KRÓLO

WA

WISŁA

Tadeusz W. Św

iątek Rafał Chwiszczuk

Album stworzyliśmy w roku 2012 – upłynęło sześćdziesiąt siedem lat od zakończenia II wojny światowej (dwadzieścia trzy lata od przemian roku 1989), a warszawska Wisła nie jest wciąż zagospodarowana i wykorzystana. Plany, pomysły i deklaracje pojawiają się w okre-sach przedwyborczych, po czym giną i rozpływają się w nicości dzia-łań, kiedy pragnienie władzy zo-staje zaspokojone zdobytymi na okres trwania kadencji stanowi-skami. Wewnątrz przesadnie roz-budowanej warszawskiej machi-ny samorządowej, przytłoczonej biurokracją, brak jest pomysłów, albo chęci, albo odwagi, a nade wszystko wiedzy w temacie odda-nia Wisły na powrót mieszkańcom stolicy. Ciągle potężna aglomera-cja miejska stoi tyłem do wód to-czącej przez jej środek rzeki, do-dajmy malowniczej, mogącej być centrum rekreacji, tłem życia kul-turalnego potężnej już terytorial-nie stolicy państwa wchodzącego w skład Unii Europejskiej.

Czy wreszcie doczekamy się mą-drych, ciekawych i odważnych re-alizacji?

Tadeusz W. ŚwiątekRafał Chwiszczuk

Ze zbiorów Archiwum Państwowego m.st. Warszawy.

TADEUSZ W. ŚWIĄTEKRAFAŁ CHWISZCZUK KRÓLOWA WISŁA

Komandorowi Porucznikowi Adamowi Reszce,

Kapitanowi żeglugi śródlądowej

Tadeusz Władysław ŚwiątekRafał Chwiszczuk

Królowa Wisła

Warszawa 2012

Tadeusz W. Świątek

Rafał Chwiszczuk

skład i łamanie – Marta Rynkiewicz, Studio Graf Ireneusz Mitura

korekta – Jakub Skrzek

druk – Drukarnia Oficyny Wydawniczej READ ME

wydawca – fundacja „CULTUS” www.cultus.org.pl

Podziękowania dla pracowni COIN

Podziękowania dla Archiwum Państwowego m. st. Warszawy za udostępnienie części materiałów

ISBN: 978-83-62679-03-4

Copyright © fundacja „CULTUS”

Wstęp.

I. Wisła – rzeka Warszawy.

II. Warszawa – miasto nad Wisłą.

III. Rzeka żywicielka.

IV. Przeprawy i mosty.

V. Największe powodzie.

VI. Żegluga.

VII. Odpoczynek i plażowanie.

VIII. Ludzie Wisły.

IX. Przedsiębiorstwa związane z Wisłą.

X. Frontem czy tyłem do rzeki?

Źródła.

Spis treści:

5

Spis

treś

ci

Królowa polskich rzek to naturalnie Wi-sła, rzeka będąca sercem Polski, do dzisiaj nie-okiełznana, szeroko rozlewająca swe wo dy skrzące w słońcu i ciemne, pełne wirów w głę-binach kędy płynie nurt. Piękna i groźna, we-soła i siejąca grozę oraz strach, ale również dająca chleb rzeszom wydobywającym z niej piasek piaskarzy i flisaków spławiającym nią potężne pnie drzewne i towary. Karmią-ca tych, co łowili w niej ryby poprzez wieki. A było tego bogactwo. Maleńkie zwinne ka-raski, ościste węgorze i jesiotry oraz inne ryby pojawiające się w niej okresowo, czasem za sprawą przypadku. Groźna, kiedy swe wody wylewała, wchodząc głęboko w tkankę miej-ską Solca, Czerniakowa, a nawet Sielc i długo podwarszawskiego jeszcze Wilanowa.

Najpierw wyzwaniem były dla niej mosty, które strząsała z tafli swych toni groźną falą, dzieląc je na elementy pierwsze. Dlatego mo-sty bywały różne: łyżwowe, wysokowodne i pontonowe… Dziś chcielibyśmy widzieć ją łagodną i służebną wobec miast, przez które toczy swe wody, czasem leniwe, a czasem z szumem wysokiej fali, jak choćby w Płocku. Dawno minęły czasy, kiedy wody jej nadawa-ły się do picia, dziś wymaga skomplikowane-go oczyszczania i filtracji. Problemem stały się nowoczesne filtry i oczyszczalnie oraz przepompownie. Choć to mamy już za sobą, teraz chcielibyśmy, by na Wiśle pojawiły się statki pasażerskie, łodzie, motorówki, może nawet żaglówki, nie tylko nieliczne kajaki to-warzystw wioślarskich lub indywidualnych „śmiałków”. Obecnie nawet pogłębiarka jest na niej swoistym ewenementem, rzadkością, zwłaszcza że te, które dostrzegamy na niej podczas przeprawy mostami, są zdecydowa-nie wyeksploatowane, wcale nie nowe.

Chcemy, by Wisła tętniła życiem i sta-ła się bezpiecznym miejscem rekreacji dla szerokich rzesz mieszkańców nadwiślań-skich miast, a nade wszystko stolicy Polski – Warszawy. Nie może być ciągle martwym ciekiem wodnym, o którym się mówi z racji kolejnej powodzi lub nadmiernego wysycha-nia w związku z nastaniem suszy „stulecia”.

Wierzymy, że królowa polskich rzek od-zyska swój blask i prymat wśród najpiękniej-szych rzek III Rzeczypospolitej, że stanie się lustrem stolicy, która w jej wodach będzie się przeglądać jak piękna panna. Oby ten czas nastąpił jak najszybciej, niech pojawią się nad nią plaże i przystanie, kafejki, puby i restaura-cje. Odwróćmy wreszcie miasto do niej, niech mieszkańcy i liczni turyści podziwiają piękną i dostojną Wisłę, sławiąc walory stolicy Polski jako miasta atrakcyjnego i niezwykle malowni-czego. A na rzece niech pojawią się wreszcie liczne statki pasażerskie, łódki i żaglówki – nie-chaj życie miasta przeniesie się nad jej wody i da impuls do dalszych działań w kierunku propagowania pięknej architektury, sportu i rekreacji w potężnej metropolii europejskiej, która nie może być kopciuszkiem Europy, bo na miano kraju europejskiego w pełni zasłu-guje swymi osiągnięciami w dziedzinie kultury i sztuki trzymającej poziom światowy.

Tadeusz W. Świątek

Król

owa

Wis

ła

6

To Wisła zadecydowała o tym, że War-szawa się zrodziła i bardzo szybko dojrzała. Bez Wisły nie byłoby w tym miejscu tego zawsze dynamicznie na przestrzeni wieków rozwijającego się miasta, mającego bardzo duży wpływ na gospodarkę i kulturę niema-łego obszaru Europy Środkowej. Jej wody woziły ludzi, towary na sprzedaż oraz budu-lec, gasiły pragnienie i karmiły rybami, da-wały piasek służący do rozbudowy i budowy miasta, chroniły w niespokojnych czasach przed najeźdźcami i epidemiami dziesiątku-jącymi mieszkańców.

Nawet legendy Warszawy związane są z Wisłą. Według nich nazwa miasta wzięła się od imion dwóch braci: Warsa i Sawy – rybaków osiadłych nad brzegiem rzeki (lub mężczyzny i kobiety, mieszkających na prawym brzegu, których odwiedził przebywający w podróży król) albo też od nawoływania flisaków, którzy płynąc do brzegu i zbliżając się do nadbrzeżnej karczmy jakiejś legendarnej Ewy wołali: Warz, Ewa! czyli Ewa, gotuj nam jadło!

Również symbolem miasta jest element wodny – postać będąca w połowie rybą i w połowie kobietą, ale w całości mieszkan-ką rwących, wiślanych nurtów. I tu wypada wtrącić coś, co być może nie każdemu się spodoba. Warszawa używała na przestrzeni wieków kilku odmian herbowych, różnych heraldycznie, ale noszących wizerunek po-staci w połowie ryby i w połowie kobiety nazywanych Syreną. Kobietą o rybich koń-czynach może być co najwyżej mitologiczna Trytonida, a Syreną zaś (począwszy od Egip-cjan a później Greków) ptak z ludzką, prze-ważnie kobiecą głową, posiadającą czasami przy ptasim tułowiu ludzki tors ze skrzydłami

(ptasimi), ptasim ogonem i – ptasimi kończy-nami. A więc od wieków przekazujemy sobie niestety, i w mowie, i w piśmie coś, co moc-no już odbiega od oryginału. Pocieszeniem niech będzie, że to przeinaczenie nie jest na-szą sprawką – mogli to już zrobić starożytni Rzymianie – my tylko za nimi to powtarzali-śmy i wciąż powtarzamy.

Zmianę nazwy herbu Warszawy z Syre-ny na Trytonidę pozostawiam innym, ważne jest to, że już, i Jan Chrzciciel Albertrandi (pierwszy prezes Warszawskiego Towarzy-stwa Naukowego, przed siedzibą którego na straży Krakowskiego Przedmieścia zasiada postać Mikołaja Kopernika), i Łukasz Gołę-biowski (badacz dziejów i zwyczajów oraz bibliotekarz), a i Encyklopedia Orgelbranda (ten zasłużony drukarz, wydawca i księgarz wreszcie „dorobił” się nazwy niewielkiego, ale zawsze jakiegoś skweru w stolicy) mówili przed kilkunastoma dekadami czy nawet kil-kudziesięcioma – w godle Warszawy widać postać złączoną, i z Wisłą, i z morzem!

Dzikie i niezabudowane rzeki płynące przez miasta to dziś już bardzo rzadki widok w Europie. Znaczniejsze metropolie naszego kontynentu dawno już uregulowały i obudo-wały swoje rzeki. Kiedyś mogliśmy wstydzić się naszego niedbalstwa, lenistwa, odkłada-nia na później, a przede wszystkim marnych środków na inwestycje. Dziś to wielowie-kowe zaniedbanie paradoksalnie stało się atutem Warszawy. Mamy płynącą swoim rytmem pośród nowoczesnego miasta dzie-wiczą, piękną rzekę.

Rafał Chwiszczuk

7

Wst

ęp

WISŁA – RZEKA WARSZAWY

Ze zbiorów Archiwum Państwowego m.st. Warszawy.

WISŁA – RZEKA WARSZAWY

Wisła jest najbardziej znaną, a już na pewno najdłuższą ze wszystkich polskich rzek – to trzecia co do długości rzeka Europy Środkowej (Dunaj liczy ok. 2800 km, a Ren około 1400 km). Prawdziwa królowa! Pły-nie prawie przez cały kraj – z gór do morza – przez 1047 km.

Nasz album poświęcony jest zaledwie jej 28 kilometrom w granicach stolicy, ale za to – jakby to powiedział dumny Warszawianin – jakim! Owe 28 kilometrów opisane w tej książce i ukazane na starych, często rzad-kich rycinach, pocztówkach i fotografiach, to rzeka Wisła, dzięki której powstała i żyje Warszawa.

Źródła Wisły znajdują się na południu kraju na wysokości 1107 m n.p.m. (Czarna Wisełka) i 1080 m n.p.m. (Biała Wisełka) na zachodnim stoku Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim. Ma trzy potoki źródłowe: Białą Wi-sełkę, główny górny bieg – Czarną Wisełkę oraz Malinkę. Biała i Czarna uchodzą do Je-ziora Czermiańskiego, od którego płyną pod wspólną nazwą jako Wisełka. Po połączeniu z potokiem Malinka jest już tylko jeden nurt – Wisła.

Największymi jej dopływami są (w ko-lejności od źródeł) – prawobrzeżne: Soła, Skawa, Raba, Dunajec, Wisłoka, San, Wieprz, Świder, Narew (od 1962 jako Bug), Skrawa, Drwęca, Osa, Liwa (do Nogatu). Lewobrzeż-ne od źródeł: Przemsza, Dłubnia, Szrenia-wa, Nida, Czarna Staszowska, Opatówka, Kamienna, Iłżanka, Radomka, Pilica, Bzura, Brda, Wda i Wierzyca. Zasadniczo bieg Wisły jest ustawiony południkowo. Posiada ona deltę i uchodzi do morza w Zatoce Gdańskiej. Przepływa przez wiele miast (w kolejności od źródła do ujścia): Wisłę, Ustroń, Skoczów, Strumień, Czechowice-Dziedzice, Brzeszcze, Oświęcim, Skawinę, Kraków, Niepołomice, Szczucin, Połaniec, Baranów Sandomierski, Tarnobrzeg, Sandomierz, Zawichost (gdzie

wykonywane są specjalne pomiary poziomu wody), Annopol, Kazimierz Dolny, Puławy, Dęblin, Góra Kalwaria, Karczew, Otwock, Józefów, Warszawę, Łomianki, Nowy Dwór Mazowiecki, Zakroczym, Wyszogród (tutaj też wykonywane są szczegółowe pomiary wody), Płock, Dobrzyń nad Wisłą, Włocławek (pomiary do komunikatów), Nieszawa, Cie-chocinek, Toruń, Solec Kujawski, Bydgoszcz, Chełmno, Świecie, Grudziądz, Nowe, Gniew, Tczew i Gdańsk.

Do XIV wieku ujście Wisły składało się głównie ze wschodniego ramienia – tzw. Wisły Elbląskiej i mniejszego – tworzące-go Wisłę Gdańską. Od roku 1371 głównym ramieniem stała się Wisła Gdańska. Po po-tężnej powodzi w roku 1840 utworzyło się samoczynnie drugie ramię – Wisła Śmiała. W latach 1890-1895 wykonano przekop koło Świbna. Tym sposobem dzisiaj w Białej Gó-rze koło Sztumu – ok. 50 km od ujścia wody Wisły rozdzielają się na dwa ramiona – lewe i prawe. Lewe ramię tworzy Leniwka, a pra-we Nogat. Powstała między tymi ramionami delta zwana jest Żuławami. W miejscowości Gdańska Głowa wypływa z Leniwki w kierun-ku wschodnim ramię nazwane Szkarpawą, utworzone w celu ochrony przeciwpowo-dziowej i zamknięte śluzą. Kolejne ramię – o nazwie Martwa Wisła – wydziela się w Przegalinie i uchodzi do Zatoki Gdańskiej.

Bieg i charakter Wisły kształtowały lądo-lody spływające z Półwyspu Skandynawskie-go. Ostatni wszedł na obszar Polski około 20 tysięcy lat temu. W okresach ociepleń wody pra-Wisły szukały najkrótszej drogi do mo-rza – przed tysiącami lat uchodziły jeszcze do Morza Północnego, gdzieś na wysokości współczesnej Szkocji.

Wisła, Vistula (z łacińska i angielska), Weichsel (z niemiecka) – pochodzenie jej nazwy nie jest jednoznaczne. Jedni upatrują go w słowach „vis” lub „vies”, co miałoby Kr

ólow

a W

isła

10

oznaczać coś płynącego. Pochodzenie tej nazwy tkwi ponoć głęboko w języku Celtów i pochodzi z czasów ich osadnictwa na zie-miach południowej Polski, a więc kontaktów z plemionami Słowiańskimi, które przybyły tu pierwsze. Tak zwana „Ekspedycja celtyc-ka”, powołana przez Marcina Rudnickiego, pracownika naukowego Instytutu Archeolo-gii Uniwersytetu Warszawskiego ma na celu rozwikłać tajemnicę osadnictwa celtyckiego wzdłuż biegu Wisły i ewentualnych związków jej nazwy z językiem Celtów. Póki co, wiemy na pewno, że „Wisła” jako nazwa rzeki często pojawia się w róż-nych dziełach i dokumentach kro-nikarzy poszczególnych epok, czasów bardziej nam bliskich. Pierwsze wzmianki na jej temat pochodzą z ostatniego stulecia przed naszą erą, od samego Marka Agrypy (63-12 p.n.e.), wodza rzymskiego. Hasło „Wisła”, można też znaleźć w pracach wy-bitnego historyka rzymskiego Tacyta (ok. 55-ok. 120), który jako pierwszy opisywał Słowian, nazywając ich Wenedami.

Polski kronikarz, Wincenty zwany Ka-dłubkiem (ok. 1150-1223) – nazywał Wisłę „osią państwa”, a Jan Długosz (1415-1480) – poetycko – pierwszą w Polsce i najsłynniej-szą rzeką wśród Polaków. W średniowieczu mówiło się, że Wisła pozostawała życzliwa dla ludzi podczas całego cyklu prac rolnych, od zasiewów do zbiorów. Nadbrzeżne łąki, z soczystą zielenią traw i ziół, wykorzysty-wano do skarmiania bydła. To sprzyjało osadnictwu. W późniejszym dziejopisarstwie Wisła pojawiała się przy okazji opisów klęsk żywiołowych, głównie powodzi, ale i susz oraz pomorów, czyli epidemii.

Umacniający się od XIII wieku na zie-miach polskich zakon krzyżacki, prowadzący świadomą politykę gospodarczą, znacznie ograniczył żeglugę i ruch handlowy na Wiśle, która stanowiła główny szlak komunikacyj-ny całego kraju. Ostateczne rozgromienie

krzyżaków zapoczątkowało „złoty wiek” w dziejach samej Wisły. W XVI wieku wraz ze wzrostem koniunktury na polskie zboże, runo leśne i drewno, zaczęła się rozwijać że-gluga, szczególnie towarów. Żegluga wiślana stała się źródłem bogactwa szlachty i miesz-czan, wpłynęła również na rozwój miast. W tym okresie głównym portem Bałtyku był Gdańsk. Na żyznych Żuławach osie-dlali się emi-

granci z Niderlandów, wdrażając nieznane na ziemiach polskich nowe technologie upraw roli. Liczne wojny w drugiej połowie XVII wieku zdecydowanie osłabiły kraj, przy-nosząc znaczne straty w ludziach i załamanie gospodarki. Kolejny wiek – XVIII – przyniósł krótkotrwałe zmiany, po czym Rzeczpospo-lita pogrążyła się w chaosie spowodowanym rozbiorami, tracąc jedną trzecią swego tery-torium. Kraj stracił kontrolę nad dolną Wisłą, a tym samym dostęp do morza. Ruch handlo-wy przesunął się na Niemen i Dniepr. Stało

Wis

ła –

rzek

a W

arsz

awy

11

Godło domu Fukierów – hanzeatycki okręt jako symbol związku Wisły z Bałtykiem. Ze zbiorów R. Chwiszczuka.

Rzeczypospolitej, nie powinniśmy mieć kom-pleksów, tamte dokonania są fundamentem obecnych działań, po kolejnym odrodzeniu Polski z komunistycznych okowów i osobli-wej kurateli Związku Sowieckiego. Niestety musimy odrabiać zaległości Polski komuni-stycznej i błędy gospodarczych nieuków, ja-kie popełniała, wiodąc nasz kraj ku obcemu systemowi, pozbawionej logiki i zdrowego rozsądku destruktywnej gospodarce, a przy tym zaniedbaniu i zaśmieceniu środowiska przyrodniczego, które należy odbudować, a nade wszystko oczyścić. Przed nami kam-pania na rzecz Wisły, ostatecznego jej ure-gulowania oraz wprawienia w orbitę działań proekologicznych i sportowo-rekreacyjnych. Królowa polskich rzek musi służyć obywate-lom państwa i stolicy – musi być turystycznie atrakcyjna, o czystych wodach.

Chociaż Wisła przepływa nie tylko przez stolicę Polski, jest utożsamiana szczególnie z Warszawą. Jest jedną z najbardziej sto-łecznych rzek. Powstały i ciągle powstają

się to możliwe dzięki budowie kilku kanałów – przede wszystkim Bydgoskiego (Odra-Wi-sła) i Królewskiego, łączącego Wisłę z Dnie-prem, oraz Ogińskiego, łączącego Dniepr z Niemnem. Stan rzek był różny w różnych zaborach. Najlepszy był w zaborze pruskim, gdzie przeprowadzono regulację tzw. Wisły pruskiej, która w wyniku zaborów przypadła w udziale Prusakom.

Kiedy więc w roku 1918 Polska odrodziła się po 123-letniej niewoli, powstała II Rzecz-pospolita. Zaczęła szybko, mimo mizerii fi-nansów, nadrabiać braki i zaniedbania w go-spodarce wodnej. Entuzjazm i patriotyzm uruchamiał siły i środki, których de facto nie było na szereg działań. Efekty były imponu-jące, a ich zwieńczeniem stał się centralny Okręg Przemysłowy i port w Gdyni. Zaled-wie w parę lat stworzono mocne podwaliny nowoczesnej gospodarki. Dzisiaj, żyjąc w III Kr

ólow

a W

isła

12

Widok Warszawy i Wisły – rok 1783. Ze zbiorów R. Chwiszczuka.

Zakipiały sine tonie, zamącił się zdrój...Niesie Wisła aż do morza stary smutek swój,niesie Wisła aż do morza stare swoje żale,z jękiem biją w chatę naszą jej tułacze fale...

Maria Konopnicka

O Wisło, Wisło! Żywa pieśni ludu polskiegonigdy nieprzerwana wieści o tem,co się dokonała za dni,które leżą w zamierzchłej dali czasów,– i wieczny pozwie ku przyszłości bez końca!

Stefan Żeromski

I oto płynie do nas, w srebrnej mgle zawisły,Obraz Warszawy, śniącej nad brzegami Wisły,Obraz, którego kontur ostry i skupionyOd pokoleń tak silnie mamy w krew wpojony,A od dziecka tak dobrze znamy z dawnych druków,Z rysunków Canaletta i oleodruków (...).

Stanisław Baliński dedykując Janowi Lechoniowi

na jej temat coraz to nowe wiersze sławiące jej walory, skrzące w słońcu wody płynące w kierunku odległego Morza Bałtyckiego. Przedwojenna Polska, czyli II Rzeczpospoli-ta, umiała powiązać „stołeczną rzekę” z naj-wyższym urzędem w państwie. Stało się tak za sprawą wzniesienia w Wiśle Czarne rezy-dencji dla ówczesnego prezydenta RP – prof. Ignacego Mościckiego (1867-1946). Wszak w Wiśle Czarne bierze swój początek Czarna Wisełka, która łącząc się z Białą Wisełką prze-chodzi w Wisełkę, a ta w rzekę Wisłę.

Oto kilka z najbardziej reprezentatyw-nych wierszy różnych polskich autorów sła-wiących imię Królowej:

Wis

ła –

rzek

a W

arsz

awy

13

Przed wyruszeniem na drugi brzeg. Ze zbiorów Archiwum Państwowego

m.st. Warszawy.

E70 • – europejski szlak wodny wschód-zachód, który łączy wybrzeże Atlantyku z wybrzeżem Bałtyku (Kłajpeda) – pro-wadzi poprzez Holandię, Niemcy, Polskę, Rosję na Litwę. Na Wiśle droga przebiega na odcinku 114 km, pokrywając się czę-ściowo z drogą E40. Prowadzi od ujścia Brdy w Bydgoszczy do Malborka, a na-stępnie Nogatem i Zalewem Wiślanym do granicy z Rosją.

Warszawa leży w centralnej części Kotli-ny Warszawskiej. Jej głównymi jednostkami geomorfologicznymi są: Równina Warszaw-ska, Równina Wołomińska oraz Dolina Środ-kowej Wisły. Znaczna część lewobrzeżnej Warszawy położona jest w obrębie Równiny Warszawskiej.

Ta wyniesiona płaska powierzchnia ob-niża się łagodnie ku południowi, zachodowi i północy. Na wschodzie zaś rozcięta została przez Wisłę i tworzy wysoką krawędź Skarpy Warszawskiej. Po prawej stronie Wisły skar-pa jest dużo niższa i rozgranicza Dolinę Wisły od Równiny Wołomińskiej.

Wisła jest połączona za pomocą kanałów z:Odrą• – Kanałem Bydgoskim, Notecią i Wartą;Niemnem • – Kanałem Augustowskim i Czarną Hańczą;Dnieprem • – Kanałem Dnieprzańsko-Bu-żańskim i Prypecią.

Na Wiśle znajdują się następujące zbiorniki:JezioroCzermiańskie;•JezioroGoczałkowickie;•JezioroWłocławskie.•

Fragmenty Wisły zaliczone są do dwóch dróg wodnych międzynarodowego znaczenia:

E40 • – droga wodna, która łączy Morze Bałtyckie z Morzem Czarnym. Przebiega od Gdańska do Warszawy (a dalej Na-rwią i Bugiem do Brześcia, gdzie łączy się z drogą wodną prowadzącą przez Pole-sie do Dniepru);

Król

owa

Wis

ła

14

Warszawskie mosty zniszczone w czasie I wojny światowej. Ze zbiorów R. Chwiszczuka.

Tarasy zbudowane są z utworów alu-wialnych (żwirów, piasków, pyłów i mad rzecznych), z osadów organicznych (namu-łów i torfów). Na tarasach nadzalewowych i wydmowych występują piaski eoliczne, tworzące znaczne powierzchnie piasków przewianych i wydm.

Dolina Wisły w okolicach Warszawy jest bardzo szeroka – mierzy od 10 do 15 kilome-trów. Szerokość koryta rzeki wynosi na od-cinku powyżej ujścia Wilanówki około 1000 metrów, na północy 600-700 metrów, nato-miast w rejonie mostu Śląsko-Dąbrowskie-go znajduje się ekstremalne przewężenie koryta, które wynosi ok. 350 metrów (tzw. przyczółek praski), uwarunkowane budo-wą geologiczną w drugiej połowie XIX wie-ku, dodatkowo zawężone nasypem mostu Kierbedzia (dziś na jego filarach stoi most

Równiny Warszawska i Wołomińska po-wstały w wyniku działalności akumulacyjnej lądolodu podczas zlodowacenia środkowo-polskiego oraz działalności akumulacyjnej i erozyjnej wód lodowcowych i rzecznych w okresach ociepleń (interglacjałów). W ob-rębie Równiny Warszawskiej i Wołomińskiej dominują plejstoceńskie morenowe gliny piaszczyste oraz piaski gliniaste.

Dolina Wisły rozciąga się na odcinku od Puław do Warszawy. Współcześnie tworzy ją koryto wody brzegowej oraz tarasy – ta-ras zalewowy (w bezpośrednim sąsiedztwie koryta Wisły), tarasy nadzalewowe, poło-żone powyżej tarasu zalewowego (praski, bródnowski, skurczyński), tarasy wydmowe i taras zastoiskowy (radzymiński). Tarasy rzeczne na lewym brzegu Wisły (w rejonie Śródmieścia i Żoliborza) tworzą wąskie li-stwy przylegające do Skarpy Warszawskiej, natomiast na południu (Wilanów) i północy (Bielany) zajmują nawet do 5 km szerokości doliny. Na tarasach rzecznych leży też ol-brzymia część Warszawy prawobrzeżnej.

Wis

ła –

rzek

a W

arsz

awy

15

Most Kierbedzia po odbudowie ze zniszczeń I wojny światowej. Ze zbiorów Archiwum Państwowego m.st. Warszawy.

sek. Waha się od 100 m³/sek. – w czasie niskich stanów, do 3000 m³/sek. W czasie powodzi nawet i 5500 m³/sek.

Skarpa Warszawska (taka jest potoczna nazwa skarpy wiślanej leżącej po lewej stro-nie rzeki) jest najbardziej charakterystycz-nym naturalnym elementem ukształtowania terenu stolicy – żadne inne formy rzeźby terenu nie odznaczają się tak silnie w krajo-brazie Warszawy. Skarpa Warszawska ma różną wysokość. Śródmieście położone jest na wzgórzu dochodzącym do 37 metrów wysokości ponad zero Wisły – ponad po-ziomem morza 115 metrów (warszawskie zero Wisły odpowiada najniższemu stanowi Wisły i wynosi 77,96 metrów). To niezwykle malownicza część Warszawy – przez wieki wybudowano w różnych częściach ważne historycznie dla Warszawy budowle – poczy-nając od Zamku Królewskiego poprzez Za-mek Ujazdowski, Belweder, kończąc na Kró-likarni. Współcześnie Skarpa Warszawska to

Śląsko-Dąbrowski) oraz wałami przeciwpo-wodziowymi.

Dno Wisły wznosi się ponad poziom mo-rza od 83 metrów na południu do 76 metrów w północnej części miasta.

Prędkość wód kształtuje się na poziomie 0,5-3 m/s. Głębokość w Wiśle, począwszy od stanów niskich nie przekracza 2 metrów, przy przepływach wezbraniowych do 7 metrów. W zagłębieniach uformowanych przez wiry głębokość sięga nawet 15 metrów. Średnia roczna temperatura wody wynosi ok. 9 stop-ni w skali Celsjusza. Od kwietnia do paździer-nika waha się od 10 do 30, od listopada do marca od 0,9 do 5 stopni w skali Celsjusza.

Średni roczny przepływ wody w Wiśle w przekroju warszawskim wynosi ok. 600 m³/Kr

ólow

a W

isła

16

Królikarnia na warszawskiej skarpie. Ze zbiorów R. Chwiszczuka.

Drna • albo Drzasna (wcześniej zwana również Drzęsną) – płynęła przez Rako-wiec, Czyste, Wolę i Powązki, skręcając na rogu Okopowej i Dzikiej zmierzała ku Wiśle (wpływała do niej tam, gdzie mniej więcej wpadała i Bełcząca, czyli w oko-licach dzisiejszej Cytadeli). W XV i XVI wieku rzeczka ta wraz z jej dopływami napędzała młyny i tartaki. Zniknęła z po-wierzchni ziemi w końcu XVIII wieku. Rudawka• (zwana wcześniej Rudawą) – swój bieg rozpoczynała według jed-nych podań na Powązkach, według in-nych na Kole, a jeszcze według kolejnych pod Górcami. Pewne jest, że dalej płynęła przez Powązki i Marymont i zasilała Wi-słę między Bielanami a Cytadelą. Jeszcze w roku 1934 dała o sobie znać – zalała fragment lasku Bielańskiego.Sadurka• lub Szadurka (dawna nazwa Potoku Służewieckiego) – rozpoczynała bieg między obecnym dworcem Warsza-wa-Zachodnia a Włochami i docierała do terenów dzisiejszego Służewia. Skurcza• – rzeczka zasilająca Wisłę pod Tarchominem. Płynęła przez Pragę.Zanza • – rzeczka płynąca przez Bródno (niegdyś Brudno), odwadniająca kanał bródnowski. Choć obecnie nie ma po niej śladów, to jednak tkwi gdzieś w świado-mości, bo jeszcze na początku ubiegłego wieku, zimową porą, po jej zamarzniętej tafli przebiegali chłopcy od kolonii Zacisze do Zagórek na łyżwach. Ta prawie rów-na płaszczyzna, w jednym tylko miejscu – zwanym Zagórkami – posiadała nie-wielkie wzniesienie, które archeologowie uznali za resztki wału obronnego grodzi-ska, które tu właśnie, na półwyspie obla-nym wodami rzeczki Zanzy, broniło przed wiekami przeprawy – brodu przez torfo-wiska. Stąd wywodzono nazwę Bródna. Żurawka• nazywana też Żurawą– źródło swoje miała na terenie dzisiejszej Stacji Filtrów (dawny Folwark Świętokrzyski), a następnie spływała wąwozami póź-

miejsce odpoczynku i relaksu dla mieszkań-ców miasta – spora jej część to urządzone parki i skwery.

Wisła nie była jedyną rzeką płynącą przez Warszawę. Znacznie mniejszy syreni gród, jak nazywano stolicę Polski z powodu syreny w jej herbie, przecinały niegdyś rze-ki i rzeczki wpadające do Wisły w obrębie miasta. Niektóre z nich dotrwały prawie do naszych czasów i wraz z postępującą urba-nizacją zanikły. Oto ważniejsze z nich (w po-rządku alfabetycznym) z określeniem miej-sca i okresu występowania:

Bełcząca• – swój bieg zaczynała przy dzi-siejszej ulicy Bagno. Płynęła na północ, otaczając Ogród Saski i dalej Nalewkami, aby pod Cytadelą wpaść do Wisły.

Wis

ła –

rzek

a W

arsz

awy

17

Barki na Wiśle koło mostu Kierbedzia. Ze zbiorów Archiwum Państwowego

m.st. Warszawy.

nie Marymontu i Solca, gdzie występowały jedynie przedsiębiorstwa napędzane wodą. Popularniejsze były od nich wiatraki nazywa-ne młynami napowietrznymi, tym potrzebny był wiatr, żeby mogły mleć zboże na mąkę i kaszę.

Dzisiejsza Warszawa pozbawiona jest już wewnątrz swojego organizmu rzeczek wpływających do Wisły, ale ma kanały:

KanałBródnowski• długości 11 km. Pły-nie przez tereny Utraty, Targówka, Zaci-sza, Starego Bródna, Białołęki i Brzezin. Wybudowany został w drugiej połowie XIX wieku, przejął wody Rewy i Brodni;KanałHenrykowski• długości około 10 km. Biegnie z Tarchomina przez Henry-ków, Dąbrówkę Szlachecką, Czajki, Kale-nicę do Wisły. Jest uregulowaną niegdyś rzeczką Skurczą;

Kanał Młociński• długości 5 km. Wykopany został po II woj-nie światowej – odwadnia bagno Łuże i Las Młociński i zasila Wisłę;Kanał Piaseczyński• , zwany

Kanałem Królewskim biegnie pro-stopadle od skarpy do Wisły na osi Zamku Ujazdowskiego. Zbudowa-ny został w latach 1717-1725 z ini-cjatywy króla Augusta II Sasa;KanałZborowski• znajduje się

w północno-zachodnim rejonie Warszawy, wpada do Bzury;KanałŻerański• o długości 17, 3

kilometrów – zaczyna się na Żeraniu a kończy na Zalewie Zegrzyńskim. Otwarty został w roku 1963 po spiętrzeniu Jeziora Zegrzyńskiego zaporą w Dębem na Narwi (projek-towany był już w okresie między-wojennym). Przewidziany jest dla statków o nośności do 500 ton.

Innymi akwenami wodnymi miasta są jeziorka. Do nich należą m.in.: Jeziorko Czerniakowskie

niejszych ulic Żurawiej i dalej Książęcej, następnie przez Solec wpadała wprost do Wisły.

Tamką, która była niegdyś wąwozem rzecznym za dawnych czasów do Wisły spły-wał strumień. Większość warszawskich ulic, które dziś stromo zjeżdżają ze skarpy w kie-runku Wisły było wąwozami, którymi sączyły się strumyczki i potoki.

Jeszcze plany Warszawy z początku XIX wieku pokazują około 150 rzek, rzeczek, strumieni, źródeł, jezior i stawów. Ich wody gasiły pragnienie, nawadniały pola, napę-dzały tartaki i młyny – szczególnie na tere-

Król

owa

Wis

ła

18

Warszawskie wybrzeże z przystaniami statków – rok 1926.

Ze zbiorów R. Chwiszczuka.

został w roku 1998. Jego powierzchnia wynosi 803 ha. RezerwatprzyrodyWyspyZawadow-•skieobejmuje Wilanów, Wawer, Konstan-cin-Jeziornę oraz Józefów. W jego skład wchodzą wyspy, mielizny, piaszczyste ła-chy oraz wody Wisły. Utworzony został w 1998 roku na powierzchni 530,28 ha. Rezerwat Las Bielański• położony jest na Bielanach pomiędzy ulicą Marymonc-ką, Wisłostradą i ulicą Podleśną. Utwo-rzony został 23 stycznia 1973 roku, liczy sobie 130,35 ha. RezerwatprzyrodyLasim.JanaIIISo-•bieskiegoleży na terenie Wawra. Jest to rozległa, niska wydma porośnięta lasem sosnowo-dębowo-lipowym z domieszką

(największy naturalny zbiornik Warszawy o powierzchni ok. 19,5 ha), Jeziorko Gocław-skie, Jeziorko Kamionkowskie, Jeziorko Li-sowskie, Jeziorko Powsinkowskie (Powsiń-skie) i Jeziorko Wilanowskie.

Warszawa może pochwalić się dwuna-stoma rezerwatami przyrody, z czego zdecy-dowana większość ma związek z Wisłą albo ze Skarpą Warszawską. Są to:

Las Kabacki• im. Stefana Starzyńskiego położony we wschodniej dzielnicy Ursy-nów, na urozmaiconym terenie ze wznie-sieniami pochodzenia wydmowego. Pięknym akcentem krajobrazowym jest wysoka skarpa nad pradoliną Wisły. Re-zerwat został utworzony 11 sierpnia 1980 roku. Jego powierzchnia to 902,68 ha.Rezerwat przyrody Ławice Kiełpiń-•skieleży na terenie Łomianek, Jabłonny i Białołęki. Obejmuje obszar wysp, piasz-czystych łach oraz wód Wisły. Utworzony

Wis

ła –

rzek

a W

arsz

awy

19

Statek parowy obok mostu Kierbedzia – dwudziestolecie międzywojenne. Ze zbiorów Archiwum Państwowego m.st. Warszawy.

RezerwatprzyrodyBagno Jacka• jest torfowiskowym rezerwatem położonym w Wesołej w kompleksie wałów wydmo-wych. Został utworzony 21 września 1981 roku i zajmuje powierzchnię 19,76 ha. Jego częścią jest m.in. torfowisko „Bar-tek” – to jedyny tego typu rezerwat w Warszawie (biocenotyczny – torfowy). Liczy sobie 2-3 tysiące lat. W czasie wojny i tuż po niej eksploatowano z niego torf.

Warszawski odcinek Wisły należy do bardzo cennych przyrodniczo siedlisk w Eu-ropie objętych programem Natura 2000.

Królowa polskich rzek – Wisła – ma swoje personifikacje w postaci rzeźb wyko-nanych przez wybitnych artystów polskich i zagranicznych. W Królewskich Łazienkach, przed pałacem Na Wodzie stoi posąg przed-stawiający Wisłę – wykonany w roku 1793 roku przez Włocha – Tommaso Righio (1727-1802). Przedstawia postać kobiecą zainspi-rowaną klasycznymi formami nimf i nereid.

czarnej brzozy. Powierzchnia rezerwatu wynosi 113,92 ha.Las Natoliński• znajduje się na terenie dzielnicy Wilanów. Według podziału fi-zyczno-geograficznego mieści się w gra-nicach mezoregionu Doliny Środkowej Wisły. Utworzony został w roku 1991, a jego powierzchnia to 103,7 ha. RezerwatprzyrodyJeziorkoCzernia-•kowskiepołożony w obrębie dziel nicy Mokotów. Został utworzony 18 lu tego 1987 roku. Zajmuje obszar 46,83 ha. Za-łożono go w celu zachowania starorze-cza Wisły ze względów ekologicznych i społecznych oraz terenów stanowią-cych jego bezpośrednie otoczenie.Skarpa Ursynowska• jest rezerwatem krajobrazowym utworzonym 14 czerw-ca 1996 roku. Jego powierzchnia wynosi 22,65 ha.Kr

ólow

a W

isła

20

Przystań – około roku 1915. Ze zbiorów Archiwum Państwowego

m.st. Warszawy.

Odmienny od klasycznych wyobrażeń wizerunek Wisły przedstawił Polak – Karol Kloss (1849-1881). Wykonany przez niego model gipsowy, nagrodzony w roku 1874, wy-stawiony był w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Jego Wisła stała na łodzi wypełnionej workami mąki, ubrana w dziewiętnastowieczną udrapowaną suknię – w prawej ręce trzymała dzban, a w lewej wiosło. Na obcisłym staniku zawieszone mia-ła godła Warszawy i Krakowa. Bogactwo atry-butów i emblematów miało symbolizować Wisłę przynoszącą ziemiom polskim dobro-byt i urodzaj. W podobnej stylistyce jest rzeź-ba przedstawiająca Wisłę umieszczona na siedzibie Warszawskiego Towarzystwa Wio-ślarskiego przy ulicy Foksal, będąca dziełem Hipolita Kasjana Marczewskiego (1853-1905). Umieszczona tam została w roku 1897.

Pomnikiem najbardziej kojarzonym z Wisłą i z symbolem Warszawy oraz z samą Warszawą również jest ustawiony obok mo-stu Świętokrzyskiego posąg warszawskiej Syreny. W roku 1938 projekt pomnika (au-torstwa Ludwiki Nitschowej) wystawiony w Instytucie Propagandy Sztuki zakupiło miasto. Pomnik Syreny był planowany jako 20 metrowy posąg stojący pośrodku Wisły. Jego uroczyste odsłonięcie planowano połą-czyć ze świętem flisaków i piaskarzy oraz de-filadą floty wiślanej. Zaczął się niestety okres nabrzmiewający odgłosami nadchodzącej wojny, więc wystawiono go w rozmiarach, jakie znamy dziś. Nie było też jego oficjalne-go odsłonięcia. W czasie wojny Syrena była podminowana, ale na całe szczęście Niemcy nie zdążyli jej zniszczyć.

Posąg Syreny był modelowany ze szki-ców Krystyny Krahelskiej (1914-1944), póź-niejszej kurierki, łączniczki i sanitariuszki o pseudonimie „Danuta”, autorki znanej piosenki pt. „Hej chłopcy, bagnet na broń”. Krystyna Krahelska zmarła w pierwszych go-dzinach Powstania Warszawskiego.

W tychże Łazienkach inną rzeźbę wykonał w roku 1855 wybitny artysta – Ludwik Kauf-fmann (1801-1855), urodzony w Rzymie, a mieszkający w Warszawie syn bawarskiego pisarza. Jego Wisła to prawdziwy majstersz-tyk: potężna, silna młoda kobieta z wiosłem w lewej dłoni skierowanym do dołu – co ma wskazywać „sterowność”. Ustawiona jest w narożniku wyspy vis à vis pałacu Na Wo-dzie, w sąsiedztwie alegorii Bugu. W innym miejscu stolicy, na dawnym gmachu Komisji Przychodów i Skarbu przy placu Bankowym, alegorię Wisły wykonał w latach 1823-1825 zdolny polski rzeźbiarz Paweł Maliński (1790-1853). Odrestaurowana płaskorzeźba zdobi obecnie mieszczący się we wspomnianym gmachu stołeczny ratusz.

Wis

ła –

rzek

a W

arsz

awy

21

Pomnik Syreny. Ze zbiorów Archiwum Państwowego m.st. Warszawy.