Upload
newzballet
View
220
Download
0
Embed Size (px)
DESCRIPTION
ลวดลายผ้าซิ่นไทลื้อ, บ้านทุ่งมอก, อำเภอเชียงคำ, จังหวัดพะเยา, Tai Lue Sarong Pattern, Amphoe Chiang Kham, Phayao
Citation preview
ลวดายผาซนไทลอ
บานทงมอก
ชนาพรรณ ใจวงโลก
1
ลวดายผาซนไทลอ
บานทงมอก
ชนาพรรณ ใจวงโลก
2
ผาซนไทลอ
ครอบครวชาวไทลอมการแบงงานกน
อยางชดเจนระหวางชายกบหญง ผชายจะรบผด
ชอบงานทตองใชก�าลงมาก เชน ไถนา คราดนา
สวนผหญงมหนาทด�านา ถอนตนกลา เกยวขาว
และท�างานบานและทอผา โดยหดปนดายและ
ทอผาตงแตเดก และหญงชราจะปนดายทอผา
อยในครอบครว ทกครอบครวจะมเครองทอผา
และเครองปนดาย การทอผาจะทอใชครอบครว
จะมการจ�าหนายเพยงเลกนอยเพอใหไดมาซง
สงของเครองใชประจ�าวน เครองทอผาสวน
มากท�าขนเอง การทอผาจะสงสอนสบทอดกน
ในครอบครว
สตรไทลอทกคนมความสามารถในการ
ป นดายทอผา เสอผาอาภรณทสวมใสลวน
ท�าขนเองทงสน ในฤดหนาวจะหมดวยผาหม
นอกจากนยงนยมใชยาม ลวดลายทปกบนผาท
ทอมหลายแบบ เชน นกยง รปชาง ตนไม ดอกไม
ใบหญา นก ปลา และลายเรขาคณต ชาวไทลอ
ยงไดทอผาประเภทตางๆ เพอการอปโภคและ
เพอท�าบญ เชน ผาเชดนอย ผาเชดหลวง ผาหม
ตง ผาหอใบลาน ฯลฯ ลวนแตประณตสวยงาม
และยงรกษาไวจนถงปจจบน
3
ลกษณะบานเรอนของชาว ไทลอ
วถการด�าเนนชวตของสตรไทลอ
4
การแตงกาย
การแตงกายของสตรชาวไทลอ เรมตงแต
การเกลามวยแบบหลวมๆ ปดไปทางซาย โพก
ศรษะดวยผาสขาว ใสเสอสด�าหรอสครามเรยก
วา เสอปด ขางๆเสอปดมเชอกผกไวทขางล�าตว
กนเสอดวยผาแดง นงผาถงหรอผาซน ประกอบ
ไปดวยลวดลายของผาถงแตละอยาง เรยกวา
ลายเกาะ ซงมอยหลายรปแบบ เชน เกาะขอ
เกาะผกแวน จากลวดลายของเกาะขอ และ
เกาะผกแวนนเปนลวดลายดงเดมของชาวไทลอ
ซงตอมาไดมการววฒนาการ การท�าลวดลาย
ผาถงไทลอน�าไหลไปมากมาย เชน ลายจรวดนอย
จรวดใหญ ลายพฒนา เปนตน และคาดเอวดวย
เขมขดเงน ตอจากเขมขดเงนดานขางจะมสรอย
ดอกปก (ดอกปบ, ดอกกาสะลอง) โดยท�าดวย
เงนเปนพวงมขนาดความยาวพอสมควร แขวนไว
ขางๆ ตว เวลาเดนจะมเสยงจากเครองเงนกระทบ
กน จะนยมสวมรองเทาแตะ
5
โครงสร างของผ าซนทกกล ม จะ
ประกอบดวย 3 สวน
1. สวนเอวหรอหวซน
2. สวนกลางหรอตวซน
3. สวนตนซน
ทง 3 สวนจะเยบตอเขาดวยกนใหม
ขนาดความยาวพอเหมาะแกการนง ลกษณะ
ซนของผหญงไทลอทกแหงจะเปนซนเยบแบบ
2 ตะเขบ ลวดลายบนตวซนเปนลายขวางสลบ
ส ลายขวางนเกดจากดายเสนพง สทนยมคอ
สแดง เหลอง ชมพ เขยง มวง สวนหวซนจะ
เยบตอดวยผาฝายสด�า ครามหรอแดง ตอตน
ซนดวยผาสด�าคราม หรอเขยว
สวนเสอผาของผ ชายไทลอ เสอจะ
มลกษณะคลายคลงกบเสอหมอหอมของ
ชาวไทยวน คอ เปนเสอแขนยาวสด�าคราม
บางตวเปนเสอเอวลอยและขลบดวยแถบผา
สตางๆ กางเกงท�าจากผาฮ�าสน�าเงนแก เรยก
วา “เตยวสามดก” หรอ “เตยวโยง” แบบ
กางเกงขากวย ในโอกาสส�าคญ ชายไทลอจะ
โพกศรษะดวยผาขาวและพาดไหลดวยผาเชด
ผชายไทลอนยมการสกหมก (tattoo) ลงไปใต
ผวหนง และตามรางกายทวไป ตามหนาอก
กลางหลง ขอมอ แขนและขา เปนการสก
เพอความกลาหาญ คาถาอาคม และความ
สวยงาม
6
ผาจากใยฝาย
ฝายเปนพชลมลก แตละตนใหดอกจ�านวน
มาก ลกษณะของดอกเปนปยแลดคลายกบขนม
ถวยฟ ปยเนอขางในขยายตวออกมาเปนสนวล จง
ใชสวนนมาท�าเสนใยดวยการดดปนในชะลอมใหเนอ
ฟ จากนนเปนการน�าปยฝายมาฟนรวมเปนเสนดวย
เครองมอพนบาน เรยกวา เครองปนฝาย ภาคเหนอ
เรยกวา เพยน
ใยฝายใหเนอผาไดหลากหลายลกษณะ ทงฝาย
เนอบางจนถงเนอหนา สามารถทอเปนเนอผาโปรง
จนถงแนนมาก แบบเนอละเอยดจนถงเนอผาหยาบ
มปม ซงเนอผาแตละลกษณะตางกมหนาทใชสอย
ตางๆ กน ผาทไดจากเสนใยฝายเปนทนยมของคน
ทวไปเพราะเมอตดเยบเปนเสอผาสวมใสแลวรสกเยน
สบาย ไมระคายผวหนง ดดซบเหงอไดด ดแลรกษา
งาย ทส�าคญคอสามารถปลกและผลตเองไดในทก
ครวเรอน อยางไรกด เสนใยจากฝายอาจมอายไม
ยนยาวเทากบเสนไหม ดวยเปนเสนใยจากพชทยอย
สลายไดงายกวา ท�าใหพบหลกฐานทางประวตศาสตร
ทเปนใยฝายไมมากนก แมจะเปนวสดทนยมใชแพร
หลายกวาใยไหมกตาม
7
ผาจากใยไหม
ไหมเปนแมลงหนอนดวงชนดหนงทฝกตวเปน
ดกแดกอนทจะกลายเปนผเสอ มนษยเรยนรการน�า
ใยจากรงดกแดหรอรงไหมนนมาผานกรรมวธท�าเปน
เสน ซงมขนตอนคอนขางซบซอนกวาการสรางเสนใย
จากฝาย
เปนทรจกกนมานานแลววาผาไหมมตนก�าเนด
จากประเทศจน นกวชาการผาของจนเชอวาชาวจน
เผาเยวะโบราณ (อายประมาณ 7,000 ป) เปนผรเรม
ใชผาไหมกอนชนเผาอนของจนและเชอวามนษยรจก
ใชผาไหมมากอนผาฝาย หรอกอนเสนใยอนๆ ส�าหรบ
ประเทศไทย พบวามการใชผาไหมมาตงแตสมย
วฒนธรรมบานเชยง นกวชาการโบราณคดสนนษฐาน
วา อาจเกดขนในเวลาใกลเคยงกบจน หรออาจมมา
กอนวฒนธรรมทเจรญกวาของจนซงไดกระจายไป
ทวโลก
8
บานทงมอก ตงอยหมท 2 ต�าบลเชยงบาน อ�าเภอเชยงค�า จงหวด
พะเยา ประชากรสวนใหญของหมบานเปนเชอสายเมองมาง จากแควนสบสอง
ปนนา มณฑลยนนาน ทางตอนใตของประเทศจน นบถอศาสนาพทธ การ
ตดตอสอสารกนในชมชนใชภาษาไทลอเพอเปนการอนรกษวฒนธรรมทาง
ภาษาของชาวบานทงมอก แมบานสวนใหญมอาชพท�าไร ท�านา พอหมดฤด
เกบเกยว แมบานจะทอผาพนเมอง ผาซนลอ เปนอาชพเสรมสรางรายไดใหแก
ครอบครว โดยการทอผาจะเรยนรโดยการสบทอดจากบรรพบรษสลกหลาน
บานทงมอก
เมอวนท 9 พฤศจกายน พ.ศ. 2532 มลนธฟนฟชนบทมโครงการท
จะฟนฟการปนฝายโบราณใหแกชาวอ�าเภอเชยงค�า เพอสงเสรมรายไดและ
ใชเวลาวางใหเปนประโยชน แตกไมไดรบความสนใจจากกลมแมบานแตละ
ต�าบล ขณะนนเอง นางค�าซอน ใจกลา ซงเปนประธานกลมแมบานบาน
ทงมอก ไดเลงเหนความส�าคญของการปนฝาย จงน�าวสดอปกรณมาใหกลม
แมบานบานทงมอกปนฝายและประสบผลส�าเรจเปนทนาพอใจ
กลมแมบานทอผา
9
ตอมา กรมอตสาหกรรมจงหวดเชยงใหม ไดสงวทยากร คอ อาจารย
บญม สมณะ มาใหความรเกยวกบการยอมสทผลตเปนเสนฝาย อกทงยง
สอนการสรางลวดลายใหมๆ เพราะเดมผาซนไทลอบานทงมอกมเพยงเฉพาะ
ลกษณะลวดลายแบบดงเดม คอลายผกแวน จงไดมการสอนท�าลวดลายตางๆ
ขน จนเกดมาเปนผาซนไทลอแบบประยกต ซงไดรบความสนใจจากกลมแม
บานเปนอยางด และจากจดนเองท�าใหกลมแมบานมความสามคคและเปน
น�าหนงเดยวกน จงไดตงกลมทอผาขนเปนครงแรก เมอป พ.ศ. 2532 มจ�านวน
สมาชก 15 คน โดยใชสถานทบาน นางค�าตาน ใจกลา เปนทท�าการกลม
และไดมการลงทนกนคนละ 100 บาท เปนเงน 1,500 บาท ตงแตนนมากลม
ทอผาบานทงมอกกมสมาชกเพมขนมากทกป และกจกรรมทอผากขยาย
กจการเจรญเตบโตมากขนดวยและไดรบการสนบสนนจากบคคล องคกร
ตางๆ สวนราชการใหการสนบสนนทงดานวชาการ ดานวสด อปกรณ โดย
ยายทท�าการกลมทอผามาสรางบรเวณดานหลงวดบานทงมอกจนถงปจจบน
น อกทงผาทอไทลอบานทงมอกยงเปนสนคาหนงต�าบล หนงผลตภณฑ ระดบ
5 ดาว (OTOP) ทลอชอของอ�าเภอเชยงค�าอกดวย
ภายในอาคารศนยทอผาไทลอบานทงมอก
10
ลกษณะการสรางลวดลายผาซนไทลอบานทงมอก มเอกลกษณทไม
เหมอนใคร เปนการอวดฝมอของสตรในการสรางลวดลาย อกทงกหรอหก
(เปนเครองมอส�าหรบทอผา) เปนชนดกกระตก ซงมหนากวางประมาณ 67
นว ผาซนไทลอบานทงมอกม 2 ลกษณะ คอผาซนแบบดงเดมและผาซนแบบ
ประยกต ซงลกษณะทแตกตางกนระหวางผาซนแบบดงเดมและผาซนแบบ
ประยกตคอ ผาซนแบบดงเดมนนมกฎในการสรางลวดลายทมแบบตายตว
ตงแตหวซนทมลาย “ตาแกน” และลาย “ตาหม” ไปจนถงสวนตวซนทม
ลายลอ ซงเปนลวดลายแบบดงเดมทถกถายทอดมาจากบรรพบรษ เปนการ
ทอเสนสตางๆสลบกนไป และจบดวยลาย “ตางอย” เปนสวนทแสดงใหรวา
เปนสวนลางสดหรอจดสนสดของลายซนนนเอง และตอดวยพนผาสด�าหรอ
สอนๆซงจดอยในสวนของตนซน แตส�าหรบผาซนแบบประยกตนนมขอแตก
ตางทชดเจนคอ มการสรางเทคนคและลวดลายทแปลกใหม ไมมกฎตายตว
ในการสรางองคประกอบของผาซน ซงสวนใหญจะใชเทคนคการเกาะและ
เทคนคการยกดอกในการสรางลายบรเวณตวซน เพอสอถงความสามารถ
ของผทอและการออกแบบสรางสรรคลาย
ผาซนไทลอบานทงมอก
11
ผาซนแบบดงเดม ผาซนแบบประยกต
12
ผาซนผนนเปนของ นางแกว หอมนาน อายผาซน 90 ป มความกวาง
15.5 นว ความยาว 36 นว วสดทใชจากดายโทเร
ผาซนแบบดงเดม
13
เทคนคและลวยลาย
ผาซนผนนเปนผาซนแบบดงเดม ซงมอายทเกาแกและถกเกบรกษา
ไวเปนอยางดทศนยทอผาบานทงมอก สามารถจ�าแนกแตละสวนจากหวซน
จนถงตนซนไดอยางละเอยด
ตาแกน อยในสวนของหวซน ลกษณะเปนการทอผาพนสแดงหรอสอนๆ โดยมการสรางลายเสนสตางๆ โดยมกฎตายตว คอตองใช สขาว, ด�า, เหลอง, และ แดง แตไมมกฎในการจดเรยงส
ตาหม ลกษณะเปนการทอผาพนสเขยวหรอสอนๆ โดยมลายเสนสด�าพาดขวางอยเปนชวงๆ จ�านวน 3 เสน ทอสลบกบเสนสเหลอง จ�านวน 1 เสน อยางสม�าเสมอ โดยสวนใหญจะมจ�านวนหมทงหมด 4-5 หม
14
สวนท 1 เปนการสรางลายทมกฎตายตว อยในสวนบรเวณตวซน ซงลายบนสดจะเรยงตามเสนส ทมขนาดเทาๆกน คอ สเหลอง, แดง, ชมพ, มวง, ขาว, เขยว, เหลอง, ชมพ และ แดง เรยกลวดลายนวา “ลายลอ” สวนถดลงมา จะใชเทคนค การยกดอก ชอลาย มก มรปแบบเปนทรงสามเหลยมเรยงตอกนเปนแถวพาดขวางอย จากนนจะเปนเทคนค การเกาะ ชอลาย ผกแวน เปนลวดลายทไดรบแรงบนดาลใจมาจากธรรมชาตซงโครงสรางลวดลายเลยนแบบลกษณะของใบผกแวนทมอย 4 แฉก มลกษณะการสรางลายเปนดอกสกลบเลอมกนสองดอก โดยมเสนสขาวลายซกแซกเปนตวเชอมดอกสองดอกใหตดกนความสงนนจะอยท 1 นว สวนชวงระยะหางความกวางของแตละชองคอ 3 นว ในแตละชองนนไมมกฎในการจดวางส
15
สวนท 2 เปนการสอดใสเสนสตางๆ เรยกลายวา “ลายลอ” จะมกฎในการสอดใสสทมแบบตายตว สทใชคอ สแดง, ชมพ, เหลอง, เขยว, มวง, ฟา, ขาว, และด�า แตละเสนกมขนาดทแตกตางกนไป ซงเสนสเหลองทมขนาดใหญสด จะมขนาด 1.50 นว หรอ 13-15 สอด สวนเสนสเลกลงมานนมจ�านวน 5 สอด และเสนสเลกทสดมจ�านวน 2 สอด
ตางอย โดยมการเวนชองวางไว เรยกวา “ตาวาง” มจ�านวน 40 สอด กอนจะสอดใสเสนสตางๆ ซงเปนสวนทอยลางสดของตวซน ไมมการสรางลวดลาย ตามกฎทมแบบตายตวคอ สอดใสส เหลอง, เขยว, ขาว, มวง, ขาว, ชมพ, แดง และจบดวยสเหลอง โดยมาตรฐานแลวความสงจากตวซนจนถงตนซนจะตองมความสงไมเกน 12 นว
16
ผาซนแบบประยกต
ผาซนผนนเปนของ นางนงเยาว ไชยพรม อายผาซน 7 ป มความกวาง
17 นว และความยาว 38 นว วสดทใชจากดายโทเร
17
ผาซนแบบประยกต เทคนคและลวยลาย
ผาซนผนนเปนผาซนแบบประยกต ซงลวดลายมการประยกตขนมา
ใหมและการจดวางลวดลายกขนอยกบการจนตนาการของผทอเอง สามารถ
จ�าแนกเทคนคและลวดลายตงแตหวซนไปจนถงตนซนไดอยางละเอยดดงน
ใชเทคนค การยกดอก ชอลาย ดอก 5 ไม เปนเทคนคการท�าลวดลายซงเกดจากวธการยกเขาแยกเสนยนขนลง แตไมไดเพมดายเสนพเศษเขาไปในผนผาเชนการจก หรอการขด ซงลวดลายมลกษณะเปนดอกไมสเหลยมขนมเปยกปเรยงตอกน ในแตละดอกจะมดอกเลกจ�านวน 4 ดอก
ใชเทคนค การเกาะ ชอลาย ดอย เทคนคเกาะคอ การทอผาใหเกดลวดลาย โดยใชเสนดายพงธรรมดาหลายสพงยอนกลบไปมาเปนชวงๆ ทอดวยเทคนคขดสานธรรมดา แตมการเกาะเกยวและผกเปนหวงรอบดายเสนยนเพอยดเสนพงแตละชวงไว(มไดใชดายเสนพงพเศษแบบ “ขด” และ “จก”) เปนลวดลายทไดรบแรงบนดาลใจมาจากภเขา เพราะเนองดวยภมประเทศทางภาคเหนอมภเขานอยใหญลอมรอบ เปนทราบลมมแมน�าหลายสายไหลผาน จงเปนพนทมความอดมสมบรณไปดวยทรพยากรธรรมชาต สวนการสรางลวดลายนนหยบรปทรงภเขาหรอดอย โดยมลกษณะเปนลายซกแซกซอนกนเปนชนขนไปและบบขนาดจากฐานไปจนถงยอดใหเลกลงตามล�าดบ
18
ใชเทคนค การเกาะ ชอลาย บวกนอย ลวดลายไดรบแรงบนดาลใจมาจาก รปทรงเรขาคณต
ใชเทคนค การเกาะ ชอลาย น�าไหล เปนลวดลายทเกดแรงบนดาลใจจากการจากไหลของสายน�า ไดมการสรางลวดลายขนโดยมลกษณะเปนซกแซกไลระดบกนมา ตามแนวทแยงและลาดเอยงลงมา และมท�าลายซ�าเปนแนวขนาน เปรยบไดกบการกระเพอมของน�าทจะเกดเปนชนคลน ใหความรสกอนพรวไหว
ใชเทคนค การเกาะ ชอลาย บวก 3 ชน เปนลวดลายตอยอดจากลายบวกนอย โดยมการเพมชนแบบขนบนไดลอมรอบลายบวก ซงไดรบแรงบนดาลใจมาจากรปทรงเรขาคณต
ใชเทคนค การเกาะ ชอลาย หางปลา ไดแรงบนดาลใจมากจากหางปลา โดยมลกษณะเปนลายซกแซกไลระดบ เปนแนวนอน จนถงปลายสดทยนออกมา ซงกเปรยบไดกบหางปลาทเรยวยาว ซงมคลบทยนออกมาขางล�าตว กเหมอนกนลายซกแซกทไลระดบ เปนคขนานกน
19
ใชเทคนค ยกดอก ชอลาย ดอกนอย ไดแรงบนดาลใจมาจากรปทรงเรขาคณต มลกษณะเปนรปบวก เรยงตอกน โดยเวนระยะหางแตละดอกไวอยางเทาๆกน ซงลายดอกนอยนใชส�าหรบการคนลายเพอไมใหเกดความสบสน
ใชเทคนค การจก ชอลาย ขาวหลามตด การจกเปนเทคนคการทอผาใหเกดลวดลายโดยเพมดายเสนพงพเศษ กระท�าโดยใชนวมอ ไม หรอขนเมน สอดนบดายเสนยนแลวยกขน สอดใสดายเสนพงพเศษเขาไป ท�าใหเกดลวดลายเฉพาะจดหรอเปนชวงๆ และท�าใหสามารถสลบสลวดลายไดหลากส ซงไดรบแรงบนดาลใจมาจากรปทรงสเหลยมขามหลามตด ทเรยงยาวตอกน
ลวดลายผาซนไทลอบานทงมอก
ภาพและเนอเรอง © 2014 (พ.ศ. 2557) โดย ชนาพรรณ ใจวงโลก, 540310107
สงวนลขสทธตามพระราชบญญต
พมพครงแรก เดอนตลาคม พ.ศ. 2557
จดพมพโดย ภาควชาศลปะไทย คณะวจตรศลป มหาวทยาลยเชยงใหม
ออกแบบและจดรปเลมโดย ชนาพรรณ ใจวงโลก
โดยใชฟอนท TH Niramit AS 16 pt.
หนงสอเลมนเปนผลงานทางวชาการจดท�าขนเพอสงเสรม และตอยอดศกยภาพการศกษา
ภายในภาควชาศลปะไทย คณะวจตรศลป มหาวทยาลยเชยงใหม