Sun Wu i Sun Bin

Sztuka Wojnyoraz 36 chytrych sztuczek

przekad z jzyka chiskiego Jarek Zawadzki

Copyright for the Polish translation by Jarosaw Zawadzki 2008

Freeware. Second Beta Version. Revised. Still buggy though.

2

Spis treci

OD TUMACZA................................................................................................6Nieco na temat ortografii.............................................................................................6Na temat sztuki przekadu............................................................................................8Na temat oryginau....................................................................................................11Na temat autorw......................................................................................................12

SZTUKA WOJNY SUN WU...........................................................................16I Rozwaania wstpne................................................................................................18II Dziaania wojenne..................................................................................................20III Obmylanie forteli.................................................................................................21IV Forma militarna....................................................................................................23V Potencja bitewny...................................................................................................24VI Sabe i mocne strony.............................................................................................25VII Starcie..................................................................................................................27VIII Zmienne warunki................................................................................................29IX Ruchy wojsk..........................................................................................................30X Uksztatowanie terenu............................................................................................32XI Dziewi rodzajw terenu.....................................................................................34XII Uycie ognia........................................................................................................37XIII Wywiad...............................................................................................................38

SZTUKA WOJNY SUN BIN...........................................................................41

CZ PIERWSZA...............................................................................................................43I Pojmanie Pang Juana..............................................................................................43II Audiencja u krla Wej............................................................................................45III Krl Wej pyta........................................................................................................47IV Tian Ji pyta o fortyfikacje.....................................................................................50V Jednostki doborowe................................................................................................52VI Udzia ksiyca w bitwie.......................................................................................53VII Formacja klina....................................................................................................54VIII Skarby w terenie.................................................................................................55IX Przygotowanie potencjau bitewnego....................................................................56X Sytuacja w armii.....................................................................................................57XI Wybr....................................................................................................................58XII Powicenie onierskie.......................................................................................59XIII Utrzyma morale................................................................................................60XIV Wytyczne dla dowdztwa....................................................................................61XV [Silna armia].......................................................................................................64XVI Pi zasad szkolenia...........................................................................................65

3

CZ DRUGA...................................................................................................................67I Dziesi sposobw ataku.........................................................................................67II Dziesi pyta........................................................................................................70III Przejcie onierzy................................................................................................72IV Ofensywa i defensywa...........................................................................................73V Dobry dowdca......................................................................................................75VI Szacunek i brutalno............................................................................................76VII [Poraka].............................................................................................................77VIII Sprawiedliwo generalska................................................................................78IX Zalety generaa.....................................................................................................79X Wady generalskie...................................................................................................80XI Przegrana generaa...............................................................................................81XII Miasta mskie i eskie........................................................................................83XIII Pi zasad i dziewi zdobyczy...........................................................................84XIV Wojska zwarte i rozproszone..............................................................................85XV Dziaania rutynowe i z zaskoczenia......................................................................86

36 CHYTRYCH SZTUCZEK.........................................................................88

CHYTRE SZTUCZKI DLA SILNIEJSZYCH.....................................................................................89Oszukaj wadc, aby przeprawi go przez morze.......................................................90Oblenie miasta Wei ratunkiem dla Zhao.................................................................92Zabij poyczonym mieczem........................................................................................93Wypoczty atakuj zmczonych...................................................................................94Rabuj pki poar trwa ...............................................................................................96Daj sygna na wschd, po czym uderz na zachd......................................................97

CHYTRE SZTUCZKI DLA RWNYCH SOBIE.................................................................................98Uczy co z niczego...................................................................................................99Ukradkiem przepraw si przez powiat Chencan .....................................................100Przygldaj si jak ogie ponie na drugim brzegu rzeki .........................................101Umiechaj si, ale trzymaj miecz za pazuch ..........................................................102liwa usycha zamiast brzoskwini.............................................................................103Cignij owc, gdy si pod rk nawinie ..................................................................104

CHYTRE SZTUCZKI DLA ATAKUJCYCH..................................................................................105Przeczesujc traw, wystraszysz wa ....................................................................106Przywr dusz nieboszczykowi ..............................................................................107Wyprowad tygrysa z gr ........................................................................................108Jeli chcesz dopa wroga, daj mu najpierw uciec..................................................109Rzu wrogowi ceg, niech pomyli e to nefryt ......................................................110Aby pojma zbjcw, naley pojma herszta ..........................................................111

CHYTRE SZTUCZKI DLA ZMYLENIA PRZECIWNIKA....................................................................112Wybra chrust spod kota ........................................................................................113Zw ryb w mtnej wodzie......................................................................................114Zota cykada zrzuca skorup....................................................................................115By zapa zodzieja, zamknij drzwi...........................................................................116

4

cz si z tymi, co daleko; uderzaj w tych, co blisko...............................................117Uderzenie na Guo z obcego terenu..........................................................................118

CHYTRE SZTUCZKI, POZWALAJCE ZAGARN TEREN..............................................................119Podmie kolumn na belk......................................................................................120Wskazujc na morw, ga szupin.............................................................................121Graj gupiego, lecz nie symuluj, e postrada zmysy.............................................122Wdrap si i wcignij za sob drabin......................................................................123Niech drzewa zakwitn............................................................................................124Go gospodarzem...................................................................................................125

CHYTRE SZTUCZKI OSTATNIEJ SZANSY..................................................................................126Zagrywka kobiecym wdzikiem................................................................................127Zagrywka pustym miastem.......................................................................................128Zagrywka szpiegiem nawrconym...........................................................................129Zagrywka okaleczonym ciaem................................................................................130Zagrywka wizana...................................................................................................131Najlepsz zagrywk jest ucieczka............................................................................132

5

Od tumaczaNieco na temat ortografii

Na pocztku chciabym wyjani pewne zamieszanie, ktre tradycyjnie powstaje ile-kro mamy do czynienia z chiskimi nazwami wasnymi.

Jeli Czytelnik ju wczeniej interesowa si myl militarn staroytnych Chin i mia dostp do kilku rnych publikacji, spotka si niechybnie z dylematami: Sun Tzu czy Sun Zi, Sun Bin czy Sun Pin, ilu ich waciwie byo i kim by niejaki Sun Wu?

A przyczyny tych dylematw s dwie: jedna ortograficzna a druga historyczna.Jak kademu pewnie wiadomo Chiczycy nie uywaj liter, a pismo ich skada si ze

znakw (zwanych oficjalnie znakami pisma chiskiego). Tumacz nie moe jednak zasto-sowa chiskiej pisowni znakowej w swoim przekadzie, a co za tym idzie musi w jaki sposb zastpi znaki chiskie systemem pisma jzyka docelowego w naszym przypad-ku jest to alfabet aciski zwany w Chinach alfabetem angielskim nota bene. W jaki sposb tego dokona, zaley w duej mierze od jego woli. Szczcie w nieszczciu, e zo-stay obmylone pewne systemy transkrypcji, dziki czemu tumacz nie musi oddawa chiskich nazw wasnych na such i tworzy wersji ich zapisu ad hoc. Systemw takich jest jednak wiele, a gwnie dlatego i ich twrcy musieli sprosta zapisaniu dwikw czsto nieistniejcych w jzykach im ojczystych, trzymajc si przy tym jak najbliej obo-wizujcych w danym jzyku zasad wymowy poszczeglnych liter.

Na przykad: w jzyku polskim czy angielskim wystpuj spgoski zwarte dwiczne (b, d, g) i bezdwiczne (p, t, k), w jzyku chiskim (w odmianie mandaryskiej) nie ma opozycji dwiczne:bezdwiczne s za to tzw. spgoski przydechowe i bezprzydecho-we przy czym oba te typy s bezdwiczne. Jak wic je odrni w pisowni polskiej czy angielskiej? Niektre transkrypcje uywaj litery b do zapisu spgoski bezprzydechowej a litery p do zapisu goski przydechowej. Inne za systemy stosuj liter p do zapisu go-ski bezprzydechowej, a przydechow zapisuj dodajc apostrof p. Std te dwie wersje zapisu: Sun Bin i Sun Pin nagos drugiego czonu jest bezprzydechowy.

Dosy szczliwie si jednak zoyo, i dwa systemy transkrypcji zyskay sobie tak wielk popularno, i mog sobie tu pozwoli na omwienie tylko tych dwu, a mianowi-cie: hanyu pinyin oraz Wade-Giles. Pierwszy z nich zosta wymylony przez Chiczykw w poowie XX wieku, drugi z nich (jak si nie trudno domyli), zosta opracowany przez uczonych, ktrych imi do dzi nosi jest on te czasami nazywany transkrypcja angiel-sk, gdy odzwierciedla (w zaoeniu przynajmniej) angielskie zasady czytania alfabetu aciskiego.

Zasady czytania transkrypcji hanyu pinyin (ktra zostaa uyta w tym tumaczeniu) przedstawiaj si nastpujco (w nawiasie kwadratowym znajduje si odpowiednik w transkrypcji Wadea-Gilesa):

SPGOSKI c [ts, tz] czyta si, o dziwo, jak polskie c ZAWSZE! h [h] czyta si jak polskie ch; j [ch (przed i lub )] czyta si, mniej wicej, jak polskie d;

6

q [ch (przed i lub )] czyta si, mniej wicej, jak polskie ; x [hs] czyta si, mniej wicej, jak polskie ; zh [ch (przed u, o, a, e, ih)] czyta si, mniej wicej, jak polskie d (z t tylko rnic,

e czubek jzyka jest zawinity do tyu); ch [ch (przed u, o, a, e, ih)] czyta si, mniej wicej, jak polskie cz (z t tylko rni-

c, e czubek jzyka jest zawinity do tyu);sh [sh] czyta si, mniej wicej, jak polskie sz (z t tylko rnic, e czubek jzyka

jest zawinity do tyu);w [w] czyta si jak polskie (waczane); y [y (czasem jest opuszczane przed i)] czyta si, mniej wicej, jak polskie j; z [ts, tz] czyta si, mniej wicej, jak polskie dz; ng [ng] czyta si tak jak po angielsku, czyli jest to tylnojzykowe n; tak jak w pol-

skim wyrazie Kinga. Ale samo g jest tutaj nie wymawiane, podobnie jak w angielskim king;

r [j (na pocztku sylaby), rh (na kocu sylaby)] na pocztku sylaby czyta si mniej wicej jak polskie (z t tylko rnic, e czubek jzyka jest zawinity do tyu) albo po-dobnie do angielskiego r; na kocu sylaby jak angielskie r w wymowie amerykaskiej.

Pozostae spgoski mona czyta podobnie do ich polskich odpowiednikw, przy czym w hanyu pinyin b, d oraz g reprezentuj goski bezdwiczne bezprzydechowe, dla uproszczenia, mona je jednak wymawia tak polskie dwiczne, nie jest to jednak wa-ciwa ich wymowa..

SAMOGOSKI i (po z, c, ch, zh, s, sh, r) [ih, ] czyta si mniej wicej jak polskie y, a dokadniej

jest to sylabiczne z;ai, ei, ia, ie [ai, ei, ia, ie] czyta si odpowiednio: aj, ej, ja, je; ian [ien] czyta si jen (!); uan (po x, j, q, y) [en] czyta si en (!) (patrz ), z tym e jest to jedna sylaba:

jest niezgoskotwrcze; iang [iang] czyta si jang (patrz ng); iu [iu] czyta si jo; ui [ui] czyta si ej; ou [ou, u (w sylabie yu)] czyta si o; uo [o, lub uo] czyta si o; ao [ao] czyta si a; ua [ua] czyta si a; un [un] czyta si un;ong [ung] czyta si ung (patrz ng); u (po x, j, q, y) [] czyta si (jak polskie i przy ustach zaokrglonych jak do wymo-

wy u); (czasem pisane v) [] czyta si (jak polskie i przy ustach zaokrglonych jak do

wymowy u);e [e lub o] podobnie jak polskie e; chiskie e jest jednak dwikiem powstajcym w

tylnej czci jamy ustnej.Pozostae samogoski czyta si podobnie jak ich polskie odpowiedniki.

7

W transkrypcji Wadea-Gilesa sz oraz ss wymawia si jak polskie s, a przydech zapisu-je si apostrofem (t bez przydechu, t z przydechem), podczas gdy hanyu pinyin odda-j t rnice wykorzystujc litery suce u nas zapisu dwicznych i bezdwicznych spgosek (d bez przydechu, t z przydechem)

Liter u w transkrypcji Wadea-Gilesa czyta si podobnie jak polskie y jeli jest poprze-dzona przez: tz, tz lub sz. W takim przypadku czasami dodaje si znak diakrytyczny: .

Sowa, ktrych inna ortografia przyja si ju na stae w jzyku polskim, zapisywane s (przynajmniej w tym przekadzie) wedug tej wanie tradycyjnej ortografii; do sw tych nale midzy innymi: Tao, Sun Tzu1, Lao-tsy (Lao-tse)2, Pekin i e-sze (a nie: Dao, Sun Zi, Lao Zi, Beijing czy te renshen).

Sowa, ktre ulegy latynizacji, wystpuj w formie zlatynizowanej, np.: Konfucjusz, Mencjusz (a nie: Kong Fu Zi czy Meng Zi).

W ten oto sposb wyjanilimy sobie obocznoci ortograficzne: Sun Tzu i Sun Zi oraz Sun Pin i Sun Bin. Zostaje nam jeszcze wyjani kim by Sun Wu.

Ot: osoba, ktr powszechnie zwyko si nazywa Sun Tzu to wanie Sun Wu (Sun to nazwisko a Wu imi.). Przydomek zi [tzu] by bardzo czsto nadawany wczenie m. in. filozofom i oznacza: mistrz, a wywodzi si etymologicznie od sowa dziecko (mwic cilej jest to polisem sowa dziecko). Sun Binowi rwnie przydano taki tytu, jednak z uwagi na tradycj uycia, kiedy mwimy: Sun Tzu mamy na myli Sun Wu, a o Sun Bi-nie, mwi si po prostu Sun Bin. Tekst Sztuki Wojny wg Sun Bina by nam nie znany przez cae stulecia od chwili kiedy zagina a do 1972 roku, tak wic i o Sun Binie niewie-le si mwio, dlatego te Sun Tzu przylgno ju na stae do Sun Wu.

Dodatkowy problem stanowi system dzielenia wyrazw w programach komputero-wych, ktry przenosi do nastpnego wiersza czci niemieszczcych si w jednym wier-szu sw i czyni to zgodnie z zasadami ortografii jzyka (w naszym przypadku jzyka pol-skiego). Skutek jest tego taki, e moemy si spotka z przeniesieniami typu: hu-an, xi--ang czy ju-elang; podczas gdy huan to jedna sylaba, podobnie jak i xiang, a waciwym podziaem sowa juelang jest tylko jue-lang, gdys jue to jedna sylaba. Tam gdzie dostrze-gem taki feralny podzia, poprawiem go rcznie.

Na temat sztuki przekaduPrzekadanie chiskich tekstw klasycznych na jzyki europejskie ma niewiele wspl-

nego z tym, co zwyklimy nazywa w naszej kulturze sztuk przekadu. Powody tego s dwa: po pierwsze diametralne rnice w strukturze jzykw oryginau i przekadu; po dru-gie odmienno w sposobie przedstawiania myli, czy strukturze dyskursu.

W klasycznym jzyku chiskim nie wystpuj takie (wydawao by si nieodzowne) elementy gramatyki jak: liczba rzeczownikw albo czas gramatyczny. Granice midzy czciami mowy s tak blado zarysowane, i staroytni Chiczycy nawet ich nie dostrze-gali. Powoduje to, i nie sposb rozsdzi czy naley dajmy na to atakowa skrzydo wroga czy skrzyda wroga czy tez moe naleao by to przetumaczy: atak na skrzy-do wroga. Na niedomiar zego sowo wrg jest czsto pomijane i tumacz (czy te inny czytelnik) musi si sam domyli, e chodzi o wroga.

1 Tylko w odniesieniu do Sun Wu.2 Oboczno w pisowni tradycyjnej wynika std, i forma tse jest transkrypcj francusk, a tsy to transkrypcja polska.

8

Co za do dyskursu to jest on lakoniczny i metonimiczny a do blu. Tumacz musi czstokro sam zdecydowa jak uzupeni tekst, jeli tego bowiem nie uczyni zostanie z wyraeniem typu: widzie soce i ksiyc nie jest jasnym (=mdrym) okiem ( Sztuka wojny wg Sun Wu, rozdzia 4. w moim przekadzie: Jeli kto dostrze-ga soce i ksiyc, nie znaczy to, e ma sokoli wzrok).

Aby lepiej uzmysowi niewtajemniczonemu Czytelnikowi zawioci klasycznej chiszczyzny, zamieciem poniej dwa fragmenty wyjte ze Sztuki Wojny wg Sun Bina w trzech przekadach. Rnice midzy nimi, mwi same za siebie (na te rnice nakada si jeszcze kolejny problem, a mianowicie fakt, i tekst autorstwa Sun Bina nie zachowa si w caoci1, co uwidacznia pierwszy fragment).

Fragment pierwszyOrygina:

Przekad 1."To hunt down the (enemys) army, use an elongated formation;

labor and exhaust them by constraining and contravening them. "To deploy the regiments, use an endangering [... ] formation. "Engage in arrow warfare with the Cloud Formation. "Defend against and surround (the enemy) with an entangled, flowing formation. "Seize the (enemys) fierce beak with a closing envelopment. "Attack the already defeated by wrapping and [seizing them]. "When racing to rescue an army, employ a close formation. "In fierce combat, use alternated rows. "Employ [heavy troops] in order to attack [light troops]. "Employ light (troops) in order to attack the dispersed. "When attacking mountain cliffs, employ the 'Arrayed Walls.'"On [ ... ] terrain employ a square (formation). "When you confront heights and deploy (your forces), employ a piercing formation 2

Ralph D. Sawyer

1 Erozja zniszczya deszczuki bambusowe, na ktrych by spisany. Aby odczytanie tekstu Sun Bina byo jeszcze trudniej-sze, nici, ktrymi owe deszczuki byy powizane, ulegy kompletnemu rozkadowi, tak wic pierwsi uczeni, ktrzy zetknli si z tym tekstem, mieli przed sob zniszczon dziaaniem wilgoci stert bambusowych deseczek, ktre musieli uoy w koherentn cao.

2 Przekad z angielskiego:W pogoni za (wrogim) wojskiem, zastosuj formacje wyduon;Stosujc opr i ograniczenia, umcz ich niech opadn z si. Aby wykorzysta oddziay, uyj formacji [... ] wprowadzajcej niebezpieczestwo. Przystp do bitwy na strzay stosujc formacje chmury. Bro si (przed wrogiem) i otocz go formacj zagmatwan i pync. Pojmij zacieky dzib (wroga) zacieniajc okrenie. Atakuj ju-pokonanego otaczajc [go i pojmujc]. Spieszc na ratunek wojskom, zastosuj formacj blisk. W zaciekej walce, zastosuj przemienne szeregi. Zastosuj [cikozbrojnych] aby zaatakowa [lekkozbrojnych]. Zastosuj lekko(zbrojnych) aby zaatakowa rozproszonych. Atakujc wysokie zbocza gr, zastosuj ukad murw.Na terenie [ ... ] zastosuj (formacj) kwadratu. Majc przed sob wzniesienia i angaujesz (swe siy), zastosuj formacje przeszywania Przekad z ang. J.Z.

9

Przekad 2.Use the suo* formation (tr.: The * indicates that the meaning is not clear. The

same applies to other asterisks in this chapter.) to attack the enemy and the qiuni* formation to exhaust him. When there is an exchange of crossbow arrows, use the yun* formation. Counter the enemy encirclement with yingwei formation (prob-ably a kind of extended formation ed.). Strike at the enemy vanguard with hesui formation (probably a kind of formation that blocks roads and passes ed. ). Rush reinforcements to friendly forces in need with pifu* formation. Use cuohang form-ation (probably a kind of staggered formation ed. ) to clamour for battle. ... Use a light brigade to annihilate the enemy remnants. Use xingcheng (a kind of equip-ment that enables the troops to fight an enemy positioned at a high point ed.) when storming a walled city. . .. When confronted with enemy entrenched on high ground, use gui formation (gui is a ceremonial jade object held by the kings of an-cient times; it is shaped round at the top and square at the bottomed.)1.

Li Wusun

Przekad 3.[...], rzucajc si na wroga, uyj formacji sznura; aby zmczy przeciwnika, uyj

formacji zdradzieckiego oblenia; stajc twarz w twarz z wrogiem, zastosuj nie-bezpieczn ....; w starciu ucznikw zastosuj formacj chmury; aby nie da si oto-czy, wykorzystaj formacj krtej rzeki; aby pokona stra przedni wroga, zablo-kuj jej drog przemarszu; jeli przegrywasz, otocz ....; ruszajc na ratunek, zastosuj formacj wzajemnego przekazu; kiedy zapanuje wrzawa, zmyl wroga nieadem w swoich szeregach; atakujc .... zastosuj ......; atakujc rozproszone oddziay, zasto-suj lekkozbrojnych; atakujc wroga na wzniesieniu, zastosuj taktyk oblenia miasta ..... terenie .... zastosuj formacje kwadratu; atakujc wzniesienie, uderzaj po linii prostej

Jarek Zawadzki

Fragment drugiOrygina:

Przekad 1.Sun Pin said: "As for the Tao of terrain, yang constitutes the exterior; yin consti-

tutes the interior. The direct constitutes the warp; techniques constitute the woof. When the woof and the warp have been realized, deployments will not be con-

1 Przekad z angielskiego:Zastosuj formacj suo* (od tumacza.: Znak * wskazuje na to, e znaczenie nie jest jasne. Podobnie w dalszej czci tego

rozdziau), aby zaatakowa wroga, a formacj qiuni* aby go zmczy. Kiedy dojdzie do wymiany strzaw z uku, zastosuj formacj yun*. Odeprzyj okrenie wroga dziki formacji yingwei (prawdopodobnie rodzaj formacji wyduonej ed. ). Uderz na stra tyln za pomoc formacji hesui (prawdopodobnie rodzaj formacji blokujcej drogi i przesmyki ed. ). Po-gnaj z posikami dla przyjaznych wojsk w potrzebie stosujc formacj pifu*. Zastosuj formacj cuohang (prawdopodobnie rodzaj formacji przestawnej ed. ) by domaga si walki. ... Uyj lekkiego oddziau, aby zniszczy niedobitki wroga. Zasto-suj formacj xingcheng (rodzaj sprztu pozwalajcego wojsku walczy z wrogiem, ktry zaj pozycj na wzniesieniu ed. ) szturmujc miasto otoczone murem. . ... Stajc naprzeciw wroga znajdujcego si na wzniesieniu, zastosuj formacj gui (gui jest to wykonany z nefrytu przedmiot rytualny jaki dzieryli krlowie w dawnych czasach; jest on okrgy u gry a kwadratowy u dou ed. )

Przekad z ang. J.Z.

10

fused. The direct (traverses land where) vegetation thrives; techniques (take ad-vantage of where) the (foliage is) half dead1.

Ralph D. Sawyer

Przekad 2.Sun Bin said:"Generally speaking, with respect to the various kinds of grounds, I regard the

sunny side as the exterior and the shady side as the interior; the big roads as the major links and the paths as the minor links. He who knows the distribution of the roads and paths will not be confused when he sends his army to the battlefield and sets up his formations. Major roads are advantageous to military action while nar-row winding paths pose many inconveniences2.

Li Wusun

Przekad 3. Niezalenie od terenu rzek Sun Bin to co jest oczywiste, atwo dojrze; to

co niejasne, dojrze trudno. Dziaania bezporednie s jak osnowa; ruch wymaga-jcy sprytu jest jak wtek tkacki. Majc do dyspozycji osnow tak i wtek, mona podejmowa decyzje bez wahania. Jeli podejmiesz dziaania bezporednie, rolin-no bujnie si rozronie, jeli uyjesz sprytu na wp obumrze

Jarek Zawadzki

Myl, e takie objanienie pozwoli Czytelnikowi inaczej spojrze na ten jak i pozosta-e przekady staroytnego pimiennictwa chiskiego.

Na temat oryginauPowstaa prawdopodobnie pod koniec epoki Wiosen i Jesieni (ok. 770475 p.n.e.)

Sztuka wojny Sun Tzuego naley do najczciej wydawanych publikacji w Chinach. W kadej niemal ksigarni nawet bardzo malutkiej mona znale jakie wspczesne wydanie. Niniejszy przekad zosta oparty na poniszych publikacjach:

1. [Cheng Peng] [Sztuka wojny wg Sun Tzuego oraz 36 chytrych sztuczek]wyd. XIV, Jinan, 2002

2. [Peng Yubin] [Sztuka wojny wg Sun Tzuego]wyd. I, Chang-cun, 2002.

3. [Tian Hongjiang] [Sztuka wojny wg Sun Tzuego oraz 36 chytrych sztuczek]wyd. II, Pekin, 2003

1 Przekad z angielskiego:Sun Pin rzek: Co si tyczy Tao terenu, yang stanowi stron zewntrzn; yin za wewntrzn. Bezporednie [tereny J.Z.] stanowi

osnow; techniki za stanowi wtek tkacki. Kiedy zdamy sobie spraw z osnowy i wtku, nie pogubimy si w zastosowa-niu. Bezporednie (przechodz przez ziemie gdzie) ronie bujna rolinno; techniki (wykorzystuj te, gdzie rolinno jest ju) na wp martwa.

Przekad z ang. J.Z.2Przekad z angielskiego: Oglnie rzecz biorc, jeli chodzi o rne typy terenu, uwaam stron soneczn jako zewntrzn a ocieniona stron

jako wewntrzn; due drogi mam za gwne szlaki a cieki za szlaki pomniejsze. Kto zna ukad drg i cieek, ten si nie pogubi wysyajc swe wojska na bitw oraz ustawiajc formacj. Gwne szlaki s korzystne dla dziaa militarnych podczas gdy wskie krte cieki pene s niedogodnoci.

Przekad z ang. J.Z.

11

4. [Xu Yong] [Ksigi wojenne sprzed panowania dynastii Qin]wyd. I, Tianjin, 2002

W odrnieniu od dziea Sun Wu, powstay w okresie Walczcych Krlestw (ok. 475221 p.n.e.) utwr modszego Sun Bina nie tylko nie zachowa si w caoci, ale istniej te spore wtpliwoci co do tego, ktre fragmenty zastay napisane przez Sun Bina i stanowi jego integraln cze.

Niniejszy przekad zosta oparty na poniszych publikacjach:1. [Xu Yong] [Ksigi wojenne sprzed panowania dynastii Qin]wyd.

I, Tianjin, 20022. [Yang Ling] [Sztuka wojny wg Sun Bina z objanienia-

mi]wyd. I, Pekin, 2002.3. [Zhang Zhenze] [Sztuka wojny wg Sun Bina z komenta-

rzem]wyd. IV, Pekin, 2004.Publikacje pod redakcj Xu Yonga oraz Yang Linga zawieraj tylko pierwsz cz

Sztuki wojny Sun Bina (czyli pierwsze 16 rozdziaw niniejszego przekadu). Obaj uczeni s zdania, i pozostae rozdziay nie nale do tego utworu.

Na temat autorwZarwno o Sun Wu jak i o Sun Binie wiadomoci posiadamy bardzo skpe. Wiemy, i

obaj yli za czasw panowania dynastii Zhou. Okres ycia Sun Wu przypad na schyek okresu Wiosen i Jesieni (770475 p.n.e.) nazwa tej epoki pochodzi od tytuy kroniki, opisujcej wydarzenia tego okresu. Sun Bin natomiast y ju w epoce Walczcych Kr-lestw (475221 p.n.e.), ktra zakoczya si zjednoczeniem wojujcych ze sob pastw i powstaniem Cesarstwa Chiskiego.

Bardzo krtki i wybirczy yciorys obu Sunw odnale mona w Zapiskach History-ka, ktrych autorem by Sima Qian (14590 p.n.e.), historyk yjcy za czasw dynastii Han, kilkaset lat po mierci obu Sunw:

Sun Tzu mia na imi Wu a pochodzi z pastwa Qi. Zdarzyo si tak, i He Lu, ktry by wwczas krlem w pastwie Wu1, wezwa Suna na audiencj, podczas, ktrej Sun Tzu wrczy monarsze Sztuk Wojny.

Te wasze trzynacie rozdziaw rzek He Lu przeczytaem ju sobie dokadnie. Czy mgby nam pan zademonstrowa ich uycie w praktyce?

Owszem odrzek Sun Tzu. A czy mgby pan zademonstrowa to na kobietach? spyta krl. Owszem odrzek Sun Tzu.Wydano wic odpowiednie polecenie by kobiety wyszy z paacowego haremu. Byo

ich w sumie blisko 180. Sun Tzu podzieli je na dwa oddziay a dwie najblisze krlew-skiemu sercu konkubiny mianowa dowdcami, po czym wrczy kadej po halabardzie i przystpi do wydawania rozkazw:

Czy wiecie gdzie znajduje si wasze serce, prawa i lewa rka oraz plecy? spyta Sun Tzu.

Wiemy odpowiedziay kobiety.

1 Imi Wu () oraz przytoczona tu nazwa pastwa Wu () nie maj nic wsplnego. S to dwa zupenie inne sowa, kt-re brzmi wu.

12

Jak powiem w przd zwrot, obracacie tam gdzie serce; jak powiem w prawo zwrot, obracacie tam gdzie prawa rka; jak powiem w lewo zwrot, obracacie tam gdzie lewa rka; jak powiem w ty zwrot, obracacie tam gdzie plecy.

Tak jest odrzeky kobiety.Objaniwszy wic o co chodzi, chwyci za topr i jeszcze kilka razy powtrzy jak na-

ley reagowa na komendy.Po chwili wyda rozkaz w prawo zwrot, w odpowiedzi na co kobiety wybuchy mie-

chem. Jeli objanienia s niejasne a rozkazy niezrozumiae, to wina generaa rzek Sun

Tzu, po czym ponownie objani kilka razy o co mu chodzi i wyda polecenie w lewo zwrot. Kobiety ponownie wybuchy miechem.

Jeli objanienia s niejasne rzek Sun Tzu raz jeszcze a rozkazy niezrozumiae, to wina generaa. Jeli jednak wszystko zostao naleycie wyjanione, a rozkazy nie s wykonywane, odpowiedzialno za taki stan rzeczy ponosz dowdcy.

Ledwie skoczy mwi, a zabra si za egzekucj dowdcw.Krl, widzc ze swej trybuny, e dwie jego najulubiesze konkubiny maj zosta ci-

te, przerazi si i wysa posaca z rozkazem: Wiemy, e jest pan czowiekiem o wielkich umiejtnociach, kt-ry potrafi dowodzi

armi. Jeli stracimy te dwie konkubiny, jedzenie nie bdzie nam smakowa. Nie cinaj ich wic.

Zostaem mianowany generaem, kiedy genera jest ze swoj armi, nie wykonuje wszystkich polece wadcy1 powiedziawszy to ci obie dla przykadu, po czym wyzna-czy nowych dowdcw i ponownie przystpi do wydawania rozkazw. Tym razem wszystko szo jak po sznurku, kobiety obracay si w prawo w lewo w ty i w przd, przy-klkay i wstaway na rozkaz. adna nie waya si nawet pisn.

Sun Tzu wysa wic krlewskiego posaca z powrotem, mwic: onierze s ju korni, krl moe teraz zej, zobaczy i sam wyprbowa. Teraz

mona im kaza skoczy w ogie lub wod, a posuchaj.Na to krl odpar: Niech genera uda si na spoczynek, nie chcemy ju oglda. Krl jest mocny w sowach, ale nie w czynach odrzek Sun Tzu.W taki oto sposb He Lu dowiedzia si, i Sun Tzu potrafi dowodzi wojskiem, a wic

mianowa go generaem.Na zachodzie upado silne pastwo Chu, Ying zostao zajte, na pnocy trwoga obja

pastwa Jin i Qi, wszyscy monowadcy usyszeli o pastwie Wu, a Sun Tzu mia w tym swj udzia.

Sun Tzu umar. Ponad sto lat mino od jego mierci jak pojawi si Sun Bin. Sun Bin urodzi si gdzie midzy miastami Juan i E. By przy tym potomkiem Sun Wu. Kiedy wsplnie z Pang Juanem uczyli si sztuki wojny. Pang Juan poszed na sub do pastwa Wei, gdzie krl Hui mianowa go generaem. Sam uwaa jednak, i jego umiejtnoci nie dorwnuj temu co potrafi Sun Bin, Dlatego te pewnego razu wezwa go podstpnie do siebie, a kiedy Sun Bin przyby, Pang Juan obawiajc si, i go okae si mdrzejszy od niego i zazdroszczc mu jego wiedzy, rozkaza by poamano mu nogi i wypalono znami

1 Porwnaj Sztuka Wojny wg Sun Wu rozdzia 8.: s rozkazy wadcy, ktrych si nie wykonuje.

13

na policzku1. Pragn w ten sposb zmusi Sun Bina, aby ten zaszy si gdzie gboko i ludziom nie pokazywa.

Pewnego dnia do miasta Liang2 przyby pose z pastwa Qi. Sun Bin spotka si z nim potajemnie i podsun pewien pomys. Pose dojrza w Sun Binie posta o niebywaej in-teligencji i ukradkiem zabra go ze sob do pastwa Qi. Tian Ji, genera dowodzcy woj-skami pastwa Qi, przyj gocia z honorami.

Tian Ji lubi hazard: zakada si z ksitami pastwa Qi o wyniki wycigw konnych. Sun Bin zauway, i konie generaa nie rniy si zbytnio midzy sob pod wzgldem prdkoci byy raczej przecitne cho podzielone, jak naley, na trzy klasy: najlepsze, rednie i najgorsze.

Niech pan obstawi zakady, a ja sprawie, e wygra pan rzek Sun Bin.Tian Ji zaufa i zaoy si z krlem i ksitami o tysic sztab zota.Tu przed wycigiem, Sun Bin rzek: Wystawmy najgorszy pana zaprzg przeciwko ich najlepszemu, paski najlepszy za-

przg niech si zmierzy z ich rednim, pana redni z ich najgorszym.Po trzech wycigach, Tian Ji mia na swoim koncie jedn porak i dwie wygrane. Krl

wrczy mu wic tysic sztab zota. Po tym zajciu, Tian Ji zarekomendowa Sun Bina krlowi. Krl wypytywa teraz Sun Bina o sztuk wojny, czynic go swoim doradc.

W jaki czas potem Wei zaatakowao Zhao. Zhao w potrzebie zwrcio si do Qi o po-moc. Krl pastwa Qi (ktrym by wwczas Wej3), chcia mianowa Sun Bina generaem, ten odmwi przepraszajcym tonem:

Ja czowiek okaleczony nie mog.Tak wic krl naznaczy generaa Tian Ji, dajc mu Sun Bina jako doradc. Sun Bin

woony by na zakrytym plandek wozie, gdzie obmyla plan dziaania. Tian Ji chcia ruszy prosto do Zhao z odsiecz. Sun Bin rzek jednak: Przecie aby rozsupa zamotany wze, nie mona si do niego zabiera z piciami,

aby rozdzieli walczcych, nie mona bi gdzie popadnie. Naley rozbi skoncentrowane siy wroga i atakowa mae oddziay. Okroi jego form militarn i zniweczy potencja bitewny. Wtedy sytuacja sama si rozwie. Teraz tak: Liang4 atakuje Zhao, caa lekka piechota i wszystkie oddziay doborowe znajduj si w terenie, w miecie zostali tylko starzy i sabi. Lepiej bdzie uda czym prdzej do Liang. W ten sposb zatarasujemy mu drog i uderzymy w saby punkt. Wrg bdzie musia porzuci oblenie Zhao, by ruszy na pomoc swoim. W taki oto sposb uratujemy Zhao i pokonamy Wei.

Tian Ji posucha rady. Jak si mona byo spodziewa, wojska Wei odstpiy od bram Handanu5, a spotkawszy armi pastwa Qi pod Guilingiem, poniosy sromotn klsk.

Od tamtej pory mino trzynacie lat. Pastwa Wei i Zhao zawary z sob sojusz i wsplnie zaatakoway pastwo Han. Han z kolei poprosio Qi o ratunek. Qi wysao wic generaa Tian Ji, by uda si prosto na Daliang6. Kiedy genera Pang Juan si o tym dowie-dzia, opuci Han i wrci do Wei. Wojska Qi przekroczyy ju wtedy granic i skierowa-y si na zachd.

1 Znamiona takie wypalano przestpcom.2 Stolica pastwa Wei.3 Patrz Sztuka wojny wg Sun Bina rozdzia 1. przyp. 6.4 Czyli Wei. Liang byo stolic pastwa Wei.5 Handan byo stolic pastwa Zhao.6 Inna nazwa miasta Liang, stolicy Wei.

14

Wojska Wei zawsze byway dzielne i waleczne, lekcewaco traktoway Qi rzek Sun Bin rozka wic, by wojska Qi okazay trwog; kto si zna na prowadzeniu wojny ten poznawszy potencja bitewny wrogiej armii, wykorzystuje go, by zwabi nieprzyjacie-la. Sztuka wojny mwi wszak: Jeli chcemy pokona 100 mil, aby osign jak ko-rzy, stracimy generaa. Jeli chcemy pokona 50 mil, aby osign jak korzy, straci-my p armii1. Kiedy wojska Qi wejd na teren pastwa Wei, niech rozpal 100 000 ognisk. Nastpnego dnia niech rozpal tylko 50 000, a jeszcze nastpnego zaledwie 30 000.

Po trzech dniach marszu Pang Juan wielce si ucieszy. Wiedziaem, e armia Qi to tchrzliwa sfora rzek s na naszym terytorium zaled-

wie trzy dni, a ju stracili ponad poow ludzi. Dlatego te porzuci oddziay piechoty i wzi ze sob tylko jednostk doborow, z kt-

r pdzi na zamanie karku, by w cigu dnia pokona dwukrotnie duszy dystans ni zwykle.

Sun Bin oszacowa, e pod wieczr wojska Pang Juana dotr do Malingu. Do Malingu wiody wskie cieki a po bokach roztaczay si trudno dostpne gry i przecze, atwo wic byo przygotowa zasadzk.

Sun Bin zdar kor z jednego z drzew i na pniu napisa: Pang Juan skona()2 pod tym drzewem. Po czym rozkaza oddziaowi 10 000 wyborowych kusznikw zaczai si przy wskiej drce i rzek:

Jak o zmierzchu zobaczycie ogie, strzela od razu!Pang Juan rzeczywicie wieczorem zjawi si pod owym drzewem, widzc jaki napis,

zapali wiec, by go przeczyta. Nie zdy jednak doczyta do koca gdy posypa si grad tysicy betw, wystrzelonych przez kusznikw Qi. W armii Wei zapanowa chaos tak wielki, i nie bya w stanie odpowiedzie na atak. Pang Juan wiedzia, i ma zbyt mao wojska, by wygra, tak wic podci sobie gardo mwic:

A jednak rozsawione zostanie imi tego chystka.Wojska Qi korzystajc z wygranej, wybiy w pie armi nieprzyjaciela, pojmay ksi-

cia Shena nastpc tronu po czym wrciy do kraju.Dziki temu cay wiat usysza o Sun Binie a jego wiedza militarna przekazywana jest

z pokolenia na pokolenie. Trudno w powyszym tekcie rozdzieli prawd historyczn od anegdoty, jest to jed-

nak najbogatsze rdo wiedzy na temat ycia obu Sunw jakim dysponujemy.

1 Sparafrazowany cytat ze Sztuki wojny wg Sun Wu rozdzia 7.2 W jzyku chiskim nie ma czasu gramatycznego, wic zdanie to jest dwuznaczne jeli chodzi o czas.

15

Sztuka wojny Sun Wu

16

17

I Rozwaania wstpneWojna powiada Sun Tzu ma potne znaczeniu dla narodu; jest ona spraw ycia i

mierci, decyduje o jego istnieniu; tak wic zgbianie wiedzy na jej temat to absolutna konieczno.

Mwic o wojnie naley wzi pod uwag pi czynnikw oraz dokona kilku porw-na: po pierwsze zasady, po drugie warunki pogodowe, po trzecie warunki terenowe, po czwarte generalicja i po pite system.

Zasady1 cz lud z wadc, za ich to spraw lud umiera za wadc lub dla niego yje i nie boi si podejmowa dziaa niebezpiecznych.

Warunki pogodowe to: widno, temperatura oraz pory dnia i roku2. Warunki terenowe to: odlego, dostpno, rozoysto terenu, oraz to czy teren jest

korzystny czy te dziaa na nasz niekorzy3. Z generalicj zwizane s takie cechy jak: wiedza, zaufanie, wyrozumiao4, odwaga

oraz stanowczo. System to nic innego jak pogrupowanie, zarzdzanie oraz wydatki. Nie ma generaa, ktry by nie sysza o tych piciu czynnikach. Genera musi rozumie

wszystkie te pi czynnikw. Kto je rozumie wygrywa, kto nie rozumie nie wygrywa. Oprcz tego naley te, jak ju mwiem, dokona kilku porwna:

Ktry z wadcw kieruje si zasadami?5 Ktry z generaw jest zdolniejszy? Komu sprzyja pogoda i teren? Czyj system atwiej wdroy i kto bdzie sprawniej wydawa rozkazy? Kto dysponuje lepszym uzbrojeniem? Czyja armia lepiej wyszkolona? Kto mdrzej stosuje nagrody i kary? Na tej podstawie rozsdzam losy obu stron.Genera, ktry pojmie moje zasady, prowadzc wojn zwyciy. Takiego naley przy

sobie zatrzyma6. Ten, kto ich nie pojmie przegra; takiego naley czym prdzej odpra-wi7.

Pojwszy korzyci jakie pyn z takich rozwaa, naley przyj okrelony potencja bitewny, ktry bdzie pomocny w przyszym dziaaniu. Potencja ten jednak powinien si zmienia w zalenoci od zaistniaej sytuacji. Zawsze naley wybra wariant najbardziej korzystny.

Wojna polega na wprowadzaniu w bd. Jeli moesz udawaj, e nie moesz; jeli dasz zna, ze chcesz wykona jaki ruch, nie wykonuj go; jeli jeste blisko, udawaj, e dale-ko; jeli wrg jest asy na mae korzyci, zwabiaj go; jeli w jego szeregach dostrzegasz

1 Sowu zasady w oryginale odpowiada: (dao), ktre ma przerne znaczenia, np. droga, zasady moralne, cel, opis, Tao, (polskie sowo Tao wywodzi si wanie od chiskiego sowa dao), suszno, sposb, itd.

2 Napoleon Bonaparte i po nim Adolf Hitler najwyraniej o tym zapomnieli atakujc Rosjan.3 W oryginale odpowiednio:[teren] ywy (korzystny) i martwy (dziaajcy na niekorzy).4 W oryginale wystpuje sowo: (ren), ktre jest rnie tumaczone, np. humanitaryzm, dobroduszno, dobro, ludz-

ko, mio bliniego, itd.5 W oryginale: Ktry z wadcw posiada dao. Patrz przypis 1.6 W oryginale: (liu zhi) Niektrzy tumacz: A ja zostan.7 W oryginale: (qu zhi) Niektrzy tumacz: A ja odejd.

18

zamieszanie, uderzaj; jeli jego pozycja jest stabilna, umocnij i swoj; jeli jest silny, uni-kaj go; jeli jest cholerykiem, sprowokuj go; jeli jest niemiay, spraw, by nabra pychy; jeli jego wojska s skupione, rozprosz je. Uderzaj, gdy nie jest przygotowany; zjawiaj si tam, gdzie si tego nie spodziewa. Oto sposoby zwyciania, ktrych przekaza si nie da1.

Jeli kto dokona rozwaa przed bitw2 a potem wygra, zna, e rozwaa dugo. Je-li kto dokona rozwaa przed bitw a potem przegra, zna, e rozwaa krtko. Dugie rozwaania oznaczaj wygran, krtkie rozwaania to przegrana. A do czego moe dopro-wadzi brak rozwaa w ogle? Oto skd wiem, kto wygra; wiem, kto przegra.

1 Niektrzy rozumiej ten fragment: Nie wolno przekaza [wrogowi]. 2 Dosownie: Nie uda si na narad do wityni. Staroytni Chiczycy mieli w zwyczaju przeprowadzanie narad w

wityni. Nie chodzi tu bynajmniej o pytania do wyroczni, cho cakiem moliwe, e day one pocztek takiemu zwyczajo-wi. W oryginale (miao suan).

19

II Dziaania wojenneAby prowadzi wojn powiada Sun Tzu potrzebujemy zazwyczaj: z tysic lekkich

rydwanw, tyle samo cikich rydwanw, piechoty ze sto tysicy oraz zaopatrzenia w ywno na tysice mil; tak wic dzienne wydatki takie jak gocina dla posacw, r-ne kleje i farby, opaty zwizane z utrzymaniem rydwanw i broni ponoszone na linii frontu jak te i na zapleczu sigaj niebotycznych sum1. Tylko tak moemy wystawi stu-tysiczn armi.

Celem wojny jest zwycistwo. Jeli szybko nie zwyciymy, bro si stpi a morale wojska podupadnie. Obleganie miast powoduje tylko wyczerpanie si i zapasw. Armia, ktra dugo przebywa poza domem, jest wielkim ciarem dla gospodarki kraju, ktry j wystawi. Kiedy bro si stpi a morale wojska podupadnie, kiedy skocz si zapasy i si zabraknie, obcy wadcy skorzystaj z okazji i powstan przeciwko nam. Najwikszy m-drzec nie bdzie w stanie zaradzi temu co nastpi. Popiech jest zym doradc, ale prze-duanie wojny w nieskoczono trudno nazwa przejawem mdroci. Niemoliwe jest, aby w kraju panowa dostatek podczas dugotrwaej wojny. Tak wic jeli kto nie zna do-brze zagroe jakie niesie wojna, nie potrafi te dobrze spoytkowa jej korzyci.

Wprawni wojskowi nie musz dokonywa wtrnego poboru, nie musz po raz trzeci dostarcza ywnoci na front: w kraju zaopatruj si w bro, od wroga za zdobywaj ywno, ktrej wystarcza dla wojska.

Dostawy na wielkie odlegoci drenuj finanse kraju i zubaaj ludno. Tam gdzie ar-mia jest blisko, ceny produktw rosn, tam gdzie ceny rosn, tam zmniejsza si zamo-no mieszkacw. Kiedy lud uboeje, rosn podatki i daniny. Kiedy wyczerpi si zapa-sy i zabraknie si, lud popadnie w ndz. Opaty ponoszone przez obywateli wynios 70% tego co posiadaj, opaty ponoszone przez kraj zepsute rydwany i wyczerpane konie, zbroje, hemy, strzay, kusze, halabardy, puklerze, tarcze, zaprzgi wow siga bd 60% dochodw.

Mdry genera zdobywa ywno od wroga. Jedna miarka ywnoci lub paszy od wro-ga, warta jest dwudziestu miar wasnej.

Zawi jest zacht do zabijania wroga, zacht do zajmowania dobytku wroga jest up. Tak wic podczas bitwy rydwanw, w ktrej zdobyto ponad dziesi rydwanw, ten, kto zdoby pierwszy rydwan powinien zosta wynagrodzony. Na rydwanach tych naley zatkn wasne sztandary i zmiesza je ze swoimi rydwanami, a pojmanymi onierzami dobrze si opiekowa. Oto co nazywam zwycianiem wroga i korzystaniem z jego siy.

Podczas wojny istotne jest zwycistwo a nie dugotrwae bitwy.Genera, ktry zna si na wojnie jest kowalem losu swego narodu, gwnym filarem

bezpieczestwa kraju.

1 W oryginale: (qian jin), co mona by tumaczy jako: tysic sztuk/sztab zota

20

III Obmylanie forteliProwadzc wojn powiada Sun Tzu najlepiej zdoby kraj w stanie nienaruszonym,

zniszczenie kraju jest gorsz alternatyw. Lepiej te jest przej ca armi przeciwnika ni j wybi. Przejcie choby dywizji, brygady czy plutonu wicej przyniesie korzyci ni pozbycie si tych onierzy. Odnoszenie zwycistw za kadym razem to nie jest naj-lepsze wyjcie, najlepiej jest bowiem pojma armi przeciwnika bez walki.

Najwaniejszym zadaniem podczas prowadzenia wojny jest krzyowanie planw bi-tewnych przeciwnika, nieco mniej wane jest burzenie jego sojuszw, na trzecim miejscu dopiero jest pokonywanie go w walce, a obleganie miast jest najgorszym rozwizaniem. Oblenie miasta mona podj tylko w ostatecznoci. Wykonanie tarcz i ruchomych obo-zowisk, przyszykowanie broni i sprztu zajmie ze trzy miesice, wzniesienie waw ob-lniczych to kolejne trzy miesice. Jeli genera nie potrafi si pohamowa i onierze, jak rj mrwek, obsid mury miasta, jedna trzecia z nich zginie, a miasto i tak nie zosta-nie zdobyte. Oto tragedia jak niesie za sob taki atak.

Wprawny wojskowy zdobywa wroga bez walki, zajmuje zamieszkane miasta bez obl-enia i w krtkim czasie zdobywa kraj. Odnosi zwycistwa nie trudzc onierzy. Podbija-jc wiat1 naley si bowiem ima ronych sposobw, czy te jak kto woli forteli.

Kiedy mamy dziesiciokrotn przewag liczebn, naley okry wroga. Kiedy mamy piciokrotn przewag, naley go zaatakowa. Kiedy nasza przewaga jest tylko dwukrot-na, naley rozproszy jego wojska. W przypadku gdy obie armie s sobie rwne, naley sprawi, by wrg zaatakowa pierwszy. Kiedy wrg ma przewag, naley si wycofa. Je-li za siy wroga s wiksze nie do porwnania, naley go unika. Saba a uparta armia jest atwym kskiem dla silnego wroga.

Dobry genera jest doradc wadcy. Jeli doradca ma wielk wpraw, kraj staje si mo-carstwem. Jeli doradca jest nieudolny, kraj sabnie.

Na trzy sposoby moe wadca zaszkodzi armii: Nie wiedzc czy genera moe si posun na przd, kaza mu si posuwa lub nie

wiedzc czy genera moe si wycofa, kaza mu si wycofa jest to krpowanie gene-raa.

Nie znajc si na sprawach wojskowych, wydawa rozkazy generaom jest to wpro-wadzanie zamieszania w armii.

Nie znajc moliwoci wojska, wtrca si do kierowania nim jest to wprowadzanie niepewnoci w armii.

Kiedy wojsko jest zmieszane i brak mu pewnoci, wadcy krajw ociennych korzysta-jc z okazji zaatakuj. To si nazywa zaprzepaszczeniem zwycistwa poprzez wprowa-dzanie chaosu.

Jest pi sposobw na zwycistwo: Wiedzie kiedy walczy, a kiedy nie walczyUmie wykorzysta rnic w liczebnoci wojsk obu stronSprawi, by od szeregowca po wadc wszyscy mieli wsplny celBy gotowym, aby zaatakowa nieprzygotowanego wroga

1 W oryginale (tianxia), dosownie pod niebem, co w rozumieniu staroytnych Chiczykw oznaczao z grubsza obszar dzisiejszych Chin wschodnich.

21

Posiada generaa, ktry jest zdolny, oraz wadc, ktry si nie wtrca. Oto droga do zwycistwa. Mwi si te: znajc przeciwnika i siebie, nie sposb przegra starcia; nie znajc prze-

ciwka, a znajc siebie, na jedn wygran przypadnie te i jedna poraka; nie znajc ani przeciwnika ani siebie, adnej bitwy wygra si nie da.

22

IV Forma militarna1

Dawni mistrzowie sztuki wojennej powiada Sun Tzu zadbawszy o to, aby ich nie pokonano, czekali na sposobno pokonania wroga. O to, aby nas nie pokonano, sami mo-emy zadba, ale to czy pokonamy wroga, zaley od niego samego. Tak wic wprawni wojskowi potrafi si uchroni przed porak, lecz nie potrafi sprawi, aby wrg si da pokona. Mwi si wic: Mona wiedzie jak zwycia, a jednak nie zwyciy.

Jeli nie mona zwyciy, naley si schowa. Jeli nadarza si sposobno wygranej, naley zaatakowa. Chowa si naley, gdy wrg dysponuje wiksz si; atakowa za, gdy przewaga jest po naszej stronie. Dobrze si schowa, to jakby si zapa pod ziemi. Dobrze przeprowadzony atak jest jak grom z jasnego nieba. Tak to si wanie mona uchroni jak te i odnie peni zwycistwa.

Pewno wygranej, kiedy zwycistwo dla wszystkich jest oczywiste, nie wiadczy o bystroci umysu. Kiedy cay wiat chwali nasze zwycistwa to te nie jest najlepiej2. Pod-niesienie opadego licia3 nie jest przecie dowodem wielkiej siy. Jeli kto dostrzega soce i ksiyc, nie znaczy to, e ma sokoli wzrok. Jeli kto syszy odgosy gromw, nie wiadczy to o niebywaym suchu. Ci, ktrych staroytni nazywali wprawnymi w sztuce wojennej, nie tylko wygrywali, ale wygrywali z atwoci. Zwycistwa znakomitych ge-neraw nie byy pokazem ich walecznoci ani nie przyniosy im rozgosu. Wygrywali, nie popeniajc bdu. A dlatego, e nie popenili bdu, cokolwiek przedsiwzili prowa-dzio do zwycistwa, bo oni zwyciali ju pokonanego. Wprawni wojskowi, zajmuj wic pozycj, na ktrej nie mog przegra, a jednoczenie nie straci okazji do pokonania wroga. Dlatego te przyszy zwycizca najpierw wygrywa, a potem walczy4, przegrany za najpierw wdaje si w walk, a potem stara si wygra. Dobremu wojskowemu nie obojtne s zasady5 i system to od niego zaley powodzenie.

Zasady wojenne6 mwi: po pierwsze rozmiary, po drugie wielkoci, po trzecie liczeb-no, po czwarte porwnanie, po pite zwycistwo.

Znajc rozmiary, bdziemy wiedzie jak wielkie s potrzeby. Wiedzc jakie s potrze-by, poznamy liczebno wojsk. Znajc liczebno wojsk, bdziemy je mogli porwna. Porwnawszy je, dowiemy si kto wygra.

Tak wic zwycizca jest jak gaz przyrwnany do kamyczka7, przegrany za jak kamy-czek przyrwnany do gazu. Zwyciska armia, dziki swej formie militarnej, jest jak gr-ski wodospad wpadajcy w stumilow otcha.

1 W oryginale (xing), co dosownie znaczy m. in. forma lub ksztat.2 Chodzi o to, e lepiej jest osiga cel bez walki.3 W oryginale (qiu mao), co znaczy; jesienna sier/wos i chodzi tu i sier zwierzt, ktra staje si lekka jesie-

ni.4 Tzn. walczy kiedy jest pewny wygranej.5 Patrz przyp.1, Rozdzia I.6 Niektrzy uwaaj, i Zasady wojenne to tytu jakiej ksigi, ktra si nie zachowaa do naszych czasw.7 W oryginale: (yi cheng zhu), czyli: jak yi (ok. 1kg) porwnane do zhu (ok. 2g).

23

V Potencja bitewny1

Utrzymanie w ryzach duej czy maej armii powiada Sun Tzu to niewielka rnica, wszystko sprowadza si do hierarchii. W dowodzeniu ma czy du armi te niewielka rnica, chodzi tylko o werble i sztandary. Caa armia moe przyj natarcie wroga i wyj zwycisko, rzecz tylko w umiejtnym wykorzystaniu dziaa rutynowych i z zasko-czenia. Bitwa moe wyglda jak rozbijanie jajka wielkim gazem, trzeba tylko dobrze wykorzysta sabe i mocne strony.

Podczas kadej bitwy jest tak, i zaczyna si bitw rutynowo, a wygrywa atakujc z za-skoczenia. Dziaania rutynowe i z zaskoczenia s jak niebo i ziemia ich cykl nigdy si nie koczy; albo te jak rzeki nigdy si nie wyczerpi. Kiedy jedno si koczy, drugie si zaczyna, niczym ksiyc i soce; kiedy jedno zamiera, drugie si odradza jak cztery pory roku. Nut w muzyce jest tylko pi, a jednak brzmie jest wicej ni ktokolwiek kie-dy usysza. Barw w przyrodzie jest te tylko pi, a jednak liczba kolorw jest oszoamia-jca. Tak samo te jest tylko pi smakw, a jednak mona nieustannie zaskakiwa pod-niebienie czym nowym2. Tak te na potencja bitewny skadaj si tylko dziaania rutyno-we i atak z zaskoczenia, a jednak kombinacje tych dwu s niewyczerpane. Dziaanie ruty-nowe i atak z zaskoczenia nawzajem si tworz, niczym okrg nie maj pocztku ani ko-ca. Kt je moe wyczerpa?

Potencja bitewny powinien by jak rwcy potok porywajcy kamienie. Cios powinien by jak pd drapienego ptaka, ktry dopada sw ofiar. Wprawnego wojskowego pozna-je si wic po tym, i jego potencja bitewny napawa trwog i kady jego cios jest dobrze wymierzony. Potencja bitewny jest jak nacignicie ciciwy, sam cios za jak puszcze-nie strzay.

W rozgardiaszu bitewnym moe by wida zamieszanie, a jednak musi panowa tam porzdek; w chaotycznym starciu wojska mog krci si w kko, ale nie mog przegra. Zamieszanie rodzi si z porzdku3, pochliwo bierze si z odwagi, a sabo wynika z siy. Uporzdkowanie chaosu to kwestia odpowiedniej hierarchii, zastpienie pochliwoci odwag to kwestia potencjau bitewnego, zastpienie saboci si to kwestia formy mili-tarnej. Tak wic dobry wojskowy urabia sobie wroga a ten jest mu posuszny. Co wrg dostaje, to bierze. Zwab go przynt i oczekuj gotw do walki.

Dobrym generaom zaley wic na potencjale bitewnym, a nie na poszczeglnych o-nierzach, potrafi wic wybra odpowiednich onierzy do nadania armii odpowiedniego potencjau, a wojska jego bd jak toczce si bale i gazy. Bale i gazy bowiem na rw-nym terenie le nieruchomo, na pochyym za tocz si. Jeli maj kanty, zatrzymaj si, jeli s obe, pdu ich nic nie zatrzyma. Potencja bitewny wprawnego dowdcy to jak obe gazy staczajce si z ogromnej gry.

1 W oryginale (shi), co dosownie znaczy sia.2 W tradycji chiskiej wiele domen rzeczownikowych jest zgrupowanych w zespoy picioelementowe, np.: 5 smakw

(ostry, sodki, kwany, sony, gorzki), 5 barw (czarny, czerwony, ty, bay, zielony kolor niebieski by odcieniem ziele-ni), 5 nut ( gong, shang, jue, zheng, yu), 5 ywiow (ziemia, ogie, metal, drewno, woda), 5 planet (Satur-na ani dalszych planet staroytni Chiczycy nie znali), pi kierunkw (wschd, zachd, pnoc, poudnie i rodek), itd.

3 Tzn. e jeli kto jest dobrze zorganizowany, to moe sobie pozwoli na pozorny rozgardiasz. Podobnie w dalszej czci zdania

24

VI Sabe i mocne strony1

Kto si zawczasu stawi na pole bitwy, ten moe spokojnie czeka na wroga powiada Sun Tzu a, kto si zjawi poniewczasie i bdzie zmuszony do popiechu, ten si tylko zmczy. Tak wic dobry wojskowy komenderuje wrogiem i nie daje mu si wodzi za nos. Przynt mona zwabi wroga, a ten si zbliy; jeli za chcemy, by si zatrzyma, musimy zada mu straty. Kiedy wrg odpoczywa, mona da mu zajcie; kiedy jest syty, mona go zagodzi; kiedy rozbije si obozem, mona go zmusi do wymarszu.

Atakuj tam, gdzie bdzie musia pody z odsiecz2; rzucaj si na niego, kiedy ten si nie spodziewa. Maszerujc przez ziemi niczyj, tysic mil mona przej i nie czu zm-czenia. Zwyciskie natarcie jest to uderzenie tam, gdzie obrona jest niemoliwa; obrona koczy si odparciem ataku wtedy, gdy atakowana pozycja jest nie do zdobycia. Dobry atak wic to taki, ktrego wrg nie potrafi odeprze; dobra obrona to taka, ktrej wrg nie potrafi przeama. Niewidzialny i niesyszalny, taki to potrafi wada losami wroga.

Atak, ktrego nie sposb odeprze, to atak w saby punkt. Ucieczka si powiedzie, kie-dy wrg nie bdzie tak szybki jak my. Kiedy wic pragn walczy, to choby si wrg ufortyfikowa i okopa, to i tak bdzie ze mn walczy, a ja bd atakowa tam, gdzie naj-bardziej boli. Kiedy nie chc walczy, obieram sobie teren i umacniam si na nim, wrg ze mn walczy nie bdzie, jeli zmyl go, aby uda si w innym kierunku.

Zmuszam go, by si odkry, a sam si nie odkrywam, dlatego moje siy s skoncentro-wane a jego rozproszone. Moje siy s zgromadzone w jednym miejscu, jego za rozpro-szone w dziesitkach miejsc jest to zasada 1/10, ktra daje mi przewag liczebn nad wrogiem. Atakujc wielk armi mae oddziay, oszczdzam swe wojsko. Wrg nie moe wiedzie o miejscu, gdzie chc stoczy z nim bitw. Jeli bowiem nie bdzie tego wie-dzia, umocni si w wielu miejscach i przyjdzie mi walczy maymi oddziaami. Jeli umocni czoo, bdzie saby na tyach; jeli umocni tyy, bdzie saby na czele; jeli umoc-ni lewe skrzydo, bdzie saby na prawym skrzydle; jeli umocni prawe skrzydo, bdzie saby na lewym skrzydle. Wszdzie bdzie osabiony. Kto si tak umacnia, traci na liczeb-noci; ten, kto zmusza wroga to takich dziaa, zyskuje przewag liczebn.

Jeli si wie gdzie i kiedy dojdzie do walki, mona wdrowa tysice mil na miejsce starcia. Nie znajc miejsca ani czasu, lewe skrzydo nie zdoa osoni prawego ani prawe lewego, tyy nie zabezpiecz czoa ani czoo tyw. A co dopiero jeli cz wojska jest oddalona o dziesitki mil, a cz porozrzucana w promienie kilku mil? Myl sobie: pa-stwo Yue dysponuje wprawdzie wiksz si ni my, ale czy potrafi j wykorzysta? M-wi wic: zwycistwo jest moliwe! Cho sia ich wielka, mona sprawi, by jej nie uyli.

Naley wic zliczy ich siy, a poznamy ich plany, naley ich sprowokowa, a pozna-my logik ich dziaa, da im si pokaza, a poznamy ich mocne i sabe strony, trzeba ich wybada, a poznamy gdzie maj nadmiar a gdzie niedobr. Doskonaa forma militarna to taka, ktrej nie sposb wybada. Jeli nie sposb go wybada, szpiedzy o nim nie donios, a mdre gowy nie pokrzyuj naszych planw. Sposoby zwyciania s niepojte dla ludu, choby mu je wyjawi. Kady moe pozna jak odnosz zwycistwo, ale nikt nie

1 W oryginale uyto sw (shi) oraz (xu). S te terminy techniczne oznaczajce odpowiednio korzystn i nieko-rzystn sytuacje, pozycj, osob, itd. Wywodz si one od podstawowych znacze sw shi i xu: rzewisty i pusty.

2 W niektrych wersjach tekstu jest: Atakuj tak, aby nie mia mu kto przyj z odsiecz

25

wie, jakim sposobem mi si to udaje. Nie naley wic uywa dwa razy tego samego for-telu, moliwoci jest bowiem nieskoczenie wiele.

Wojsko jest jak woda. Pyncy strumie omija wzniesienia i mknie w d. Wojsko uni-ka silnych stron wroga i uderza tam gdzie wrg jest saby. Strumie przybiera ksztat jaki nadaje mu teren, wojsko zwycia tak, jak mu wrg na to pozwala. Armia nie ma wic staego potencjau bitewnego, tak jak woda nie ma staego ksztatu.

Ten, kto si potrafi dostosowa do zmian po stronie wroga i dziki temu zwyciy, tego mona nazwa bogiem1. Pi ywiow nie zwycia bez przerwy2, cztery pory roku nie trwaj przez cay czas, soce wschodzi i zachodzi3, ksiyc raz jest w nowiu a raz w peni.

1 Mone tez tumaczy: mdrcem lub duchem. W oryginale (shen)2 Patrz Sztuka Wojny wg Sun Bina, cz 2. rozdzia 15, przyp.3.3 Dosownie: Soce jest raz krtkie raz dugie. W oryginale: (ri you duan chang).

26

VII StarcieJest oglnie przyjta zasad w armii powiada Sun Tzu e genera otrzymuje polece-

nia od wadcy, zbiera onierzy, zjednuje sobie lud i staje do walki; najtrudniejsze jednak jest samo starcie. Trudno tkwi w prostowaniu tego co zawie i uzyskiwaniu korzyci z niedogodnoci1. Naley wic sprawi, by szlak wroga by najbardziej krty i zwabi go na przynt; wyruszy pniej i dotrze na do celu wczeniej ni on. Na tym wanie polega sztuka zawioci.

Starcia bywaj korzystne, ale bywaj te niebezpieczne. Jeli bdziemy gna armi z caym ekwipunkiem, aby zaj korzystn pozycj, spnimy si; jeli zrezygnujemy z wo-zw transportowych, zaopatrzenie przepadnie. Tak wic gdy wojsko pieszy przez setki mil bez zbroi2, noc i dzie bez odpoczynku, aby przeby dwa razy duszy dystans, to ge-neraowie zostan pojmani w niewol. Jeli na czele wojska id onierze peni werwy, a zmczeni cign si w tyle, tylko jedna dziesita wojsk dotrze do celu. Jeli chcemy prze-by 50 mil na wycigi z czasem, aby osign jak korzy, stracimy generaa i p ar-mii. Jeli chcemy pokona 30 mil na wycigi z czasem, aby osign jak korzy, straci-my 1/3 armii. Armia bez zaplecza zginie, armia bez prowiantu zginie, a armia bez sprztu te zginie.

Nie znajc planw obcych pastw, nie sposb nawiza z nimi kontakt. Nie znajc to-pografii terenu: gr, lasw, rzek i innych przeszkd naturalnych, nie sposb kierowa przemarszem armii. Bez przewodnika znajcego dobrze okolice, nie da si wykorzysta moliwoci terenowych.

Wojna to cige wprowadzanie w bd. Ruszaj gdy widzisz korzy3, kiedy twoje woj-ska s rozproszone, pocz oddziay; warunki bowiem nieustannie si zmieniaj. Szybcy jak wiatr, spokojni jak las, zapalczywi niczym ogie, niewzruszeni jak gry, niepoznani jak ciemno, gwatowni niczym piorun tacy wini by onierze. Kiedy zdobd wiosk, dziel si na grupy w zalenoci od tego jak liczna jest dana wie, kiedy zajm jaki ob-szar dziel si biorc pod uwag korzyci terenu4. Rozwaaj najpierw, kto silniejszy, a dopiero potem ruszaj. Kiedy kto zawczasu wie jak wykorzysta zawioci dla wasnej korzyci, ten opanowa sztuk star bitewnych.

Ksiga doktryny wojskowej5 mwi: Sowa staj si niedosyszalne, dlatego te uderza si w werble; widok za utrudniony, dlatego uywa si sztandarw. Werble i sztandary s uchem i okiem armii. Dziki nim osigamy jednomylno: odwani nie musz sami prze naprzd, pochliwi nie musz si wycofywa w pojedynk. Na tym polega kierowa-nie wielk liczb ludzi. Noc naley uywa poncych agwi i werbli, a w dzie za sztandarw; wszystko po to, aby sprosta wymogom ludzkiego suchu i wzroku.

Armia moe straci zapa, dowdztwo moe straci rozum. Rankiem zapa jest naj-wikszy, podczas dnia maleje, a o zmierzchu kady myli ju tylko o powrocie. Dobry

1 Niektrzy rozumiej ten fragment nastpujco: To co jest z pozoru zawie tak naprawd jest proste, a to si wydaje nie-korzystne jest dogodne. W oryginale: (yi yu we zhi, yi huan wei li)

2 Porzucenie zbroi przypiesza marsz.3 W oryginale: (yi li dong), co niektrzy tumacz: [wojna] bierze si z chci zysku.4 Niektrzy tumacz: Kiedy zdobd wiosk rozdzielaj si, kiedy zdobd teren, obsadzaj jego witalne punkty. W

oryginale: (le xiang fen zhong, kuo di fen li).5 Jedna z ksig staroytnych, ktre si nie zachoway do naszych czasw. Najprawdopodobniej spalona podczas Wielkie-

go Palenia Ksig za dynastii Qin w III w. p.n.e.

27

wojskowy unika wic wroga rwcego si do walki, atakuje, kiedy wrg jest ju znuony; na tym polega wykorzystanie zapau. Dyscyplin naley atakowa rozgardiasz, spokojem uderza w panik; na tym polega wykorzystanie emocji. Z bliska atakowa armi, ktra przybywa z daleka, wypocztym wojskiem, naciera na wycieczonego wroga, na tym po-lega wykorzystanie siy. Nie naley atakowa wroga, ktrego formacje s dobrze ustawio-ne a w szeregach panuje porzdek: na tym polega wykorzystanie zmieniajcych si wa-runkw.

Jest zasad wojskowych, aby: nie atakowa wroga, kiedy ten jest na wzniesieniu, lub kiedy moe si na nie wycofa; nie goni armii, ktra udaje, e ucieka; nie uderza, kiedy wrg tryska zapaem; nie da si zwabi na przynt; nie poda za armi wycofujc si na wasny teren; otaczajc wroga, nie naley tego czyni szczelnie wroga na straconej pozycji nie naley zbytnio przypiera do muru, bo wtedy moe wpa w sza i bi si bez opamitania.

Oto jak naley prowadzi wojn.

28

VIII Zmienne warunkiJest oglnie przyjt zasad w armii powiada Sun Tzu e genera otrzymuje polece-

nia od wadcy, zbiera onierzy, zjednuje sobie lud. Nie obozuje on na zniszczonym tere-nie; zawiera sojusze z wadcami, przez ktrych terytoria wiod wane szlaki; nie zatrzy-muje si na wyczerpanej ziemi; kiedy jest osaczony, myli jak si wydosta; kiedy nie ma wyjcia walczy. S szlaki, ktrymi si nie chodzi; s armie, ktrych si nie atakuje; mia-sta, ktrych si nie oblega; obszary, o ktre si nie walczy; s te rozkazy wadcy, ktrych si nie wykonuje.

Dobrego generaa pozna po tym, e potrafi wykorzysta zmieniajce si warunki. Jeli genera nie potrafi wykorzysta zmieniajcych si warunkw, to choby doskonale zna topografi terenu, nie wykorzysta tej wiedzy. Kto dowodzi wojskiem a jest niewiadomy zmiennych warunkw, choby zna pi powyszych zasad, wojsko si do nich nie zasto-suje.

Kto wic potrafi myle, ten rozwaa bdzie korzystne i niekorzystne aspekty jedno-czenie. Rozwaywszy korzystne strony, moe mie on pewno co do wykonania swego zadania, rozwaywszy to co nie jest po jego myli, moe wybrn z trudnej sytuacji.

Wroga naley ujarzmi, stawiajc go w niekorzystnej sytuacji; nie da mu odpocz, zwabi go, by si uda tam, gdzie tego chcemy.

Wojna nie polega na tym, aby oczekiwa, i wrg si nie zjawi, ale na tym, aby go od-powiednio przyj. Wojna nie polega te na tym, aby oczekiwa, e wrg nie zaatakuje, ale na tym, aby uniemoliwi mu ten atak.

Pi niebezpieczestw czyha na generaa: Jeli si mierci nie boi, moe zgin; Jeli boi si o swe ycie, moe wpa w niewol; Jeli jest wybuchowy, atwo go sprowokowa; Jeli jest dumny z siebie, mona go urazi; Jeli jest zbyt pobaliwy dla ludzi, to ma problem. Oto wady generaw, rdo wszelkich nieszcz w armii. Jeli armia zostaje rozbita,

a sam genera ginie, powodem z ca pewnoci jest owe pi niebezpieczestw. Nie mo-na ich nie rozwaa.

29

IX Ruchy wojskCo si tyczy uycia wojsk rzecze Sun Tzu i kontaktu z wrogiem to: Przemierzajc gry naley trzyma si dolin, obozowa na otwartym wzniesieniu, nie

pi si w gr podczas natarcia tak si dowodzi wojskiem w grach.Przeprawiwszy si przez rzek, oddal si od brzegu. Kiedy wrg musi przej przez

rzek, nie naley go atakowa zanim si nie przeprawi, naley poczeka a cze jego wojsk stanie na naszym brzegu i wtedy uderzy: wiele na tym skorzystamy. Jeli chcemy walczy, to nigdy nie naley atakowa znad rzeki. Obozuj na otwartym wzniesieniu nigdy w dolnym biegu rzeki1 tak si dowodzi wojskiem w terenie rzecznym.

Przemierzajc mokrada zrb to jak najszybciej i nie zatrzymuj si ani na chwil. Jeli dojdzie do starcia na mokradach i grzzawiskach, naley si oprze skrzydem o mokre poszycie a za sob mie skupiska drzew tak si dowodzi wojskiem na mokradach i grzzawiskach.

Na rwninie zajmij teren otwarty majc wzniesienie po prawej stronie, dziki temu b-dziesz mia przed sob teren pomylny a niepomylny za sob tak si dowodzi wojskiem na rwninie.

Stosujc si do tych wanie zasad, ty cesarz pokona swych czterech rywali2.Dogodnym miejscem dla armii s wzniesienia; unika naley nisko pooonych tere-

nw. Armii sprzyja soce, cie jej nie suy, potrzebne jej prowiant i sprzt; jeli przy tym nie bd jej nka choroby, to zwycistwo pewne. W pobliu pagrkw, nasypw czy waw naley ustawi si w socu i oprze si o wzniesienia prawym skrzydem. Takie oto korzyci daje wojsku uksztatowanie terenu.

Kiedy w czas ulewnego deszczu wody rzeki s wzburzone, naley poczeka a si uspokoj. Tam gdzie teren peny jest wwozw, kotlin, niecek, zaroli, jarw oraz zag-bienia gdzie gromadzi si wilgo naley jak najszybciej si stamtd wydosta i nie zblia si. Naley trzyma si z dala od takich miejsc, wrg za powinien by ich jak najbliej. Powinnimy sta przodem do takiego terenu, a wrg winien mie go na tyach. Kiedy masz wok siebie przecze, stawy poronite trzcin oraz mroczne i gste lasy, naley je dokadnie przeszuka, takie miejsce s bowiem czsto kryjwk zdrajcw.

Kiedy wrg jest blisko i zachowuje peny spokj to znak, e jest pewny swego. Jeli jest daleko i rzuca wyzwanie oznacza to, i chce bymy si do niego zbliyli. Jeli obo-zuje na paskim otwartym terenie to chce nas zwabi. Jeli drzewa zaszumi znak, e nadchodzi; jeli wrg maskuje si w wielu miejscach wrd poszycia chce nas zmyli; jeli ptaki wzlatuj przygotowuje zasadzk; jeli zwierzyna ucieka zajmuje teren; jeli wysoko unosz si tumany pyu nadcigaj rydwany; jeli dym rozchodzi si nisko i roz-ciga na duej poaci nadchodzi piechota; jeli kby dymu s porozrzucane i wskie wrg zbiera drewno na opa; kiedy s mae i faluj wrg rozbi si obozem. Jeli sowa jego s wywaone, a sam umacnia sw pozycj bdzie naciera; jeli jest mocny w so-wach i mknie naprzd wycofa si. Kiedy lekkie wozy wyjedaj na czoo i zajmuj po-

1 Aby wrg nie mg zatru wody.2 ty Cesarz to mityczne wcielenie jednego z przywdcw plemion prachiskich. Wedug poda pokona on Zielonego

Cesarza, Czarnego Cesarza, Biaego Cesarza i Czerwonego Cesarza, cesarze ci rzdzi mieli odpowiednio Wschodem, P-noc, Zachodem i Poudniem. Jak si nietrudno domyli, ty cesarz wada pit stron starochiskiego wiata czyli rodkiem.

30

zycje na skrzydach wrg ustawia formacje; jeli prosi o rozejm, nie zwierajc traktatu1 to podstp; jeli mknie naprzd demonstrujc si onierzy i rydwanw nadszed czas; jeli zatrzyma si w p drogi to przynta. Jeli wojsko podpiera si na wczniach zna, e godne; kiedy czerpicy wod, najpierw sami pij zna, e szeregi wroga s spragnione; jeli dostrzegajc okazj, nie korzysta z niej jest zmczony. Jeli gdzie zla-tuj si ptaki wroga tam nie ma; jeli noc da si sysze okrzyki w obozie wroga pa-nuje niepokj; jeli wrd wojska panuje zamt zna, e generaowie trac kontrol; je-li chorgwie przemieszczaj si z kta w kt rokosz; jeli dowdcy atwo unosz si gniewem wszyscy s zmczeni. Kiedy armia karmi konie zboem, a sama je miso i chowa kocioki znad ognisk znak, e nie wrci do obozu i jest gotowa na wszystko. Jeli dowdcy zwracaj si do wojska spokojnym tonem i cicho zna, e utracili zaufanie podwadnych; cige nagradzanie oznacza kopoty; nieustanne karanie nie przynosi do-brych skutkw; jeli genera wpierw grzmi na podwadnych, a potem si ich boi, to nie jest to przejaw inteligencji; jeli wrg le posw, zna, e chce odpocz. Jeli wrg zieje nienawici, a jednak zbliywszy si nie atakuje ani te si nie wycofuje, naley zachowa baczno i uwanie obserwowa jak si potocz sprawy.

Nie jest wcale prawd, e im wicej wojska tym lepiej; wystarczy tylko nie by bez-bronnym i zgromadzi dostatecznie du si, rozpozna wroga oraz zjedna sobie ludzi2 to wszystko. Tylko ten, kto nie bierze pod rozwag sytuacji i lekceway wroga, jest na straconej pozycji.

Jeli nie zjednae sobie jeszcze onierzy a ju wyznaczasz im kary, nie bd ci po-suszni, a nieposuszne wojsko staje si bezuyteczne. Jeli ich ju sobie zjednae, a nie karzesz, to te na nic si nie przydadz. Wydawaj rozkazy w sposb cywilizowany, wy-magaj dyscypliny wtedy wygrasz. Czste wydawanie rozkazw uczy posuszestwa, rzadkie wydawanie rozkazw te uczy ale nieposuszestwa. Rozkazy, dyscyplina i za-ufanie s korzystne zarwno dla dowdztwa jak i dla onierzy.

1 Wystpujce w oryginale (yue) przetumaczone przez mnie jako traktat mona tez tumaczy spotkanie. Zdanie to wtedy brzmiaoby: bez umwionego spotkania.

2 Albo: zgromadzi ludzi. W oryginale (qu ren)

31

X Uksztatowanie terenuTeren powiada Sun Tzu dzielimy na: otwarty, zamknity, sztywny, wski, niebez-

pieczny i odlegy. Jeli zarwno nasza armia jak i wrg ma atwy dostp do terenu, taki te-ren nazywamy otwartym. Najkorzystniej jest wtedy zaj wzniesione i nasonecznione miejsce i zabezpieczy drogi zaopatrzenia. Teren, na ktry atwo wkroczy, ale wycofa si trudno to teren zamknity. Jeli wrg na takim terenie nie jest dobrze umocniony na-ley atakowa a zwycistwo jest pewne; jeli natomiast wrg jest dobrze przygotowany przegrana to totalna klska, gdy nie sposb si bdzie wycofa. Teren, na ktrym nikomu nie opaca si uderza to teren sztywny. Na takim terenie nie naley da si zapa wrogo-wi na przynt. Jeli wrg prbuje nas zwabi, naley si wycofa, by zachci go do ude-rzenia, po czym zaatakowa go wp drogi tak odniesiemy wielk korzy. Co do w-skiego terenu, jeli zajmiemy go przed wrogiem, naley zgromadzi wojsko i oczekiwa wroga, jeli wrg zjawi si tam pierwszy i zgromadzi wojsko, nie naley uderza, jeli nie zgromadzi wojska, naley przypuci atak. Na terenie niebezpiecznym jeli zajmie-my go pierwsi naley si ustawi na wzniesionym i nasonecznionym miejscu, jeli wrg zajmie go jako pierwszy, nie naley si da zwie jego przyntom. W przypadku te-renu odlegego, kiedy siy s rwne, trudno jest walczy, tak wic bitwa jest niewskazana. Oto sze zasad dotyczcych terenu. Obowizkiem generaa jest wzi je pod rozwag.

Na wojnie zdarzaj si: ucieczki, nieposuszestwo, zapaci, upadki, chaos i poraki. Te zjawiska nie s klskami powodowanymi przez si wysz, ale wynikiem bdw w dowodzeniu. Przecie kiedy onierze po obu stronach dysponuj tak sam si raenia, atakowanie jednym dziesiciu, koczy si niechybnie ucieczk. Kiedy wojsko jest mocne a dowdca saby, nieposuszestwo jest pewne. Posiadanie silnego dowdcy i sabego wojska, prowadzi do zapaci. Kiedy si dowdcy pogniewaj na generaa i nie bd su-cha jego rozkazw, kiedy napotkawszy wroga, z gniewu sami rozpoczn natarcie, ozna-cza to bdzie, e genera nie umie wykorzysta swej wadzy a to ju upadek. Kiedy ge-nera jest ugity i pobaliwy, nie czyni najlepiej, dowdcy i wojsko nie s z sob zyci, hierarchia jest niejednoznaczna oto chaos. Kiedy genera nie umie oszacowa si wroga, maym oddziaem atakuje duy, sab armi atakuje mocn i nie wystawia jednostki dobo-rowej poniesie porak1. Oto sze drg prowadzcych do przegranej. Obowizkiem ge-neraa jest wzi je pod rozwag.

Uksztatowanie terenu jest sprzymierzecem armii. Rozpoznanie planw wroga, osza-cowanie ryzyka i odlegoci oto styl doskonaego generaa. Ten, kto o tym wie i podej-mie walk wygra, ten, kto o tym nie wie i podejmie walk przegra. Jeli wic warunki na polu bitwy wr zwycistwo, a wadca nakazuje nie walczy naley walczy. Jeli warunki na polu bitwy s niekorzystne, a wadca rozkazuje walczy nie naley podejmo-wa walki. Taki genera, ktry atakujc nie szuka sawy, wycofujc si nie czuje wstydu, a na celu ma jedynie bezpieczestwo onierzy i dobro wadcy jest skarbem dla kraju.

Jeli traktujemy onierzy jak mae dzieci, nie straszne im gbokie wwozy. Jeli ko-chamy ich jak wasnych synw, gotowi s powici ycie. Jeli za traktowa ich bdzie-

1 Wystpujce tu w oryginale sowo (bei), przetumaczone przeze mnie jako poraka, niektrzy rozumiej jako ucieczka lub odwrcenie si plecami [od generaa], czyli rokosz. Wynika to z tego, i znak moe suy rwnie do zapisu sw (bai), czyli poraka oraz (bei), czyli odwrci si plecami.

32

my surowo, stan si nieposuszni; jeeli pokochamy za bardzo, nie bdziemy potrafili wyda im rozkazu, jeli zatrac dyscyplin, nie zapanujemy nad nimi, bd jak zepsute dzieci do niczego si nie przydadz.

Jeli nasze wojska mog atakowa, a wiemy, e wrg nie moe poowa zwycistwa po naszej stronie. Jeli wrg moe atakowa, a nie wie, e my nie moemy atakowa po-owa zwycistwa po naszej stronie. Jeli wrg moe atakowa i wie, e my te moemy atakowa, a nie wie, e uksztatowanie terenu nie pozwala mu na atak poowa zwyci-stwa po naszej stronie. Ten, kto zna si na wojnie, nie waha si podejmowa odpowied-nich krokw, jego dziaania s nieskrpowane. Std te powiedzenie: Ten, kto zna siebie i wroga, bdzie zawsze wygrywa, a jeli zna warunki pogodowe i uksztatowanie terenu, zwycistwo jego bdzie cakowite.

33

XI Dziewi rodzajw terenuDla potrzeb wojny powiada Sun Tzu moemy wyrni teren swobodny, atwy, za-

city, zbieny, wzowy, trudny, zapady, osaczony oraz teren bez wyjcia1. Wasny teren, to teren swobodny. Kiedy wejdziemy na obce terytorium (ale niezbyt gboko), znajdzie-my si na terenie atwym. Teren, ktrego zdobycie da zdobywcy przewag, to teren zaci-ty. Teren gdzie zarwno my jak i wrg moemy si przemieszcza to teren zbieny. Kto pierwszy dotrze tam, gdzie zbiegaj si wpywy trzech mocarstw, moe posi ich wsparcie taki teren nazywamy wzowym. Jeli wejdziemy w gb obcego obszaru, zo-stawiajc za sob liczne miasta, jestemy na terenie trudnym. Teren grzysty, zalesiony, trudno dostpny, peen rzek i jezior, teren trudny do przebycia to teren zapady. Teren o wskich szlakach, z ktrego trudno si wycofa, gdzie may oddzia wroga moe wytrze-bi nasz liczn armi to teren osaczony. Tam gdzie naley czym prdzej atakowa, aby przey, gdzie opieszao oznacza koniec to teren bez wyjcia.

Dlatego te na terenie swobodnym nie naley atakowa, na terenie atwym nie naley si zatrzymywa, na terenie zacitym nie naley walczy, na terenie zbienym nie naley zrywa sojuszy, na terenie wzowym naley czy siy, na terenie trudnym naley pl-drowa, teren zapady naley jak najszybciej opuci, na terenie osaczonym trzeba uciec si do podstpu, na terenie bez wyjcia naley podj walk.

Ci, ktrych nazywamy wymienitymi dowdcami przeszoci, potrafili skutecznie utrudni organizacj tyw i czoa wrogich wojsk, uniemoliwiali wspprac maych od-dziaw z duymi, nie dopuszczali do tego, by konnica i piechota ratoway si wzajemnie, blokowali komunikacj midzy dowdztwem a onierzami, nie dopuszczali do zgroma-dzenia si si przeciwnika, a kiedy ju si zgromadziy, nie pozwalali im si zorganizo-wa. Szli naprzd, jeli byo to po ich myli, w innym przypadku zatrzymywali si. Py-tasz: Kiedy silny i zorganizowany wrg atakuje, co robi? Ja odpowiem: Zabra mu to, co jest mu drogie, wtedy bdzie ci posuszny. Na wojnie najwaniejsza jest szybko. Galo-puj tak, by ci wrg nie dogoni, chadzaj ciekami, ktrych wrg nie wemie nawet pod uwag, atakuj tam, gdzie si nie bdzie broni.

Kiedy wejdziesz w gb obcego terytorium, dziaaj zdecydowanie, a bdziesz nie do pokonania; zajmuj jego plony, a cae twe wojsko bdzie syte; dbaj o swych ludzi i nie przemczaj ich; gromad si i energi; planuj dobrze kady ruch armii, tak aby wrg si nie domyli o co ci chodzi. Wylij wojsko w miejsce, skd nie ma odwrotu, a nie dadz si pokona choby mieli zgin. Skoro nie bd si ba mierci, wszystko mog osign i nie bd si oszczdza. onierz w chwili zagroenia traci poczucie strachu; kiedy nie ma odwrotu, mnieje, im gbiej si wdziera, tym bardziej jest zdecydowany; gdy nie ma wyjcia walczy. Dlatego te onierz, cho nienadzorowany, jest gotw do walki, moe dokona rzeczy, ktrych si od niego nawet nie wymaga, bdzie lojalny niezalenie od okolicznoci i wykona nasze rozkazy, cho ich nie wydamy. Naley mu wybi z gowy wszelkie wtpliwoci i przepowiednie, a bdzie nasz a do mierci. To e onierze nie opywaj w dostatki, nie znaczy, e gardz bogactwem; to e los nie jest dla onierzy a-skawy, nie znaczy, e gardz yciem. W chwili wydania rozkazu, od ez mokre maj mun-

1 W oryginale (si di), czyli teren miertelny.

34

dury ci, ktrzy wanie siedz, a tym ktrzy le, zy spywaj po twarzy. Jeli ich jednak rzucisz tam, skd nie ma odwrotu bd walczy jak lwy1.

Dobry wojskowy jest jak w juran, co yje w grach Chang2. Jak uderzysz go w go-w, odda ogonem; jak uderzysz ogon, odpowie gow; jak uderzysz w rodek, zaatakuje gow i ogonem naraz. Powstaje wic pytanie: Czy armia moe by jak ten w? Owszem moe. Cho mieszkacy pastw Wu i Yue s do siebie wrogo nastawieni, to gdy si jed-nak bd przeprawia przez rzek na tej samej odzi podczas wichury, jeden drugiemu przybdzie z pomoc jak prawa rka lewej. Dlatego te uwizane konie i zasypane koa rydwanw to jeszcze nie dowd pojednania. Od sposobu dowodzenia zaley czy wojska stan do walki jak jeden m; od terenu za zaley czy saby dorwna mocnemu. Dobry wojskowy prowadzi armi, jakby prowadzi potulne dziecko za rk.

Do zada generaa naley zachowanie po pierwsze spokoju, aby nie wzbudza podej-rze, a po drugie prawoci, aby mc zaprowadza porzdek. Powinien oszukiwa oczy i uszy swych onierzy, tak aby o niczym nie wiedzieli; powinien te czsto zmienia swe poczynania i plany, aby wrg nie mg si poapa; powinien czsto zmienia miejsce po-oenia i chodzi krtymi szlakami, aby wrg si nie mg niczego domyli. Dowdca w odpowiedniej chwili zachowuje si jak kto, kto wspiwszy si na pitro, strca za sob drabin. Dowdca najpierw wchodzi w gb terytorium wroga, a dopiero wtedy pokazuje, na co go sta; pali statki, niszczy kocioki, jego armia jest jak stado kz3, biega to tam to tu, jest nieprzewidywalna. Zadanie generaa polega na tym, aby zebra armi i rzuci j w paszcz lwa. Nie moe te zaniedbywa rozwaa na temat dziewiciu rodzajw terenu, korzyci pyncych z wycofania si lub parcia naprzd, czy ludzkich nastrojw.

W gbi terytorium wroga wojsko naley skoncentrowa, walczc na obrzeach naley rozproszy siy4. Kiedy opuszczamy swj kraj i przekraczamy granic wroga, znajdujemy si na ziemi wyczerpanej; tam gdzie zbiegaj si drogi, to teren wzowy; jeli wejdziemy gboko znajdziemy si na terenie trudnym; jeli zostaniemy na obrzeach, bdziemy na terenie atwym; jeli nie moemy si wycofa a przed sob mamy wski szlak jeste-my osaczeni; jeli nie moemy si porusza, jestemy w sytuacji bez wyjcia. Tak wic na terenie swobodnym moje wojsko powinno by jednej myli; na terenie atwym po-czybym swe wojska; na terenie zacitym popdzabym tyy; na terenie zbienym mia-bym si na bacznoci; na terenie wzowym, umacniabym swe sojusze; na terenie trud-nym zatroszczybym si o zabezpieczenie dostaw ywnoci; na terenie zapadym, nie za-trzymywabym si; na terenie osaczonym nie dopucibym, aby ktokolwiek mg uciec; na terenie bez wyjcia owiadczybym, e czeka nas mier. Psychika onierza jest bo-wiem taka: otoczony bdzie si broni, przyparty do muru bdzie walczy, a w chwili za-groenia bdzie posuszny.

1 W oryginale (Zhu Gui zhi yong ye), czyli odwani jak Zhu i Gui (Zhuan Zhu oraz Cao Gui byli onie-rzami syncymi z odwagi, Zhuan Zhu podczas przyjcia zabi krla pastwa Wu mieczem schowanym w brzuchu ryby, sam w efekcie tracc ycie, a Cao Gui sterroryzowa sztyletem ksicia pastwa Qi, zmuszajc go, by zwrci zajte wcze-niej przez Qi ziemie pastwa Lu ojczyzny Cao Guia).

2 W tekcie, ktry zachowa si do naszych czasw wystpuje tu znak (chang) jako nazwa gry. Tekst ten jednak po-chodzi z okresu panowania cesarza Wen z dynastii Han (kilkaset lat po mierci Sun Wu). Cesarz ten nazywa si naprawd Liu Heng . Co za tym idzie znak (heng) by tabu wic nie mona go byo uywa. Dlatego te skryba napisa o G-rze Chang, kiedy tak naprawd chodzi o Gre Heng, lec w dzisiejszej prowincji Shanxi.

3 W klasycznym jzyku chiskim sowo (yang) oznacza zarwno koz jak i owc.4 W oryginale (shen ze zhuan, qian ze san), co niektrzy rozumiej: w gbi wojska koncentruj si,

na obrzeach (dos. na pycinie), rozpraszaj si.

35

Nie znajc zamiarw innych mocarstw, nie mona planowa z nimi sojuszy; nie znajc uksztatowania terenu, zalesienia, umiejscowienia rzek i jezior oraz innych naturalnych przeszkd, nie mona przeprawi wojsk; nie majc miejscowego przewodnika, nie sposb wykorzysta atutw terenu. Bez znajomoci choby jednej z tych prawd, nie mona pro-wadzi wojny o hegemoni. Kto walczy o hegemoni, ten atakujc duy kraj, nie pozwala wrogowi na zjednoczenie si; atakujc may kraj, odcina drog sojusznikom wroga. Dlate-go te nie walczy ze wszystkimi naraz ani nie pozwala nikomu rosn w si, polega tylko na swoich i jest postrachem wrogw; zdobywa twierdze nieprzyjaciela i obala jego rzdy w pastwie. Kto nagradza w zalenoci od swego widzimisi i nie wyjawia rozkazw ten bdzie dowodzi caa armi, tak jak jednym czowiekiem. Nie mwi si onierzom o pla-nach operacji, kae im si tylko dziaa; nie informuje si ich o niebezpieczestwach, mwi si im tylko o korzyciach. Rzuca ich si na pewn mier po czym ratuje. Armia, kiedy si j uratuje od zguby, wtedy zwyciy. Prowadzc wojn naley pozna plany wroga, skoncentrowa siy przed natarciem i za wszelk cen zabi generaa. Tak bowiem wyglda zrczne zaatwienie sprawy.

Dlatego te w momencie rozpoczcia ataku naley zablokowa wszelkie przejcia, uniewani przepustki i nie przyjmowa posw. Zbierz si na narad w wityni1 i roz-wa dobrze co naley uczyni. Jeli wrg zostawi drzwi otwarte, korzystaj z okazji. Naj-pierw zajmij si tym, na czym wrogowi najbardziej zaley, nigdy nie ustalaj terminw bi-tew. Bd elastyczny wobec poczyna wroga i dopasuj swe rozwizania do jego poczy-na. Dlatego te bd wpierw niemiay i ostrony jak dziewica, a gdy wrg spuci z tonu, bd jak zajc co si wyrwa z side, a wrg nie zdy nawet odpowiedzie.

1 Patrz rozdzia 1. przyp. 9.

36

XII Uycie ogniaOgnia mona uy na pi sposobw powiada Sun Tzu mona po pierwsze pali lu-

dzi, po drugie prowiant, po trzecie wozy, po czwarte magazyny i po pite szlaki komuni-kacyjne. Uycie ognia wymaga odpowiednich warunkw oraz sprztu, ktry powinien by zawsze trzymany w penej gotowoci. S odpowiednie momenty, w ktrych naley uy ognia oraz dni, kiedy mona roznieca ogie. Okres suszy jest odpowiednim momentem, a najlepsze dni to te kiedy ksiyc wchodzi w konstelacj Sita, Muru, Skrzyde lub Wozu1, wtedy bowiem wiej silne wiatry.

Atakujc ogniem, naley wzi pod uwag pi warunkw i reagowa na nie odpo-wiednio:

Jeli ogie wybuchnie w obozie, odpowiedni reakcj jest atak. Jeli mimo poaru wojsko zachowuje spokj, naley si wstrzyma z natarciem. Kiedy ogie przyganie, o ile to tylko moliwe, naley ruszy za wrogiem. Jeli mona atakowa ogniem z zewntrz obozu, nie naley czeka na sposobno wy-

woania poaru w obozie wany jest czas. Rozniecajc ogie nie naley tego robi pod wiatr ale z wiatrem. Wiatr poranny potrwa

dugo, wiatr wieczorny szybko ucichnie. Kady genera powinien zna owe pi warunkw i wybiera odpowiedni czas na atak.Atak wspierany ogniem jest okazaniem sprytu, atak wpierany wod jest demonstracj

siy. Wod mona odci wrogowi dostp, ale nie mona mu niczego odebra.Kto wygrawszy bitw, nie nagradza zasuonych marny jego los. Takie postpowanie

to zmarnowana inwestycja. Std te mwi si: Mdry wadca myli o tym, a dobry genera wprowadza w czyn. Nie wykonuj ruchu jeli nic na nim nie zyskasz, nie atakuj; jeli nie wygrasz, nie rozpoczynaj wojny, jeli sytuacja nie jest bez wyjcia! Wadca nie moe roz-poczyna wojny, tylko dlatego e kto go zdenerwuje; genera nie moe atakowa, tylko dlatego e go kto rozwcieczy. Jeli jest co do zyskania wykonaj ruch; jeli nie: nie ma po co si pcha. Zdenerwowanie mija, a wcieko ustaje; nikt nie wrci jednak podbite-mu pastwu wietnoci ani polegym onierzom ycia. Mdry wadca jest ostrony, a wy-mienity genera ma si na bacznoci. Oto sposb na zapewnienie pokoju w kraju i bez-pieczestwa onierzy.

1 S to 4 z 28 konstelacji staroytnej astronomii chiskiej. Wierzono, i kiedy ksiyc wejdzie w te konstelacje, na ziemi wiej silne wiatry.

37

XIII WywiadJeli wystawimy 100 000 onierzy, ktrzy bd przemierza bezkresne poacie ziemi,

koszty poniesione przez obywateli i pastwo sign niebotycznych sum1; na froncie i na zapleczu powstanie zamt a 700 000 ludzi na skraju wyczerpania bdzie si bka po dro-gach2 nie majc z czego y. Wojna moe trwa wiele lat, a jedna bitwa moe przesdzi o zwycistwie. Ten, kto ceni sobie bogactwo ponad rozpoznanie wroga, nie postpuje jak czowiek, nie jest wodzem armii, nie jest sprzymierzecem wadcy ani te nie ma zielone-go pojcia o tym, jak naley zwycia. Tak wic wiaty wadca i rozsdny genera za-wsze wygrywaj; osigaj to, czego pospolity czowiek osign nie potrafi a wszystko to dziki temu, e wiedz wczeniej. Wiedzy takiej nie mona otrzyma od bogw, nie mona jej zdoby przez obserwacj rzeczywistoci, nie mona jej te wyczyta z gwiazd. Jedynym sposobem, aby pozna wroga, to zdoby wiadomoci o nim od kogo innego.

Wyrniamy pi rodzajw szpiegw: miejscowi, wtajemniczeni, nawrceni, martwi oraz ywi. Kiedy wszyscy oni dziaaj jednoczenie, nikt si niczego nie domyla oto boski plan, skarb kadego wadcy. Szpiedzy miejscowi rekrutuj si spord autochtonw. Szpiedzy wtajemniczeni wywodz si spord urzdnikw wroga. Szpiedzy nawrceni, to tacy, ktrzy suyli wrogowi, a teraz su nam. Martwi za maj za zadanie przekazywa faszywe informacje, aby nasi szpiedzy zdemaskowali ich w obozie wroga. ywi szpiedzy to ci, ktrzy wracaj z informacjami o wrogu.

Nie ma takiej osoby w armii, ktra byaby traktowana z wiksz trosk nili szpieg; nie ma nikogo, kto byby szczodrzej wynagradzany nili szpieg; adne inne dziaania nie mog ju by owiane wiksz tajemnic ni dziaania wywiadu. Kto nie jest mdrcem, nie moe posugiwa si szpiegami; kto nie posiad dobrych manier i nie jest otwarty na dru-giego czowieka, nie moe korzysta z wywiadu; kto nie potrafi postpowa rozwanie, ten nie dojrzy korzyci w zeznaniach szpiega. Rozwaga, tylko rozwaga, a szpieg nie b-dzie bezuyteczny! Jeli zeznania szpiega nie zostay jeszcze odtajnione, a ju kto o nich rozpowiada, zarwno gadu jak i szpiega naley zabi.

Zanim zaatakujemy armi albo rozpoczniemy oblenie miasta czy te podejmiemy prb zabjstwa, naley wpierw dowiedzie si: kto dowodzi, kim s jego przyboczni, ad-iunkci, stranicy i podwadni. Tego nasz szpieg musi si dowiedzie.

Naley odszuka w swoich szeregach szpiegw wroga, przekona ich do siebie i wyko-rzysta3, udzieli stosownych instrukcji i wysa z powrotem do obozu wroga4. W ten spo-sb pozyskamy szpiega nawrconego, dziaajcego na nasz korzy. Dziki niemu pozy-skamy sobie szpiegw miejscowych i wtajemniczonych. Dziki niemu, bdzie mona przekaza martwych szpiegw wrogowi. Dziki niemu, ywi szpiedzy bd mogli spokoj-nie czyni sw powinno. Najwaniejszym zadaniem wywiadu jest pozyskanie informa-cji, a pozyska j mona najszybciej od szpiega nawrconego, dlatego te naley go trak-towa z szacunkiem.

1 Patrz rozdz. II przyp. 1.2 W oryginale: (dai yu dao lu). Niektrzy tumacz: ... bd pada z wyczerpania na drogach.3 W oryginale: (li zhi). Niektrzy tumacz: ... naley ich zwabi na przynt.4 W oryginale: (she zhi). Niektrzy tumacz: ... naley da im schronienie.

38

Dawnymi czasy dynastia Yin1 dosza do wadzy, za spraw Yi Zhi, ktry by urzdni-kiem na dworze dynastii Xia2. Dynastia Zhou3 dosza do wadzy dziki L Ya, ktry peni sub na dworze dynastii Yin. Dlatego te wiatli wadcy i rozsdni wodzowie, wybieraj najzdolniejszych, aby ci suyli im jako szpiedzy std ich wielkie zwycistwa. Wywia