Şükrü Hanioğlu _ Osmanlı-_dan Cumhuriyet-_e Zihniyet_ Siyaset ve Tarih

8/7/2019 kr Haniolu _ Osmanl-_dan Cumhuriyet-_e Zihniyet_ Siyaset ve Tarih

1/124


2/124

kr Haniolu _ Osmanl'dan Cumhuriyet'e Zihniyet, Siyaset ve TarihM. kr Haniolu Princeton niversitesi retim yesi ve bu kurumun OrtadouAratrmalar Blm'nn bakandr. Kendisinin yaynlanm kitaplar arasndaBir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi (stanbul, 1981),Bir Siyasal rgt Olarak Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk,1889-1902 (stanbul, 1986), The Young Turks in Opposition (Oxford, 1995) ve

Preparation for a Revoiution: The Young Turks, 1902-1908 (Oxford, 2001)bulunmaktadr.NDEKLERSunu/9 Giri/11I. Blm: Din, Bilim, Bilimcilik, Modernlik, adalamaDin, Bilim, Bilimcilik/15Dinde "Reform"/19 ,,.."?'??:...ki Trkiye / 24Max VVeber-slm Calvinistler / 28Osmanl Popler Materyalizmi, Bilim ve Felsefesizlik / 36Bir Medenleme Projesi ve Bilim Dini Olarak Vlgermateryalizm / 40?Pozitivizm mi, Vlgermateryalizm mi? / 43

kinci Merutiyet'ten Gnmze Bilim-Din-Modernlemef/46Batllama, Modernleme, adalama ve Trk Toplumu / 49Gemiten Gnmze rtnme, adalk ve Medenleme Projesi / 53Dindar Bir Dinsiz ya da Dinsiz Bir Dindar: Dr. Abdullah Cevdet ve Modern TrkToplumu / 57ABD ve Trkiye'de Laiklik, Kamusal Akl ve Hukuk Yorumlar / 64II. Blm: Zihniyet, Aydnlar, Sekincilik, Entelekteller, Basn, niversiteAsrlk Bir ideolojinin Yldnm / 73Aydnlar ve Devlet / 78Aydnlanma ve Siyaset / 84Entelektel Kimlik ve Entelektel Ortodoksluk / 89Osmanl-Trk Sekinciiiinin Unutulan Kuramcs /93 Sekinler ve Nitelikleri /98Milletlerin Ruhu, arkl Zihniyeti ve Siyas Doruluk /102 Yenieriler, HrBasn ve Millet-i Msellha /105 Trk Basn ve Siyas Toplumsallama /108niversite ve deoloji /112niversiteler ve "lke Menfaatleri": ABD'de Ortadou almalarnn Gelecei/117III. Blm: Siyaset, Demokrasi, Kimlik, Cumhuriyet, D Siyaset YapmRejimimizin Temelleri ve Kamusal Yorumlar /123 Tarih Geliimi inde YksekSiyaset /129"Baskc ktidar-Komplocu Muhalefet" Sarmal ve Trk Toplumu /133Demokrasi ve Millet na /140 Dersimiz Demokrasi /143 Hikmet-i Hkmet veDemokrasi /146 Demokrasi Eitimi ve Seviyesi /150Temsil Arac m, Modernleme Hizmetinde Brokratik Kurum mu? /153"Btnlk" ve "Katlm" Arasnda evre /156 Tarih Geliimi inde KimlikSorunumuz /160 st Kimlikler Olarak Trklk ve Trkiyelilik /163Tarih Sre iinde Kimlikler, Kimlik atmas ve Demokrasi /167Aznlklar ve Haklar /174Ulus-Devletler ve Miras Paylam /180Cumhuriyetin Getirdikleri ve Irak'taki Osmanl idaresi /184Yeni Cumhuriyetilik /187Batllama Yolunda Kimlik Aray /192Osmanl Gemii ve D Siyaset Yapm/195 -???:Byk Devletlerle ttifak: 1907-1914 Dneminden . Alnacak Dersler/203Yirmibirinci Asr mparatorluu / 207IV. Blm: Tarih, Ermeni Meselesi, ttihad ve Terakki'den Cumhuriyet'eGelimelerMkemmel Tarih Yaratma Tutkusu / 213Tarihsizlik zm m? / 216

Trk Altn acl ve Gnmz Sorunlar / 221Sorumluluun Tarihe Havalesi / 224


3/124

Sorunlarn Kayna Osmanl Ynetimi mi? / 227Osmanl Oryantalizmi / 231ii Tarihilere mi Brakmal? / 234Ermeni Meselesini iki Millet Arasndaki Kan Davas Gibi Grrsek Anlayamayz /238Yemen, Irak ve Ulus-Devlet / 249

Farkl Bir Diaspora ve Trk Milliyetilii / 252Doksan Alt Yl Sonra 10 Temmuz / 257eteler, Vatanseverlik, Kahramanlar/ 262Trk stikll Harbi ve Gnmz Trk Toplumu / 273CHP ve Toplumumuzda deolojik Deiim / 280Sonu Yerine / 285SUNU2002 yl sonunda deerli meslektam Dr. ahin Alpay'n tavsiyesi ve dneminZaman gazetesi genel yayn ynetmen yardmcs Eyp an'n nerisi sonrasndadeien aralklarla bu yayn organnda yorum yazlar yazmaya baladm. Zamangazetesinin Bat basnndaki op-ed yazlarn yaynland blmleri andran amayazara daha geni alan tanyan yorum sahifeleri, bana gncel konular zerinetahliller yapma imkn sundu. Bu alanda konu seimime en ufak bir mdahalede

bulunmayan ve sklkla kelime snrlarn zorlayan yazlar aynen yaynlayanZaman gazetesi yneticilerine teekkr etmek istiyorum. Anlan sre iinde yorumsahifelerinde grevli ok sayda deerli gazeteci, yorumlarn Internetortamndan alnarak yayna hazr hale getirilmesinde tasavvur edilebilecek hertrl yardm gsterdiler. Bu konuda bilhassa Ahmet Turan Ayhan ve RamazanAkkr'a teekkr bor bilirim.Gncel meselelere farkl bak alar getirmek amacyla kaleme alnan buyorumlar beklemediim lde ilgi uyandrd. Yaynlam olduum akademikalmalarla ilgili olarak gnderilen mesajlar genellikle iki haneli rakamlaraulamazken, neredeyse gazetedeki her yorum sonrasnda elliye yakn not aldm vesanal lemde de olsa ok sayda kimse ile fikir alveriinde bulunma imknnaulatm. Bu bakmdan yorumlar, benim gibi yurt dnda yaayan bir akademisyenile lkesi arasnda kpr oluturdular. Bana yazma zahmetinde bulunan okurlarnnemli bir blm ortaya koyduklar deiik fikirlerin yan sra tm yorumlarnderlenerek kitap haline getirilmesi arzusunu dile getirdiler.Yorumlarn derlenmesi aamasnda Gltekin Tan onlar batan sona okuyarak gzdenkaan tashih ve iml hatalarn tespit konusunda ok deerli katklarda bulundu.Metni ayrca okuyan Suat Ak da nemli deiiklikler yaplmasn mmknkld. Tm bu yardmlara itenlikle teekkr etmekle beraber yorumlardaki hatave deerlendirmelerin sorumluluunun sadece yazara ait olduunu belirtmekisterim.M. kr Haniolu18 Austos 2006Princeton, NJ10GRBu derleme 2002 sonundan 2006 yazna kadar Zaman gazetesinde yaynlanan elli beadet yorum ile 2003 ylnda Milliyet gazetesi iin hazrlanan bir deerlendirmeyazsn kapsamaktadr. Bunlara ilveten Nuriye Akman tarafndan 2005 ylndayaplan ve derlemede ele alnan konularla yakndan ilikili bir rportaj dametne eklenmitir.Yukarda sz edilen yazlarn tm kendi iinde btnl hedef alan almalarolup ileride bir kitabn blmleri haline gelecekleri varsaymyla kalemealnmamlardr. Dolaysyla okuyucunun bu derlemeden, belirli bir konu zerine,bir yazm plan erevesinde hazrlanm bir kitapta bulunabilecek akclk vetahlili beklememesi, sz konusu metinleri bamsz paralar olarakdeerlendirmesi gerekmektedir. Ayn sebepten tr metinde belirli bir konuzerine kaleme alnm bir kitapta varl yadrganacak tekrarlar dabulunmaktadr. Bylesi bir derlemeden temel ama yukarda zikredilen yazlarntoplu biimde okuyucuya sunumu olduu iin bu tekrarlar aynen braklm ve

metinlere mevcut tashih hatalarnn dzeltilmesi dnda mdahaledebulunulmamtr.


4/124

Sz konusu yazlar okunurken bunlarn drt yllk bir zaman dilimindetoplumumuzun gndemini igal eden konular zerine kaleme alndklarunutulmamal ve deerlendirmeleri bu balamda yaplmaldr. Gene kitaptaki drtana blm ve bunlarn iindeki alt balklarn sadece akcl temin etmekamacyla yazar tarafndan dzenlendikleri gzden uzak tutulmamaldr. Dier birifadeyle, okuyucu bu blmleri okuduunda belirli bir konu zerinde sistematik

bir bilgiye ulaamayacak; ancak benzer konular zerinde farkldeerlendirmelerden istifade etme imkn bulabilecektir.Derlemeyi meydana getiren yazlar akademik bir slp ve bunun beraberindegetirdii ekil artlar erevesinde deil,11geni kapsaml gazete yorumlar ve deerlendirmeleri olarak kalemealnmlardr. Bu nedenle metinlerde son derece snrl sayda alnt sunulmuve dipnotlar ya da dier yollarla kaynaklara atfta bulunulmamtr. Zatenyazlarda herhangi bir kaynaktan bunu gerektirecek derecede istifade edilmemive yorum karakterine sadk kalnmtr. Bu nedenle metnin temelde bir aratrmadeil bir yorum almas olarak deerlendirilmesi gerekmektedir. Ayn nedendentr, almann sonuna bir sonu blm ve dizinin eklenmesi de gerekligrlmemitir. Bir anlamda her yaz kendine ait bir neticeyi ihtiva etmektedir.

Buna karlk tm yazlarn bir deerlendirmesini yapan ve yazarn ortayakoymaya gayret ettii bak asn ksaca tartan bir not "Sonu Yerine"bal altnda kitabn sonuna eklenmitir. Ancak bunun konulu bir kitabn sonublm olarak mtalaa edilmemesi gerektiinin tekrar alt izilmelidir.Yorumlar deerlendirilirken, bunlarn bir ksmnn dierlerine nazaran oldukauzun olduklar grlecektir. Bu bir tercih ya da belirli konulara daha fazlaehemmiyet atfedilmesinden kaynaklanmamaktadr. 2002 sonundan 2005 bana kadarZaman gazetesi yorum sahifesi yneticileri, yayn siyasetleri erevesinde dahaksa yazlar talebinde bulunmular, anlan tarih sonrasnda ise yaz uzunluukonusunda bir kstlama getirmemilerdir. Bu nedenle yakn dnemde yazlanyazlar dierlerine nazaran daha uzundur ve okunmalarnn kolaylatrlmas iinara balklar kullanlmtr.Bu derleme, din ve modernlikten siyaset ve kimlik meselelerine, toplumumuzuntarihe yaklamndan kamusal rejim yorumlarmza kadar deiik konular zerineyaplm deerlendirmeleri bir btn halinde okuyucuya sunmak amacylagerekletirilmitir. Bu nedenle okuyucunun zihninde sorular uyandrabilir ya daele alnan konularn mekanik sebep-sonu ilikisi erevesinde tahlilinin nedenli zor, hatta imknsz olduunu dndrebilirse, kendisini hedefine ulamsayacaktr.I

12I. BLM/^NTBLM, BLMCLK, MODERNLK, ADALAMADin, Bilim, Bilimcilik

Din ile bilim arasnda var olduu dnlen "ezel ve ebed" atmann insanlktarihinin ve kendi toplumumuzun temel dinamii olduu fikri, ondokuzuncu asrnortalarndan beri, Osmanl/Trk entelektelleri tarafndan hararetlebenimsenmitir. emseddin Sami (Frasheri) Bey'den Cell Nuri (leri)'ye, AdnanAdvar'dan Niyazi Berkes'e kadar uzanan kapsaml bir listedeki yazarlarca kalemealnan eserlerin toplumsal ve iktisad deikenleri bir kenara iterek hepbylesi bir dinamii var saymalar phesiz bir tesadf eseri deildir. Songnlerde meydana gelen tren kazalar ile ilgili olarak Trk basnnda yaplantartmalarn da kendilerine fikr arka plan olarak bu zemini almalar,toplumumuzda vlgerletirilmi bir bilimcilik (scientism) tezinin poplerdzeyde hl ne denli etkili olduunu gstermesi bakmndan ilgintir.Ondokuzuncu asrda altn an yaayan bilimcilik yalnzca her eye kadir bir"bilim"i ideolojisinin merkezine yerletirmekle kalmyor, felsefe, insan

davranlar ve toplumsal bilimlerin de deneysel bilimlere ait yntemlerleyaplmas gerekliliini savunuyordu. Bu tez yani bilhassa Alman


5/124

vlgermateryalizminin etkisinde deneysel bilimler ve tbbn her eyi aklamayakadir olduuna -mesel bilin ve fikir retiminin beyin ve sinir sisteminimeydana getiren "mad-de"nin basit bir ilevi olduunun "ispat edildiine"-duyulan "inan," ondokuzuncu asrn son yirmi ylnda Osmanl entelektellerininde hatr saylr bir blmnn Ludvvig Bchner'in izinde bilimidinselletirmelerine neden olmutu.

Unutulmamaldr ki, bu kendine zg bir gelime olmaktan ziyade, Carlton J. H.Hayes'in "Materyalizm Nesli" olarak tavsif etmeyi uygun grd bir entelektelkuan Osmanl lkesindeki yansmasndan baka bir ey deildi. Beyrut, Kahireve skenderiye'de el-Muktatafn ban ektii dergiler araclylabalayan Darwinizm tartmas, Bchner'in,15Darwinizm'in kendisinin "Madde ve Kuvvet" zerine ortaya koyduu tezleriispatladn iddia ettii almalarnn Dr. ibli umayyil tarafndanArapa'ya tercme edilmeleri sonrasnda daha da alevleniyor, stanbul'daAbdullah Cevdet Bey, Bchner'in eserinin "Tefekkr" bahsini Trke'ye eviriyor,Kahire, Badat, Beyrut, zmir'de neredilen ilk Bchner reddiyelerini yeni"bilim dini"nin slikleri haline gelen entelekteller cevap bile verilmesigerekmeyen "huraft ve isriliyt" olarak yorumluyorlard. Beir Fuad Bey'in

bilimsellikle badamad iin iirin bir kenara braklmasn tavsiye etmesi,Dr. erafeddin Mamum'nin "beynin ilevlerini kalbe atfederek bilimselliktenuzaklatklarn" iddia ettii airlere kar balatt savata hayvanlara dairiir yazan edeb ahsiyetleri, yapabiliyorlarsa, hasta hayvanlar iirleriyletedavi etmeye armas, bize bugn tuhaf gelen fikirler olmakla birlikte, birneslin hatr saylr sayda entelektelinin iselletirdii derin bir inancndelilleridir.Bunun sonucunda, tpk 1872 Temmuz'unda nl cerrah Henry Thompson'un dindarlarpazar gnleri okunan dua kitabnda hastalar iin mevcut dualar okuyarak, eervarsa, duann gcn bilimsel olarak ispata davet etmesi sonrasnda RobertSeeley'den Huxley ve Holyoake'e kadar pek ok entelektelin dahil olduklar(Galton'un istatistiki verilerin, duann hastalara yarar salamadn ortayakoyduunu savunan makalesi sonrasnda daha da keskinleen) tartma benzerifikir mnakaalar -mesel Balkan Savalar srasnda IMeihat'in okunmas iinokullara gnderdii duaya kar ctihad mecmuas tarafndan alan kampanya-biraz gecikmeli de olsa Osmanl/Trk toplumuna tanyordu. Ahmed MidhatEfendi'nin kendisinin ve Hoca Musa Efendi'nin yorumlaryla bir tartma kitabhaline getirdii ve din-bilim atmas tezinin ncil'i kabul edilen John W.Draper'in Niza'-i lm Din adl eserinin dnemin sat rekoru kran kitaplararasna girmesi, Osmanl entelektel evrelerinin bu alandaki tepkilerininAvrupa ya da ABD'de ortaya kanlardan fazla farkl olmadn gstermektedir.Bu tartmann Osmanl balamnda kazand bir hususiyet ise feti halinegetirilen dinselletirilmi bilimin, slikleri16tarafndan, Bat'nn stnlnn de arkasndaki g olarak kutsanmasyd. Bununsonucunda ise olduka mulak -mesela teknolojik gelime ve mhendisliin desklkla iine sokulduu- ama "her eye kadir" olduuna inan duyulan bilimin,fazla da uzak olmayan bir gelecekte yarataca yeni ahlk anlay ile dinlerinyerini alaca kabul ediliyordu. Tekrar edilmek gerekirse bu fikr zemindekitartmalar, mesel 1853 ylnda Lord Paimerston'un mdahalede bulunmak zorundakald kolera salgnna kar bir gnlk oru tutulmasn teklif eden EdinburgKilisesi ile doktorlar arasndaki mnakaa, gene ngiltere'de 1864 ylndaalnan gzel rn nedeniyle kran duas okunmasna bilimciler tarafndangsterilen sert tepki, ondokuzuncu asrn ikinci yars ile yirminci asrn ilkyllarnn olaan olaylarndand ve din-bilim atmasn insanln temeldinamii olarak gren entelekteller Bat toplumlarnda pek de yabanaatlamayacak saydayd. Bu fikirler -belirttiimiz gibi- Osmanl entelektelevrelerinde de ok sayda taraftar buluyorlard ki bunun fazla da garipsenecekbir yn yoktu.Sorun bu tartmalarn neden Osmanl/Trk kamuoyuna tand deil, bylesi bir

"bilimcilik" anlaynn nasl olup da daha vlger biimiyle gnmz Trkkamuoyunda egemen popler sylemi oluturmakta olduudur. Unutulmamaldr ki, bu


6/124

tr bir "bilimcilik" Sovyetler Birlii kurucular tarafndan dahi felsefslkla ma'll ve ar idealist bir ideoloji olarak mahkm edilmiti. GeneLange dzeyindeki dnrler bylesi bir "bilimcilik"in felsefesizliininyaratt sorunlarn altn izerken, Justus von Liebig kalibresindeki bilimadamlar "bilimciler'i abartl genellemeler yapan "amatrler" olarakgryorlard.

Modern Trk Toplumunda Popler BilimcilikBu sylemin toplumumuzda gnmze dein fazla bir deiim gstermeden varlnsrdrebilmesinin temel nedeni, Trk resm ideolojisinin, felsef boluunakarn, ondokuzuncu asr Alman vlgermateryalizminin deneyci "bilimcilik"ini,onu kurucularnn hi de arzu etmedikleri biimde onsekizinci asr Franszmateryalizmi ile harmanlayarak, sisteminin merkezi-17ne yerletirmi olmasdr. Nitekim bu nedenle Dr. ibli umayyil, Salamah Musa,smail Mazhar hatta Kasm Emin gibi dnrlerin youn gayretlerine karngnmz Arap dnyasna snrl etki yapabilmi ondokuzuncu asr Almanvlgermateryalizmi ve bilimcilii, Trk entelektel ve popler sylemlerindeegemenliini srdrebilmekte, Trk basnnda, Avrupa ve Amerikan yaynorganlarnda bir asr ncesinin tartmalar sklkla gndeme gelebilmektedir.

lgintir ki, ondokuzuncu asr Alman vlgermateryalizmi ve "bilimcilik"iniOsmanl/Trk toplumuna tayan dnrler, bu ideolojinin iki temel zaafn yanikendi dindarlarn yaratacak bir inan sistemine dnme karakterini ve bylesibir sistem olarak mevcut inan sistemleri karsnda ne denli zayf kalacanhissetmilerdi. Onlara gre bu sorunlara mutlaka are bulunmas gerekiyordu.te bu nedenledir ki, bu entelekteller Jean-Marie Guyau'ya bir cankurtaransimidi gibi sarlmak zorunda kalyorlard. Ancak, bylesi sentezlere ynelmekyerine, Avrupa'da vlger snflamasnn dna kamayan bu ideolojinin yeni birtoplum ina aamasnda daha da vlgerletirilmesi gnmzde dahi hissedilentesirler icra etmitir.Bunlarn en belirgini ise toplumumuzun bir ondokuzuncu asr tartmasnsrdrmekte ve enerjisini bu alanda tketmekte olmasdr. William James bu birbuuk asr nceki din-bilim atmas tezlerini yorumlarken, tartmann her ikitarafndaki militanlarn temel bir felsef tartmay tam anlamyla ayaadren fikr seviyede bireyler olmakla birlikte bu derece etrefil bir konuyabu netlikle yaklaabilmenin rahatln duyduklarna iaret etmiti. Ayn adanbaklacak olursa, Adnan Advar'n Bchner'in Madde ve Kuvvet kitabn okuduudnemin hayatnn "fikren en rahat zamanlar" olduunu belirtmesinin bir tesadfeseri olmadn ifade etmek mmkndr. Bylesi bir rahatla bir yirmibirinciasr toplumu olarak sahip olmak ise phesiz fazlasyla iftihar edilecek birbaar deildir.Zaman, 26 Austos 200418Dinde "Reform"Yirminci asr bandan itibaren Osmanl/Trk entelektel hayat ve siyasetiningndeminden hi kmayan konulardan birisi de phesiz "Dinde Reform"dur.Onsekizinci asr Fransz ve ondokuzuncu asr Alman popler materyalizminin, pekde anlaml olmayan telifiyle yaratlan Osmanl/Trk "Aydnlan-mac Bilimcilii",toplumda dinin yerine bilimin geecei bir "aydnlk" gelecei hedeflemeklebirlikte, gerek bu gelecein zeminini hazrlamak ve gerekse de dnm srecinihzlandrmak amacyla "din"i de bilimselletirme gayreti iine girmitir. Her nekadar bu amala ortaya konulan eserlerin slplar ve kullandklar kaynaklar,ayn dnemde modernliin nlerine koyduu sorunlara cevap verme amacyla ulemtarafndan gelitirilen tezlerle ilgin benzerlikler gsterirse de bumabehetin sath ve yanltc olduunu vurgulamak gerekir."Dinde Reform" tezi savunucularnn konuya yaklamlarnda gze arpan ikinemli husus, dine modern toplumlarn ortak inanc olduu var saylanHristiyanlk merkezli yaklalmas ve bunun tabi neticesi olarak reforma da budinin geirdii dnme referans verilerek atfta bulunulmasdr. Dolaysylabu tez, benzeri bir "reform" yaplmakszn modernlie cevap verilmesinin

imknszln vurgulamaktadr. Bu vurgu yaplrken, modernliin de "Avrupa" yada "Bat" ile snrlandrldnn gzden karlmamas gerekir. Nitekim, bu


7/124

fikirleri mdafaa edenlerden Keecizade zzet Fuad Paa'nn ifadesiyle "1300sene evvel lde, l iin yaplm kavnin ve nizmt" ile "Avrupa ktasnda"hayat srdrmek imknszdr.Konuya bylesi bir zaviyeden yaklaan "Dinde Reform" tezi mdafileri, dolaylolarak, iki temel varsaymda bulunmaktadrlar. Bunlardan birincisi, belirli birevrim geiren ve bu nedenle Sosyal Darwinist kuramla aklanmas mmkn olan

Hristiyanln aksine, slmiyet'in tm messeseleriyle19ezel ve ebed bir duraanlk arzetmekte olduudur. Her eye mil ve bir diniin iledii var saylan evrimin dierinde yaanmadn ve yaanamayacaniddia etmek, phesiz sz konusu tezin mdafilerinin bu alanda ciddi bir zihnbulanklk iinde bulunduklarn gstermektedir. Ayn fikir karmaasnmodernliin bu kimselerce sabit, deimez, snrlar kesin bir kavram olarakyorumlanmasnda da grmek mmkndr. Burada en azndan Cumhuriyet ncesinde"dinde reform" talebinde bulunan Osmanl entelektellerinin tezlerindeki buzayf halkann bilincinde olduklarn belirtmek gerekir. Ama onlarn biraklama olarak ileri srdkleri Mslman idarecilerin baskclnn evrimiengelledii fikrine katlmak phesiz olduka gtr. Birinci varsaymn tabibir neticesi olan ikincisi ise belirli bir mdahale yaplmakszn slmiyet'in,

kendi dinamikleriyle modernlie cevap verebilmesinin imknsz olduudur. Bunedenle niha tahlilde "Dinde Reform," evrime direnli bir bnyenin din dunsurlar (bilim) tarafndan mdahale edilerek dzeltilmesini, zamanla uyumluhale getirilmesini (asrletirme) savunmaktadr. Bu teze gre, ancak busalandktan sonra ayla bark hale gelebilecek olan slm lemi (ya da onunbir blm) -aynen Hristiyan dnyasnda olduu gibi- toplumsal ve bilimselgelimeye engel olma yerine onlar iselletirecektir.Reform Tezinin ZaaflarBu yaklamn temel zaaf, Hristiyan din reformasyonunun bambaka bir an vefikir ortamnn rn olduunu, ondokuz, yirmi ve yirmibirinci asr modernliinecevap verme gibi bir amacnn bulunmadn gzard etmesidir. Her ne kadarKatolik Kilisesi ile reform a ncesi ve sonras bilim evreleri arasndamevcut bir gerginlikten bahsetmek mmknse de bu hareketi bilim tarafndan dininslah edilmesi, dinin kendine bilimsel gelimeler erevesinde ekidzenvermesi, asrlemesi olarak yorumlamak ona hi tamad bir nitelikatfetmekten baka bir ey deildir. Gerek Luther ve gerekse de Hus, Savonarola,VValdo, VVycIyf benzeri ncllerinin bylesi amalarla reform mdafiliiyaptklarn20var saymak, onlarn tezlerindeki kuvvetli Hristiyan vurgusunu neredeyse tamamenbir kenara atmak, ancak tarihi ^ai^a bir din-bilim atmas semasylaaklamaya gayret ederken^ anakronizm rekorlarn yerle bir eden toplumumuzsekinlerince yaplabilir. Bir yandan Hristiyan reformunu tabi bir evrimolarak mtalaa ederken, te yandan da onun Hristiyan karakterini gzard etmek,sz konusu "Dinde Reform" tezinin bir dier zaafdr. Bunun yan sra,Reformasyon sonrasnda Hristiyanlk'la modernliin ve bilimin mutlak uyumunungerekletii tezi ise tabiatyla bir fanteziden baka bir ey deildir.Benzeri bir zihn karklk da laiklik ile din "reform" arasnda karlklbir iliki var saylmasyla ortaya konulmaktadr. Trk toplumunun nemli birkesimince laikliin ne kadar kat uygulanrsa din zerinde o derece kuvvetli bir"reform" tesiri icra edeceine inanlmas, bu kesimlerin, "laiklik" kadar "din"kavramn anlamada da ciddi sorunlar olduunu ortaya koymaktadr.Reformcularn Temel Amaz"Dinde Reform" tezinin, dinin i dinamiklerinden umudu keserek yukardan aayagerekletirmeye soyunduu yeniden yaplandrma giriimlerinin karlattemel sorun, dindar kitlenin bu eylemi bir dardan mdahale olarakalglamasdr. Dindarl tartma gtrmeyen Hristiyan reformcularnn aksinebir asr aan bir sredir bir "tenvr-tenevvr" (aydnlatma-aydnlanma) ilikisierevesinde Mslman kitleleri "aa uydurma" cehdiyle ortaya kan Osmanlentelektellerinin hepsi de bu kitle tarafndan "yeni bir din yaratma"

sulamasna maruz braklm ve dolaysyla yaratabildikleri tesir son derecesnrl olmutur. Bu kimseler ise baarszlklarnn nedenini temel tezlerinin


8/124

yanllnda aramak yerine, sekinci hareket mensuplarnn tabi refleksiyle,kitleyi sulama davran iine girmilerdir. Nitekim kendilerini modern bilimvastasyla "reform" yapmaya alan mtehidler olarak gren bu kimseler, nedenMuhammed Abduh ve Raid Rza benzeri bir tesir icra edemediklerini ya dakitlelerin neden "halkslm" nderlerinin peinden gittiini anlayamayarak bunu basit bir

"cehalet" sylemi erevesinde deerlendirmilerdir.Ayn ekilde kitlelerin nne "reform" mdafii olarak karlan ve "ngiltere'deterakkiyt m evveldir Protestanlk m?" sorusuna verdii "bhe edilmez kiProtestanlk zuhur etmeyb de eski Hristiyanlk baki kalsa idi medeniyet-ihzradan nm nian olmazd" cevabyla temel yaklamn ortaya koyanUbeydullah Efgan benzeri "lim"ler de sz konusu kitleden ayn olumsuz cevabalmlardr. Nitekim ne Ubeydullah Efgan'nin Mide Sresi'ndeki (5/54) "Sizdenkim dininden dnerse bilsin ki Allah sevdii ve kendisini seven mminlere karalakgnll, kfirlere kar onurlu ve zorlu bir kavim getirecektir" ifadesiniProtestanlkla paralel bir reform yaparak asr bir "kavm-i cedd" yaratma tezinetemel yapmaya gayreti ve ne de Garbllama savunucularnn "Tanr'ya ilk defaTrke syleyen imam" olarak vglerine maz-har olan Mehmed Cemaleddin Bey'in"Kur'an ve hadisleri" yirminci asr felsefesi nda yeniden yorumlama fikri

bu kitleden ilgi grmtr.Gnmzde benzeri tezlerle ortaya kan ahsiyetlerin de gerekli "tenevvr"salayamamalarnn nedeni, kendilerinin kitle tarafndan gelenei yabanc birsylem haline sokma gayreti iinde bireyler olarak kabul edilmeleridir. Aslndacehalet ile sulanan kitlenin, gelenee dayal badatrma abalar ile onuyabanclatrarak yeni sylem yaratma gayretleri arasndaki ince fark tespittegsterdii duyarllk dahi bu ithamn fazla anlaml olmadn gstermektedir."Dinde Reform" tezini savunan Osmanl entelektelleri, Mslmanlar'n"terakkiyt- medeniyeyi ancak Mslman bir menba'dan istinbat ve kabul"edeceklerinin farknda idiler. Ama anlayamadklar fevkalde ehemmiyetli birhusus, kitlenin onlar gerek anlamyla gelenee sahip kan Mslmanlar olarakgrmemesiydi.kinci Merutiyet Garbcl'nn "Dinde Reform" tezlerini resm devlet siyasetihaline getiren erken Cumhuriyet rejiminin de tm gayretlerine karn kitledenald cevap farkl olmamtr. Kitle, gerek rejimin dini bilimselletirmegayretlerine ve gerekse de "gerek" Mslmanlk'n ne olduu konu-22sunda kendisini "tenvr"e gayret eden "mtehidler"e kar mesafeli biryaklam benimserken, sorunlara gelenek erevesinde cevap vermeye alan"halk slm" nderlerinin sylemlerini iselletirmi, onlara destek vermitir.Trk sekinlerinin bu sylemlerin yaratt byk dnm, modernlie verdiicevaplar, daha da nemlisi onlarn modern karakterini anlamamakta srar etmesive bunlara destek veren kitleleri ad, "huraft ve isriliyt" ilekandrlm, aydnlatma yoluyla tedaviye muhta ynlar olarak mtalaa etmeleritoplumumuzun bata gelen sorunlarndan birisidir.Kendi modernliini tek, tartlmaz ve tartlmas teklif edilemez karakterinedeniyle kutsayan bir ideolojinin, herkesi tenvr-tenevvr ilikisierevesinde kendine benzetme konusundaki srar, bu ideolojinin siyasetzerindeki zaman zaman tekelcilie varan kontrol ile birleince toplumda gerekanlamda oulculua engel olma benzeri neticeler douran bir gerginlie nedenolmaktadr. Buna, farknda olmadan, bir din gibi sarlanlarn sormalar gerekensual aslnda, evrime direnli, deimezlik karakteri baskn ideolojininkendilerininki olup olmaddr.Zaman, 14 Mays 200523ki TrkiyeDardan bakldnda teknik bir ayrnt gibi gzken bir niversite giriimtihan katsays deiiklii zerinde kopan frtna, bize sembollerle temsiledilen bir atmann derinliini gstermektedir. Fransz htilli ile 1905arasndaki dnemi belki de en iyi anlatan "ki Fransa" terimi gibi gnmzde her

ne kadar inkr etmeye allrsa allsn var olan "ki Trkiye", eitlisemboller araclyla yaplan bir toplumsal savan kutuplarn meydana


9/124

getirmektedir. Bu anlamda modern bir misal olarak Amerika BirleikDevletlerindeki krtaj sembol etrafnda yaplan savaa benzeyen "ki Trkiye"arasndaki kavgann gerek Fransz gemiinden ve gerekse de gnmzdeki Amerikantoplumundan farkl yn, mcadelenin, kendi Ortodoksluunu yaratan Trklaikliinin temelini meydana getirdii ideolojik yapnn ald ekil nedeniyle,bir dinler sava halini almasdr.

Onsekizinci asr Fransz materyalizmi ile ondokuzuncu asr Almanvlgermateryalizmini kartrarak d'Holbach'n Akl- Selm'l ile Bchner'inMadde ve Kuvveti melezi bir materyalizmin vlgerletirilen zemininde yaratlanlaiklii modernlik bysyle kartrarak ideolojisinin temeline oturtan "ResmTrkiye", farknda olmadan ve istemeden yeni bir din yaratmtr. Ondokuzuncuasr sonu ile yirminci asr banda bu ideolojinin temellerini atan ideologlarnkendilerinin "akl- selm"in peygamberi olduu bir dinin mritleri olduklarnbelirtmi olmalar bir tesadf deildir. Ancak, bu kimselerin beklentilerinintersine, modernlik tekelinin krlmas ve bilimin mevcut dinleri birer "huraft"ve "isriliyt" yn olarak tarihin plne gndererek tm toplumun veaydnlanan insanln dini haline gelememesi, toplumun dengesini altst eden birdinler savann balamasna yol amtr. Resm Trkiye'nin ondokuzuncu asrnson eyreinden itibaren Os-

24manl toplumu iinde yaratlan ideolojisinin mimarlar olan Osmanl Garbclar,istikblin, Jean-Marie Guyau'nun deyimiyle, "din yokluu" iinde kendimateryalizmlerinin idealist rtularla dzeltilerek bireyi felsef anlamdadindar klan bir din haline geleceini mit ediyorlard.Beklentiler ve Gerekler ^Bu sre ierisinde mevcut dinlerin kaderi paganizminkine benzeyecek ve insanlkbu sorundan kurtularak terakki yolundaki ilerlemesine hz katacakt. Dolaysylabu dncenin mimarlar ksa bir tenvr-tenevvr sreci sonrasnda din kaynakl"sorunlar"n yaanmad bir toplumsal huzur ortam salanacandnyorlard. Ondokuzuncu asr sonu-yirminci asr ba dnem entelekteltarihini iyi bilenler bu alandaki gelimeleri tahrnin etmede uranlanbaarszl abartmann doru olmadn kolaylkla teslim ederler. Bugn bizefazla da anlaml gelmeyen bu kurgu, dnemin entelektel yaamn hkim kuramydve bu evrelerde insanln tarihteki en nemli sramalarndan birisinigerekletireceine duyulan inan tamd.Resm Trkiye'nin yirminci asrn ilk yarsnda gremedii bir dier gelime deTrk laikliinin de bir parasn meydana getirdii ideolojinin kendiOrtodoksluunu yaratabilecei olmutur. Tpk gnmzde birok konuda KatolikKilisesi'nden daha kat yorumlar sahiplenen Amerikan Protestan tekiltlar yada slm'n zne dnme ilkesi erevesinde pritanizmi savunma amacyla ortayakan ama sre iinde kendi tezini kat bir kuram haline getiren Vahhab veSelefi hareketleri gibi, Trk laikliinin temelini meydana getirdii ideoloji dekendi Ortodoksluunu yaratm ve taraftarlarnn bir blmn bir dininslikleri haline getirmitir.Tek Trkiye Yaratmada Karlalan SorunlarBu kendi Ortodoksluunu yaratan yeni din, literatre "laik insan" kavramnhediye etmekle kalmam, eitli semboller araclyla kitlelere inanalamaya gayret etmitir. Ancak burada karsnda temel engel bulmutur.Bunlardan ilki,25bir "huraft yn" olarak grlen dinlerin mukavemeti ve modernlie kendinionunla badatrarak cevap vermeleri olmutur. Bunun sonucunda zikrettiimizideolojinin en nemli silah olan "modernlik bys" elinden alnm vemodernliin bireyin nne koyduu sorunlara ondan daha iyi cevap verdiiiddiasyla ortaya kan din, toplumdaki roln srdrmtr. Sz konusuideolojinin bu tekeli kaybettiini kabul etmeme yolundaki direnci ve "cehele"yionsekizinci asr aydnlatmacl yoluyla "tenvr"deki srar, kendiOrtodoksluunun yaratlmasnda nemli bir rol oynamtr. Dinin modernleme ilebadaabilmesinin imknszl temeline dayanan bu Ortodoksluk ayn zamanda

"modernlikler" olabileceini de reddetmekte ve yukarda belirttiimiz tekelinisrdrmek amacyla kendi modernliini "tek ve tartlmaz modernlik" olarak


10/124

savunmaktadr. Ondokuzuncu asr sonu mimarlarnn hi dnemeyecekleri birgelime sonucunda kendi Ortodoksluunu yaratan bu ideolojinin savunduumodernlik, gncel toplumsal gelimelere uyum alannda bir huraft yn olarakaalad yaklamlarn bir blmnden daha geride kalmtr.Karlalan ikinci engel, bu Ortodoksluk sonucunda kuramclarnn ngrdgibi dinlerin ortadan kalkaca bir ada "bireyi felsef anlamda dindar klan

bir din" yaratmak yerine, kat bir din haline gelen bu ideolojinin materyalisttemeli nedeniyle aalad dinlerle mcadelesindeki zorluk olmutur.Bu ideolojinin karlat nc temel engel de umulann aksine, ilk ikialandaki sorunlar nedeniyle, toplumun ounluu tarafndan deil aznlncabenimsenmesi olmutur. Bu aznlk entelektel tekeli elinde tuttuu ve siyasyap ilerlemeci tek parti temeline dayand srece bu engel kendisini yeteriderecede hissettirmemi ama siyasette oulculua geilip entelektel tekelinkrlmas, hatta bu alandaki dengenin tersine dnmesi, zgrletirme amacylayaratlan ideolojinin yasak bir izgiye gelmesine yol amtr.Yakn dnemde gnmzdeki durum ile Tanzimat sonras Osmanl toplumu arasndayaplan karlatrmalar, tpk 1908 sonrasnda iddia edildii gibi, Tanzimat'nyaratt ikili26

yapnn ortaya kartt sorunlar zerinde durmulardr. Ancak, ttihad veTerakki'den Cumhuriyet'e gerekletirilen kanun dzenlemelerle yalnzca ktzerinde ortadan kalkan ikilik varln srdrmtr. Bu da bize meseleninsadece bu tr dzenlemelerle halledilemeyecek kadar derin olduunugstermektedir."ki Trkiye'nin nasl bir badatrma sonucunda "Bir Trkiye" halinegetirilebilecei hepimizin zerinde hassasiyetle dnmesi gereken birmeseledir. Temelleri Osmanl son dneminde atlan ve bilhassa 1940'larsonrasnda geirdii ortodokslama sonucunda katlaan bir ideolojinin, aslbeklentilerini karlamaktan uzak kalan gelimelere bakarak kendini slahetmesi, bu alanda nemli bir adm tekil edebilir. Ortodokslua sahip karakdaha da katlama ise zannedilenin tersine "Bir Trkiye"ye geiizorlatrabilir. Ancak unutulmamas gereklidir ki, ki Trkiye'den birisinindierini ortadan kaldrarak "Tek Trkiye" haline getirmesi ancak toplumsaldzenin altst olmasyla mmkndr. Her iki Trkiye iinde de bunu kabuletmeyenler bulunmakla beraber, bunlarn ufak aznlklar olmaktan teyegitmemeleri, bize gelecee umutla bakma imkn vermektedir.Zaman, 31 Mays 200427Max Weber-slm CalvinistlerKendi toplumsal ve kltrel meselelerini, hatta tarihini, ancak Bat merkezliparametrelerle tartabilen Trk entelektelleri sz konusu alanlara "Sened-ittifak, Trk Magna Cartas'd ir" ya da "Kur'an, Mslmanlar'n ncil'idir"benzeri kavramsallatrmalarla yaklamakta, bu nedenle de abesle itigalifadesiyle tarif edilebilecek tahliller yapmaktadrlar. Son gnlerde gndemimiziigal eden "slm Calvinistler" tartmas da bunun ilgin misallerindenbirisini tekil etmektedir. Yukarda verdiimiz misaller yardmyla tekrarbelirtmek gerekirse, kar karya bulunduumuz mesele, deiik siyasyaplardaki merkez-evre mnasebetlerinin ya da farkl dinlerin hkmlerininmukayese edilmesinin tesinde (bunun ne denli anlaml olduunu izaha gerekyoktur), kendi kltrmze ait bir tartmann ancak "znden soyutlama" hatta"tekiletirme" vastasyla yaplabilmesidir.European Stability Initiative tarafndan hazrlanan "slm Calvinistler: OrtaAnadolu'da Deiim ve Muhafazakrlk" balkl ve konuya "nde gelen Kayseriliiadamlarnn pek ounun iktisad muvaffakiyetlerini kendilerinin Protestan iahlkna baladklar" benzeri, en azndan, pheyle karlanmas gerekli birtespitle giren rapor da "Orta Anadolu'da baarl iktisad giriimcilik" gibi"inanlmas g" bir gelimeyi bir trl kendi parametreleriyle aklayamayanTrk entelektel dnyasna kuramsal ereve tesisi imkn salayan bir"tekiletirme" arac sunmutur.

Bu alanda yaratlan ereveye, Max Weber'in 1904 ylnda yaynlanan nlProtestan Ahlk ve Kapitalizm Ruhu adl almasndaki temel tezin slm ve


11/124

Trk toplumlarna uyarlanmasyla ulald phesizdir. Bu ise gerek Weber'intezinin yanl anlalmas ve gerekse de ona bir asr aan bir sre iindegetirilen eletirilerden tamamen bhaber olunmasnn28tesinde kendi toplumuna, kltrne btnyle yabanclam, onun deerleriniancak "tekiletirme" yoluyla anlamaya gayret eden bir entelektel tabakann

varln ortaya koymaktadr.Weber ve Protestan Ahlk TeziWeber'in Calvinizm ile kapitalist giriimcilik ruhu arasnda kurmaya gayretettii sebep-sonu ilikisi ele alnrken, her eyden nce bunun basit, mekanikbir srece iaret etmediine deinmek gerekir. Weber, bu hususun altnsarahatle izerek bir iktisad sistem olarak kapitalizmin bizatihiReformasyon'un rn olduunu iddia etmek gibi mekanik bir yaklamnnolmadn ve meseleyi Marx'n tek yanl maddeci belirleyicilii benzeri tekilbir "ahlklik"e indirgemeyi amalamadn belirtmitir. Dolaysyla Weber'edayanarak bizatihi bir ahlk yaklamn belirli bir iktisad davran biiminidouracan ya da bu davran biiminin ancak belirli ahlk anlaynn hkimolduu toplumlarda geliebileceini iddia edebilmek mmkn deildir.Bunun da tesinde Lujo Brentano ve bilhassa Richard Tavvney'in bu alanda yeni

ufuklar aan almalar, Weber'in tezinin ok ciddi zaaflarla ma'lul olduunu,tarihi gelimeleri kendi dneminin gerekliklerinden geriye giderek yanlyorumladn ortaya koymulardr. Tavvney "kapitalist ruhun tarih kadar eski"olduunu ve Calvinizm'in bu alanda en fazla bir ivme salam olabileceiniileri srerken; Brentano, Rnesans ve Machiavelli'nin ortaa ahlkkaytlarnn krlmas alannda en azndan Calvinizm kadar etkili olduklarnvurgulamtr. Weber'in tezinin yaynlanmasndan itibaren eyrek asr iindeortaya konan bu eletiriler sonrasnda konuyu ele alan tarihiler ise daha ciddielikileri dile getirmilerdir. Mesel Herbert Luethy, Cenevre'de faizuygulamasna Calvinizm'in douundan bir buuk asr nce Katolik Piskopos Fabritarafndan cevaz verildiini tespit ederek Weber tezine kuvvetli bir darbevurmu; Andre Bieler, retisinin en ince ayrntlarna inerek, Calvin'ingerekte kapitalizmin nde gelen muhaliflerinden biri olduunu ispatlamtr.Weber tezinin aksine Calvin de Luther, Zvvingli ve dier tm reformcular29gibi iktisad alanda Aziz Augustine ve benzeri kilise liderlerine kadargtrlebilen Katolik tezlerini aynen benimsiyordu.Bunlarn da tesinde Weber tezinin en byk zaaf, yaratt sebep-sonuilikisinin tarih geliime uymamasdr. Unutmamak gerekir ki kapitalizm,Calvinizm'e sonuna kadar bal kalan Hollanda kasabalarnda deil, Arminizm'ibenimseten Amsterdam'da ve gnmzde bile bu gelenein en saf haline sarlmayiftihar vesilesi sayan sko da kasabalarnda deil Glascow'da gelimitir.Ayn ekilde, Katolik Flanders Avrupa kapitalizminin nde gelen merkezlerindenbirisi haline gelirken, baz ehirler istisna edilirse, Presbiteryen skoyaciddi bir iktisad gelimeye sahne olmamtr. Dier bir ifadeyle, Protestantarihini Cenevre cemaati, Pritanizm, Metodizm, Baptist kiliseler gibi sememisallerle yaratlan bir sre olarak ele alarak asr iinde Amerikankapitalizminin nasl doduunu aklayabilmek ve Benjamin Franklin'e ulaan birruhtan bahsedebilmek mmkn deildir. Weber'in on dokuzuncu asrdakiCalvinizm'i, bir anlamda, Hristiyan sosyalizmi diyebileceimiz bir fikr zemineoturan erken Calvinist cemaatlerle fazla bir benzerlik tamamaktayd.Bu anlamda Weber, Calvinizm'in nasl olup da sre ierisinde bir Hristiyanhmanizmine dntn de aklayamamaktadr. Bunun dnda Calvinizm'in,VVestphalia Anlamas sonrasndaki tarih diliminde tm dnyada srekli biimdegerileyen bir hareket olduunu da unutmamak gerekir. Nitekim yirminci asrortalarna gelindiinde Gney Afrika'da, Afrikaan konuan beyazlar istisnaedilirse toplumsal gc olan bir Calvinizm'den bahsedebilmek de mmkn deildir.Calvinizm'in neden deiik meknlarda farkl etkiler dourduunu izah etmedenonun iktisad belirleyicilie sahip bir ahl-klik tadn savunabilmekmmkn olamamaktadr.

Bu nedenledir ki gnmzde VVeber tezini savunanlar dahi bu tezin aslndakendisine bir zamanlar atfedilen mekanik aklaycla sahip olmadn, bize


12/124

ancak kapitalist iktisad ilikinin douunu aklama alannda yaplacakayrntl bir tahlilde dier unsurlar takviye edebilecek bir ara sunduunuileri srmektedirler.30Weber Tezi ve slmWeber'in kapitalist giriimcilik ruhu ile ahlk arasndaki ilikiyi ele alan

tezi temelde Calvinist cemaatlerde grld iddia edilen bir yaklamnLutheran ve Katolik toplumlarda geliemediini savunuyordu. Baka bir deyileWeber'in kar kutuplar Calvinist cemaatler ile Lutheran ve Katoliktopluluklard. Weber, slmiyet'in neden kapitalizme msait bir zeminhazrlayamad konusuna ise arlkl olarak Din Sosyolojisi almasndadeinmekte ve bu alanda drt temel neden ileri srmektedir. Bunlar, slmiyet'ingerek anlamda "gufran" temeline dayanmamas, feodal ahlk nedeniyle bamszehirler yaratamamas, kad tarafndan datlan slm adaletin vak'aya balolarak deien, standart olmayan bir karakter tamas ve slm eriatnnelastik karakteri nedeniyle kapitalizmin temel art olan sistemli bir hukukgelenei tesis edememesi ve slm toplumlarn, "Sultanizm" olarak tanmlananpatrimonyal idarecinin karaku kararlaryla ynetilmesidir.Weber'in birinci tezi yani slmiyet'in "gufran" temeline dayanmamas nedeniyle

"almann" mafiret temin edecek bir deer olarak ahlkn merkezineoturtulamad ve bu nedenle de kapitalist geliime zemin hazrlayamadiddiasnn geree ne denli uzak olduunu anlamak iin temel slm kaynaklarabakmak herhalde yeterlidir. Gene slmiyet'in zde ehirli karakter tamas,ikinci tezin savunulmasn imknsz klmaktadr. Hukuk konusundaki eletiriningelenek yaratlamamas ksmna katlmak zorsa da uygulamada, mesela onsekizinciasr sonras Osmanl kadsnn bamszln kaybetme srecinde grld gibi,standartlktan uzaklama eilimlerinin ortaya kmas kabul edilebilir. Weber'in"Sultanizm" kavram ise gerekte hi varolmam bir ideal tiptir. Ama Weber'inyaklamnn temel varsaym slmiyet'in bizatihi kapitalist iktisada geieengel olduu tezidir. Bu anlamda Weber, Osmanl/Trk Garbcl'nn ve slmmodernlemenin Raid Rza'ya kadar uzanan liderlerinin, Guizot kanalylabenimsedikleri, Bat toplumlarnn toplumsal geliiminin Protestan Reformu'nunneticesi olduu tezine destek veren bir yaklam ortaya koymaktadr. Buzaviyeden31bakldnda, kinci Merutiyet Garbcl'ndan gnmze "slm Reformasyon"untoplumsal gelimenin mutlak art olarak ileri srlmesinin tesadfi olmadnbelirtmek pek de zor deildir.: .- ;??.?Weber Tezi, Dinde Reform Fikri ve Trk ToplumuWeber tezi merhum Sabri lgener'in ktisad nhitat Dnyamzn Ahlk ve ZihniyetMeseleleri balkl almas araclyla Trk toplumunda ciddi biimdetartlmtr. Kelimenin gerek anlamyla lim ve aileden ald kltrnedeniyle menkbnmelerden divanlara, nasihatnmelerden ftvvet-nmelereuzanan bir literatrn satr aralarnda verdii mesajlar yorumlayabilecekbirikime sahip olan lgener, Weber tezini Osmanl k dnemine uygulam vedneme hkim olan "ortaa ahlk"nn kapitalizme geii engelledii neticesineulamt. lgener'i, Weber tezinin, Brentano ve Tavvney tarafndan ortayakonulan sorunlarna rabet etmeyerek iktisad davran ile ahlk arasnda fazlamekanik bir mnasebet tesis etmesi nedeniyle eletirebilmek mmkndr. Bununyan sra fikir dnyasna hkim yaklamlarn gncel iktisad pratie ya dadevlet siyasetlerine aynen yansdn var saymas nedeniyle lgener tezininentelektel tarihten iktisad gereklie fazlaca mekanik bir gei yaptnsavunmak da anlamldr. lgintir ki, lgener'in ulat neticeninbasitletirilmi hali, Trk dnce hayatna, gerekten entelektel tarihaheseri olan bir eserin rd ince danteladan ok daha fazla tesir etmitir.Bu ise bir asra yaklaan bir sredir toplumumuzda reva bulan, slmtoplumlarnn iktisad gelimesinin de nnde zihniyet engelleri bulunduu vebunlarn ancak din reformasyonla alabilecei varsaymdr. Halbuki bu

lgener'in vermedii bir mesajdr. lgener, "zlme devri" adn verdiibelirli bir dnemin ahlk anlaynn iktisad tavrlar zerinde ne denli etkili


13/124

olduunu ortaya koymaya alm ve bunun ncesi ya da sonras konusundakapsayc hkmler vermekten imtina etmitir. Dier bir ifadeyle meseleyebizatihi Mslmanlk-iktisad davran kalplar ilikisi balamnda yaklamayanlgener, ne din reform gerekliliine iaret etmi ne de tasvir ettii ahlkanlaynn gn-32

mze dein deimeden uzandn savunmutur. Ama Weber gibi onun tezlerini,Osmanl/Trk toplumunun belirli bir dnemine uygulamaya alan lgener'in andmesaj da toplumumuzda din reform olmakszn, her trl ilerleme gibi, iktisadgelimenin mmkn olamayaca tarznda yorumlanmtr.Bu nedenle slm Calvinistler tartmasnn camide ban rtmeden namaz klankadnlar konulu haberlerle bir arada ele alnmas bir tesadf olarak kabuledilmemelidir. Her iki konuya da, bilinli ya da bilinsiz, temelde slmiyet'inmodernliin ortaya koyduu sorunlara kendiliinden cevap verebilmesinin imknszolduu ve bu konuda ancak Hristiyan reformasyonuna benzer bir deiim yaamashalinde baar salayabilecei fijaf arka plannda yaklalmaktadr. Bu yaklamne Hristiyan reformasyonunun modernlie cevap vermek gibi bir iddiasnnolmadn, Calvinist ve Lutheran retilerin temel kaynaklardan asla ayrlmama

yaklam nedeniyle deiime aslnda Katoliklik'ten daha kat biimde karktklarn anlayabilmekte ve ne de slmiyet'in ve Osmanl/Trk toplumunun birasrdr modernlie gelenekten ayrlmadan verdii cevaplar kavrayabilmektedir.Ancak tekiletirmek yoluyla anlayabildii bir kltr ve deerlerimodernlemenin engeli hatta kar tezi olarak gren bu yaklam, bir anlamda,slmiyet'in modernlie cevap vermeye almas yerine modernliinslmiletirilmesinin gerekliliini savunmaktadr. Bu bizatihi eletirilmesigereken, ciddi anlamda toplumsal atma yaratma potansiyeline sahip bir tavrdeildir. Mesele, kinci Merutiyet Garbcl'ndan beri bu yaklamnortodokslatrlarak toplumun geneline benimsetilmek istenmesidir. Her toplumdagenelin dna kan, dogmay dilediince yorumlayan marjinal bireyler ya datopluluklar mevcuttur. Bunlarn Ortodoksluk dna kmalar nedeniylebastrlmalar pek tabi arzu edilen bir yaklam deildir. Ancak bylesimarjinalizmlerin, modernlemeye en fazla uyum salama iddiasyla, toplumungenelinde kabul edilmesi zorunlu Ortodoksluklar haline getirilmeyeallmasnn atma potansiyeli tad unutulmamaldr.Bu marjinalizm, bugn kimsenin hatrlamad, Klzde Hakk Bey'in ibadetinicuma gn camie gitmek yerine poli-33gonlarda nian talimi yaparak eda eden yeni Mslman tipiyle ortaya konulan,maddecilii slmiletiren yaklamndan; Kavm-i Ceddci Ubeydullah Efgan'nin,slm'n artlarn deitirerek Mslman Anglikanizmi yaratmay amalayangayretine varncaya kadar deiik biimlerde ortaya konulmutur. Cumhuriyet'inslm projesinin tm gayretlere ramen marjinallik kabuunu kramamasnn nedenide modernlikle gelenei badatrmay deil, tekil olduu var saylan ve giyimve benzeri dzeylerde tanmlanan bir modernliin deerleriyle slm geleneiyeniden ina etmeye alm olmasdr. Bunun fikr zemini ise geleneinmodernlie kendi kalplarnn dna kmadan cevap veremeyecei ve modernliinancak gelenei tasfiye ederek ya da onu btnyle bakalatrarakiselletirilebilecei dncesine dayanmaktadr.slm Calvinistler tartmas bu nedenle, temelde muhafazakr slm birevrede ciddi bir zihniyet dnm gereklemeden iktisad giriimciliinmmkn olmad varsaymna dayanmaktadr. Bunun tartlmas dahi toplumumuzunderinlerine ilemi "Mslmanlar'n iktisad hayata ilgi duymadklar" benzeritekrarlana tekrarlana dogma haline getirilmi tezlerin ne denli etkili olduunugstermektedir. Halbuki yakn dnem tarihimiz bu tezin hem en popler anlatmnAhmed Midhat Efendi'nin Sevda-y Sy Amel (1879) risalesinde bulduu fikralanda ve hem de 1913 Tevik-i Sanayi Kanunu ve bilhassa 1915'te bu kanundayaplan deiiklik sonrasnda Trk ve Mslman giriimcilerin ve onlartarafndan kurulan anonim irketlerin saylarnn hzla artmas misalinde

grlebilecei gibi uygulamada dorulanmadn gstermektedir.


14/124

Bu tartma ayn zamanda Trk entelektel evrelerinin fikr sln vemekanik sebep-sonu ilikileri tesine geebilen kavramsallatrmalara ne denliyabanc olduklarn gstermektedir. Weber tezinin deta bir tabiat kanunu olarakele alnmas, onun en hararetli savunucularnn bile dile getirmedikleri birsebep-sonu ilikisi ortaya koyduunun var saylmas ancak bu slklaaklanabilir. Aslnda "slm Calvinistler" benzeri bir tekiletirmeye en

ziyade uyan Vahhabler'in var saylan iktisad ruhtan olduka uzak olmalar bilebylesi bir34tartmann ne denli anlamsz olduunu ortaya koyabilirdi. Hatta buna bile gerekkalmadan, daha ikinci sahifesinde Orta Anadolu'nun "Dou Asya kaplan ekonomilerimucizesini hatrlatan" bir karakter arzettiini ileri srerek temel teziyleelien bir rapora, yabanc dilde yazld iin ehemmiyet atfetmemek belki deen dorusu olurdu. AriTa^buTLriiteratre "yeil sermaye" benzeri kavramlarkazandrm bir birikimden beklemek herhalde fazla anlaml deildir.Zaman, 2 ubat 2006i ???;??35Osmanl Popler Materyalizmi, ?

Bilim ve FelsefesizlikCumhuriyet'in kurucu tabakas zerindeki temel etkisini kaba mesajlar dzeyindeve "bilimin tartlmaz stnl" ilkesini benimsettirerek gerekletiren ve bunedenle de "Akademik" olmann bir hayli tesine geerek gnmze kadar ulaansiyas ve toplumsal sonulara neden olan son dnem Osmanl materyalizminin ennemli zelliklerinden birisi, bu dnce akmnn esasen Feuerbach sonrasgelien "tabi bilimlere ve tbb deneylere dayal" Alman materyalizmindenesinlenmesidir. Popler inancn aksine Feuerbach temel olarak "din"in deil"teoloji'nin eletirisini yapyordu. "Homo homini Deus est", kabaca "nsaninsann tanrsdr" fikri, Feuerbach'n Das Wesen des Christentums'da ayrntlolarak izah ettii gibi kukusuz "yeni bir felsefeye" duyulan ihtiyac da ortayakoyuyordu.Feuerbach bu fikri daha sonra Friedrich Strauss'un Neue Glaube' (Yeni nan)siya da Arnold Dodel'in bilimsel gerein Tanr haline getirildii yeni dinibenzeri bir aamaya getirmemekle beraber bu ihtiyacn altn ehemmiyetleizmiti. Buna karlk von Humboldt'un Kosmos'u ya da von Liebig'in AllgemeineZeitung'da nerettii Chemische Bhefe's\ ile balayan "deneysel popler bilim"esasen "felsefesizlii" temel alyor ve dolayl olarak Naturphilosphie'nnyerine felsefesizliin gemesini mdafaa ediyordu. Bu tarihten itibaren Nord undSd, Die Gegenwart, Das Jahrhundert gibi popler dergiler araclyla kitlelerenakledilen materyalizm "bilimin tartlmaz ve kyaslanmaz stnl" mesajnvererek dini bir hurafeler yn dzeyine indirmekle kalmayp felsefeyi dedlyordu. Karl Vogt "felsefecilerin rahiplerden beter olduu kanaatindeydi.Ludvvig Bchner ise "deneysel tabi bilimlerin 'gerei', bu insan deeryarglar erevesinde ne denli gzel ya36Ida irkin, mantkl ya da mantksz grlrse grlsn, bulmak dnda hibiramac olmadn" savunuyordu.Bchner bu alanda isimleri hep birarada anlan yazar (Vogt, Moleschott veBchner) iinde kukusuz en popler ve en radikal mesajlar iletiyordu. "Poplerbilimin poplerletiricisi" olarak tanmlayabileceimiz Bchner, sat rekorlarkran kitab Kraft und Stoff (Madde ve Kuvvet)'da "Tanr" inancn ykmak iingsterilen ar gayret dnda bir yeni "din" ya da "felsefe" nermiyordu.Gerek bu kitabnn gerekse de dier eserlerinin temel hedefi olan "inanykcl'n temin iin Bchner insann aslnda hayvandan farkl olmad tezizerine younlayordu. Karnca ve dier canllarn "ahlk ve hukuk" sahibiolduklarn, bu yaratklarn "askerleri, esirleri, mahkeme binalar" olduunuispat etmeye alrken Bchner sonunda "karncayla e insanlarn" bilimselgelimeyi kavrama dnda bir ihtiyalar olmadn dnyordu. "Bilim",

gerein kendisi olduu lde insanlar ileri bir aamaya tayacakt.


15/124

Darwin'in bile kendi nazariyesinin ne denli "atheist" olduunun farknavaramadn dnen Bchner'in Haeckel'in pantheist Tabiat Tanrs'na ve Monist(Vahdet-i Mevcd) felsefesine dahi tahamml yoktu. Bilim ve deney gerekliiyansttklar lde, yaln ama "gerek" bir felsefe ilevini de greceklerdi.Dnce, Moleschott'un dedii gibi, "madde"nin hareketi dnda bir ey deilse"fosforun olmad yerde" dnce olamayacakt ki bu da bize neden ondokuzuncu

asrn son yirmi ylnda "Dima"n ilevleri zerine, ounluu CharlesLetourneau ve Guyo-Daubes'den uyarlanan, ok sayda eserin Trke'ye tercmeedilerek Alman materyalizminden derin biimde etkilenen Osmanlentelektellerinin baucu kitaplar haline geldiini aklar. Gene "bilimyayc" Alman dergilerinin ar popler Osmanl kopyalar olarak tavsifedilebilecek Musavver Cihan benzeri mecmualardaki "Herkes in Kimya", "Tagaddive Devam- Hayat" dersleriyle yeryznn dinozorlarn yaad dnemlerinigsteren resimler kukusuz bylesi bir "bilim" anlayn vurgulamak amacntayorlard.Eserlerini genellikle Franszca evirilerinden okuyan Osmanl entelektellerineAdnan Advar'n ifadesiyle "fikren en37rahat" olduklar dnemleri yaatan Bchner'in Madde ve Kuvvet'in'in bir blmn

(eserin tamam daha sonra Ahmed Nebil ve Baha Tevfik beyler tarafndan Trke'yeevrilecektir) ilk defa Trke'ye eviren Abdullah Cevdet Bey 1897 tarihinde ilkkez yaynlad ve daha sonra 1906 ve 1912 yllarnda eitli eklerlegenileterek yeniden nerettii Fnn ve Felsefe (son bask bu bala FelsefeSnihalar ibaresini de eklemitir) adl denemesinde, bir anlamda Alman bilimselmateryalizmine 1840'lar sonras egemen olan "felsefesizliin" dourduusorunlarn nne nasl geilebileceini tartyordu.Bu eserlerde Bchner'in Nature et Science adl kitabnn felsefeyi eletiren birblmnden yaplan alntlar Massillon'dan el-Mavarri ve bn el-Arab'ye, Ahd-iCedd'den konuya uygun olduu dnlen ehdis-i erfeye varan kaynaklardanseici bir biimde yaplan nakillerle birletiriliyor ve bir anlamda "bilimsel"bir ahlk ve felsefe yaratlmaya allyordu. Bu abann ne lde samim, nelde ise "materyalizmi sl-m bir ereve ierisinde sunarak kabulnkolaylatrma" amacna matuf olduunu kestirebilmek zannedildii kadar kolaydeildir. Ancak burada bir felsefe ve ahlk yaratma arzusunun en azndanvarlna iaret etmek gereklidir.Nitekim, Baha Tevfik Bey nderliinde neredilen Felsefe Mecmuas da bir yandanLamarck'n modas gemi nazariyatn verken te yandan Haeckel'in Monism'inisavunmaya gerek duyuyordu. Gene benzer bir misal olarak Osmanl pozitivizmininlideri Ahmed Rza Bey siyas dman II. Abdlhamid'in balatt Paris'te camiyaptrlmas projesini yllar sonra "pozitivistler adna" sahiplendiinde, hikukusuz, pozitivizmi Osmanl toplumuna bir "insaniyet dini" olarak sunmayhedefliyordu. Ahmed Rza Bey'in Latin Amerika "Pozitivist kiliselerinin taklidi"pozitivist camiler"in yaratlmas yolundaki engelleri gereinden fazlakmsediini sylemek yanl olmaz.Ayn ekilde gnmzde Fnn ve Felsefe'yi okuyan bir felsefe talebesi bileabann amatrln fark etmekte gecikmez; ama alt izilmesi gereken husus,burada Bchner'in en kaba biimiyle yanstt 1840 sonras Almanmateryalizminin en nemli eksikliine parmak baslm olmasdr. Hem38bu felsefe oluturma ve hem de ayn evrelerin "dinsiz mekrim-i ahlkye"yaratma abalar Osmanl toplumunda dikkate deer bir etki yaratamamlar, dahadorusu bu grleri popler dzeyde benimseyen ynetici sekinler tarafndan,temel mesajlar yani "bilimin tartlmaz" stnl ve "dinin toplumsal gelimennde bir engel olduu" tezleri yannda kk ayrntlar olarak grlmlerdir.Bunlar yaratmann zorluu "sosyalist ahlk ve felsefe yaratma" konusundagsterilen geni boyutlu abalara karn ortaya kan fiyaskonun byklgznne alndnda belki daha iyi anlalabilir. Marx ve takipileri "burjuvamateryalizmi" olarak grdkleri bu yaklam sz konusu eksiklikleri nedeniylekendi "bilimsel" materyalizmlerinden ayrarak, sevdikleri bir deyimle, "mahkm"

etmilerdi. Sonrasnda ise yukarda zikrettiimiz fiyaskoya karn, Sovyetliderleri nemli gayretler gstermekten geri kalmamlard Lenin, Lange ve


16/124

Bogdanov'un "bio-sosyoloji" tezlerinin iddia edildii gibi toplumsal hayatauygulanamayacaklarn dnyordu.Baka bir deyile Sovyet liderleri olaya, Dostoyevski'nin Besy adl eserinin,ikonalar haline getirdii Vogt, Moleschott ve Bchner resimleri nnde mumyakan, anarist kahramanndan olduka farkl bir biimde bakyorlard. Ama sondnem Osmanl ve ilk dnem Cumhuriyet entelektel mehfilinde etkisi

tartlmayacak Bchner, Vogt, Moleschott materyalizminin, yarm yamalakanlalan bir pozitivizm ve Sosyal Darwinizm ile kartrlarak tavann suyununsuyu derecesinde poplerletirilen mesajlar bu dnceleri ilk aktaranlarngrd temel eksiklikleri yani "felsefesiz" ve "ahlk ilkeleri yeni bilimselgelimelerin ortaya koyaca gerekler erevesinde ekillenecek bir dncesistemi olma" hususiyetlerini fazlasyla ihtiva ediyorlard.Bunun Sovyetler Birlii'ndeki "Marksist Biyoloji" rneinde grlen "ideolojiyeuydurulan diyalektik bilim"den bir nebze olsun iyi olduu dnlebilir amayukarda deindiimiz eksikliklerin toplumumuzu olumsuz etkiledii dnlen vezerinde olduka sk durulan "tarihsizlik" olgusu kadar ehemmiyetli olduuphesizdir. .V; Zaman, 28 Kasm 200239

Bir Medenleme Projesi ve ;.Bilim Dini Olarak VlgermateryalizmLudvvig Bchner, Jacob Moleschott ve Kari Vogt'un eserlerinde belirginleen vekendine "bilimsel" payesini uygun gren, tabi ilimlerle laboratuvararatrmalarna dayal Feuerbach sonras Alman materyalizminin modern Trk dnyagr zerindeki etkisi ne yazk ki fazlasyla ihmal edilmitir. Sz konusuetkinin gerekleme sreci ve sonuta kat bir ideolojik sylem yaratmaktanziyade dnya grn etkilemeye ynelik sloganlar dzeyinde kalm olmas belkide grd ilgisizliin nedenini meydana getirmektedir. Ancak bu dzey dkltemel alnarak sz konusu etkinin kmsenmesi byk bir hata olur.Osmanl mparatorluu'nda en ok satan materyalist eser olma zellii tayanLudvvig Bchner'in Kraft und Stoff {Madde ve Kuvvet)'u zerine Fransa'dayaynlanan vg dolu bir tantma yazsn okuduunda aknln gizleyemeyenKari Marx, bir mektubunda, Bchner'in Almanya'da nc snf bir vlgarizatrolarak grldne iaret etmiti. Bu aslnda zerinde dikkatle durulmasgereken bir yorumdur. Almanya'da von Liebig apnda bir bilim adamnn"amatrlk" sfatn yaktrd, yeni-Kantln nde gelen isimlerindenFriedrich Lange'nin "bilir bilmez felsefecilik taslamakla" itham ettii,Engels'in "seyyar bilimsellik satclar" olarak grd, Strauss ve bervveggibi ahlk materyalistlerin, "inanlmaz slkta mekanist bir dnya grnnsavunucular" biiminde tanmlad Bchner ve arkadalar, Fransa gibi laiklikeksenli bir atmann toplumu ikiye ayrd bir lkede derin bir felsefegelenei ve Marksist siyasetin varlna karn ciddiye alnabiliyorlard.Bilimin ve yalnzca tecrbeye dayal tabiat ve tp bilimlerinin tartlmazstnln savunarak her trl felsef fikir40hareketine ve din inanca sava aan 'ondokuzuncu asr vlgermateryalizmi,Osmanl entelektel dnyasna tandnda bir anlamda vlgerliini kaybederek"derin" bir fikr akm olma hvviyeti kazanmt. Bu konudaki fikirler belirlidzeyde eitim alm bir tabakaya aktarldnda ise "bilim her eyinzerindedir", "gnmz insannn bilimden baka hibir eye ihtiyac yoktur","madde sonsuzdur", "ne kadar fosfor o kadar dnce" ve "insan dindarlatkakltr ve bilgiye daha az ihtiya hisseder" benzeri sloganlar dzeyinde biretki yaratmt. Bunun da tesinde bu fikirler Bchner ve arkadalarnn kendimateryalizmlerinden ayrmaya itina gsterdikleri onsekizinci asr Franszmateryalizminin mekanik ve din kart yaklamyla harmanlanarak sloganlardzeyinde bir bilim dininin yaratlmasnda kullanlmlard.Ondokuzuncu asr Alman materyalizminin Osmanl corafyasnda farkl bir etkiyaratmasnn bir dier nemli nedeni ise phesiz bu fikir hareketinin iindesunulduu paketti. Bchner, Vogt ve daha sonra Ernst Haeckel'in tezleri Osmanl

toplumuna popler bilimsel mecmualar araclyla ve Edison'n icatlar, tbbyenilikler, dnyann o ana kadar ulalamam blgelerine yaplan seyahatlerle


17/124

beraber takdim edilerek bir anlamda Bat'nn madd geliiminin fikr zeminiolarak sunulmulard. Bu erevede zikrettiimiz eitimli tabaka iinvlgermateryalizm ayn zamanda medenlemenin de fikr arka plann tekiletmekteydi. Bchner materyalizmini Osmanl toplumuna tayan temel ahsiyetlerolan Abdullah Cevdet ve Baha Tevfik'in Avrupa db- muaeretini yaymaya ynelikgayretlerde de n plana kmalar, Ahmed Midhat Efendi'nin Draper'in din-bilim

atmas konulu eseriyle Avrupa db- Muaereti yahud Alafranga adl kitabnayn tarihlerde yaynlamas tesadf eseri deildi.Felsef gelenein uzun sre ulem tekelinde kald, ilk sosyalist partininkinci Merutiyet Dnemi'nde kurulduu, ahlk materyalistlerin ortada olmadbir yapda ehbenderzde Ahmed Hilmi'nin 1910'lu ve smail Fenn Erturul'unCumhuriyet'in ilk yllarnda kaleme ald eserlere dein vlgermateryalizmeletirisi byk lde sadece klasik s-lm kaynaklar kullanan ulemtarafndan yaplm ve bu41nedenle de bir "din-bilim" ya da "akl-vahiy" tartmas mahiyetine brnmt.Vlgermateryalizme atfedilen "modernlik" ve "bilimsellik", sloganlaryla bireitimli insanlar zmresini byleyen bu akma muhalefeti de modernlik kartve "khne fikirlerle bilime taaruz eden" bir eylem haline getiriyordu.

Srekli olarak terakki eden ve toplumu da ileriye gtren, felsefenin ve dininsonu tezini mdafaa eden "bilim" fikri, vlgermateryalizmi ve onsekizinci asrFransz materyalizmini yerden yere vuran Lenin benzeri ideologlar tarafndan"ar s" bulunurken, kat bir ideolojik konum almamaya zen gsterenpragmatik Cumhuriyet dnya gr iin biilmi kaftan olabiliyordu. BizzatAtatrk'n, Bchner'in fosfor ve fikir retme arasndaki iliki zerindekitezlerine ilgi duymas, bunlar d'Holbach'n Le Bon Sans'\ gibi eserlerleberaber mtalaa etmesi ve bilimin toplumda oynad rol zerinde hassasiyetledurmasn ihmal etmemek gerekir.Pragmatik ve eklektik bir yaklama uygun ve modern Trk dnya gr zerindezannedilenden ok daha fazla etkili olmu olan ondokuzuncu asr Almanmateryalizminin temel sorunu, sloganlarnda dile getirdii gibi her eyi bilimeihale etmenin tesine fazlasyla geememesiydi. Nitekim, bu fikirleriOsmanl/Trk toplumuna takdim eden entelekteller sonuta bunlar daha derinfelsef tezler ile takviye etmek zorunluluunu hissetmilerdi. Beir Fuad Bey,Bchner'in tezleriyle pozitivizmi badatrmaya alm, Abdullah Cevdet Beyvlgermateryalizmden vazgememekle birlikte Jean-Marie Guyau'nun moralizminibenimsemi ve Baha Tevfik Bey zm Haeckel'in Monizm'inde bulmutu. Bylesigayretleri gereksiz gren ve entelektel gayretkelik olarak yorumlayan eitimlibir snfn dnya grnn gnmz s tartmalarndaki rol ise pek de yabanaatlabilecek gibi deildir.....,,.-. -Zaman, 21 Kasm 200342Pozitivizm mi, Vlgermateryalizm mi?Trk basnnda yaklak on yldr sklkla kullanlan terimlerden birisi de"pozitivizm"dir. Bu kullanm ile "pozitivizm," herhalde, Comte'un sistemine yada Neurach ve Hahn'n eserlerinde savunulan yirminci asr ba Viyana MantkPozitivizm hareketine atfta bulunmaktan ziyade, kendini deneyle elde edilenverilerle snrlayan ve a priori ve metafizik speklasyonlar reddeden bir"felsefe"ye atfta bulunmaktadr. Bu anlamda bir pozitivizm Protogoras'tanSextus Empiricus'a ve Pierre Bayle'den Georg Lichtenberg ve David Hume'a ulaanbir tarih geliim izgisinde saf mantk ve saf matematik ile deneysel verileredayal bilgi edinme ve metafiziin kesin reddini savunan fikirlerin ortak adolarak sunulabilir.Herhalde bu anlamyla bir pozitivizmin vlgarize edilmesi sonrasnda Trk basntarafndan kh vme kh yerme amacyla kullanlan "pozitivizm" terimi her eydenok gnmz toplumunda dinin yeri tartlrken gndeme getirilmekte ve felsefslk alannda rekor krabilecek yazarlar kendilerini "pozitivist" olaraktanmlarken, onlar bu sfatla eletirenler de bu yoruma katlmaktadrlar.Ancak, unutulmamas gerekir ki, gerek "insaniyet dini" olmak iddiasndaki Comte

pozitivizmi, gerek geni anlamyla pozitivizmin etkisinde ortaya kanfaydaclk (utilitarianism) ve ngiliz ampirisizmi insan toplumlarn mutluluk


18/124

ve bara gtrecek bir felsefe yaratma iddiasndaydlar. Bu anlamda pozitivizmsaf bilimlere dayal ve metafizii reddeden, ama insan felsef anlamda dindarklacak bir karakter tayordu. Nitekim, Miguel Lemos ve Raimondo TeixeiraMendes tarafndan Rio de Janeiro'da kurulan Pozitivist Kilise, bu felsefenin,bilhassa Pierre Laffitte tarafndan yaplan yorumunun, pekl byle bir amalakullanlabileceini ortaya koyduu gibi, Alfredo Ferreira da Arjantin

pozitivizmine benzer bir karakter kazandrmt. Yirminci asr ba ViyanaMantk Poziti-43vizmi ise Birinci Dnya Harbi ve sonrasnda kullanlan "btn savalar sonaerdirecek sava" slogan benzeri "btn felsefeleri sona erdirecek felsefe"teziyle toplumda dnyay bilime dayanarak ama bir felsef yaklam erevesindeaklamann gerekliliine iaret etmiti. Ondokuzuncu asrn ikinci yarsndaortaya kan ve her trl felsefeyi potansiyel bir din olarak reddeden Almanpopler materyalizminin, pozitivizmi de Hristiyanlk derecesinde eletirmesinintemel nedeni bu felsefenin sz konusu niteliiydi.Pierre Laffitte'in talebesi olan Ahmed Rza Bey'in, siyas dman II.Abdlhamid'in 1891'de balatt "Paris'te Cami" projesini sahiplenmesi aslndaLemos ve Mendes'in pozitivist kiliseleri benzeri bir pozitivist cami

yaratabilmek fikrinin uygulamaya konmasndan baka bir ey deildi. Burada altizilmesi gereken, bu tr gayretlerin anlaml ya da gerekletirilebilirnitelikte olup olmadklar deildir. Gzden karlmamas gereken, Trkpozitivizminin en nemli isminin, toplumda metafizie dayal bir din olmamasnngereklilii savunuluyorsa bunun yerini felsef bir "din"in almasnngerekliliini grebilmi olmasdr. Unutulmamas gereken pozitivizmi de bir dinolarak gren ve eletiren Osmanl materyalistlerinin dahi "madde ve kuvvet'edayal, insan kimyasal elementlere, fikri beyin maddesinin retimineindirgeyen, ufku din aleyhtarl tesine geemeyen bir deneyciliin toplumsalhayata uygulanmas halinde karlalacak sorunlar fark etmi olmalardr.Onlarn ileri gelenleri dahi insan felsef anlamda dindar yapacak bir dncesisteminin ihtiyacn hissederek Jean-Marie Guyau'nun felsefesine snmlard.Trkiye'de eitimli snfn bir blmnn dnya gr haline gelen ise, hangianlamnda olursa olsun, pozitivizm deil en kaba anlamyla vlgermateryalizmolmutur. ngiliz amprisizminden Fransz aydnlanmasna kadar dnya dncesiningeliiminde kalc etkiler yapm bir felsefenin din kartl tesinde birtezi olmayan bylesi bir vlgermateryalizm dzeyine indirilmesi, bu dayetmiyormuasna Comte'dan Berkeley'e, Grelling'den Dubislav'a kadarkapasiteleri tartma gtrmeyecek dnrler araclyla dnya fikirbirikimine nemli katklarda bulunan bir felsefeden "dinin toplum iin44zararl" olduu dnda bir mesaj alamayan bir dnya grnn toplumumuza"adalk" ve "aydnlanma" olarak sunulmas her trl fikr sefalet tanmnntesindedir.Trkiye'de daha da vlgerletirilen ondokuzuncu asr Alman poplermateryalizmini yorumlayan Lange, Almanya gibi bir toplumda bu derece basit,mekanik ve gayr- felsef bir maddeciliin asla kabul grmeyeceini sylemiti.Ne yazk ki bylesi bir maddecilii "yksek felsefe" haline getiren Trktoplumu, tarihsizlik sorununa bir de felsefesizlii ekleyerek iinde bulunduufikr sefaletin temellerini atmt. Daha da ilginci pozitivizm dahil her trl"din" ve "felsefe"yi reddeden bir vlgermateryalizmin toplumun sekinlerininnemli bir blmnn "dini" haline gelmesiydi. Bu, herhalde yaayp da grebilseLudvvig Bchner'i de ok zerdi.Zaman, 11 ubat 200445kinci Merutiyet'ten Gnmze Bilim-Din-ModernlemeCumhuriyet ideolojisinin ekillenmesinde nemli roller oynayan kinci MerutiyetGarbclar'nn nemli tezlerinden birisi de "Din avamn ilmidir, ilm havassn(sekinlerin) dinidir" fikriydi. lgintir ki, ynetimin bann Snni slmleminin lideri olduu, Said Halim Paa gibi bir ahsiyetin Sadaret-i Uzm

makamnda oturduu, bata Sebil'r-Read olmak zere nde gelen entelektellertarafndan neredilen pek ok derginin yayn hayatnda bulunduu bir dnemde


19/124

yaplan bu tespit, aslnda, "avam" ve "sekin" kavramlarn da yenidenyorumluyordu. Sekinlerin dinini, "bilimi" benimsemeyen bir kimsenin devletinst makamlarnda bulunmas ya da okuyucu says olduka yksek birderginin yazar olmas onu Garbclar'n gznde "gerek" anlamyla "sekin"yapmyordu. Buna karlk Science pour tous gibi dergilerden veFlammarion, Lecouturier, Moigno, Muller gibi yazarlardan noktas

virglne evrilen makaleleri okuyarak bilimin ulat snrlar takdiredebilen sradan bir vatanda kendisini sekinler grubunun bir yesi halinegetirebiliyordu. Birinci snflama iinde yer alanlar ise kendi "bilim"lerinin"snrl" ufku tesine geemeyen "avam"n paralar idiler ve tek kurtulu ,yollar "tenevvr" idi. Zaten bu ekilde tanmlanan sekinler ile avamarasndaki iliki "gerekliin" "btl itikatlarn" yerini almasn salayacakbir "tenvr-tenevvr" faaliyetinden ibaretti. Bu analizin ilgin dier birzellii ise avam/sekinler ayrmnn siyaset d ve "bilim" eksenindeyaplmasyd.Bu hayal sekin/kitle eitim ilikisinde "aydnlatclar", "modernlii" dekendi "dinlerinin" tabi bir rn olarak grdklerinden, tekellerine alyorlarve "aydnlatma" programlarnn bir unsuru haline getiriyorlard. Halkn binalaraaslan "Ya Hafz" levhas altna bir sigorta irketi poliesi ilve et-

46mesi fikriyle karikatrize edilen bu yaklam, "misafirperverlik" benzeri"bedeviyet" ve "gelimemilik" misallerinin yerini almas gereken "asr"davran biimlerini de bu nedenle sz konusu "aydnlatma" faaliyetinin birparas haline getiriyordu. kinci Merutiyet Garbclar'nn en nemli yaynkonularndan birisinin "db- Muaeret" olmas bir tesadf eseri deildir.Nitekim, Garbc liderler tarafndan yazlan hikyelerden birisinde misafirliegelenleri kabul gn olmad iin reddeden, evin ana ve kznn kyafetleri"gvurca bulunan", Torbal Dede'ye mum paras gndermeyi "ilkellik" olarak grenbir ailenin nasl mahalleli tarafndan "dinsizler" olarak adlandrld veeletirildii anlatlmaktadr. Bylece "asrlik" ile avamn dininin kart"bilimsellik" i ie getii gibi "asr" davran biimlerini reddetmek bilimkartlyla zdeletiriliyordu.Ancak, kinci Merutiyet Garbclar'nn gzden karmadklar nemli bir husus"avamn biliminin" "kudreti" idi. Onlara gre, yukarda iaret ettiimizilikinin anlam kazanabilmesi iin, "ilme kudret-i diniye ifaza etmek"gerekiyordu. Bu ise kendilerinin toplumda dinin oynad rollerin nemini iyikavradklarnn ilgin bir gstergesidir. Bunun uygulamadaki sonucu ise"aydnlatma" faaliyetinin slm kavramlar yardmyla gerekletirilmesinintercih edilmesiydi. Mesel, tekml nazariyesine inanmamak, sadece cehalet deilayn zamanda bir "kfr-i sarih" oluyordu. Bu fikirlerin yaylmasnda baroloynayan derginin adnn "ctihad" olmas bile aslnda bu yaklamn davurulmasndan baka bir ey deildi. Bu sylem gerekletirilirken, gereinde,ehdis-i erfe ve yt- kerme kullanlarak bunlardan "bilimin nda" neleranlalmas gerektii anlatlyor, sonuta ise "eriata mutabk" ama "yeni" bir"iman" yaratlmaya allyordu.kinci Merutiyet Garbcl'nn "asr" ve "bilimsel"lii birletiren "yeniiman" avam tenevvr sahasnda fazla etkili olamadysa da beklemedii biralanda baarya ulat. Bu da sz konusu yaklamn, toplumlarnn bilimsel vebunun tabi bir sonucu olarak "asr" bir yap haline gelmesini arzulayan, dergiokuyucusu dzeyinde entelektel, Science pour tous seviyesinde bilgiyle biliminstnlne inanan, Feuerbach sonras Alman materyalizminin sulandrlm halini"bilimsel47gereklik" olarak gren bir kitleye olduka cazip bir kurtulu reetesi sunmuolmasyd.Bu reetenin uygulanmas ile hem toplumda bilimin hkimiyeti salanrken hem de"asr'leilecek, bunun siyas sonucu olarak ise Bat ile ilikiler yeni birzemine oturtulacakt. lgintir ki, bu kinci Merutiyet Garbcl'nn aslamac olmaktan ok uzakt. Bu hareketin nderleri, bylesine bir grubun deil de

toplumun geni bir blmnn kendi "din"lerine "ihtida" etmesini arzulamlard.Nitekim, din hakkndaki tm olumsuz hkmlerine karn bu kimseler fikirlerini


20/124

hep din semboller araclyla aklamaya almlar, son aamada "Bahalik"ibile ynelinebilecek bir alternatif olarak grmlerdi. Onlar, bir siyassekinler topluluu tarafndan uygulanacak bir program yerine bir entelektel"aydnlatma" hareketini mdafaa ve hayal etmilerdi.kinci Merutiyet Garbcl'nn ne denli baarl olduu tartma konusudur. Buhareketin tezlerinin Cumhuriyet ideolojisinin ekillenmesindeki tesirine

baklarak baar yorumunu yapmak mmkn olabilecei gibi, "avam"a nfuzlarndakarlatklar direnci dikkate alarak deiik bir sonuca ulamak da mmkndr.Garbclar'n tahayyl edemeyecekleri bir gelime, kendi grlerinin siyas birsekinler grubu tarafndan uygulanmas sonucunda, gelecek nesillerdeki"Garbclar"n, slm', Clifford Geertz'in kltrel relativizm kuramntartrken verdii, Bali'de len raca ile beraber yaklan kadnlar seyrederken"Bat medeniyetinin barbar kavimleri fethetmek ve eski medeniyetlerin yerinegemek iin hak kazanm olduunu" savunan Danimarkal seyyah misalindeki gibiyorumlayabilecekleriydi. Kendilerinin hi tasavvur edemeyecekleri bir diergelime ise "asr"lik tekellerinin krlabilecei ve bu kavram deiikyorumlayan bir alternatif sekinler grubunun "avamlk" ve "aydnlatlma"yreddedebilecei idi. Bu, phesiz onlar iin de kabul edilmesi ok zor birgelime olurdu.

Zaman, 19 Haziran 200348Batllama, Modernleme, adalama ve Trk ToplumuTrkiye'de gerek akademik almalar ve gerekse de gnlk dilde "Batllama","adalama" ve "modernleme" kavramlarnn eanlaml olarak ve birbirlerininyerine kullanlmalarndan kaynaklanan ciddi bir kargaa vardr. Bu yetmiyormugibi, Niyazi Berkes'in The Development of Secularism in Turkey (Trkiye'deSeklarizmin Gelimesi) balkl almasnn Trke.'ye "Trkiye'deadalama" adyla tercme edilmesi misalinde de grld gibi, "seklerleme"ya da "laiklik" kavramlarnn da ayn anlamlarda kullanlmas mevcut karkltam bir kavram kargaasna srklemektedir.Kar karya bulunduumuz ve farkl kavramlarn birbirlerinin mradifi olarakkullanlmasndan kaynaklanan sorunu daha da etrefil hale getiren bir dierhusus da bunlarn btnyle zc (essentialist) bir yaklamla ve ok darerevelerde tanmlanmasdr. Dier bir ifade ile bu kavramlar kullananlar tekbir "modernlik", "seklerlik/laiklik", monolitik bir "Bat" ve nihayet onuntemsil ettii tek bir adalk var saymaktadrlar. Bunun sonucunda da bukavramlara sadece belirli Bat toplumlarnn modernlii ve Fransz laikliigerek kabul edilerek atfta bulunulmaktadr. Dolaysyla Japonya bu anlamylamodern olmamakta, ABD gerek anlamyla laik grlmemekte ve daha da ilginci"Bat"nn aslnda, tpk "Ortadou" ya da "Balkanlar" gibi yaratlm bir kavramolduu sklkla unutulmaktadr.Tek bir modernlik ve birka Avrupa lkesiyle snrl kalan Batkavramsallatrmalarnn bir dier temel sorunu da bu tekil modernlii veBatll db- muaeret, giyim, kullanlan alfabe benzeri uygulamalardzeyine indirgemesidir. Osmanl "Garbclk" hareketi liderlerinin dedb- muaeret49kitab kaleme almay en nemli vazifeleri olarak addetmeleri phesiz birtesadf eseri deildi. Gnmzde dahi bir Trk gazete yneticisi yerel kyafetliKrfez lkesi ileri geleniyle konuup muhatabnn kafasndaki prototipeuymadn, bir Bat lisann mkemmelen konutuunu grdnde armaktadr.Gene bu nedenledir ki, toplumumuzda bir kiinin kyafeti onun "modernliinin"tespitinde mesel ka tane bilgisayar program bildiinden ok daha nemliolabilmektedir. Bir alfabeye "adalk ve modernlik" atfedilmesi (1928sonrasnda yeni alfabe iin "asr Trk harfleri" tabirinin kullanldnunutmamak gerekir) de bu yaklamn arpc misallerinden birisidir. Gene bunedenle, sz konusu dar tanma gre hi de "modern" olmayan bir siyashareketin, nasl olup da, Trkiye'yi Avrupa Birlii yesi yapma misyonunustlendii, toplumumuzda anlalmas g ve bu nedenle de gizli bir amala

yaplmakta olduuna inanlan bir muamma olarak karlanmaktadr.


21/124

Benzeri bir dar tanmlama da "laiklik" kavramyla ilgili olarak karmzakmaktadr. Burada da "Fransz" laiklik uygulamasnn bu kavramn gerek ve tekmisali olduu fikriyle din-devlet ayrlnn birbirinden farkl ok saydaseklerlik araclyla salanabilecei gerei gzard edilmektedir. Bylesidar bir tanm dna kmak istemeyen Trk entelektellerinin dier "Bat"lkelerindeki seklarizm misallerini bu tanmn gerek anlamndan sapmalar

olarak alglamalar ise herhalde Papa'dan daha Katolik olma benzeri biryaklamdr.Osmanl/Trk Batllamas ve OtoriterlikModernleme, Batllama, adalama ve laiklik konularnda kesin snrlargetiren ve yukarda aklamaya altmz dar yaklamn belki de en nemlihususiyeti otoriter bir karaktere sahip olmasdr. Bu hedeflere ulamak isteyen,ancak kendi tanmna uymayan "modernlikleri", "adalklar" ve"seklerlikleri" dlayan bu yaklam, belki de farknda olmadan, baskc birkarakter kazanmaktadr. Unutulmamas gerekir ki bu otoriter karakter Osmanl veMehmed Ali dnemi Msr "modernleme" ve "Batllama" hareketlerinin detemel hususiyeti idi. Ancak bu tarih misallerden farkl olarak gnmzde bukavramlarn sabit olduklar, hi deimedikleri var saylmaktadr. Burada birparantez aarak kinci Merutiyet Dnemi Osmanl Garbclar'nn, Sosyal

Darwinist kuram benimsemeleri nedeniyle, zihinlerinde bylesi monolitik vebenzersiz olduu dnlen "modernlik" ve "Bat" canlandran ve bunlar savunan,gnmz entelektellerinin tersine "modernlik"in de evrime uradn kabulettiklerini belirtmekte yarar vardr.Gnmzde var olduunu belirttiimiz otoriter "Batclk" ve "Modernleme"tezlerinin bu karakterinin bir dier temel nedeni de Osmanl Garbcl'nnmirasln yapan Cumhuriyet Batclk ve Asrlii'nin onsekizinci asrFransz ve ondokuzuncu asr Alman popler materyalizmlerinin sentezinden oluanbir maddecilii "Bat", "modernlik", "adalk" ve "seklerlik" tanmlarnnolmazsa olmaz eleri haline getirmi olmasdr. Gzden sklkla karlan birnokta, bu nedenle III. Selim dnemi ve bazen Lle Devri'ne kadar geri gtrlenOsmanl Garbcl'nn, kinci Merutiyet ve Cumhuriyet Batcl ile pek azbenzerlik gsterdiidir. Zannedildiinin tersine, bu hareketler arasndakibenzerlik aslnda smail Gelenbev ile Klzde Hakk Bey'in dnya grleriarasndaki mabehetten fazla deildir.Bir anlamda Cumhuriyet'in, yansmalar gnmze kadar gelen,"Batllama/Asrleme" yaklamnn erken Osmanl Garpllamasndan dahaotoriter olmasnn nedeni de bu materyalist temelde aranmaldr. Unutulmamaldrki, Sosyal Darwinizm ve kendine bilimsellik atfeden Le Bon sekincilii toplumunilerlemesinin temel koulunun "eit vatandalar" yaratlmas deil entelektelsekinlere kulak verilmesi olduunu dnyorlar, her Osmanl/Trk "modernlemeve Batllama" taraftarnn baucu kitab olan Le Bon Sans'n yazar d'Holbachgerek hrriyetin insanlarn tabiattan kaynaklanan eitsizliine are bulmayhedefleyen kanunlara harfi harfine uymak olduunu savunuyor, Vogt ve Bchnereitlik fikrinin bilimi inkr anlamna geldiini iddia ediyorlar ve nihayetOsmanl entelektellerini derinden etkileyen51Comte pozitivizmi haklarn deil vazifelerin n planda olduu bir toplumusavunuyordu.Gnmz Trkiye'sinde Modernlik, Batllama ve , adalk TartmalarGnmz Trkiye'sinde otoriter ve dlayc bir karakter arzeden "modernlik","Batllama", "adalk", "seklarizm" ve bu anlamda kullanlan dierkavramlar zerine derinlemesine dnmekte fayda vardr. Bir kere "modernlikler"olabilecei anlalp, "Bat"nn aslnda tabi deil yaratlan bir kavramolduu, monolitik bir yapya atfta bulunmad kabul edildiinde bu temeldekibir "modern-modern olmayan" veya "Batllam-Batllamam" tartmasnnfazla da anlaml olmad kendiliinden ortaya kacaktr. Benzeri ekilde, Trkseklerliinin Fransz laikliinde ifadesini bulan uygulamayla birebir uyumgstermesinin devlet-din ayrmnn mutlak art olmadnn kabul, toplumumuzuzannedildiinin tesinde rahatlatabilir. Belirli bir muaeret dab, giyim

biimi benimsenmemesinin mutlaka adlk olmad, alfabe "reformu" yaparakLatin harflerini kullanmayan Yunanllarn bu dnm gerekletiren Trk ve


22/124

Arnavut toplumlarndan daha az "Batl", Japonlar'n ise daha az "ada"olmadklar (burada iaret edilmek istenilenin alfabelerin konuulan dileuygunluu deil, modernlik/adalk salayp salamayacaklar olduunun altnizmek isterim) kabul edildiinde bu zemindeki bir adalk tartmasnn pekde verimli olmayaca kolaylkla grlebilecektir.Ancak karmzda duran temel sorun, kavram kargaasnn tesinde toplumumuzda

"Modernlik/Batclk/adalk" savunusu yaptklarn dnen entelektellerin,aslnda, modernliin gnmz bireyi karsna koyduu devs meselelere,eletirdii ve "gerici", "ad" bulduu kesimlerden ok daha snrl cevapverebilmi ve verebilmekte olmasdr.16 ?Zaman, 1 Ocak 200552Gemiten Gnmze rtnme, adalk ve Medenleme ProjesiBasnmzda "trban sorunu" zerine yaplan tahliller, genellikle, konuyu tarihbir balam ierisinde deerlendirmekten olduka uzak olduklar gibi, temelvurguyu konunun gncel siyas boyutu zerinde younlatrmaktadrlar. Budeerlendirmede, konu, yer darl nedeniyle ar lde zetlenmekle beraber,bylesi bir balamda tahlil edilmeye allacaktr.

5 Haziran 1291 (17 Haziran 1875) tarihli Hayal mecmuasnda baslan ve aadabir sureti sunulan karikatrde biri alafranga dieri alaturka kyafetli ikihanma aadaki konuma yaptrlmaktadr:

Kz bu nasl kyafet? Utanmaz msn? Bu asr- terakkide sen utan kyafetinden.53Bu konuma kyafet ile adalk ve medenlik arasnda var saylan zdelii vepozitivist anlamda terakkiye duyulan inanc belki de uzun bir bilimsel makaledendaha ak biimde ortaya koymaktadr. Burada mizah yoluyla verilmeye allanmesaj Sadullah Paa'nn "Ondokuzuncu Asr" iirinde "zemn zemn- terakki cihancihan- ulm/Olur mu cehl ile kabil bek-y cerrTiyyt" dizeleriyle dilegetirdii "terakki" fikrine ve "bilimin tartlmaz stnl" varsaymnadayanan bir asra uyum gsterilmesi, bunun tersinin mmkn olamayacadr. Buuyum salama faaliyeti ise Osmanl entelektellerinin bir blm tarafndan bir"medeniyet projesi" olarak grlmtr. Bylesi bir proje erevesinde iseyukardaki kyafetlerden birisi "utanlacak" bir nitelik haline gelebiliyordu.Bildiimiz gibi, Turgot, Kant ve Hegel sonrasnda insann ilkalardan beriilerledii dncesi entelektel evrelerde genel kabul grmekle beraber"terakki"nin tarihin byk amac olduu inanc Comte'un Cours de philosophiepositive adl eseri sonrasnda gelimiti. Bizzat Comte'un belirttii gibi"dzen" ile "terakki"yi birbirinin kart olarak gren klasik dnce bunlardanbirincisini semiti; buna karlk teolojik ve metafizik inancn zlmesisonrasnda "terakki" fikri toplumun zihniyetini ekillendirecekti. Bylesi birpozitivist "terakki" fikri ondokuzuncu asr Osmanl entelektel evrelerinde gngetike daha fazla kabul grmeye balam; "terakkiyat- cedde", "asr- cedd"ve "ulm" bu evrelerin en sk kulland kavramlar haline gelmiti.Bu yeni "asr- terakki"nin nitelikleri ve gereklerinin toplumun fertlerineaktarlmas nce Mecmua-i Fnn ile yaplm, daha sonra ise bu dergininentelektel jargonunu bir kenara brakarak Science pour tous ve Die Naturebenzeri dergilerden tercme edilen yazlarla hazrlanan bir dizi popler"bilimsel" dergi bu grevi yerine getirmilerdi. Bilimin tartlmaz stnlnedayanan bu "asr- terakki" her alanda "deiim" neriyor ve bu eylem zerindekiolumsuz vurguyu kaldryordu. Yeni asrn beklentilerine cevap verebilmek iinise "asrlemek" gerekiyordu. Ahmet Mdhat Efendi'nin herkesin aznda "otuzkrk senedir lafnn" olduunu belirttii "alla franca" Osmanl sekinleri iin"asrleerek" terakki ker-54vanna katlmann bir arac haline geliyordu. Bunun sonucunda ise giyim kuamdandb- muaerete ulaan bir alan ile "terakki", "adalama" ve "bilimingereini yerine getirme" arasnda balant kurulmu oluyor ve bylece klasik

Osmanl dncesinin nem verdii ve vd "temeddn"n yerini deiik bir"medenleme" alarak yukardaki kavramlarla badatrlan giyim biimi,


23/124

medenlemenin ve yeni medeniyet projesi iinde sekinliin gerek art halinegeliyordu.Sz konusu balanty en ak biimde gndeme getiren kinci MerutiyetGarbclar'nn bir yandan db- muaeret kitab hazrlayp, ^misafirperverlik"gibi "ad, bedev" gelenekleri yerden yere vururken te yandan Bchnerevirileri yapmalar, Yirminci Asrda Zek ad verilen bir derginin bu ilev

iin kullanlmas kukusuz bir tesadf deildir. Bu yolla "asr davranbiimleri" ile bilimin kar koyulmaz stnl, "terakki" ve byk medenlemeprojesi arasnda var saylan iliki ortaya konuyordu. lgin bir misal olarak,dnemin nde gelen Garbc ve slamc dergileri olan ctihad, Mehtab ve Srat-Mstakim mecmualarnda "tesettr" zerine yaplan tartma da bylesi birasrlik ve medenleme zemininde gerekletirilmiti. Mehmed Fahreddin Efendimedenleme gerei olarak gsterilen tesettrden vazgeme fikrine itiraz ettiiyazsna "Medeniyet-i slmiyeden Bir Sahife yahud Tesettr-i Nisvn" balnuygun grrken, Dr. Abdullah Cevdet Bey'in cevabnda "hangi asrda yaadnbilmeyen efendi" hitabna yer veriliyordu. Garbclar'n yazlarnda "Trk vedindalarna" hitaben dile getirilen "Bu asrn ad yirminci asrdr. Senonnc asrda yayorsun" ya da "Biz hl istiyoruz ki 1300 sene evvel lde,l iin yaplm kavnin ve nizmt ile Avrupa ktasnn en mhim noktasnda

icra-y hkmet edelim" benzeri eletiriler, Cumhuriyet erken dnem ideolojisizerinde bir hayli etkili olan baz Osmanl aydnlarnn sorunu bylesi bir"adalk" ve "medenleme projesi" erevesinde ele aldklarna kukubrakmamaktadr.nde gelen bir Garbc olan Klzde Hakk Bey'in bir hikyesinde mahallelinin"Dinsizler Familyas" adn takt bir ailenin muhafazakr bir evrede yaadsorunlar dile getirilirken, bunlarn bata gelen nedenleri olarak ailenin anneve55kznn kyafetlerinin "pek gvurca" bulunmas ile kapya gelen misafirlerin"kabul gn olmad iin reddedilmesi" benzeri muaeret farkllklargsterilir. Aile fertleri "mescide ya paras gndermek", "mahalle berberindetra olmak", "Torbal Dede'ye mum paras gndermek" gibi "asr olmayan"davranlar reddederek bunlarn bilim, an gerekleri ve okulda kendilerineretilenler ile uyumadklarn ileri sryorlar, bunun sonucunda ise "dinsiz"olarak yaftalanarak dlanyorlard. lgin bir zellik, bu hikyede "Dinsizler"ailesi fertlerinin "sekin", buna karn muhafazakr mahallelinin ise "kitle"olarak sunulmasyd. Klzde'nin mebus olarak Cumhuriyet dneminde de dilegetirdii bu yaklam, bir anlamda, "dinin avamn ilmi, ilmin havassn dini"olduunu iddia ederek "asr" davran biimlerini ve bu erevede kyafeti birsekinlik sembol haline getiriyordu.Toplumumuzdaki gemiini zetlemeye altmz kyafet sorunu gnmzde"bilimsellik", "medeniyet", "sekinlik" ve "modernlik" kavramlarndaki deiiminsonucunda mahiyet deitirmitir. Feuerbach sonras gelien, tabi bilimleredayal, Alman materyalizmi ve Emile Littre tarafndan bu gelimelere uyumlu halegetirilen pozitivizmin dledii, dini bir kenara brakan bilimsel toplumgereklememi; "herkesin hedeflemesi gereken tek ve stn medeniyet" fikriyaygnln kaybetmi; kyafet ise sekinlik ve modernlik sembol olma vasfnyitirmitir. Gnmzde pek ok insan nezdinde bilgisayar program bilmekkyafete nazaran daha nemli bir "modernlik" sembol olarak grlebilmektedir.Nihayet, yirminci asr bann "bilimi din olan avam" alternatif siyas vetoplumsal sekinlik iddiasyla ortaya km ve "avam" olmay reddetmitir.Gnmzdeki sorun, byk apta, bu deiimlerin farknda olunulmamasndan vemeseleye ondokuzuncu asr ve yirminci asr ba kavramlar araclylabaklmasndan kaynaklanmaktadr." Bu yaznn ksaltlm ekli 7 Haziran 2003 tarihli Milliyetgazetesinde yaynlanmtr.Dindar Bir Dinsiz ya da Dinsiz Bir Dindar: Dr. Abdullah Cevdet ve Modern TrkToplumulkemizde sklkla gerekletirilen bir sokak ad yenilenmesi ilemi Dr.

Abdullah Cevdet Bey'i (1869-1932) bir kez daha Trkiye gndemine tad. 1889senesinde, Mekteb-i Tbbiye-i hne'de, daha sonra Osmanl ttihad ve Terakki


24/124

Cemiyeti adn alacak olan, ttihad- Osman rgtnn kuruluundan vefatnakadar Trk entelektel ve siyas hayatnda ehemmiyetli roller oynayp cidditartmalar yaratan, buna karlk gndeme olduka s "damzlk adam celbi" yada "atheizm" tartmalar erevesinde gelen Abdullah Cevdet, belki de en azanlalabilen dnrlerimizden birisidir.Onun fikirlerinin derinliine anlalamamas, basit bir "atheizm," "din

dmanl" mdafiliiyle vlmesi ya da yerilmesi, Osmanl materyalizmini hertrl sofistikasyondan yoksun bir "bilimcilik"e indirgeyen ve bu ekliyleideolojisinin merkezine yerletiren erken Cumhuriyet ideolojisinin "din"eyaklamnn tabi bir neticesidir. Bu nedenledir ki gerek Abdullah Cevdet vegerekse de onun ban ektii Osmanl materyalist hareketi zerine yaplanalmalar, konuya Cumhuriyet ideolojisi merkezli, retrospektif bir yaklamlabakmlar, dier bir ifadeyle, Cumhuriyet ideolojisinin gnmzde ald eklintemellerini Osmanl materyalistlerinde bulmaya gayret etmilerdir. Bu eletiriyiyaparken, bundan saknmann olduka g olduunu belirtmek zorunludur. Nitekimben kendimin de akademik hayata eyrek asr nce zerinde alarak baladmbu konuyu incelerken ayn hataya dtm dnyorum. Bunun farkna varabilenve konuya daha derin, farkl, kapsayc bir yaklamn gerekliliine iareteden, belki de tek entelektelin merhum Cemil Meri olduuna iaret etmek

gereklidir.57Bu yazda Abdullah Cevdet Bey'in siyaset d fikirlerine byle bir zaviyedenyaklaarak son dnem Osmanl materyalizmi ile Cumhuriyet ideolojisi arasnda varsaydmz bir kopyalama ilemi sorgulanmaya allacaktr.Toplum ve DinDr. Abdullah Cevdet'in fikirleri tahlil edilirken iaret edilmesi gereken belkide en ehemmiyetli husus "din"in onun dnce sisteminde ne denli merkez birmevkie sahip olduudur. Buna bilimci yaklamn temel hususiyetlerinden birisiolarak bakmak bir hayli yanltcdr. Gayet dindar bir evrede yetien, ilk iirkitaplarndan birisiNeyyir-i nuvvar sensin ar- slmiyet'in Evc-i ulviyyetdedir evrenk-i fazi rfatin Bizlere ihsansn bbhe dest-i kudretin llet-i giyesi ztndr ancakhilkatinmsralar ile balayan bir Na'at- erifi de ihtiva eden Abdullah Cevdet her nekadar Mekteb-i Tbbiye ortamnda hayatnn "devre-i ma'sumanesi" olarak grdbu dnemi nihayete erdirmi, Ludvvig Bchner merkezli bir bilimcilie "ihtida"etmise de yaamnn sonuna kadar "cemiyet-i beeriyenin dinsiz yaayamayaca"tezini savunmutur. Bu fikirle Bchner'in "Ersatzreligion" kavram arasnda birparalellik kurmak mmkndr, ancak bu ifadesiyle Abdullah Cevdet'in oldukafarkl bir din ihtiyacna iaret etmek istedii phesizdir. Nitekim, AbdullahCevdet, kinci Merutiyet ncesinde Reinhart Dozy'nin slm ve Peygamberi'neynelttii (Aloys Sprenger'den mlhem) inanlmaz sertlikteki eletirileriyaynlarken, Cumhuriyet dneminde toplumu doru yola yneltecek ehdis ve ytnmeydanlara yerletirilmesi talebiyle ortaya kyordu. Abdullah Cevdet'in ulemtarafndan reddedildike Ubeydullah Efgan'nin Kavm-i Ceddcilik'i ya daBahalik gibi daha heteredoks ama din referanslara sarlmas da bu ihtiyatankaynaklanyordu.58Kendi ifadesiyle: : \.' \Her tarafm karanlkd bir zaman ^Bilmezdim nedir yer, nedir asuman Arlar, kederler, niveler btn Gkden geleneyler idi benimndinin evreledii bir "karanlk"danHail olundu saye-i fende ukud-i kinat, Srr tekvin hayatn aikrdr banaMekteb-i Tb'm tabi"at mekteb-i feyyazdr, Cmle mafevk'l-tabi'at hlyadrbanaMekt-eb-i Tbbiye sayesinde hayatn, evrenin srlarna vukuf kesbetmesini

salayan bir "aydnla" ulatn dnen Abdullah Cevdet buna karn mekanikbir "modern bilim dini tamamen anlamsz kld; dinin yerini bilim ald" tezini


25/124

savunmaktan kanyordu. Kendisinin sk kulland "lm havassn dinidir, dinavamn ilmidir" ifadesinde dile getirildii gibi toplumsal dnmde dindenistifade bu yaklamn tek deil ancak bir nedenidir. Abdullah Cevdet'in, EmileBoutmy'den uyarlad "lm hararetsiz bir nurdur, din nursuz bir hararetdir"kelmn srekli tekrarlamas ise bir anlamda dinin avam/havass ayrm dndatoplumun geneli iin gerekliliine duyduu inanc kantlar.

Hissettii bu ihtiya nedeniyledir ki Abdullah Cevdet tpk Alman ahlkmateryalistleri bervveg ya da Strauss gibi "Artk Hristiyan deil miyiz?","Bizim dinimiz yok mu?" sorularnn benzerlerini soruyor ve Strauss'a benzerekilde bunlarn birincisine "Hayr", ikincisine ise "Evet" cevabn veriyordu.Bu anlamda slm, bir felsefe ve ahlk olarak muhakkak muhafaza edilmeli,gelecein toplumunun ahlk zeminini hazrlamalyd. Nitekim Abdullah Cevdetkendisinin dindar olduu izlenimini yaratacak ifadeler kullanrken bir parantezaarak, "u szlerim riyakrne bir dindarlk eseri addolunmasn. Trkiye'deDoktor Bchner'in asarn tercme ve nereden ilk bendeniz oldum" diyor ve"Bchner'i tahtie etmemekle beraber" "slmiyeti (...) krcesine birbalanma ile deil bir59ta'mik-i hrendine ile takdir ve hakimane ve hrendine olan ahkmn tebcil"

ettiini belirtiyordu. Abdullah Cevdet'in Bchner'in Aus Natur und VVssenschaftkitabnn baz blmlerini tercme ile yetinmeyip, bunlar slm hkemsnntezleri, ehdis-i erife ve yt- kerme ile destekleyerek modern bilim, din vefelsefeyi birletirmeye almas kendisinin bu konuda samimi olduunu ortayakoymaktadr.Bir Materyalist MtehidBaka bir deyile, 1905 senesinde Cenevre'de ksa sreyle grmek imknbulduu ve hayran kald Muhammed Abduh'dan derin biimde etkilenen AbdullahCevdet, bir anlamda, Msr mftsnn yapmaya alt telifi farkl biralanda, modern materyalizm ile slm arasnda gerekletirmeye alyordu. BuHegelvr, metafizii de aklama iddias tayan programn ne denli iddial,zor ve imknsz bir ura olduu izahtan varestedir. ada slm toplumlarndaslm sosyalist hareketler yaratma benzeri akmlarn karlatklar glkler,din ile materyalizmi biraraya getirmeye alan bir gayrete kyasla herhalde birda yannda kum tanelerini andrrlar. Bu abann ne derece anlaml olduu datamamen ayr bir mevzudur ama Abdullah Cevdet'in, mecmuasna "ctihad" nmnvermesinin de gsterdii gibi, onun kendisini

Documents

Şükrü Hanioğlu _ Osmanlı-_dan Cumhuriyet-_e Zihniyet_ Siyaset ve Tarih