje svjetovne škole. U institucijama višeg i visokog akademskog nivoa arapski jezik susrećemo od 19. stoljeća najprije na Šerijatskoj sudačkoj školi a potom na Višoj islamskoj šerijatsko teološkoj školi, a osnivanjem Sarajevskog univerziteta i otvaranjem Filozofskog fakulteta te Katedre za orijentalistiku polovinom 1950. godine, arapski jezik se izučava i na drugim visokoškolskim obrazovnim ustanovama. Kontinuitet njegovog prisustva na prostorima Bosne i Hercegovine jeste na ponos ali novo vrijeme traži iskorake i odgovor na mnoga pitanja, među kojima u ovom Forumu posvećenom arapskom jeziku izdvajamo: Šta su stvarni ciljevi nastave arapskog jezika na svim nivoima obrazovnog procesa a posebno u medresama i na fakultetima? Zašto nastava arapskog jezika, ma gdje je promatrali, ne rezultira tako dobrim rezultatima u kontekstu ovladavanja vještinama razumijevanja i govora kako je to slučaj s drugim stranim jezicima? Jesu li medrese kao vjerne čuvarice arapskog jezika kroz sva stoljeća iza nas, imajući u vidu da školuju najveći broj učenika koji arapski jezik izučavaju kao obavezni predmet, spremne na iskorake na planu metodike nastave arapskog jezika, revizije nastavnih planova i programa, nove, moderne i atraktivne udžbeničke literature koja će moći odgovoriti duhu sadašnjeg trenutka, potrebama mladih generacija, dakako uz očuvanje misijske uloge arapskog jezika.

Ključne riječi: izučavanje arapskog jezika, obrazovni sistem, mektebi, medrese, udžbenici, odsjek, katedra

uDK 811.411.21:37(497.6)

Uvod Službeni dolazak islama na pod-

ručje Balkanskog poluotoka i Bosne i Hercegovine vezuje se za drugu polo-vinu 15. stoljeća. To je i vrijeme kada Bosna i Hercegovina, kao sastavni dio Osmanskog carstva, ulazi u islamski kulturno-civilizacijski krug koji je uz

brojne osobenosti nosio u sebi i one koje su se odnosile na jezički aspekt. Sa islamom na ove prostore dolaze i tri nova jezika, tri orijentalna jezika: arapski, turski i perzijski koji na ovim prostorima pronalaze pogodno tlo.

Dok je turski jezik bio jezik dr-žavne administracije a perzijski jezik divanske poezije, tokom četiri stoljeća osmanske vlasti na prostorima Bosne i Hercegovine arapski jezik je bio je-zik znanosti i obredoslovlja (ibadat)

te je na taj način njegovo izučavanje bilo u osnovi otvaranja i rada nemalog broja odgojno-obrazovnih instituci-ja tokom osmanske uprave u Bosni i Hercegovini, napose mekteba koji su predstavljali niže odgojno-obrazovne škole te medresa koje su otvarane ši-rom Bosne i Hercegovine po matrici uspostavljenoj na Istoku, kao srednje i više odgojno-obrazovne institucije za obuku u vjeri, vjerskim i šerijat-sko-pravnim znanostima. “U svim

* Doc. dr. Zehra Alispahić je viša asistentica s Odsjeka za arapski jezik i književnost na Fakultetu islamskih nauka u Sarajevu.


MualliMov foruM

14

medresama, a u 19. stoljeću ih je bilo nekoliko stotina, arapski jezik je bio najznačajniji predmet. Udžbenici za najveći broj predmeta i oko 80 pro-cenata knjiga u orijentalnim biblio-tekama, koje su se često otvarale uz medrese, bili su na arapskom jeziku. Iako je turski jezik, kao jezik upra-ve, bio dominantan, učenost ljudi se cijenila po stepenu znanja arapskog jezika”.1 Svako ozbiljno pronicanje u pitanje vjere podrazumijevalo je i ozbiljno izučavanje arapskog jezi-ka i on veoma brzo postaje osnovno sredstvo izraza u mnogim naučnim oblastima i vjerskim disciplinama. I upravo je ova činjenica da je arapski jezik jezik bogate islamske kulture i tradicije ovih prostora, dodatni i možda najvažniji faktor u tradiciji izučavanja arapskog jezika u Bosni i Hercegovini koja traje više od pet stoljeća. Baštinici islama ovih pro-stora, ali i pripadnici drugih religija, arapski jezik su doživljavali kao jedan od svojih historijskih, kulturnih i ci-vilizacijskih identiteta. Oni su arap-ski jezik učili, druge su podučavali arapskom jeziku, na arapskom jezi-ku su pisali, s arapskog i na arapski jezik su prevodili, s arapskog jezika su prepisivali, zbog poniranja u mora arapskog jezika odlazili su u daleke centre islamskoga svijeta. Taj dugi i višegeneracijski napor tragalaca za znanjem do današnjeg vremena čuva-ju velike nacionalne biblioteke širom svijeta a posebice naša najraritetnija i najstarija Gazi Husrev-begova bibli-oteka koja je kao vakuf − zadužbina sačuvana do današnjih dana i koja je nastala na tragu kur’anskog poticaja Iqre – Uči! Čitaj! Proučavaj! i vizio-narskog duha njezinog utemeljite-lja Gazi Husrev-bega da se promiče znanje i da se za njim traga.

Briga za očuvanje arapskog je-zika, njegovo izučavanje i prouča-vanje, na ovim prostorima je više-dimenzionalna. Mi danas u Bosni i Hercegovini želimo učiti arapski

jezik zato što je to jedan na ljestvi-ci živih i rasprostranjenijih svjet-skih jezika (službeni je jezik u 27 zemalja, maternji je jezik za više od 400 miliona ljudi, 5 miliona Ara-pa u Evropi i 3,5 miliona Arapa u Americi i peti na ljestvici najrašire-nijih jezika u svijetu, jedan od šest službenih jezika OUN-a), zato što je to jezik na kome su nastala broj-na djela koja čine značajno blago kulturne baštine ovdašnjih stanov-nika i zato što je to jezik vjere ve-likog broja pripadnika islama koji žive na ovim prostorima.

Kontinuitet izučavanja arapskog jezika na prostorima BiHIzučavanje arapskog jezika u BiH

odvijalo se u različitim historijskim kontekstima koji su mu davali poseb-na obilježja. Tako govorimo o izuča-vanju arapskog jezika u osmanskom periodu, u periodu austrougarske oku-pacije, periodu između dva svjetska rata, periodu nakon Drugog svjetskog rata i periodu nakon agresije na Bo-snu i Hercegovinu. U ovom kratkom osvrtu spomenut ćemo osnovne ka-rakteristike svakog od ovih perioda kao i njihove glavne aktere i rezultate:

1. Osmanski periodOvaj period započinje od službe-

nog dolaska islama na prostore BiH 1463. godine i traje do austrougarske okupacije ovih prostora 1878. godine. Činjenica da je arapski jezik prema spomenutoj praksi višejezičnosti u Osmanskom carstvu bio jezik na-uke te da je nauka islama bazirana na potrebi poznavanja arapskog je-zika radi proučavanja Kur’ana i ha-disa (tradicije), prava zasnovanog na Kur’anu, teologije, logike i drugih disciplina poput retorike, metrike, stilistike, gramatike i sl.2 upravo je stvorila realnu osnovu da se po svim muslimanskim naseljima osnivaju mektebi – osnovne škole, u kojima

se savladavalo arapsko pismo i vje-ština učenja kur’anskog teksta. Ovim obrazovanjem bili su obuhvaćeni i dječaci i djevojčice. Po većim grado-vima osnivaju se medrese – srednje škole gdje se uz vjeronauku uče svi orijentalni jezici, islamsko pravo, tefsir, hadis, filozofija, matematika, logika itd. Jedna od najpoznatijih medresa koja bilježi svoj višestoljetni kontinuirani rad je Gazi Husrev-be-gova medresa u Sarajevu utemeljena vakufnamom svoga osnivača 1537. Godine, koja čuvajući njegov ema-net kontinuirano radi do današnjih dana. Širom BiH otvoreno je na stotine medresa koje su uz mekte-be odigrale važnu ulogu u procesu općeg opismenjavanja stanovništva ovoga podneblja na arapskom jeziku. U izučavanju arapskog jezika kori-štene su klasične arapske početnice i metode u učenju jezika. Nemali je broj Bošnjaka koji su u potrazi za znanjem odlazili u velike islamske centre poput Istanbula, Kaira, Da-maska i drugih središta istočnjačke kulture stičući visoka zvanja u pro-svjeti, sudstvu, upravi ali i u oblasti izučavanja arapskog jezika, arapske gramatike, arapske stilistike, reto-rike, metrike. Među najpoznatijim bošnjačkim stvaraocima na orijental-nim jezicima su glasoviti gramatičari, komentatori, stilističari, od kojih za ovu prigodu ističemo imena Abdul-kemala Travničanina, Ahmeda Su-dija, Muhameda Musića Allameka, Hasana Kafije Pruščaka, Mahmuda Damada, Mustafe Ejubovića – Šej-ha Juje, Ibrahima Opijača, Mustafe Pruščaka, Omera Hume i brojnih drugih čije su se aktivnosti vezivale za neku od medresa.

“Tako su”, kako ističe prof.dr. Fikret Karčić3 “medrese bile glavne obrazovne institucije u muslimanskim zemljama. Ove obrazovne ustanove nastale su oko džamija i u Osman-skoj državi činile su dio velikih vjer-skih, školskih i socijalnih kompleksa

1 Hajrudin Ćurić, Muslimansko školstvo u Bosni i Hercegovini do 1918.,Veselin Masleša, Sarajevo, 1983., str. 14-15.

2 Jusuf Ramić, Obzorja arapsko-islam-

ske književnosti, El-Kalem, Sarajevo, 1999., str. 206.

3 Iz predavanja prof. dr. Fikreta Karčića: Gazi Husrev-begova biblioteka na pragu

21. vijeka, u povodu 478. godišnjice utemeljenja i kontinuiranog rada GHM i GHB, Sarajevo, 15.1.2015. godine


MualliMov foruM

15

(kulliye). Ti kompleksi su, pored džamije, uključivali medresu, sobe za učenike odnosno studente, bibli-oteku, javnu kuhinju (imaret) i druge objekte. Po svom konceptu, načinu naučavanja i općoj ulozi u društvu, medrese predstavljaju preteče kole-dža (colleges) na Zapadu, kako je to pokazao u više svojih radova poznati autor George Makdisi.

Gazi Husrev-begova medresa je u osmanskoj Bosni i Hercegovi-ni predstavljala visoku obrazovnu i naučnu instituciju. Klasični osman-ski obrazovni sistem bio je uteme-ljen na kompetentnim nastavnici-ma, njihovim utvrđenim platama i standardiziranim udžbenicima. Status Gazi Husrev-begove medre-se varirao je kroz historiju i kretao se između Sahna, medresa najvišeg ranga, medresa od 60 akči i medre-sa od 50 akči. Medrese ovog nivoa u osmanskom obrazovnom sistemu davale su nastavnike i sudije, što znači da je bilo riječ o visokoj obrazovnoj instituciji. Pošto su takve medrese koristile standardizirane udžbenike, pretpostaviti je da je veći broj takvih udžbenika činio okosnicu najranijeg knjižnog fonda biblioteke. Pošto se medrese visokog ranga na prosto-rima nekadašnje Osmanske carevi-ne smatraju pretečama univerziteta, opravdano je da se i Univerzitet u Sarajevu u pogledu svoje historije veže za Gazi Husrev-begovu me-dresu i biblioteku i kao godinu svog osnivanja uzme 1537. godinu.4 Kao potpora ovakvom razmišljanju ide i podatak da su prvi univerziteti ili sveučilišta nastala u muslimanskom svijetu u IX i X stoljeću: Univerzitet Al-Qarawayn u Fesu u Maroku, koji je osnovan 859. godine i Al-Azhar u Kairu u Egiptu koji je osnovan 970. godine. Veliki kulturni radnik, arheolog i etnolog iz austrougarskog perioda u Bosni i Hercegovini Ćiro Truhelka, Gazi Husrev-begovu me-dresu naziva “malom univerzom”.5

2. Period austrougarske okupacije (1878−1918)Politički i historijski zaokreti na

prostoru BiH s kraja 19. stoljeća uvje-tovali su i velike promjene u oblasti opće kulture, osnovnog, srednjeg i višeg obrazovanja. Orijentalni jezici i arapsko pismo gotovo preko noći gube poziciju koju su imali četiri stoljeća prije. Postepeno opada broj mekteba i medresa a austrougarske vlasti osnivanjem prve srednje škole poslije okupacije koja je 1833. godi-ne pretvorena u klasičnu gimnaziju ostavljaju mogućnost, veoma simbo-lično, izučavanju orijentalnih jezika, arapskog, turskog i perzijskog. Od školske 1889/1890. arapski se jezik na ovoj školi izučavao od trećeg do osmog razreda kao alternativno oba-vezan sa po pet odnosno četiri sata sedmično. Slično je bilo i u drugim klasičnim gimnazijama u Mostaru, Bihaću i Tuzli.6

U periodu austrougarske okupacije arapski jezik se izučavao i na Šerijat-skoj sudačkoj školi od 1887. do 1935. Arapski jezik uz stilistiku i retoriku, u skladu s nastavnim planom i pro-gramom koji se često mijenjao, izu-čavan je na svim godinama (od prve do pete) sa značajnim brojem sati.

Arapski jezik su na spomenutim ustanovama predavali istaknuti znalci arapskog jezika, književnici, prevo-dioci i društveno angažirane ličnosti koje su svoje znanje sticali najprije na Šerijatskoj sudačkoj školi a onda ra-zličitim centrima islamskoga svijeta poput Džemaludina Čauševića, Ša-ćira Sikirića, Šabana Hodžića, Besi-ma Korkuta i dr.

Sve do kraja 19. i početka 20. sto-ljeća arapski jezik se na prostorima BiH izučavao po klasičnim arapskim udžbenicima, među kojima su najviše u upotrebi bili: Emsila, Bina, Mak-sud, Avamil, Izhar, Kafija, Šafija, Mu-lladžamija, Aruz, Muhtasar al-maani, Kamus al-muhit, Mekamat Haririja, Muallakati, Putopis Ibn Batute itd.7

Krajem 19. i početkom 20. sto-ljeća pojavljuju se i prve gramatike arapskog jezika na bosanskom jezi-ku. Ibrahim Hakki Repovac je autor prve gramatike arapskog jezika koja je ostala u rukopisu i prve hrestoma-tije arapskih tekstova koja je štam-pana 1889. godine koja sadrži kratke priče, basne i anegdote.

Godine 1907. u Sarajevu je štam-pana Gramatika i vježbenica arapskog jezika u Zemaljskoj štampariji autora Alije Kadića i Alije Bulića, istaknutih profesora arapskog jezika u Klasič-noj gimnaziji u Sarajevu i Mostaru. Od 1907. do 1936. ovaj udžbenik se koristio u svim školama u kojim je izučavan arapski jezik.

3. Period između dva rata (1918−1941)U ovom periodu je nastavljena sta-

gnacija u otvaranju mekteba i srednjih škola. U Sarajevu je otvorena Šerijat-ska gimnazija orijentalno klasičnog smjera u kojoj se arapski jezik izu-čavao od prvog do osmog razreda u početku sa 36 sati sedmično. U skla-du s promjenama u nastavnom pla-nu i programu i broj sati se mijenjao.

U ovom periodu srednje vjerske škole, medrese, doživljavaju svoju re-organizaciju. Na osnovu izvještaja o reorganizaciji otvaraju se niže me-drese za obrazovanje imama i mu-allima na selima, srednje medrese za obrazovanje džematskih imama, vje-roučitelja u osnovnim školama i više medrese za obrazovanje vjeroučitelja u srednjim školama, nastavnika u ni-žim medresama i glavnih imama. U svakoj od ovih medresa arapski jezik se izučavao veoma intenzivno sa po pet odnosno četiri sata sedmično u zavisnosti od nivoa. Reorganizacijom Gazi Husrev-begove medrese arap-ski jezik se izučava na tri tzv. tečaja, nižem, srednjem i višem.

Kada je 1935. godine prestala s radom Šerijatska sudačka škola i Viši tečaj Gazi Husrev-begove medrese

4 Iz predavanja prof.dr. Fikreta Karčića: Gazi Husrev-begova biblioteka na pragu 21. vijeka, u povodu 478. godišnjice utemeljenja i kontinuiranog rada

GHM i GHB, Sarajevo, 15.1.2015. godine.

5 Enes Durmišević, Uvod u razvoj pravne misli u Bosni i Hercegovini, Pravni fa-

kultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo 2014., str. 9.

6 Ibid. 207-208.7 Ibid. 210.


MualliMov foruM

16

otvorena je 1936. godine Viša islam-ska šerijatska teološka škola a profe-sori ovih dviju obrazovnih institucija imenovani su docentima, vanrednim i redovnim profesorima na Višoj islamskoj šerijatsko teološkoj ško-li. Iste godine izlazi drugi štampani udžbenik arapskog jezika u Bosni i Hercegovini, Gramatika i vježbeni-ca u dva dijela arapskog jezika autora dr. Šaćira Sikirića, Muhameda Paši-ća i Mehmeda Handžića u izdanju Vakufske direkcije u Sarajevu i pod veoma ozbiljnim znanstvenim i ad-ministrativnim nadzorom Ulema-medžlisa u Sarajevu. Ovaj udžbenik je bio namijenjen za medrese i niže razrede srednjih stručnih škola u ko-jima se izučavao arapski jezik. Iako je nastala prije osam decenija ova gra-matika je jedan od boljih udžbenika arapskog jezika u Bosni i Hercego-vini a nerijetko i osnovni udžbenik u nekim medresama i na fakultetima gdje se izučava arapski jezik.

4. Period nakon Drugog svjetskog rataNakon Drugog svjetskog rata go-

dine 1949. u Sarajevu je osnovana Klasična gimnazija u kojoj se nasta-vilo izučavanje arapskog jezika a tri godine kasnije štampan je udžbenik arapskog jezika za I i II razred gi-mnazije autora Besima Korkuta. Na taj način nastavljena je tradicija izu-čavanja arapskog jezika u svjetovnim školama. Ovdje želimo naglasiti da je klasična gimnazija u Sarajevu u peri-odu nakon Drugog svjetskog rata uz Gazi Husrev-begovu medresu bila je-dini prostor gdje se izučavao arapski jezik na nivou srednjih škola. GHM prolazi kroz čitav niz reformi i od osmorazredne prelazi na četverora-zrednu srednju stručnu školu koja je pored spremanja vjerskih službenika imala zadatak i spremanje kandidata za Islamski teološki fakultet.

U periodu nakon Drugog svjet-skog rata arapski jezik se izučava i na drugim visokoškolskim obrazov-nim institucijama. Godine 1950. na

Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu osnovana je Katedra za orijentalistiku koja će 1971. godine prerasti u Odsjek za orijentalnu fi-lologiju i književnost. Uz arapski je-zik izučavala se i arapska književnost, poetika arapskog jezika i stilistika. Uz spomenutu Sikirićevu gramati-ku u nastavi su korištene gramatike arapskog jezika istaknutih evropskih orijentalista. Uporedo s osnivanjem Katedre za orijentalnu filologiju osno-van je i Orijentalni institut čiji se rad odvijao u tri pravca: izučavanju hi-storije naših naroda u periodu turske vladavine, izučavanju književnosti na orijentalnim jezicima i izučavanju orijentalne umjetnosti i arhitektu-re u našim krajevima. Kao jedan od krunskih rezultata rada uposlenika Orijentalnog instituta je kapitalni Arapsko-srpsko-hrvatski rječnik dr. Teufika Muftića čije je prvo izdanje izašlo 1973. A uslijedila su i drugo, treće, četvrto kao Arapsko-bosan-ski rječnik.

Islamski teološki fakultet u Sara-jevu, danas Fakultet islamskih nauka, kao prirodan nastavak Šerijatske su-dačke škole i Više islamske šerijat-ske teološke škole osnovan je 1977. godine kao rezultat planskih aktiv-nosti Islamske zajednice u sferi od-goja i obrazovanja. “Arapski jezik i arapska predislamska književnost prema NPP ovog Fakulteta svrsta-ni su u sekciju svjetovnih predmeta. Međutim, njihovo dobro poznavanje u osnovi je islamskog obrazovanja i spoznaje jer je s arapskim filološkim studijem najtješnje povezana mo-gućnost tumačenja Kur’ana i hadisa, što je u središtu teološkog islamskog studija. Arapska književnost veoma je značajno područje koje je s jedne strane povezano s razvojem nauke o Kur’anu, a s druge strane je uvjet ovladavanja arapskim jezikom čije je poznavanje bitno za islam i njegovu nauku. Osim toga, arapska književ-nost osigurava i opću naobrazbu, što je pretpostavka razumijevanja teološ-kog studija u cjelini.” 8 U početku je

arapski jezik, morfologija i sintaksa, bio predmet izučavanja na prva če-tiri semestra a arapska predislamska i islamska književnost uz historijski pregled izučavanja arapskog jezika izučavali su se u trećoj i četvrtoj go-dini. U NPP Islamskog teološkog fakulteta u Sarajevu iz 1991. godi-ne arapski jezik i književnost su se izučavali na svih osam semestara sa po pet časova sedmično.9 Uz refor-me NPP dešavale su se i određene promjene u nastavi arapskoga jezika.

5. Period nakon agresije na BiH (od 1995. godine)Značajna gibanja na međunarod-

noj pozornici i krvava dešavanja na prostorima BiH u periodu od 1992. do 1995. godine uvjetovali su i druk-čije pozicioniranje arapskog jezika u odgojno-obrazovnom sistemu u BiH. Činjenici da je arapski jezik formalno ili suštinski jezik vjere i kulture za više od polovine stanov-nika ove zemlje išla je u prilog i či-njenica da je arapski jezik peti na ljestvici najrasprostranjenijih jezika na svijetu, službeno prihvaćen jezik u OUN, jezik koji ima veoma važan i strateški značaj na globalnom pla-nu i međunarodnim komunikacijama kao i to da se ekonomska i privredna perspektiva BiH vezuje za dobar dio arapskog svijeta. Sve to i mnogi dru-gi elementi opredijelili su zvaničnike u Ministarstvu obrazovanja i kulture BiH da od 1995. godine u zvanične nastavne planove i programe uvrste arapski jezik kao strani jezik koji je moguće izučavati u osnovnim i sred-njim školama kao drugi strani jezik. Pristupilo se i izradi udžbenika za osnovne i srednje škole. Tako je nakon dugog vakuuma arapski jezik dobio svoju šansu u odgojno-obrazovnom sistemu BiH, u školama koje nema-ju predznak vjerskih i mogućnost da njegovo izučavanje postane masov-nije. Ova povijesna šansa, koja je u našem vremenu mogla na valjan na-čin valorizirati kontinuitet izučavanja i prisustva arapskog jezika na ovim prostorima, nije iskorištena prije sve-ga zbog nedovoljno razvijene svijesti o značaju izučavanja arapskog jezika

8 Vidjeti: Nastavni plan i program, Islamski teološki fakultet, Sarajevo, 1991., str. 97.

9 Isto str. 5.


MualliMov foruM

17

kod roditelja koji ne razumiju global-nu poziciju arapskog jezika te i dalje prednost daju engleskom, njemačkom, francuskom, ruskom.

Značajan iskorak na planu izuča-vanja arapskog jezika desio se 1998. godine kada je publikovana kapitalna gramatika arapskog jezika na bosan-skom jeziku autora dr. Teufika Muf-tića. Izuzetan doprinos izučavanju arapskog jezika, arapske književnosti, arapske stilistike i prevođenju na bo-sanski jezik s kraja devedesetih godina prošlog stoljeća i početka dvadesetog dala je čitava plejada zaljubljenika u ovaj jezik svetog kur’anskog teksta, uz Teufika Muftića, Omer Nakiče-vić, Jusuf Ramić, Enes Karić, Esad Duraković, Mehmed Kico, Ahmed Halilović, Elma Dizdar, Mejra Softić, Munir Mujić, Mirza Sarajkić, Amra Mulović, kao i generacije mladih istraživača i studenata.

Novine koje je sa sobom donio bolonjski princip studiranja ostavi-le su traga i na mogućnostima stu-dija arapskog jezika u BiH. Tako se danas arapski jezik na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu može studirati kao jednopredmetni ili dvopredmetni studij na dodiplom-skom (3 godine) i postdiplomskom studiju (2 + 3 godine). Ovaj studij korespondira sa srodnim progra-mima na odsjecima, fakultetima i

univerzitetima u zemljama regiona jugoistočne Evrope, te na vodećim i dobro razvijenim odsjecima za ori-jentalnu filologiju u zemljama evrop-skog prostora visokog obrazovanja i svijeta. Otvoren je i novi Odsjek na Univerzitetu u Zenici.

Umjesto zaključkaIskoraci u studiju arapskog jezika

na prostorima Bosne i Hercegovine postoje, izučavanje arapskog jezika ima svoj kontinuitet ali ne možemo do kraja biti zadovoljni pozicioni-ranjem mjesta i uloge arapskog je-zika u javnom diskursu. Činjenica da je oko četiri stoljeća bio jedan od službenih jezika ovih prostora te da je, kako smo istakli, dio kulturnog, historijskog i civilizacijskog iden-titeta ovdašnjih pripadnika islama, morala bi mu dati istaknutiju pozi-ciju u društvenom kontekstu. Jer dok je, primjera radi, francuski jedan od službenih jezika u sjevernoj Africi koja je bila pod kolonijalnom vla-šću Francuza svega 70 godina, dotle Bošnjaci malo ili nimalo ne govore i ne razumiju arapski jezik ni nakon četiri stoljeća njegove nadmoći na ovim prostorima!? Arapski jezik je bio, a uz malo napora mogao bi biti i u vremenu koje svjedočimo, jedna od naših komparativnih prednosti. Uz

sve to, žarišni centri učenja arapskog jezika, prije svega medrese i fakulte-ti, morali bi uložiti dodatan napor na planu osavremenjivanja i atraktivnosti nastave arapskog jezika, zaokretima u metodici nastave arapskog jezika, revizijom nastavnih planova i pro-grama arapskog jezika u određenim vremenskim intervalima, izradom novih udžbenika koji prate najnovi-je pedagoške i nastavne trendove u nastavi stranih jezika bi trebali biti rezultat timskog rada dugogodišnjih profesora arapskog jezika u medre-sama ili na fakultetima, lektora, teh-ničkih urednika i dizajnera. Te kva-litete uz sve svoje druge prednosti, učenici će prepoznati a arapski jezik se neće etiketirati “jezikom koji se najduže uči a opet ne nauči”. Otuda i hrabre najnovije aktivnosti i posve ozbiljan pristup Uprave za obrazo-vanje i nauku Rijaseta IZ u Bosni i Hercegovini koja je u cilju podizanja standarda u nastavi arapskog jezika u medresama pozvala aktiv profeso-ra arapskog jezika da se najozbiljnije uključi u aktivnosti na planu revizije NPP arapskog jezika u medresama, što je prvi korak u izradi novih udž-benika za arapski jezik dva desetlje-ća nakon što je napravljen iskorak sa udžbenicima Ahmeda Halilovi-ća, dugogodišnjeg profesora u Gazi Husrev-begovoj medresi.

املوـجز

استمرارية تعلم اللغة العربية تلزمنا بأن خنطو خطوات ـجديدة إىل األمام

زهرة عليسباهيتش

وصول إىل الرشقية واللغات باثلقافة واهلرسك ابلوسنة صالت ترـجع اثلاين انلصف يف ابللقان ـجزيرة شبه منطقة إىل الرسيم اإلسالم تمثل العربية اللغة إن القول يمكن ذلا عرش. اخلامس القرن من ابلوشنايق للشعب واحلضارية واثلقافية اتلارخيية باهلوية لصيقا ـجانبا نظام عرف عرش اخلامس القرن نهاية ومنذ املنطقة. شعوب وبلايق مستمر، بشلك العربية اللغة وـجود واهلرسك ابلوسنة يف اتلعليم ادلينية واتلعليمية الرتبوية املؤسسات يف هلا ظهور أول اكن حيث دخلت عرش، اتلاسع القرن نهاية ويف ادلينية(، واملدارس )الكتاتيب إىل العاملية، واحلضارة اثلقافة لغات إحدى باعتبارها العربية، اللغة باللغة فنلتيق العايل اتلعليم مؤسسات يف أما العامة. اثلانوية املدارس

Summary

CONTINUITY OF ARABIC LANGUAGE STUDIES OBLIGES US TO PROGRESSS

Zehra Alispahić

Association of Bosnia and Herzegovina with oriental culture and languages date back to time of the official establishment of Islam in the Balkan Peninsula in second half of the 15th cen-tury. Thus, we may say that the Arabic language represents an inseparable segment of historical, cultural and civilizational iden-tity of Bosniaks and the other nations in this territory. Arabic language is continuously present in the educational system of Bosnia and Herzegovina since the end of the 15th century, at first in religious educational and upbringing institutions (maktab, madrassa) and, by the end of 19th century Arabic language, as a language of the world culture and civilization was introduced in the programmes of secular high schools. At the institutions of higher and high academic level Arabic language is present since


MualliMov foruM

18

القضاء مدرسة يف مرة أول وذلك عرش، اتلاسع القرن يف العربية العليا، ومع تأسيس املدرسة ادلينية الرشعية اإلسالمية الرشيع، ثم يف سنة الرشقية اللغات قسم مع الفلسفة لكية وافتتاح رساييفو ـجامعة األخرى. العايل اتلعليم مؤسسات يف العربية اللغة تدريس بدأ ،0591للفخر، مداعة واهلرسك ابلوسنة يف العربية اللغة وـجود استمرارية إن لكن الزمن ـجديد يتطلب اختاذ خطوات حنو األمام وتقديم اإلـجابات العربية، نذكر منها: للغة املنتدى املخصص عن أسئلة كثرية، ويف هذا العملية مستويات مجيع يف العربية اللغة تلعليم احلقيقية األهداف ما يؤدي ال ملاذا ؟ اإلسالمية واللكيات املدارس يف وخاصة اتلعليمية، تعليم اللغة العربية، أينما اكن، إىل نتائج ـجيدة يف سياق اتقان مهارات اللغات األـجنبية األخرى؟ وبما أن املدارس الفهم وانلطق، ىلع عكس وباعتبار القرون، عرب العربية للغة األوفياء احلراس تعترب اإلسالمية إلزامية، مادة العربية اللغة فيها يدرسون الطالب من كبريا عددا أن يتعلق فيما األمام حنو خطوات الختاذ مستعدة املدارس هذه فهل ووضع ادلراسية، املناهج ومراـجعة العربية، اللغة تدريس بمنهجية ىلع قادرة ستكون اليت واجلذابة، واحلديثة اجلديدة املدرسية الكتب مع الشابة، األـجيال واحتياـجات الراهنة، اللحظة متطلبات تلبية

رساتلها. ىلع العربية اللغة حمافظة

اللكمات الرئيسة: دراسة اللغة العربية، انلظام اتلعلييم، الكتاتيب، املدراس اإلسالمية، الكتب املدرسية، القسم، الكريس.

19th century, primarily at the School for the Sharia Judges and later in the Higher Islamic Sharia and Theology School, and with the establishment of Sarajevo University and its Faculty of Philosophy with the Department for Orientalism (Department for Oriental Philology) in year 1950, Arabic language is studied at other higher academic institutions. Continuity of the Arabic language studies in Bosnia and Herzegovina is a matter of pride, however the new era requires further progress and answers to many issues, some of these we brought up in this Forum about the Arabic language: what are the real aims of teaching the Arabic language at all the levels of the educational process, especially in madrassas and universities? Why is it that teaching of the Ara-bic language, regardless of the level, does not produce satisfying results in context of mastering the skills of understanding and communication when compared with other foreign languages? Are madrassas, as the faithful guardians of the Arabic language through so many centuries behind us, bearing in mind the fact that they educate the largest number of students studying Arabic language as compulsory subject, willing to make progress in the methodology of teaching Arabic language, undertake revision of the teaching plan and programme and introduce new mod-ern and attractive textbooks that would respond to the require-ments of the present time and to the needs of new generations, though at the same time ensuring and preserving the mission-ary role of Arabic language.

Key words: study of the Arabic language, educational system, maktab, madrassa, textbooks, department, cathedra


MualliMov foruM

19

O MATIČNOSTI ODSJEKA Za ORIjeNTalNu FIlOlOGIju Za aRaPSKI JEZIK I KNJIŽEVNOST Na uNIVeRZITeTu u SaRajeVuEsad DURAKOVIĆ

Sažetak: Odsjek za orijentalnu filologiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu od osnivanja toga fakulteta i Odsjeka na njemu (oba su osnovani 1950. godine) oduvijek je jedini na Univerzitetu u Sarajevu matični odsjek za arapski jezik i književnost. To je isti slučaj s drugim jezicima i književnostima na UNSA: Filozofski fakultet je matični za jezike i književnosti. To je stoga što studij jezīkā pripada naučnoj oblasti lingvistike, odnosno zato što studij književnosti pripada oblasti književnih nauka, a za to je na UNSA matični Filozofski fakultet. Drugi fakulteti u okviru UNSA mogu uključivati u nastavni plan određenim brojem semestara i jezike, ali su jezici uvijek na tim fakultetima samo sredstvo za usvajanje onih naučnih oblasti za koje su matični ti fakulteti.

Ključne riječi: orijentalna filologija, arapski jezik i književnost, lingvistika, matičnost, naučna oblast

UDK 378.096:811.411.21(497.6 Sarajevo)

Potrebno je, najprije, skrenuti pažnju na jednu notornu činje-nicu. Naime, Katedra za arap-

ski jezik i književnost na Odsjeku za orijentalnu filologiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu je tradicijom i aktima UNSA matična za studij arap-skog jezika i arapske književnosti. Dakle, to faktičko stanje utvrđeno je aktima UNSA i Filozofskog fakul-teta, i to na temelju naučnih i struč-nih činjenica. Spomenuta Katedra je

matična za navedene naučne oblasti od osnivanja Filozofskog fakulteta 1950. godine do danas. Drugim ri-ječima, ona već ima tu poziciju ci-jelih 65 godina.

Druga nepreciznost izražena je u tome što je riječ o matičnosti za jednu naučnu oblast na jednome Univerzi-tetu (UNSA), a ne u cijeloj zemlji. Ra-zličiti univerziteti u istoj zemlji mogu imati matične odsjeke/katedre za iste naučne oblasti, ali − to nije moguće na jednome univerzitetu.

Upravo s ovoga mjesta mogu preći na argumentiranje, tačnije − na po-dastiranje i obrazlaganje očiglednih argumenata o matičnosti Odsjeka za

orijentalnu filologiju za oblast arap-ski jezik i arapska književnost. Stva-ri mogu biti nejasne ljudima koji ne shvaćaju načela matičnosti općenito, međunarodnu klasifikaciju znanosti (kod nas: Frascatti), ali naročito mogu biti nejasne ljudima koji ne razlikuju šta je posvećenost jednoj naučnoj obla-sti kao takvoj, u njoj samoj (u ovom slučaju su to lingvistika i književ-nost), a šta je korištenje jezika KAO POMOĆNOG SREDSTVA, KAO INSTRUMENTA za izučavanje dru-gih naučnih oblasti (kao što su neke discipline u oblasti teologije). Tim stvarima bavio sam se svojevreme-no vrlo ozbiljno, u vrijeme kada sam

* Prof. dr. Esad Duraković je redovni pro-fesor s Odsjeka za orijentalnu filologiju na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu.


MualliMov foruM

20

bio član Senata UNSA i istovremeno sam ispred Odjeljenja humanističkih nauka ANUBiH radio na tome mate-rijalu, u nastojanju da se izvrši nužna koordinacija u klasifikaciji znanosti te dvije krovne naučne institucije u zemlji, odnosno u Federaciji.

Prvo. Sam pojam matičnost nužno podrazumijeva jedinstvenost u okvi-rima jednog “sistema”, u ovom sluča-ju UNSA. Ovaj biologistički termin izvanredno je funkcionalan u oblasti u kojoj ga ovdje primjenjujemo. Ma-tica je izvor, žarište, rasadnica, i njena suština, njena bit, jest da je ona jedna i jedinstvena u određenom sistemu. Ako odredite da na jednom univer-zitetu imate “dva matična odsjeka/fakulteta” za jednu naučnu oblast, onda ste time automatski dokinuli sami pojam matičnosti i zakoračili ste u sferu apsurda u kojoj ćete se, konsekventno, stalno spoticati o te apsurde. Naprosto je neprirodno i nelogično, naučno potpuno neute-meljeno da bilo kakav teološki fa-kultet, na primjer, bude matični za bilo koji jezik (lingvistiku).

Drugo. Studij jezika (i književ-nosti) pripada naučnoj oblasti lin-gvistike. Jedini matični fakultet na UNSA za sve jezike i književnosti je Filozofski fakultet: za arapski, fran-cuski, ruski, latinski i dr. Slično je i s filozofijom, na primjer: matični za filozofiju je Filozofski fakultet UNSA.

Treće. Na tome fakultetu, upra-vo zato što je matični za lingvistiku, studij jezika je “cilj samome sebi”; on se studira kao takav; on je osnovni i krajnji predmet studijskog izučava-nja (studiranja), a nije u funkciji ne-čega drugog, kao pomoćno sredstvo. Dakle, tu je riječ o nauci kao cjelini spoznaja u danoj oblasti. Isti ti jezi-ci mogu biti, i jesu, predmeti koji su zastupljeni određenim brojem seme-stara i na drugim fakultetima, ali je temeljna razlika u tome, bez obzira na broj semestara u kojima su zastu-pljeni, što se oni izučavaju izvan ma-tičnosti, odnosno – oni su postavljeni KAO SREDSTVO ILI INSTRUMENT za osvajanje matičnih oblasti na tim fakultetima a koji nisu lingvistika. Principijelno je ista stvar, na primjer,

s matematikom, ili fizikom: na mno-gim fakultetima prirodnih nauka značajno su zastupljeni matematika ili fizika radi osvajanja drugih nauč-nih oblasti, ali je PMF, uprkos tome i opravdano, jedini matični fakultet za matematiku na UNSA.

Četvrto. Upravo s obzirom na to da se samo na matičnim odsjeci-ma/fakultetima (a samo jedan može biti matični na jednom univerzitetu!) izučava određena oblast kao nauka a ne kao “pomoćno sredstvo” – upra-vo s obzirom na to, jedino na matič-nim odsjecima/fakultetima mogu se sticati doktorati i magisteriji iz te naučne oblasti. Na primjer, samo na Filozofskom fakultetu na UNSA može se sticati doktorat ili magisterij na korpusu arapskog jezika, odnosno arapske književnosti, kao i bilo kojeg drugog jezika, s tim što su to dokto-rati lingvistike a ne bilo kojeg jezika pojedinačno, o čemu ću kasnije još nešto reći. Sve drugo je akademski i zakonski nelegitimno, naučno je potpuno neutemeljeno.

Peto. Također upravo u skladu s navedenim, svi izbori u akademska/naučna zvanja mogu se vršiti samo na matičnom odsjeku/fakultetu. Neko može, primjera radi, predavati arap-ski jezik na FIN-u ili negdje drugdje, engleski jezik na Pravnom fakulte-tu, ili na Pravnom i FPN, ali izbor u akademsko zvanje validan je samo ako je izvršen na matičnom fakulte-tu – u ovom slučaju na Filozofskom. Sve drugo je također nelegitimno i naučno neosnovano.

Šesto. Dakle, studij jezika pripada lingvistici, ili – lingvistika je nauka koja, kao takva, ima opća, univerzal-na načela prema kojima se izučava bilo koji, svaki jezik. Po tome nau-ka jest nauka. Stoga je apsurdno ka-zati ili napisati da je neko, primjera radi, doktor arapskog (“doktorirao na arapskom jeziku“), francuskog ili bosanskog jezika. To je besmislica koja svjedoči o tome kako onaj ko daje takva zvanja zapravo ne zna te-meljne stvari u nauci, odnosno – ne zna čak ni šta je nauka. Doktorat na korpusu bilo kojeg jezika je doktorat U OBLASTI LINGVISTIKE, s tim što

se on, dakle, stiče na različitim kor-pusima (bosanskom, arapskom i sl.), i naziv korpusa apsolutno ne ulazi u nominaciju naučnog stepena. Niko ne može biti doktor arapske književnosti, već je doktor književnih nauka; niko ne može biti doktor arapskog jezika već lingvistike, a doktorat je stekao na određenom korpusu.

Sedmo. Da se vratim konkretno matičnosti arapskog jezika. Prirod-no je da je arapski jezik zastupljen na određeni način na FIN-u (ne znam kakvu svrhu tu ima arapska književ-nost; zapravo je očigledno da je ona tu radi ličnih potreba jednog nastavnika a ne zato što je nužna u studiju teo-logije!), ali FIN ne može biti matični za arapski jezik (niti za književnost) jer nije matični za lingvistiku a upra-vo naprijed sam obrazlagao te stvari. FIN nije fakultet za studij lingvistike već za niz teoloških disciplina a arap-ski jezik je tu SAMO SREDSTVO za studij teoloških disciplina (poput matematike na nekim fakultetima).

Osmo. Utvrđivanje matičnosti za pojedine naučne oblasti na fakulte-tima UNSA je jedno od temeljnih pitanja koja je nužno valjano ure-diti, bez obzira ne otpore koji će se sigurno pružati jer će biti pogođeni mnogi interesi. Uređenje matičnosti u samoj biti stvari je temeljno pita-nje kompetentnosti i kvaliteta studi-ja na jednome Univerzitetu. Mora se znati za šta jest neko kompetentan i odgovoran a za šta nije. Bez toga načela koje mora biti neprikosnove-no – ako hoćemo istinsku kompe-tentnost i naučnost – otvara se put anarhičnosti, bofl kvalitetu, zloupo-trebama svih vrsta.

Po mome uvjerenju (ne znam kako je to riješeno, kakav je stav i dokle se u tome stiglo), bilo bi nužno postaviti i izvesti uređenje matičnosti na UNSA kao jedan od temeljnih preduvjeta za njegovu akreditaciju...

ZaključakNa jednome univerzitetu opće-

nito (u konkretnom slučaju UNSA) nije moguće da postoje dva matična fakulteta, ili dva matična odsjeka, za


MualliMov foruM

21

istu naučnu oblast (u ovom slučaju za arapski jezik i književnost). To bi bilo paradoksalno u odnosu prema samom značenju pojma matičnost, a što je još važnije i što je istovreme-no usklađeno s pojmom matičnost – “multpliciranjem matičnosti” na jed-nome univerzitetu uveo bi se haos u

naučnim kompetencijama i kvalitetu. Primjera radi, fakultet koji je matič-ni za teologiju, odnosno teologijske discipline, ne može biti matični i za lingvistiku i književnost koje pri-padaju drugim naučnim oblastima.

Univerzitet u Sarajevu, odnosno njegov Senat ili Rektorat, dužni su

da odlučno i dosljedno urede po ovome načelu pitanje matičnosti na fakultetima u okviru UNSA – kao preduvjet za kvalitetan naučni i obrazovni rad. To bi morao biti je-dan od preduvjeta za međunarodna priznanja, odnosno za međunarod-ne integracije UNSA.

املوـجز

قسم اآلداب الرشقية – القسم األم للغة العربية وآدابها يف ـجامعة رساييفو

أسعد دوراكوفيتش

تأسس العام نفس ويف ،0591 سنة رساييفو يف الفلسفة لكية تأسست العربية للغة األم القسم يزال وما اكن اذلي الرشقية، اآلداب قسم واآلداب اللغات مع احلالة هذه وتتكرر رساييفو. جبامعة وآدابها دلراسة األم اللكية الفلسفة لكية تمثل إذ رساييفو، جبامعة األخرى اللغات إىل جمال علم انتماء السبب يف ذلك إىل اللغات وآدابها. ويرـجع فإن ذلا اآلداب، علوم جمال إىل تنتيم اآلداب دراسة وألن اللسانيات، للكيات ويمكن الفلسفة. لكية يه رساييفو ـجامعة يف هلا األم اللكية أخرى يف ـجامعة رسايفو أن تدرج يف مناهجها عددا حمددا من الفصول للتمكن أدوات سوى ليس اللكيات تلك يف اللغات لكن واللغات،

من العلوم اليت تعترب تلك اللكيات أما هلا.

اللكمات الرئيسة: اآلداب الرشقية، اللغة العربية وآدابها، علم اللسانيات، اللكية األم، املجال العليم.

SummaryABOUT THE ORIENTAL PHILOLOGY

DEPARTMENT AS THE MOTHER DEPARTMENT FOR ARABIC LANGUAGE AND LITERATURE AT

SARAJEVO UNIVERSITYEsad Duraković

The Department for Oriental Philology at The Faculty of Phi-losophy since the establishment of the faculty and the depart-ment (both were established in the year 1950) has always been the only mother department for Arabic language and literature at Sarajevo University. So is the case for other language and lit-erature departments at Sarajevo University: The Faculty of Phi-losophy is the mother department for languages and literature. The study of languages pertains to academic field of linguistics, and study of literature pertains to the academic field of litera-ture, and The Faculty of Philosophy is mother department of both academic fields at Sarajevo University. Other faculties of Sarajevo University may, through their plan and programme include the study of languages in some semesters, but at these faculties languages represent only tools for mastering academ-ic fields for which these faculties are the mother departments.

Key words: oriental philology, Arabic language and literature, linguistics, mother department, academic field


MualliMov foruM

22

O OPRaVDaNOSTI OSNIVaNja NOVIH ODSjeKa Za aRaPSKI jeZIK u BiH

Mejra SOFTIĆ*

Sažetak: O opravdanosti osnivanja novih odsjeka za arapski jezik u BiH govorimo u kontekstu postojeće Koncepcije devetogodišnjeg obrazovanja i Okvirnog nastavnog plana i programa za osnovne škole FBiH koji je arapskom jeziku osigurao ravnopravan status s drugim svjetskim jezicima u našim školama i tako otvorio i realan prostor za šire upošljavanje svršenika ovih studijskih odsjeka. Već dugo ugrožena pozicija arapskog jezika nije rezultat imaginarnog otpora škola prema ovom jeziku, nego je rezultat nepostojanja bilo kakvih aktivnosti na opsežnijem kontinuiranom promoviranju ovog jezika i našeg isuviše dugog iščekivanja da neko drugi unaprijedi pozicioniranje arapskog u odnosu na druge strane jezike. Trenutno ne postoji dovoljan broj profiliranog nastavnog kadra koji bi u svim kantonima sa implementiranim programima pouke arapskog jezika bio angažiran na ovim aktivnostima kroz koje bi animirali roditelje, učenike i škole i na taj način pokrenuli nastavu arapskog jezika, a sebi osigurali radna mjesta koja više od deset godina ostaju upražnjena.

Ključne riječi: Novi odsjeci arapskog jezika, nastavni plan i program, strani jezici, Evropski program ranog učenja jezika

UvodU sveopćem društvenom hao-

su koji proživljavamo svakodnevno i koji ne zaobilazi niti jednu sferu našeg djelovanja pa tako ni obrazo-vanje, raspravljati o potrebi pokre-tanja novih odsjeka za arapski jezik, samo po sebi se čini neprikladnim i rekli bismo odmah – nepotrebnim i neopravdanim. Kako Bosanci i Her-cegovci, koji su preživjeli nedavne strahote ratnih dešavanja, svoje vri-jeme uglavnom dijele na “ono prije” i na “ovo poslije rata”, u onome vre-menu u Bosni i Hercegovini se nije

čak niti pomišljalo, akamoli rasprav-ljalo, o potrebama pokretanja drugih studijskih odsjeka arapskog jezika jer su postojeći odsjeci na Filološkom fakultetu u Beogradu i Filozofskom fakultetu u Sarajevu profilirali do-voljan broj stručnog kadra za kojim je iskazivana potreba u dobrostoje-ćim domaćim firmama, koje su vrlo uspješno poslovale diljem arapskog svijeta, zatim u ambasadama i kon-zularnim predstavništvima, u me-dresama ili rijetkim gimnazijama, na institutima, fakultetima, u medijima, arhivama i bibliotekama itd. U ono

vrijeme, studijski odsjeci i cijeli fakul-teti nastajali su iznutra, tj. iz realnih potreba tadašnjih društava: ekonom-skih, političkih, društvenih, socijal-nih, kulturoloških, vjerskih, ... pa su stoga svi sa fakultetskom diplomom u rukama uglavnom imali sigurne i uspješne karijere. U ovom poslijerat-nom vremenu, ovaj se proces u našoj državi dešava u potpuno obrnutom smjeru. Potrebe društva su, iz svima nam poznatih razloga, rapidno sma-njene, a broj univerziteta i fakulteta, bilo društvenih ili privatnih, bez pro-pitivanja realnih potreba, značajno porastao, profilirajući tako ogroman broj mladih ljudi bez perspektive da se u skorije vrijeme ostvare u svojim

* Prof. dr. Mejra Softić je vanredni profesor s Odsjeka za arapski jezik i književnost

na Islamskom pedagoškom fakultetu Univerziteta u Zenici.

uDK 378.014.15.096:811.411.21(497.6)


MualliMov foruM

23

stečenim zvanjima. U ovakvim uvjeti-ma, fakulteti postaju svrha sami sebi.

Konstelacija ovakvih odnosa sku-čene potražnje i ogromne ponude vi-sokoobrazovanih mladih ljudi najra-zličitijih profila pa, rekli bismo tako, i arabista, ne bi nam trebala dati za pravo da u daljem tekstu pravdamo nove odsjeke arapskog jezika, od-nosno, neke već postojeće inicijative oko njihovog pokretanja. Međutim, posljednje reforme koje su se desile u osnovnom i djelimično u srednjem obrazovanju, a koje se tiču usvajanja evropskih programa ranog učenja stranih jezika, arapskom jeziku su osigurale poziciju kakvu do sada u našem obrazovnom sistemu nikada nije imao, a profesorima arapskog jezika u većem broju kantona Fede-racije BiH otvorile su radna mjesta koja više od deset godina ostaju pra-zna! Nelogična situacija koja nalaže da se i na ovaj način osvrnemo na njene uzroke i posljedice i da, kroz prizmu Odsjeka za arapski jezik i književnost na Univerzitetu u Zenici, iznesemo svoj stav o njegovoj i ulozi eventualno novih odsjeka.

Koja je stvarna svrha novih odsjeka?Najjasniji odgovor se nadaje iz

jedne poprilično neugodne situacije u kojoj se, prije nekoliko godina, za-tekla delegacija IPF u Zenici kada je zatražen prijem u Ministarstvu obra-zovanja Zeničko-dobojskog kantona i Pedagoškom zavodu, kako bi izra-zili svoje negodovanje zbog trenutno marginaliziranog položaja arapskog jezika u osnovnim školama i gimna-zijama u odnosu na druge strane jezike. Navodeći brojne argumen-te koji snažno idu u prilog potrebi intenziviranja pouke arapskog kao, ako ne prvog, onda, svakako, barem kao drugog stranog jezika, sugerirali smo promjenu odnosa škola naspram pozicije arapskog jezika, njegovu širu zastupljenost i popularizaciju u nastavi stranih jezika te smo se, kao instituci-ja, stavljali na raspolaganje. Odgovori ljubaznog i strpljivog domaćina mo-gli bi se rezimirati na sljedeći način:

– Od samog početka inoviranja nastavnih planova za strane jezike, arapski jezik ima rav-nopravan status s drugim stra-nim jezicima u svim osnov-nim školama našeg kantona te je otvoren i realan prostor za šire upošljavanje svršenika studija arapskog jezika; rodi-telji i učenici se opredjeljuju za strani jezik na temelju njiho-vih saznanja i informiranosti o tom jeziku; prije takvih opre-djeljenja uobičajene su razne aktivnosti i promocije stranog jezika u školama ili van njih; arapski jezik nema svoju pro-mociju; kao podrška arapskom jeziku u školama ne pojavljuje se niti jedna domaća ili strana organizacija, aktiv, udruženje, centar, institut, fakultet...; ne postoji dovoljan broj kvalifici-ranog nastavnog osoblja koje bi se stalno moglo staviti na raspolaganje školama za po-trebe nastave; Pedagoški za-vod spreman je pomoći u re-alizaciji ponuđenih programa njegove promocije u školama kroz kurseve ili neku vrstu do-datne nastave za učenike koju bi izvodili svršenici ovog stu-dija ili barem studenti završ-nih godina, ali takve inicijative ne pristižu niti sa jedne stra-ne... I zaista, svaka konstataci-ja je tačna i ne ostavlja mjesta prigovoru.

Kada je Katedra za orijentalne jezike i književnost Univerziteta u Zenici, za koju je matičan Islam-ski pedagoški fakultet, 2009. godi-ne počela sa izradom Elaborata o društveno- ekonomskoj opravda-nosti osnivanja Odsjeka za arapski jezik i književnost pri ovom fakulte-tu, propitali smo interes učenika za učenjem arapskog jezika, te je urađe-no anketiranje učenika petih i šestih razreda u šest po slučajnom uzorku uzetih osnovnih škola u Zenici, i to dvije gradske – O. Š. Meša Selimović i Skender Kulenović; dvije prigradske – O.Š. Alija Nametak i Aleksa Šantić i dvije seoske: O.Š. Hamza Humo i

O.Š. Počulica. Od 142 učenika an-ketirana u po jednom odjeljenju pe-tih razreda, njih 53 se izjasnilo da bi od ponuđenih pet jezika (engleski, arapski, njemački, francuski i turski) željelo da uči arapski jezik kao prvi, ili kao drugi obavezni, ili kao izbor-ni, što izraženo u procentima izno-si 37,32% učenika. Od 141 učenika anketiranog u po jednom šestom odjeljenju, njih 57 se izjasnilo da bi željelo učiti arapski jezik kao ili prvi, ili drugi obavezni, ili kao izborni, što izraženo u procentima iznosi 40,42% učenika. Ovakvi rezultati su nedvoj-beno ukazali na evidentnu zainteresi-ranost učenika za arapskim jezikom, te smo ih smatrali vrlo bitnim poti-cajem u promoviranju značaja učenja arapskog jezika.

Prema podacima o evidentiranim nezaposlenim osobama zanimanja profesor arapskog jezika, koje smo iste godine dobili od JU Služba za zapo-šljavanje Zeničko-dobojskog kanto-na (Kantonalni biro), samo dva kan-didata su se vodila kao nezaposlena, ali su i oni, ubrzo poslije toga, našli angažmane, iako ne u svojim zvanji-ma. Prema našim saznanjima, na bi-rou za zapošljavanje našeg kantona trenutno nema prijavljenih profesora arapskog jezika.

Šta se u našoj državi, ili barem FBiH, promijenilo od tada, ili još od ranije, 2004. godine, kada je ponuđe-na nova Koncepcija devetogodišnjeg obrazovanja i Okvirni nastavni plan i program za osnovnu školu, pa sve do danas, a u vezi boljeg pozicioniranja arapskog jezika u osnovnim i nekim srednjim školama? Koliko je formi-ranih novih odjeljenja arapskog jezi-ka po školama? Koliko se profesora arapskog jezika, koji su decenijama na biroima za zapošljavanje nekih većih centara, udružilo i uključilo u izradu projekata promoviranja arapskog jezi-ka i ponudilo ih pedagoškim zavodima i ministarstvima obrazovanja? Koliko ih je bilo spremno napustiti centre i uputiti se u udaljene područne seo-ske škole animirajući direktore škola, roditelje i učenike da se opredijele za arapski jezik? Koliko puta smo se mi kao kolege i univerzitetski edukatori


MualliMov foruM

24

u posljednjih desetak godina okupili i angažirali se kako bismo analizirali stvarnu situaciju, osmislili strategiju i projekte koji bi, uz pomoć neupo-slenih profesora, čija je svakodnevna floskula “posla nema”, konačno odgo-vorili na zapitanost roditelja pri opre-djeljenju za strani jezik svoga djeteta “a šta će im arapski jezik?!” te ih uvje-rili da izaberu baš taj strani jezik, a neuposlenom kolegi zajedno izborili radno mjesto? Postoji li zaista dovo-ljan broj profesora arapskog jezika za eventualno realiziranje nastave arap-skog jezika u onim kantonima FBiH u kojima je on jedan od stranih jezika za koji se roditelji mogu opredijeliti opcionim kriterijem, a to su zasigurno Sarajevski, Zeničko-dobojski, Sred-njobosanski, Tuzlanski, Unsko-sanski kanton i dio Zapadno-neretvanskog kantona, s velikim brojem osnovnih škola i općih gimnazija, u kojima su, uglavnom, implementirani inovirani programi arapskog jezika, ali su bez ikakve realizacije.

Uz dužno poštovanje određenih poslijeratnih aktivnosti Udruženja ljubitelja arapskog jezika, koje su bile uglavnom ograničene na Sarajevski kanton i koje je prvobitno, uz vlasti-te snage, uspjelo animirati popriličan broj škola, nažalost, danas se stvari nisu mnogo pokrenule naprijed i tre-nutno nemamo niti jedan optimisti-čan i potvrdan odgovor. Za ovakvo stanje s arapskim jezikom u našim školama, a koje je prvenstveno po-sljedica nedovoljne zainteresirano-sti roditelja, nećemo posebno tražiti krivca. Krivci smo mi koji nosimo odgovornost naspram pouke arap-skog jezika, mi koji uporno držimo povez na očima pred historijskom či-njenicom da je arapski jezik, po prvi put u svom vjekovnom prisustvu na ovim prostorima, dobio svoju šansu u osnovnim svjetovnim školama, u skoro svim općim gimnazijama, a mi je uporno ignoriramo; mi koji često i ne znamo u koliko kantona i koliko škola je arapski jezik zaista ponuđen kao opcioni strani jezik, mi koji više od deset godina čekamo i iz svojih udobnih naslonjača ili kabineta ba-camo poglede nade prema arapskim

ambasadama i kulturnim centrima, očekujući da će, poput Gete ili Junus Emre instituta, uz ogromna sredstva kojima raspolažu, zavrnuti rukave i arapskom jeziku, kroz različite aktiv-nosti, konačno raskrčiti put i osigu-rati mu dovoljan broj zainteresiranih roditelja i učenika, a profesore arap-skog jezika pozicionirati na raspolo-živa radna mjesta. Ili se mi, što je još i gore, sebično zadovoljavamo svojim, za sada, sigurnim radnim mjestom, pravdajući se svojom preopterećenosti i ostavljajući neuposlenim profesori-ma arapskog jezika da se sami bore za otvorena radna mjesta. A koliko je njih stvarno da bi udruženi mogli posvjedočiti jednu intelektualnu sna-gu i sami stvari pomaknuti naprijed?

Pomoć koju u ovom smislu dugo iščekujemo od Arapa je potrebna, ali sudeći prema onome što je učinjeno do sada, ona ne smije biti presudan faktor u dinamici realiziranja nastave arapskog jezika u našim svjetovnim školama, jer ona jedva i da postoji. Mi se moramo osloniti na vlastite snage i kapacitete, moramo obrazovati do-statan kadar koji je svjestan činjeni-ce da po završetku studija arapskog jezika realno mogu da se uposle kao profesori arapskog jezika u najvećem broju osnovnih škola i općih gimna-zija u FBiH, ali da se, udruženi kroz različite projekte promocija, za to radno mjesto moraju izboriti, mo-raju iznaći način da slome ” postojeći otpor” naspram arapskog jezika i iz-grade sebi poziciju.

Ma koliko pojedinci s negodova-njem isticali da u Bosni i Hercegovini imamo i previše profesora arapskog jezika, to jednostavno nije tačno! U Zeničko-dobojskom kantonu postoji oko 60 osnovnih škola i 10 općih gi-mnazija koje su u svoj nastavni plan i program implementirale progra-me učenja arapskog jezika. U ovako prilično velikom broju škola trenut-no su zaposlena samo dva profesora arapskog jezika: jedan u Osnovnoj školi “Ćamil Sijarić” u Nemili i je-dan u privatnoj osnovnoj školi “Ha-san Kafija Pruščak”. Šta je s ostalim školama? Najjednostavnije je zaklju-čiti da ne postoji zainteresiranost za

arapski jezik pa stoga nema ni uposle-nih profesora. Zaključak bi bio tačan ako bismo ga hipotetski posmatrali u obrnutom smjeru. Ovako, tačno je da postoji djelomična zainteresi-ranost kod roditelja koji odlučuju o jeziku, ali nedovoljna da bi se formi-ralo odjeljenje. Tačno je to da u ovom kantonu ne postoje profesori arapskog jezika koji nisu angažirani u nekim vladinim, općinskim ili vjerskim in-stitucijama, diplomirani neangažirani profesori koji bi se udružili, formirali aktive, za osmišljene projekte iznalazili potencijalne donatore, posredstvom Pedagoškog zavoda radili na animi-ranju roditelja i učenika prije samog izbora stranih jezika, stavili se na raspolaganje školama, Pedagoškom zavodu, Ministarstvu obrazovanja, široj javnosti, promovirajući značaj i potrebu učenja arapskog jezika.

Suočena sa situacijom iz onog vre-mena i prepoznavši potrebu za pro-filiranjem kadra koji bi htio i umio odgovoriti novonastalim potrebama, Katedra za orijentalne jezike i knji-ževnost na Univerzitetu u Zenici i IPF-u ponudila je Senatu Univer-ziteta i njenom osnivaču, Rijasetu islamske zajednice u BiH, Elaborat o društveno ekomomskoj opravdanosti osnivanja Odsjeka za arapski jezik i književnost na ovom fakultetu. Nakon prolaska kroz procedure razmatranja, usvajanja i odobravanja na svim re-levantnim instancama te pozitivnog izvještaja Komisije za utvrđivanje is-punjenosti uvjeta za početak rada i obavljanje djelatnosti ovog odsjeka, Islamski pedagoški fakultet je aka-demske 2013/2014. godine upisao prvu generaciju studenata četvero-godišnjeg studija arapskog jezika i književnosti, koji po završetku stu-dija stiču stručno zvanje diplomirani profesor arapskog jezika i književnosti.

Studijski program Odsjeka za arapski jezik i književnost na IPF-u rađen je na uvažavanju univerzalnih principa savremenog profiliranja na-stavničkog i naročito prevoditeljskog kadra, potreba projiciranih osavre-menjenim nastavnim planovima i programima za predškolsko, osnov-no i srednjoškolsko obrazovanje, te


MualliMov foruM

25

iskustava srodnih domaćih i stranih visokoškolskih institucija. Ovaj stu-dijski program, koji je koncipiran prema principu 4 + 1 + 3, uvažio je i načela savremenosti i odgovara-nja na aktuelne odgojno-obrazovne potrebe u BiH, naročito u domenu sveobuhvatnih jezičkih profiliranja, zatim načelo posebnosti bosansko-hercegovačke kulturne tradicije i naslijeđa i njihovog kompatibilnog spoja s kulturnom tradicijom Bli-skog i Srednjeg istoka, kao i načelo potrebe spoja tradicionalnog i sa-vremenog u cilju kvalitetnog i sve-obuhvatnog odgovora na savremene standarde u obrazovanju.

Osnivanje ovog studijskog od-sjeka naišlo je na odobravanje i pri-hvatanje, a kao potvrda toga najbolje svjedoči činjenica da je na redovnom studiju prve dvije generacije ispu-njena planirana upisna kvota.

Podržati inicijative u korist opstanka i napretka arapskog jezika na ovim prostorimaU trenutnoj utakmici koja se odi-

grava između stranih jezika oko zau-zimanja novih i ostvarivanja domini-rajućih pozicija o osnovnim školama naše države, posebno u FBiH, sasvim je sigurno da je arapski jezik najveći gubitnik. Situacija je vrlo ozbiljna i prijeteća po opstanak zadobijene po-zicije arapskog jezika unutar ovih pro-grama učenja stranih jezika ukoliko se ne pokrenu ozbiljne aktivnosti u njegovu korist, a posebno ako imamo u vidu stvarnu pozadinu bespošted-ne borbe koja se odvija između prva tri strana jezika na ljestvici njihove trenutne popularnosti, a to su engle-ski, njemački i turski. Engleski, kao jezik opće globalizacije, nametnut je kao prvi obavezni strani jezik u ve-ćini škola FBiH, što ga već izvjesno vrijeme dovodi u direktni sukob s promotorima njemačkog jezika, koji smatraju da je to suprotno odredba-ma Zajedničkog evropskog referentnog okvira za jezike koji ne preporuču-je preferiranje nijednog iz ponuđe-ne lepeze stranih jezika. Međutim, usljed vrlo plodonosne suradnje Gete

instituta s našim ministarstvima ob-razovanja, pedagoškim zavodima i školama kao najvažnijom odredni-com, anketirani roditelji se u velikom broju opredjeljuju za njemački kao drugi strani jezik, nadajući se da će njihova djeca, po završetku školova-nja, kao dobri poznavaoci njemačkog jezika, popuniti neka, za naše radni-ke različitih profila, svjesno i ciljano, povremeno otvorena radna mjesta i tako postati uspješni gasterbajteri. S druge strane, fascinantan je uspon popularnosti turskog jezika u os-novnim školama, a posebno ako se ima na umu činjenica da prvobitnim Okvirnim nastavnim planom i pro-gramom i nije bio uvršten u ponuđe-nu lepezu stranih jezika, ali je, kako kažu, “zbog velike zainteresiranosti škola i roditelja” naknadno uveden u ovaj program! Naravno, svima su nam poznate pohvalne i opsežne ak-tivnosti Tike i Junus Emre instituta, koji na vrlo učinkovit način animi-raju škole, roditelje i učenike, zado-bijajući tako svake godine sve veći broj novih odjeljenja turskog jezika, ali bez nade roditelja da će im djeca biti gasterbajteri u Turskoj.

Na prvu, riječ je, dakako, o bor-bi za jezičku prevlast u našem obra-zovnom sistemu. Međutim, imamo li na umu smjernice oko neophodne primjene interkulturalnog pristupa u pouci stranih jezika, tada ova borba poprima širu i ozbiljniju dimenziju, a to je borba za kulturološku prevlast. S obzirom na to da se komunikacija i kultura ne mogu posmatrati kao za-sebni fenomeni, interkulturalni pri-stup nalaže da se strani jezik usvaja u okviru njegovog kulturološkog kon-teksta, odnosno u procesu njegovog učenja i poučavanja, strani jezik se ne smije odvajati od njegove prirodne okoline i općeg kulturnog naslijeđa iz kojeg je ponikao. Savremene lin-gvističke teorije o učenju i poučava-nju stranih jezika utemeljene su na ovakvim principima zato što nas oni približavaju zajednici koja se njima služi, te prema njoj mijenjaju naše prethodne stavove, predodžbe i pre-drasude. Nastava stranih jezika je oci-jenjena kao područje najpogodnije za

promoviranje i usvajanje elemenata strane kulture, zbog čega je, prema ocjenama Vijeća Evrope, interkultu-ralno poučavanje stranih jezika jedan od prioritetnih zadataka savremenog obrazovanja.

Ovakva politika poučavanja stra-nih jezika ukrupnjuje našu odgo-vornost naspram pruženih šansi arapskom jeziku koji je vjekovima neodvojivi segment historijskog i kulturno-civilizacijskog identiteta ne samo bošnjačkog nego i drugih na-roda naše države. Stoga ne smijemo s negodovanjem gledati na inicijative pokretanja novih odsjeka, bez obzira iz kojih centara one dolazile. Narav-no, pri tome moramo voditi računa o usklađivanju nastavnih planova i programa, o postojanju akademskog osoblja koje će kvalitetno realizirati nastavu i pri tome nastojati da bu-demo solidarni i da jedni drugima pružimo potrebnu podršku. Arap-ski jezik u osnovnim, a samim time i srednjim školama, ne može zaživjeti sam, potrebna mu je snaga i podrš-ka izvana, a mi tu snagu moramo sami proizvesti, ujediniti je i pravil-no usmjeriti uz nadu da arapski jezik do tada neće izgubiti svoju poziciju i u nekom sljedećem inoviranju na-stavnih planova biti zamijenjen ne-kim drugim stranim jezikom.

ZaključakInicijative o pokretanju novih od-

sjeka za arapski jezik i književnost u BiH nisu neopravdane i one su od-govor na potrebe proizašle iz evrop-skih programa ranog učenja stranih jezika koji su implementirani u novoj Koncepciji devetogodišnjeg obrazo-vanja i neophodno je da ih podržimo.

Pozicija arapskog jezika u Okvir-nom nastavnom planu i programu za osnovnu školu ozbiljno je ugrožena, ne zbog otpora škola prema ovom jeziku, nego upravo zbog neposto-janja aktivnosti njegovog intenziv-nog promoviranja kao i nedovolj-nog broja kvalificiranog nastavnog osoblja koje bi, u svakom kantonu s implementiranim programom pou-ke arapskog jezika, vlastitim trudom


MualliMov foruM

26

i angažmanom na iznalaženju pomo-ći izvana, promovirao značaj i potre-bu učenja arapskog jezika, animirao roditelje, učenike i škole i na taj na-čin sebi izgrađivao poziciju u obra-zovnom sistemu, a arapskom jeziku kontinuitet u izučavanju.

Deset godina je bilo i previše kako bismo se uvjerili da samo vlastitom inicijativom i vlastitim snagama mo-žemo pomoći zaživljavanju nastave arapskog jezika u našim svjetovnim

školama i stoga je neophodno da se arabisti što hitnije organiziraju, osmisle strategije i ponude projekte unapređenja pozicije arapskog jezika, makar to u konačnici značilo i for-miranje novih odsjeka.

I, naravno, neophodno je jačanje pozicije i zadobijenih katedri arap-skog jezika unutar institucija u koji-ma se trenutno izučava kao jedan od stručnih predmeta, a to su medrese, fakulteti islamskih nauka i islamski

pedagoški fakulteti. Kako je moguće biti dobar imam, hatib, islamski teo-log ili profesor islamske vjeronauke bez dobrog poznavanja arapskog je-zika kao ključa izvornog razumijeva-nja naučnih i stručnih oblasti koje ga profiliraju u zadobijenom zvanju? Oni su najdirektniji medijatori arapskog jezika u kontaktu sa širim narodnim masama i u tom smislu i sami preu-zimaju dio odgovornosti za ovakvo stanje s arapskim jezikom.

املوـجز

ـجدوى تأسيس أقسام ـجديدة للغة العربية يف ابلوسنة واهلرسك

مرية سوفتيتش

للغة ـجديدة أقسام تأسيس ـجدوى عن ابلحث هذا يف احلديث إن العربية يف ابلوسنة واهلرسك يأيت يف سياق انلظام احلايل للتعليم األسايس ذي التسع سنوات واملنهاج العام للمدارس االبتدائية يف فدرايلة ابلوسنة العاملية اللغات مع متساوية ماكنة العربية للغة كفل واذلي واهلرسك، من املتخرـجني تلوظيف واقعيا حزيا بذلك فأتاح مدارسنا، يف األخرى ليست فرتة منذ العربية اللغة ماكنة تهديد إن اجلامعية. األقسام تلك هو بل املدارس، يف اللغة هلذه اخليايل للرفض نتيجة يأت لم بالقصرية نتيجة لعدم وـجود أي نشاطات تهدف إىل الرتويج الواسع هلا، والنتظارنا إىل بالقياس العربية اللغة ماكنة بتحسني غرينا أحد يقوم يك الطويل يمكن مؤهل تدرييس اكدر حايلا يوـجد وال األخرى. األـجنبية اللغات تلنفيذ العربية اللغة تدريس برامج تطبق اليت األقايلم مجيع يف توظيفه بذلك فيحققوا واملدارس، واتلالميذ اآلباء تشجع اليت النشاطات تلك منذ شاغرة تزال ما عمل فرص ألنفسهم ويفتحوا العربية اللغة تعليم

أكرث من عرش سنوات.

Summary

ABOUT JUSTIFIABILITY OF ESTABLISHING NEW DEPARTMENTS FOR

ARABIC LANGUAGE IN BiH

Mejra Softić

We discuss the issue of justifiability of establishing new depart-ments of Arabic language in BiH in the existing context of the Conception of nine years primary education and the Outline teach-ing plan and programme for primary schools in FBiH wherein Arabic language is given the equal status with all the other World languages in our schools, thus securing a prospect for employment for more graduates of these departments. Inadequate position of Arabic language is not a result of imaginary resistance of primary schools towards this language, but it is result of a lack of activ-ity in more extensive and continuous promotion of this language and our expectations that someone else will improve the position of Arabic language in relation to other foreign languages. Pres-ently, the number of profiled teachers of Arabic language is insuf-ficient to cover schools in all the Cantons that have implemented the programme for teaching Arabic language. Larger number of personnel is required to be engaged in creating an awareness of parents, students and schools, and thus initiate teaching of the Arabic language and secure working places for themselves, which have otherwise been vacant for more than ten years.


MualliMov foruM

27

PRISuTNOST aRaPSKOG jeZIKa u ŠKOlaMa u BOSNI I HeRCeGOVINIMunir MUJIĆ*

Sažetak: U ovom tekstu govori se o razlozima zbog kojih arapski jezik nije značajnije prisutan u osnovnim i srednjim školama u Bosni i Hercegovini. Po zvaničnim statističkim podacima arapski je zastupljeniji u srednjim školama nego u osnovnim, što se ima zahvaliti činjenici da ovaj jezik uči oko dvije i po hiljade učenika u šest bosanskohercegovačkih medresa. U tekstu se navode različiti činioci koji su doveli do slabe zastupljenosti arapskog jezika u osnovnim i srednjim školama: nepostojanje tradicije učenja arapskog jezika u povijesti modernog školstva u Bosni i Hercegovini; nepostojanje adekvatnih udžbenika; nemogućnosti uspostavljanja kontinuiteta u učenju arapskog jezika nakon osnovne škole, tj. nastavak učenja u srednjoj školi; nedovoljna i neadekvatna potpora arapskih ambasada u okviru njihova kulturnog djelovanja; ideološki razlozi; stanje u arapskom svijetu; nedovoljno prisustvo arapskog jezika kroz filmove, serije, reklame i sl.

Ključne riječi: arapski jezik, arapski jezik u školama, medresa

uDK 373.3/.5:811.411.21(497.6)

Nema nikakve sumnje da arapski jezik nije prisu-tan u osnovnim i srednjim

školama u Bosni i Hercegovini u značajnijoj mjeri. Nemam posve pouzdane podatke, ali mogu skoro s velikom izvjesnošću kazati kako se arapski jezik uči kao drugi strani jezik u svega nekoliko bosanskoher-cegovačkih škola. Okvirni nastavni plan i program za devetogodišnju osnovnu školu u Federaciji Bosne i Hercegovine predviđa da se kao strani jezici u osnovnoj školi uče: engleski, njemački, francuski i arap-ski. Strani jezici se u navedenom na-stavnom planu i programu dosljed-no, u poglavljima gdje ih se navodi,

spominju u skladu s ovim “nealfa-betskim” redoslijedom. Ovaj redo-slijed na simboličan način oslikava “konkurentsku poziciju” arapskog jezika, kao i njegovu zastupljenost u školama. Naime, arapski jezik, po sadašnjim pokazateljima, najmanje je zastupljen u školama, on je daleko iza engleskog i njemačkog jezika, a slabije je, mada u blažem omjeru, zastupljen i od francuskog jezika. Ipak, sama činjenica da je arapski jezik uvršten u Okvirni nastavni plan i program nije beznačajna. Naime, ova činjenica predstavlja osnovu ili okvir za eventualno snažnije etabli-ranje arapskog jezika u osnovnim i srednjim školama. Treba kazati da

učenje arapskog kao stranog jezika nije predviđeno u nastavnim plano-vima i programima za škole koje rade na hrvatskom jeziku, kao ni u nastavnim planovima i programi-ma u Republici Srpskoj.

Gdje je mjesto arapskog jezika među stranim jezicima?U saopćenju koje je Agencija

za statistiku Bosne i Hercegovine izdala u vezi sa statistikom ob-razovanja za školsku 2012/2013. godinu1 podatke o broju učenika koji su u navedenoj školskoj go-dini učili arapski jezik u Bosni i Hercegovini nalazimo u rubrika-ma “ostali jezici”.

Podaci o učenicima redovnih osnovnih škola prema učenju stranog jezika na kraju školske 2012/2013. godine izgledaju ovako:

* Prof. dr. Munir Mujić je vanredni pro-fesor s Odsjeka za orijentalnu filologiju na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu.

1 Agencija za statistiku Bosne i Her-cegovine, Saopštenje: “Statistika ob-razovanja”, god IX, br. 2, Sarajevo, 05.11. 2014.


MualliMov foruM

28

OSNOVNE ŠKOLE

Učenici koji uče strani jezik kao prvi ili drugi

Ukupan broj učenika engleski francuski njemački ruski ostali jezici

Prvi strani jezik 254.186 245.330 27 8.736 – 93

Drugi strani jezik 123.706 4.390 4.377 100.955 10.114 3.870

Kako smo već kazali podaci o arap-skom jeziku iskazani su u rubrici “ostali jezici” (U ovoj rubrici, kada su posrijedi

osnovne škole, su zbirni podaci za ita-lijanski, ukrajinski, turski i arapski.1).

Pogledajmo i statističke podatke

koji se odnose na učenje stranog je-zika u srednjim školama u Bosni i Hercegovini u školskoj 2012/2013.:

SREDNJE ŠKOLE Učenici koji uče strani jezik kao prvi, drugi ili treći strani jezik

engleski francuski njemački ruski ostali jezici

1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3

140520 8692 – 44 4545 1395 18120 47781 212 601 53555 – 2773 1942 1695

(U kategoriju “ostalih” jezika, kada su posrijedi srednje škole, svrstavaju se: italijanski, grčki, arapski, perzij-ski i turski.)

Iz prikazanih statističkih podataka vidljivo je da je broj učenika koji uče “ostale jezike” mnogo veći u srednjim školama nego u osnovnim. Naroči-to pada u oči da se broj učenika koji uče neki od “ostalih” stranih jezika kao prvi strani jezik penje sa 93, ko-liko iznosi u osnovnim školama, na 2.773, koliko iznosi u srednjim ško-lama. Mada u podacima Agencije za statistiku koji su sadržani u ovom sa-općenju nije analitički obrazloženo o kojim je jezicima i školama riječ, da se zaključiti kako se navedeno pove-ćanje broja učenika koji uče “ostale jezike” kao strane jezike prije svega odnosi na učenje arapskog jezika kao prvog stranog jezika u medresama. Naime, uzme li se u obzir da je broj učenika u šest medresa u našoj ze-mlji u posmatranoj školskoj godini iznosio negdje oko dvije i po hiljade učenika, i da se arapski jezik u me-dresama izučava kao prvi strani jezik, onda je jasno da se od 2.773 učenika koji uče “ostale” jezike kao prvi strani jezik najveći broj odnosi na učenike koji uče arapski jezik u medresama.

Zašto arapskog jezika više nema u Prvoj sarajevskoj gimnaziji?Arapski jezik se, kao što je pozna-

to, u Bosni i Hercegovini u vremenu prije agresije učio samo u Gazi Hu-srev-begovoj medresi i u Prvoj gi-mnaziji u Sarajevu. Poslije je arapski jezik uveden i u jedan broj drugih škola. Prije svega, to su medrese u Tuzli, Visokom, Travniku, Mostaru i Cazinu. Arapski je uveden u razli-čitim statusima i u druge škole kao što su Bošnjačka gimnazija u Saraje-vu, Peta gimnazija u Sarajevu, osnov-ne škole “Hamdija Kreševljaković”, “Edhem Mulabdić” i “Vrhbosna” u Sarajevu, zatim u Mješovitu srednju školu “Enver Pozderović” u Goraždu, Gimnaziju u Lukavcu, Gimnaziju u Mostaru, kao i u dvije osnovne škole u Mostaru, O.Š. “Bijelo polje” i O.Š. “Mustafa Ejubović – Šejh Jujo”. Po-red ovih javnih škola, arapski jezik se uči i u nekim privatnim školama: “Al-Menar” i “Isa-beg Ishaković” u Sarajevu, “Hasan Kafija Pruščak” u Zenici, u Perzijsko-bosanskom ko-ledžu u Ilijašu, a cjelokupna nastava se izvodi na arapskom jeziku u pri-vatnoj školi “Al-Amel” u Sarajevu koja je jedina “arapska škola” u Bo-sni i Hercegovini i u kojoj se nastava izvodi po nastavnom planu i progra-mu Kraljevine Jordan.

Ajša Hafizović-Hadžimešić obja-vila je 1. januara 2013. u Islamskim informativnim novinama Preporod tekst pod naslovom “Zašto su sara-jevske gimnazije izbacile arapski je-zik?” Autorica, naime, kaže: “U Prvoj gimnaziji arapski je izbačen iz pro-grama. U staroj srednjoj školi, ponosu grada Sarajeva, Prvoj gimnaziji, gdje se arapski jezik učio od njenog osnut-ka 1879. godine i bio prisutan i prije posljednje agresije na BiH ovaj jezik se postepeno tokom rata i poslije rata potpuno istjerao iz ove srednje škole koja se ponosi svojom bogatom histo-rijom, ali, očito, svjesno ili nesvjesno, krnji širinu nauka koji se u njoj od davnina njegovao. Koliko ova tema danas uopće zanima današnje ruko-vodstvo Prve gimnazije govori i či-njenica da uopće nemaju podatak do kada je ova škola u svom programu imala arapski jezik. Naime, na naš upit o tome dobili smo podatak da je u programu ove škole arapski bio prisutan do 1982. godine – što nije tačno, jer je potpisnica ovih redova radila kao profesor arapskog jezika u ovoj školi u periodu nakon navede-ne godine kada se on tamo učio kao drugi izborni strani jezik na sve četiri godine. Na našu opasku da podatak koji su nam dali nije tačan oprav-davali su se da je arhiva ove škole u velikoj mjeri uništena tokom agresije

2 Redoslijed je kao u izvoru iz kojega su podaci preuzeti.


MualliMov foruM

29

na BiH (1992−1995), kao da je prije-ratnih deset godina daleka povijest.”

Podaci koje sam iznio naprijed o zastupljenosti arapskog jezika, a koji su unekoliko dopunjeni podaci koje je iznijela i sama Ajša Hafizović-Hadži-mešić, nažalost, možda već skoro neće biti aktualni. U nedavnom razgovoru sa dr. Ahmedom Husićem, savjetnikom u Pedagoškom zavodu Mostar, saznao sam da postoji velika vjerovatnoća da će nakon generacije koja ove školske godine završava školovanje, odnosno nakon što naredna generacija završi osnovnu školu, postojanje arapskog kao predmeta u mostarskim osnov-nim školama “Bijelo polje” i “Musta-fa Ejubović - Šejh Jujo”, postati posve upitno. Razlog ne leži u regulativi ili administrativnim preprekama, već u nedostatku adekvatne podrške jačanju zanimanja za učenje arapskog jezika.

Koji su činioci slabe zastuplje-nosti arapskog jezika u osnovnim i srednjim školama u Bosni i Herce-govini? Na ovo pitanje nije moguće dati jednostavan, a ni iscrpan odgo-vor. Ipak, može se govoriti o neko-liko glavnih činilaca. Uz ovo pitanje bi se istovremeno moglo postaviti i pitanje kolika i kakva zastupljenost arapskog jezika u školama se smatra adekvatnom? Treba biti objektivan i ne praviti poređenja u zastupljenosti arapskog jezika u školama i engle-skog ili njemačkog jezika. U današ-njem globaliziranom svijetu engleski jezik je lingua franca, u pravom smi-slu riječi, daleko je najzastupljeniji u medijima, filmu, na polju nauke, tehnologije, diplomatije... Njemač-ki je najčešće drugi strani jezik koji je zbog poznate okrenutosti našeg regiona ka Njemačkoj, ali i Austriji i Švicarskoj, mogućnostima zaposle-nja u tim zemljama, kao i zbog dru-gih pragmatičnih razloga privlačan.

Zašto je arapski jezik manje zastupljen u osnovnim i srednjim školama?Vratimo se činiocima koji su do-

veli do slabe zastupljenosti arapskog jezika u osnovnim i srednjim škola-ma u Bosni i Hercegovini. Treba poći

od činjenice da je uvođenje arapskog jezika u javne škole u našoj zemlji bila velika novina. Ciljano kažem u prošlom vremenu, jer uzmemo li da je od početka uvođenja arapskog je-zika u osnovne i srednje škole prošlo dva desetljeća, o “novini” kao faktoru slabe zastupljenosti arapskog jezika postaje manje utemeljeno govoriti. Ipak, i sama činjenica da je arapski jezik uvršten u nastavni plan i pro-gram, kao što sam kazao na početku, izuzetno je značajna. Dakle, arapski je zvanično ušao u sistem osnovnoškol-skog i srednjoškolskog obrazovanja.

Kada se arapski jezik počeo učiti u našim školama, uz velike napore na-pravljeni su udžbenici. Ti udžbenici pravljeni su u prilično teškim uvjeti-ma i sa skromnom likovnom i tehnič-kom opremom. Takvi udžbenici koji se po prvi put prave za arapski jezik, uz sav uloženi trud, nisu mogli biti, a to je posve i očekivano, konkurentni udžbenicima za evropske jezike koji imaju dugu tradiciju i za čije pripre-manje postoji neuporedivo snažnija materijalna i svaka druga podrška.

Tu je i problem nemogućnosti us-postavljanja kontinuiteta u učenju arapskog jezika nakon osnovne ško-le, tj. nastavak učenja u srednjoj školi. Iskustva s kojima su se suočili učenici prvih generacija iz osnovnih škola koji su kao drugi strani jezik učili arapski jezik, kazuju da uglavnom nisu taj jezik mogli nastaviti učiti u srednjoj školi jer nije postojao dovoljan broj učenika koji su se opredijelili za ovaj jezik. Usljed toga su umjesto arapskoga učenici morali birati njemački ili francuski, a onda im se javljao problem jer su se po prvi put sretali s tim stranim jezikom. U tome smislu, možda bi dobro bilo arapskom jeziku tražiti mjesto kao tre-ćem stranom jeziku u školama u koji-ma postoji treći strani jezik.

Jedan od mogućih razloga svaka-ko može biti i onaj ideološki. Arap-ski jezik, kao jezik Kur’ana, ili jezik islama, kako se često za njega kaže, po inerciji se posmatra kao “vjerski jezik” ili jezik kojemu je mjesto u vjerskim školama i sl.

Evidentna je nedovoljna i naročito neadekvatna podrška promoviranju

i učenju arapskog jezika od strane arapskih zemalja, odnosno ambasa-da arapskih zemalja u našoj zemlji u okviru njihova kulturnog djelovanja. Promoviranje učenja arapskog jezi-ka snažno je svojevremeno podrža-vala Ambasada Arapske Republike Egipat, pogotovo u vrijeme kada je ambasador bio g. Salah al-Ašri. Uz pomoć Ambasade Egipta bili su or-ganizirani i vrlo prihvaćeni kursevi za učenje arapskog jezika u nekoliko škola u Kantonu Sarajevo. Egipatski Fond za kulturnu saradnju odigrao je veliku ulogu u promoviranju arap-skog jezika, kroz organiziranje semi-nara u Egiptu za profesore i studente arapskog jezika, kao i organiziranje posjeta Međunarodnom sajmu knji-ga u Kairu, i svakako u slanju lektora za arapski jezik na Filozofski fakultet u Sarajevu, Fakultet islamskih nauka u Sarajevu i na Fakultet humanistič-kih nauka u Mostaru. Kulturni cen-tar “Kralj Fahd” u Sarajevu i Mostaru organizira uspješno kurseve arapskog jezika, ali ne čini napore da pomogne učenje arapskog jezika u osnovnim i srednjim školama, pa ni na fakul-tetima na kojima se arapski izučava kao osnovni studij ili kao jedan od predmeta. Odatle se takvi napori ne mogu ocijeniti kao adekvatni. To što ima više arapskih zemalja, pa i više odjela za kulturu koji djeluju u razli-čitim kapacitetima, nažalost ne znači i više podrške učenju arapskog jezi-ka u školama. Učenje arapskog jezi-ka ostaje nekom vrstom “podijeljene nadležnosti” koju se uvijek ostavlja da se neko drugi pozabavi njome.

Stanje u arapskom svijetu ima ne-mali negativan efekt za učenje arap-skog jezika u školama. Kako stanje u zemlji u kojoj se govori određeni strani jezik i njen ekonomski prospe-ritet imaju utjecaja na zanimanja za učenje toga jezika najbolje pokazuje snažan porast zanimanja za učenje turskog jezika a koji korespondira s ekonomskim progresom Turske po-sljednjih godina, ali i, treba to kazati, zahvaljujući nekim drugim činiocima – barem u određenoj mjeri − kao što je ekspanzija turskih filmskih sadrža-ja, turističkih aranžmana, otvaranja


MualliMov foruM

30

turskih škola i univerziteta i dr. To, kao i drugi činioci, sigurno je pomo-glo uvođenju turskog kao stranog je-zika u više škola.

Nedovoljan jezički patriotizam u današnjem arapskom svijetu može se također navesti kao razlog. Općepo-znato je da i sami Arapi počesto go-vore radije engleski ili francuski, što slabi vjeru u važnost učenja arap-skog jezika.

Nedovoljno prisustvo arapskog jezika kroz filmove, serije, reklame i sl. nije od zanemarivog značaja. Pri-mjerice, kablovske televizije u našoj zemlji koje nude brojne kanale, ne nude, uz jedva koji izuzetak, kanale na arapskom jeziku. Snagu elektron-skih medija ne treba zanemariti. Kod potencijalnih zainteresiranih za uče-nje arapskog jezika ovo ostavlja do-jam o tome da arapski jezik “ne živi u našem svijetu”.

Ovo su samo neki od činilaca koji, po mome mišljenju, doprinose slaboj zastupljenosti arapskog jezika u os-novnim i srednjim školama u Bosni i Hercegovini.

Mada se moja tema ne odnosi na učenje, odnosno izučavanje arapskog jezika na fakultetima, želim kazati da zanimanje za učenje arapskog jezika na fakultetima, barem znam podat-ke za Filozofski fakultet u Sarajevu, nije zanemarivo.

Ukazivanje na činioce koji utiču na nedovoljnu zastupljenost arapskog jezika u školama u Bosni i Hercego-vini predstavlja i indirektan odgovor na pitanje šta bi trebalo učiniti da se poboljša zanimanje za učenje arap-skog jezika.

ZaključakArapski jezik nije u značajnijoj

mjeri zastupljen u osnovnim i sred-njim školama u Bosni i Hercegovini, ali je važna činjenica da je uvršten u Okvirni nastavni plan i program u Federaciji Bosne i Hercegovine, što predstavlja osnovu i okvir za njego-vo značajnije etabliranje u školama. Po zvaničnim statističkim podacima arapski je zastupljeniji u srednjim školama nego u osnovnim, što se

ima zahvaliti činjenici da ovaj jezik uči oko dvije i po hiljade učenika u šest bosanskohercegovačkih medresa. Može se govoriti o različitim činio-cima koji su doveli do slabe zastu-pljenosti arapskog jezika u osnov-nim i srednjim školama u Bosni i Hercegovini: nepostojanje tradicije učenja arapskog jezika u povijesti modernog školstva u Bosni i Her-cegovini; nepostojanje adekvatnih udžbenika; nemogućnosti uspostav-ljanja kontinuiteta u učenju arap-skog jezika nakon osnovne škole, tj. nastavak učenja u srednjoj školi; nedovoljna i neadekvatna potpora arapskih ambasada u okviru njiho-va kulturnog djelovanja; ideološki razlozi; stanje u arapskom svijetu; nedovoljno prisustvo arapskog jezi-ka kroz filmove, serije, reklame i sl. Ukazivanje na činioce koji utiču na nedovoljnu zastupljenost arapskog jezika u školama u Bosni i Herce-govini predstavlja i indirektan odgo-vor na pitanje šta bi trebalo učiniti da se poboljša zanimanje za učenje arapskog jezika.

املوـجز

حضور اللغة العربية يف مدارس ابلوسنة واهلرسك

منري مويتش

اللغة حضور ضعف إىل أدت اليت األسباب عن ابلحث هذا يتحدث تشري إذ واهلرسك، ابلوسنة يف واثلانوية االبتدائية املدارس يف العربية املدارس يف حضورا أكرث العربية اللغة أن الرسمية اإلحصائية ابليانات اثلانوية منها يف املدارس االبتدائية، ويعود الفضل يف ذلك إىل حوايل ألفني يف إسالمية ثانوية مدارس ست يف اللغة هذه يدرسون تلميذ ومخسمائة ضعف إىل أدت خمتلفة عوامل ابلحث اكتب ويذكر واهلرسك. ابلوسنة حضور اللغة العربية يف املدارس االبتدائية واثلانوية، منها: افتقاد انلظام وعدم العربية؛ اللغة تعليم لرتاث واهلرسك ابلوسنة يف احلديث املدريس توفر الكتب املدرسية املناسبة؛ وعدم إماكنية حتقيق االستمرارية يف دراسة اللغة العربية بعد مرحلة اتلعليم األسايس، أي عدم مواصلة دراستها يف املرحلة اثلانوية؛ وادلعم القليل وغري املناسب اذلي تقدمه سفارات ادلول واألحوال األيديولوـجية؛ واألسباب اثلقايف؛ نشاطها إطار ضمن العربية خالل من العربية للغة الاكيف غري واحلضور العريب؛ العالم يف السائدة

األفالم واملسلسالت وادلاعيات، وما شابهها.

اللكمات الرئيسة: اللغة العربية، اللغة العربية يف املدارس، املدرسة اإلسالمية.

SummaryPRESENCE OF ARABIC LANGUAGE IN

SCHOOLS OF BOSNIA AND HERZEGOVINA

Munir Mujić

In this article we discuss the reasons why study of Arabic lan-guage is not a significant part in the curriculum of primary and high schools of Bosnia and Herzegovina. According to the official statistics data, Arabic language is more present in high schools than in primary schools, which is due to the fact that this language is taught to two and a half thousand stu-dents in six madrassas in Bosnia and Herzegovina. The text discusses a number of factors that are responsible for the lack of presence of Arabic language in primary and high schools: absence of the tradition of teaching Arabic language in the history of modern education in Bosnia and Herzegovina; lack of adequate textbooks; lack of opportunity to continue with studies of Arabic language after primary school; insufficient and inadequate support of the Embassies of Arabic countries within the framework of their cultural activities; ideological reasons; present condition of the Arab World; insufficient presence of Arabic language in television movies, serials, ad-vertisements etc.

Key words: Arabic language, Arabic language in schools, madrassa


MualliMov foruM

31

aRaPSKI jeZIK KaO POVeZNICa u OKVIRIMa jeDNOG OD SeGMeNaTa KulTuRNOG IDeNTITeTa CRNe GOReDragana KUJOVIĆ*

Sažetak: Dobra kao nosioci naslijeđa objedinjuju se mehanizmima umijeća pamćenja u usaglašenu cjelinu koju nazivamo kultura. Na ovaj način, dakle ukoliko ne stavimo znak jednakosti između baštine i naslijeđa, u okviru jednog sistema baštine mogu biti objedinjena različita naslijeđa koja nisu nužno i kompatibilna. Odnos između jezika i kulture nije jednostavno uspostaviti. Ponekad jednu kulturu prati i jedan jezik, ponekad je to mnogo kompleksnije. Balkansko poluostrvo kulturno je mnogo homogenije u odnosu na njegov jezički identitet, dok u jednom istom organizmu orijentalno-islamske kulture dominantno učestvuju tri jezika koja pripadaju različitim i strukturno udaljenim jezičkim porodicama. U diferenciranju kulture jezik je vrlo često ubjedljiv indikator. Ako uzmemo u obzir da identitetsku skalu nerijetko prati i jezička, kod baštinika orijentalno-islamske kulture, između njena tri klasična jezika, istaknuto mjesto zasigurno ima arapski jezik. U određivanju potreba za učenjem arapskog jezika u Crnoj Gori ne ide se dalje od redukovane i površne predstave da je riječ o liturgijskom jeziku islama, tako da nažalost još uvijek izostaje mogućnost ukorjenjivanja spoznaje da je riječ o težišnom jeziku islamske tradicije i kulture.

Ključne riječi: Arapski jezik, orijentalno-islamski, kultura, Balkan, baština, jezik

* Dr. Dragana Kujović je naučni savjetnik u Istorijskom institutu Univerziteta Crne Gore.

1 Peter Solterdijk, “Pariski aforizmi o racionalnosti”, u: Filozofija u vremenu, urednik: Abdulah Šarčević, Sarajevo: Veselin Masleša, 1991, 102-117, 103.

2 Milan Popadić, “Kulturno nasleđe – ogled iz filozofije baštine”, Etnološko-antropo-loške sveske 15, 2010, 11-22, 9.

Koncept baštine definiše se kao koncept kultivacije pamćenja putem kojeg se prenosi nasli-

jeđe, dok je teorija baštine uspostav-ljena kao nauka o pamćenju nužnom za opstanak identiteta. Pojmovi ba-štine i naslijeđa mogu biti predmet zloupotrebe, jer se na tim osnovama oblikuju ili izmišljaju identiteti. Ako pođemo od Solterdijkovog zapažanja

da je kultura umješnost da se svje-sno radi na uspostavljanju oaza, tj. na izgradnji onoga što jedno dru-gom odgovara1, možemo reći da se u procesu izdvajanja i usklađivanja prepoznaje odnos između baštine i kulture. Kulturu sačinjavaju različiti nosioci naslijeđa, da bi mehanizmi usklađivanja i izbora bili obuhvaćeni pojmom ‘baština’, odnosno umijeća

pamćenja. Drugim riječima, dobra kao nosioci naslijeđa objedinjuju se mehanizmima umijeća pamćenja u usaglašenu cjelinu koju nazivamo kultura. Na ovaj način, dakle uko-liko ne stavimo znak jednakosti iz-među baštine i naslijeđa, u okviru jednog sistema baštine mogu biti objedinjena različita naslijeđa koja nisu nužno i kompatibilna2.

uDK 811.411.21:316.7(497.16)


MualliMov foruM

32

Baštinici orijentalno-islamske kulture na BalkanuIdentitet bošnjačko-musliman-

skog naslijeđa najčešće se izjednačuje s odrednicom “orijentalno-islamski”. Uzet ćemo u obzir da su baštinici i stvaraoci orijentalno-islamske kulture na prostoru Crne Gore i šire na bal-kanskom prostoru muslimani i da je to, ukoliko je riječ o naslijeđu, zapravo, uslovno rečeno, osmansko naslijeđe, koje niti je u potpunosti islamsko, jer je oblikovano prema utjecajima lokalne kulturne morfologije, niti umrtvljena tvorevina minulih vreme-na osmanske i postosmanske istori-je na ovim prostorima. Iako kultura islamskog istoka ima svoje geografske pododrednice i prepoznatljiva je kao jedno prezime svih svojih lokalnih imena, odrednica “bošnjačko-musli-manski” predstavlja precizno upući-vanje na sasvim konkretan značenjski okvir.3 Tu imamo u vidu kulturna do-stignuća za koja odrednica orijental-ni, islamski, osmanski ili orijentalno-islamski nije uvijek ni dovoljan, niti u suštini sasvim pripadajući atribut. Ako govorimo o orijentalno-islam-skom pisanom naslijeđu, religijski predznak je obavezan, jer slijedi du-hovna dostignuća, sadržaje, znanja i estetske standarde islamskog istoka. Taj predznak je donekle neutralan, jer orijentalno-islamskom ili samo islamskom pisanom građom nazi-vamo i onu nastalu u Iraku, Egiptu, Turskoj, Iranu i sl., kao i sve ono što je od ove građe pohranjeno u bibli-otekama širom Evrope. Sve to, mož-da, pripada ukupnoj svjetskoj baštini orijentalno-islamskog pisanog blaga, koje može biti procjenjivano po nekoj još uvijek nepostojećoj univerzalnoj tablici opštih standarda, ali ono koje je nastalo i preteklo na evropskom tlu određuje kulturni identitet tog pro-stora i na taj način mu neodvojivo pripada, koliko i druga neorijental-na kulturna zaostavština. Smatramo

da njegova vrijednost može svakako biti određivana u odnosu na ostala dostignuća na svjetskom nivou, ali ono što bi se uslovno moglo nazvati njegovim ‘lokalnim’ značajem defini-še se jedino kontekstom svega ono-ga što nazivamo kulturna posebnost zajednice ili prostora koji ga baštini.

Muzeji u Crnoj Gori popunjavali su svoje sadržaje poklonima i otku-pima, ili pronađenim primjercima tokom određenih istraživanja i do današnjih dana stiglo je i očuvano ono što raznorazni pohodi, pohare ovih prostora, “pozajmljivanje” i uzi-manje na “revers” ili samovolja “na-rodnih predstavnika” nisu zauvijek odnijeli. Nažalost, arhive su pone-kad bile žrtvovane kao dobar izvor starog papira i mogući način uštede u proizvodnji istog. Među primjeri-ma pustošenja muzejskih fondova je, naravno, i krađa. Dešavalo se da pred-met nestane iz vitrine neke muzejske postavke i nakon toga u muzejskoj dokumentaciji nailazimo pored bro-ja i naziva predmeta ubilježenu pri-mjedbu: ukradeno! U našim ranijim razmatranjima4 pominjali smo da je literatura na orijentalnim jezicima našla put do ovih prostora širenjem islama, odnosno osmanske vlasti. Dio tih knjiga, dakle, preživio je “reverse”, ratove, poplave, otimačine, i postao autentično, nesporno svjedočanstvo kulturnog dodira i razmjene među-sobno udaljenih prostora. Dospjele su u kakvom-takvom stanju do naših dana kao dio nekog školskog biblio-tečkog fonda ili privatne biblioteke. Dugo vremena bile su pohranjene kao neobrađene jedinice, prije svega u državnim fondovima, objedinje-ne zajedničkim imeniteljem “turske knjige”. Nažalost, poštovanje nije-mog stereotipa da te knjige, budući da nisu ni ćirilične ni latinične, ne mogu imati isti tretman kao i ona pisana građa koja svjedoči o prošlosti “naše strane”, da se radi o “turskim

vjerskim tekstovima” iz škola koje su odavno prestale da postoje i koje su mogli čitati samo oni koji su pošto-vali tradiciju i pismenost odlazećeg carstva, ili su, na drugoj strani, svjedo-čanstvo za koje se ne zna kako će se i da li će biti dostojno predstavljeno, učinilo je i napor istraživača utoliko većim da se do te građe dođe kako bi bila evidentirana i adekvatno pro-cijenjena. Ako u našem daljem raz-matranju izuzmemo Kur’an Husein-pašine džamije, i ako pisanu građu na orijentalnim jezicima upoređujemo s onim što smo zatekli u drugim ar-hivskim i bibliotečkim centrima u Crnoj Gori, u kojima preovlađuje štampana građa, primjećujemo da ona obuhvata nevelik broj rukopisa, ali svojim sadržajem – gramatikama, jezičkim raspravama, obredoslovnim djelima ili onima iz oblasti islamskog prava, fetvama i, naravno, prepisima Kur’ana, vrlo ubjedljivo svjedoči o bavljenjima i interesovanjima ljudi koji su ih posjedovali ili onih koji su ih prepisivali. U arhivskim i biblio-tečkim centrima u Crnoj Gori najve-ći dio građe na orijentalnim jezicima čini literatura udžbeničkog karaktera. Postoji mišljenje da veliki broj prepisa udžbenika na orijentalnim jezicima danas uveliko popunjava rukopisne fondove u zemljama arapskog isto-ka i zaključuje se da “kao takvi, oni predstavljaju samo teret, budući su za njihovo čuvanje, zaštitu, restauraciju i katalogizaciju potrebna ogromna sredstva.” Naravno, pokušajem da se rukopisima ili štampanoj građi, na osnovu njihovog sadržaja ili starosti, odredi i njihova vrijednost, u našem slučaju skliznuli bismo u nedovolj-nu dosljednost i relativnost mogu-ćih zaključaka. Naime, u fondovima Gazi Husrev-begove biblioteke u Sarajevu pohranjeno je preko 10.000 kodeksa rukopisa na arapskom, tur-skom i perzijskom jeziku, kao i ru-kopisa pisanih arebicom, i ako sa tim

3 Darko Tanasković, Islamsko u književnosti i kulturi balkanskih naroda, djelimično izmi-jenjeni tekst saopštenja podnijetog na nauč-nom skupu Verska istorija islama na Balkanu (Gazzada, 5-9. septembra 2006). http://

veraznanjemir.bos.rs/inicijative-za-pomi-renje/30/2013/01/15/tekstovi-sa-projekta-starel_-darko-tanaskovic_-islamsko-u-knjizevnosti-i-kulturi-balkanskih-naroda.html, očitano 17.11.2014.

4 Dragana Kujović, Prilog proučavanju našeg kulturnog nasljeđa: orijentalno-islamska pismenost i crnogorski kulturni stereotipi, Istorijski zapisi, 4/2010, 141-148.


MualliMov foruM

33

mnoštvom uporedimo vrlo skromne fondove arhivskih i muzejskih centa-ra u Crnoj Gori, ovi potonji teško da bi mogli biti vrijedni naročite pažnje, uz izuzetak najvrednijih primjeraka, kao što je npr. Kur’an Husein-pašine džamije ili prepis Kur’ana iz 1249/50. godine (647. h), najstariji primjerak islamskog rukopisa na nekadašnjim jugoslovenskim prostorima i koji, prema našim saznanjima, nažalost, nije više u Crnoj Gori. Ono što je decenijama bilo pritisnuto stereo-tipskim ćutanjem, nerazvrstano, ne-vidljivo, neprimijećeno i, naravno, neobrađeno, ponekad je moglo biti pokazano i vrednovano u drugim centrima nekada zajedničke države, sada u okruženju ili u dalekom ino-stranstvu. Pisani tragovi islamske kulture i svjedočanstva orijentalno-islamske pismenosti u nesređenim i ispražnjenim arhivskim fondovima, u kojima preovladava udžbenička, štampana i u manjem broju sačuva-na rukopisna literatura, učinit će se da su tek trag o čvrsto ukorijenjenoj tradiciji islamskog istoka.

Jezik kao obilježje identiteta ili nosilac kultureAko je “jezik elementarno sred-

stvo iscrtavanja i očuvanja granica između pojedinih etničkih kolekti-va”5, koju ulogu u našem slučaju do-dijeliti arapskom ili nekom drugom klasičnom jeziku islamskog orijenta. Ranko Bugarski upozorava da treba razlikovati ulogu jezika kao obiljež-ja identiteta od njegove funkcije kao nosioca kulture. U prvoj ulozi je rela-tivno manje važan, ali je u drugoj od fundamentalnog značaja.6 Svoje sim-boličke vrijednosti jezik će zadržati i kada se njime prestanemo služiti kao sredstvom komunikacije. Tako identitetsku skalu nerijetko prati i jezička: uz lokalni identitet ide i lo-kalni govor, uz nacionalni identitet

nacionalni ili službeni jezik, uz nad-nacionalni neki od svjetskih jezika, dok će konfesionalni kod muslima-na biti praćen arapskim, kod Jevreja hebrejskim jezikom7, kod baštinika zapadnoevropske kulture latinskim i starogrčkim, kod baštinika orijen-talno-islamske kulture arapskim, perzijskim i turskim jezikom. Od-nos između jezika i kulture nije jed-nostavno uspostaviti. Ponekad jednu kulturu prati i jedan jezik, ponekad je to mnogo kompleksnije. Balkan-sko poluostrvo kulturno je mnogo homogenije u odnosu na svoj jezički identitet, dok u jednom istom orga-nizmu orijentalno-islamske kultu-re dominantno učestvuju tri jezika koja pripadaju različitim i struktur-no udaljenim jezičkim porodicama. U diferenciranju kulture jezik je vrlo često ubjedljiv indikator, posebno u obilježavanju njenih lokalnih ili re-gionalnih karakteristika regionaliz-mima, lokalizmima i dijalektizmima.

Posebnu ulogu u transmisiji jed-nog kulturnog sistema ima pismo. Pi-smom bilježimo kulturne vrijednosti povezane sa zajedničkim pamćenjem i etnokulturnim identitetom. Prema upečatljivom zaključivanju Bugar-skog u studiji Jezik i kultura, “ako su zapadna društva već neraskidivo ve-zana za svoja estetski ogoljena alfa-betska pisma, analogna prava moraju se priznati i visoko razvijenim drev-nim civilizacijama istoka, sa drukčije ustrojenim sistemima pisanja, raskoš-ne lepote i snažne kulturne i verske simbolike. Odista je teško verovati da će se Arapi, Jevreji, Kinezi ili Japan-ci ikada odreći svojih tradicionalnih pisama, u kojima su njihove kulture tako čvrsto ukorenjene, i prihvatiti − osim alternativno, i za ograničene svrhe – alfabetizaciju kao praktičnije rešenje...”8 Pitanje ravnopravnog tre-tmana orijentalno-islamske pismeno-sti sa onom drugom – ćiriličnom ili latiničnom − trebalo bi da ide u pravcu

zaključka ili hipoteze da različiti na-cionalni, vjerski i kulturni elementi imaju jednako mjesto u određenju onoga što podrazumijevaju tekovine pozitivnih ili negativnih, naprednih ili nazadnih elemenata crnogorskog naslijeđa. Kao takvi oni moraju dobiti na značaju ukoliko istoriju pismeno-sti na ovim prostorima uzimamo kao mozaik ravnopravno distribuiranih i potrebnih elemenata. Kraj 19. i poče-tak 20. vijeka u Crnoj Gori obilježilo je objedinjavanje kulturnog prostora i to se pokazivalo u kontinuiranom nastojanju ujednačavanja prosvjetnog sistema, prije svega u oblastima na-seljenim muslimanskim stanovniš-tvom. U našem ranije objavljenom radu9 naveli smo primjer da je jedan školski nadzornik u svom obraćanju nadležnima 1913. godine iz Berana, radi poboljšanja ukupne prosvjetne atmosfere u Crnoj Gori, predlagao i da učitelj bude veoma pažljiv pri obradi “nove i najnovije naše istori-je”, da se od njih traži da vrše neku vrstu “misionarske službe” u pridobi-janju muslimanske, posebno ženske djece za školu. Ali i da se u službenoj upotrebi “ne smiju podržavati turski i arnautski jezik na štetu srpskog“10. Sličnu primjedbu nalazimo u jednom dokumentu Ministarstva prosvjete11 iz 1913. godine u kojem se ukazuje da se u mektebima u Bijelom Polju predaje “čak i turski jezik” i istovre-meno ističe da su “mejtepi od veli-ke štete: kako za (zbog)12 razvijanje vjerskog fanatizma, zbog velikih i izlišnh troškova, i čine jaku smetnju za pravilan rad u školi”. Zato bi bio “dovoljan jedan taj vjeroučitelj za 80 učenika koji bi posle podne mogao raditi u jednoj učionici državne ško-le, jer kad postoji komunalna škola nepotrebite su specijalne za izučava-nje turskog jezika.”13 I sve to u ime “zvaničnog priznavanja vjere”14, ali ne dobijamo nikakvo bliže određe-nje šta bi, zapravo, predstavljalo ono

5 Ranko Bugarski, Jezik i kultura, Beograd, 2005, 71.

6 Ibidem.7 Ibidem, 74.8 Ranko Bugarski, Jezik i kultura, Beograd,

2005, 24.9 Dragana Kujović, ibid, 144-145.10 Državni arhiv Crne Gore – Cetinje, Fond

Ministarstva prosvjete i crkvenih poslova, br. 1987 (1,2).

11 Državni arhiv Crne Gore – Cetinje, MPCP, br. 2246/6.

12 prim. a.13 Ibidem.14 Ibidem.


MualliMov foruM

34

što se naziva “pravilan rad u školi”. Zastupnik oblasnog upravitelja iz Podgorice javlja u pismu datiranom 28.07.1913. godine ministru prosvjete Mijuškoviću “da ima čast izvijestiti ga da ovđe u Podgorici postoji samo je-dan mehtep (vjero-zakonska škola) za muhamedance”15. Ističe da, čini nam se ne bez radosti, do “ovoga rata istu je posjećivalo 100-200 što muške što ženske djece, sa tri nastavnika, dva za mušku a jedan za žensku djecu”, ali “sada pak poslije rata, istu posjećava 50ro djece muške sa jednim nastav-nikom”16. O arapskom alfabetu iz-vještava da se radi o njihovoj crkve-noj azbuci, itd. Izvjesni Asan Čekić, učitelj iz Gusinja, priložio je Mini-starstvu Uvjerenje o položenom uči-teljskom ispitu 1.maja 1904. godine u Skoplju i u okviru položenih ispita navedeni su: arapski, perzijski i turski jezik, pedagogija, račun, zemljopis, dok su među potpisanim članovima komisije, odnosno prosvjetnog savje-ta, bili: hafiz Ismajil Akija (direktor učiteljske škole), Adam Siri (prota), Asan Hilmi (predavač arapskog je-zika u gimnaziji). Ovo uvjerenje je prilog pismu Asana Čekića, u ko-jem saznajemo da je to odgovor na “brzojavni” zahtjev Ministarstva. Ne znamo koliko je korisnim smatrano njegovo znanje orijentalnih jezika u nastavi u onovremenim crnogorskim školama, osim ukoliko uvjerenje nije moralo biti stavljeno na uvid radi za-pošljavanja na mjestu vjeroučitelja.

Nekada je osnovni zadatak učitelja u mektebima bio da učenici pravilno nauče da čitaju Kur’an, steknu osnovna znanja iz obredoslovlja, dogmatike i moralnih propisa. Među obaveznom literaturom bili su zastupljeni Kur’an, kao osnovni vjerski tekst, Tedžvid, udžbenik na turskom koji je trebalo da uputi u pravilno čitanje Kur’ana, Hadis, Ilmihal, odnosno Mizrakli Il-mihal, udžbenik iz dogmatike i obre-doslovlja na turskom jeziku, Munyat

al-muṣallī, udžbenik iz obredoslovlja na arapskom jeziku, Birgivijin udžbe-nik o elementima dogmatike i obre-doslovlja na turskom jeziku, gramati-ke arapskog jezika. Arapsko pismo se učilo iz početnica koje su vrlo često učile arebičkim znakovima, kako bi domaći jezik dobio mogućnost pisa-ne komunikacije pismom islamskog orijenta. Arapska slova su se učila uz obavezno poređenje sa oblikom ko-jem su bila slična, npr. “Elif je pružen kao štap. Be je kao tekne i nokta do mene. Te je kao tekne i dvije nokte do hodže. Se je kao tekne i tri nok-te do hodže. Džim je kao srp i ima noktu u trbuhu. Ha je kao srp. Hi je kao srp i ima noktu do hodže... Ri je kao kuka, što se njom dokučuju hašlame... Ajin je zinuo kao vuk... Nun je kao ćasa, što se iz nje kusa tarhana. Lamelif izgleda kao Huse Lezića makaze...”17 Međutim, naj-veći dio udžbenika spadao je u lite-raturu pisanu jezikom za koji bi se teško moglo reći da je bio prilago-đen uzrastu i vremenu, tj. onima koji nisu bili izvorni govornici arapskog ili turskog jezika i nastavni proces se, vrlo često, odvijao u uvjerenju đaka da je nauka nešto nerazumljivo i ne-dokučivo, što samo hodže znaju, “a ostalome je svijetu dosta da vjeruje, da tako mora biti”, tako da je učitelj bio manje-više prepušten samom sebi da radi “kako je htio i umio”18, ali je svoj prosvjetni zadatak uglavnom obavljao – da djecu nauči osnovnoj pismenosti, čitanju Kur’ana i da im dadne osnovne obredoslovne i mo-ralne upute. U mektebima nije bilo podjele na razrede, nije bilo upisni-ca, niti dnevnika19. Za osnovne škole nije bilo strogo određenog, precizno napisanog programa, i na osnovu va-kufnama osnivača vakufa, saznajemo da su te škole osnivane, prije svega, sa zadatkom “da je najveća pažnja po-svećena savladavanju pravilnog čita-nja Kur’ana. To pravilno čitanje traži

i poznavanje pravila ‘tağwīda’, učenja Kur’ana naglas, a podrazumijeva i od-goj djeteta u svjetlu islamskog uče-nja”20. Dio pomenutih udžbenika bit će korišten i kasnije na višim nivoima obrazovanja, u medresama. U ovim školama nastava je bila na turskom jeziku, ali posebna pažnja pridavana je gramatici arapskog jezika.

Pozicija arapskog jezika u Crnoj GoriKada je riječ o poznavanju kla-

sičnih jezika islamskog orijenta pre-ma bilježenju potreba savremenih humanističkih istraživanja u Crnoj Gori, osmanski turski ima nesporni autoritet i prioritet, prije svega zbog gomile neprevedenih dokumenata značajnih za istoriografska istraživa-nja. Ponekad arapski grafemi osman-skom turskom daju dimenziju nekog nedefinisanog jezičkog korpusa koji je “najvjerovatnije” drugo, “tursko”, ime “arapskog” jezika ili “nešto slič-no” ovom potonjem. Perzijski jezik ostaje na horizontima neupotrebljive i nepotrebne egzotike. U sveopštem, prećutnom, konsenzusu u Crnoj Gori da se jezičko osposobljavanje oba-vezno obavlja u pravcu savladavanja engleskog, francuskog, njemačkog ili pomodnih, italijanskog i španskog jezika, orijentalni jezici, među koji-ma arapski kao noseća poveznica sa kulturom islamskog orijenta, bivaju posve marginalizovani pod okriljem začudnog uzvika “a šta će to nama!”. Nažalost, u određivanju potreba za učenjem arapskog jezika, ne ide se dalje od pojednostavljene i površne predstave da je riječ o liturgijskom je-ziku islama, tako da, čini se, definitiv-no izostaje mogućnost ukorjenjivanja spoznaje da je riječ o težišnom jezi-ku islamske tradicije i kulture, da je arapsko pismo ujedno i pismo osman-skog turskog i perzijskog jezika, da je brojna arapska leksika prisutna u

15 Državni arhiv Crne Gore – Cetinje, Fond Ministarstva prosvjete i crkvenih poslova, br.796(2).

16 Ibidem.17 Husein Alić, Starinski mekteb, Osvit,

br. 42 i 43, Sarajevo, 1942, u: Hajrudin Ćurić, Školske prilike muslimana u BiH, 1800-1878, Beograd, 1965, 68.

18 Hamdija Mulić, Stari i novi mektebi, 97 u: Hajrudin Ćurić, Školske prilike muslimana

u BiH, 1800-1878, Beograd, 1965, ibid. 19 Prof. dr Omer Nakičević, Arapsko-islamske

znanosti i glavne škole od XV do XVIII vijeka (Sarajevo, Mostar, Prusac), Sarajevo, 1999, 85.

20 Ibid, 83.


MualliMov foruM

35

oba pomenuta jezika. Međutim, sve češći kontakti sa arapskim istokom, poslovne i turističke prirode, povećali su interesovanje za ovaj jezik, naroči-to među mlađom populacijom, kako bi se obezbijedile bolje mogućnosti zaposlenja u sveopštoj besposlici,

sticanje širih znanja i osposobljeno-sti i, svakako, perspektiva bržeg na-predovanja. Ako izuzmemo islamske vjerske škole, nastava arapskog jezi-ka u Crnoj Gori još uvijek se odvija na nivou sporadičnih organizovanja osnovnih tečajeva arapskog jezičkog

opismenjavanja i brzoučećih knjiži-ca iz kategorije “s arapskim u svijet”. Ostaje nada da ćemo možda nakon povratka iz zemalja arapsko-islam-skog ili, jednostavno, islamskog isto-ka otkriti tragove njegovog ozračja u sopstvenoj kući.

املوـجز

اللغة العربية صلة وصل يف إطارات أحد ـجوانب اهلوية اثلقافية للجبل األسود

درااغن كويوفيتش

يف اذلاكرة" "مهارة بآيلة بينها فيما تتوحد للرتاث احلاملة املمتلاكت إن كيان منسجم ومتاكمل نسميه "اثلقافة". بهذه الطريقة، وإذا وضعنا إشارة تتوحد أن يمكن املختلفة الرتاثات فإن والرتاث، املرياث بني مساواة تكون أن الرضوري من ليس أنه رغم واحد، مريايث نظام إطار ضمن واثلقافة اللغة بني عالقة إقامة وإن بينها. فيما متوافقة الرتاثات تلك أمر ليس بالبسيط، فأحيانا جند ثقافة واحدة تتبعها لغة واحدة، وأحيان يكون ذلك أكرث تعقيدا. وشبه ـجزيرة ابللقان تظهر انسجاما ثقافيا أكرب بكثري، بالقياس إىل هويتها اللغوية، بينما جند يف كيان اثلقافة اإلسالمية لغوية اعئالت إىل تنتيم لغات ثلالث سيادية مشاركة الواحد الرشقية حتديد يف مقنعا مؤرشا اللغة تكون ما واغبلا بنيويا. ومتباعدة خمتلفة يف يتبعه اهلوية سلم أن احلسبان يف أخذنا فإذا للثقافة، املمزية السمات العربية حتتل ماكنة مرموقة اللغة املؤكد أن فإنه من الغالب سلم لغوي، الرشقية. اإلسالمية اثلقافة واريث عند اثلالث، اتلقليدية اللغات بني ذلك فإن األسود، اجلبل يف العربية اللغة دلراسة احلاـجة حتديد وعند اإلسالم بلغة يتعلق األمر أن مفاده ال خيرج عن عرض خمزتل وسطيح الطقسية، حبيث تغيب – مع األسف – إماكنية جتذير املعرفة بأن األمر يتعلق

باللغة املركزية يف الرتاث واثلقافة اإلسالميني.

ابللقان، اثلقافة، الرشيق، اإلساليم العربية، اللغة الرئيسة: اللكمات املرياث، اللغة.

Summary

ARABIC LANGUAGE AS A LINK WITHIN THE FRAMEWORK OF ONE OF THE SEGMENTS OF

MONTENEGRO’S CULTURAL IDENTITY

Dragana Kujović

The good as bearers of heritage are integrated by the mecha-nism of the art of the memory into a coherent whole that we know as culture. Thus if we differentiate legacy from inheritance, since within the framework of one system of heritage a number of different legacies can be incorpora-ted that are not necessarily compatible with one another. Interrelation between language and culture is not easily established. Sometimes a culture is accompanied by one language and sometimes the case is much more complex. The Balkan Peninsula is culturally more homogenous in re-lation to its language identity, whilst in one same body of Oriental- Islamic culture three equally dominant languages, pertaining to different and structurally distant language groups, are used. Very often language is a crucial indica-tor in differentiating a culture. If we bear in mind that an identity defining scale is often accompanied by a language, oriental- Islamic culture with its three classical languages, is certainly significantly defined by the Arabic language. When discussing the need for introducing Arabic language studies in Montenegro, the belief that it is no more than a liturgical language of Islam is still largely prevailing, un-fortunately with no awareness that it is an essential trait of Islamic culture and tradition.

Key words: Arabic language, Oriental-Islamic, culture, The Balkans, heritage, language

Novi Muallim • zima 2014 • god. XV • br. 60 36

putokazi

aRaPSKI jeZIK KROZ KLASIČNE ISLAMSKE NauKe KONTINuIRa JEDNO VELIKO SJEĆANJE O BOGuEnes KARIĆ

Sažetak: U ovom osvrtu autor se zauzima za stanovište da nema islamskih nauka bez arapskog jezika. Niti može biti valjanog izučavanja islamskih nauka bez valjanog poznavanja arapskog jezika. Arapski jezik je dao bogatu terminologiju islamskim naukama, ta terminologija čuva “islamski pogled na svijet” unutar islamskih nauka. Autor ističe da je uloga arapskog jezika u islamskim naukama vidljiva na mnogim područjima, a najvažnije je područje kohezivnog djelovanja i skladnog povezivanja mnoštva islamskih nauka i autora iz različitih vremena i naukovnih epoha.

Ključne riječi: arapski jezik, islamske nauke, pogled na svijet iz arapskog jezika, arapsko pismo, terminologija islamskih nauka

uDK 28-1:811.411.21

I.Na samom početku želimo kazati

da nema ni punine ni širine studija islamskih nauka ili islamskih znanja bez arapskog jezika i njegova valja-nog pozicioniranja.

Svako ko se bavi islamskim nau-kama može se osvjedočiti u dominan-tnu ulogu arapskog jezika pri obič-noj, čak i turističkoj, posjeti velikim bibliotekama i njihovim rukopisnim fondovima (recimo, u Rabatu, Tunisu, Kairu, Damasku, Rijadu, Teheranu, Komu, Istanbulu, Kuala Lumpuru, potom desecima i desecima velikih, kako državnih tako i univerzitetskih i stručnih, biblioteka od Gazi Husrev-begove u Sarajevu, te od biblioteka u Njemačkoj do biblioteka u Sjedi-njenim Američkim Državama...). U svima njima, i u svim njihovim sto-tinama hiljada rukopisa, vidi se da

arapski jezik nadživljava i nadtrajava ne samo islamske nauke, već i nau-kovne epohe, teološke pravce, sveuči-lišna opredjeljenja, historijske “mode mišljenja”, itd. Ali se, istovremeno, arapski pojavljuje i kao najsigurniji čuvar izražajnih mogućnosti svih tih pravaca, epoha, “moda mišljenja”...

II.Ali, nije samo posrijedi rukopisno

blago koje je arapski jezik primio u sebe tokom nekih hiljadu i pet sto-tina godina (pa i više, računamo li na arabljanske oblike usmenosti i pi-smenosti prije pojave islama). Radi se i o arapskom pismu koje se mnogo više raširilo, pa i mnogo dalje doprlo, od arapskog jezika. Na taj fenomen ovdje samo podsjećamo, to je pismo uspješno izdržalo dolazak štampa-rija, pa i savremenih kompjuterskih

sistema. Ali, to je tema za drugu pri-liku. Arapski jezik traje i preko svoga pisma, preko svojih harfova. Arapska kaligrafija udomila je i udomljava mnoga djela, ubrajaju ih među one najljepše duhovne prinose koje je ljudski genij dao ili su mu darovani.

III.Vratimo li se pitanju koje, posve

jasno i opravdano, sugerira organsku vezu između arapskog jezika i islam-skih nauka, tek preliminarno napo-minjem da je arapski jezik tim nau-kama poslužio i kao puka izražajna građa, ekspresivni materijal, ali i kao nepresušno duhovno vrelo iskazivanja “pogleda na svijet” u velikom broju islamskih nauka.

Mnogo je već istraživanja obavlje-no o tome da semitska porodica je-zika (arapski, hebrejski, aramejski...)


putokazi

najbolje udomljuje i ugošćuje vječne teme monoteizma ili jednoboštva. Činjenica da se u toj grupi jezika (i na prostranstvima gdje ti jezici žive) pojavilo toliko mnogo Božijih posla-nika, vjerovjesnika, proroka, naputite-lja na pravi put, kao i činjenica da je na toj grupi jezika nastala ogromna, umom, sluhom i okom, gotovo neo-buhvativa literatura – sve to, pa i sve drugo, ovdje nekazano, govori o ne-koj primordijalnoj kompatibilnosti prasemitskog jezika, s jedne strane, i govora o Bogu, mišljenja o Bogu, pjevanja o Bogu, prevođenja Tajne o Bogu, itd., s druge strane.

Kako je to slavni profesor arap-skog i arabistike, dr Teufik Muftić, više puta istakao u svojim djelima: Arapski jezik baštini najbolje osobi-ne toga prasemitskog jezika. K tome, arapski je i najrasprostranjeniji jezik semitske jezičke porodice. Arapski jezik kontinuira jedno veliko sjećanje o Bogu, to je sjećanje u njemu do-živjelo svoju kulminaciju. Islamske nauke, one klasične prije svih, jesu vidljivi izraz te kulminacije.

Upravo se tu treba istraživati, pa i objelodanjivati, ono životno pul-siranje koje je prisutno u arapskom jeziku i islamskim naukama. Jer, kad su klasične islamske nauke posrije-di, klasični arapski jezik je njihovo neodvojivo ruho, od njih neodvojiva atmosfera, u njima pohranjena aro-ma, iz njih neizlučivi krvotok... Sve to (ruho, atmosfera, aroma... islam-skih nauka) u bilo kojem prijevodu se reducira, skrene se i preusmjeri u drugom pravcu, nenamjerno “krivo-tvori”, ukratko – biva prikraćeno za svoju širinu, dubinu i udobnost.

Ne kažem ovdje ništa protiv prije-voda ni prevođenja, pa ni prijevoda ni prevođenja unutar islamskih nauka! Niti kažem, niti je to ispravno reći! Jer, prijevodi su jedna od čovjekovih mnogolikih sudbina na Ovom svije-tu. Ali, ipak, podsjećam da je odnos klasičnog arapskog jezika i islamskih nauka jednak odnosu osnove i potke u nekoj udobnoj i prijatnoj košu-lji, haljini, kaftanu, fustanu... Sva ta udobnost koju osjećamo u prijatnoj haljini u svoj svojoj cjelini potiče

od onog skladnog odnosa i skladne srazmjere koja je projektirana izme-đu nīti osnove i nīti potke.

IV.Da pružim ovdje i jednu podesnu

ilustraciju: Godinama već radim na prijevodu Ibnu n-Nadīmova Al-Fi-hrista (ili /Bagdadskog/ Kataloga) s arapskog na bosanski jezik. Taj dra-gocjeni kompendij − koji nudi pre-gled “svih nauka” (kod “Arapa i stra-naca”, kako to kaže Ibnu n-Nadīm) koje je muslimanski, kršćanski, jevrej-ski, mazdejski, itd. genij čitao, učio, tumačio, prevodio... u Bagdadu pri-je hiljadu i pedeset godina – donosi, možda posve nenamjerno, i jednu zlata vrijednu informaciju.

Naime, Al-Fihrist svjedoči da je arapski jezik u desetom stoljeću po Isau (a.s.) doživio trijumf, postigao je svoje duhovno, leksičko, estetičko, retoričko i, u najširem smislu, izra-žajno punoljetstvo, i to punoljetstvo apogejskih, grandioznih razmjera, takvih da je mogao u sebe primiti, i iz sebe izraziti, sve što su stari svje-tovi dotad bili sačuvali. (Ako Bog dā, uskoro će se u izdavačkoj kući El-Kalem pojaviti prve od ukupno deset knjiga Ibnu n-Nadīmova Al-Fihrista. Ništa, doista ništa, arapski jezik danas nije izgubio od svoje ne-kadašnje svježine koju je imao u ek-spliciranju islamskih i “neislamskih nauka” u doba jednog “ekscentričnog” bagdadskog vlasnika knjižare iz X stoljeća, Ibnu n-Nadīma).

V.Zašto je arapski jezik nezaobi-

lazni organon islamskim naukama? Ima mnogo valjanih odgovora, na-ravno. Ali je najvažnije, čini nam se, da uočimo kako arapski jezik, neka-ko sam od sebe i iz sebe, “misli” ili “odmišlja” islamske nauke, ili, pak, sam od sebe “kontemplira” glavna i sporedna pitanja islamskih nauka i njihovih disciplina.

Terminologija islamskih nauka koju su domislili klasični autoriteti nezamjenjiva je već više od hiljadu godina. I svježa je više od hiljadu godina. Usudio bih se reći (uz sve

rezerve koje imam na umu): Samo se u njoj, toj arapskoj terminologiji, može izraziti islamski monoteistički proglas čovječanstvu bez ostatka i bez krivotvorenja.

U prilog rečenom donosim ovdje jedan primjer, navodi ga i Faẖruddīn ar-Rāzī (umro 1209), slavni komen-tator Kur’āna. Na jednom mjestu on govori kako arapski jezik Kur’āna (i na samoj vizuelnoj ravni) govori o sveprisutnosti Božijoj, te se to vidi i u arapskim pismenima Kur’āna. Ar-Rāzī donosi nešto što ima priliku ili prispodobu dijagrama:

اهلل

ه لل ل

هوZapravo, ono što nam ovdje poka-

zuje Ar-Rāzī samo je jedna od tajni arapskog jezika Kur’āna. Ma koliko se mi trudili da “oduzmemo” harfove (jedan po jedan) s desne strane gore navedenih riječi Kur’āna, opet se ne može ništa oduzeti, opet sve ostaje. Allah, lillāhi, lahū, hū... Dijagram koji vidimo na najbolji način pokazuje or-gansku i životnu vezu arapskog jezika i islamskih nauka.

Ne trebamo ni spominjati da arap-ski tekst Kur’āna ljubomorno čuva ovaj dijagram, zapravo, impregnirao ga je na gotovo svakoj svojoj strani-ci više puta!

VI.Podsjećamo, posve na kraju ove

besjede, i na sljedeće: Arapski jezik nam u islamskim naukama tako lahko pomaže da se premoste stoljeća, da se nadsvođuju vijekovi, da se spoje spoznajni horizonti. Arapski jezik nas tako lahko dovodi u vezu sa svim tim što je on nadživio i u svome blagu sačuvao. U bitnome, jezik Al-Gaza-lijeva Iḥyāa iz jedanaestog stoljeća u velikim sektorima istovjetan je jezi-ku Ibnu n-Nadīmova Al-Fihrista iz druge polovine desetog stoljeća, ili Ibn Ḫaldūnove Muqaddime iz četr-naestog stoljeća... To je tako vidlji-vo, jer arapski jezik bdije nad onim


putokazi

što se zove Weltanschauung (pogled na svijet) islamskih nauka.

Naravno, naš dug prema arap-skom jeziku je velik. Kad nam je na jeziku i u ustima neka arapska riječ, trebamo biti svjesni da time, preko te riječi, kušamo riznice ne-presušnih mudrosti.

Nažalost, posve se drugo pitanje nahodi u tome da je arapski jezik mnogo više dao ne samo musliman-skom čovječanstvu, već i čovječanstvu uopće, nego li što je od muslimana (ili od onih koji to nisu) dobio zauzvrat.

Tužno je gledati kako danas, di-ljem islamskog svijeta, jenjava pažnja prema blagu arapskog jezika. Kao da se misli da čovjek može postati posve

nov, ili biti samo nov, bez tradicije koja mu osigurava dubinu, baš ona-ko kako korijen nekog stabla osigu-rava svježu vodu onim bezbrojnim žilicama njegova lišća.

Zaključak Kada su klasične islamske nauke

posrijedi klasični arapski jezik je nji-hovo neodvojivo ruho, od njih neod-vojiva atmosfera, u njima pohranjena aroma, iz njih neizlučivi krvotok... Sve to (ruho, atmosfera, aroma... islam-skih nauka) u bilo kojem prijevodu se reducira, skrene se i preusmjeri u drugom pravcu, nenamjerno “krivo-tvori”, ukratko – biva prikraćeno za

svoju širinu, dubinu i udobnost. Po-stoji organska veza između islamskih nauka i arapskog jezika jer arapski jezik, nekako sam od sebe i iz sebe, “misli” ili “odmišlja” islamske nauke, ili, pak, sam od sebe “kontemplira” glavna i sporedna pitanja islamskih nauka i njihovih disciplina.

Terminologija islamskih nauka koju su domislili klasični autoriteti neza-mjenjiva je već više od hiljadu godina. Samo se u njoj, toj arapskoj termino-logiji, može izraziti islamski monotei-stički proglas čovječanstvu bez ostatka i bez krivotvorenja. Nema ni punine ni širine studija islamskih nauka ili islamskih znanja bez arapskog jezi-ka i njegova valjanog pozicioniranja.

املوـجز

عرب هلل عظيما ذكرا باستمرار توفر العربية اللغة اتلقليدية اإلسالمية العلوم

أنس اكريتش

العلوم وـجود إماكنية بعدم يقول موقفا اللمحة هذه يف الاكتب يتبىن للعلوم حقيقية دراسة توـجد ال وبأنه العربية. اللغة بدون اإلسالمية العربية اللغة أعطت فقد العربية، للغة حقييق إتقان بدون اإلسالمية للعلوم اإلسالمية ثروة عظيمة من املصطلحات، وحتفظ تلك املصطلحات "نظرة اإلسالم إىل العالم" داخل العلوم اإلسالمية. ويؤكد الاكتب ىلع أن أهمها كثرية، جماالت يف ظاهر اإلسالمية العلوم يف العربية اللغة دور جمال العمل املتماسك والرتابط املتناغم بني ذلك العدد الكبري من العلوم

اإلسالمية واملؤلفني يف خمتلف األزمنة واحلقب العلمية.

العالم عرب إىل انلظرة العلوم اإلسالمية، العربية، اللغة الرئيسة: اللكمات اللغة العربية، األجبدية العربية، مصطلحات العلوم اإلسالمية.

Summary

ARABIC LANGUAGE THROUGH THE ISLAMIC STUDIES REPRESENTS A CONTINUITY OF A

GRAEAT REMEBERENCE OF GOD

Enes Karić

In this review the author elaborates a notion that there can be no Islamic studies without the Arabic language. Nor can there be a relevant scholarship in field of the Islamic studies without a proper understanding of the Arabic language. Arabic lan-guage endowed the Islamic studies with terminology, and it is this terminology that is preserving “the Islamic perspective of the world” within the Islamic studies. The author emphasises that the role of Arabic language in Islamic studies is notable in many fields, most significantly it acts as cohesive and harmonis-ing link between a range of disciplines within the Islamic stud-ies and authors from different eras and epochs of scholarship.

Key words: Arabic language, Islamic studies, world from the perspec-tive of Arabic language, Arabic alphabets, Islamic studies terminology


sagledavanja

HaDIS allaHOVOG POSlaNIKa, S.a.V.S., u PROCeSu STaNDaRDIZOVaNja aRaPSKOG jeZIKaAmrudin HAJRIĆ

Sažetak: Proces standardizacije arapskog jezika odvijao se na temelju tri, odnosno, četiri korpusa: Kur’an, prijeislamska poezija, beduinski vernakular i Hadis Allahovog Poslanika, s.a.v.s. U ovom radu nastojat ćemo predstaviti na koji način su hadisi Allahovog Poslanika, s.a.v.s., iako manje zastupljeni, uticali na proces standardizovanja arapskog jezika, te koliko su i na koji način u procesu kodifikovanja i normiranja arapskog jezika hadise Allahovog Poslanika, s.a.v.s., koristili prvi arapski jezikoslovci.

Ključne riječi: hadis, arapski jezik, standardizacija, prvi arapski jezikoslovci

uDK 811.411.21'26:28-725-4/-5

UvodOdrednicu standardni nosi sva-

ki onaj jezik kojem su ustanovlje-ne osnovne discipline: gramatika, leksikografija i ortografija, odnosno kojem je kodifikovana morfološka, sintaksička, leksička i ortografska građa kroz sastavljanje rječnika i pi-sanje pravopisa i gramatika. Kodifi-kovanje spomenute građe te uvođe-nje pravila i normi vrši se na osnovu štiva i predanja, religijske ili literarne naravi, kojima se u datoj tradiciji pri-daje velika važnost i značaj.

Taj proces u slučaju arapskog je-zika tekao je i odvijao se na temelju tri, odnosno, četiri takva korpusa: Kur’an, prijeislamska poezija, bedu-inski vernakular i Hadis Allahovog Poslanika, s.a.v.s.

U vezi s kodifikovanjem arapskog jezika i ustanovljavanjem njegovih standardizirajućih disciplina kroz

historiju je često vršeno uspoređiva-nje gore spomenutih izvora na koji-ma su se takve aktivnosti zasnivale. Naravno, bilo je različitih stavova u vezi s tim, a kao najznačajniji izvori uglavnom su prepoznavani Kur’an i prijeislamska arapska poezija, pa je nekad prednost davana jednom, a nekada drugom. Oni koji zastupaju stav da kao izvoru arapskog jezika prednost pripada prijeislamskoj po-eziji kao argument navode to da je njen jezik osnova s kojom se u vezu dovodi jezik Kur’ana, a ono što je os-nova, kako kažu, zaslužuje da mu se da prednost. Međutim, to je samo dio istine. Naime, Kur’an jeste objavljen na onoj formi arapskog jezika na kojoj je skladana prijeislamska poezija, ali je kao najveća mudžiza posljednjeg Božijeg Poslanika, s.a.v.s., predstav-ljao izazov onima kojima je upućen u rječitosti i izražavanju, oblasti u

kojoj su oni kroz svoju poeziju dosti-gli veoma visoku razinu, te je svojim jezikom nadvisio prijeislamski poet-ski vernakular i postavio nedostižne standarde, što mu daje za pravo da ga se smatra prvim i osnovnim izvorom građe za normiranje arapskog jezika i ustanovljavanje njegovih standardi-zirajućih disciplina.

Naravno, imajući u vidu da je u Kur’anu, prema istraživanjima emi-nentnih autora, zastupljeno tek oko 30% korijena arapskog jezika, složit ćemo se s tim da prijeislamskoj arap-skoj poeziji treba dati prednost kad se radi o sabiranju leksičkog fonda, sastavljanju rječnika i utemeljivanju leksikografije kao jedne od standar-dizirajućih jezičkih disciplina. Među-tim, u preostale dvije standardizirajuće discipline arapskog jezika, gramatici i ortografiji, kao izvor je primaran i najpouzdaniji Kur’an.


sagledavanja

Kad je kao izvor arapskih jezi-koslovnih naučavanja u pitanju be-duinski vernakular, poznato je da su učenjaci, posebno oni u Basri, na-stojali da jezičko uzorkovanje vrše među onima koji su govorili čistim i neiskvarenim arapskim jezikom. U tome su bili krajnje strogi te su s tim razlogom u početku dostavlja-če podataka tražili među beduini-ma. U vezi s tim, spominje se, npr., da je gramatičar i leksikograf ʼAbū ʻAmr b. al-ʻAlāʼ proveo s beduinima četrdeset godina. Međutim, kasnije su beduini, shvativši vrijednost svo-ga vernakulara na osnovu obraćanja jezikoslovaca, nastojali “uloviti ne-što” i za vlastitu korist pa su i sami počeli odlaziti u Basru i Kufu te im prodavati “robu”, vrlo često i onu koja je bila rezultat njihovih do-mišljanja, što ih je kao izvor infor-macija iskompromitovalo i učinilo nepouzdanim.

U kontekstu jezikoslovnih istra-živanja te kao dokazi i argumenti u korist jezikoslovnih naučavanja ha-disi Allahovog Poslanika, s.a.v.s., su, također, bili zastupljeni, s tim da su zauzimali najmanje prostora. Za to postoji mnogo različitih tumačenja i interpretacija, a mi ćemo u ovom radu govoriti upravo o tome koliko su i na koji način u procesu kodifikovanja i normiranja arapskog jezika hadise Allahovog Poslanika, s.a.v.s., koristili prvi arapski jezikoslovci.

Hadisi Allahovog Poslanika, s.a.v.s., u naučavanjima prvih arapskih jezikoslovacaPrvi arapski jezikoslovci, kasnije

svrstani među aktere Basranske gra-matičarske škole,1 podlogu za svoja naučavanja tražili su u jeziku i poeziji beduinskih plemena koja su živjela u

centralnom dijelu Arabijskog polu-otoka i koja su u surovim okolnosti-ma pustinjskog života bila izolovana u odnosu na baštinike drugih jezika te zahvaljujući tome sačuvala čisti i izvorni arapski jezik.2 U njima su, bilježeći arapski jezik kojim su se služili i proučavajući poeziju koju su skladali njihovi pripadnici, dugo boravili prvi akteri arapskih jeziko-slovnih istraživanja.

Potporu svojim naučavanjima istraživači su nalazili i u različitim čitanjima Kur’ana. Akteri Basran-ske gramatičarske škole su se pri tome ograničavali samo na ona či-tanja Kur’ana koja su bila u skladu s narječjima ili poezijom nekog od gore spomenutih plemena, dok su se od ostalih, makar bili mutewatir seneda i priznati kod onovremenih istaknutih učača Kur’ana, sustezali, zbog čega su često bili na udaru kri-tika brojnih učenjaka.

Takav odnos basranskih gra-matičara prema čitanjima Kur’ana otvorio je prostor za djelovanje onih koji se s njima u tom pogledu nisu slagali i koji će kasnije biti prepo-znatljivi kao akteri Kufske gramati-čarske škole.3 Oni su proširili krug u ovom kontekstu uvažavanih či-tanja Kur’ana te su u okviru svojih jezikoslovnih istraživanja tretirali gotovo sve mutawātir kiraete. Ta-kav trend se zadržao i kod aktera kasnijih gramatičarskih škola koji su pored svih mutawātir kiraeta u ovom pogledu počeli uvažavati i one āḥād naravi.

U literaturi se argumentovanje naučavanja prvih arapskih jezikoslo-vaca obično svodi na gore spomenu-te izvore, dok se za hadise Allahovog Poslanika, s.a.v.s., tvrdi da u tom smi-slu nisu konsultovani iz ovih ili onih razloga. Naime, oprez, vrlo često pre-tjeran i neopravdan, koji su basranski

jezikoslovci ispoljavali prema izvo-rima svojih istraživanja posebno je došao do izražaja u slučaju Poslani-kove, s.a.v.s., Tradicije.

Hadisi Allahovog Poslanika, s.a.v.s., nisu plijenili pažnju prvih arapskih jezikoslovaca u mjeri u kojoj je to bio slučaj s Kur’anom te jezi-kom i poezijom beduinskih pleme-na, štaviše, nije poznato ni to kakav je bio njihov stav u vezi s hadisima kao bazom i izvorom argumentacije za jezikoslovna istraživanja i nauča-vanja. Oni se u vezi s tim nisu izjaš-njavali, ili ipak jesu, ali informacije u vezi s tim danas nisu poznate. Neko će možda reći da njihovo susteza-nje od uzorkovanja svojih istraživa-nja hadisima Allahovog Poslanika, s.a.v.s., dovoljno govori. Međutim, to sustezanje nikako ne mora zna-čiti da su oni takvo nešto smatrali neispravnim i neprihvatljivim, tim prije što su neki od najistaknutijih među njima, mada rijetko, ipak na-vodili hadise kao argumente u pri-log svojim tvrdnjama.

Tako se za ʼAbū ʻAmra b. al-ʻAlāʼa (umro 154. godine po Hidžri) navodi da se u svojim jezikoslovnim istraživanjima u više navrata poslu-žio hadisima Allahovog Poslanika, s.a.v.s., kao argumentima u prilog svojih naučavanja. Najčešće se u vezi s njim u ovom kontekstu spominje hadis Allahovog Poslanika, s.a.v.s., u kojem stoji da je, nakon što mu se je-dan čovjek obratio riječima: Yā nabīʼa l-Lāhi (O Allahov Poslaniče), rekao: Lastu bi nabīʼi l-Lāhi wa lākinnī na-biyyu l-Lāhi ( Ja nisam nabīʼu l-Lāhi, nego nabiyyu l-Lāhi).

Naime, postoje dva mišljenja u vezi s etimologijom riječi nabiyy. Prema jednom od njih, koje se do-vodi u vezu sa Sībawayhom (umro 180. godine po Hidžri) i njegovim učiteljem Al-Ḫalīlom b. Aḥmadom

1 Oni svoje aktivnosti nisu vezivali ni za kakvu školu, pa tako ni Basransku, budući da tradicija o arapskim gramatičarskim školama datira tek od Al-Mubarrida, pred-stavnika posljednje generacije Basranske gramatičarske škole, što bi značilo da njeni raniji pripadnici, posebno oni iz prve četiri generacije, toga uopće nisu bili svjesni.

2 Postoji više različitih mišljenja u vezi s plemenima čija su narječja bila predmet interesovanja prvih arapskih jezikoslovaca. Među njima saglasnost postoji u pogledu narječja tri arabljanska plemena, a to su Qurayš, Huḏayl i Tamīm, dok se od osta-lih u ovom kontekstu najčešće spominju narječja plemena Qays, Asad, Kināna itd.

3 Šawqī Ḍayf tvrdi da je basranski gramatičar Al-ʼAḫfaš al-ʼAwsaṭ (umro 211. godine po Hidžri) prije aktera Kufske gramatičarske škole počeo uvažavati neka čitanja Kur›ana šāḏḏ naravi (Al-Madāris al-naḥwiyya, IV izdanje, Dār al-maʻārif, Kairo 1979., str. 19.).


sagledavanja

al-Farāhīdījem (umro 170. godine po Hidžri), u korijenu ove riječi je su-glasnik hamza, a sama riječ je izve-dena iz glagola anbaʼa (obavijestiti) na oblik faʻīlun.

Drugo mišljenje se vezuje za ʼAbū Amra b. al-ʻAlāʼa koji je tvr-dio da je umjesto suglasnika hamza na poziciji trećeg radikala suglasnik wāw te da je riječ zapravo izvedena iz glagola nabā (yanbū) u značenju ‘uzdignuti se nad ostala stvorenja’. Kao dokaz u prilog svojoj tvrdnji ʼAbū Amr b. al-ʻAlāʼ je naveo gore spomenuti hadis Allahovog Posla-nika, s.a.v.s.4

ʼAbū Amru b. al-ʻAlāʼu je sljede-ći hadis poslužio kao dokaz u korist njegovog opredjeljivanja za jedan od više različitih sinonimnih oblika istog korijena. Naime, u arapskom jeziku se za posljednje dane u mjesecu koristi nekoliko izraza, između ostalih i rije-či: sirār i sarar. Abū Amr b. al-ʻAlāʼ je u svojim razmatranjima prednost dao drugoj budući da je istu, prema jednoj od predaja, Allahov Poslanik, s.a.v.s., upotrijebio obraćajući se ne-kom čovjeku s pitanjem: Hal ṣumta min sarar hāḏa al-šahr šayʼan ( Jesi li postio ijedan od posljednjih dana ovog mjeseca?).5

Prema tome, ʼAbū ʻAmr b. al-ʻAlāʼ je prvi arapski jezikoslovac u vezi s kojim su sačuvane predaje da je u ovom smislu koristio hadise Alla-hovog Poslanika, s.a.v.s. Naravno, po-stoji mogućnost da su to radili i neki od njegovih prethodnika, međutim, tragovi u vezi s tim nisu sačuvani do naših dana.

Takav, u odnosu na ostale izvo-re argumenata u korist prvih jezi-koslovnih istraživanja i naučava-nja, reduciran odnos prema Hadisu

Allahovog Poslanika, s.a.v.s., bio je prisutan i kod drugih istaknutih ak-tera Basranske gramatičarske škole, kao što su bili prvi arapski leksiko-graf Al-Ḫalīl b. Aḥmad al-Farāhīdī i autor prve gramatike arapskog je-zika Sībawayh.

Tako se Al-Ḫalīl b. ʼAḥmad al-Farāhīdī u rječniku Kitāb al-ʻayn u vezi s nekim arapskim korijenima i iz njih izvedenim oblicima na svega tri mjesta poslužio hadisima Alla-hovog Poslanika, s.a.v.s., a zabilje-ženo je da je u tom smislu predmet njegove pažnje bio još jedan hadis izvan njegovog spomenutog kapi-talnog djela.6

Sībawayhu su u prvoj gramati-ci arapskog jezika Al-Kitāb hadisi Allahovog Poslanika, s.a.v.s., pet puta7 poslužili kao argumenti u korist gramatičkih pravila koje je ustanovljavao. Neke od tih hadisa Sībawayh je naveo u formi u kojoj se pojavljuju i u hadiskim djelima, dok su neki od njih spomenuti fra-gmentarno te u formi koja je skra-ćena ili, pak, proširena u odnosu na izvornu.8 To je bio razlog da neki autori ustvrde kako se u tim slu-čajevima zapravo i ne radi o hadi-sima Allahovog Poslanika, s.a.v.s., za što im je, na neki način, povoda dao i sam Sībawayh propuštajući ili možda i svjesno izbjegavajući iz nekog razloga spomenuti da su to riječi Allahovog Poslanika, s.a.v.s.

Basranskoj gramatičarskoj školi, odnosno prvim arapskim jezikoslov-cima, obično se upućuju tri zamjerke:1. Reduciran odnos prema tre-

tiranim izvorima jezikoslov-nih istraživanja, a to su narječja beduinskih plemena i različita kur’anska čitanja.

2. Davanje prednosti sekundarnom, beduinskom vernakularu, u od-nosu na primarni izvor arapskog jezika, jezik Kur’ana.

3. Isključivanje Hadisa Allahovog Poslanika, s.a.v.s., iz reda izvora jezikoslovnih naučavanja.S tom metodologijom, naravno,

nisu se mirili svi onovremeni arapski jezikoslovci. Takvi će zauzeti novi kurs u odnosu prema gore spome-nutim izvorima, a taj zaokret u me-todologiji označit će početak djelo-vanja Kufske gramatičarske škole. Njeni akteri će, kako smo gore već kazali, proširiti krug u njihovim istra-živanjima tretiranih narječja bedu-inskih plemena i kur’anskih čitanja te će korigovati redoslijed uvažava-nih izvora i promijeniti ga u korist čitanja Kur’ana.

Međutim, kada je u pitanju Ha-dis Allahovog Poslanika, s.a.v.s., akteri Kufske gramatičarske škole su zadržali isti ili sličan odnos koji su prema njemu imali basranski je-zikoslovci. Oni su, dakle, u svojim jezikoslovnim razmatranjima malo prostora posvećivali hadisima. Tako se za, predstavnika treće generacije gramatičarske škole u Kufi, ʼAbū Zakariyyā al-Farrāʼa (umro 207. godine po Hidžri), iako za njega neki autori tvrde da je uveo novu metodologiju u jezikoslovna nau-čavanja značajnije ih argumentu-jući hadisima Allahovog Poslani-ka, s.a.v.s.,9 u literaturi navodi da broj hadisa kojima se poslužio u ovom smislu ne prelazi deset. Ono što se uistinu može smatrati novi-nom u njegovoj metodologiji jeste da je kao argument u korist svo-jih istraživanja u nekoliko navrata upotrijebio predaje koje se vezuju

4 Al-Zuǧāǧī, ʼIštiqāq ʼasmāʼ Allāh al-ḥusnā, Taḥqīq: ʻAbd al-Ḥusayn al-Mubārak, Al-Naǧaf al-ašraf 1974., str. 504-506.

5 Ḫadīǧa al-Ḥudayṯī, Mawqif al-nuḥāt min al-ʼiḥtiǧāǧ bi al-ḥadīṯ al-šarīf, Dār al-rašīd li al-našr, Bagdad 1981., str. 45.

6 Isti izvor, str. 48-49.7 Neki autori tvrde da se to zapravo desilo

osam puta. Naime, tri hadisa kojima se Sībawayh poslužio u djelu Al-Kitāb

prvi je spomenuo ʻUṯmān Fakkī u svojoj magistarskoj tezi: Al-ʼIstišhād f ī al-naḥw al-ʻarabī odbranjenoj na fakultetu Dār al-ʻulūm u Kairu 1969. godine (str. 57.). Iste je u djelu Fihris šawāhid Sībawayh: šawāhid al-Qurʼān – šawāhid al-Ḥadīṯ – šawāhid al-šiʻr (izdanje I, Dār al-ʼiršād, Bejrut 1970., str. 57-58.) potvrdio i ʼAḥmad Rātib al-Naffāḫ te im pridodao još dva hadisa. Osim tih ukupno pet hadisa, Maḥmūd

Ḥusnī Muġālasa u djelu ʼAbḥāṯ f ī al-luġa wa al-naḥw wa al-qirāʼāt (izdanje I, Dār al-bašīr, Amman 2002., str. 21.) navodi još tri hadisa koji su Sībawayhu poslužili kao argumenti njegovih na-učavanja.6

8 Ḫadīǧa al-Ḥudayṯī, isti izvor, str. 52.9 ʼAḥmad Makkī al-ʼAnṣārī, Abū Zakariyyā

al-Farrāʼ wa maḏhabuhū f ī al-naḥw wa al-luġa, Kairo 1964., str. 394.

10 Ḫadīǧa al-Ḥudayṯī, isti izvor, str. 85.


sagledavanja

za članove Poslanikove, s.a.v.s., po-rodice ili njegove ashabe.10

Rezervisan odnos jezikoslovaca prema hadisima Allahovog Posla-nika, s.a.v.s., zadržao se sve do tre-ćeg stoljeća po Hidžri i pojavljiva-nja prvih hadiskih zbirki u kojima su utvrđena obilježja vjerodostojnih predaja, kao i onih koje to nisu. To će označiti početak smjelijeg i kon-kretnijeg tretiranja Hadisa kao izvora jezikoslovnih istraživanja i nauča-vanja. Naravno, postoji više razli-čitih stavova u vezi sa ličnošću koja je hadise u ovom kontekstu počela koristiti u većoj mjeri nego što je to bilo ranije. Najčešće se u vezi s tim spominje Abū al-Ḥasan b. Ḫarūf al-ʼIšbīlī (umro 609. godine po Hidžri) ili ʼAbū Muḥammad Ǧamāluddīn b. Mālik al-ʼAndalusī (umro 672. godine po Hidžri), akteri Andalu-zijske gramatičarske škole, među-tim, mi smo bliži mišljenju prema kojem zasluge za to treba pripisati jednom od predstavnika druge ge-neracije Bagdadske gramatičarske škole, Ibn Ğinnīju (umro 392. go-dine po Hidžri). Naime, on se ha-disima Allahovog Poslanika, s.a.v.s., kao dokazima u korist svojih nau-čavanja poslužio na dvadeset i jed-nom mjestu, a u jednom slučaju je u ovom smislu povjerenje ukazao i jednoj predaji koja se pripisuje ʻAlī b. ʼAbī Ṭālibu, r.a.11

Sa Ibn Ḫarūfom i Ibn Mālikom broj u ovom kontekstu uvažavanih hadisa Allahovog Poslanika, s.a.v.s., je značajno povećan, što će zapra-vo i biti povod pokretanja i danas aktuelnih rasprava i diskusija o Poslanikovoj, s.a.v.s, Tradiciji kao izvoru jezikoslovnih istraživanja i naučavanja.

Treba reći i to da su se hadisi u tom periodu, a takva praksa se za-držala i kasnije, počeli koristiti kao argumenti u prilog jezikoslovnih naučavanja samostalno i bez pra-tećih primjera iz arapske poezije ili Kur’ana, za razliku od ranijih sluča-jeva njihovog tretiranja kada su kao

uzorci uglavnom navođeni samo da potvrde ono što je već utvrđeno na osnovu stihova ili kur’anskih ajeta, odnosno onda kada su kao potporu onome što je na osnovu njih usta-novljavano imali neki od spomenuta dva primarna izvora.

Uzroci rezervisanog odnosa prema Hadisu kao izvoru arapskih jezikoslovnih naučavanja

Postoje dvije nedoumice u vezi s odnosom prvih arapskih jezikoslovaca prema Hadisu Allahovog Poslanika, s.a.v.s., kao platformi jezikoslovnih istraživanja. Naime, obzirom da pi-oniri arapske jezikoslovne znanosti u svojim naučavanjima nisu koristili hadise Allahovog Poslanika, s.a.v.s., ili su to činili jako rijetko, postavlja se pitanje zašto su to izbjegavali činiti, ili zašto to nisu činili češće.

U odgovoru na ovo pitanje nude se različita tumačenja, od onog da se u tom periodu pojavio veliki broj apokrifnih hadisa koje je bilo teško razlikovati od onih vjerodostojnih, preko onog da je jedan dio hadisa prenošen po smislu, a ne i formom tako da su se u njima mogle naći ri-ječi koje nisu Poslanikove, s.a.v.s., kao i fleksija koja nije njegova, do onog da je značajan broj prenosilaca hadisa bio nearapskog porijekla te da su se u njima pojavljivale greške i odstu-panja u odnosu na njihovu izvornu formu, itd.

Druga nedoumica vezana je za pi-tanja kakav je uopće bio njihov stav u vezi s argumentovanjem jezikoslov-nih istraživanja Poslanikovom, s.a.v.s., Tradicijom, koji su preduvjeti takvog argumentovanja ukoliko su ga smatrali dozvoljenim, odnosno razlozi koji su ih naveli da ga eventualno smatraju zabranjenim, te zašto se u vezi s tim nisu otvoreno izjasnili.

Jedni će reći da je ‘činjenica’ da prvi arapski jezikoslovci nisu

uzorkovali svoja naučavanja hadisima Allahovog Poslanika, s.a.v.s., dovolj-na kao odgovor na ova pitanja. Dru-gi smatraju da su njihov stav prema argumentovanju Hadisom odredile Poslanikove, s.a.v.s., riječi: “Ja sam najrječitiji Arap iako sam iz pleme-na Kurejš”, obzirom da ne ostavljaju prostora za raspravu te takvo nešto čine neospornim, kao što je to slu-čaj i sa argumentovanjem Uzvišenim Kur’anom,12 itd.

Pitanje argumentovanja jeziko-slovnih istraživanja hadisima Allaho-vog Poslanika, s.a.v.s., nije zaokupljalo pažnju prvih arapskih jezikoslovaca. Oni su, očigledno, imali jasan i jedin-stven stav pa u vezi s tim nisu teore-tizirali niti su se vezano za to otvo-reno izjašnjavali.

O tome se počelo raspravljati i u vezi s tim uglavnom nagađati tek od ʼAbū al-Ḥasana b. al-ḍāʼiʻa (umro 686. godine po Hidžri) i ʼAbū Ḥayyāna Muḥammada b. Yūsufa al-Ġarnāṭīja al-ʼAndalusīja (umro 745. godine po Hidžri). Naime, isprovocirani Ibn Ḫarūfovim i Ibn Mālikovim odno-som prema Hadisu i ogromnim pro-storom koji su mu u svojim jeziko-slovnim istraživanjima posvećivali, oni su pokrenuli diskusije koje su za cilj imale osporavanje takve nji-hove metodologije. Kroz te diskusi-je iskristalisala su se tri mišljenja u vezi s argumentovanjem jezikoslov-nih naučavanja hadisima Allahovog Poslanika, s.a.v.s.:

1. Prema prvom mišljenju čiji su najistaknutiji zagovornici Ibn al-ḍāʼiʻ i Abū Ḥayyān, uzorkovanje jezikoslovnih naučavanja hadisima Allahovog Poslanika, s.a.v.s., nije dozvoljeno ni u kojem slučaju. Oni se pri tome pozivaju na ‘činjenicu’ da prvi arapski jezikoslovci iz reda aktera Basranske i Kufske grama-tičarske škole svoja jezikoslovna istraživanja nisu uzorkovali Po-slanikovom, s.a.v.s., Tradicijom, i to zbog sljedećih okolnosti: • Neki hadisi se prenose samo

po smislu, ne i formom, tako

11 Isti izvor, str. 147-148.12 Maḥmūd Ḥusnī Maḥmūd, ʼIḥtiǧāǧ

al-naḥwiyyīn bi al-ḥadīṯ, Maǧalla Maǧmaʻ al-luġa al-ʻarabiyya al-

ʼurdunī, godina II, dvobroj 3-4, Amman 1979., str. 42.


sagledavanja

da mnogi izrazi i fleksijska rje-šenja u takvim hadisima nisu Poslanikovi, s.a.v.s.

• Veliki broj prenosilaca hadi-sa su nearapi koji nisu dobro poznavali arapski jezik tako da se u njima pojavljuje mnogo jezičkih grešaka i odstupanja od onoga što je ispravno, itd.

To su razlozi za koje oni smatraju da su bili presud-ni za rezervisan odnos prvih arapskih jezikoslovaca prema Poslanikovoj, s.a.v.s., Tradiciji te da bi kao takvi svima trebali biti dovoljni za pozicioniranje spram ovog pitanja.

2. Drugo mišljenje je umjereno i zauzima sredinu između druga dva oštro polarizovana stava, a vezuje se za ʼIbrāhīma b. Mūsā Al-Šāṭibīja (umro 790. godine po Hidžri) koji smatra da je dozvo-ljeno argumentovanje hadisima o čijoj izvornoj formi se prilikom njihovog prenošenja vodi raču-na, dok to u slučaju hadisa koji se prenose samo smislom, a ne i formom nije dozvoljeno.

3. Predstavnici trećeg mišljenja među kojima su najistaknutiji Ibn Mālik, Raḍijjuddīn Muḥammad b. al-Ḥasan Al-Istrābādī (umro 688. godine po Hidžri), Muḥammad b. Abī Bakr Al-Damāmīnī (umro 828. godine po Hidžri) i ʼIbn al-Ṭayyib al-Maġribī (umro 1170. godine po Hidžri) smatraju da je takvo nešto apsolutno dozvolje-no. Uzvraćajući na argumentaciju zagovornika mišljenja prema ko-jem takva vrsta uzorkovanja jezi-koslovnih naučavanja nije dozvo-ljena, oni navode sljedeće:• Mogućnost da se prvi arap-

ski jezikoslovci nisu koristili

hadisima kao argumentima u prilog svojih naučavanja ne mora značiti da su to oni smatrali zabranjenim, tim prije što je zabilježeno da su se neki od najistaknuti-jih među njima na neki na-čin ipak poslužili hadisima u ovom kontekstu.

• Poznato je da su neki auto-riteti u ovoj oblasti smatrali dozvoljenim prenošenje hadi-sa samo po smislu, ali je isto tako poznato da su to neki drugi priznati učenjaci sma-trali strogo zabranjenim te da postoje mutawātir hadisi za koje je neosporno da su i smislom i formom prenese-ni od Allahovog Poslanika, s.a.v.s., kao i zbirke hadisa u kojima je velika većina pre-daja vjerodostojna, itd.

***Ukoliko pretpostavimo da se prvi

arapski jezikoslovci u svojim nau-čavanjima nisu koristili hadisima Allahovog Poslanika, s.a.v.s., gore kandidovani uzroci takvog njihovog eventualnog odnosa bi nam bili pri-hvatljivi kao argumenti te dovoljni da pojmimo zašto to nisu činili.

Naime, prenošenje hadisa po smi-slu i od strane onih kojima arapski nije bio maternji jezik te njime nisu dobro vladali, realnom čini moguć-nost da formulacija hadisa u mnogim slučajevima nije bila onakva kakvom ju je izrekao Allahov Poslanik, s.a.v.s. I dok su takvi hadisi i dalje mogli biti uvažavani u kontekstu vjerskih znano-sti te ustanovljavanja vjerskih pravila i propisa, oni su u jezikoslovnim zna-nostima bili neprihvatljivi iz jednog

jednostavnog razloga, a to je da je u fokusu tih znanosti mjerodavna bila upravo njihova forma.

Međutim, pouzdano je zabilježeno da su se oni, iako rijetko, ipak služili Poslanikovom, s.a.v.s., Tradicijom, tako da je bespredmetno tragati za uzrocima njihovog apstiniranja od hadisa u jezikoslovnim istraživanji-ma i naučavanjima. Ono što u ovom kontekstu može imati smisla jeste traganje za odgovorom na pitanje zašto je njihov odnos prema Hadisu bio reduciran i ‘nenaglašen’.

Prvi arapski jezikoslovci su se pre-ma hadisima Allahovog Poslanika, s.a.v.s., u onih nekoliko slučajeva u kojima su se njima poslužili, odno-sili na isti način i tretirali ih jednako kao i govor drugih baštinika čistog i izvornog arapskog jezika. To potvr-đuje činjenica da su ih navodili nena-glašavajući da se radi o Poslanikovim, s.a.v.s., riječima. Postupali su jednako kao i u slučaju ostalih uzoraka i argu-menata svojih naučavanja uvodeći ih riječima: ‘a kada su u pitanju njihove riječi...’, ‘nekada biva rečeno...’, ‘a što se tiče...’, itd.

Takav rezervisan, reduciran i ne-naglašen odnos prema Poslanikovoj, s.a.v.s., Tradiciji u kontekstu jeziko-slovnih naučavanja možda je moguće objasniti prisjećanjem na to da hadisi u tom periodu nisu bili kodifikovani i sistematizovani kao korpus te klasi-fikovani na različite kategorije, što bi omogućilo jezikoslovcima da sa više pouzdanja i u većoj mjeri pristupa-ju Hadisu kao izvoru jezikoslovnih istraživanja, a tome u prilog govori i činjenica da je takav odnos promije-njen te da su se hadisi u značajnijoj mjeri počeli koristiti i u tom smislu onda kada je taj proces realizovan u trećem stoljeću po Hidžri.

ʼAnṣārī (al-), ʼAḥmad Makkī; ʼAbū Zakariyyā al-Farrāʼ wa maḏhabuhū f ī al-naḥw wa al-luġa, Kairo 1964.

ʼAnṣārī (al-), Aḥmad Makkī; Sībawayh wa al-qirāʼāt, Dār al-maʻārif, Kairo 1972.

Ḍayf, Šawqī; Al-Madāris al-naḥwiyya, IV izdanje, D ār al-maʻārif, Kai-ro 1979.

Fakkī, ʻUṯmān; Al-ʼIstišhād f ī al-naḥw al-ʻarabī, magistarski rad odbranjen

na fakultetu Dār al-ʻulūm u Kairu 1969. godine.

Ḥudayṯī (al-), Ḫadīǧa; Mawqif al-nuḥāt min al-ʼiḥtiǧāǧ bi al-ḥadīṯ al-šarīf, Dār al-rašīd li al-našr, Bagdad 1981.

Izvori i literatura


sagledavanja

املــوـجز حديث رسول صىل اهلل عليه وسلم يف

عملية تقييس اللغة العربية

عمرو ادلين خرييتش

القرآن كيانات: أربعة أو ثالثة إىل العربية اللغة تقييس عملية تستند الرشيف. انلبوي واحلديث ابلدوية، واللهجة اجلاهيل، والشعر الكريم، وسنحاول يف هذا ابلحث استعراض كيفية تأثري احلديث انلبوي الرشيف يف عملية تقييس اللغة العربية، ومدى استخدام اللغويني العرب األوائل

للحديث انلبوي الرشيف يف تقنني اللغة العربية.

SummaryTHE HADITH OF ALLAH’S MASSENGER S.W.S.

IN THE PROCESS OF ARABIC LANGUAGE STANDARDISATION

Amrudin HajrićThe process of Arabic language standardisation was develo-ped on bases of four corpuses, namely: the Qur’an, pre-Islamic poetry, Bedouin vernacular and the Hadith of Allah’s Mess-enger s.w.s. In this article we attempt to present the role of the Hadith of the Messenger s.w.s. in the process of standar-disation of Arabic language, as well as the manner in which the Hadith was used in the process of codification of Arabic language by the first Arabic linguists.

Ḥudayṯī (al-), Ḫadīǧa; ʼAbū Ḥayyān al-naḥwī: ḥayātuhū wa ʼaṯaruhū wa maḏhabuhū, izdanje I, Bagdad 1966.

Maḥmūd, Maḥmūd Ḥusnī; ʼIḥtiǧāǧ al-naḥwiyyīn bi al-ḥadīṯ, Maǧalla Maǧmaʻ al-luġa al-ʻarabiyya al-ʼurdunī,

godina II, dvobroj 3-4, Amman 1979.Muġālasa, Maḥmūd Ḥusnī; ʼAbḥāṯ f ī

al-luġa wa al-naḥw wa al-qirāʼāt, iz-danje I, Dār al-bašīr, Amman 2002.

Naffāḫ (al-), ʼAḥmad Ratib; Fi-hris šawāhid Sībawayh: šawāhid

al-Qurʼān – šawāhid al-Ḥadīṯ – šawāhid al-šiʻr, izdanje I, Dār al-ʼiršād, Bejrut 1970.

Zuǧāǧī (Al-), ʼIštiqāq ʼasmāʼ Allāh al-ḥusnā, Taḥqīq: ʻAbd al-Ḥusayn al-Mubārak, Al-Naǧaf al-’ašraf 1974.

Documents

STuDIRaNje aRaPSKOG jeZIKa NeODVOjIVO je OD …fin.unsa.ba/tekstovi/muallimov-forum-o-arapskom-jeziku.pdf · Ključne riječi: arapski jezik, gramatika, jezikoslovne nauke, islamske