TÔ Ï¿ıÔ˜ ˆ˜ ÂÚÁ·ÏÂ›Ô Ì¿ıËÛË˜ Î·È ‰È‰·ÛÎ·Ï›·˜repository.edulll.gr/edulll/retrieve/3126/919.pdf · tÔ Ï¿ıÔ˜ ˆ˜ ÂÚÁ·ÏÂ›Ô Ì¿ıËÛË˜

TOcirc IumliquestıOcirc˜ ˆ˜ AcircUacuteAacutemiddotIumlAcircrsaquoOcirc

IgraveiquestıEumlUcircEuml˜ IcircmiddotEgrave permilEgravepermilmiddotUcircIcircmiddotIumlrsaquomiddot˜

ordfmiddotUacutersaquomiddot tradeEcirc˘UacutefiAcircUacutemiddot

Agraveparapartparapound paramiddotOacuteAcircEgraveUcircUgravelsaquoIgraveEgraveOcirc infinıEumlOacuteOgraveOacute

intIumlAcircEgravepermil

Egraveiquest Icirc

middotEgrave

infinOacuteUgraveEgraveIcirc

IumlAcircrsaquopermil

Egravemiddot

prod UacuteiquestIacuteEuml Ucirc˘AacutemacrUacuteEumlIgravemiddotUgraveOcircpermilOcircUgraveAcircrsaquoUgravemiddotEgrave IcircmiddotUgraveiquest 80 middotfi UgraveOcirc part˘Uacuteˆmiddot˚Icircfi intOcircEgraveOacuteˆOacuteEgraveIcircfi

∆middotIgraveAcircrsaquoOcirc IcircmiddotEgrave IcircmiddotUgraveiquest 20 middotfi partıOacuteEgraveIcircOcircDagger˜ parafiUacuteOcirc˘˜

EXOFILA 7 25-04-07 1134 Page 1

ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΠΑΙ∆ΩΝ

Κλειδιά και Αντικλείδια

∆ιδακτική Μεθοδολογία

Το λάθος ως εργαλείο microάθησης

και διδασκαλίας

Μαρία Σφυρόερα

ΥΠΕΠΘ

Πανεπιστήmicroιο Αθηνών

Αθήνα 2007

Μέτρο 11 ΕΠΕΑΕΚ II

Εκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδων

Βrsquo έκδοση 2007

Αrsquo έκδοση 2003

Επιστηmicroονική υπεύθυνη της σειράς

laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

ΑΑλλεεξξάάννδδρραα ΑΑννδδρροούύσσοουυ

Η Μαρία Σφυρόερα είναι Λέκτορας Παιδαγωγικής στο

Τmicroήmicroα Επιστηmicroών της Εκπαίδευσης στην Προσχολική

Ηλικία (ΤΕΕΠΗ) του ∆ηmicroοκρίτειου Πανεπιστηmicroίου

Θράκης

ΤΟ ΛΑΘΟΣ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΜΑΘΗΣΗΣ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑΣ

3


Eίναι άραγε δυνατόν να δουλέψει κανείς αποτελεσmicroα-

τικά σε ένα αποmicroονωmicroένο ορεινό χωριό της Θράκης

όταν νιώθει αδυναmicroία επικοινωνίας λόγω γλώσσας Πώς

βρίσκει ένας εκπαιδευτικός ισορροπία ανάmicroεσα στους

κανόνες του σχολικού θεσmicroού στις απαιτήσεις των εξε-

τάσεων στα περιεχόmicroενα του αναλυτικού προγράmicromicroατος

και στις ανάγκες των παιδιών Πώς διδάσκει κανείς ελ-

ληνικά όταν πάνω από τα microισά παιδιά στην τάξη είναι

αλλόγλωσσα Yπάρχουν τρόποι να κινητοποιήσουmicroε τα

παιδιά ώστε να ενδιαφερθούν για το σχολείο Πώς αξιο-

λογούmicroε εάν οι microαθητές έmicroαθαν ή όχι ιστορία Aντέχεται

η σιωπή των microαθητών από το δάσκαλο Πώς διορθώ-

νουmicroε τα λάθη των παιδιών Πώς επικοινωνούmicroε σε microια

σχολική τάξη Yπάρχει χώρος για ευχαρίστηση στο

σηmicroερινό σχολείο

Tα παραπάνω ερωτήmicroατα και πολλά άλλα απασχολούν

τους εκπαιδευτικούς και συνδέονται άmicroεσα microε την καθη-

microερινή διδακτική τους πράξη Kάθε τάξη ορίζεται ως συ-

νάντηση υποκειmicroένων microε διαφορετική το καθένα προ-

σωπική ιστορία που καλούνται να δράσουν σε ένα ενιαίο

πλαίσιο Aυτή η συνάντηση δεν είναι εύκολη ούτε ανέ-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

4

φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες

Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-

νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί

συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-

θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-

τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν

τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους

πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-

λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-

βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο

λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα

Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-

τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να

αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της

σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που

έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης

απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-

διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης

(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε

άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-

τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την


5

κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-

κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-

λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα

σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-

τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-

λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν

microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη

θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά

για τη δική σας διδακτική πρακτική

Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί

καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την

πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας

και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-

microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από

τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα

φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-

ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα

τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που

κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε

δικές σας λύσεις

Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της

καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι

χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών


6

σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο

βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-

κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-

λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και

τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε

σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-

νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-

ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε

ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την

κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της

γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του

πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά

βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα

Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το

Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα

ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον

καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-

microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε

στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-

κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα

όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε

ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των

εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-

παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που


7

θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο

microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να

αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν

στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην

έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-

θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους

ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά

Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος

Νοέmicroβριος 2002


8

Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία

bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε

bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α

bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β

bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β

bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ

bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ

bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α

bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ

bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ

bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ

bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ

bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ

bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ


9

bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β

bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π

bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε

bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε

bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε

θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν

bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ

bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ

bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε

bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε

bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ

bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α

bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α

bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α


10

θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες

bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν

bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ

bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ

bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α

bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ

bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε

bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α

Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

wwwkleidiakaiantikleidianet


11

Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας

Σκηνή 1η (Βrsquo τάξη σχολείου περιοχής της Αθήνας microε πολλά αλλό-

γλωσσα παιδιά) Εκπαιδευτικός Ελάτε παιδιά να πούmicroε

microια ιστορία1 σαν αυτή του microανάβη που είπαmicroε χτες Θα

σας τη λέω εγώ και microετά θα βλέπουmicroε και τις εικόνες και

θα τη λέmicroε όλοι microαζί Λοιπόν αρχίζω laquoΟ Βάτραχος

ήταν πολύ φοβισmicroένος Καθώς βρισκόταν ξαπλωmicroένος

στο κρεβάτι του άκουσε κάτι περίεργους θορύβους

Κάτι σαν να έτριξε στην ντουλάπα microα και κάτι λες και

σερνότανε στο ξύλινο πάτωmicroα ldquoΚάποιος είναι κάτω από

το κρεβάτι microουrdquo σκέφτηκε ο Βάτραχος Πήδηξε από το

κρεβάτι του βγήκε έξω στο σκοτεινό δάσος κι άρχισε να

τρέχει microέχρι που έφτασε στο σπίτι της Πάπιας ldquoΑ Τι

καλά που σκέφτηκες να έρθεις να microε δειςrdquo είπε η Πάπια

ldquoΑλλά δεν είναι κάπως αργά για επισκέψεις Ότι έλεγα

να πάω για ύπνοrdquo ldquoΑχ Πάπια microου βοήθησέ microε Έχω

κατατροmicroάξει Υπάρχει ένα φάντασmicroα κάτω από το κρε-

βάτι microουrdquoraquo Για δείτε την εικόνα Ποιος είναι εδώ

1 Από το βιβλίο του Μαξ Βέλθιους Ο Βάτραχος Φοβάται Πατά-κης Αθήνα 1997


12

Εριόν Κυρία Βατράχης είmicroαι

Εκπαιδευτικός Για να το πει κάποιος άλλος καλύτερα

Ελένη

Ελένη ΟΟ Βάτραχος

Εκπαιδευτικός Ακούσατε όλοι ΟΟ Βάτραχος

Αλί Κυρία εδώ τροmicroάει η Βατράχη

Εκπαιδευτικός Αχ Βρε Αλί Τώρα το είπα Όλα λάθος

Τρο-microά-ζει ο Βά-τρα-χος Λοιπόν γιατί τροmicroάζει

Αϊσέ (Χωρίς να microιλά δείχνει στην εικόνα κάτω από το

κρεβάτι)

Τζελάλ (microε ενθουσιασmicroό) Κρεβάτι κάτω

Εκπαιδευτικός Ποιος θα πει όλη την πρόταση Σας έχω

πει θέλω να microιλάτε microε προτάσεις

Αρτάν Είναι κρεβάτι κάτω

Εκπαιδευτικός Ποιoς θα πει όόλληη την πρόταση

Θάνος Νοmicroίζει πως κάποιος είναι κάτω από το κρεβάτι

του

Εκπαιδευτικός Ωραία Και πού πάει

Ριτβάν Κυρία πηγαίνεις για Πάπια

Εκπαιδευτικός Όχι ∆εν πηγαίνω εγώ για Πάπια (γε-

λάει)

Αλί Βάτραχο πηγαίνεις για Πάπια

Εκπαιδευτικός Το λέω εγώ Ο Βά-τρα-χος πη-γαί-νει

σσττηηνν Πά-πια Ποιος θα το πει

Ο Αλί ο Τζελάλ και ο Θάνος επαναλαmicroβάνουν όλοι microαζί


13

Σκηνή 2η

(Εrsquo τάξη ορεινού χωριού της Θράκης) Κάθε φορά που

ζητάω από τα παιδιά της τάξης microου να microου γράψουν ένα

κείmicroενο έχω την αγωνία ότι πάλι θα απογοητευτώ Προ-

σπαθώ τόσο πολύ microαζί τους αλλά νοmicroίζω ότι τίποτα δεν

τους έχω microάθει ότι ποτέ δε θα καταφέρουν να γράψουν

κάτι σωστά ότι ποτέ δε θα microάθουν να γράφουν Κείmicroενα

σαν το παρακάτω microε κάνουν να θυmicroώνω και να νιώθω

αmicroήχανα Πώς να τα διορθώσω αφού είναι γεmicroάτα λάθη

Από πού να αρχίσω Έχει νόηmicroα να σηmicroειώσω όλα τα

λάθη ή να γράψω απλά ένα συνολικό σχόλιο για να τε-

λειώνω microε αυτή την επώδυνη διαδικασία της αξιολόγη-

σης Τι άλλο να κάνω για να microάθουν επιτέλους αυτά τα

παιδιά να γράφουν Περισσότερες ασκήσεις γραmicromicroατι-

κής Κι όmicroως εκεί τα καταφέρνουν καλύτερα Κάθε

φορά που τους ζητάω να γράψουν microόνοι τους παίρνω

―στην καλύτερη περίπτωση― κείmicroενα σαν αυτό του

Ερτζάν

Μια microέρα στο παζάρι

laquoΕγω στο Κοmicroοτηνη στο παζαρι πιγω Και microπαmicroπαmicroου

ηρφαι και παρουmicroε πολη πραχmicroατα Μιλες ποτοκαλες

κρεας πσαρια microπανανα καροτα πατατες παπουτζια

ρουχα microπουφανια παντελονες Και στο γιατρο να κανω

εβολιο πιγω Ο γιατρος λεει εmicroενα ειmicroαι καλο Και εκανα


14

εβολιο Και στο δροmicroο βλεπουmicroε πολη ανθροπο και πο-

δήλατα Και αmicroακσια ειναι πολη Και το microπαmicroπαmicroου

εmicroένα ποδήλατο πάρει Και παmicroε να φαmicroε κουλουρια και

πάστες Και γηριζουmicroε Να ηρθαmicroαι Καναmicroε microια ωραraquo

Σκηνή 3η

(Ένας ερευνητής σε ένα σχολείο ενδιαφέρεται να microάθει

τι πιστεύουν τα παιδιά για το σχήmicroα της Γης Η συνέ-

ντευξη που ακολουθεί έχει γίνει microε ένα παιδί της Γrsquo ∆η-

microοτικού2)

Ερευνητής Ποιο είναι το σχήmicroα της Γης

Παιδί Στρογγυλό

Ερευνητής Μπορείς να κάνεις microια εικόνα της Γης

(Το παιδί φτιάχνει έναν κύκλο που απεικονίζει τη Γη)

Ερευνητής Αν περπατούσες πολλές microέρες σε ευθεία πού

θα έφτανες

Παιδί Πιθανώς σε άλλο πλανήτη

Ερευνητής Θα microπορούσες να φτάσεις ποτέ στο τέρmicroα ή

στην άκρη της Γης

Παιδί Ναι αν περπατούσες για πολύ καιρό

Ερευνητής Θα microπορούσες να πέσεις από την άκρη

2 Βοσνιάδου Σ laquoΝοητικά microοντέλα της γης διαπολιτισmicroικές microελέτεςraquo στο Βοσνιάδου Σ Γνωσιακή Ψυχολογία Gutenberg Αθήνα 1998 σ 291


15

Παιδί Ναι ίσως3

Πώς σχετίζονται οι παραπάνω σκηνές microεταξύ τους

Αναζητώντας τα κοινά στοιχεία στις παραπάνω σκηνές

θα microπορούσε κανείς αρχικά να διαπιστώσει πως και στις

τρεις σκηνές τα παιδιά laquoκάνουν λάθηraquo Άλλοτε τα λάθη

αυτά αφορούν στον προφορικό λόγο (σκηνή 1η) άλ-

λοτε στο γραπτό (σκηνή 2η) και άλλοτε σε microια laquoελλιπήraquo

γνώση από το χώρο της αστρονοmicroίας (σκηνή 3η)

Προσπαθώντας να αναλύσουmicroε περισσότερο αυτές τις

σκηνές θα λέγαmicroε microε ευκολία πως η 1η και η 2η σκηνή

microοιάζουν microεταξύ τους ως προς

3 Σύmicroφωνα microε έρευνες που έχουν οδηγήσει στον εντοπισmicroό των νοητικών microοντέλων των παιδιών για τη Γη το παιδί του συγκε-κριmicroένου παραδείγmicroατος έχει σχηmicroατίσει το microοντέλο της Γης-δίσκου βάσει του οποίου η Γη είναι ένας στρογγυλός δίσκος που στηρίζεται από το έδαφος Για περισσότερα σχετικά microε τις microελέτες για τον εντοπισmicroό των αρχικών ιδεών των παιδιών στο χώρο της φυσικής και της αστρονοmicroίας βλ στα Βοσνιάδου Σ (επιmicro) Κείmicroενα Εξελικτικής Ψυχολογίας Σκέψη Gutenberg Αθήνα 1992 Κουλαϊδής Β (επιmicro) Αναπαραστάσεις του φυσι-κού κόσmicroου Gutenberg Αθήνα 1994 Ραβάνης Κ Οι φυσικές επιστήmicroες στην προσχολική εκπαίδευση Τυπωθήτω Αθήνα 1999 κά


16

bull Το ότι τα παιδιά κάνουν λάθη τα οποία οφείλονται

στο γεγονός ότι τα ελληνικά δεν είναι η microητρική

τους γλώσσα

bull Το ότι τα παιδιά επιθυmicroούν και προσπαθούν να

επικοινωνήσουν γραπτά ή προφορικά χρησιmicroοποιώ-

ντας τα γλωσσικά εργαλεία τα οποία ήδη κατέχουν

bull Το ότι ο εκπαιδευτικός και στις δύο περιπτώσεις βιώ-

νει αρνητικά τα λάθη των παιδιών τα αντιmicroετωπίζει

σαν laquoπρόβληmicroαraquo που του προκαλεί εκνευρισmicroό και

αmicroηχανία κάτι που φαίνεται είτε από τον τρόπο microε

τον οποίο τα χειρίζεται κατά τη διάρκεια της επικοι-

νωνίας του microε τα παιδιά (σκηνή 1η) είτε από τις

σκέψεις του που τις καταγράφει στο ηmicroερολόγιό του

(σκηνή 2η)

Αντίθετα η 3η σκηνή η οποία εντάσσεται στο πλαίσιο

microιας ερευνητικής διαδικασίας διαφοροποιείται από τις

δύο προηγούmicroενες ως προς

bull Το ότι το λάθος δε σχετίζεται microε ελλιπή γνώση της

ελληνικής γλώσσας αλλά microε το γεγονός ότι το παιδί

δεν έχει ακόmicroη σταθεροποιήσει τη γνώση του σχε-

τικά microε το σχήmicroα της Γης

bull Το ότι ο ερευνητής ―σε αντίθεση microε τον εκπαιδευ-


17

τικό― microοιάζει microε τις ερωτήσεις του να laquoπροκαλεί το

λάθοςraquo ενώ θα microπορούσε κάλλιστα να το έχει απο-

φύγει αν περιοριζόταν στην πρώτη απάντηση του

παιδιού (laquoη Γη είναι στρογγυλήraquo) την οποία και

απεικόνισε microε τη ζωγραφιά του4

Για ποιo λόγο λοιπόν ο ερευνητής επιδίωξε να προκαλέ-

σει το λάθος αφού αυτό δυσχεραίνει την αλληλεπί-

δραση και αποσταθεροποιεί το ίδιο το παιδί το οποίο

ενώ έχει ήδη απαντήσει σωστά οδηγείται σε microια λανθα-

σmicroένη απάντηση Η σύγκριση ανάmicroεσα στις δύο πρώτες

σκηνές από τη microια και στην 3η σκηνή από την άλλη

4 ∆εν αmicroφισβητεί βέβαια κανείς ότι ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπί-ζει καθηmicroερινά αυτή την πραγmicroατικότητα χωρίς να έχει την laquoπολυτέλειαraquo του ερευνητή Εντούτοις το παράδειγmicroα αυτό εκτός από το ότι αναδεικνύει όπως θα δούmicroε το λάθος ως βασικό στοιχείο της microαθησιακής διαδικασίας microπορεί να δώσει στον εκπαιδευτικό κάποια πρώτα laquoεργαλείαraquo ώστε να microπορεί ο ίδιος να έχει microια ερευνητική microατιά πάνω στους microαθητές του και στο έργο του να microπορεί δηλαδή να ερmicroηνεύει και να αναζητά λύσεις για την αντιmicroετώπιση των προβληmicroάτων της καθηmicroερι-νής διδακτικής πράξης Για το ρόλο του εκπαιδευτικού ερευ-νητή βλ περισσότερα στα Altichter H Posch P amp Somekh B Οι εκπαιδευτικοί ερευνούν το έργο τους Μια εισαγωγή στις microεθόδους έρευνας-δράσης Μεταίχmicroιο Αθήνα 2001 Μπαγάκης Γ (επιmicro) Ο εκπαιδευτικός ερευνητής Μεταίχmicroιο Αθήνα 2002


18

αναδεικνύει τελικά microια διαφορετική αντίληψη για το

ρόλο του λάθους στην εκπαιδευτική διαδικασία Ποια

είναι όmicroως αυτή

ΤΤοο λλάάθθοοςς ωωςς laquolaquoππρρόόββλληηmicromicroααraquoraquo

Στις δύο πρώτες σκηνές τα λάθη των παιδιών αντιmicroε-

τωπίζονται ως ένα laquoπρόβληmicroαraquo ως microια laquoδυσλειτουργίαraquo

της γνωστικής διαδικασίας Οι απαντήσεις των περισσό-

τερων παιδιών στην 1η σκηνή είναι εσφαλmicroένες συ-

γκρινόmicroενες microε την αναmicroενόmicroενη από τον εκπαιδευτικό

laquoσωστή απάντησηraquo Το ίδιο συmicroβαίνει και microε το γραπτό

κείmicroενο (2η σκηνή) Το λάθος στη συγκεκριmicroένη περί-

πτωση αντανακλά την απόσταση ανάmicroεσα στην τελική

παραγωγή του παιδιού και στο αντικειmicroενικά σωστό κεί-

microενο Η γραπτή παραγωγή του παιδιού χαρακτηρίζεται

laquoλάθοςraquo από τον εκπαιδευτικό ο οποίος εκφέρει microια

συνολική αξιολογική κρίση από την οποία φαίνεται ότι

δεν αποδέχεται τις λανθασmicroένες απαντήσεις

Αυτός ο τρόπος αντιmicroετώπισης του λάθους microάς παραπέ-

microπει στην αντίληψη της παραδοσιακής παιδαγωγικής

σύmicroφωνα microε την οποία το λάθος είναι ένδειξη microιας ατε-

λούς εργασίας του microαθητή ο οποίος δεν έχει ακόmicroη


19

συσσωρεύσει microια laquoεπαρκή ποσότητα γνώσηςraquo ώστε να

το αποφύγει Η έννοια της συσσώρευσης της γνώσης και

η επιθυmicroία αυτής της αποφυγής του λάθους απορρέει

από microια συmicroπεριφοριστική αντίληψη για τη microάθηση την

οποία συναντάmicroε για παράδειγmicroα στο πλαίσιο της προ-

γραmicromicroατισmicroένης διδασκαλίας του Skinner5 Το λάθος

αποτελεί σύmicroφωνα microε αυτή τη θεωρία αιτία αποθάρ-

ρυνσης του microαθητή σε αντίθεση microε τη σωστή απά-

ντηση που αποτελεί θετική ενίσχυση και εποmicroένως εξω-

τερικό κίνητρο για microάθηση Για το λόγο αυτό ο τεmicroαχι-

σmicroός της γνώσης από τον εκπαιδευτικό σε microικρά απλά

και διαδοχικά βήmicroατα έτσι ώστε το παιδί να microη συναντά

καmicroία δυσκολία και εποmicroένως να microπορεί να απαντά σω-

στά σε κάθε ερώτηση θα οδηγούσε στην αποφυγή του

λάθους και τελικά στην εξάλειψή του από τη διδακτική

πράξη Επιπλέον η ―λεκτική συνήθως― επανάληψη του

σωστού από τα παιδιά (κάτι που επιδιώκει και ο εκπαι-

δευτικός της 1ης σκηνής) θα microπορούσε ―σύmicroφωνα πά-

ντα microε αυτή την αντίληψη― να οδηγήσει στην κατά-

κτηση της γνώσης

5 Για περισσότερα στοιχεία σχετικά microε το ρόλο του λάθους στο Skinner βλ Φράγκου Χρ Ψυχοπαιδαγωγική Gutenberg Αθή-να 1984 Bigge M Θεωρίες Μάθησης για Εκπαιδευτικούς Πα-τάκης Αθήνα 1990


20

Παρόλο που αυτή η θέση φαίνεται αρχικά απόλυτα εύ-

λογη (η επανάληψη βοηθά τη microάθηση η αποφυγή του

λάθους διευκολύνει το microαθητή και απαλλάσσει τον εκ-

παιδευτικό από τη διαχείριση του λάθους και κατά συ-

νέπεια από όλη την αρνητική συναισθηmicroατική κατά-

σταση που αυτό δηmicroιουργεί microέσα στην τάξη κλπ) η

ανάλυσή της microας φέρνει αντιmicroέτωπους microε τα εξής προ-

βλήmicroατα α) η θεωρία αυτή δεν microπορεί να βρει εφαρ-

microογή παρά microόνο όταν microας ενδιαφέρει η microηχανιστική κα-

τάκτηση πληροφοριών ή γνώσεων (πχ αποστήθιση) και

όχι η απόκτηση δεξιοτήτων6 β) αγνοεί το γεγονός ότι ο

κατατεmicroαχισmicroός της ύλης microε στόχο την αποφυγή του

λάθους εmicroποδίζει τη νοηmicroατοδότησή της από το παιδί

(το οποίο microπορεί microεν να microαθαίνει απέξω microια microικρή φρα-

στική ενότητα δεν microπορεί όmicroως να την εντάξει σε ένα

πλαίσιο) ενώ ταυτόχρονα δεν εγγυάται ότι το παιδί θα

microπορέσει να microεταβιβάσει7 αυτή του τη γνώση για να τη

6 Για τη διάκριση ανάmicroεσα στις δηλωτικές γνώσεις (ξέρω ότι) και στις διαδικαστικές γνώσεις ή δεξιότητες (ξέρω να) βλ περισσότερα στα Ματσαγγούρας Η Θεωρία και Πράξη της ∆ιδασκαλίας Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Από την πληροφόρηση στην κριτική σκέψη Gutenberg Αθήνα 1997 Foulin JN amp Mouchon S Εκπαιδευτική Ψυχολογία Μεταίχmicroιο Αθήνα 2001 7 Η ικανότητα microεταβίβασης της microάθησης αποτελεί στόχο κάθε


21

χρησιmicroοποιήσει σε νέες καταστάσεις Αυτό το σχολιάζει

εξάλλου στη 2η σκηνή και ο ίδιος ο εκπαιδευτικός

αφού διαπιστώνει πως η απόδοση των παιδιών στις

γραmicromicroατικές ασκήσεις δε microοιάζει να σχετίζεται microε την

απόδοσή τους στην παραγωγή γραπτού κειmicroένου κάτι

που του στερεί τη δυνατότητα να τις χρησιmicroοποιήσει σαν

ένα εργαλείο άmicroεσης αντιmicroετώπισης αλλά και microακρο-

πρόθεσmicroης εξάλειψης του λάθους

Μήπως λοιπόν η καταδίκη του λάθους και η επιθυmicroία

εξοστρακισmicroού του από τη διδακτική πράξη στο πλαίσιο

της παραδοσιακής παιδαγωγικής της επηρεασmicroένης από

συmicroπεριφοριστικές αντιλήψεις αντανακλά ―εκτός από

τη συσσωρευτική αντίληψη για τη γνώση― και microια αmicroη-

χανία απέναντι στο λάθος microια αδυναmicroία να του ανα-

γνωριστεί ένας περισσότερο δυναmicroικός και δηmicroιουργικός

ρόλος στη microάθηση

εκπαιδευτικής κατάστασης και σχετίζεται τόσο microε την ικανότητα γενίκευσης microιας γνώσης ή microιας στρατηγικής microάθησης όσο και microε την ενεργοποίησή της σε νέες καταστάσεις Περισσότερα βλ στο Bigge M Θεωρίες Μάθησης για Εκπαιδευτικούς Πατάκης Αθήνα 1990


22

ΤΤοο λλάάθθοοςς ωωςς laquolaquoεερργγααλλεείίοο micromicroάάθθηησσηηςςraquoraquo κκααιι ωωςς laquolaquoεερργγαα--

λλεείίοο δδιιδδαασσκκααλλίίααςςraquoraquo

Στην 3η σκηνή αντίθετα ο ενήλικας όχι microόνο δεν προ-

σπαθεί να αποφύγει το λάθος αλλά και το προκαλεί

αφού δεν ικανοποιείται από την αρχικά σωστή απάντηση

του παιδιού Η πρόκληση αυτή του λάθους από τον ενή-

λικα microαρτυρά microια τελείως διαφορετική αντίληψη για το

ρόλο του λάθους στη microαθησιακή διαδικασία αντίληψη η

οποία υποστηρίζεται από microια συνολικά διαφορετική θεώ-

ρηση της microάθησης γνωστή ως οικοδοmicroιστικό πρότυπο

microάθησης8

Το λάθος αντιmicroετωπίζεται εδώ όχι πλέον σαν στοιχείο

που δυσχεραίνει τη microάθηση αλλά σαν συστατικό της

ίδιας της διαδικασίας microάθησης εποmicroένως σαν δυναmicroικό

8 Για το οικοδοmicroιστικό πρότυπο της microάθησης βλ στα Bigge M Θεωρίες Μάθησης για Εκπαιδευτικούς Πατάκης Αθήνα 1990 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ Θεωρίες γνωστικής ανάπτυξης microάθησης και αξιολόγησης Παπαζήσης Αθήνα 1994 Perrau-deau M Les meacutethodes cognitives Apprendre autrement agrave lrsquoeacutecole Armand Colin Paris 1996 Χριστοφίδη-Ενρίκες Α Ο Piaget και το σχολείο Εκκρεmicroές Αθήνα 1999 Κασσωτάκης Μ amp Φλουρής Γ Μάθηση και ∆ιδασκαλία Γρηγόρης Αθήνα 2001


23

στοιχείο που θα microπορούσε να διευκολύνει τελικά τη microά-

θηση εφόσον όπου δεν υπάρχει λάθος δεν υπάρχει

δράση αυτού που microαθαίνει δεν υπάρχει ανακάλυψη

άρα ούτε και microάθηση9 Αυτό που κάνει εδώ ο εκπαι-

δευτικός είναι η πρόκληση αυτού που ο Piaget ονόmicroασε

laquoανισορροπίαraquo ή αλλιώς η πρόκληση αυτού που στη

σύγχρονη διδακτική ονοmicroάζουmicroε laquoγνωστική σύ-

γκρουσηraquo ή laquoκοινωνιογνωστική σύγκρουσηraquo10 Ανισορ-

ροπία ή σύγκρουση προκαλείται κάθε φορά που το παιδί

καλείται να κάνει κάτι περισσότερο από αυτό που ήδη

ξέρει ή ξέρει να κάνει κάθε φορά που οι γνώσεις του (ή

9 Ενδιαφέρον είναι να σηmicroειώσουmicroε ότι η χρήση στο γαλλό-φωνο χώρο της διδακτικής της λέξης ldquoerreurrdquo για το λάθος-πλάνη η οποία έχει αντικαταστήσει τη λέξη ldquofauterdquo (που απο-δίδει περισσότερο την έννοια του σφάλmicroατος) microοιάζει να microην έχει επιλεγεί τυχαία Προέρχεται από το ρήmicroα ldquoerrerrdquo το οποίο σηmicroαίνει laquoπεριπλανιέmicroαιraquo Η λέξη αυτή microας παραπέmicroπει στο δυναmicroικό ρόλο του λάθους κατά τη microαθησιακή διαδικασία η οποία microοιάζει microε ένα γοητευτικό ταξίδι κατάκτησης του άγνω-στου 10 Το αν η σύγκρουση είναι γνωστική ή κοινωνιογνωστική εξαρ-τάται από τις συνθήκες microέσα στις οποίες προκαλείται από το αν δηλαδή οι συγκρούσεις προέρχονται άmicroεσα ή όχι από το κοινω-νικό περιβάλλον από την αλληλεπίδραση microε συνοmicroιλήκους ή ενήλικες Περισσότερα για τις κοινωνιογνωστικές συγκρούσεις βλ στο Doise W amp Mugny G Η κοινωνική ανάπτυξη της νοη-microοσύνης Πατάκης Αθήνα 1989


24

οι δεξιότητές του) δεν επαρκούν για την επίλυση ενός

προβλήmicroατος που του έχει τεθεί Μέσα από αυτή την

ιδιαίτερα σύνθετη διαδικασία το παιδί έρχεται αντιmicroέ-

τωπο microε τα laquoλάθηraquo του τις αντιλήψεις του για τον κό-

σmicroο που το περιβάλλει συνειδητοποιεί τα όρια αυτών

που ξέρει ή νοmicroίζει ότι ξέρει και προσπαθεί να οικοδοmicroή-

σει νέες γνώσεις αλλάζοντας ταυτόχρονα τις νοητικές

του δοmicroές και ανακαλύπτοντας νέες στρατηγικές microε

άλλα λόγια microαθαίνει Με βάση λοιπόν αυτή τη θεώρηση

laquomicroαθαίνωraquo σηmicroαίνει laquoπαίρνω το ρίσκο να κάνω λάθηraquo

Τα παιδιά δε θα microάθαιναν αν δεν έκαναν λάθη Τα λάθη

αποτελούν λοιπόν για αυτά laquoεργαλείο microάθησηςraquo αφού

τα βοηθούν στο να προχωρήσουν πέρα από αυτά που

ήδη ξέρουν Απαραίτητη προϋπόθεση βέβαια για να

microετατραπούν σε laquoεργαλείο microάθησηςraquo είναι να τα χειρι-

στεί ανάλογα ο εκπαιδευτικός11

Γυρνώντας στην 3η σκηνή microπορεί εύκολα να κατανοή-

σει κανείς πως η πρόκληση της λανθασmicroένης απάντησης

έχει στόχο να δηmicroιουργήσει στο παιδί laquoσύγκρουσηraquo να

προκαλέσει laquoρήξηraquo να το φέρει δηλαδή αντιmicroέτωπο microε

την αντίφαση ανάmicroεσα σε αυτό που λεκτικά αναπαράγει

11 Για το χειρισmicroό του λάθους από τον εκπαιδευτικό βλ περισσότερα στο Ράπτη Μ Τα λάθη των microαθητών και ο ρόλος τους στη διαδικασία microάθησης Gutenberg Αθήνα 2002


25

(laquoη Γη είναι στρογγυλήraquo) και σε αυτό που ως αντίληψη

είναι βαθιά ριζωmicroένο microέσα του (laquoη Γη είναι επίπεδη

αφού έτσι τη βλέπω στην πραγmicroατικότητα για αυτό και

όταν φτάσω στην άκρη της θα πέσω ίσως κάτωraquo) έτσι

ώστε να αναθεωρήσει και να τροποποιήσει την αρχική

του ιδέα να οδηγηθεί δηλαδή σε αυτό που ονοmicroάζουmicroε

laquoεννοιολογική αλλαγήraquo12

Στη βάση λοιπόν αυτής της αντίληψης για το λάθος βρί-

σκεται η θέση ότι το παιδί δεν είναι laquoκενός νουςraquo που το

σχολείο θα τον γεmicroίσει microε γνώσεις αλλά έχει ήδη εmicroπει-

ρίες διαmicroορφωmicroένες αντιλήψεις ιδέες και ερmicroηνείες για

τον κόσmicroο που το περιβάλλει οι οποίες τις περισσότερες

φορές είναι βαθιά ριζωmicroένες microέσα του Για αυτό εξάλλου

και τα λάθη του δεν είναι παρά σπάνια τυχαία Αυτές οι

αντιλήψεις εναλλακτικές ιδέες ερmicroηνείες αποτελούν

συχνά laquoεmicroπόδιοraquo στην οικοδόmicroηση της επιστηmicroονικής

γνώσης επειδή είναι αντίθετες ή απλώς διαφορετικές

από αυτήν Η παροmicroοίωση του λάθους microε laquoεmicroπόδιοraquo

12 Για την εννοιολογική αλλαγή βλ περισσότερα στα Βοσνιά-δου Σ (επιmicro) Κείmicroενα Εξελικτικής Ψυχολογίας Σκέψη Guten-berg Αθήνα 1992 Ματσαγγούρας Η (επιmicro) Η Εξέλιξη της ∆ιδακτικής Επιστηmicroολογική Θεώρηση Gutenberg Αθήνα 1995 Βοσνιάδου Σ Γνωσιακή Ψυχολογία Gutenberg Αθήνα 1998


26

είναι πάρα πολύ βασική για τη σύγχρονη διδακτική13 η

οποία σε microεγάλο βαθmicroό έχει επικεντρώσει πλέον το εν-

διαφέρον της στο να εντοπίσει αυτά τα laquoεmicroπόδιαraquo των

παιδιών ώστε να τα επεξεργαστεί microαζί τους να δουλέ-

ψει πάνω σε αυτά να τα microετατρέψει δηλαδή σε διδακτι-

κούς στόχους Η κατανόηση λοιπόν από τον εκπαιδευ-

τικό αυτών των laquoεmicroποδίωνraquo αποτελεί laquoεργαλείοraquo για να

οργανώσει τη διδακτική πράξη εφόσον είναι αυτή που

θα τον οδηγήσει στο να προσαρmicroόσει τη διδακτική

πράξη στις γνωστικές ανάγκες των microαθητών του Εξάλ-

λου microια σειρά από έρευνες έχουν αποδείξει ότι η διδα-

κτική πράξη είναι αναποτελεσmicroατική όταν δε λαmicroβάνει

υπόψη της το σηmicroείο εκκίνησης του microαθητή τις εmicroπει-

ρίες του τις αντιλήψεις του και αυτά που ήδη ξέρει ή

ξέρει να κάνει

13 Tην έννοια του laquoεmicroποδίουraquo την οφείλουmicroε στον G Bachelard (βλ Bachelard G La formation de lrsquoesprit scientifique Vrin Paris 1965) Με τρόπο συστηmicroατικό τη συναντάmicroε στο χώρο της διδακτικής στη γαλλική βιβλιογραφία Για περισσότερα στοιχεία σχετικά microε την έννοια του εmicroποδίου βλ στα Brous-seau G Fondements et meacutethodes de la didactique des ma-theacutematiques La Penseacutee Sauvage Grenoble 1986 Cornu L amp Vergnioux A La didactique en questions Hachette Paris 1992 Astolfi JP Lrsquoerreur un outil pour enseigner ESF Paris 1997 Ραβάνης Κ Οι φυσικές επιστήmicroες στην προσχολική εκ-παίδευση Τυπωθήτω Αθήνα 1999


27

Επιπλέον η αναγνώριση του σηmicroείου εκκίνησης θα επι-

τρέψει στον εκπαιδευτικό να παρακολουθήσει την πο-

ρεία των microαθητών του να κάνει δηλαδή αυτό που ονο-

microάζουmicroε laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo (από πού ξεκίνησε

και πού έφτασε ποια microέσα και ποιες στρατηγικές χρησι-

microοποίησε πού δυσκολεύτηκε και πώς έδρασε για να ξε-

περάσει τις δυσκολίες του) η οποία αποτελεί στοιχείο

ανατροφοδότησης της δικής του δράσης ώστε να ξέρει

πώς microπορεί να βοηθήσει τον κάθε microαθητή

Αντίστοιχο microε αυτό που συmicroβαίνει σχετικά microε τις αρχικές

ιδέες των παιδιών για τον κόσmicroο που τα περιβάλλει είναι

και αυτό που συmicroβαίνει microε τη γλώσσα Τα παιδιά πηγαί-

νουν στο σχολείο έχοντας microια σειρά από εmicroπειρίες

ιδέες αντιλήψεις Με τον ίδιο τρόπο πηγαίνουν στο

σχολείο ξέροντας να microιλούν ανεξάρτητα από το αν η

γλώσσα που microιλούν δεν ταυτίζεται πάντα microε τη γλώσσα

του σχολείου κάτι που δε συmicroβαίνει microόνο microε τα αλλό-

γλωσσα παιδιά αλλά και microε τα παιδιά λαϊκών στρωmicroάτων

ή τα παιδιά που microιλάνε διαλέκτους Μήπως λοιπόν ο εκ-

παιδευτικός θα πρέπει αντί να διορθώνει το τελικό απο-

τέλεσmicroα της γλωσσικής τους παραγωγής microε βάση microια

αντικειmicroενικά σωστή νόρmicroα (όπως συmicroβαίνει στην 1η και

στη 2η σκηνή) να προσπαθήσει να εντοπίσει και να ερ-

microηνεύσει τα λάθη των παιδιών microε τη λογική των laquoεmicroπο-


28

δίωνraquo ώστε να τα microετατρέψει σε διδακτικούς στόχους

και να οργανώσει γύρω από αυτά τη διδασκαλία του

Μήπως το να λάβει υπόψη του το σηmicroείο εκκίνησης των

παιδιών θα τον βοηθήσει στο να εκτιmicroήσει microε διαφορε-

τικό τρόπο αυτά που λένε14 ή γράφουν λαmicroβάνοντας

υπόψη του την πορεία του κάθε microαθητή του Μήπως

τελικά αυτή η διαφορετική αντιmicroετώπιση του λάθους θα

άρει τη δική του αmicroηχανία και απογοήτευση Τι θα

έπρεπε να κάνει απέναντι στα λάθη των παιδιών Πώς

να τα διορθώσει Πώς να τα χειριστεί

14 Αν σκεφτούmicroε πόσο επιεικείς είmicroαστε απέναντι στα γλωσσικά λάθη των παιδιών που microαθαίνουν να microιλούν πόσο χρόνο τούς διαθέτουmicroε για να οικοδοmicroήσουν σταδιακά τη microητρική τους γλώσσα και microε ποιο τρόπο παρεmicroβαίνουmicroε για να τα βοηθή-σουmicroε να microιλήσουν τότε θα καταλάβουmicroε πως οι προσδοκίες microας απέναντι στα παιδιά που microαθαίνουν τη γραπτή και προφο-ρική γλώσσα του σχολείου είναι υπερβολικές και πως η σύ-γκριση των παραγωγών τους microε τη νόρmicroα όχι microόνο είναι άδικη αλλά και microας εmicroποδίζει να δούmicroε αξιολογώντας το θετικά αυτό που έχουν ήδη οικοδοmicroήσει


29

ΑΑππόό ττηη δδιιόόρρθθωωσσηη σσττηηνν εεππεεξξεερργγαασσίίαα ττοουυ λλάάθθοουυςς

Στο πλαίσιο λοιπόν της θεώρησης σύmicroφωνα microε την

οποία το λάθος παίζει δυναmicroικό ρόλο στη διδακτική

πράξη η ανακάλυψη από τον εκπαιδευτικό αυτών των

λαθών-laquoεmicroποδίωνraquo (γνωστικών ή γλωσσικών) αποτελεί

σηmicroαντικό laquoεργαλείοraquo για να οργανώσει τις διδακτικές

του παρεmicroβάσεις15 Η εκπαιδευτική κατάσταση ιδωmicroένη

15 Η ανακάλυψη αυτών των laquoεmicroποδίωνraquo δεν είναι εύκολη υπό-θεση δεδοmicroένου ότι οι αρχικές ιδέες των παιδιών παροmicroοιάζο-νται microε παγόβουνα των οποίων φαίνεται microόνο η κορυφή Ο εκπαιδευτικός πρέπει λοιπόν microε τη βοήθεια συγκεκριmicroένων τεχνικών (ερωτήσεων συνεντεύξεων γραπτών απεικονίσεων κλπ) να ανασύρει στην επιφάνεια και τα στοιχεία που αποτε-λούν τη βάση του παγόβουνου τα οποία θα πρέπει να επεξερ-γαστεί microαζί microε τα παιδιά Περισσότερα στοιχεία για αυτές τις τεχνικές βλ στα Βοσνιάδου Σ (επιmicro) Κείmicroενα Εξελικτικής Ψυχολογίας Σκέψη Gutenberg Αθήνα 1992 Βοσνιάδου Σ Γνωσιακή Ψυχολογία Gutenberg Αθήνα 1998 Ραβάνης Κ Οι φυσικές επιστήmicroες στην προσχολική εκπαίδευση Τυπωθήτω Αθήνα 1999 Αντίστοιχα δύσκολος φαίνεται όχι τόσο ο εντοπι-σmicroός των γλωσσικών λαθών των παιδιών όσο η αναζήτηση κανονικοτήτων σε αυτά τα λάθη και η ερmicroηνεία τους η οποία οδηγεί τον εκπαιδευτικό στην κατανόηση του τρόπου σκέψης του παιδιού Για περισσότερα βλ στα Ιορδανίδου Α laquoΤα λάθη των microαθητών microια διαφορετική λογική αντιmicroετώπισή


30

microέσα από αυτή την οπτική δεν microπορεί να εξαντλείται

στη διόρθωση των λαθών των παιδιών είτε αυτά αφο-

ρούν σε microη αποδεκτές από επιστηmicroονική άποψη απα-

ντήσεις είτε σε λανθασmicroένες προφορικές ή γραπτές

γλωσσικές παραγωγές Για να είναι αποτελεσmicroατική η

εκπαιδευτική κατάσταση οφείλει να περιλαmicroβάνει και τη

δυναmicroική επεξεργασία των λαθών των παιδιών Αυτή

όmicroως η δυναmicroική επεξεργασία προϋποθέτει

α) Ότι ο εκπαιδευτικός θα διαmicroορφώσει τέτοιες συνθή-

κες ώστε οι microαθητές να ενθαρρύνονται στο να ανασύ-

ρουν στην επιφάνεια και να εκφράζουν τις αντιλήψεις

τους να ενισχύονται στο να επικοινωνούν χρησιmicroοποιώ-

ντας τα microέσα που διαθέτουν να αντιmicroετωπίζουν το λά-

θος σαν αναπόσπαστο κοmicromicroάτι της microαθησιακής διαδικα-

σίας και όχι σαν συmicroπεριφορά άξια τιmicroωρίας δηλαδή να

νιώσουν ότι laquoέχουν δικαίωmicroα στο λάθοςraquo Με άλλα λό-

για ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να είναι σε θέση να

laquoαποποινικοποιήσειraquo το λάθος και αυτό θα επιτευχθεί

microόνο microέσα σε ένα κλίmicroα εmicroπιστοσύνης και δηmicroιουργικής

αλληλεπίδρασης microε τους microαθητές του Σε ένα τέτοιο

τουςraquo Γλώσσα 16 1988 σ 51-58 καθώς και τα άρθρα των Αθανασίου Λ Φουντοπούλου ΜΖ Φραντζή Π στο Βάmicroβου-κας Μ amp Χατζηδάκη Α Μάθηση και ∆ιδασκαλία της Ελληνικής ως Μητρικής και ως ∆εύτερης Γλώσσας Πρακτικά Συνεδρίου ΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Κρήτης Ατραπός Αθήνα 2001


31

κλίmicroα το λάθος microπορεί να αντιmicroετωπιστεί microε χιούmicroορ16

(και όχι microε ειρωνεία) τόσο από τον εκπαιδευτικό όσο και

από τους ίδιους τους microαθητές

β) Ότι θα είναι σε θέση να παρατηρεί και να αναλύει το

λάθος να αναζητά κανονικότητες σε αυτό να εντοπίζει

το πλαίσιο microέσα στο οποίο αυτό εmicroφανίζεται ότι θα έχει

δηλαδή ένα ρόλο εκπαιδευτικού-ερευνητή ο οποίος

αντλεί στοιχεία από αυτά που συmicroβαίνουν στην τάξη

του για να ανατροφοδοτήσει τη στάση του και τις στρα-

τηγικές του προσαρmicroόζοντάς τες σε νέες ανάγκες

γ) Ότι θα είναι σε θέση να εmicroπλέξει το microαθητή σε αυτό

που συmicroβαίνει στην τάξη θα microπορέσει microέσω του χιού-

microορ και microιας ανάλαφρης αντιmicroετώπισης του λάθους να

microετατρέψει την επεξεργασία του λάθους σε microια ενδιαφέ-

ρουσα για το παιδί διαδικασία ανακάλυψης και αυτο-

διόρθωσης η οποία σχετίζεται microε τη microεταγνώση και την

ικανότητα του laquomicroαθαίνω να microαθαίνωraquo και αποτελεί εσω-

16 Εξάλλου η έννοια του χιούmicroορ είναι πολύ κοντινή στην έν-νοια του laquoλάθουςraquo εφόσον και τα δύο χαρακτηρίζονται από την ασυmicroβατότητα σε σχέση microε τη νόρmicroα από την ανατροπή αυτής της νόρmicroας Αυτό είναι πολύ συχνό στο γλωσσικό χιού-microορ laquoτα τρενάκια που ξετρενάθηκαν από τη χαρά τους και που χορεύουν τρενοταγκό και τσουφ-τσουφτετέλιraquo microας κάνουν να γελάmicroε επειδή ανατρέπουν microία νόρmicroα (βλ Τριβιζάς Ε Ο Λαί-microαργος Τουνελόδρακος Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα 1985)


32

τερικό κίνητρο για microάθηση ∆εν είναι εξάλλου άγνωστη

σε κανέναν από εmicroάς η ικανοποίηση που νιώθουmicroε όταν

καταλαβαίνουmicroε γιατί κάτι είναι λάθος ή γιατί δεν microπο-

ρούmicroε να επιλύσουmicroε ένα πρόβληmicroα και όταν καταφέρ-

νουmicroε τελικά microόνοι microας ή microε τη βοήθεια κάποιου να

αναπτύξουmicroε νέες στρατηγικές ή τρόπους σκέψης για να

το επιλύσουmicroε ή όταν τέλος καταλαβαίνουmicroε ότι λάθος

πιστεύαmicroε πως η έκφραση laquoπράσινα άλογαraquo σχετίζεται

microε το χρώmicroα των αλόγων αλλά microε το laquoπράσσειν

άλογαraquo

ΠΠώώςς θθαα micromicroπποορροούύσσεε νναα γγίίννεειι ηη εεππεεξξεερργγαασσίίαα ττοουυ λλάά--

θθοουυςς σστταα ππααρρααππάάννωω ππααρρααδδεείίγγmicromicroαατταα

Ας γυρίσουmicroε στις δύο πρώτες σκηνές και ας τις αναλύ-

σουmicroε ξανά κάτω από την οπτική του laquoεmicroποδίουraquo προ-

σπαθώντας να δούmicroε πού microπορεί να οφείλονται τα λάθη

των παιδιών λαmicroβάνοντας υπόψη microας το πλαίσιο microέσα

στο οποίο εmicroφανίζονται για να δούmicroε στη συνέχεια πώς

θα microπορούσε να τα επεξεργαστεί ο εκπαιδευτικός microαζί microε

τους microαθητές του παίρνοντας microία microία τις προϋποθέσεις

τις οποίες θέσαmicroε στο προηγούmicroενο κεφάλαιο

α) Ως προς την πρώτη προϋπόθεση (διαmicroόρφωση κα-


33

τάλληλων συνθηκών για να εmicroφανιστεί το λάθος) δε

φαίνεται να υπάρχει κάποιο πρόβληmicroα αφού και στην

1η και στη 2η σκηνή οι microαθητές microοιάζουν να επιθυmicroούν

να επικοινωνήσουν γραπτά ή προφορικά microε τα microέσα που

διαθέτουν Απαντάνε στις προφορικές ερωτήσεις microε τον

τρόπο που microπορούν (λεκτικά και microη λεκτικά) ή προσπα-

θούν να microεταφέρουν ένα ολοκληρωmicroένο ―όπως φαίνε-

ται― περιεχόmicroενο microέσω του γραπτού λόγου Και στις

δύο περιπτώσεις microοιάζει να νιώθουν ότι έχουν δικαίωmicroα

στο λάθος Το ότι έχει κατακτηθεί αυτό είναι ήδη πάρα

πολύ σηmicroαντικό Τι είναι λοιπόν αυτό που microας προβλη-

microατίζει στις παραπάνω σκηνές

bull Στην 1η σκηνή υπάρχει microια αντίφαση ανάmicroεσα στην

επιτρεπτικότητα του εκπαιδευτικού απέναντι στο λά-

θος και στον τρόπο microε τον οποίο το χειρίζεται (είτε

σαν να πρόκειται για laquoαξιόποινηraquo τελικά πράξη είτε

microε ειρωνεία) τρόπος που microπορεί σταδιακά να οδη-

γήσει τα παιδιά microε τη χαmicroηλότερη αυτοπεποίθηση

και τις microικρότερες αντιστάσεις στο να σταmicroατήσουν

να θέλουν να επικοινωνούν

bull Στη 2η σκηνή πάλι ενώ το παιδί microοιάζει να νιώθει

ελεύθερο να microεταφέρει γραπτά αυτά που θέλει κάτι

που σηmicroαίνει ότι έχουν εγκαθιδρυθεί σχέσεις εmicroπι-

στοσύνης ανάmicroεσα σε αυτό και στον εκπαιδευτικό ο


34

εκπαιδευτικός microοιάζει να αγχώνεται και να απογοη-

τεύεται από την παραγωγή του παιδιού (την οποία

συγκρίνει microε το αντικειmicroενικά αλάνθαστο κείmicroενο)

και να microην ξέρει πώς να τη χειριστεί Βρίσκεται λοι-

πόν ο ίδιος σε microια αντίφαση αφού από τη microια επι-

τρέπει το λάθος και από την άλλη νιώθει ενοχές και

θυmicroό απέναντι σε αυτό

β) Η δεύτερη προϋπόθεση για την επεξεργασία του λά-

θους δεν πληρούται αφού ο εκπαιδευτικός και της 1ης

και της 2ης σκηνής είναι εγκλωβισmicroένος στο laquoαντικειmicroε-

νικά σωστόraquo Αποτέλεσmicroα αυτού είναι ότι δεν microπαίνει

καθόλου στη διαδικασία ανάλυσης ερmicroηνείας και κατα-

νόησης των λαθών των παιδιών Αυτό θα συνέβαινε

microόνο αν έβλεπε το λάθος-εmicroπόδιο σαν δυναmicroικό στοιχείο

που χαρακτηρίζει τη microαθησιακή διαδικασία και αν προ-

σπαθούσε να δει τι microπορεί αυτό να σηmicroαίνει για την πο-

ρεία που διανύουν οι microαθητές του

γ) Η στάση αυτή του εκπαιδευτικού τον οδηγεί στο να

microην microπορεί να διασφαλίσει ούτε την τρίτη προϋπόθεση

που είναι απαραίτητη για την επεξεργασία του λάθους

δηλαδή το να εmicroπλέξει τους microαθητές σε microία διαδικασία

ανακάλυψης και τελικά αυτοδιόρθωσης Στη microεν 1η

σκηνή επιλέγει να διατυπώσει αυτός ή ο καλός microαθητής


35

τη σωστή απάντηση ζητώντας από τους υπόλοιπους να

την επαναλάβουν ώστε να microπορέσουν να εγκαταλεί-

ψουν το λάθος και να microάθουν το σωστό Στη 2η πάλι

σκηνή παραιτείται όχι microόνο από την επεξεργασία του

λάθους αλλά και από την απλή διόρθωση microια που δεν

ξέρει πώς και από πού να την αρχίσει και καλύπτεται

πίσω από ένα γενικό σχόλιο για το γραπτό για να τε-

λειώνει microε αυτή την laquoεπώδυνηraquo όπως τη χαρακτηρίζει

διαδικασία Θα microπορέσει όmicroως microε αυτό τον τρόπο να

επωφεληθεί ο microαθητής από τα λάθη του θα γίνουν δη-

λαδή τα λάθη laquoεργαλείοraquo microάθησης

ΤΤιι θθαα micromicroπποορροούύσσεε λλοοιιππόόνν νναα κκάάννεειι οο εεκκππααιιδδεευυττιικκόόςς

α) Ένα πολύ βασικό βήmicroα για τη δυναmicroική επεξεργασία

του λάθους είναι όπως είδαmicroε το να microπορέσει ο εκπαι-

δευτικός να παρατηρήσει να αναλύσει και να ερmicroηνεύ-

σει κάνοντας υποθέσεις τα λάθη των microαθητών του να

αναζητήσει δηλαδή το πώς λειτούργησαν τα παιδιά για

να οδηγηθούν σε αυτά Ενδέχεται να microην microπορεί να το

κάνει αυτό για όλα τα λάθη όλων των microαθητών του και

microάλιστα σε κάθε φάση της εκπαιδευτικής διαδικασίας

Απλώς εκείνο που χρειάζεται είναι να αποκτήσει αυτό το

αντανακλαστικό της παρατήρησης και της ανάλυσης και


36

να το αξιοποιεί όταν υπάρχουν οι κατάλληλες συνθήκες

Χωρίς να microπορούmicroε εδώ να κάνουmicroε την ίδια δουλειά microε

αυτή που θα έκανε ο εκπαιδευτικός στην τάξη του δε-

δοmicroένου ότι δεν ξέρουmicroε ακριβώς τι έχει προηγηθεί

ποιο είναι το σηmicroείο εκκίνησης των microαθητών του ποιο

το πλαίσιο της διδακτικής κατάστασης κλπ θα επιχει-

ρήσουmicroε διατυπώνοντάς τη microε τη microορφή ερωτηmicroάτων

την ερmicroηνεία κάποιων από τα λάθη των παιδιών

bull Γιατί άραγε ο Εριόν λέει laquoΒατράχηςraquo (σκηνή 1η)

Μήπως είναι επηρεασmicroένος από τη λέξη laquomicroανάβηςraquo

που έχει πρόσφατα κατακτήσει κάτι που microας δείχνει

ότι ξέρει πως κάποια από τα αρσενικά ονόmicroατα τε-

λειώνουν σε -ης και εποmicroένως θα είχε νόηmicroα να τον

οδηγήσει ο εκπαιδευτικός ―microέσω της σύγκρισης και

βασιζόmicroενος στην κατακτηmicroένη γνώση― στο να κα-

τανοήσει ότι αυτό δεν ισχύει για όλα τα αρσενικά

ονόmicroατα

bull Μήπως αντίστοιχα ο Αλί (σκηνή 1η) επηρεασmicroένος

από αυτό που microόλις άκουσε από τον Εριόν βασίζεται

στην κατάληξη σε -η για να θεωρήσει ότι πρόκειται

για θηλυκό ουσιαστικό και να microιλήσει για τη laquoΒα-

τράχηraquo δείχνοντάς microας ότι ξέρει πως τα θηλυκά ου-

σιαστικά είναι αυτά που τελειώνουν σε -η

bull Τι συmicroβαίνει microε το Ριτβάν (σκηνή 1η) όταν λέει laquoπη-


37

γαίνειςraquo αντί laquoπηγαίνειraquo Μήπως αυτό δείχνει ότι

έχει ήδη κατακτήσει το βrsquo ενικό πρόσωπο το οποίο

του είναι πιο οικείο από την καθηmicroερινή του επικοι-

νωνία δεν έχει όmicroως διακρίνει το βrsquo από το γrsquo πρό-

σωπο Μήπως η προσφώνηση laquoΚυρίαraquo είναι αυτή

που τον παρασύρει να χρησιmicroοποιήσει τελικά το βrsquo

ενικό

bull Είναι τα λάθη του Ερτζάν (2η σκηνή) στο γραπτό

του κείmicroενο τυχαία ή συστηmicroατικά Μήπως θεωρεί

ότι η αντωνυmicroία laquomicroουraquo αποτελεί τmicroήmicroα της λέξης

που συνοδεύει (laquomicroπαmicroπαmicroουraquo) Μήπως έχει microια

ιδιαίτερη δυσκολία σε σχέση microε τα περισσότερα

συmicroφωνικά συmicroπλέγmicroατα (laquoηρφαιraquolaquoπράχmicroαταraquo

laquoποτοκάλεςraquolaquoπαπούτζιαraquo) και microε τα διπλά σύmicro-

φωνα (laquoπσαριαraquolaquoαmicroάκσιαraquo) τα οποία microπορεί όmicroως

να αναλύσει στους ήχους που τα αποτελούν Μήπως

το laquoποληraquo το χρησιmicroοποιεί σαν άκλιτο (laquoπολη πραχ-

microαταraquolaquoπολη αθροποraquolaquoαmicroακσια ποληraquo) Γιατί δε

βάζει τόνους Γιατί σε πολλές από τις προτάσεις του

βάζει το ρήmicroα στο τέλος Μήπως πολλά από αυτά τα

λάθη οφείλονται σε παρεmicroβολές της microητρικής του

γλώσσας

β) Μετά τον εντοπισmicroό την ανάλυση και την ερmicroηνεία

αυτών των λαθών ο εκπαιδευτικός πρέπει να αποφασί-


38

σει αν και πώς θα τα επεξεργαστεί Το τι θα κάνει microε τα

λάθη σχετίζεται κάθε φορά microε τους στόχους του που

δεν είναι ανεξάρτητοι από το σηmicroείο εκκίνησης των microα-

θητών του Αν στόχος του εκπαιδευτικού στην 1η σκηνή

είναι η κατανόηση της ιστορίας τότε η διόρθωση που

κάνει αλλά ενδεχοmicroένως και microια πιο ευέλικτη επεξεργα-

σία του λάθους τον ωθεί να καταστρατηγεί το στόχο

του που είναι η καλλιέργεια της διαισθητικής κατανόη-

σης του λόγου Αν δει προσεκτικά αυτό που συmicroβαίνει

στην τάξη του θα διαπιστώσει ότι τα παιδιά καταλαβαί-

νουν την ιστορία και αυτό είναι ανεξάρτητο από το αν

microπορούν να απαντήσουν στις ερωτήσεις του microε ολοκλη-

ρωmicroένες όπως θα ήθελε προτάσεις Αν στόχος του εκ-

παιδευτικού στη 2η σκηνή είναι να κινητοποιηθούν τα

παιδιά να παράγουν κείmicroενο microε συνοχή και σύmicroφωνο microε

το ζητούmicroενο περιεχόmicroενο τότε ο Ερτζάν έχει κατακτή-

σει αυτό το στόχο Αυτό σηmicroαίνει λοιπόν ότι δε χρειάζε-

ται να επεξεργαστεί ο εκπαιδευτικός τα λάθη Όχι βέ-

βαια Σηmicroαίνει απλώς ότι αυτή η επεξεργασία θα γίνει

όταν το παιδί είναι laquoώριmicroοraquo να δει να κατανοήσει και

να χειριστεί το ίδιο τα λάθη του να laquoρυθmicroίσειraquo δηλαδή

τη microάθησή του Όταν ένα παιδί microάς ρωτά αν αυτό που

έγραψε είναι καλό αυτό σηmicroαίνει ότι επιδιώκει αυτή την

επεξεργασία Αν όmicroως ο Ερτζάν δεν είχε παραγάγει ποτέ

τόσο εκτενές και microε συνοχή κείmicroενο θα χρειαζόταν


39

χρόνο για να σταθεροποιήσει αυτή του την κατάκτηση

πριν να θελήσει να επεξεργαστεί τα λάθη του Ο χρόνος

λοιπόν επεξεργασίας των λαθών είναι κάτι που microόνο ο

ίδιος ο εκπαιδευτικός microπορεί να αποφασίσει

γ) Και ο τρόπος ∆εν υπάρχει ένας αλλά πολλοί τρόποι

επεξεργασίας του λάθους που microπορούν να χρησιmicroο-

ποιηθούν παράλληλα

bull Μπορεί να γίνει οmicroαδική επεξεργασία του λάθους microε

βάση τα λάθη που είναι κοινά στα περισσότερα

παιδιά microιας τάξης

bull Μπορούν να φτιαχτούν από τον εκπαιδευτικό τε-

χνητά κείmicroενα microε αντίστοιχα λάθη και να ζητηθεί

από τα παιδιά ατοmicroικά ή οmicroαδικά να τα διορθώ-

σουν ή ακόmicroη microπορεί να κάνει ο ίδιος λάθη σε προ-

φορικές προτάσεις και να ζητάει από τα παιδιά κάτι

αντίστοιχο Στα παιδιά εξάλλου αρέσει πολύ να

διορθώνουν ειδικά αν αυτός που κάνει λάθη είναι ο

ενήλικας Αυτό τα οδηγεί στο να microη νιώθουν άβολα

microε τα δικά τους λάθη

bull Μπορούν να διδαχτούν τα παιδιά microε τρόπο συστηmicroα-

τικό στρατηγικές αυτοδιόρθωσης microε τη χρήση όλων

των δυνατών βοηθηmicroάτων που υπάρχουν στην τάξη

(λεξικά σχολικά ή εξωσχολικά βιβλία καρτέλες και


40

επιγραφές που βρίσκονται στους τοίχους της τάξης

κλπ) Η αυτοδιόρθωση είναι εξάλλου microία από τις

βασικές δεξιότητες που καλείται να αποκτήσει ο microα-

θητής αφού τον καθιστά ικανό να laquoρυθmicroίζειraquo τη

microάθησή του δηλαδή να microαθαίνει πώς να microαθαίνει

bull Μπορεί να ζητηθεί από τα παιδιά να εξηγήσουν

(όταν αυτό είναι εφικτό) πώς σκέφτηκαν για να

οδηγηθούν σε microια συγκεκριmicroένη απάντηση Πρόκει-

ται για microια microεταγνωστική διαδικασία που αποτελεί

πηγή ικανοποίησης και δηmicroιουργεί εσωτερικά κίνη-

τρα για microάθηση

Το ποιος από αυτούς τους τρόπους είναι κάθε φορά ο

καταλληλότερος δεν microπορεί παρά να αποτελεί απόφαση

του ίδιου του εκπαιδευτικού Κοινό στοιχείο όλων αυτών

των τρόπων είναι η λογική που αναπτύχθηκε παραπάνω

Το παιδί πρέπει να νιώθει άνετα απέναντι στο λάθος του

να microπορεί να αποστασιοποιηθεί από αυτό να παίξει microε

αυτό να προβληmicroατιστεί αλλά και να γελάσει microε αυτό

όπως θα γελούσε και microε laquoΤο πάθηmicroα microιας παρένθε-

σης17raquo

17 Από το βιβλίο του Τζ Ροντάρι Φλυαρίες ανάmicroεσα στον Ου-ρανό και στη Γη 2 Τεκmicroήριο Αθήνα 1986


41

Ήτανε κάποτε παιδιά

microια ανοιχτή παρένθεση

που κάποιος απrsquo τους microαθητές

ξέχασε να την κλείσει

Και κρύωνε και έβηχε

και διπλοφτερνιζόταν

microα είχε φωνή πολύ λεπτή

γιrsquo αυτό δεν ακουγόταν

Τότε κι εκείνη έστησε

πανό microέσα στην τάξη

κι έγραψε microε κόκκινο

microολύβι αυτή τη φράση

laquoΑν microrsquo ανοίγει ένα παιδί

να microε κλείνει στη στιγmicroήraquo


42

Βιβλιογραφία

Altichter H Posch P amp Somekh B Οι εκπαιδευτικοί ερευνούν το έργο τους Μια εισαγωγή στις microεθόδους έρευνας-δράσης Μεταίχmicroιο Αθήνα 2001

Astolfi JP Lrsquoerreur un outil pour enseigner ESF Paris 1997 Bachelard G La formation de lrsquoesprit scientifique Vrin Paris

1965 Βάmicroβουκας Μ amp Χατζηδάκη Α Μάθηση και ∆ιδασκαλία της

Ελληνικής ως Μητρικής και ως ∆εύτερης Γλώσσας Πρα-κτικά Συνεδρίου ΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Κρήτης Ατραπός Αθήνα 2001

Βαρνάβα-Σκούρα Τζ Θεωρίες Γνωστικής Ανάπτυξης Μάθησης και Αξιολόγησης Παπαζήσης Αθήνα 1994

Βέλθιους Μ Ο Βάτραχος Φοβάται Πατάκης Αθήνα 1997 Bigge M Θεωρίες Μάθησης για Εκπαιδευτικούς Πατάκης

Αθήνα 1990 Βοσνιάδου Σ (επιmicro) Κείmicroενα Εξελικτικής Ψυχολογίας Σκέψη

Gutenberg Αθήνα 1992 Βοσνιάδου Σ Γνωσιακή Ψυχολογία Gutenberg Αθήνα 1998 Brousseau G Fondements et meacutethodes de la didactique des

matheacutematiques La Penseacutee Sauvage Grenoble 1986 Cornu L amp Vernioux A La didactique en questions Hachette

Paris 1992 De Loache J Sugarman S amp Brown A ldquoThe Development of

Error Correction Strategies in Young Childrenrsquos Manipulat-ive Playrdquo Child Development 56 1985 σ 928-939

Doise W amp Mugny G H κοινωνική ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης Πατάκης Αθήνα 1989


43

Foulin J-N amp Mouchon S Εκπαιδευτική Ψυχολογία Μεταίχ-microιο Αθήνα 2001

Ιορδανίδου Α laquoΤα λάθη των microαθητών microια διαφορετική λογική αντιmicroετώπισής τουςraquo Γλώσσα 16 1988 σ 51-58

Κασσωτάκης Μ amp Φλουρής Γ Μάθηση και ∆ιδασκαλία Γρηγό-ρης Αθήνα 2001

Κουλαϊδής Β (επιmicro) Αναπαραστάσεις του Φυσικού Κόσmicroου Gutenberg Αθήνα 1994

Ματσαγγούρας Η (επιmicro) Η εξέλιξη της ∆ιδακτικής Επιστηmicroο-λογική Θεώρηση Gutenberg Αθήνα 1995

Ματσαγγούρας Η Θεωρία και Πράξη της ∆ιδασκαλίας Στρατη-γικές ∆ιδασκαλίας Από την πληροφόρηση στην κριτική σκέψη Gutenberg Αθήνα 1997

Μπαγάκης Γ (επιmicro) Ο εκπαιδευτικός ερευνητής Μεταίχmicroιο Αθήνα 2002

Perraudeau M Les meacutethodes cognitives Apprendre autre-ment agrave lrsquoeacutecole Armand Colin Paris 1996

Ραβάνης Κ Οι φυσικές επιστήmicroες στην προσχολική εκπαί-δευση Τυπωθήτω Αθήνα 1999

Ράπτη Μ Τα λάθη των microαθητών και ο ρόλος τους στη διαδικα-σία microάθησης Gutenberg Αθήνα 2002

Ροντάρι Τζ Φλυαρίες ανάmicroεσα στον Ουρανό και στη Γη 2 Τεκmicroήριο Αθήνα 1986

Τριβιζάς Ε Ο Λαίmicroαργος Τουνελόδρακος Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα 1985

Φράγκου Χρ Ψυχοπαιδαγωγική Gutenberg Αθήνα 1984 Χριστοφίδη-Ενρίκες Α Ο Piaget και το σχολείο Εκκρεmicroές

Αθήνα 1999

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΠΑΙ∆ΩΝ


∆ιδακτική Μεθοδολογία

Το λάθος ως εργαλείο microάθησης

και διδασκαλίας

Μαρία Σφυρόερα

ΥΠΕΠΘ

Πανεπιστήmicroιο Αθηνών

Αθήνα 2007











Θράκης


3
























4

























5

























6


























7












8
















9

















10












11





















12



Ελένη







κρεβάτι)







του




λάει)






13

Σκηνή 2η

















Ερτζάν








14





Σκηνή 3η




microοτικού2)






θα έφτανες








15














16














(σκηνή 2η)










17














18























19























20




















21



















22











microάθησης8






23














24
























25





















26


















27


























28













29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999
















Θράκης


3
























4

























5

























6


























7












8
















9

















10












11





















12



Ελένη







κρεβάτι)







του




λάει)






13

Σκηνή 2η

















Ερτζάν








14





Σκηνή 3η




microοτικού2)






θα έφτανες








15














16














(σκηνή 2η)










17














18























19























20




















21



















22











microάθησης8






23














24
























25





















26


















27


























28













29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







3
























4

























5

























6


























7












8
















9

















10












11





















12



Ελένη







κρεβάτι)







του




λάει)






13

Σκηνή 2η

















Ερτζάν








14





Σκηνή 3η




microοτικού2)






θα έφτανες








15














16














(σκηνή 2η)










17














18























19























20




















21



















22











microάθησης8






23














24
























25





















26


















27


























28













29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







4

























5

























6


























7












8
















9

















10












11





















12



Ελένη







κρεβάτι)







του




λάει)






13

Σκηνή 2η

















Ερτζάν








14





Σκηνή 3η




microοτικού2)






θα έφτανες








15














16














(σκηνή 2η)










17














18























19























20




















21



















22











microάθησης8






23














24
























25





















26


















27


























28













29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







5

























6


























7












8
















9

















10












11





















12



Ελένη







κρεβάτι)







του




λάει)






13

Σκηνή 2η

















Ερτζάν








14





Σκηνή 3η




microοτικού2)






θα έφτανες








15














16














(σκηνή 2η)










17














18























19























20




















21



















22











microάθησης8






23














24
























25





















26


















27


























28













29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







6


























7












8
















9

















10












11





















12



Ελένη







κρεβάτι)







του




λάει)






13

Σκηνή 2η

















Ερτζάν








14





Σκηνή 3η




microοτικού2)






θα έφτανες








15














16














(σκηνή 2η)










17














18























19























20




















21



















22











microάθησης8






23














24
























25





















26


















27


























28













29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







7












8
















9

















10












11





















12



Ελένη







κρεβάτι)







του




λάει)






13

Σκηνή 2η

















Ερτζάν








14





Σκηνή 3η




microοτικού2)






θα έφτανες








15














16














(σκηνή 2η)










17














18























19























20




















21



















22











microάθησης8






23














24
























25





















26


















27


























28













29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







8
















9

















10












11





















12



Ελένη







κρεβάτι)







του




λάει)






13

Σκηνή 2η

















Ερτζάν








14





Σκηνή 3η




microοτικού2)






θα έφτανες








15














16














(σκηνή 2η)










17














18























19























20




















21



















22











microάθησης8






23














24
























25





















26


















27


























28













29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







9

















10












11





















12



Ελένη







κρεβάτι)







του




λάει)






13

Σκηνή 2η

















Ερτζάν








14





Σκηνή 3η




microοτικού2)






θα έφτανες








15














16














(σκηνή 2η)










17














18























19























20




















21



















22











microάθησης8






23














24
























25





















26


















27


























28













29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







10












11





















12



Ελένη







κρεβάτι)







του




λάει)






13

Σκηνή 2η

















Ερτζάν








14





Σκηνή 3η




microοτικού2)






θα έφτανες








15














16














(σκηνή 2η)










17














18























19























20




















21



















22











microάθησης8






23














24
























25





















26


















27


























28













29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







11





















12



Ελένη







κρεβάτι)







του




λάει)






13

Σκηνή 2η

















Ερτζάν








14





Σκηνή 3η




microοτικού2)






θα έφτανες








15














16














(σκηνή 2η)










17














18























19























20




















21



















22











microάθησης8






23














24
























25





















26


















27


























28













29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







12



Ελένη







κρεβάτι)







του




λάει)






13

Σκηνή 2η

















Ερτζάν








14





Σκηνή 3η




microοτικού2)






θα έφτανες








15














16














(σκηνή 2η)










17














18























19























20




















21



















22











microάθησης8






23














24
























25





















26


















27


























28













29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







13

Σκηνή 2η

















Ερτζάν








14





Σκηνή 3η




microοτικού2)






θα έφτανες








15














16














(σκηνή 2η)










17














18























19























20




















21



















22











microάθησης8






23














24
























25





















26


















27


























28













29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







14





Σκηνή 3η




microοτικού2)






θα έφτανες








15














16














(σκηνή 2η)










17














18























19























20




















21



















22











microάθησης8






23














24
























25





















26


















27


























28













29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







15














16














(σκηνή 2η)










17














18























19























20




















21



















22











microάθησης8






23














24
























25





















26


















27


























28













29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







16














(σκηνή 2η)










17














18























19























20




















21



















22











microάθησης8






23














24
























25





















26


















27


























28













29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







17














18























19























20




















21



















22











microάθησης8






23














24
























25





















26


















27


























28













29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







18























19























20




















21



















22











microάθησης8






23














24
























25





















26


















27


























28













29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







19























20




















21



















22











microάθησης8






23














24
























25





















26


















27


























28













29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







20




















21



















22











microάθησης8






23














24
























25





















26


















27


























28













29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







21



















22











microάθησης8






23














24
























25





















26


















27


























28













29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







22











microάθησης8






23














24
























25





















26


















27


























28













29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







23














24
























25





















26


















27


























28













29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







24
























25





















26


















27


























28













29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







25





















26


















27


























28













29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







26


















27


























28













29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







27


























28













29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







28













29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







29










30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







30























31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







31




















32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







32










άλογαraquo













33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







33


























34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







34

























35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







35
























36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







36

















ονόmicroατα









37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







37







ενικό















γλώσσας




38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







38



























39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







39

























40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







40




















σης17raquo



41
















42















43














Αθήνα 1999







41
















42















43














Αθήνα 1999







42















43














Αθήνα 1999







43














Αθήνα 1999











Documents

TÔ Ï¿ıÔ˜ ˆ˜ ÂÚÁ·ÏÂ›Ô Ì¿ıËÛË˜ Î·È ‰È‰·ÛÎ·Ï›·˜repository.edulll.gr/edulll/retrieve/3126/919.pdf · tÔ Ï¿ıÔ˜ ˆ˜ ÂÚÁ·ÏÂ›Ô Ì¿ıËÛË˜