Draga Garaanin - Milutin Garaanin Supska "Stubline" -
praistorijsko naselje vinanske grupe Iz knjige: Draga Garaanin,
Milutin Garaanin, "SUPSKA, Stubline - praistorijsko nas elje
vinanske grupe", Narodni muzej, Beograd, 1979. (Draga Garasanin,
Milutin Garasanin, "SUPSKA, Stubline - vorgeschichiliche Ansie
dlung der Vinca-grupe"), Narodni muzej, Beograd, 1979 I Uvod
Avgusta 1956. godine rukovodili su potpisani iskopavanjima na
naselju vinanske gr upe u selu Supska kod uprije, na lokalitetu
Stublina. Ovi radovi vreni su u okviru tadanjeg plana rada za
istraivanje praistorije Pomoravlja, koji je bio postavljen u okviru
Arheolokog instituta, tada Arheolokog instituta Srpske akademije
nauka, a u saradnji sa Narodnim muzejom u Beogradu. Finansijska
sredstva za ova iskopav anja stavio je na raspolaganje Narodni
muzej u kojem se nalazi deponovan i sav m aterijal sa ovih
iskopavanja. Strunu ekipu sainjavali su, pored potpisanih, Duan
Krsti i Radoslav Galovi, tada kust osi Narodnog muzeja u Beogradu,
Igor Parfjonov, profesor i tada direktor Muzeja u upriji, pok.
Vasil Lahtov, tada direktor Narodnog muzeja u Ohridu i stud. arheo
logije Ilija Vukievi. Kao geometar radio je na iskopavanjima pok.
Jovan Budaroski, vii graevinski tehniar iz Nia, koji je vrio i sva
merenja i izradio situacioni plan t erena. Rezultati ovih
iskopavanja dosada su objavljeni samo u jednom kratkom preliminar
nom izvetaju[1]. Lokalitet Stublina u Supskoj poznat je jo pre
Drugog svetskog rata. Otkriven je u okviru rada tadanjeg muzeja u
Niu, koji je preduzeo za ono vreme iroku aktivnost e videntiranja
arheolokih lokaliteta na podruju tadanje Moravske banovine. U muzej
u Niu dospelo je tada i dosta materijala iz Supske, koji je,
meutim, delom stradao u bombardovanju Nia 1944. godine. Ipak je i
po zavretku drugog svetskog rata u Naro dnom muzeju U Niu bilo neto
materijala sa ovog nalazita na koji se odnose i prvi po daci u
arheolokoj literaturi[2]. Ve na osnovu tog materijala bilo je
utvreno da lok alitet pripada vinanskoj grupi.Na znaaj lokaliteta u
Supskoj posebnu panju skrenuo je profesor Igor Parfjonov koj i je u
godinama posle Drugog svetskog rata, kao direktor Muzeja u upriji,
esto obi lazio teren i sakupio vei broj arheolokih objekata, delom
vee naune i estetske vredn osti. Ovaj materijal pokazivao je da su
na lokalitetu zastupljene nekolike faze vinanske grupe i da se
nesumnjivo radi o bogatom nalazitu. S obzirom na geografski poloaj
Supske (u dolini Velike Morave) bilo je jasno da istraivanja na
ovom nalaz itu mogu pruiti i presek evolucije i stratigrafije
vinanske grupe u Pomoravlju, tani je u dolini Velike Morave, u
kojoj o karakteru vinanske grupe u to vreme nije bil o gotovo nita
poznati. Otuda je bilo opravdano da se na tom mestu preduzmu iskopa
vanja koja su, iako srazmerno manjeg obima, pruila kompletnu sliku
o evoluciji vi nanske grupe u ovom delu Srbije. Za pojedine faze
vinanske grupe ova slika dopunje na je kasnijim istraivanjima na
Crnokalakoj Bari i u Vitoevcu kod Ranja[3]. U svakom sluaju moe se
rei da je Supska, meu nalazitima u Srbiji, pruila posle Vine dosada
naj otpuniju sliku stratigrafije i interne evolucije vinanske
grupe. Napomene 1 M. Garaanin D. Garaanin, Starinar n.s. IXX,
195859, 368. 2 Isti, Arheoloka nalazita y Srbiji, 1951, 55; V.
Milojcic, Chronologie der junger en Steinzeit Mittel und
Sudosteuropas, 1949, 70, gde ce nalazite pominje pod imen om
"upska".3 R. Galovi, Arheoloki pregled, 2, 1960, 29 i dalje, T.
III, 46, IV; N. Tasi E. Tomi, Crnokalaka bara, Dissertationes,
VIII, 1969; D. Krsti, Zbornik radova Narodnog mu zeja, IV, 1964,
51, i d. (Vitoevac). Rezultati iskopavanja u Drenovcu i na lokali
tetu kod motela u Parainu nisu dosada objavljeni. VI Zakljuak Iako
su iskopavanja u Supskoj bila srazmerno malog obima ona su pruila
dovoljno p odataka koji ilustruju kako znaaj ovoga lokaliteta, tako
i njegov poloaj u okviru vinanske evolucije.Treba ponovo istai da
je pored Vine, Supska jedini lokalitet u Srbiji na kojoj je
zastupljena kompletna stratigrafija vinanske grupe, od VineTordo I
do VinePlonik II v. Ova injenica:, kao i izvanredno bogatstvo
materijala ukazuju na to da se naselje u Supskoj svakako moe
smatrati jednim od najveih, ako ne i najznaajnijem na gornjem toku
Velike Morave, juno od Bagrdanskog klanca. Materijal sa dosad
publikovanih lokaliteta iste oblasti pokazuje uglavnom
kratkotrajniji ivot u okviru vinanske gr upe. Tako je naselje u
Vitoevcu jednoslojno i odgovara po svojim nalazima sloju 5 u
Supskoj, tj. periodu gradake faze u junomoravskoj i kosovskoj
varijanti. Nalazit e na Crnokalakoj Bari, koje lei neto junije od
Vitoevca, pokazuje postojanje dve etap e vinanske grupe, od kojih
je jasnije zastupljena druga koja se, takoe, vie vezuje za
VinuPlonik II. Ni nalazi sa susedne Ivankovake reke ne pokazuju
kompletnu vinansku stratigrafiju[1].U izvesnom smislu moe se ak rei
da je stratigrafija Supske kompletnija od vinanske. Ovo utoliko pre
to je u Vini na osnovu podataka koje o dubini nalaza daje M. Vasi,
teko bolje uoiti karakteristike samog prelaza iz faze VinaTordo II
u VinaPlonik I, ko je okvirno datiran oko 6,5 m, ili tanije: 6,56,2
m. u Vini. Naprotiv, sloj 5 u Sups koj, sa elementima usko vezanim
za gradaku fazu s jedne i stratigrafski fiksirane pojave u Vini s
druge strane, prua jasnu sliku o ovom periodu i izvan podruja ue
jun omoravske varijante. Takoe je stratigrafija Supske potvrdila
izdvajanje dve etape u okviru faza VinaPlonik II, koje su dosad
bile bolje uhvatljive samo u Vini, na os novu zatvorenih celina iz
kua na dubini G 332,3 (4,1 m) i 332,98 (3,48 m)[2]. Pojav a zdele
sa zaobljenim uvuenim obodom iz sloja 1 u Supskoj kao vodee,
potvrdila je vezivanje ovog sloja za fazu VinaPlonik II v. Pri tom
je faza VinaPlonik II a u Supsko j zastupljena u dva uzastopna
sloja 2 i 3. U ovim slojevima nije bilo mogue izvrit i finija
razgranienja te se, za sada, ne moe konstatovati neka interna
evolucija u fazi VinaPlonik II a.Poznato je da se danas na osnovu
srazmerno dobre istraenosti vinanske grupe mogu u njoj izdvojiti
vie lokalnih varijanata[3]. Svojim geografskim poloajem na Velikoj
Moravi, nedaleko od sastava dveju Morava, Supska se okvirno moe
staviti u podruje blisko granici klasine vinanske varijante na
severu i junomoravske na jugu. Naravn o da se granica ovih dveju
varijanata ne moe strogo povui, a to dobrim delom potvru je i
materijal iz Supske. Velikim delom svog pokretnog inventara Supska
se ue vez uje za klasinu varijantu vinanske grupe. Da pomenemo samo
karakteristinu evoluciju vinanskih zdela, poev od faze VinaTordo I
u sloju 9, gubljenje upljih, visokih koninih nogu posle ove faze,
srazmerno bogatu urezanu ornamentiku, ija je evolucija tokom faze
VinaTordo identina sa onom u Vini, zatim sivu keramiku
karakteristinu za sloj 6, i pojavu amforica sa visokim ramenom koje
odgovaraju onima u Vini na dubini okvi rno 7,2 (7,7)6,6 m., dakle
blie kraju vinansko-tordoke faze[4]. S druge strane, post oje i
izvesne karakteristike kojima se Supska blie vezuje za
junomoravsku, odnosno kosovsku varijantu vinanske grupe. Takva je,
pre svega, pojava drki sa dugmastim ispupenjem, koje se javljaju
ve. od sloja 8 u Supskoj, koji se moe vezati za sam kr aj faze
VinaTordo I, ili poetak VineTordo II. Na Kosovu se ovaj oblik
javlja poev od e Fafos I a, koja se okvirno datira u isti
period[5], dok je i u junomoravskoj va rijanti poznata u okviru
vinansko-tordoke faze (Pavlovac). Isti je sluaj i sa dugot rajnom
evolucijom tanjira sa zadebljanim obodom, koja se u Supskoj prati
od faze Vina Tordo I. Tako se ovde moe ustanoviti razvoj ovog
oblika koji dovodi, na prelazu iz faze VinaTordo u VinaPlonik, do
tipinih gradakih tanjira. U istom smislu ukazuju urezani ornamenti
od snopova paralelnih linija, koji su tipini za gradaku fazu, a
dobro zastupljeni i u kosovskoj varijanti (up. poglavlje V, nap.
8.) Ipak, treba istai da u Supskoj nedostaje izvestan broj
karakteristinih pojava junomoravske i k osovske varijante. To su
npr. niske uplje konine noge pehara koje u ovim varijanta ma
produuju posle faze VenaTordo I, zatim predimenzionirane gradake
drke sa dugmastim ispupenjem i osobito izvesne karakteristine forme
plastike, kao to su statuete sa r eljefnom frizurom, statuete sa
koninim, zvonastim donjim delom tela i, konano, one sa bonim
volutama na glavi koje, moda, predstavljaju ovnujske rogove[6].
Svojim o dlikama Supska se ipak jasnije izdvaja od junomoravske
varijante u klasinom smislu . U tom pogledu veoma su joj bliski i
nalazi sa naselja u Vitoevcu, koje lei neto j unije. Naprotiv, na
Crnokalakoj Bari ve su jasnije izraeni elementi junomoravske vari
jante. Oni se manifestuju npr. u oblicima glava jednog dela
statueta, koje se bl ie vezuju za pojave u Ploniku ili na Kosovu,
zatim u karakteristinim poklopcima plon ikog tipa, sa drkama na
unutranjoj strani i, konano, u pojavi tzv. "kentaura"[7]. Tr eba
pomenuti da se u Supskoj, u slojevima vinansko-plonike faze II a
(sloj 3 i 2), nalaze fragmenti sudova sa trakastim drkama koje
polaze od oboda, kao i sudova sa razgrnutim obodom, za ta se,
takoe, mogu nai: analogije u Crnokalakoj Bari. Ovde, m eutim,
nedostaje tipian krag sa jednom drkom plonikog tipa, iji je jedan
izvanredan pr merak poznat iz Crnokalake Bare[8]. S druge strane,
sudovi sa jednom ili dve trak aste drke koje polaze od oboda,
poznati su i iz Divostina u podruju klasine vinanske varijante, a
meu materijalom faze VinaPlonik II. Otuda se ovi oblici u Supskoj
ne m oraju smatrati kao direktno vezani za junomoravsku varijantu.
Sigurno je da se pored ovih karakteristika kojima se Supska vezuje
za klasinu var ijantu vinanske grupe, uz izvesne elemente
junomoravske varijante, na ovom lokalit etu mogu zapaziti izvesne
posebne, moda ue lokalne specifinosti. U tom smislu manje je
znaajna rea pojava keramike sa igosanim ubodima koja bi, meutim,
prema nalazima iz Supske, mogla poinjati ve tokom faze VinaTordo
II. U Supskoj je ova keramika loijeg kvaliteta. No, treba pomenuti
da je ova vrsta keramike posebno karakteristina za klasinu
varijantu vinanske grupe u njenom uem podruju (okolina Beograda,
umadija, Vo jvodina), te je njena retkost i loiji kvalitet u
Supskoj moda u vezi sa perifernim poloajem naselja prema uem centru
vinanske klasine varijante[9]. Daleko je znaajnije srazmerno
siromatvo plastike u odnosu na bogatstvo klasine varijante. Pri
tome se pojavljuju i neke lokalne odlike na plastici Supske. Njih
naroito dobro ilustruj u dva primerka naalost, otkriveni kao
sluajni nalazi[10]. U jednom sluaju radi se o enskoj figuri koja na
leima ima torbu (sl. 1), a u drugom o stojeoj enskoj figuri ( sl.
2). Obe statuete okarakterisane su jako naglaenim, izduenim nosom.
Po ostalim odlikama (stubaste statuete sa viim trupom, predstava
odela, ruke savijene u lakt ovima i sputene na kukove), statuete se
sigurno vezuju za razvijenu plastiku faze VinaPlonik I i pripadaju
krugu statueta tipa "Lady of Vinca". Najzad, uzeto u celi ni,
keramika iz Supske pokazuje loiji kvalitet od one u Vini to se,
verovatno, treb a tumaiti lokalnom proizvodnjom. Ve je pomenut
potpun nedostatak pastozno ("cruste d") slikane keramike. U pogledu
ekonomskih veza sa irim podrujem neolita, treba istai da Supska,
iako ue v ezana za klasinu varijantu vinanske grupe, ne spoznaje
obsidijan, sem jednog jedin og komada. Posebno pitanje predstavlja
zavretak ivota u Supskoj. Sama injenica da je na ovom n aselju ivot
trajao do faze VinaPlonik IIb, stoji u suprotnosti sa zbivanjima na
podr uju junomoravske varijante gde ivot prestaje krajem faze
VinaPlonik I, sa prodorom nos ilaca Bubanjsko-humske grupe. Tako
izgleda da ovaj prodor nije obuhvatio dolinu Velike Morave i da je
evolucija ovde tekla na nain slian onom u klasinoj varijanti i
izvesnim perifernim zonama vinanske grupe (oltenska varijanta,
severnobosanska varijanta, Vala na Kosovu, Radoinja kod Nove
Varoi). Takoe je karakteristino da je p oslednje naselje u Supskoj
stradalo u poaru, to je inae tipina pojava za najvei broj
lokaliteta vinanske, pa i sopotsko-lenelske grupe, koji su doiveli
ovaj kasni perio d[12].Teko je, meutim, utvrditi ko su ruiocu
naselja u Supskoj. U klasinoj vinanskoj varija nti na kasne slojeve
vinanske grupe na pojedinim nalazitima sleduju nosioci badens ke,
odnosno badensko-kostolake grupe[13]. U Supskoj nema nikakvih
nalaza koji bi indicirali poreklo onih koji su naselje unitili.
Nesumnjivo je da ne dolaze u obz ir nosioci grupe BubanjHum I a,
poto ova poinje zavretkom faze VinaPlonik I. Sa puno r zervi moglo
bi se moda pomisliti na nosioce grupe BubanjHum II, koja je dobro
zast upljena na Jelencu kod Aleksinca[14], ali se ne mogu iskljuiti
ni drugi elementi koji su ovamo mogli prodreti sa severa. U
nedostatku nalaza neposredno postvinans kog perioda u oblasti
Velike Morave, na njenom gornjem toku, za sada se u tom sm islu ne
mogu izvesti nikakvi sigurni zakljuci. Napomene 1 Krsti, op. cit.,
51 i d. Up. tanjire sa zadebljalim obodom, T. IV, 45; T. V, l i
ornamente urezanih snopova linija T. XI, 1, 6; Tasi-Tomi, op. cit.,
37 i d. 2 Srbija, 93 i d.; P. V. IV, sl. 99112 (G 3372,3) (4,1);
sl. 168184, (332,98) (3,48 ). 3 Srbija, 97 i d. 4 Srbija, 83 i d.
Up. P. V. IV, sl. 80, 82 (dub. 7,2) (7,7) i 7,1 (7,6) t; druga
varijanta sl. 49 (dub. 6,6m.) 5 Srbija, 106. J. Glii, Glasnik
muzeja Kosova u Metohije IVV, 196263, 11 i d. T. IV V, IX
(Predionica); Isti, Kosovsko-junomoravska varijanta starevake i
vinanske grupe (netampana disertacija) 1965, 85. 6 Srbija, 103 i
d., 106 i d. (sa navedenom literaturom). 7 Tasi-Tomi, op. cit.
napr. T. II, 4; T. V, l, 2; T. X, 1; T. XII, 5, 8, (glave st
atueta); T. VI, 7 (ploniki poklopac); ibid, 60 i d. (kentaur).
Istom krugu pripada ju i nalazi iz Zelenikova II. Up. M. Garaanin
G. Spasovska, Macedoniae acta archa eologica II, 1976, 85 i d.; T.
V; VIIVIII. 8 Tasi-Tomi, 42, sl. 20, 22 (razgrnuti obodi); Neolit
centralnog Balkana, 1968, Ka talog br. 122 (krag sa jednom drkom).
9 H. V. G. 58 i d.; Srbija, 90 i d.; P. V. II, 116 i d. (sa
ilustracijama). Od z naaja su i novi nalazi iz Oltenije koje M.
Nica pripisuje grupi Dudeti. Up. Dacia N. S. XX, 1976, 71 i d. sl.
10, 2; sl. 11, 2, 3, 5, 6, 9, 10. 10 D. Garaanin u Neolit
centralnog Balkana, 1968, 250, sl. 20; Ibid. katalog, br. 128, 129.
11 P. B. I, XXVI; D. Srejovi u: Neolit centralnog Balkana, 210 i
d., sl. 34. 12 Srbija, 98 i d. (klasina varijanta i Radoinja);
105106 (Vala); 108 (istonobosansk a varijanta); 111112 (oltenijska
varijanta) 13 Ibid., 100. 14 P. Galovi, Zbornik radova Narodnog
muzeja I, 195859, 329 i d
