Sturen met organische stof in de Veenkoloniën

– rol van mest- en reststoffen -

Marleen Zanen m.zanen@louisbolk.nl

19 februari 2015

Noord-Sleen

Samenwerking PNW-en

19-02-2015

Bodem = kapitaal

De rol van organische stof

Organische stof

Gewas

Gewasrest, groenbemester, mest, compost,

reststoffen

Lucht Water

Belangrijkste bodemeigenschappen (groen) en knelpunten (rood)

Volgens 188 ondernemers werkzaam in onder andere veehouderij, akkerbouw, vollegrondsgroenten, bloembollen en boomkweekerijen.

Schils, 2012

Organische stof in Drenthe • Intensieve bouwplannen, weinig rustgewassen

• OS% van 3 tot 20% (koolstofrijk, weinig actief)

• Ca. 2.500 of meer kg EOS/ha/jr nodig voor balans

• Risico’s: verdichting ondergrond, stuifschade, droogte/natheid, uitspoeling nutriënten, weinig bodemleven

Rekensommetje: Bij 3% OS is voor verhoging met 1% ca. 105.000 kg OS nodig = 35.000 kg EOS = 1000 ton

RDM = lange termijn!!

Werk in uitvoering

• Bodemvruchtbaarheid/bemesting:

maximaliseren OS input, mest- en reststoffen, kwaliteit, optimaliseren pH

• Water:

vochtvasthoudend vermogen, opvang extremen, drainage/egaliseren, voorkomen verdichting

• Grondbewerking: minder afbraak OS, precisie bewerking (snelheid!), niet-kerend versus spitten/ploegen

• Bodemweerbaarheid, ziekten&plagen:

voeden van het bodemleven, groenbemesters

• Samenwerking akk-vee • Samenwerking landbouw-natuur • Sluiten (regionale) kringlopen • Vergroening (benutten van biodiversiteit!)

Betrek partijen met passende expertise!

Vragen voor vandaag

• Heb ik OS nodig? En waarvoor? • Welke organische stof? • Wat is de kwaliteit? • Waar haal ik het vandaan? • Wat levert het me op? • Nieuwe ontwikkelingen? • …. En meer

OS

Programma • 9:30 Ontvangst • 9:45 Opening • 10:00 Leen Janmaat: sturen op kwaliteit van compost • 10:30 Martien de Haas: OS tool en sluiten regionale

mineralenkringlopen

• 11:00-11:15 Koffie pauze

• 11:15 Arnout Venekamp: nieuwe ontwikkelingen • 11:35 Marleen Zanen: naar systeem aanpak • 12:00 Afsluiting en Lunch!

Compost kwaliteit

Wat is goede compost? Sturen op kwaliteit

Leen Janmaat l.janmaat@louisbolk.nl

19 februari 2015, Noord Sleen

Humus & Organische stof Humus is het traag afbreekbare deel van de organische stof in de bodem; organische stof is al het dode organische materiaal dat in de bodem aanwezig is. Humus wordt gevormd door de ontbinding van plantaardig en dierlijk materiaal. Vaak wordt het woord humus gebruikt als synoniem voor compost, dit is onjuist. Humus kan worden ingedeeld naar verschillende criteria, zoals chemische extraheerbaarheid, afbreekbaarheid, vorm en ontstaanswijze. Compost is een resultaat van een door mensen gecontroleerd ontbinding- en opbouwproces.

Waarom Compost?

• Compost geeft body aan lichte zandgrond, maakt deze vruchtbaarder;

• Compost zorgt voor structuur en lucht in een zware kleigrond;

• Compost zorgt er voor dat mineralen via levensprocessen door de plant worden opgenomen;

• Compost bevat micro-organismen die concureren en daarmee enkele bodemziekten onderdrukken.

Bemesting

Organische stof

Structuur & Beworteling

Bodemleven

Ziektewering

Compostering

Compostkwaliteit

Ziektewering

Vrij van glas en plastic

Lage gehalten aan zware metalen

Zware metalen in mg per kg ds Cd (Cadmium) 1 mg/kg ds Cr (Chroom) 50 mg/kg ds Cu (Koper) 90 mg/kg ds Hg (Kwik) 0,3 mg/kg ds Ni (Nikkel) 20 mg/kg ds Pb (Lood) 100 mg/kg ds Zn (Zink) 290 mg/kg ds As (Arseen) 15 mg/kg ds

Compost materialen

Verkrijgbaarheid – C/Nverhouding – Prijs/Vergoeding

Compostkwaliteit Structuur Water

Evaluation of the compost structure

very fibrous fibrous fibrous / crumbly crumbly very crumbly

Fist test to control the humidity of compost during the composting process

too wet OK too dry

Compost samenstelling PARAMETER ANALYSE RESULTAAT

in g / kg op basis van

droge stof

ANALYSE RESULTAAT in kg / ton van het

ongedroogd product

Droge stof 589 Totaal-stikstof (N)

Fosfaat (P2O5)

Kali (K20)

Magnesium (MgO)

Zwavel (S)

8.9

4.1

6.7

2.2

1.7

5.2

2.4

4.0

1.3

1.0 PARAMETER ANALYSERESULTATEN EIS: COMPOST Organische stof % van de d.s. 22.5 > 10 Zware metalen *)

Cadmium (Cd)

Chroom (Cr)

Koper (Cu)

Kwik (Hg)

Nikkel (Ni)

Lood (Pb)

Zink (Zn)

Arseen (As)

< 0.3

22

23

0.07

8

33

68

4.7

1.0

50

60

0.3

20

100

200

15 CONCLUSIE VOOR DEZE PARTIJ COMPOST: VOLDOET AAN EISEN COMPOST

C/N

• Een hogere C:N verhouding vraagt meer stikstof en tijd om verteerd te worden en heeft dus langer effect op de bodemstructuur.

• Een lagere C:N verhouding vraagt minder stikstof maar is eerder verteerd. Groencompost 20/1 GFT 10/1 Stro 60/1

Toepassing Doel: • Organische stof, zie samenstelling • Bemesting, zie analyse

- hoeveel fosfaat bevat de compost? - C/N verhouding, prijs per kg N

• Structuur, zeefmaat en rijpheid • Bodemleven versterken • Betere opkomst na zaaien/winderosie

GFT Modelberekening Uitgangspunt akkerbouwbedrijf op zandgrond met granen, aardappel, bieten/conc. Door meeropbrengsten en besparing beregening geschatte rendement 17% (30 jaar) (sterk afhankelijk van kosten ofwel verschil drijfmest versus compost/GFT)

Keuze Compost

Afhankelijk van doel: • Voor bemesting compost (GFT) met

hogere gehalten; • Voor organsche stof, structuurhoudende

compost (hout); • Voor bodemleven, goed uitgerijpte

compost na gecontroleerd proces; • Schimmel of Bacterie dominant?

Bokashi? • Fermentatie in een anaeroob proces; • Basis biomassa in lagen C/N rond 20:1,

voldoende vocht; • Toevoegen: zeeschelpenkalk, kleimineralen en

Microferm; • Na inkuilen verdichten en luchtdicht afsluiten; • Bevat direct afbreekbare koolstof

(= voer voor het bodemleven)

Welke voordelen?

Hoe duurzaam is compost/bokashi?

• Gedurende compostering verdwijnt 50% van de koolstof CO2 • Bij Bokashi blijft koolstof tijdens proces behouden, wat gebeurt er na toediening? • Beiden dragen bij aan bodemvruchtbaarheid langere termijn

Hoe kiest u?

Wat kiest u? Compost Bokashi

Toolkit

organische mest- en reststoffen

Praktijknetwerk Toolkit sluiten regionale mineralenkringlopen

Martien de Haas, Gerard Ros & Romke Postma 19 februari 2015

Nutriënten Management Instituut B.V. Postbus 250, 6700 AG Wageningen T: 088 8761280 E: nmi@nmi-agro.nl I: www.nmi-agro.nl

Ontwikkelingen:

• Hoge opbrengstniveaus stellen hoge eisen aan bodemvruchtbaarheid (organische stof én nutriënten)

• Schaarste grondstoffen => zuinig gebruik • Sluiten nutriëntenkringlopen => ook op regioniveau • Toenemend aanbod mest- en reststoffen • Klimaatvriendelijke landbouw – beperken GHG Vraag:

Wat kan een akkerbouwer hier mee?

Aanleiding

Duurzaam bodem- en mineralenbeheer via een optimale inzet van organische mest- en reststoffen in akkerbouw op zand- en dalgronden

Doel praktijknetwerk

Aandacht voor: • People: wat wil / kan de ondernemer / akkerbouwer • Planet: nutriënten, organische stof en CO2-voetafdruk • Profit: economisch rendement, prijzen producten

• Ontwikkeling toolkit voor toepasbaarheid organische mest- en reststoffen uit regio in akkerbouw

• Studiegroep-bijeenkomsten

• Praktijkproef

• Regiobijeenkomst

• Rapportage / artikel / Flyer

Activiteiten praktijknetwerk

• Rekenmodel in Excel • Hulp bij keuze uit organische mest- en reststoffen • Gebruiker geeft aan waarop hij wil sturen

De toolkit: schematische opzet

• Optie 1: advies over best passende organische mest- of reststof op bedrijf op basis van criteria

• Optie 2: organische mest (b.v. op eigen bedrijf) is voorkeursmeststof advies over beste organische mest- of reststof voor aanvulling

De toolkit: hoe te gebruiken?

Invoer bedrijfsgegevens:

• Locatie / provincie, gemeente gebruikt voor bodem-gegevens en CO2-voetafdruk (via transportafstand)

• Bedrijfsgrootte

Invoer rotatiegegevens:

• Rotatie Aandeel gewassen, incl. groenbemesters

Invoer bodemgegevens:

• Bodemgegevens grondsoort en resultaten grondonderzoek

Flexibele invoer mogelijk: gebruik gebiedsgemiddelde bodemgegevens en/of bouwplan als input

De toolkit: benodigde invoer

Stap 1

• NPK-bemesting volgens landbouwkundig advies • wettelijke normen op bedrijfsniveau • Benodigde onderhoudsbekalking • EOS volgens OS-balans Stap 2

Bereken of een meststof geschikt is voor het bedrijf (waarbij gebruiker kan sturen op relevantie)

Wat is er nodig: de bedrijfsbehoefte

Producten: • Verschillende soorten dierlijke mest • Fracties mestverwerking (dun, dik) en digestaat • GFT- en groencomposten • Reststoffen (protamylasse, betacal, betafert, vinassekali)

Eigenschappen

DS, OS, nutriënten (N, P, K, etc.), NW, prijs, CO2-voetafdruk – extra: hulp berekening CO2-voetafdruk

Optie: zelf product(en) toevoegen

Databank org. mest- en reststoffen

Variatie in hoeveelheid en stabiliteit OS

Variatie in meststoffen: stikstof

Verschillen in P- en K-gehalte

Databank eenvoudig uit te breiden

Invoer mogelijk van eigen producten waarvan de samenstelling bekend is

• Gebruiker geeft aan hoe zwaar hij criteria mee laat wegen voor het maken van de meststofkeuze. Zie voorbeeld:

De toolkit: instellen criteria

• Aantal scenario’s advies voor beste meststofkeuze • Resultaten zijn afhankelijk van bodem en bouwplan

De toolkit: een aantal illustraties

Sce- nario

Criteria OS N P K NW CO2 Prijs

1 100 100 100 100 0 0 100

2 100 0 0 0 0 0 100

3 0 100 100 100 0 0 100

4 0 0 0 0 100 100 100

5 0 100 0 100 0 100 100

Een illustratie van het advies-scherm

Zand: sturen op OS en NPK en prijs

Top-4 EOS N-wz P K N-dm Prijs

Rund drijfmest 133 59 96 119 100 (-28)

Rundvee dunne fractie 80 68 95 150 81 (-36)

Betafert digestaat 42 71 100 103 0

Rundvee dikke fractie 232 27 100 71 75 (-17)

Als je stuurt op maximalisatie EOS én NPK én prijs: lastig

met organische meststoffen. Behoeftevervulling varieert.

Belemmeringen zijn product-specifiek

Vervulling bedrijfsbehoefte (%)

Zand: sturen op OS alleen

Top-4 EOS N-wz P K N-dm NW

GFT compost 100 6 43 0

Champost 100 17 84 60 54 -

Rundvee dik 100 12 43 31 32 -

LACO compost 100 4 51 32 0 ++

Als je stuurt op maximalisatie EOS zonder aanvullende voorwaarden:

composten en dikke fracties zijn belangrijkste producten voor dit bedrijf.

Hier belangrijk: sturen op P versus OS

Vervulling bedrijfsbehoefte (%)

Zand: sturen op werkzame N P K

Top-4 EOS N-wz P K N-dm

Betafert digestaat 42 71 100 103 0

Rundvee dunne fractie 80 68 95 150 81

Zeugen gier 16 100 83 75 71

Runder drijfmest 133 59 96 119 100

Als je stuurt op maximalisatie NPK zonder EOS dan levert dit voor dit

bedrijf met name vloeibare bewerkte mestproducten op en RDM

Hier belangrijk: sturen op P versus OS

Vervulling bedrijfsbehoefte (%)

Welke meststoffen als nadruk op NW en CO2? • Kalkmeststoffen (uiteraard) • Betacal • Natte kalkslib • Composten met hoog NW Welke als nadruk op N, K en CO2? • digestaten/ mineralenconcentraten => N-dm beperkend

Zand: NW, CO2, N en K

• Nieuwe tool is praktisch handvat om keuzes te maken uit divers aanbod aan organische mest- en reststoffen voor beheer organische stof en nutriënten

o Aanbod organische mest- en reststoffen is groot o Eigenschappen verschillen sterk o Organische stof bevatten nutriënten gekoppeld o OS en nutriënten moeten in samenhang worden

beschouwd

• Flexibiliteit is voordeel: o Database met organische mest- en reststoffen kan worden

uitgebreid en aangepast

Conclusies

Drents landbouwkapitaal

De inzet van de provincie Drenthe om uw kapitaal te verzekeren

Arnout Venekamp

19 februari 2015

Bodembeleid

EU Kaderrichtlijn Bodem

• Concept Kaderrichtlijn Bodem

Nationaal

• Beleidsbrief duurzaam bodembeheer

Provincie Drenthe

• Bodemvisie

Agro Agenda NN

• Rode draad voor Agri Business

• Icoonprogramma Bodem

–Van kennis naar kunde

–Bodem APK

• Kringloop, meer uit minder

• Versnellingsagenda mvh

• Samenwerking akk - mvh

Aardkundige waarden Bodemsanering Archeologie Ontgrondingen Diepe ondergrond Grondwater Natuur Landbouw (concept)

Wat doet Drenthe?

• Implementeren

• Uitvoeren

• Verordenen

• Stimuleren

• Agenderen

• Onderzoeken

Onderzoeken Drenthe

• NMI 2004 – Quickscan organische stof

• NMI 2009 – Afbraaksnelheid en inzicht in management

• NMI 2010 – Verbeteren monitoring OS

Conclusies onderzoeken

• Geen eenduidig beeld

• Lichte daling

• Grote verschillen tussen percelen

• Gunstige startwaarden OS

• Invloed bodemmanagement

Let op de (te) krappe bemesting!

Projecten

Bedreven Bedrijven Drenthe

Duurzaam boer blijven

Veldleeuwerik Drenthe

Bodemkwaliteit Drenthe

Credits for Carbon Care

Boeren op goede gronden

Grondig boeren met mais

Agenda voor de Veenkoloniën

Toekomst

Biobased Economy Relatie biobased economy en bodemvruchtbaarheid

Gevolgen Melkveewet Actieprogramma

Samenwerking akkerbouw – mvh

POP 3 Nieuwe projectmogelijkheden

EIP

BEDANKT VOOR DE AANDACHT

Groenbemesters

• Zijn onmisbaar voor goede bodem conditie • Leveren organische stof (500-1000 EOS/ha) • Verbeteren bodemvruchtbaarheid (nutriënten) • Bevorderen een goede structuur • Verminderen verlies van nutriënten

Marleen Zanen, Louis Bolk Instituut, m.zanen@louisbolk.nl

Vanggewassen in

Spelregels: • Vanggewas = minimaal 2 soorten (lijst met 30

gewassen), geen verhouding tussen soorten. • Vóór 1 okt zaaien en minimaal 10 weken laten

staan (b.v. 1 september t/m 10 november) Klepelen of maaien mag niet, bemesten wel. Doodspuiten aaltjesbestrijder v.a. 31 dec

• 5% Ecologisch Aandachtsgebied: weegfactor 0,3 (150 ha = 25 ha vanggewas).

Maar…

Hoewel..

Visser, Molendijk, Korthals (PPO)

• Akkerbouwrotatie Vredepeel • P.p. besmetting in bio (lees meer EOS!) systematisch lager! • Oorzaak? Meer organische mest?

Naar een robuust landbouwsysteem

69

Casus Bladrammenas • Penwortel • Snelle bovengrondse groei, onkruid onderdrukking • Vrij vorstgevoelig • Lage C/N (ca. 17), snelle vertering in voorjaar • Aaltjes:

– Matige vermeerdering wortellesieaaltje (P. penetrans) en wortelknobbelaaltje (M. hapla).

– Vrijlevende trichodoriden: slechte vermeerdering P.teres, sterke vermeerdering T. primitivus.

– Geen waardplant voor tabaksratelvirus, dus afname van de infectiedruk.

Casus Bladrammenas • Demo akkerbouwer Oranje • 3 bemestingsvarianten: 15m3VDM (77 kg N), 250kgKAS

(67 kg N), nul • Zaaidatum: 29 aug 2014 • Voorvrucht: zomergerst • Bodem: OS 5,9, pH 5,1 • Bewortelingsbeeld • Biomassa (o & b) • NPK inhoud

Casus Japanse Haver • Intensief wortelstelsel (60% van totale DS!) • Snelle opkomst en beworteling • Weinig vorstgevoelig • Hogere C/N (ca. 20), tragere vertering in voorjaar • Aaltjes:

– Afname van wortellesieaaltje (P. penetrans) en wortelknobbelaaltje (M.

hapla). – Vermeerdering: M. chitwoodi, vrijlevende trichodoriden, rhizoctonia solani

Casus Japanse Haver

• Demo 2 akkerbouwers, Witteveen en Nieuw Weerdinge • Stroken, met en zonder bemesting (ca. 30 kg N) • Zaaidatum: 23 en 29 aug 2012 • Voorvrucht: zomergerst • Bewortelingsbeeld • Biomassa (o & b) • N inhoud

Totale biomassa

• Bladrammenas vooral bovengrond, Japanse haver vooral ondergronds • Tussen 2200 en 5000 kg DS/ha

Stikstof

En via wortels? + 30-40 kg Kali via wortels + 10 kg Fosfor via wortels

- VDM: 76 kg N toegevoegd, 72 kg meer opgenomen dan NUL - KAS: 67 kg N toegevoegd, 30 kg meer opgenomen dan NUL, 37 kg verlies ?

Van symptoom naar systeem

• Meer focus op systeem en beworteling, benutting van gehele bodemprofiel.

• Toets in de praktijk, neem ondernemers mee in proces – expertise LBI!

• Lastig traject, maar voldoende aanwijzingen dat er mogelijkheden zijn!