Czy przesz∏oÊç mo˝e byç atrakcyjna dla wspó∏czesnego turysty i czy mo˝e staç si´czynnikiem wzmacniajàcym atrakcyjnoÊç miasta i regionu? Na te pytania niewàtpli-wie mo˝na odpowiedzieç twierdzàco. W ostatnich latach coraz cz´Êciej w´drujemyszlakami historycznymi – do nich nale˝à mi´dzy innymi, biegnàce przez ca∏à Euro-p´: „Szlak Êw. Jakuba”, „Szlak Cysterski” czy „Szlak Romaƒski”. Te drogi ukazujà∏àcznoÊç kulturowà ró˝nych cz´Êci naszego kontynentu; dzi´ki nim przesz∏oÊç stajesi´ mniej abstrakcyjna. Przemierzajàc historyczne trakty, poznajemy wydarzeniaz przesz∏oÊci, dzieje mijanych miejscowoÊci, poznajemy tak˝e siebie i innych. Z na-szych szlaków historycznych najbardziej znany jest „Szlak Piastowski”, odwo∏ujàcysi´ do poczàtków paƒstwa polskiego. Do tego okresu nawiàzuje tak˝e „Szlak Êw. Wojciecha”, wytyczony w milenium Êmierci pierwszego polskiego patrona,i „Szlak Romaƒski”, który w du˝ej mierze pokrywa si´ z poprzednimi szlakami. PrzezWielkopolsk´ przechodzi tak˝e odcinek „Szlaku Êw. Jakuba”, który prowadziz Gniezna przez Murowanà GoÊlin´, Owiƒska, Poznaƒ, Lubiƒ, Leszno, Âwi´ciecho-w´ do Wschowy, gdzie ∏àczy si´ z dolnoÊlàskà p´tlà trasy. Specyficznymi szlakamidziedzictwa sà trakty królewskie, które – zgodnie z koncepcjà podj´tà w 2004 rokuw przyj´tej przez Ministerstwo Kultury strategii – majà funkcjonowaç jako narodo-wy produkt turystyczny w pi´ciu polskich miastach: Gdaƒsku, Krakowie, Poznaniu,Warszawie i Wroc∏awiu.

W Poznaniu opracowania tego zagadnienia podjà∏ si´ Regionalny OÊrodek Badaƒi Dokumentacji Zabytków. Dla odró˝nienia „naszego traktu” od pozosta∏ych czte-rech i odwo∏ujàc si´ do wizyty cesarza Ottona III w 1000 roku, nazwaliÊmy go „Trak-tem Królewsko-Cesarskim”. Prowadzi on ze wschodu na zachód, od koÊcio∏a Êw. Janana Komandorii do koÊcio∏a Êw. Floriana na Je˝ycach. Jesienià 2007 roku ukaza∏ si´nak∏adem Wydawnictwa Miejskiego przewodnik1, w którym staramy si´ wraz z Annà Jab∏oƒskà, autorkà pi´knych fotografii, pokazaç nasze miasto nieco z innejstrony. Nie skupiamy si´ na opisie zabytków, bo te mo˝na znaleêç w licznie wydawa-nych przewodnikach i albumach, ale staramy si´ przekazaç garÊç informacji o obiek-tach i w∏adcach z nimi zwiàzanych. Czy nam si´ to uda∏o, nie wiemy – odsy∏amy za-tem do tamtej publikacji.

Szlak Królewski w Wielkopolsce: od Mieszka III Starego do Przemys∏a II

103

DOROTA MATYASZCZYK

Regionalny OÊrodek Badaƒ i Dokumentacji Zabytków w Poznaniu

Szlak Królewski w Wielkopolsce – miejsca zwiàzane z Piastami, rys. R. Banach.

Szlak Królewski w Wielkopolsce – miejsca Êmierci i pochówku, rys. R. Banach.

106

Szla

kKr

ólew

skiw

Wie

lkop

olsc

e...

Ju˝ w momencie wytyczania „Traktu Królewsko-Cesarskiego” w Poznaniu przy-j´∏am, ˝e b´dzie on mia∏ swojà kontynuacj´ w regionie. Bo Poznaƒ ma przyciàgaçturystów, a póêniej wysy∏aç ich w Wielkopolsk´, która ma, niestety niewykorzysta-ne ogromne mo˝liwoÊci turystyki kulturowej. Dokona∏am przeglàdu miejsc terenuWielkopolski, których historia wiàza∏a si´ z pobytem w∏adców, starajàc si´ odna-leêç przedmioty materialne z nimi zwiàzane, cz´sto o bardzo znacznej wartoÊci.Zachowa∏y si´ te˝ zapiski w starych kronikach, przekazujàce pami´ç o ludzkich na-mi´tnoÊciach, o mi∏oÊci i przyjaêni, o ˝àdzy w∏adzy, która pcha∏a do zdrady lubzbrodni, o ch´ci upami´tnienia siebie i cz∏onków rodziny przez budow´ rodowychnekropolii. Pozyskana w ten sposób wiedza pozwala przybli˝yç te tak, zdawa∏obysi´, odleg∏e czasy, a wydarzenia sprzed wieków osadziç w konkretnej przestrzeni.

W niniejszym artykule zajm´ si´ w∏adcami panujàcymi w okresie rozbicia dziel-nicowego, zapoczàtkowanego w 1138 roku. Wielkopolsk´ otrzyma∏ wtedy m∏odziut-ki Mieszko III2, zwany póêniej Starym, który sta∏ si´ protoplastà wielkopolskich Piastów. By∏ synem Boles∏awa Krzywoustego i jego drugiej ˝ony, Salomei, ksi´˝nicz-ki szwabskiej, córki hrabiego Bergu. Rodzonymi braçmi Mieszka byli: starszy od nie-go Boles∏aw K´dzierzawy3 i dwaj m∏odsi – Henryk Sandomierski4 i Kazimierz Spra-wiedliwy5. Starszym od nich o prawie dwadzieÊcia lat by∏ W∏adys∏aw II, pochodzàcyz pierwszego ma∏˝eƒstwa ojca z ksi´˝niczkà kijowskà, Zbys∏awà. To jemu przypad∏Âlàsk i dzielnica senioralna, którà by∏a Ma∏opolska wraz z Krakowem. Jako princepssprawowa∏ w∏adz´ nad przyrodnimi braçmi, zasiadajàc na tronie krakowskim. Poczàt-kowo stosunki mi´dzy nimi uk∏ada∏y si´ dobrze, starsi obj´li swoje dzielnice, a naj-m∏odszy zosta∏ u boku matki Salomei, która mieszka∏a w ¸´czycy.

MMiieesszzkkoo IIIIII,, zzwwaannyy SSttaarryymm

Niespe∏na osiemnastoletni Mieszko III przyby∏ do Poznania w 1140 roku i za-mieszka∏ w rezydencji na Ostrowie Tumskim6. Nie wiemy, jak wyglàda∏ zamek w tymokresie. Zapewne inaczej ni˝ wtedy, gdy w latach szeÊçdziesiàtych X wieku zbudowa∏go jego praprzodek Mieszko I, na którego cz´Êç nosi∏ imi´. Nikt nie przypuszcza∏, ˝e

Mieszko III Stary,Sala Opacka klasztoru w Làdzie,

fot. A. Jab∏oƒska.

ten m∏ody w∏adca b´dzie panowa∏ a˝ przez 64 lata. Cztery lata wczeÊniej Miesz-ko III poÊlubi∏ ksi´˝niczk´ w´gierskà, El˝biet´. Wed∏ug opisu kronikarza ich Êlub„odby∏ si´ w koÊciele katedralnym, a gody weselne w Poznaniu trwa∏y przez dni kil-kanaÊcie w licznym gronie zebranych na ten obrz´d goÊci”. Mi´dzy 1141 a 1149rokiem ma∏˝onkowie doczekali si´ syna, któremu nadali imi´ Otto [Odon]: „[…]uradowany ksià˝´ Mieczys∏aw w mieÊcie Poznaniu naznaczy∏ wielki zjazd u dworui chrzciny uroczyÊcie przez kilka dni obchodzi∏”. Ten pierworodny syn przysporzyojcu w przysz∏oÊci wielkich k∏opotów. Póêniej na Êwiat przysz∏y jeszcze trzy córki7

i syn Stefan, który zmar∏ w m∏odym wieku8. Ale w mi´dzyczasie wielkie niebezpieczeƒstwo zawis∏o nad ksià˝´cà rodzinà.

W 1145 roku W∏adys∏aw II, po wyp´dzeniu ksi´cia sandomierskiego Henryka i ksi´-cia mazowieckiego Boles∏awa K´dzierzawego z ich ziem, obleg∏ Mieszka w Poznaniu,w którym schronili si´ m∏odsi bracia. Wiemy, gdzie stan´∏y wojska napastnika, gdy˝zachowa∏y si´ liczne przekazy kronikarskie. Kiedy dziÊ spojrzymy na teren mi´dzyKomandorià a Ostrowem Tumskim, mo˝emy sobie wyobraziç, co sta∏o si´ osiem wie-ków temu – gdy˝ w∏aÊnie tam, mi´dzy rzekami Wartà, Cybinà i G∏ównà, W∏adys∏awze sprzymierzeƒcami rozbi∏ swój obóz.

Wincenty Kad∏ubek winà za atak na braci obarczy∏ jego ambitnà ˝on´, Agnieszk´,przyrodnià siostr´ króla niemieckiego Konrada9. W∏adys∏aw, ulegajàc jej namowom,„z okrutnà zaciek∏oÊcià przeÊladuje ma∏oletnich jeszcze braciszków, zajàwszy ich gro-dy, postanawia ich wydziedziczyç. […] niewzruszony ∏zami braci ani usilnymi proÊ-bami dostojników polskich, gromadzi silne wojsko z Rusi, jak i z innych sàsiednichziem […] i ka˝e im godziç na [ich] zgub´. Ci […] schronili si´ […] z bratem Miesz-kiem do miasta Poznania, które jedynie ju˝ pozosta∏o na ich obron´. Dooko∏a tegomiasta W∏adys∏aw rozwinà∏ ca∏e mnóstwo swego wojska i Êmia∏o przeprowadzi∏ planobl´˝enia, tym bezpieczniejszy, im wi´ksze mia∏ zast´py wojska”. Mimo przewagi li-czebnej napastników obl´˝enie si´ przeciàga∏o, co dobrze Êwiadczy o warownoÊcigrodu poznaƒskiego. W roku 1146 mediacji pomi´dzy braçmi podjà∏ si´ sam arcy-biskup, co barwnie opisa∏ póêniej w Kronice wielkopolskiej Janko z Czarnkowa:„Do obozujàcego pod Poznaniem ksi´cia przyby∏ z duchowieƒstwem swym arcybi-skup Jakub, zaklinajàc go, by wojny bratobójczej nadal nie prowadzi∏ i na chrzeÊci-jan nie nasy∏a∏ schizmatyckich swych i pogaƒskich sprzymierzeƒców. Lecz W∏ady-s∏aw w zatwardzia∏ym sercu lekce sobie wa˝y∏ napomnienia czcigodnego kap∏ana,za co ów go klàtwà koÊcielnà [anatemà] ob∏o˝y∏. A przy odjeêdzie arcybiskupa zda-rzy∏ si´ dziwny omen. Oto ko∏o wozu arcybiskupiego zaczepi∏o o róg namiotu ksià-˝´cego. Namiot runà∏, grzebiàc wÊród swych p∏ócien ksi´cia W∏adys∏awa, który led-wie ˝ywy z tej przygody wyszed∏”.

Przesàdni widzowie przyj´li to za z∏y znak, lecz W∏adys∏aw, pewny swej przewa-gi liczebnej, zaniedba∏ ostro˝noÊci, i nie spodziewajàc si´ kontrataku braci, sp´dza∏czas wraz ze swym wojskiem, jedzàc i pijàc. A tymczasem na pomoc swym ma∏olet-nim panom przybyli „Sandomierzanie, Mazowszanie, Kujawianie i Wielkopolanie,[…] cz´sto zastawiajà zasadzki na wojsko W∏adys∏awa, nieostro˝nych zabijajà, chwy-tajà i do wi´zienia wtràcajà. Naradziwszy si´ zaÊ pilnie z m∏odymi ksià˝´tami, posta-nawiajà ostro˝nie napaÊç na obóz i placówki W∏adys∏awa. Tak wi´c na znak danyz wie˝y grodu tym, którzy na zewnàtrz byli ukryci, w jednej chwili rzucajà si´na placówki W∏adys∏awa, ci z grodu i ci z kryjówek. Tymczasem pewien dzielny

107

wojownik juniorów zaczepia i chwyta jakichÊ [ludzi] z obozu W∏adys∏awa, ka˝àcwyznaç im, co si´ dzieje w obozie. Przyznajà oni, ˝e wcale nie podejrzewa si´ opo-ru m∏odych, lecz [wszyscy] ucztujàc, gnuÊniejà w swawolnej beztrosce. W po∏u-dniowej wi´c porze, gdy wojska W∏adys∏awa zacz´∏y ucztowaç, grodzianie z wie˝ypoznaƒskiej, po∏o˝onej poza koÊcio∏em Êw. Miko∏aja, trzykrotnie podnoszà wyso-ko i spuszczajà czerwonà tarcz´. Ksià˝´ ruski, krewny W∏adys∏awa, przypatrujàcsi´, jak ona podnosi si´ i opuszcza, zaczà∏ pytaç W∏adys∏awa, co oznacza podnie-siona tarcza. Na to W∏adys∏aw: »Bracia moi okazujà gotowoÊç zdania si´ na ∏ask´mojà«. Ów zach´ca go, aby przywróci∏ braci do dawnej ∏aski. Lecz nad´ty pychàW∏adys∏aw odpowiedzia∏, ˝e nie ma miejsca na spotkanie, gdy˝ zag∏ada ich jestju˝ postanowiona. Gdy oni tak rozmawiali, juniorzy z grodu poznaƒskiego wyru-szajà powoli przeciw wrogom z niewieloma wprawdzie, lecz doskonale w∏adajàcy-mi bronià [ludêmi]. Tak˝e inni wychodzà z kryjówek, wpadajà nagle do obozuW∏adys∏awa, g∏odni rzucajà si´ na ucztujàcych, wdzierajà si´ uparcie w szeregiwrogów i pot´˝nie mieczami ràbià, mordujà i zabijajà, tak i˝ dwa strumienie, Cybinai G∏ówna, nad którymi toczy∏a si´ bitwa, wezbrane krwià zabitych, wype∏ni∏y, jakpodajà, rzek´ Wart´ powy˝ej brzegów”. Na podstawie analizy dzisiejszej topografiiPoznania mo˝emy uznaç, ˝e bitwa toczy∏a si´ pomi´dzy dzisiejszà Âródkà, Zawadamii G∏ównà; byç mo˝e koÊci poleg∏ych rycerzy i ich uzbrojenie znajdujà si´ jeszczew ziemi.

Widzàc wa∏y przeciwpowodziowe otaczajàce Ostrów Tumski, mo˝emy wyobraziçsobie dawne umocnienia poznaƒskiego grodu. A by∏y one pot´˝ne i sk∏ada∏y si´z czterech cz∏onów. Pierwszy otacza∏ gród, na którym wznosi∏a si´ ksià˝´ca siedziba,a obecnie stoi koÊció∏ NajÊwi´tszej Marii Panny in Summo; drugi stanowi∏o pod-grodzie, na którym sta∏a katedra, o Êcianach budowanych z ciosów kamienia, z dwie-ma wie˝ami od zachodu. Pó∏nocny kraniec wyspy tumskiej, tam gdzie dziÊ biegnieulica Posadzego, os∏ania∏ trzeci pot´˝ny wa∏, o podstawie si´gajàcej dwudziestumetrów, ograniczajàcy teren, na którym sta∏y domy najbli˝szych dworzan i rycerzy.Od po∏udnia, przedzielona bagnistym rowem, rozciàga∏a si´ osada targowa Zagórze,otoczona osobnym, czwartym wa∏em. Nad drewnianymi domostwami dominowa∏koÊció∏ pw. Êw. Miko∏aja, patrona kupców i rybaków. Z wie˝y stojàcej za nim zosta∏atrzykrotnie uniesiona tarcza, co sta∏o si´ sygna∏em do ataku. Niestety nie istnieje ju˝koÊció∏ Êw. Miko∏aja, rozebrany w poczàtkach XIX wieku przez Prusaków. Jego wyglàdznamy z litografii Albertiego, przechowywanej w ratuszu poznaƒskim. DziÊ, w pobli-˝u miejsca, gdzie sta∏, znajduje si´ neogotycka kaplica seminaryjna pw. NMP, którejstrzelista wie˝a rysuje si´ nad brzegiem Warty.

Wygnany z kraju W∏adys∏aw udaje si´ na dwór króla niemieckiego, Konrada III,który w obronie jego interesów rusza na Polsk´, jednak rozlewiska Odry zatrzymujàgo na granicy. Konrad III domaga si´, by Piastowicze z∏o˝yli mu ho∏d i trybut, ci jed-nak unikajà tego, zyskujàc przychylnoÊç papie˝a dla swoich praw poprzez obdarowa-nie klasztoru w Trzemesznie, który za∏o˝y∏ dla kanoników regularnych oko∏o 1130 ro-ku ich ojciec, Boles∏aw Krzywousty. Papie˝ Eugeniusz III potwierdza nadaniam∏odych ksià˝àt dla trzemeszeƒskiego klasztoru, co by∏o jednoznaczne z uznaniemich w∏adzy. Mieszko III wykaza∏ si´ du˝à zr´cznoÊcià dyplomatycznà, którà umiej´t-nie stosowa∏ przez ca∏e swoje d∏ugie ˝ycie. Widzimy te˝, ˝e nadania dla klasztorówpe∏ni∏y funkcje nie tylko religijne, ale i polityczne.

Szla

k Kr

ólew

ski w

Wie

lkop

olsc

e...

108

Mi´dzy 1153 a 1154 rokiem umiera jego pierwsza ˝ona, El˝bieta W´gierska.Prawdopodobnie zosta∏a pochowana u benedyktynów w Lubiniu; jej imi´ zapisanow 1153 roku w tamtejszej Ksi´dze brackiej (wÊród dobrodziejów klasztoru). Wiado-mo, ˝e Mieszko III otacza∏ to opactwo szczególnà troskà, kontynuujàc dzie∏o rodzi-ców, którzy przyczynili si´ do jego powtórnej lokacji. W roku 1157 ksià˝´ poÊlubi∏córk´ ksi´cia ruskiego Wszew∏odzimierza, imieniem Eudoksja [Gertruda], uroczy-stoÊç odby∏a si´ w Poznaniu.

W tym samym roku na juniorów rusza wyprawa cesarza rzymskiego, FryderykaBarbarossy, który szybko dociera prawie pod Poznaƒ. Za cen´ pokoju 30 sierp-nia 1157 roku w Krzyszkowie Boles∏aw K´dzierzawy sk∏ada mu upokarzajàcy ho∏dlenny, kl´kajàc przed cesarzem z mieczem na szyi. Ponadto Piastowicze p∏acà ogrom-ny trybut i obiecujà, ˝e stawià si´ w Marburgu, by tam rozstrzygni´to spraw´ zwro-tu dzielnicy senioralnej W∏adys∏awowi Wygnaƒcowi. Jako zak∏adnika wysy∏ajà naj-m∏odszego brata, Kazimierza Sprawiedliwego. Na szcz´Êcie dla nich W∏adys∏aw Wygnaniec umiera w 1159 roku i w∏adz´ legalnie przejmuje Boles∏aw K´dzierzawy,z którym Mieszko poczàtkowo lojalnie wspó∏pracuje.

Ju˝ wczeÊniej w Kaliszu Mieszko zaczyna budowaç gród na Zawodziu, w któ-rym coraz cz´Êciej przebywa, a oko∏o 1156 roku wznosi na jego terenie kolegiat´pw. Êw. Paw∏a. Jak zapisa∏ autor Kroniki wielkopolskiej: „Ten Mieszko dla powagiobyczajów nazwany Starcem […] w Kaliszu ufundowa∏ i zbudowa∏ koÊció∏ z cio-sowych kamieni na czeÊç Êw. Paw∏a, przy nim ustanowi∏ i wyposa˝y∏ probostwooraz kilka prebend”10. D∏ugosz zapisa∏ zaÊ pod 1156 rokiem, ˝e spotka∏a za to ksi´-cia nagroda, gdy˝ „Za swoje dobre czyny Mieczys∏aw, ksià˝´ Wielkopolskii Pomorza, których przez fundacj´ klasztoru lubiàskiego i erygowanie na kolegia-t´ koÊcio∏a Êw. Paw∏a dokona∏, otrzyma∏ nagrod´ i s∏awny plon. ˚ona bowiem,ksi´˝na Gertruda [Eudoksja], urodzi∏a mu syna”11. Tym synem by∏ Boles∏aw12,który przyszed∏ na Êwiat zapewne w Poznaniu, gdy˝ ksià˝´cego potomka ochrzci∏w katedrze poznaƒskiej arcybiskup gnieênieƒski Jan. Nie wiemy, gdzie urodzi∏ si´Mieszko M∏odszy13, który b´dzie najukochaƒszym dzieckiem Mieszka Starego, aninajm∏odszy W∏adys∏aw Laskonogi14, jedyny z synów, który prze˝yje ojca. Mieszkodoczeka∏ si´ z Eudoksjà tak˝e dwóch córek – Salomei15 i Anastazji16. Ksi´˝niczki,podobnie jak ich starsze przyrodnie siostry, zosta∏y wydane przez ojca za mà˝, takby wzmocniç jego pozycj´ politycznà.

Gdy w 1166 roku podczas wyprawy pruskiej zginà∏ Henryk Sandomierski, dosz∏odo buntu m∏odszych braci, mo˝nych i duchownych przeciwko Boles∏awowi K´dzie-rzawemu (który zagarnà∏ dzielnic´ zmar∏ego). Na zjeêdzie w klasztorze cysterskimw J´drzejowie w lutym 1168 roku buntownicy obrali Mieszka III ksi´ciem zwierzch-nim. Ostatecznie jednak bracia zawarli porozumienie i Boles∏aw zosta∏ przy w∏adzy.Po jego Êmierci w styczniu 1173 roku pi´çdziesi´cioletni Mieszko zosta∏ ksi´ciem seniorem. Jego w∏adz´ uznali wszyscy ksià˝´ta w Polsce, a on przyjmuje tytu∏ duxtotius Poloniae (ksià˝´ ca∏ej Polski). Na monetach bitych przez ˝ydowskich mincerzynazywany jest nawet królem.

Mieszko skupia w swoim r´ku silnà w∏adz´ – wed∏ug mo˝nych nazbyt silnà. Bar-dzo mocno podkreÊla monopole monarsze. Mimo ˝e ksià˝´ objà∏ tron krakowski,oÊrodek w∏adzy znajduje si´ w Wielkopolsce, a Ma∏opolskà w imieniu princepsa rzà-dzi Henryk Kietlicz. Nasz ksià˝´ jest u szczytu powodzenia. Odnosi du˝e sukcesy

109

w polityce zagranicznej dzi´ki maria˝om swoich córek – odnowi∏ mi´dzy innymizwierzchnoÊç Polski nad Pomorzem Zachodnim.

Jednak w Wielkanoc 1177 roku przychodzi katastrofa. Poczàtkowo nic jej niezwiastuje – na wiec zwo∏any przez Mieszka do Gniezna przybywajà t∏umnie ksià˝´-ta i mo˝ni. Wkrótce jednak wybucha bunt, który pozbawia Mieszka w∏adzy.Na stron´ buntowników przechodzi namiestnik, Henryk Kietlicz. Przeciwko ojcu wy-st´puje te˝ jego pierworodny syn, Odon, domagajàc si´ wydzielenia w∏asnej dzielni-cy. Mieszko chroni si´ najpierw na Âlàsku w Raciborzu, a po 1179 roku udaje si´na emigracj´. Szuka pomocy u swojego zi´cia w Czechach, ale jej nie otrzymuje;udaje si´ zatem do niedawnego wroga, cesarza Fryderyka Barbarossy, któremu bez-skutecznie ofiarowuje 10 tysi´cy grzywien za pomoc w odzyskaniu tronu.

Wsparcia udzieli∏ mu dopiero zi´ç Bogus∏aw, mà˝ najm∏odszej córki, Anastazji,ksià˝´ Pomorza Zachodniego. Dzi´ki niemu i arcybiskupowi gnieênieƒskiemu, Zdzi-s∏awowi, w 1181 roku uda∏o mu si´ opanowaç Wielkopolsk´ wschodnià z Gnieznemi Kaliszem, nale˝àcymi dotàd do dzielnicy senioralnej. Wkrótce odzyska∏ tak˝e za-chodnià cz´Êç Wielkopolski. Buntujàcemu si´ synowi, Odonowi, zostawi∏ po∏udnio-wà cz´Êç dzielnicy nad rzekà Obrà. W 1182 roku syn i ojciec pojednali si´.

Ambicja pcha∏a Mieszka do ponawiania prób zaj´cia tronu krakowskiego. Za po-moc przy tym przedsi´wzi´ciu ofiarowywa∏ królowi niemieckiemu, Henrykowi V,znacznà sum´ pieni´dzy. Jednak jego brat, Kazimierz Sprawiedliwy, zap∏aci∏ Henry-kowi V wi´cej. W 1191 roku fortuna znowu si´ odwróci∏a si´ od Kazimierza. Mo˝ni,którym przewodzi∏ Henryk Kietlicz, stràcili Sprawiedliwego z tronu. Mieszko opano-wa∏ Kraków i powierzy∏ w∏adz´ w nim jednemu ze swych synów: Mieszkowi M∏odsze-mu lub Boles∏awowi. Jednak Kazimierz szybko odzyska∏ tron i uwi´zi∏ m∏odego ksi´-cia. Mediacje arcybiskupa Piotra doprowadzi∏y do uwolnienia m∏odzieƒca,w podzi´ce za co Mieszko ufundowa∏ kielich (zob. ni˝ej). Zapewne po wyprawie kra-kowskiej ojciec wydzieli∏ Mieszkowi M∏odszemu dzielnic´ kaliskà. Jednak ten wkrót-ce umiera (2 VIII 1193 r.). Ojciec pochowa∏ ukochanego syna w kolegiacie kaliskiejÊw. Paw∏a na Zawodziu, a dzielnic´ przekaza∏ najstarszemu synowi, Odonowi, który równie˝ nied∏ugo potem, 20 kwietnia 1194 roku, umiera. Jego dzielnice otrzy-muje z kolei najm∏odszy syn Mieszka Starego, W∏adys∏aw Laskonogi, który przejmu-je tak˝e opiek´ nad ma∏oletnim synem brata, W∏adys∏awem Odonicem.

Kiedy 5 maja 1194 roku umiera Kazimierz Sprawiedliwy, stary ksià˝´ jeszcze razpodrywa si´ do walki o tron krakowski. Mo˝now∏adcy jednak znowu odrzucajà jegokandydatur´. Dnia 14 wrzeÊnia 1195 roku Mieszko stacza krwawà bitw´ pod Mozga-wà ko∏o J´drzejowa, w której ginie jego trzeci syn, Boles∏aw, a on sam zostaje ci´˝koranny. Zachowa∏ si´ przekaz o etosie rycerskim i szacunku, jakim otaczano w∏adców,którzy w poj´ciu poddanych byli pomazaƒcami bo˝ymi: „Woj jakiÊ prosty rani Miesz-ka, a gdy chce go dobiç, ten zdejmuje szyszak i wo∏a, ˝e jest ksi´ciem! Ów, rozpo-znawszy go, o pob∏a˝anie dla (swej) nierozwagi prosi, i broniàc przeciw natarciu in-nych, wyprowadza z walki”. Wed∏ug jednego zapisu ranny Mieszko „zaniesionyzosta∏ w lektyce do Poznania i tam leczy∏ swe rany”. Wed∏ug innego przekazu schro-ni∏ si´ do Kalisza.

Mieszko Stary w ciàgu trzech lat utraci∏ kolejno trzech synów. Byç mo˝e zrozu-mia∏, ˝e na drodze zbrojnej nic nie wskóra. Podjà∏ zatem si´ wypróbowanej dyplomacjii dzi´ki niej pod koniec ˝ycia zasiad∏ ponownie na wymarzonym tronie krakowskim.

110

Szla

k Kr

ólew

ski w

Wie

lkop

olsc

e...

Zmar∏ 13 lub 14 marca 1202 roku w wieku prawie osiemdziesi´ciu lat, a zosta∏ po-chowany w Kaliszu na Zawodziu, w kolegiacie Êw. Paw∏a, u boku swego syna, Miesz-ka Mieszkowicza. Wed∏ug najnowszych ustaleƒ nie jest prawdà, ˝e obaj Mieszkowiezostali pochowani w prezbiterium, jak dotàd sàdzono. Tomasz W´c∏awowic ustali∏,˝e to, co dotychczas uwa˝ano za ich grób, stanowi pozosta∏oÊç o∏tarza17; przypuszczanatomiast, ˝e zostali pochowani poÊrodku Êwiàtyni. Wiemy, ˝e ich groby uleg∏y znisz-czeniu, bo napisa∏ ju˝ o tym w swej Kronice Jan D∏ugosz: „Zanim bowiem zaczà∏ wy-konywaç zamys∏y, przez Êmierç uprzedzony zosta∏ pochowany [Mieszko III Stary]w koÊciele Êw. Paw∏a w Kaliszu, którego by∏ pierwszym fundatorem, w grobowcu jego[swego] syna Mieczys∏awa. Kiedy zaÊ miasto Kalisz z dawnego miejsca, w którymwówczas by∏o po∏o˝one, przeniesiono na nowe, w którym si´ teraz znajduje, tak˝eprzeniesiona zosta∏a kolegiata Êw. Paw∏a i przemieniona na koÊció∏ kolegiacki Naj-Êwi´tszej Marii Panny, a skoro budowla koÊcio∏a Êwi´tego Paw∏a zosta∏a zniszczonai rozwalona [przez Henryka Brodatego], grób ksi´cia pozostawiony pod go∏ym niebemjest pokazywany raczej [tam] przez mieszkaƒców ni˝ znany”18. Byç mo˝e z ich na-grobka pochodzi kamienna p∏yta z charakterystycznym znakiem krzy˝a. Tu wartowspomnieç, ˝e w Kaliszu prowadzona jest rekonstrukcja grodu na Zawodziu, którama byç gotowa w 2008 roku. Na razie mo˝na zobaczyç, jak wyglàda∏ na makieciei planszy eksponowanej przed wejÊciem na grodzisko. W pobli˝u miejsca dawnej ko-legiaty stoi drewniany koÊció∏ek pw. Êw. Wojciecha z 1798 roku.

W ciàgu swego d∏ugiego ˝ycia Mieszko III dokona∏ wielu fundacji. W Pozna-niu 6 maja 1170 roku ufundowa∏ na Komandorii szpital Êw. Jana Jerozolimskiego,„chcàc mi∏osierdzie swoje, jakim pa∏a∏ ku wszystkim n´dzarzom zamieszka∏ym w je-go stolicy, Poznaniu, czynem i dzie∏em urzeczywistniç”, i siedemnaÊcie lat póêniejsprowadzi∏ do jego obs∏ugi joannitów. Szpital ten, pe∏niàcy rol´ hospicjum dla piel-grzymów przybywajàcych do Poznania lub zmierzajàcych do Gniezna, znajdowa∏ si´przy koÊciele Êw. Micha∏a, od 1188 roku noszàcym wezwanie Êw. Jana Chrzciciela. Joannici na prze∏omie XII i XIII wieku wznieÊli w tym miejscu murowany koÊció∏,który mo˝emy podziwiaç do dziÊ. Z czasów Mieszka III pochodzi romaƒski portal,z jednà z kolumn ustawionà w czasie którejÊ z przebudów „do góry nogami”, oknembiforialnym w prezbiterium i Êcianami o wàtku wendyjskim.

KoÊció∏ Êw. Jana Jerozolimskiegona Komandorii w Poznaniu,fot. A. Jab∏oƒska.

111

Nie wiadomo, kiedy Mieszko IIIufundowa∏ klasztor Cystersów w Làdzienad Wartà. Wed∏ug sfa∏szowanychprzez mnichów dokumentów i przeka-zów tradycji mia∏o si´ to staç w 1145 ro-ku, jednak dziÊ przypuszcza si´, ˝e fun-dacja nastàpi∏a oko∏o 1175 roku, kiedyMieszko by∏ u szczytu powodzenia, lubdopiero w latach 1193–1195. Opactwow Làdzie zgodnie z regu∏à zosta∏o loko-wane nad wodà, gdy˝ otaczajà je szero-kie rozlewiska Warty. W pobli˝u prze-biega∏a wa˝na droga prowadzàcaz Kalisza do Gniezna. DziÊ mo˝emy po-dziwiaç wzniesiony w XIV wieku klasz-tor, który zachowa∏ gotyckie kru˝ganki,kapitularz i unikatowe polichromiew oratorium pw. Êw. Jakuba, jak równie˝przepi´kny koÊció∏, który w obecnej for-mie powsta∏ w dwóch fazach.W XVII wieku wzniesiono prezbite-rium z dwiema wie˝ami po bokach (torzadkoÊç, by wie˝e przy koÊciele by∏ywzniesione od wschodu)19 i transept;a w XVIII wieku rzymski architekt,Pompeo Ferrari, zaprojektowa∏ niezwy-k∏à naw´ wzniesionà na rzucie prostokà-ta, w który wpisano elips´ nakrytà wielo-bocznà kopu∏à z latarnià. Dynamicznabarokowa architektura, znakomite deko-racje sztukatorskie i wyposa˝enie koÊcio-∏a stawiajà go w rz´dzie najwybitniej-szych polskich zabytków sakralnych.Zespó∏ làdzki czeka na wpis na list´ pol-skich Pomników Historii.

W klasztorze znajdujà si´ liczneprzedstawienia Mieszka III Starego.Wszystkie sà dzie∏em Adama Swacha.Ten znany i ceniony przez wspó∏czes-nych barokowy malarz ukaza∏ Mieszkaw scenie fundacji na Êcianie paradnejsieni wschodniej; w Sali Opackiejksià˝´ znalaz∏ si´ wÊród wizerunkówtrzydziestu pi´ciu opatów; artystaprzedstawi∏ go te˝ na obrazie olejnymwiszàcym w zakrystii oraz na du˝ym

Bràzowe drzwi gnieênieƒskie, katedra w Gnieênie, fot. A. Jab∏oƒska.

Dobrodzieje klasztoru (od lewej): Boles∏aw Wstydliwy, Przemys∏ II,W∏adys∏aw ¸okietek i Kazimierz Wielki, polichromia AdamaSwacha, sieƒ wschodnia klasztoru w Làdzie, fot. A. Jab∏oƒska.

obrazie zawieszonym w kru˝ganku, gdzie Mieszkowi III towarzyszà postacie in-nych europejskich w∏adców (w tym Jan III Sobieski!), a wszyscy spoglàdajà na ta-blic´, na jakiej namalowano polskie klasztory cysterskie, poczàwszy od klasztoruw Làdzie. Oko∏o 1195 roku Mieszko podarowa∏ cystersom w Làdzie wspania∏à paten´ i kielich (zaginà∏) dzie∏a z∏otnika Konrada. To wybitne dzie∏o sztuki romaƒ-skiej, na rewersie którego z∏otnik ukaza∏ naszego ksi´cia ofiarowujàcego kielich i paten´ opatowi Szymonowi w obecnoÊci Êw. Miko∏aja, patrona opactwa, jest dziÊjedynym dowodem dwunastowiecznej fundacji làdzkiego opactwa. Sam artysta, po-chodzàcy z Lotaryngii20, ukaza∏ swój portret w pó∏postaci w dolnej partii sceny. Te-go rodzaju ilustracja aktu fundacji nale˝y do bardzo rzadkich w Êredniowiecznymz∏otnictwie. DziÊ patena ta przechowywana jest w kolegiacie w Kaliszu.

Inny kielich ofiarowa∏ Mieszko III klasztorowi w Trzemesznie. Jest on nazywa-ny kielichem królewskim I lub kielichem Dàbrówki, gdy˝ na jego stopie wyrytopóêniej napis: Serenissima Dabrowka Ecclesie Tremesnensis obtulit 965. Kielichjest dzie∏em po∏udniowoniemieckiego z∏otnika i zosta∏ wykonany oko∏o 1190roku21. Na jego czaszy i stopie ukazano szeÊç scen figuralnych, ilustrujàcych sce-ny z Ksi´gi Samuela i Królewskich. Jak pisze Micha∏ Woêniak, na kielichu ukaza-no program eklezjalny, eucharystyczny i eschatologiczny. Jednak jego wymowazwiàzana jest te˝ z konkretnymi wydarzeniami – pojmaniem jednego z synówMieszka, Boles∏awa lub W∏adys∏awa, przez Kazimierza Sprawiedliwego. Dzi´kimediacji arcybiskupa Piotra zosta∏ uwolniony. W zamian wdzi´czny ojciec ufun-dowa∏ ten wspania∏y kielich, któremu towarzyszy∏a na pewno patena. Przyjmujesi´ obecnie, ˝e by∏ on przeznaczony dla katedry gnieênieƒskiej, a dopiero póêniejtrafi∏ do klasztoru w Trzemesznie. Uwa˝a si´ tak˝e, ˝e napis UNTIO. TAM. REGUM. QUAM. VIRTUS. MISTICA. VATUM OMNIBUS INDUTIS. XP [ISTU] M. SUNT. SIGNA. SALUTIS umieszczony na zwieƒczeniu czaszy jestwyrazem aspiracji wielkopolskiego ksi´cia i sprzymierzonych z nim duchownychdo obj´cia przewodnictwa nad dzielnicami pruskimi. Obecnie kielich przechowy-wany jest w Muzeum Archidiecezjalnym w Gnieênie.

Przejdêmy teraz do najwspanialszej fundacji Mieszka, czyli bràzowych drzwi,które ufundowa∏ wspólnie z arcybiskupem gnieênieƒskim. Zosta∏y one odlanew drugiej po∏owie XII wieku w Gnieênie przez artystów przyby∏ych ze Êrodowiskalotaryƒskiego znad Mozy. Na osiemnastu kwaterach, otoczonych symbolicznà bor-diurà, ukazali oni sceny z ˝ycia Êw. Wojciecha. Niezwykle interesujàce jest, ˝e mo˝-na je czytaç zarówno w pionie, jak i poziomie. To wybitne dzie∏o sztuki pe∏ni∏oprzede wszystkim funkcje hagiograficzne. Warto zwróciç uwag´, ˝e sceny z ˝yciai Êmierci Êwi´tego m´czennika sà stylizowane na sceny z ˝ycia i pasj´ Chrystusa.Poza treÊciami religijnymi na drzwiach przekazano tak˝e manifest polityczny– w tym czasie szykowana by∏a chrystianizacyjna wyprawa misyjna do Prus. Jest te˝paƒstwowotwórczy wàtek koÊcielny: przypomniano wielkoÊç paƒstwa polskiego,zjednoczonego wokó∏ króla (Chrobrego) i KoÊcio∏a. Jak pisze Adam S. Labuda:„Uwidoczniona jednoÊç czynnika koÊcielnego i paƒstwowego wokó∏ Êw. WojciechapodkreÊla rol´ metropolii gnieênieƒskiej jako spoiwa rozdrobnionego Królestwa”,które chcia∏ zjednoczyç Mieszko III Stary22. Katedra gnieênieƒska zosta∏a wpisanana list´ Pomników Historii w 1994 roku, a w 2007 roku ca∏e Wzgórze Lecha znala-z∏o si´ na liÊcie Europejskiego Dziedzictwa.

113

WW∏∏aaddyyss∏∏aaww LLaasskkoonnooggii ii WW∏∏aaddyyss∏∏aaww OOddoonniicc,, zzwwaannyy PPllwwaacczzeemm

Po Êmierci ojca rzàdy nad Wielkopolskà objà∏ W∏adys∏aw Laskonogi. O tym ksi´-ciu bardzo êle mówi∏ jego zaciek∏y wróg, arcybiskup Henryk Kietlicz, êle – poza bene-dyktynami z Lubinia – pisali kronikarze i historycy23. Nazywano go wrogiem KoÊcio∏a i ksi´˝y, gdy˝ wzorem ojca chcia∏ sprawowaç silnà w∏adz´. Jak ju˝ wspomnia-no, Laskonogi zajà∏ si´ wychowywaniem swego bratanka, W∏adys∏awa Odonica – synaOdona. Ten bardzo szybko rozpoczà∏ walk´ ze swoim stryjem, wspierany przez pot´˝-nego sprzymierzeƒca, bo samego arcybiskupa gnieênieƒskiego, Henryka Kietlicza.

Odonic, chcàc zamanifestowaç swoje prawa do po∏udniowej Wielkopolski, nada-je w 1210 roku cystersom z Pforty ziemie w Przem´cie. Jednak cystersi po obejrze-niu miejsca rezygnujà i fundacja nie dochodzi do skutku; szarzy mnisi trafià do Prze-m´tu dopiero oko∏o 1409 roku. DziÊ stoi tam ich przepi´kny barokowy koÊció∏ zeznakomitym wyposa˝eniem. Po dawnym klasztorze, rozebranym w XIX wieku, zosta∏tylko jeden kru˝ganek i skrzyd∏o po∏udniowe. Zachowa∏o si´ za to Êwiadectwo kultu-ry gospodarczej cystersów – d∏uga grobla prowadzàca przez jezioro (a dziÊ moczary),oblewajàce niegdyÊ klasztor od wschodu. Grobla ta prowadzi do usytuowanegona PrzedmieÊciu dawnego koÊcio∏a parafialnego pw. Êw. Piotra. T gotyckà Êwiàtyni´o tynkowanych Êcianach i zaskakujàcym barokowym wn´trzu otacza rozleg∏y cmen-tarz. Ceglany koÊció∏ pw. Êw. Andrzeja, zbudowany przez cystersów w pobli˝u rynkudawnego miasta, pochodzi z XIX wieku. W niedalekim Kaszczorze stoi koÊció∏wzniesiony w XVIII wieku. Niemiecka nazwa miejscowoÊci Alt Kloster nawiàzujedo czasów, gdy w∏aÊnie w Kaszczorze znajdowa∏a si´ pierwsza siedziba przem´ckichcystersów. Do nich nale˝a∏ te˝ koÊció∏ pielgrzymkowy w Wieleniu Nadobrzaƒskim.W latach trzydziestych XVIII wieku, w miejsce drewnianej, wznieÊli murowanà Êwià-tyni´ z transeptem. Zdobiàce jà o∏tarze pochodzà zapewne z koÊcio∏a w Przem´cie.W centrum z∏o˝onego z barokowych elementów o∏tarza g∏ównego stoi niewielka go-tycka figurka Matki Boskiej z Dzieciàtkiem, która od wieków otoczona jest szczegól-nym kultem24. Za prezbiterium, w dawnym kapitularzu, znajduje si´ kaplica Âwi´te-go Krzy˝a, którà zdobi barokowa polichromia ukazujàca sceny pasji Chrystusa i Êw. Rozali´. W zakrystii zachowa∏y si´ nieukoƒczone malowid∏a ze scenami z ˝yciaÊw. Bernarda. Sklepienia koÊcio∏a pokrywa polichromia z lat 50. XX wieku, ukazu-jàca legendarne poczàtki kultu Matki Boskiej Wieleƒskiej. Pomi´dzy Przem´tema Wieleniem przez wiele jezior prowadzi szlak kajakowy, zwany – od nazwy jednejz wysp – Szlakiem Konwaliowym. Wszystkie koÊcio∏y znajdujà si´ na terenie Przem´ckiego Parku Krajobrazowego.

W roku 1213 Odonic sprowadza do O∏oboku cysterki z Trzebnicy i nadaje im licz-ne dobra. Klasztor po∏o˝ony by∏ na wa˝nym trakcie handlowym, dzia∏a∏a tu komoracelna, odbywa∏y si´ targi. Tà fundacjà Odonic podkreÊla∏ swe prawa do ziemi kaliskiej.Z dawnego ogromnego klasztoru zachowa∏ si´ w O∏oboku tylko po∏udniowy kru˝ga-nek, kapitularz i skarbiec – przylegajàce do gotyckiej Êwiàtyni. NiegdyÊ posadzkiw ca∏ym klasztorze wy∏o˝one by∏y b∏´kitnymi p∏ytami, które mo˝emy podziwiaç w za-chowanym kru˝ganku. Wystrój przylegajàcej do klasztoru od po∏udnia Êwiàtyni po-chodzi z XVIII wieku, ale czasy fundacji pami´ta romaƒska figura Chrystusa wiszàce-go na krzy˝u. Warto zwróciç uwag´ na stojàcy pod nim przepi´kny rokokowy tron

114

Szla

k Kr

ólew

ski w

Wie

lkop

olsc

e...

ksieni, na empor´ Êpiewaków, usytu-owanà po lewej stronie prezbiterium,na kraty os∏aniajàce niegdyÊ przed cie-kawskimi spojrzeniami zakonnice, sie-dzàce na zachodniej emporze. Sklepie-nie dawnej kaplicy grobowej (obecniewejÊcie g∏ówne) i zakrystii zdobi rene-sansowa sztukateria w typie kalisko--lubelskim. Od zachodu dobudowanow XVIII wieku wie˝´, którà w latach1922–1923 musiano podeprzeç pot´˝-nymi przyporami. Z boku koÊcio∏a stoidrewniana XVIII-wieczna dzwonnica.Na drugim koƒcu wsi, na cmentarzu,stoi koÊció∏ wzniesiony przez cysterkiw 1521 roku. Jest to najstarsza zacho-wana drewniana Êwiàtynia zbudowanaw tzw. typie wielkopolskim: szerokà na-w´ i w´˝sze prezbiterium przykrywawspólny dach, przez co przy prezbite-rium tworzy si´ szeroki okap wspartyna kroksztynach. Pierwotnie by∏ to ko-Êció∏ parafialny, dziÊ z rzadka odbywajàsi´ tu msze; na teren cmentarza, oto-czonego starym murem, prowadzi ba-rokowa brama.

Ksi´cia Odonica, który szukajàcsprzymierzeƒców, obdarowywa∏ Ko-Êció∏ licznymi nadaniami, a tak˝eprzywilejami, w jego walce ze stryjemwspierali duchowni. W roku 1216„zaufany w swojej i niektórych rycerzysprzyjajàcych mu pot´dze, poszed∏w pogoƒ za stryjem W∏adys∏awem Laskonogim i miasta Poznaƒ i Kaliszz zamkami, które nale˝a∏y do jegodzielnicy, a których mieszkaƒcy wrazz za∏ogami sami mu si´ popoddawali,opanowa∏”. Dzi´ki wsparciu Kietliczai papie˝a Odonic objà∏ w∏adz´ nad ca-∏à po∏udniowà Wielkopolskà.

Jednak gdy pot´˝ny arcybiskupzmar∏ w 1217 roku, stryj przesta∏ si´liczyç z bratankiem i zbrojnie napad∏na jego posiad∏oÊci. Odonic musia∏schroniç si´ na W´gry. Niektórzy

KoÊció∏ Êw. Leonarda w Lubinie, fot. A. Jab∏oƒska.

O∏tarz g∏ówny w koÊciele cysterskim w Przem´cie,fot. A. Jab∏oƒska.

badacze uwa˝ajà, ˝e w czasie swojegowygnania uda∏ si´ na pielgrzymk´do Palestyny, a póêniej przebywa∏w Czechach i w Niemczech, gdzie pró-bowa∏ znaleêç wsparcie miejscowychw∏adców. Gdy go nie uzyska∏, uda∏si´ na Pomorze Gdaƒskie, na dwórksi´cia Âwi´tope∏ka III. Otrzyma∏od niego pomoc, a sojusz wzmocni∏zwiàzek ma∏˝eƒski z siostrà Âwi´tope∏-ka, Jadwigà25. Przy wsparciu szwagra Odonic opanowa∏ w 1223 roku podst´-pem gród w UjÊciu nad Notecià,a w 1225 roku gród w Nakle. Dwa latapóêniej pod UjÊciem wojska obu W∏a-dys∏awów stoczy∏y mi´dzy sobà bitw´.Niespodziewanie przegra∏y jà wojskaLaskonogiego.

By zapobiec utracie dzielnicy, W∏adys∏aw Laskonogi podjà∏ rozmowypokojowe z przeciwnikami. W listopa-dzie 1227 roku zosta∏ zwo∏any zjazdksià˝àt, duchownych i mo˝nychdo Gàsawy. Przybyli: ksià˝´ krakowskiLeszek Bia∏y, Êlàski Henryk Brodaty,mazowiecki Konrad i W∏adys∏aw Odo-nic. Na zjeêdzie nie pojawi∏ si´ Lasko-nogi, którego interesów pilnowa∏ bi-skup poznaƒski, Pawe∏. Niestety zjazdskoƒczy∏ si´ tragicznie. Rankiem24 listopada na odpoczywajàcychpo obradach ksià˝àt napadli Pomorza-nie. W czasie walki zosta∏ zabity LeszekBia∏y, a ci´˝ko ranny Henryk Brodatyledwie uszed∏ z ˝yciem. Historiografiaobarcza∏a winà za ten podst´pny na-pad Odonica, a Henryk Brodaty by∏o tym wr´cz przekonany. DziÊ uwa˝asi´, e W∏adys∏aw Odonic by∏ niewinny.W po∏o˝onym w pobli˝u Gàsawy Mar-cinkowie Górnym, w miejscu prawdo-podobnej Êmierci, stanà∏ pomnik Lesz-ka Bia∏ego, przedstawiajàcy nagiegoksi´cia, jak raniony strza∏à, spada z ko-nia. Pomnik wyrzeêbi∏ w 1927 rokuJakub Juszczyk. Zniszczonà w czasie

Widok od pó∏nocnego wschodu na koÊció∏ cysterski w Przem´cie,fot. A. Jab∏oƒska.

Widok od pó∏nocnego wschodu na klasztor i koÊció∏ Cystersóww Parady˝u, fot. A. Jab∏oƒska.

okupacji rzeêb´ zrekonstruowa∏ w 1973 roku Rudolf Rogatty. W usytuowanym w po-bli˝u dworze mieÊci si´ izba pami´ci Leszka Bia∏ego z obrazem Edmunda Kap∏aƒskie-go wykonanym przez artyst´ w 1975 roku w technice intarsji.

W 1230 roku na pograniczu Wielkopolski i Nowej Marchii Piotr Bronisz, wojewo-da poznaƒski, za zgodà biskupa poznaƒskiego Paw∏a i ksi´cia Odonica, ufundowa∏klasztor cysterski w Parady˝u (GoÊcikowie). W ciàgu wieków bogato uposa˝eni sza-rzy mnisi wznieÊli tam monumentalny koÊció∏ i klasztor. Âredniowieczne opactwoi koÊció∏ zosta∏y rozbudowane w XVIII wieku. Prace konserwatorskie ods∏oni∏y gotyc-kie, renesansowe i barokowe polichromie w nawach bocznych, kru˝gankach klasztor-nych i refektarzu. Wspania∏y o∏tarz g∏ówny, dzie∏o snycerzy z Lubià˝a, zachwyca zna-komitym wykonaniem. Gotyckie sklepienia wspó∏grajà z barokowymi o∏tarzami, ambonà, klasycystycznymi stallami, renesansowà chrzcielnicà. Monumentalne wie-˝e, wzniesione wed∏ug projektu Marcina Frantza, ozdobione baniastymi he∏mami,podobnie jak alkierzowe wie˝e przy barokowym klasztorze, dominujà w krajobrazie.Dwa wirydarze, liczne figury Êwi´tych, wreszcie dawny sad zamieniony na ogród,tworzà niepowtarzalny zespó∏ zabytkowy. DziÊ dzia∏a tu Wy˝sze Seminarium Duchowne Diecezji Zielonogórsko-Gorzowskiej. Co roku latem odbywajà si´ znako-mite koncerty muzyki dawnej „Muzyka w Raju”, przyciàgajàce coraz wi´cej meloma-nów zarówno z kraju, jak i z za granicy.

W 1231 roku w Ârodzie na Âlàsku umar∏ ksià˝´ W∏adys∏aw Laskonogi, pchni´tyno˝em przez molestowanà dziewczyn´. Zosta∏ pochowany w klasztorze Benedykty-nów w Lubiniu. Pierwszà fundacj´ tego klasztoru przypisuje si´ Boles∏awowi Âmia∏e-mu. Druga faza fundacji przypada na lata 1137–1138. Marek Derwich wià˝e jà z Boles∏awem Krzywoustym i jego drugà ˝onà, Salomeà z Bergu, którzy uczynili toprzy wspó∏udziale mo˝nego rodu Awdaƒców26. Wiadomo, ˝e Salomea wspar∏a rów-nie mocno opactwo Benedyktynów w Mogilnie. Dzi´ki jej kontaktom do Polski na-p∏yn´li benedyktyni ze Szwabii i Bawarii.

W wyniku badaƒ archeologicznych ustalono, ˝e pod pot´˝nà czworobocznà wie˝à,dobudowanà od zachodu do korpusu koÊcio∏a klasztornego w czwartej çwier-ci XII wieku, znajdowa∏a si´ krypta grobowa. Charakterystycznà cechà wie˝y by∏o jejotwarcie w partii przyziemia do nawy pojedynczà arkadà; na pi´trze znajdowa∏a si´empora, w której ksià˝´ wraz z rodzinà uczestniczy∏ we mszy. Âlady wie˝y oznaczonow posadzce innym kolorem p∏ytek. W krypcie podwie˝owej, wed∏ug Magdaleny ˚urek, byç mo˝e zosta∏ pochowany syn Mieszka III Starego, Boles∏aw, który zginà∏w bitwie nad Mozgawà27. Mo˝liwe, ˝e to ojciec kaza∏ go tam pochowaç. Wiadomo, ˝eMieszko wspiera∏ rozbudow´ opactwa i jest prawdopodobne, ˝e wzorujàc si´ na po-dobnym rozwiàzaniu w Mogilnie, gdzie w partii podwie˝owej równie˝ by∏a umiesz-czona krypta, kaza∏ podobnà wie˝´ wybudowaç w Lubiniu. Nie mo˝na wykluczyç, ˝ekoÊció∏ klasztorny Benedyktynów w Lubiniu mia∏ si´ staç nekropolià rodowà Piastówwielkopolskich. Tez´ t´ umacnia inne odkrycie, jakiego dokonano w czasie badaƒ wy-kopaliskowych prowadzonych w Lubiniu w latach osiemdziesiàtych XX wieku. Po pó∏-nocnej stronie prezbiterium, w dawnej romaƒskiej kaplicy odkryto grobowiec, w któ-rym le˝y szkielet m´˝czyzny o bardzo d∏ugich nogach. Wi´kszoÊç badaczy uzna∏a, ˝ejest to grób Laskonogiego28, choç Maciej Przyby∏ ma odr´bne zdanie i uwa˝a, ˝e ksià˝´ ten zosta∏ pochowany w katedrze poznaƒskiej, a zapiska w Kronice D∏ugo-sza i Lubiƒskiej ksi´dze brackiej odnosi si´ do jego bratanka W∏adys∏awa Odonica29.

117

Przychylam si´ jednak do wersji, ˝e w Lubiniu spoczà∏ najm∏odszy syn Mieszka III.Âwiadczy o tym mi´dzy innymi Êredniowieczna kamienna p∏yta nagrobna, któràprzez lata uwa˝ano za dziewi´tnastowieczny falsyfikat. Wyryty na bordiurze napisg∏osi: † ANNO DNII MCCXXXI OBIIT SRODE WOLODZISLAW DUX POLONIE EXUL IN

PACE HIC REQVIESCIT. P∏yta ta poniewiera∏a si´ doÊç d∏ugo: s∏u˝y∏a jako ∏awka w parku,a potem próg, a˝ wreszcie badania paleograficzne ustali∏y jej autentycznoÊç. DziÊjest wyeksponowana na Êcianie kaplicy Pana Jezusa, obok sarkofagu b∏ogos∏awionegoBernarda z Wàbrzeêna, a za dusz´ ksi´cia benedyktyni odmawiajà modlitw´. Opac-two w Lubiniu czeka na wpis na list´ Pomników Historii.

Po Êmierci Laskonogiego w∏adz´ objà∏ W∏adys∏aw Odonic, zwany Plwaczem, leczju˝ w roku 1233 „Wielkopolanie, sprzykrzywszy sobie jego rzàdy”, wezwali na pomocHenryka Brodatego, ksi´cia Êlàskiego, „który wkroczywszy z wojskiem do tej prowin-cji, opanowa∏ z ∏atwoÊcià wszystkie miasta i zamki wielkopolskie [Kalisz, Pyzdry,Gniezno, Ârod´, Biechowo], a mi´dzy temi i miasto Poznaƒ”30. To zapewne HenrykBrodaty wzniós∏ w Poznaniu warowni´ na lewym brzegu Warty, w miejscu, gdzieobecnie wznosi si´ zamek królewski na Wzgórzu Przemys∏a. Na Warcie zosta∏a usta-lona linia podzia∏u mi´dzy cz´Êcià nale˝àcà do Henryka Âlàskiego, a po∏o˝onymina pó∏noc od niej ziemiami b´dàcymi w∏asnoÊcià Odonica.

Wtedy W∏adys∏aw Odonic w Gnieênie w 1234 roku wznosi zamek, który znajdo-wa∏ si´ w miejscu, gdzie stan´∏a póêniej kanonia Potockiego (obecnie Archiwumi Muzeum Archidiecezjalne). W 1235 roku ksià˝´ ten odnowi∏ fundacj´ szpitalaÊw. Jana Jerozolimskiego w Poznaniu, a w 1237 przekaza∏ mu, za zgodà swych synów,Przemys∏a i Boles∏awa, majàtek Charytowo [Chartowo]; zagwarantowa∏ mieszkaƒ-com diecezji poznaƒskiej wolnoÊç osobistà, zobowiàzujàc ich jednoczeÊnie do pracprzy budowie zamków w Poznaniu i Gnieênie. Rok wczeÊniej Odonic ufundowa∏w Radzimiu (gmina Murowana GoÊlina) drewniany koÊció∏ Êw. Miko∏aja. Wtedy tenwa˝ny gród kasztelaƒski, strzegàcy przeprawy przez Wart´, po∏o˝ony by∏ na wyspie(dziÊ znajduje si´ na cyplu na prawym brzegu rzeki), ale koÊció∏ stanà∏ na lewymbrzegu Warty, który w owym czasie nale˝a∏ do Henryka Brodatego. Zatem fundacjaOdonica manifestowa∏a jego prawo do utraconych ziem. W 1236 roku na tym tere-nie dosz∏o do starcia wojsk obu ksià˝àt, zakoƒczonego sukcesem rycerzy Odonica31.

118

Szla

k Kr

ólew

ski w

Wie

lkop

olsc

e...

Barokowe stalle i o∏tarz g∏ównyw koÊciele w Lubiniu,

fot. A. Jab∏oƒska.

DziÊ na grodzie radzimskim prowadzone sà wykopaliska archeologiczne i organizo-wane festyny. W pobli˝u znajduje si´ s∏ynny rezerwat florystyczny „Ânie˝ycowy Jar”,który wiosnà przyciàga tysiàce turystów.

W latach 1231–1238 S´dziwój z rodu Jeleƒczyków, kantor gnieênieƒski, przekaza∏cz´Êç swoich dóbr po∏o˝onych nad Obrà szarym mnichom. Gdy fundacje zatwierdzi∏ksià˝´ Odonic, do Obry przybyli z ¸ekna cystersi i za∏o˝yli klasztor. Obecny koÊció∏i klasztor zbudowano w XVII i XVIII wieku. Z tego okresu pochodzi te˝ znakomite wy-posa˝enie Êwiàtyni. W ogrodzie zachowa∏y si´ grabowe aleje, dwór opata i zabudowaniagospodarcze. Przed koÊcio∏em wznosi si´ ∏adna barokowa figura Êw. Jana Nepomucena.DziÊ dzia∏a tu Wy˝sze Seminarium Duchowne prowadzone przez ksi´˝y oblatów.

W 1239 roku W∏adys∏aw Odonic przegrywa wojn´ z Henrykiem Pobo˝nym, któ-ry po Êmierci ojca przejà∏ w∏adz´ nad Wielkopolskà. Odonic zdà˝y∏ jeszcze nadaçprawa miejskie Gnieznu, po czym 5 czerwca 1239 roku zmar∏ u swego ÊwiekraÂwi´tope∏ka na Pomorzu. Zgodnie z wolà zmar∏ego zw∏oki przewieziono do Pozna-nia i pochowano w katedrze.

W 1241 roku Henryk Pobo˝ny ginie w bitwie z Tatarami pod Legnicà. Jego Êmierçotwiera drog´ do przej´cia sukcesji przez synów W∏adys∏awa Odonica i Jadwigi.W 1243 roku odbywa si´ narada mo˝now∏adztwa wielkopolskiego w Poznaniu i zrzu-cenie zwierzchnictwa Boles∏awa ¸ysego, ksi´cia Êlàskiego (syna Henryka Pobo˝nego).Ksià˝´tami Wielkopolski zostali Przemys∏ I i Boles∏aw, zwany póêniej Pobo˝nym.

PPrrzzeemmyyss∏∏ II

W 1244 roku, w porozumieniu z biskupem poznaƒskim Boguchwa∏em, Przemys∏ Iprzenosi klasztor zakonu kaznodziejskiego dominikanów ze Âródki, gdzie w 1231 ro-ku koÊció∏ Êw. Ma∏gorzaty nada∏ im biskup poznaƒski, Pawe∏, do koÊcio∏a parafialnegoÊw. Gotarda. Rozpoczyna to proces lokacji miasta Poznania na lewym brzegu Warty.

W tym samym roku ksià˝´ ˝eni si´ z El˝bietà, córkà Henryka Pobo˝nego, wnucz-kà Êw. Jadwigi Âlàskiej. „Zatem roku rzeczonego [1244] ksià˝´ Przemys∏ do Polski spro-wadzi∏ ˝on´ [El˝biet´], córk´ niegdyÊ Henryka [Pobo˝nego], ksi´cia Âlàska”32. Mo˝na

119

Romaƒskie elementy w nawiekoÊcio∏a Benedyktynów w Lubiniu, fot. A. Jab∏oƒska.

P∏yta nagrobna W∏adys∏awaLaskonogiego w koÊciele w Lubiniu,fot. A. Jab∏oƒska.

domniemywaç, ˝e poÊlubienie El˝biety, o której niektórzy kronikarze pisali, ˝e by∏amniszkà w klasztorze trzebnickim, przyczyni∏o si´ do ufundowania klasztoru Cyste-rek w Owiƒskach – na wzór fundacji ojcowskiej w O∏oboku. W latach 1245–1248na Êwiat przychodzi córka Konstancja; tylko ona w przysz∏oÊci wyjdzie za mà˝ 33. Za-pewne w 1251 roku urodzi∏a si´ Eufrozyna, zwana zdrobniale Eufroszkà. Ta wstàpido klasztoru Cysterek w Trzebnicy i zostanie tam ksienià34.

W dniu 24 kwietnia 1245 roku odby∏a si´ wa˝na uroczystoÊç: „ksià˝´ Przemys∏ bra-ta swego Boles∏awa przepasa∏ mieczem rycerskim w koÊciele gnieênieƒskim w dzieƒÊwi´tego Wojciecha”35. Dwa lata póêniej Przemys∏ zbudowa∏ w Poznaniu zamekobronny, który „wielkà starannoÊcià i nak∏adem rozmaitemi stra˝nicami, przekopamii szaƒcami umocni∏”. Ten zapis jest rozmaicie interpretowany. Hanna Kócka--Krenz uwa˝a, ˝e chodzi tu o siedzib´ na Ostrowie Tumskim, a nie o zamek naGórze Przemys∏a, jak wielu przypuszcza. W 1249 roku Przemys∏ umocni∏ Poznaƒ36

i udzieli∏ schronienia ksi´ciu Êlàskiemu, Konradowi, który uszed∏ przed zemstà swegobrata, Boles∏awa Rogatki. Obaj byli synami Henryka Pobo˝nego, a wnukami Jadwigii Henryka Brodatego. Przemys∏ przyjà∏ Konrada ∏askawie i nie odmówi∏ wsparcia. Z po-mocà wielkopolskich wojsk Konrad wywalczy∏ sobie odr´bnà dzielnic´ na pó∏nocno--zachodnim obszarze Dolnego Âlàska ze stolicà w G∏ogowie. Obaj ksià˝´ta wzmocnilisojusz przez ma∏˝eƒstwo: „Przemys∏ owemu Konradowi siostr´ swà, panià Salome´,da∏ za ma∏˝onk´. Âlub odby∏ si´ w Poznaniu [w 1249 roku], w obecnoÊci arcybisku-pa gnieênieƒskiego, Fulka, i biskupa poznaƒskiego, Boguchwa∏a”.

W koƒcu tego roku, 29 grudnia, umiera ksi´˝na Jadwiga, wdowa po Odonicu,wczeÊniej zapisujàc nale˝àce do niej ziemie, mi´dzy innymi Owiƒska i Radojewo, cysterkom, które jej synowie sprowadzili z Trzebnicy. „W roku paƒskim 1254 [! 1249],w Kalendy stycznia, matka pana ksi´cia Przemys∏a, Jadwiga, zakoƒczy∏a ˝ywot i zosta-∏a pochowana w koÊciele Gnieênieƒskim”37. W latach 1250–1252 Przemys∏ I wzniesiedla mniszek murowany koÊció∏ i klasztor w Owiƒskach. Budowali je ci sami murato-rzy, którzy byli zatrudnieniu przy budowie koÊcio∏a Dominikanów w Poznaniu38.Nie mo˝na wykluczyç, ˝e przy akcie fundacji wspiera∏ go jego brat Boles∏aw, którywielkà mi∏oÊcià darzy∏ zakon poÊwi´cony NajÊwi´tszej Marii Pannie, a wiadomo, ˝ecystersi otaczali Matk´ Boskà szczególnym nabo˝eƒstwem39. Warto wspomnieç,

120

Szla

k Kr

ólew

ski w

Wie

lkop

olsc

e...

Widok na koÊció∏ i klasztorCystersów w Obrze,

fot. A. Jab∏oƒska.

˝e w tym czasie Przemys∏ wi´zi∏ brata. Obdarzy go wolnoÊcià dopiero w 1253 roku. DziÊw Owiƒskach, po∏o˝onych na prawym brzegu Warty, mo˝emy podziwiaç barokowàÊwiàtyni´, wzniesionà wed∏ug projektu Pompea Ferrariego w latach 1720–1729, z wyko-rzystaniem romaƒskich i gotyckich murów. Jej wn´trze ozdobili polichromiami AdamSwach i Walenty ˚ebrowski. Wie˝e dzwonów i klasztor przebudowano wed∏ug projek-tów Jana Catenazziego i Pompea Ferrariego. Obecnie w dawnej siedzibie panien cyste-rek mieÊci si´ OÊrodek dla Dzieci Niewidomych i S∏abowidzàcych.

Jak wyglàda∏ koÊció∏ za czasów Przemys∏a I, mo˝emy si´ dowiedzieç z zachowanejkroniki z 1720 roku Opis konwentu za∏o˝onego w Owiƒskach, która zaczyna si´ opi-sem koÊcio∏a „iaki by∏ od samey fundacyi. Wodza ieszcze i Ksià˝´cia Polskiego Przemys∏awa w Roku Panskim 1250”. Dalej w kronice napisano: „struktura koÊcio∏atego by∏a Staropolska, we dwa Chory mnieyszy i Wi´kszy, sklepienie w ceg∏´, oknacztery, chor Panienski murowany na dwu Filarach posrzednich przeciw SamymDrzwiom, okien troie na tym˝e chorze, Drzwi z Dormitarza...”. Âwiàtynia Cysterekby∏a póênoromaƒskà, murowanà z ceg∏y, trzynawowà bazylikà, krytà nad nawà Êrod-kowà dachem siod∏owym, nad bocznymi pulpitowymi, z prezbiterium zamkni´tymzapewne apsydà. Ciemne wn´trze oÊwietla∏y cztery okna umieszczone wysokow Êcianach bocznych. Skromnà, pozbawionà ozdób, bezwie˝owà elewacj´ zachodniàwype∏nia∏o du˝e rozetowe okno umieszczone nad romaƒskim portalem. To w∏aÊnieza sprawà owej rozety okna otrzyma∏y nietypowy dla Ferrariego gruszkowaty kszta∏tokien. Sà one umieszczone w fasadzie zachodniej i powtarzajà si´ na osi wszystkichpozosta∏ych elewacji. Portal zaÊ zachowa∏ romaƒskà struktur´ pomimo pokrycia gotynkiem i wysi∏ków osiemnastowiecznego architekta, by zespoliç go z barokowymcharakterem fasady. Analogiczne portale pojawi∏y si´ w XIII wieku w Sulejowiei w koÊcio∏ach francuskich w S. Gabriel i Tournus, pochodzàcych jeszcze z XII wie-ku40. Stosunkowo du˝e rozmiary portalu zachodniego Êwiadczà o tym, ˝e koÊció∏ Cy-sterek by∏ miejscem kultu, jednym z najbardziej znanych w Koronie. Co roku do cu-downego wizerunku umieszczonego w bocznym o∏tarzu Âwi´tego Krzy˝a przybywa∏yrzesze pielgrzymów. Romaƒska figura Ukrzy˝owanego pochodzi∏a z pierwszej po∏o-wy XIII wieku, choç nie nale˝y wykluczaç, ˝e by∏a starsza. Âwiadczy o tym opisw Kronice, ˝e nogi Chrystusa by∏y osobno, nie by∏y przybite jednym gwoêdziem,

121

KoÊció∏ Êw. Ma∏gorzaty na Rynku Âródeckimw Poznaniu, fot. A. Jab∏oƒska.

co sta∏o si´ kanonem mniej wi´cej od po∏owy XIII wieku. Cysterki musia∏y go przy-wieêç do Owiƒsk w momencie lokacji klasztoru. Niestety sp∏onà∏ wraz z koÊcio∏emw czasie po˝aru w 1720 roku41.

Rezultatem krótkiego sojuszu Konrada z Przemys∏em, a tak˝e jego d∏ugoletniegoma∏˝eƒstwa z Salomeà, by∏o stworzenie szczególnych zwiàzków pomi´dzy w∏adcamiWielkopolski i ksi´stwa g∏ogowskiego. Okaza∏y si´ one bardzo wa˝ne, cz´Êciowo niwelujàc zadawnionà niech´ç obu linii piastowskich42. Kontynuatorami polityki Konrada byli jego synowie, a szczególnie Êredni, Henryk, który wystawi∏ rodzicompi´kne pomniki w g∏ogowskiej kolegiacie. Kamienny posàg ksi´˝nej Salomei prze-chowywany jest obecnie w ratuszu poznaƒskim. Jak napisa∏ Tomasz Jurek: „W posta-ci ksi´˝nej Salomei uderza dostojeƒstwo po∏àczone z matczynà ∏agodnoÊcià i pogo-dà”43. Henryka G∏ogowskiego uwa˝a si´ tak˝e za fundatora nagrobków wystawionychw katedrze poznaƒskiej dla Przemys∏a II i jego ˝ony Ryksy (o czym ni˝ej).

Przemys∏ I wydaje za mà˝ drugà siostr´, wià˝àc si´ w ten sposób z innà liniàPiastów Êlàskich: „W roku paƒskim 1251 Przemys∏, ksià˝´ Polski, siostr´ Eufemi´ da∏za ˝on´ W∏adys∏awowi, ksi´ciu opolskiemu, choç z owym W∏adys∏awem ∏àczy∏o jàpokrewieƒstwo czwartego stopnia”44. Âlub odby∏ si´ w katedrze w Poznaniu. Obojema∏˝onkowie byli praprawnukami Boles∏awa Krzywoustego45.

Rok póêniej „Przemys∏, Ksià˝´ polski, czcigodnego Konrada, ksi´cia g∏ogowskiego,w koÊciele poznaƒskim wieƒczàc pasem rycerskim, nada∏ mu godnoÊç rycerza. Dokona-no tego w dniu Êw. Stefana [2 sierpnia], a msz´ odprawi∏ biskup poznaƒski Bogu-chwa∏”46. Ksià˝´ wielkopolski „wyprawi∏ w obecnoÊci przedniejszych panów swej ziemiwspania∏e gody”47. Mo˝na sàdziç, e i sam Przemys∏ I by∏ pasowany na rycerza, skoro pa-sowa∏ innych. Zorganizowanie uroczystoÊci Êwiadczy o kultywowaniu na poznaƒskimdworze wzorców kultury rycerskiej, rozwijajàcej si´ na dworach zachodnioeuropejskich.

Znowu powi´ksza si´ rodzina ksià˝´ca, jednak na Êwiat nie przychodzi tak oczekiwa-ny syn, lecz dziewczynki: „pani El˝bieta, ˝ona ksi´cia Przemys∏a, urodzi∏a w 1253 rokucórki bliêniaczki – Ann´ i Ofk´ [Eufemi´]”48. Nie wiadomo, czy sta∏o si´ to na zamkupoznaƒskim, czy w ulubionej siedzibie w Modrzu, gdzie ksià˝´ca para cz´sto przeby-wa∏a. Anna pójdzie do klasztoru w Owiƒskach i b´dzie tam najpierw zwyk∏à zakonni-cà, a potem ksienià49. Ofka zostanie klaryskà w klasztorze we Wroc∏awiu50. Tu warto

122

Szla

k Kr

ólew

ski w

Wie

lkop

olsc

e...

Nawa i o∏tarz g∏ówny w koÊciele Cysterek w Owiƒskach,

fot. A. Jab∏oƒska.

si´ zastanowiç, jak ró˝nie toczy∏y si´ losy potomkiƒ w rodzinie panujàcych. Miesz-ko III Stary wszystkie swoje córki wyda∏ znakomicie, i to tak, by wspiera∏y jego zamy-s∏y polityczne; podobnie post´powali niemal wszyscy w∏adcy. Natomiast córki Prze-mys∏a trafi∏y do klasztoru, nie liczàc najstarszej, która zgodnie z obietnicà ojcazosta∏a wydana za mà˝ ju˝ po jego Êmierci. Nie wiadomo, czy prawnuczki Êw. Jadwigi same chcia∏y iÊç do klasztoru, bo zosta∏y przez matk´ wychowane w szczególnej po-bo˝noÊci, czy te˝ przedwczesna Êmierç ojca i przej´cie opieki przez wuja, który mia∏w∏asne córki, uniemo˝liwi∏y im zawarcie odpowiedniego do ich pochodzenia ma∏-˝eƒstwa.

W czasie Êwiàt wielkanocnych 1253 roku, byç mo˝e z powodu urodzin córek, Przemys∏ uwolni∏ z niewoli swego brata Boles∏awa, a nast´pnie przy wspó∏udzialeprzedniejszych panów wielkopolskich dokonano na zamku w Gieczu nowego podzia-∏u dzielnicy wielkopolskiej. Te ustalenia na kilka wieków utrwali∏y podzia∏ na woje-wództwo poznaƒskie i kaliskie. DziÊ mo˝emy oglàdaç w Gieczu wysokie wa∏y otacza-jàce ten dawny gród kasztelaƒski, jeden z najwa˝niejszych w paƒstwie Piastów, i Êladypo niedokoƒczonym palatium z X wieku, zniszczonym w czasie najazdu Brzetys∏awa.W 1998 roku, pod osiemnastowiecznym drewnianym koÊcio∏em Êw. Jana Chrzciciela,odkryto Êwiàtyni´ romaƒskà z prze∏omu X i XI wieku, póêniej przebudowanà. Mia∏aona dwuwie˝owà fasad´, apsyd´ i – co by∏o prawdziwà sensacjà – krypt´ relikwiarzo-wà z o∏tarzem. Na terenie dawnej osady targowej stoi romaƒski koÊció∏ pw. Êw. Miko-∏aja i Wniebowzi´cia NMP, wzniesiony w XII wieku z kamienia. Pod nim odkryto tak-˝e relikty starszej Êwiàtyni.

Przemys∏ nadal utrzyma∏ we w∏adaniu ziemi´ poznaƒskà. W czerwcu roku 1253 na-st´puje lokacja miasta Poznania na lewym brzegu Warty: „czcigodny ksià˝´ Przemys∏na proÊb´ pewnego mieszczanina [Tomasza] z Gubina przeprowadzi∏ swoich obywate-li z miasta po∏o˝onego w okolicy zwanej Âródka, w pobli˝u koÊcio∏a Êw. Ma∏gorzaty,i przeniós∏ ich z tamtej strony Warty w pobli˝e koÊcio∏a Êw. Marcina, gdzie by∏o wczeÊ-niej lokowane inne miasto, które ów ksià˝´ kaza∏ umocniç murami i fosami”51.

Niestety panowanie tego màdrego w∏adcy dobieg∏o koƒca. W dniu 4 czerw-ca 1257 roku, po pi´tnastoletniej ci´˝kiej chorobie, w 36. roku ˝ycia zmar∏ na zamkupoznaƒskim „najznakomitszy mà˝, Pan Przemys∏, z ∏aski Bo˝ej ksià˝´ Wielkopolski,

123

Przemys∏ I, wizerunekz XVIII w., Sala Sàdowapoznaƒskiego ratusza,fot. A. Jab∏oƒska.

m∏odszy52 syn zmar∏ego W∏adys∏awa,który by∏ synem Odona, odszed∏ z te-go Êwiata do Chrystusa […]. WÊródksià˝àt i innych nie znalaz∏ si´ w Pol-sce cz∏owiek podobny do niego. Pa-mi´tny na wieczne dobra, które mia∏ybyç jego radoÊcià w niebiesiach, w te-stamencie swoim pozostawi∏ Bogu i ko-Êcio∏owi Êw. Wojciecha w Gnieênie wieÊCzernelin, innà zaÊ dla koÊcio∏a Êw. Piotra [katedry] w Poznaniu, mia-nowicie Buk, wraz z ludêmi, którymwyznaczy∏ obowiàzki Êwiàtników; do te-go koÊcio∏a do∏àczy∏ sam Buk z mia-stem, z mennicà, z komorà celnà,z karczmami oraz z wszystkimi ludêmii u˝ytkami, a tak˝e z wszelkà jurysdyk-cjà i w∏adztwem pod zarzàdem tegokoÊcio∏a, proszàc i stanowiàc, aby za je-go dusz´ przy jego grobie nocà i dniemstale p∏on´∏o Êwiat∏o i ˝eby (czerpiàc)z tych dochodów, odprawiano mszeza niego i za innych codziennie, jeÊlibyto by∏o mo˝liwe, lub przynajmniejw ka˝dy poniedzia∏ek albo w innydzieƒ, który stosownie b´dzie mo˝nazapewniç w tygodniu [...]”53.

Przemys∏a nie pochowano w koÊcie-le Dominikanów, choç jego formawskazuje na to, ˝e ksià˝´ myÊla∏ o za-∏o˝eniu w tej Êwiàtyni rodowej nekro-polii. Âwiadczà o tym nietypowe dlazakonu mendykanckiego bogate deko-racje, z których do dziÊ zachowa∏ si´zwornik z g∏owà m∏odego m´˝czyzny(przechowywany w ratuszu poznaƒ-skim), przez niektórych badaczy uwa-˝any za portret ksi´cia; wspania∏yportal g∏ówny o bogatej formie i deko-racyjny fryz w kszta∏cie lilii, który od-kryto na elewacji po∏udniowej54. Ksià-˝´ zosta∏ pochowany w katedrze,w grobach ojców i dziadów.

Ju˝ po Êmierci ojca urodzi∏ si´na zamku poznaƒskim 14 paêdzierni-ka 1257 roku Przemys∏ II55, zwany

Portal dawnego koÊcio∏a Dominikanów w Poznaniu, fot. A. Jab∏oƒska.

Pogrobowcem: „w niedzielny poranek, w uroczystoÊç Êwi´tego m´czennika Kaliksta.I gdy kanonicy poznaƒscy i wikariusze Êpiewali modlitwy poranne, pod koniecdziewiàtej lekcji podszed∏ zwiastun i doniós∏ o narodzeniu ch∏opca. Wi´c na-tychmiast donios∏ym g∏osem zacz´li Êpiewaç Te Deum laudamus, tak ze wzgl´duna poranne oficjum, jak z radoÊci z powodu narodzin ch∏opca – by chwaliç Boga,˝e tak wielkà ∏askà raczy∏ pocieszyç Polaków. Poznaƒski zaÊ biskup Boguchwa∏,którego zwano Boguchwa∏em z Czernelina, i kustosz poznaƒski Baszko podnieÊlich∏opca ze zdroju chrztu Êwi´tego. I nadano mu imi´ ojca Przemys∏ dla pami´ciojca jego”56.

BBoolleess∏∏aaww PPoobboo˝nnyy

Po Êmierci brata Boles∏aw objà∏ niepodzielne rzàdy w Wielkopolsce. Rok wczeÊniej poÊlubi∏ ksi´˝niczk´ w´gierskà, Jolant´, siostr´ Êw. Kingi. Âlub odby∏ si´w Krakowie, gdzie m∏oda ˝ona sp´dzi∏a jeszcze pod opiekà siostry dwa lata, zanimprzyby∏a do Wielkopolski. G∏ównà siedzibà ksià˝´cej pary by∏ zamek w Gnieênie, alech´tnie odwiedzali te˝ Kalisz.

W 1256 roku ksià˝´ca para sprowadzi∏a do Kalisza franciszkanina, Jana z Bolonii,swojego kapelana i spowiednika, tworzàc podwaliny pod za∏o˝enie kaliskiego zakonufranciszkanów. Przypuszcza si´, ˝e owa fundacja mia∏a upami´tniç Êlub Boles∏awai Jolanty. KoÊció∏ Franciszkanów, którego kryte sklepieniem krzy˝owo-˝ebrowymprezbiterium zbudowano w drugiej po∏owie XIII wieku, a trójnawowy korpusw XIV wieku; nosi wezwanie Êw. Stanis∏awa, nadane zapewne z inicjatywy ksi´˝nej,która w 1254 roku oglàda∏a uroczystoÊci ku czci Êwi´tego biskupa w Krakowie57.Warto obejrzeç sklepienie naw pokryte oryginalnà póênorenesansowà dekoracjà w typie kalisko-lubelskim, dzie∏o Albina Fontany z oko∏o 1630 roku. Wyposa˝eniewn´trza pochodzi g∏ównie z XVIII wieku.

Zapewne w 1257 roku Boles∏aw Pobo˝ny lokowa∏ miasto Kalisz, na pó∏nocnywschód od grodu Mieszka III na Zawodziu. WczeÊniej gród zbudowa∏ w tym miej-scu Henryk Brodaty, gdy przejà∏ panowanie nad Wielkopolskà. Boles∏aw Pobo˝nyufundowa∏ po 1253 roku koÊció∏ Êw. Miko∏aja, obecnà far´. Rodzina ksià˝´ca ch´tniezatrzymywa∏a si´ na zamku zbudowanym w pó∏nocnej cz´Êci miasta, które ju˝przed 1283 rokiem zacz´to otaczaç murem ocala∏ym we fragmentach do dziÊ.

W 1259 roku Boles∏aw Pobo˝ny sprowadzi∏ do Gniezna franciszkanów58, rozpo-czà∏ te˝ fundacj´ klarysek na Wzgórzu Panieƒskim, na pó∏noc od obecnego rynku59.Ponadto Boles∏aw osadzi∏ franciszkanów w Obornikach (1259 r.), Âremie (1270 r.)i Pyzdrach (1277 r.); powi´kszy∏ uposa˝enie cysterek w O∏oboku i benedyktynóww Mogilnie. Czyni∏ to zapewne z inspiracji Jolanty, która ch´tnie opiekowa∏a si´ tak-˝e biednymi i chorymi.

W dniu 1 lipca 1260 roku na wiecu w Poznaniu rozwa˝ano sprawy zwiàzane zeÊlubem córki Przemys∏a I, ksi´˝niczki Konstancji, i jej posagiem, który stanowi∏akasztelania santocka. Ksi´˝niczka zawar∏a ma∏˝eƒstwo z Konradem, synem mar-grabiego brandenburskiego, Jana, zgodnie z obietnicà danà przez jej ojca. Âlub od-by∏ si´ w Santoku60. Pozosta∏oÊci grodziska, ulokowanego u zbiegu Warty i Noteci,ze wzgl´du na kulturowe bogactwo znalezisk archeolodzy nazywajà Trojà Pó∏nocy.

125

DziÊ niezwyk∏à panoram´ mo˝na podziwiaç z wie˝y widokowej, wzniesionej przezNiemców w 1934 roku na wysokim prawym brzegu Warty.

Cztery lata póêniej, w dniu 16 sierpnia 1264 roku, Boles∏aw Pobo˝ny wyda∏ dlamieszkajàcych w Kaliszu ˚ydów przywilej, zwany Statutem kaliskim, w którym za-war∏ mi´dzy innymi sprawy sàdowe, handlowe i uregulowa∏ kontakty z chrzeÊcijana-mi. Kazimierz Wielki nada w przysz∏oÊci te przywileje w ca∏ym kraju.

PPrrzzeemmyyss∏∏ IIII PPooggrroobboowwiieecc

W dniu 16 stycznia 1265 zmar∏a w grodzie Modrze ksi´˝na El˝bieta, wdowapo PrzemyÊle I. Jej zw∏oki przywieziono do Poznania i pochowano w koÊciele kate-dralnym (D∏ugosz).

Wychowaniem osieroconego siedmioletniego Przemys∏a II, zwanego Pogrobow-cem, zajà∏ si´ stryj. W 1273 roku wyswata∏ bratanka z Ludgardà, córkà Henryka Meklemburskiego, zwanego Pielgrzymem. M∏odzi, co rzadkie w owych czasach, po-znali si´ przed Êlubem i przypadli sobie do gustu. „Przemys∏ II, ksià˝´ poznaƒski,w celu zostawienia potomka – by∏ bowiem jedynakiem – postanowi∏ wejÊç w zwiàzekma∏˝eƒski, skoƒczywszy naówczas lat szesnaÊcie. Uda∏ si´ zatem do Szczecina,do ksià˝´cia Slawów Barnima, dla poznania jego wnuczki imieniem Ludgarda. A gdymu si´ spodoba∏a tak z przymiotów serca, jak i urody – pojà∏ jà za ˝on´. Po odpra-wieniu godów weselnych w Szczecinie przywióz∏ jà nast´pnie do Poznania”. Pannam∏oda mia∏a oko∏o 14 lat, co w tamtych czasach by∏o rzeczà normalnà. Âwi´tà Jadwi-g´ wydano za mà˝ za Henryka Brodatego, gdy skoƒczy∏a lat 12, a matkà zosta∏a, gdymia∏a lat 13.

Jak wielkà wag´ przywiàzywano do tego Êlubu, Êwiadczà uczestnicy uroczystegoorszaku, który pospieszy∏ przywitaç m∏odziutkà Ludgard´ na granicy dzielnicowej– bo a˝ w Drezdenku: „Zatem w roku paƒskim 1273, w miesiàcu lipcu, szlachetnymà˝, pan Boles∏aw, ze szlachetnà Helenà [Jolantà], ma∏˝onkà swà, z czcigodnym oj-cem, panem Miko∏ajem, biskupem [poznaƒskim], z baronami swymi i z tym˝e Prze-mys∏em wyruszyli naprzeciwko tej˝e pani imieniem Ludgarda a˝ po Drezdenko.Przyj´li jà tam z honorami i odprowadzili a˝ do Poznania, i przez wspomnianego bi-skupa i kanoników tego koÊcio∏a, wed∏ug zwyczaju od dawna przestrzeganego, z uro-czystà procesjà wprowadzili do koÊcio∏a katedralnego”61; a potem na zamek, gdziena nià (jak pisze D∏ugosz) „zamiast szcz´Êcia – smutek i troski, a potem Êmierçokrutna czeka∏y”.

W tym samym roku m∏ody ksià˝´ wymóg∏ na stryju przekazanie mu dzielnicy poznaƒskiej. Poznaƒ staje si´ jego g∏ównà siedzibà. Przemys∏ II buduje (lub rozbu-dowuje, jak chcà niektórzy) zamek na Górze Przemys∏a.

W 1279 roku Boles∏aw Pobo˝ny darowa∏ rycerzowi JaÊkowi, podstolemu swej ˝o-ny, ziemie ko∏o Kalisza, nazywane Podgórze. Kiedy ziemie te przejà∏ syn JaÊka, Rupinus, zacz´to je nazywaç od jego imienia Rypinkiem62. Stojàcy tam obecnie neo-gotycki koÊció∏ pw. Êw. Gotarda zosta∏ zbudowany w latach 1908–1910, jednak pierw-sza wzmianka o jego istnieniu pochodzi z 1285 roku. W tym samym roku Prze-mys∏ II zezwoli∏ JaÊkowi na sprzeda˝ ˚ydom cz´Êci gruntu Rypinka, by ci mogliza∏o˝yç tu cmentarz. Jest to najstarsza wzmianka o kirkucie w Polsce. Przypuszcza si´,

126

Szla

k Kr

ólew

ski w

Wie

lkop

olsc

e...

˝e ˚ydzi mieszkali w tym miejscu ju˝ za czasów Mieszka III Starego. Tu wartowspomnieç, ˝e na cmentarzu ˝ydowskim, za∏o˝onym w XIX wieku przy ulicy Pod-miejskiej, zachowa∏o si´ oko∏o 250 nagrobków, wiele z nich z bogatà ikonografià.Na tym cmentarzu znajduje si´ tak˝e dom przedpogrzebowy, utworzono te˝ lapida-rium z oko∏o 600 p∏yt przywiezionych przez Niemców w czasie okupacji z B∏aszekoraz innych okolicznych miasteczek, u˝ytych do umacniania brzegów Prosny.

Dnia 13 lub 14 kwietnia 1279 roku umiera w Kaliszu na febr´ Boles∏aw Pobo˝ny,który wed∏ug swej ostatniej woli chcia∏ spoczàç na wieki w koÊciele Franciszkanów.Jednak bratanek, by wzmocniç rang´ rodowej nekropolii, ka˝e pochowaç stryjaw katedrze poznaƒskiej. W Roczniku kaliskim zapisano, ˝e „Ów Boles∏aw by∏ wiel-kim zwyci´zcà Niemców i m´˝nym cz∏owiekiem, gdy˝ nie ba∏ si´ ˝adnego króla”63.

Przemys∏ II przejmuje opiek´ nad wdowà i jej niezam´˝nymi córkami: Jadwigà64

i Annà, gdy˝ najstarsza El˝bieta jest ju˝ m´˝atkà65. Ksi´˝na wst´puje wraz z naj-m∏odszà, zaledwie trzyletnià, córeczkà do zakonu klarysek w Nowym Sàczu, gdzieprzebywa owdowia∏a w tym samym roku jej siostra, Êw. Kinga. Po Êmierci Kingi Jolanta w 1284 roku przenosi si´ do klasztoru Klarysek w Gnieênie, który na jej proÊ-b´ rok wczeÊniej bogato uposa˝y∏ Przemys∏ II. Dokona∏ tego 24 sierpnia w dniu Êw. Bart∏omieja Aposto∏a.

Ksi´˝na Jolanta umiera w opinii Êwi´toÊci w czerwcu 1298 roku. Jej relikwie prze-chowywane sà w oratorium Klarysek w Gnieênie, w neogotyckim relikwiarzu wykona-nym oko∏o 1890 roku oraz w koÊciele Franciszkanów w Kaliszu, gdzie umieszczono jew krzy˝u relikwiarzowym. DziÊ w Gnieênie mo˝emy oglàdaç tylko oratorium dawne-go klasztoru Klarysek, przylegajàce od pó∏nocy do koÊcio∏a Franciszkanów. Klasztor,pami´tajàcy jeszcze czasy Jolanty, zosta∏ rozebrany w XIX wieku. Jak wyglàda∏, mo˝-na zobaczyç na licznych rysunkach z tego wieku. W Archiwum Archidiecezjalnymmo˝emy za to podziwiaç pi´knie iluminowany Gradua∏ klarysek gnieênieƒskichz 1418 roku, a w Muzeum Poczàtków Paƒstwa Polskiego – kafle pokryte ciekawymi de-koracjami figuralnymi, które archeolodzy odkryli w miejscu dawnego klasztoru. Nato-miast koÊció∏ i klasztor Franciszkanów przetrwa∏y. Zajmujà dziÊ, po wyburzeniu wcze-Êniejszej zabudowy, pó∏nocno-wschodnià pierzej´ rynku. Gotycka, murowana z ceg∏ywie˝a kontrastuje z otynkowanymi na bia∏o Êcianami Êwiàtyni. Wysmuk∏e ostro∏ukowe

127

Dawny koÊció∏ Dominikanekw Poznaniu, fot. A. Jab∏oƒska.

okna prezbiterium, o ozdobnych maswerkach, flankowane sà po bokach gotyckimiprzyporami. Wn´trze prezbiterium kryje sklepienie krzy˝owo-˝ebrowe, pokryte barw-nà polichromià. Szczyt Êwiàtyni i wyposa˝enie pochodzà z okresu nowo˝ytnego.

W 1281 roku Przemys∏ II z Ludgardà przebywa∏ w Kaliszu. W dniu 9 lutego 1282 rokuksià˝´ wielkopolski pojecha∏ na spotkanie ze swoim kuzynem Henrykiem IV, ksi´ciemwroc∏awskim, który zaprosi∏ na zjazd do Sàdowla nad Baryczà swoich sàsiadów: ksi´ciawielkopolskiego, ksi´cia legnickiego Henryka (syna Rogatki) i ksi´cia g∏ogowskiego, rów-nie˝ Henryka, po czym wszystkich uwi´zi∏, i tak d∏ugo trzyma∏, a˝ zrzekli si´ na jegorzecz cz´Êci swych ziem. Przemys∏ II odda∏ ziemi´ wieluƒskà, a pozostali zostali de factolennikami Probusa. Przydomek ten, oznaczajàcy „Prawy”, zosta∏ nadany Henryko-wi IV ju˝ po jego Êmierci, ale opisany post´pek absolutnie o jego prawoÊci nie Êwiadczy∏.Nie by∏o to jednak post´powanie odosobnione – czynili tak niemal wszyscy ówczeÊniw∏adcy, by osiàgnàç najwa˝niejszy cel polityczny: w∏adz´ i koron´.

W∏adca wielkopolski nie siedzia∏ d∏ugo w wi´zieniu, bo ju˝ 15 lutego 1282 rokuw grodzie w K´pnie zawar∏ uk∏ad na prze˝ycie z ksi´ciem Pomorza Gdaƒskiego,MÊciwojem II. Na mocy tego uk∏adu Przemys∏ mia∏ w razie bezpotomnej ÊmierciMÊciwoja przejàç w∏adz´ na Pomorzu Gdaƒskim. Uk∏ad ten upami´tnia pomnik sto-jàcy na zachowanym do dziÊ grodzisku. W 1287 roku do skierowanego przeciwkoBrandenburgii sojuszu przystàpi∏ te˝ ksià˝´ Pomorza Zachodniego.

Jednak wczeÊniej wydarzy∏a si´ tragiczna historia, która rzuci∏a cieƒ na postaçostatniego z wielkopolskich Piastów. Po 10 latach ma∏˝eƒstwa, gdy Ludgarda nie wy-da∏a na Êwiat dziedzica, w 1283 roku „zmar∏a najczcigodniejsza ma∏˝onka ksi´ciawielkopolskiego Przemys∏a, córka Miko∏aja Kaszuby66, zwana imieniem Ludgardy;nikt nie potrafi∏ stwierdziç, jakà zmar∏a Êmiercià”67. D∏ugosz idzie dalej w swoichprzypuszczeniach i tak zapisuje w swej Kronice: „Dnia 14 grudnia Ludgarda, ˝onaPrzemys∏a II, uduszonà zosta∏a w ∏aêni pod zamkiem przez s∏u˝ebnych swoich […]nie bez wiedzy ksi´cia, który mierzi∏ jà sobie za jej niep∏odnoÊç”. Ludgarda zosta∏a po-chowana w Gnieênie, zapewne w katedrze. Do dziÊ nie wiemy na pewno, czy dwu-dziestoczteroletnia ksi´˝na zgin´∏a na rozkaz m´˝a, czy te˝ zmar∏a Êmiercià naturalnà,choç niespodziewanà. Wed∏ug legendy mia∏a wczeÊniej b∏agaç m´˝a, by odes∏a∏ jàdo matki w samej tylko koszuli, ale ten nie wyrazi∏ zgody. Tu warto wspomnieç, ˝e b´-dàcy w podobnej sytuacji Henryk IV Probus, gdy stwierdzi∏ po kilku latach po˝ycia, ˝epoÊlubiona w 1278 roku ˝ona Konstancja jest bezp∏odna, po prostu jà oddali∏.

Cztery dni póêniej, 27 grudnia 1283 roku Przemys∏ II znalaz∏ si´ wraz z ca∏à Êwitàw Kaliszu, by wziàç udzia∏ w wa˝nej uroczystoÊci: „W tym samym roku, w wigili´ wigilii Êw. Tomasza Aposto∏a, w niedziel´, pan Jakub Âwinka, w Kaliszu, w klasztorzeFranciszkanów zosta∏ wyÊwi´cony, w sobot´ na kaplarza, a w niedziel´ zosta∏ konse-krowany na arcybiskupa gnieênieƒskiego. W tej konsekracji uczestniczy∏o pi´ciu bi-skupów. Ksià˝´, imieniem Przemys∏, syn Przemys∏a – który cztery dni wczeÊniej po-chowa∏ w Gnieênie ˝on´ – czym pr´dzej przyby∏ na owà konsekracj´ z licznymdworem i podarowa∏ temu arcybiskupowi cenny pierÊcieƒ”68. Niektórzy domniemajà,˝e w ten sposób ksià˝´ przekupi∏ arcybiskupa. Jakub Âwinka stanie si´ jego najmà-drzejszym doradcà i b´dzie go wspiera∏ w dziele jednoczenia paƒstwa.

W 1281 roku sprowadzono do Poznania dominikanki, zwane póêniej od patronkikoÊcio∏a katarzynkami. Fundacji klasztoru dokonali trzej bracia, synowie zmar∏ego wo-jewody poznaƒskiego, Przedpe∏ka: Wincenty, Miko∏aj i Miros∏aw. Po trzech kwarta∏ach,

128

Szla

k Kr

ólew

ski w

Wie

lkop

olsc

e...

3 marca 1282 roku, ksià˝´ zatwierdzi∏ ich darowizn´ oraz udzieli∏ zezwolenia na do-prowadzenie do siedziby dominikanek wody ze stawu m∏yna ksià˝´cego, zwanegopóêniej Bogdankà. Jest to pierwsza wzmianka o istnieniu wodociàgów w Poznaniu69.Natomiast 27 grudnia 1283 roku przywilej ksià˝´cy Przemys∏a II nowemu zakonowinada∏ trzy wsie: Piàtków (Piàtkowo), Rudnice i Zaparcie oraz jezioro Gostynino. Prze-kazy mówi∏y, ˝e Przemys∏ II tak bogato uposa˝y∏ dominikanki w ramach ekspiacjiza Êmierç ˝ony, gdy˝ zgodnie z regu∏à dominikaƒskà „Bracia mówià ludziom o Bogu,a siostry Bogu o ludziach”. Ksi´ciu takie wstawiennictwo by∏o potrzebne.

Ksià˝´ by∏ m∏ody i chcia∏ mieç dziedzica. Znalaz∏ sobie nowà ˝on´, którà przy-wióz∏ w 1285 roku zza morza. „Przemys∏ II, ksià˝´ wielkopolski, pragnàc konieczniezostawiç po sobie nast´pc´ i dziedzica, z której to przyczyny Ludgard´ ˝on´ swojà ja-ko niep∏odnà mia∏ przez nas∏ane naƒ s∏ugi zamordowaç – pojà∏ powtórnie za ˝on´Ryks´, dziewic´, króla szwedzkiego córk´, a gdy ta dnia 11 wrzeÊnia przyby∏a do Po-znania, odprawi∏ uroczyÊcie gody weselne w Poznaniu”. Wiadomo, ˝e Êlub zosta∏ za-warty wczeÊniej w Nyköping w Szwecji. Do Polski sprowadzi∏ m∏odà ksi´˝n´ ulubionynotariusz ksi´cia, Tylo, który zapewne zastàpi∏ Przemys∏a II w czasie Êlubu per procuram. W zamian za to ksià˝´ nagrodzi∏ Tylona, nadajàc mu gród w Gieczu70.

Wkrótce wielka radoÊç nasta∏a na zamku poznaƒskim – m∏oda ˝ona oczekiwa∏adziecka. „W dniu Êw. Idziego ksi´˝na [wielko]polska imieniem Ryksa, ma∏˝onka ksi´-cia Przemys∏a II, urodzi∏a córk´ w mieÊcie Poznaniu”. D∏ugosz w opisie tego wyda-rzenia po∏o˝y∏ nacisk na emocje w∏adcy: „Przemys∏ II z b∏ogà w sercu nadziejài z wielkim upragnieniem oczekujàcy potomka p∏ci m´skiej […] nagle z tych pociechrozczarowany zosta∏, gdy ksi´˝na Ryksa dnia 1 wrzeÊnia [1286 roku]71 wyda∏ana Êwiat na zamku poznaƒskim córk´, której nadano imi´ matki – Ryksa72.

W dniu 23 czerwca 1290 roku nastàpi∏o niezwykle istotne dla przysz∏oÊci naszegoksi´cia wydarzenie: w Krakowie umiera w wieku 33 lat Henryk IV Probus. Niemal rokwczeÊniej uda∏o si´ temu niezwykle ambitnemu ksi´ciu zdobyç tron krakowski.Z kwotà 12 tysi´cy grzywien wys∏a∏ swojego prawnika do papie˝a, by ten wyrazi∏ zgo-d´ na jego koronacj´. Jednak zanim dosta∏ odpowiedê, zmar∏ otruty, zapewne z in-spiracji dworu praskiego. Przed Êmiercià zdà˝y∏ sporzàdziç testament73, w którym za-pisa∏ tron krakowski Przemys∏owi II. Ten zajmuje Kraków ju˝ w po∏owie lipca,wkrótce go jednak opuszcza, zabierajàc z katedry na Wawelu insygnia koronacyjnekrólów polskich.

Wróçmy jednak do testamentu Probusa, którego fragmenty warto przytoczyç,gdy˝ pozwolà nam zrozumieç lepiej mentalnoÊç ówczesnych ksià˝àt. Otó˝ znalaz∏si´ w nim mi´dzy innymi nast´pujàcy zapis: „Polecamy te˝ naszemu bratu, ksi´ciuG∏ogowa, aby w miejscu naszych narodzin [we Wroc∏awiu] ufundowa∏ i wzniós∏klasztor ˝eƒski na czeÊç NajÊwi´tszej Dziewicy, w którym zostanie osadzonych100 sióstr74 – dziewic regu∏y cysterskiej oraz 20 braci tej regu∏y […]. Nakazujemy te˝naszemu dziedzicowi, wspomnianemu ksi´ciu G∏ogowa, aby na utrzymanie owychmniszek przeznaczy∏ 1000 grzywien dochodu z [podarowanych im] wsi […]. Poleca-my, aby z tym klasztorem po∏àczony by∏ szpital [ustanowiony] pod∏ug regu∏y cyster-skiej […]. Postanawiamy ponadto, aby ksià˝´ wielkopolski [Przemys∏ II], dziedzicnasz ziemi krakowskiej, przekaza∏ 100 grzywien z∏ota na budow´ nowego klasztoru[cystersów] przy koÊciele Êw. Wac∏awa [w Mogile pod Krakowem]. Poza tym poleca-my zwróciç koÊcio∏om krakowskim i tynieckiemu ornaty, ksi´gi i [wszystkie] inne

129

zagrabione przedmioty. Zapisujemy tak˝e 50 grzywien srebra na rzecz koÊcio∏a Êw. Krzy˝a [we Wroc∏awiu]”75. Dalej pojawia si´ zaskakujàce ˝yczenie: „Pragniemyponadto, aby nasz grób znalaz∏ si´ w koÊciele, który ufundowaliÊmy na chwa∏´ Krzy˝aÂwi´tego, z tym jednak zastrze˝eniem, ˝e po wzniesieniu [budynków] wspomnianegowczeÊniej klasztoru panien [cysterek] doczesne szczàtki nasze zostanà ekshumowa-ne i z∏o˝one w grobowcu w tym˝e klasztorze a˝ do czasu zmartwychwstania. Poleca-my, aby klasztor przez nas zak∏adany by∏ obsadzony przez mniszki z [klasztoru]w Tisnovie, powsta∏ym dzi´ki Êwi´tej pami´ci prababce naszej, Konstancji76, królowejCzech”. To ukazuje, jak wielkà estymà w owych czasach cieszy∏y si´ zakony cysterskie,ale zadziwiajàce jest, ˝e Probus chcia∏ byç pochowany „docelowo” w klasztorze ˝eƒ-skim, mimo ˝e z jego inicjatywy budowano wspania∏y koÊció∏ Âwi´tego Krzy˝a, które-go program od poczàtku nadawa∏ mu funkcje nekropolii.

Drogi ˝yciowe Henryka IV i Przemys∏a II by∏y bardzo podobne. Urodzeni w tymsamym roku, obaj stracili szybko rodziców. Matka Henryka zmar∏a przy jego poro-dzie, ojciec – gdy mia∏ lat dziewi´ç. Ojciec Przemys∏a II zmar∏ przed jego urodze-niem, a matka – gdy mia∏ lat siedem. Henryk trafi∏ na dwór praski, gdzie zetknà∏ si´z wykwintnym ˝yciem dworskim. Sam póêniej urzàdza∏ turnieje i wyst´py poetów,komponowa∏ pieÊni mi∏osne na wzór minnesingerów. Przemys∏ nie mia∏ tak wspania-∏ego ˝ycia, gdy˝ ˝y∏ u boku pobo˝nego wuja i jego jeszcze bardziej pobo˝nej ˝ony.Jednak gdy mia∏ lat 16, za∏o˝y∏ w∏asny dwór, bywa∏ te˝ na innych. Sàdziç mo˝na, ˝eHenryk IV stanowi∏ dla ksi´cia wielkopolskiego wzór idealnego w∏adcy.

Mi´dzy 1289 a 1293 rokiem umiera ksi´˝na Ryksa, druga ˝ona, którà Przemys∏ darzy∏ wielkim uczuciem. Ksià˝´ kaza∏ jà pochowaç w poznaƒskiej katedrze, tu˝przy wie˝y po∏udniowej, w kaplicy, której budow´ rozpoczà∏ przed 1287 rokiem z myÊlà o przeznaczeniu jej na rodowà nekropoli´77. Kaplica ta nosi∏a póêniej mianoKaplicy Królewskiej (dziÊ jest pw. Êw. Stanis∏awa). Od 1996 roku na jej zachodniejÊcianie umieszczona jest bràzowa p∏yta epitafijna, dzie∏o znanego rzeêbiarza, MarianaKoniecznego, która przedstawia Przemys∏a I, Przemys∏a II i jego ˝on´ Ryks´. Nad g∏o-wà szwedzkiej ksi´˝niczki artysta umieÊci∏ statek, który mia∏ symbolizowaç jej za-morskie pochodzenie. W dniu 19 kwietnia 1293 roku Przemys∏ II wydaje dokument,w którym przekazuje koÊcio∏owi poznaƒskiemu Kobylniki i Âródk´, zobowiàzujàc bi-skupa i kapitu∏´, aby w przysz∏oÊci przy jego grobie, a obecnie jego zmar∏ej ˝ony, pa-li∏a si´ Êwieca podczas nabo˝eƒstw z chórem, a nocà wieczna lampka78. W swoim te-stamencie poleca, by po jego Êmierci pochowaç go u jej boku. I w∏aÊnie ów zapisbadacze przyjmujà za potwierdzenie tego, i˝ ksià˝´ spoczà∏ po Êmierci w wybudowa-nej przez siebie kaplicy.

Zapewne wkrótce potem (przed 23 kwietnia 1293 r.) poÊlubia trzecià ˝on´,brandenburskà ksi´˝niczk´ Ma∏gorzat´, córk´ Albrechta III i jego ˝ony Matyldy,królewny duƒskiej. W dniu 26 czerwca 1295 roku Przemys∏ II wraz z Ma∏gorzatàzostaje ukoronowany w katedrze gnieênieƒskiej. Obrz´du dokonuje arcybiskup Jakub Âwinka, wk∏adajàc na g∏owy pomazaƒców korony zabrane przez Przemy-s∏a II z Wawelu. By∏a to pierwsza koronacja króla Polski po up∏ywie ponad 200 lat.Choç Przemys∏ w∏ada∏ tylko Wielkopolskà i Pomorzem, a pozostali ksià˝´ta nieuznawali jego w∏adzy, uwa˝a∏ si´ za króla ca∏ej Polski. Âwiadczy o tym napis na pie-cz´ci majestatycznej, wykonanej po koronacji: „Sam Wszechmocny zwróci∏ Pola-kom zwyci´skie znaki”.

130

Szla

k Kr

ólew

ski w

Wie

lkop

olsc

e...

Niestety osiem miesi´cy póêniej 8 lutego 1296 roku „W szóstym dniu przed Ida-mi lutego król [Wielko]polski zosta∏ zamordowany przez swych rycerzy z rodu, zwa-nego powszechnie Zaremba, w pobli˝u miasta Rogoêna. Gdy zosta∏ ci´˝ko, niemalÊmiertelnie ranny, i pozostawili go ju˝ martwego, nadszed∏ któryÊ z jego przeÊladow-ców, pytajàc, czy móg∏by prze˝yç. Król odpowiedzia∏ mu gasnàcym g∏osem, ˝e móg∏-by ˝yç, gdyby znalaz∏ si´ w cieple i leczono go troskliwie. By∏a bowiem zawieja w wi-gili´ Apolonii dziewicy. S∏yszàc to, s∏uga, który sta∏ nad nim, wyjà∏ z pochwy miecz,przewierci∏ nim króla a˝ do ziemi i dobi∏ go wówczas”79. Drewniany zamek, w któ-rym król sp´dzi∏ zapusty, sta∏ na przy drodze, naprzeciwko koÊcio∏a Êw. Wita, na wy-niesieniu oblanym z trzech stron wodami We∏ny. W póêniejszych wiekach mieÊci∏asi´ w nim siedziba starostów rogoziƒskich. Lustracja z XVI wieku opisuje murowa-ne, a w wi´kszoÊci szachulcowe budynki. W XVIII wieku, po rozbiórce dworu, stan´-∏a w tym miejscu Karczma Polska. Jak wyglàda∏a w koƒcu XIX wieku, ukazuje akwarela Napoleona Ordy. Budynek ten istnieje do dziÊ, choç zosta∏ zaadaptowanyna budynek mieszkalny i doÊç mocno zmodernizowany.

„Cia∏o Przemys∏a II, króla polskiego, zabitego przez margrabiów brandenburskichw Rogoênie, przywiezione zosta∏o do Poznania i z najwi´kszà uroczystoÊcià z∏o˝oneprzez Jana, biskupa poznaƒskiego, w koÊciele katedralnym w grobach przodków”. Za-pewne po drodze zw∏oki zamordowanego króla wystawiono w klasztorze w Owiƒ-skach, gdzie zakonnicà by∏a jego siostra Anna, wychowujàca córk´ Przemys∏a, Ryks´,zanim oÊmioletnià pasierbic´ zabra∏a macocha, opuszczajàca po Êmierci m´˝a Polsk´.

Przemys∏ spoczà∏ w katedrze poznaƒskiej u boku drugiej ˝ony, Ryksy. Jednakdo dziÊ toczone sà dyskusje, w jakim miejscu tej Êwiàtyni zosta∏ pochowany. Czyw grobach ojców, jak czyniono to z poprzednimi w∏adcami, a wi´c poÊrodku katedry,przed o∏tarzem Âwi´tego Krzy˝a i Êw. Jadwigi (która by∏a jego prababkà); czy wewzniesionej przez siebie kaplicy. Wzmianka o jego pochówku w kaplicy Królewskiejpochodzi z Kroniki Janka z Czarnkowa, który zapisa∏, ˝e 23 marca 1371 roku piorunuderzy∏ w wie˝´ po∏udniowà, stràci∏ he∏m i krzy˝ oraz uszkodzi∏ jeden z naro˝ników.Wed∏ug jego relacji piorun przebi∏ sklepienie i wpad∏ do wn´trza kaplicy Królewskiej.Uszkodzeniu uleg∏y wizerunki króla i królowej umieszczone na Êcianach kaplicy80.Alicja Kar∏owska-Kamzowa przychyla∏a si´ do koncepcji Zofii Bia∏∏owicz-Krygiero-wej, ˝e para ma∏˝onków zosta∏a przedstawiona w formie rzeêbionych polichromowa-nych figur, ustawionych na konsolach na wzór postaci z naumburskiej katedry czychoçby kolegiaty w G∏ogowie, gdzie sta∏y posàgi Salomei i Konrada, ufundowaneprzez ich syna Henryka81. Cz´Êç uczonych przypuszcza, ˝e posàgi poznaƒskie ufun-dowa∏ Henryk G∏ogowski, który chcia∏ przejàç sched´ po PrzemyÊle II i w ten sposóbzaakcentowaç swoje prawo do wielkopolskiego dziedzictwa82. Henryk by∏ te˝ spadko-biercà Probusa (patrz wy˝ej jego testament).

Natomiast Szcz´sny Skibiƒski sàdzi, ˝e grobowiec Przemys∏a wznosi∏ si´ w obr´-bie nawy g∏ównej katedry, a dopiero w czasie przebudowy korpusu Êwiàtyni, rozpo-cz´tej w 1356 roku, zosta∏ przesuni´ty na poÊledniejsze miejsce, do kaplicy przy wie-˝y po∏udniowej. W miejscu usuni´tego nagrobka Kazimierz Wielki wzniós∏ tumb´poÊwi´conà pami´ci Boles∏awa Chrobrego, nawiàzujàc do tradycji pochówku pierw-szego koronowanego w∏adcy w poznaƒskiej katedrze83.

Mimo ˝e wywód ten jest bardzo interesujàcy, nie mo˝na odrzuciç wersji, i˝ Przemys∏ i Ryksa zostali od razu pochowani w kaplicy Królewskiej. Sàdz´ jednak, ˝e

131

ich nagrobek zosta∏ ufundowany nie przez Henryka G∏ogowskiego lecz przez ich cór-k´, Reiczk´-El˝biet´, dwukrotnà królowà Czech i Polski, co podkreÊla∏a na swojej pie-cz´ci. Dzi´ki zapisom testamentowym obu swych zmar∏ych m´˝ów by∏a niezwyklebogatà wdowà, a zasoby te jeszcze umiej´tnie pomna˝a∏a. Dzi´ki nim dokona∏a wie-lu fundacji, mi´dzy innymi ufundowa∏a katedr´ pw. Âwi´tego Ducha w HradcuKrálové (miasto swojà nazw´ zyska∏o w∏aÊnie dzi´ki temu, ˝e by∏o oprawà wdowià tejczeskiej królowej), a w 1323 roku koÊció∏ i klasztor Cysterek w Starym Brnie. Przy-chylny jej król Jan Luksemburski pozwoli∏ nawet odsunàç drog´ od opactwa, by uzy-skaç w ten sposób wi´cej miejsca dla wznoszonych budynków. Klasztor sta∏ si´ naj-wi´kszà budowlà zakonnà wzniesionà na ziemiach czeskich w drugiej çwierciXIV wieku. G∏ówne prace ukoƒczono w 1333 roku. Obiekt swojà formà nawiàzujedo koÊcio∏a relikwiarzowego pw. Êw. El˝biety w Marburgu. Tak jak i on wzniesionyjest z ceg∏y, co na terenie Czech i Moraw by∏o niezwykle rzadkie. Ciosów kamieniau˝yto tylko do detalu architektonicznego. Najbardziej charakterystyczna jest trój-dzielna, wschodnia cz´Êç koÊcio∏a, z trójdzielnym prezbiterium, towarzyszàcymi muni˝szymi kaplicami wielobocznie zamkni´tymi oraz pot´˝nym transeptem84.Na marburskiej Êwiàtyni wzorowa∏ si´ te˝ koÊció∏ Âwi´tego Krzy˝a, który – jak pami´-tamy – ufundowa∏ i w którym zosta∏ pochowany Henryk IV Probus, z tà ró˝nicà, ˝eReiczka zrealizowa∏a swój zamys∏. Na skrzy˝owaniu naw wzniesiono strzelistà wie˝´,czego nie zdo∏ano wykonaç we wroc∏awskiej Êwiàtyni.

Zanim ukoƒczono budow´, w 1329 roku zmar∏ wieloletni kochanek Reiczki, wiel-ki magnat morawski, Jan z Lipy. Zrozpaczona królowa pochowa∏a ukochanego w ko-Êciele, a sama spocz´∏a przy nim szeÊç lat póêniej85. Choç po Êmierci Jana z Lipy Reiczka zamkn´∏a si´ w klasztorze, to jednak w 1333 roku, wraz ze swojà jedynà cór-kà Agnieszkà, uda∏a si´ na pielgrzymk´ do Nadrenii, gdzie odwiedzi∏a ró˝ne sanktu-aria, a z Trewiru i Kolonii przywioz∏a dla swego klasztoru cenne relikwie. Wyposa˝y-∏a te˝ cysterki we wspaniale iluminowane r´kopisy, kosztujàce fortun´, a tak˝e innecenne przedmioty. Obdarowywa∏a klasztory fundowane przez jej pierwszego m´˝a, Wac∏awa II, a drugiego m´˝a, Rudolfa, pochowa∏a. Mia∏a na to Êrodki finansowe,gdy˝ Êwietnie gospodarowa∏a i pomna˝a∏a swoje pieniàdze, po˝ycza∏a te˝ du˝e sumymi´dzy innymi królowi Janowi Luksemburskiemu. Wiadomo, ˝e w drugim testa-mencie, sporzàdzonym przed jej Êmiercià w 1335 roku, zapisa∏a koÊcio∏owi katedral-nemu w Poznaniu i cysterkom w Owiƒskach po 20 grzywien srebra na odmawianiemodlitwy za dusze jej rodziców w rocznic´ Êmierci, natomiast klaryskom w Gnieênieofiarowa∏a tylko 10 grzywien86.

Tu warto wspomnieç ciekawà rzeêb´ z Lwówka Âlàskiego, powszechnie uwa˝anàza nagrobek córki Reiczki, Agnieszki, i jej m´˝a, ksi´cia Henryka Jaworskiego87. Ksi´-stwo Êwidnicko-jaworskie jako jedyne nie zosta∏o podporzàdkowane królom czeskim. Na tumbowym nagrobku (dziÊ zachowana jest tylko p∏yta wierzchnia) ma∏-˝onkowie zostali ukazani w pe∏nych postaciach. Stojà we wzruszajàcej pozie – przy-tuleni do siebie, trzymajà si´ za r´ce – ona w stroju zakonnym, on w rycerskiej zbroi.Nagrobek ten znajduje si´ w ratuszu, dokàd zosta∏ przeniesiony z koÊcio∏a Francisz-kanów. Uznawany jest za najpi´kniejsze dzie∏o gotyckiej sztuki sepulkralnej naÂlàsku88. Nie ma na to ˝adnych dowodów, ale nie mo˝na te˝ wykluczyç, ˝e podobnycharakter mia∏ nagrobek Reiczki i Jana z Lipy w koÊciele w Starym Brnie. Autor tek-stu o Reiczce przyrównuje zwiàzek ich (jakby nie by∏o grzeszny) do mi∏oÊci Abelarda

132

Szla

k Kr

ólew

ski w

Wie

lkop

olsc

e...

i Heloizy, których wielkie uczucie przetrwa∏o nawet Êmierç. Idàc dalej, mo˝na si´ za-stanowiç, czy mo˝e podobnie wyglàda∏ nagrobek Przemys∏a II i Ryksy? Odpowiada-∏oby to mocno rozwini´tej uczuciowoÊci tej epoki i rycerskiemu etosowi mi∏oÊcidworskiej.

„Dnia 23 kwietnia 1296 roku odby∏ si´ w Poznaniu zjazd powszechny. Pra∏acii przedniejsi Królestwa Polskiego i ksi´stwa pomorskiego […] wzi´li sobie spraw´i zadanie, aby któregoÊ z ksià˝àt – m´˝a roztropnego i dojrza∏oÊcià rady zaleconego– królem obrali, a to z uwagi, i˝ król Przemys∏ II prócz córki jedynaczki […] ˝adne-go potomstwa p∏ci m´skiej nie zostawi∏. Po rozstrzàÊni´ciu przeto rozmaitych wnio-sków za powszechnym g∏osem, uchwa∏à i zgodà, W∏adys∏aw, zwany ¸okietkiem, kró-lem i w∏adcà Polski zosta∏ obrany, uznany i mianowany” (D∏ugosz). „Umar∏ królniech ˝yje król”.

I tak koƒczymy w´drówk´ po miejscach zwiàzanych z Piastami wielkopolskimi.

P R Z Y P I S Y

1 D. Matyaszczyk, A. Jab∏oƒska, Poznaƒ. Trakt Królewsko-Cesarski, Poznaƒ 2007.2 Mieszko III urodzi∏ si´ w latach 1122–1125, zm. 1202 r.: zob. Maciej Przyby∏, Mieszko III Stary,

Poznaƒ 2002.3 Boles∏aw K´dzierzawy (ur. ok. 1122, zm. 1173 r.) otrzyma∏ Mazowsze i Kujawy.4 Henryk Sandomierski (ur. 1127/1132, zm. 1166 r.) otrzyma∏ Sandomierz.5 Najm∏odszy z braci to Kazimierz Sprawiedliwy (ur. ok. 1138, zm. 1194 r.), póêniejszy ksià˝´ sandomier-

ski i krakowski.6 M. Przyby∏, Mieszko III Stary, Poznaƒ 2002.7 Mieszko III wyda swe córki znakomicie: Wierzchos∏awa Ludmi∏a zosta∏a poÊlubiona w 1166 r. ksi´ciu

lotaryƒskiemu Fryderykowi; Judyta wysz∏a za mà˝ mi´dzy 1173 a 1177 r. za ksi´cia saskiego Bernarda,El˝bieta zosta∏a kolejno ˝onà ksi´cia czeskiego Sobies∏awa (przed 1180 r.), a póêniej margrabiego ∏u˝yc-kiego Konrada; zob. G. Labuda, Wielkopolska na drogach rozwoju politycznego. Ku koronacji Przemys∏a II,„Kronika Miasta Poznania” (Nasi Piastowie) 1995, s. 10.

8 Stefan, ur. ok. 1150, zmar∏ bezpotomnie mi´dzy 1168 a 1177 r.9 Mistrz Wincenty (tzw. Kad∏ubek), Kronika polska, prze∏o˝y∏a i opracowa∏a Brygida Kürbis,

Wroc∏aw 1992, s. 161–165. Cytat za: J. Wiesio∏owski, Przemys∏-Lancelot, czyli stra˝nica RadoÊci nad War-tà, „Kronika Miasta Poznania” (Nasi Piastowie) 1995, s. 123–135.

10 E. Skibiƒski, Kolegiata kaliska w dziejopisarstwie Êredniowiecznym, [w:] Kolegiata kaliska na przestrze-ni wieków 1303–2003. Materia∏y z konferencji naukowej, red. G. Kucharski i ks. Jacek Plota, Kalisz 2004.

11 Tam˝e.12 Boles∏aw urodzi∏ si´ w 1159, zmar∏ 13 IX 1195 r.13 Mieszko M∏odszy urodzi∏ si´ mi´dzy 1160 a 1165 r., zmar∏ 2 VIII 1193 r..14 W∏adys∏aw Laskonogi urodzi∏ si´ mi´dzy 1161 a 1166 r., zmar∏ 2 XI 1231 r..15 Salomea, urodzi∏a si´ mi´dzy 1162 a 1164 r., zmar∏a 11 V 1183 r.; imi´ otrzyma∏a po swojej babci

Salomei z Bergu, zosta∏a wydana za ksi´cia zachodniopomorskiego Raciborza II.16 Anastazja, urodzi∏a si´ przed 1170 r., zmar∏a po 31 V 1240 r.; zosta∏a wydana za ksi´cia zachodniopo-

morskiego Bogus∏awa I.17 Kolegiata kaliska na przestrzeni wieków...18 Ioannis Dlugossii Annales seu Cronicae incliti regni Poloniae, liber VI, s. 184; za: E. Skibiƒski, Kolegia-

ta kaliska w dziejopisarstwie Êredniowiecznym...19 W koÊciele cysterskim w Sulejowie dobudowano je dopiero w latach 1751–1754 r..20 Jak pami´tamy, jedna z córek wysz∏a za mà˝ za ksi´cia lotaryƒskiego, i stàd Mieszko III mia∏ tak

dobre kontakty z artystami znad Mozy.21 Gniezno – pierwsza stolica Polski, miasto Êwi´tego Wojciecha. Katalog wystawy, Gniezno 1995, s. 132.

133

22 Tam˝e, s. 123–126.23 S. Karwowski, Klasztor pp. cysterek w O∏oboku, Poznaƒ 1890.24 Cystersi, ∏àczàc stare z nowym, podkreÊlali ciàg∏oÊç tradycji miejsca. Pierwszy raz zastosowali to

w Bardzie Âlàskim, gdzie maleƒka figurka Matki Boskiej zosta∏a umieszczona w ogromnym o∏tarzu ba-rokowym.

25 Ostatnio pojawia si´ teza, ˝e Jadwiga by∏a siostrà Âwiatope∏ka, ale nie pomorskiego, lecz w∏adcy Moraw, pochodzàcego z bocznej linii PrzemyÊlidów.

26 M. Derwich, Fundacja lubiƒska na tle rozwoju monastycyzmu, [w:] Opactwo benedyktynów w Lubiniu:Pierwsze wieki istnienia. Materia∏y z IV Sesji Lubiƒskiej z okazji 850-lecia konsekracji o∏tarza NMP. 14–15paêdziernika 1995, Poznaƒ 1996.

27 M. ˚urek, KoÊció∏ konwentualny Panny Marii w Lubiniu, [w:] Opactwo benedyktynów...28 I. Kabaciƒska, Kaplica grobowa w koÊciele klasztornym, M. Kara, Domniemany grób W∏adys∏awa Lasko-

nogiego oraz R. Kabaciƒski, Lubiƒski grobowiec W∏adys∏awa Laskonogiego, [w:] Opactwo benedyktynów...29 M. Przyby∏, Uwagi w sprawie domniemanego pochówku ksi´cia, [w:] Opactwo benedyktynów...30 A. S. Naruszewicz, Historia narodu polskiego.31 Dzieje Murowanej GoÊliny, red. M. Brust, Poznaƒ 2006, s. 35.32 Rocznik kapitu∏y gnieênieƒskiej, za: „Kronika Miasta Poznania” (Nasi Piastowie) 1995.33 Konstancja zosta∏a pochowana w klasztorze cysterskim w Chorin, którego by∏a dobrodziejkà. Zmar-

∏a 19 X 1281 r. Równie˝ jej mà˝ Konrad, gdy zmar∏ w 1304 r., zosta∏ pochowany w tym samym miejscu.34 Eufrozyna zmar∏a 17 II 1298 r. i zosta∏a pochowana w koÊciele klasztornym w Trzebnicy. Jej nagrobek

nie zachowa∏ si´, lecz znany jest z póêniejszej podobizny.35 Rocznik kapitu∏y gnieênieƒskiej; za: „Kronika Miasta Poznania” (Nasi Piastowie) 1995.36 Tam˝e.37 Tam˝e.38 W. Ga∏ka, O architekturze i plastyce dawnego Poznania do koƒca epoki baroku, Poznaƒ 2001.39 H. Likowski, Poczàtki klasztoru cysterek w Owiƒskach (1242–1250), Poznaƒ 1924, s. 27. Autor cytuje

dokument fundacyjny: eandem domum dei una cum fratre nosto duce Boleslao, cuius voluntatis semper eratet est idem factum effectum complere, specialiter ad honorem beate Marie semper virginis fundarismus,za: Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, I, nr 303, s. 269.

40 W. Dalbor, KoÊció∏ romaƒski w Owiƒskach, „T cza. Ilustrowane pismo tygodniowe” 26 IX 1931, z. 39; R. V.41 D. Matyaszczyk, KoÊció∏ i klasztor panien cysterek w Owiƒskach w Êwietle êróde∏, s. 648–682;

oraz D. Matyaszczyk, ks. K. Tomalik, Program ikonograficzny i teologiczny koÊcio∏a klasztornego cysterekw Owiƒskach, [w:] Cysterki w dziejach i kulturze ziem polskich, dawnej Rzeczypospolitej i Europy Ârod-kowej. Materia∏y z siódmej Mi´dzynarodowej Konferencji Cystersologów odbytej z okazji 800. rocznicyfundacji opactwa cysterek w Trzebnicy. Trzebnica 18–21 wrzeÊnia 2002 roku, red. A. M. Wyrwa, ks. A. Kie∏basa SDS, ks. J. Swastek, Poznaƒ 2004, s. 683–726.

42 Konrad z Salomeà stali si´ protoplastami wszystkich Piastów g∏ogowskich i oleÊnickich. Ga∏àê Piastówg∏ogowskich wymar∏a w XVI w., a oleÊnickich w koƒcu XV w. ¸àcznie znanych jest 68 potomków tej paryw linii m´skiej. Zob. T. Jurek, G∏ogowscy kuzynowie Piastów wielkopolskich, „Kronika Miasta Poznania”(Nasi Piastowie) 1995.

43 Tam˝e.44 Rocznik kapitu∏y poznaƒskiej, za: „Kronika Miasta Poznania” (Nasi Piastowie) 1995.45 Wszyscy urodzeni po 1239 r. Piastowie opolscy, cieszyƒscy i oÊwi´cimscy sà potomkami W∏adys∏a-

wa i Eufemii. Najpóêniej, bo w po∏owie XVII w., wymar∏a ga∏àê Piastów cieszyƒskich. Znanych jestoko∏o 140 potomków W∏adys∏awa i Eufemii w linii m´skiej, za: K. Jasiƒski, Genealogia Piastów wiel-kopolskich...

46 Rocznik kapitu∏y poznaƒskiej.47 Je˝eli chodzi o córk´ Przemys∏a, to poÊlubi∏a ona Konrada, syna margrabiego brandenburskiego Jana

w 1260 r. A je˝eli m´˝em by∏ Konrad, ksià˝´ Êlàski, to Salomeà by∏a siostrà Przemys∏a, i Êlub zosta∏ zawar-ty w 1249 r.

48 Rocznik kapitu∏y poznaƒskiej.49 Nie wiadomo dok∏adnie, kiedy zmar∏a Anna ani kiedy zosta∏a ksienià. Pochowano jà w klasztorze

owiƒskim.50 Eufemia zmar∏a 5 IX 1298 r. Zosta∏a pochowana u stóp o∏tarza.51 Rocznik kapitu∏y poznaƒskiej.

134

Szla

k Kr

ólew

ski w

Wie

lkop

olsc

e...

52 To oczywista pomy∏ka kronikarza, Przemys∏ by∏ starszym synem W∏adys∏awa Odonica, m∏odszym by∏Boles∏aw Pobo˝ny.

53 Kronika wielkopolska, za: „Kronika Miasta Poznania” (Nasi Piastowie) 1995.54 Jednak takie fryzy mia∏y wszystkie ówczesne koÊcio∏y franciszkaƒskie: m.in. w Krakowie i Wroc∏awiu.55 B. Nowacki, Przemys∏ II 1257–1296: odnowiciel Korony Polskiej, Poznaƒ 1997.56 Kronika wielkopolska.57 8 wrzeÊnia 1253 r. papie˝ Innocenty IV dokona∏ w bazylice Êw. Franciszka w Asy˝u uroczystej kanoni-

zacji Êw. Stanis∏awa Biskupa. Zosta∏ on wpisany do Martyrologium rzymskiego na dzieƒ 8 maja. W tymdniu KoÊció∏ w Polsce oddaje mu czeÊç. W pierwszym roku po kanonizacji 8 maja 1254 roku na krakow-skich B∏oniach zebrali si´ ksià˝´ta polscy, duchowieƒstwo i wierni, aby oddaç mu ho∏d i czeÊç. KultÊw. Stanis∏awa odegra∏ pierwszorz´dnà rol´ w zjednoczeniu rozbitej na dzielnice Polski, co przyczyni∏o si´do centralizowania w∏adzy.

58 S. Pasiciel, Zespó∏ klasztorny franciszkanów i klarysek w Gnieênie, Gniezno 2005.59 Franciszkanie konwentualni i klaryski w Wielkopolsce od XIII do XIX w., katalog wystawy, Gniezno 2006.60 Rocznik kapitu∏y poznaƒskiej.61 Tam˝e.62 W. KoÊcielniak, K. Walczak, Kronika miasta Kalisza, Kalisz 2002.63 A. Pawlaczyk, Zaginiony rocznik kaliski, za: „Kronika Miasta Poznania” (Nasi Piastowie) 1995.64 Jadwiga, wydana przez Przemys∏a II za ksi´cia kujawsko-brzeskiego W∏adys∏awa ¸okietka, zrobi naj-

wi´kszà karier´, gdy˝ w 1320 roku zostanie wraz z nim koronowana na królowà Polski. Jej syn KazimierzWielki b´dzie królem Polski, a córka El˝bieta królowà W´gier.

65 El˝bieta w chwili Êmierci ojca by∏a ju˝ ˝onà ksi´cia legnickiego Henryka V Brzuchatego.66 Henryka Meklemburskiego, który by∏ uwa˝any za zmar∏ego, podczas gdy przebywa∏ w niewoli, do któ-

rej si´ dosta∏ w czasie wyprawy krzy˝owej; wróci∏ z niej dopiero w 1290 r.67 A. Pawlaczyk, Zaginiony rocznik kaliski...68 Tam˝e.69 J. Wiesio∏owski, Dominikanki poznaƒskie w kr´gu mecenatu Przedpe∏kowiców, „Kronika Miasta Pozna-

nia” 2004, nr 3; oraz P. Stefaniak, Najstarszy polski klasztor dominikanek klauzurowych i jego mieszkanki,„Kronika Miasta Poznania” 2004, nr 3.

70 K. Jasiƒski, Genealogia Piastów wielkopolskich, „Kronika Miasta Poznania” (Nasi Piastowie), 1995.71 Tu warto podkreÊliç, ˝e jest to pierwsza w Polsce znana dzienna data urodzin dziewczynki.72 Ryksa, znana jako Ryksa-El˝bieta, zrobi wielkà karier´, gdy˝ b´dzie dwukrotnà koronowanà królowà

Polski i Czech, a o jej wzgl´dy b´dà si´ ubiegali najmo˝niejsi tego Êwiata.73 T. Jurek podwa˝a jego prawdziwoÊç, twierdzàc, ˝e jest to falsyfikat sporzàdzony z dwóch dokumen-

tów oko∏o po∏owy XIV w.: T. Jurek, Testament Henryka Probusa, „Studia èród∏oznawcze” 1994, nr 35,s. 79–98.

74 By∏by to ogromny klasztor, zwyczajowo w klasztorach cysterek by∏o ok. 20-30 zakonnic.75 Testament Henryka IV Prawego z 23 czerwca 1290 r., t∏um. i opr. M. Z. Wójcik; êród∏o: Schlesisches

Urkundenbuch, Bd 5. Köln – Weimar – Wien 1993, nr 451; za: Dolny Âlàsk: monografia historyczna,red. W. Wrzesiƒski, Wroc∏aw 2006. Ci autorzy uwa˝ajà testament za autentyczny.

76 Konstancja by∏a córkà króla w´gierskiego Beli III, drugà ˝onà króla czeskiego Przemys∏a Otokara I.Urodzi∏a Ann´, ˝on´ Henryka II Pobo˝nego. Córka Anny i Henryka II wysz∏a za mà˝ za Przemys∏a I, a ichsynem by∏ Przemys∏ II. Rodzicami Probusa byli Henryk III, syn Henryka Pobo˝nego, i Judyta, córka Konrada Mazowieckiego. Zatem Henryk IV Probus i Przemys∏ II Pogrobowiec byli kuzynami.

77 Zdanie odr´bne ma Sz. Skibiƒski, który uwa˝a, ˝e Ryksa zosta∏a pochowana poÊrodku katedry, gdzieÊw pobli˝u o∏tarza pw. Âwi´tego Krzy˝a i Êw. Jadwigi: zob. Sz. Skibiƒski, Królewski charakter katedry po-znaƒskiej, „Kronika Miasta Poznania” (W kr´gu katedry) 2003.

78 B. Nowacki, Przemys∏ II 1257–1296: odnowiciel Korony Polskiej.79 A. Pawlaczyk, Zaginiony rocznik kaliski.80 […] quo formina per testudinem capellae regalis impetu suo faciens imagines Przemyslai et reginae in

parietibus elevats et depictas concussit.81 Dzieje Wielkopolski, t. 1. do 1793, red. J. Topolski, Poznaƒ, 1969, s. 399.82 A. Kar∏owska-Kamzowa, Znaczenie ideowe poznaƒskich fundacji Przemys∏a II, [w:] Poczàtki i rozwój

Starego Miasta w Poznaniu w Êwietle badaƒ archeologiczno-architektonicznych. Materia∏y z Ogólnopolskie-go Sympozjum […] 1973, red. W. B∏aszczyk, Warszawa – Poznaƒ 1977.

135

83 Sz. Skibiƒski, Nagrobek Boles∏awa Chrobrego w katedrze poznaƒskiej, „Kronika Miasta Poznania” (Nasi Piastowie) 1995.

84 J. Kuthan, Pocátky a rozmach gotické architektury w Cechach: k problematyce cisterciácké stavebni vorby,Praha 1983.

85 W. Iwaƒczak, El˝bieta Ryksa – królowa, kobieta, mecenas sztuki, „Kronika Miasta Poznania” (Nasi Piastowie) 1995.

86 „Wir Wollen ouch und schaffen, daz man zu Pozna in den Tu°m, do unser Vater und unser Mutterligen, czwenzik schock gebe, dorumb man koufe czwei schock geldes, di man alle iar an unserm, und anunsers Vaters und an unser Muter iartage, den man do mit vigilien und mit selmessen ewiclich begehnsal, under die herren teile. Ouch schaffe wir, daz man in das Closter zu Ovenzik gebe czwenzig schock,dorumb man koufe czwei schock geldes, und in das Closter zu Sant Claren zu Gnezen czehn schock,do mit man koufe ein schock geldes, daz man in beiden Clostern, unsern, und unsers Vaters, und unserMuter iartage mit vigilien und mit selemessen ewiclich begehe, und an dem iartag das gelt under divrowen teile.” [w:] Codex diplomaticus et epistolaris Moraviae, ed. P. Ritter v. Chlumeck, t. VI,Brünn 1854, nr 40; za: W. Iwaƒczak, El˝bieta Ryksa... i tam wczeÊniejsza literatura.

87 Henryk I Jaworski urodzi∏ si´ mi´dzy 1292 a 1296 r., zmar∏ mi´dzy 6 III a 15 V 1346 r.; ksià˝´ jawor-sko-Êwidnicki od 1301 r., po 1312 r. otrzyma∏ ksi´stwo jaworskie. Nie chcia∏ popaÊç w zale˝noÊç lennàod pot´˝nego króla Czech Jana Luksemburskiego, dlatego zwiàza∏ si´ z opozycjà antyluksemburskà,na której czele sta∏ pot´˝ny magnat morawski Jan z Lipy i królowa czeska i polska, dwukrotnie owdowia-∏a El˝bieta Reiczka. W 1316 r., wbrew woli Jana Luksemburczyka, wyda∏a swojà jedynà córk´ Agnieszk´(urodzi∏a si´ 15 VI 1305 r., szeÊç dni przed Êmiercià ojca Wac∏awa II, zmar∏a zapewne w 1336 r.) za ksi´ciajaworskiego, co uczyni∏o z Henryka potencjalnego konkurenta do tronu czeskiego. Wkrótce po Êlubie woj-ska Henryka zaj´∏y, za zgodà Reiczki, jej opraw´ wdowià z Hradcem na czele, skàd organizowano wypra-wy wspierajàce buntowników przeciwko królowi czeskiemu. Po dwóch latach obie strony zawar∏y pokój.Wed∏ug jednych Henryk po Êmierci zosta∏ pochowany w klasztorze cysterskim w Krzeszowie, choç wed∏uginnych spoczà∏ u boku zmar∏ej dziesi´ç lat wczeÊniej ˝ony Agnieszki w koÊciele Franciszkanów w Lwów-ku Âlàskim. Por. Henryk I Jaworski, Wikipedia, wolna encyklopedia.

88 J. K´b∏owski, Nagrobki gotyckie na Âlàsku, Poznaƒ 1969; J. Witkowski, Kilka uwag o nagrobku z Lwów-ka, Sprawozdania PTPN. Wydz. Nauk o Sztuce, nr 104, 1986, Poznaƒ 1988, s. 126–187; A. Grzybowski,Dextrarum iunctio na nagrobku lwóweckim, [w:] Mi´dzy formà a znaczeniem: studia z ikonografii architek-tury i rzeêby gotyckiej, Warszawa 1997, s. 185–211.