TAPA 35OBRAS PBLICAS E PATRIMONIO:ESTUDO ARQUEOLXICO DO CORREDOR DO MORRAZOFelipe Criado Boado e Elena Cabrejas DomnguezCOORDINADORES[TRABALLOS DE ARQUEOLOXA E PATRIMONIO]decembro de 2005TAPA 35Traballos de Arqueoloxa e PatrimonioSantiago de Compostela, 2005Comit editorialFelipe Criado Boado, IEGPS, CSIC-XuGa (director)Manuel Santos Estvez, IEGPS, CSIC-XuGa (secretario)Agustn Azkrate Garai-Olaun, Euskal Herriko UnibertsitateaTeresa Chapa Brunet, Universidad ComplutenseMarco Garca Quintela, LPPP, Universidade de Santiago de CompostelaAntonio Gilman Guilln, California State University (EEUU)Kristian Kristiansen, Gteborgs Universitet (Suecia)Mara Isabel Martnez Navarrete, Instituto de Historia, CSICMara Luisa Ruz Glvez, Universidad ComplutenseConsello asesorXess Amado Reino, Delegacin Territorial da Consellera de Cultura e Deporte; XuGaLuis Caballero Zoreda, Instituto de Historia, CSICPaloma Gonzlez Marcn, Universitat Atnoma de BarcelonaVctor Hurtado, Universidad de SevillaJos M Lpez Mazz, Universidad de La Repblica (Uruguay)Pedro Mateos, Instituto de Arqueologa de Mrida, CSICBjnar Olsen, Universitet i Troms (Noruega)Mara Pilar Prieto Martnez, Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento, CSIC-XuGaGonzalo Ruiz Zapatero, Universidad ComplutenseJoo Senna Martnez, Universidade de Lisboa (Portugal)Christopher Tilley, University College (Reino Unido)Juan Vicent Garca, Centro de Estudios Histricos, CSICEnderezo de contactoSecretara de TAPALaboratorio de Arqueologa da PaisaxeInstituto de Estudos Galegos Padre SarmientoCSIC Xunta de GaliciaRa San Roque, 215704 Santiago de CompostelaGalicia, EspaaTel. +34 981 540246Fax +34 981 540240E-mail phsantos@usc.esOs volumes da serie TAPA pdense descargar gratuitamente da pxina web hppt://www.lppp.usc.esTodas asfiguras deste nmero TAPA pdense descargar en formato PDFEdita: Laboratorio de Arqueologa da Paisaxe. Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento, CSIC Xunta de GaliciaISBN: 84-00-08377-6ISSN: 1579-5357NIPO: 653-05-114-5Depsito Legal: C-60-06Imprime: euroGrficas Ficha TcnicaResponsables de EdicinFelipe Criado Boado e Elena Cabrejas DomnguezAutoresFelipeCriadoBoado,ElenaCabrejasDomnguez,AlbertoRodrguezCostas,DavidBarreiroMartnez,XessAmadoReino,ElenaLimaOlivera,CamilaGianottiGarca,CristinaCancelaCereijo, Andrs Bonilla Rodrguez, Mario Csar Vila, Patricia Maana Borrazs, Francisco XavierChao lvarez, Pablo Vzquez Liz, Yolanda Seoane Veiga, Roberto Aboal Fernndez, Virginia Cas-troHierro,FidelMndezFernndez,JosManuelReyGarca,ManuelSantosEstvez,AntonioMartnez Cortizas, Pilar Prieto Martnez, Marta Tabars Domnguez, Sofa Baqueiro Vidal e Yolan-da Porto TenreiroRevisin dos textosDavid Barreiro MartnezDelineacin e composicin de modelos dixitaisAnxo Rodrguez Paz, Elena Lima Olivera, Cristbal Nodar Nodar, Mara Mndez Martnez, Nuria Ca-lo Ramos, Sergio Paredes Fortes, Virginia Castro Hierro, Csar Parcero Oubia, Pastor Fbrega l-varez e Paula Mndez SantiagoDeseo e maquetacintresCtresXestinSofa Quiroga LimiaDireccin da SerieFelipe Criado BoadoCo-financiacinDireccin Xeral de Obras Pblicas da CPTOPV- Xunta de GaliciaTBOA DE CONTIDOSPrlogos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5Presentacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13O Proxecto. Plantexamentos e Metodoloxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17Precedentes: a Avaliacin doImpacto Arqueolxico e as resolucins da Declaracin de Impacto Ambiental . . . .25Historial do proxecto. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28A Correccin de Impacto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35O Seguimento arqueolxico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38Os Resultados: as principais intervencins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41Neoltico Inicial / Medio: O Regueirio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44Neoltico Final: Montenegro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50Calcoltico: Monte dos Remedios. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55Neoltico Final / Idade do Bronce: Os Laguios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59Idade do Bronce: Devesa de Abaixo Os Torradoiros. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63Idade do Bronce: os petroglifos de O Vieiro, Devesa do Rei e Gondarn . . . . . . . . .70Cultura Castrexa: o Castro de Montealegre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76Romanidade tarda: O Redollio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81O Coecemento: a significacin de Morrazo na Prehistoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85O modelo de formacin dun xacemento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89De conxuntos materiais a poboados:patrns de asentamento enO Morrazo durante a Prehistoria Recente . . . . . . . . . .95Arte Rupestre na Pennsula do Morrazo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106Os territorios prehistricos do entorno das Ras de Pontevedra e Vigo . . . . . . . . .109A Cultura material dos xacementos de Montenegro,A Devesa de Abaixo e O Regueirio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117Bibliografa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137PRLOGOS11|A correccin do Impacto Arqueolxico no Corredor do Morrazo|||ElCSIC(ConsejoSuperiordeInvestigacionesCientficas) se encuentra en la actualidad en ple-no proceso de reestructuracin. Como principalorganismo de investigacin cientfica del EstadoEspaol,debeadaptarsepararesponderalosnuevos retos que la emergencia de una sociedadde la informacin y la construccin de una eco-nomadelconocimientodemandan.SupropiamisinenelconjuntodelsistemaespaoldeI+D+i (investigacin-desarrollo-innovacin) es-t siendo reformulada en la actualidad: el CSICaspira a producir, como en el pasado, investiga-cin de excelencia basada en los ms slidos es-tndaresdecalidadyrelacionadaactivamenteconlacienciaqueserealizaenlaspotenciasmundiales en investigacin; pero al mismo tiem-popretende,comosignoobviodeadaptacinalos tiempos, que esa investigacin est orientadahacia la transferencia finalista de conocimientosalentornosocio-economo-culturalparapermi-tir, de este modo, el desarrollo social y coadyu-var a la consolidacin del bienestar.EstamisininvolucraplenamenteatodaslasreascientficasygruposdeinvestigacindelCSIC. Tambin a las ciencias humanas y socia-les.Sibientradicionalmentesehaconsideradoque la transferencia de tecnologa era ajena a laspreocupaciones y posibilidades de estas discipli-nas, la preponderancia actual de la informacinyelconocimiento,delosvaloresincluso,paraadaptar los procesos econmicos y sociales, re-serva un lugar especial a las antiguas Humani-dades en el siglo XXI.Eltrabajodelquedacuentaestevolumenre-presenta un buen ejemplo de esto. Un equipo deinvestigacindelCSICcolaborconlaAdmi-nistracinGallega(enconcretoconlaDirec-cinXeraldeObrasPblicasdelaXuntadeGalicia), con diversas empresas de arqueologa,conconstructorasyconlamismaUniversidadde Santiago de Compostela, para corregir (pri-mero) la afeccin del Corredor de O Morrazo alricoPatrimonioCulturalgallegoyestudiaryvalorar(despus)losimportantesrestosar-queolgicoslocalizados.ElCSICseocup,enconcreto, de asumir la direccin cientfica de lostrabajosdecampoyestudiosposteriores,ade-msderealizardiferentesintervencionesein-vestigaciones. En este tipo de colaboraciones, lafinalidad del CSIC es aproximar los intereses yposicionesdelosdiferentesagentesinvolucra-dos y de la sociedad misma a travs de los crite-rios cientfico-tcnicos que, fundados en una in-vestigacin veraz, permitan erigir un consensocorrecto y, al tiempo, legtimo. El Consejo apor-t recursos propios y moviliz otros proceden-tes de fuentes distintas a las Obras Pblicas pa-rapoderresponderdeformasatisfactoriaalasdemandas del trabajo.De este modo se viabiliz una obra de gran im-portancia para la sociedad gallega, se concili lamisma con el ingente Patrimonio de la Pennsu-la de O Morrazo, se profundiz en el estudio dela evolucin socio-cultural y se devuelve ahoraal pblico el resultado de esos trabajos en formadeconocimientonuevo.Sidealgunaformasepuede materializar el ideal de sostenibilidad dela Agenda 21, sin duda es a travs de investiga-ciones y prcticas como sta.No poda ser de otro modo, ya no slo por la mi-sin del CSIC citada ms arriba, ni por respon-der as a la demanda que desde la Direccin Xe-ral de Obras Pblicas de la Xunta de Galicia seplante al CSIC; sino porque el grupo de inves-tigacinresponsabledeltrabajopertenecealInstituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento,y ste es en la actualidad un Centro Mixto de ti-tularidad compartida entre el CSIC y la XuntadeGalicia.PorestemotivoelCSICentiendeque entre las funciones de este instituto se debesituar el colaborar de forma activa, y desde lasposibilidadesdelainvestigacinqueleespro-pia, para resolver las necesidades que, en trmi-nos de I+D, demanda la accin de gobierno dela Xunta de Galicia.Por ltimo, este trabajo es un buen ejemplo delactual compromiso del CSIC con Galicia y de suinters en colaborar en el desarrollo del I+D enesta Comunidad a travs de conciertos y acuer-dos con la Xunta de Galicia y con otros organis-mos de investigacin cientfico-tcnica gallegos.Jos Manuel Fernndez LabastidaVICEPRESIDENTEDEINVESTIGACINCIENTFICAYTCNICA DEL CSIC.12||O CSIC (Consejo Superior de InvestigacionesCientficas)encntrasenaactualidadeenplenoprocesoderestruturacin.Comoprin-cipal organismo de investigacin cientfica doEstado Espaol, debe adaptarse para respon-dersnovosretosqueaemerxenciadunhasociedadedainformacineaconstrucindunhaeconomadocoecementodemandan.AsapropiamisinnoconxuntodosistemaespaoldeI+D+i(investigacindesenroloinnovacin)estsendoreformuladanaac-tualidade: o CSIC aspira a producir, como nopasado,investigacindeexcelenciabaseadanos ms slidos estndares de calidade e rela-cionada activamente coa ciencia que se realizanas potencias mundiais en investigacin; peromesmotempopretende,comosignoobviodeadaptacinstempos,queesainvesti-gacin estea orientada cara a transferencia fi-nalistadecoecementosentornosocio-economo-cultural para permitir, dese modo, odesenrolo social e coadxuvar construcin dobenestar.EstamisininvolucraplenamenteatdalasreascientficasegruposdeinvestigacindoCSIC. Tamn s ciencias humanas e sociais. Seben tradicionalmente se considerou que a trans-ferencia tecnolxica era allea s preocupacins eposibilidadesdestadisciplinas,apreponderan-cia actual da informacin e o coecemento, dosvaloresincluso,paraadaptarosprocesoseconmicosesociais,reservaunlugarespecials antigas Humanidades no sculo XXI.O traballo do que d conta este volume repre-sentaunboexemplodisto.Unequipodein-vestigacindoCSICcolaboroucaAdminis-tracinGalega(enconcretocoaDireccinXeral de Obras Pblicas da Xunta de Galicia),condiversasempresasdearqueoloxa,conconstrutorasecoamesmaUniversidadedeSantiagodeCompostela,paracorrixir(primeiro) a afeccin do Corredor do MorrazoricoPatrimonioCulturalgalegoeestudarevalorar (despois) os importantes restos arque-olxicoslocalizados.OCSICocupouse,enconcreto,deasumi-ladireccincientficadostraballos de campo e estudos posteriores, ade-mais de realizar diferentes intervencins e in-vestigacins. Neste tipo de colaboracins, a fi-nalidadedoCSICaproxima-losintereseseposicinsdosdiferentesaxentesinvolucradosedasociedademesmaatravsdoscriterioscientfico-tcnicos que, fundados nunha inves-tigacinveraz,permitanerixirunconsensocorrecto e, tempo, lextimo. O Consello apor-tou recursos propios e mobilizou outros proce-dentesdefontesdistintassObrasPblicaspara poder responder de forma satisfactoria sdemandas do traballo.Deste modo se viabilizou unha obra de gran im-portancia para a sociedade galega, conciliouse amesmacoinxentePatrimoniodaPennsuladoMorrazo,seprofundizounoestudodaevolu-cin socio-cultural e devlvese agora pblicoo resultado destes traballos en forma de coece-mento novo. Si dalgunha forma se pode materi-aliza-lo ideal de sustentabilidade da Axenda 21,sen dbida a travs de investigacin prcticascomo esta.Non poda ser doutro modo, xa non solo polamisin do CSIC citada mis arriba, nin por re-sponder as a demanda que dende a DireccinXeraldeObrasPblicasdaXuntadeGaliciaseplantexouCSIC;senonporqueogrupodeinvestigacinresponsabledotraballoper-tencenteInstitutodeEstudosGalegosPadreSarmiento,eestenaactualidadeunCentroMixtodetitularidadecompartidaen-tre o CSIC e a Xunta de Galicia. Por este mo-tivooCSICentendequeentreasfuncinsdesteinstitutodbesesituarocolaborardeformaactiva,edendeasposibilidadesdain-vestigacinquellepropia,pararesolvelasnecesidadesque,entermosdeI+D,demandaa accin do goberno da Xunta de Galicia.Porltimo,estetraballounboexemplodoactualcompromisodoCSICconGaliciaedoseu interese en colaborar no desenrolo do I+Dnesta Comunidade a travs de concertos e acor-dos coa Xunta de Galicia e con Outros organis-mos de investigacin cientfico-tcnica galegos.Jos Manuel Fernndez LabastidaVICEPRESIDENTEDEINVESTIGACINCIENTFICAETCNICA DO CSIC.13|A correccin do Impacto Arqueolxico no Corredor do Morrazo|||OnecesariodesenvolvementodeGalicialevaaparelladaunhaestructuracindoterritorioquepermitasuperaroancestralillamentodassasentidadesterritoriais,provocadopolaabrupta paisaxe galega. neste marco cando adotacin das infraestructuras viarias convertesenunha prioridade bsica para un correctoartel-lamento do territorio.Compaxinar e harmonizar este desenvolvemen-to coa preservacin do medio ambiente naturale cultural , non s unha obriga das institucins,senn un dereito da sociedade presente e futura.A Direccin Xeral de Obras Publicas ven desen-volvendo unha poltica na que ten en conta estanecesidade,poloquepersiguequeassasac-tuacins impliquen o menor impacto posible so-bre os bens culturais. Esta preocupacin supuxoque,dendeaprimeirafasedeestudoparaveri-ficar a viabilidade dun proxecto, tase en contaa posible afeccin sobre o patrimonio cultural.Actualmente os proxectos de obras pblicas es-tnsuxeitos,portanto,aunhaseriedecon-trolesdapropiaDireccinXeraldeObrasPblicasnosquesebusca,ademaisdecumprircoa lexislacin en materia de patrimonio cultur-al, que as afeccins das obras sobre o patrimo-nioculturalsexanasmenoresposibles,tantonasquesecorrespondenconestradasdenovaconstruccin como nas simples melloras das xaexistentes e, cando estas afeccins existen,bs-canse as solucins mis axeitadas para cada ca-so. polo que o que noutro tempo vase de for-maanecdtica,estraaeinclusoalleaobra,comoapresenzadunequipodecontroleseguimentoarqueolxicodosmovementosdeterras, hoxe considrase normal e intgrase co-mo unha unidade mis na dinmica da obra.Este labor de prevencin, na fase de proxecto, ede minimizar, na fase de obra, as afeccins sobreopatrimonioculturalrequiredacooperacinecoordinacindeunidadesadministrativasper-tencentes s Conselleras de Cultura e TurismoedePolticaTerritorial,ObrasPblicaseVivenda.O Corredor do Morrazo foi unha mostra da co-operacindestesorganismos,unidoaunhaplanificacindetalladaeaxeitadadasafeccinsque inevitablemente produciranse sobre o pat-rimoniocultural.Estacooperacinlogroure-verter o que podera ter sido o deterioro de ele-mentospatrimoniaisnunextensoefructferoprogramadeinvestigacinquepermitir,sendbida,unavancecuantitativoecualitativodocoecementodassociedadesdopasadoquepoboaron a Pennsula do Morrazo. APennsuladoMorrazounhadascomarcasgalegas que foi obxecto, como demostra a abun-dantebibliografaespecializada,demltiplesinvestigacinsarqueolxicas,serunhadaszonas de maior densidade e variedade de xace-mentosarqueolxicos.Estaimportanciaquedapatentesiseconsultacalqueramanualdepre-historia de Galicia, nos que abundan as referen-ciasaxacementosarqueolxicosdaPennsuladoMorrazo.NonsonalleasaesteprocesoasrecentesinvestigacinsqueseestnarealizarnoCastrodoFacho,quepuxeronluzoqueposiblemente ser o mis importante santuarioda idade do ferro do occidente peninsular.A confeccin do proxecto do Corredor do Mor-razo tivo que dar resposta presenza dun eleva-do numero de elementos do patrimonio cultur-alquesedetectaronnosestudosrealizadossobreoimpactodasobras.Estesestudosque,comobase,tiverondasprospeccinsarque-olxicas, unha extensiva e outra posteriormenteintensiva,recolleronademaisdoselementospatrimoniaisxacoecidos,outrosquesedocu-mentaron no transcurso destes estudos. Esta presenza de elementos patrimoniais influuna eleccin do trazado definitivo, xa que, entreoutrosfactores,buscouseminimizaraafeccindaobrasobreopatrimoniocultural.Estacir-cunstanciasupuxo,incluso,asubstitucindatrincheirainicialmenteformuladanazonadoCastro de Montealegrepor un tnel.Esta densidade de elementos patrimoniais que-dou patente hora de establecer as medidas cor-rectorasquefigurabannoproxecto,quecon-templaba actuacins puntuais en 16 elementos,ademais do control y seguimento arqueolxico.Actuacins, que nalgns casos no cumpriron asexpectativas iniciais, mentres que noutros as su-peraronamplamente,talecomosepodeapre-ciar na presente publicacin. 14||Asactuacinsinicialmenteprevistasdeberonser complementadas con outras, debido apari-cindenovoselementospatrimoniais,duranteas obras, polo que o orzamento inicialmente re-flectidonoproxectoparatemasdepatrimoniocultural,832.618,98,quexaeraunhacanti-dadebastanteelevada,finalmenteelevouseamisdodobre,acadandoogastoacifrade1.845.616,81 . A importancia e interese que a Direccin XeraldeObrasPblicasprestouaesteproxectosupuxo que, en coordinacin coa Direccin Xer-al de Patrimonio Cultural e coa cooperacin dasempresas involucradas na obra, UTE Morrazo,UTE Aviador, UTE Dragados-OCA e MorrazoUTEMalvarOHL,puxeseadisposicindocorrectodesenvolvementodasactuacinsfor-muladas tdolos medios humanos e econmicosnecesarios. De feito, durante os primeiros mesesdo control e seguimento arqueolxico, cando selocalizou o petroglifo de O Viveiro, que tivo quesertrasladado,estaactuacinrealizousebaixola responsabilidade de persoas dependentes des-taDireccinXeraldeObrasPblicas.Posteri-ormente,asescavacinsarqueolxicasco-ordinronsedendeestaDireccinXeraldeObras Pblicas, en unin de responsables da Di-reccin Xeral de Patrimonio Cultural. O formulamento das intervencins arqueolxi-cascomoescavacinsdeinvestigacinsupuxoque final se acometeran 17 actuacins arque-olxicas,dasque7foronescavacinsenreanos xacementos de O Regueirio, A Devesa deAbaixo,CastrodeMontenegro,Montenegro,OsRemedios,OsLaguiosyORedollino;7foronsondaxesvalorativoscuxosresultadosdesbotaronaexistenciadeelementosdein-teresepatrimonial,elementosDXP-1,DXP-4AsCidades,DXP-6,AbrigosmontedaPena,DXP-7,EntornoCastroLiboreiroeentornodos Abrigos de Coelleira; 3 actuacins consist-ironnaescavacindoentornoeextraccinetraslado de petroglifos: Petroglifo de O Vicedo,deADevesadoRei,edeGondarn.Ademaisdestasactuacinsarqueolxicaslevronseacabodasintervencinssobreopatrimonioetnogrfico,consistentesnodesmontaxe,traslado e montaxe de dous muos: o muo deJos Mara e o de Paxarn. O interese da Direccin Xeral de Obras Pbli-casmantvoseunhavezfinalizadasasac-tuacins sobre o patrimonio cultural, buscandoarendabilizacinsocialdoesforzorealizado.As,paradaracoecerosresultadosmisim-portantes das intervencins promoveuse a real-izacin dunha exposicin e dun ciclo de confer-encias nas que os arquelogos responsables dasactuacins expuxeron os resultados. Por ltimo,ecunafndivulgativo,presntaseestapubli-cacin cunha breve sntese dos resultados, paradaracoeceraespecialistasouinteresadosnopatrimonio arqueolxico os novos datos que es-tasintervencinsaportaron,previossdetal-ladas memorias de cada un dos xacementos es-cavados,quepoloseuinteresecientficoafondarnnocoecementoqueataomomentotamossobreassociedadesprehistricasqueocuparon a Pennsula do Morrazo.Manuel Morato MiguelDIRECTOR XERAL DE OBRAS PBLICASCONSELLERADEPOLTICATERRITORIAL,OBRASPBLICAS E TRANSPORTES15|A correccin do Impacto Arqueolxico no Corredor do Morrazo|||El necesario desarrollo de Galicia lleva apareja-da una estructuracin del territorio que permi-ta superar el ancestral aislamiento de sus enti-dadesterritorialesprovocadoporelabruptopaisaje gallego. Es en este marco cuando la do-tacin de las infraestructuras viarias se convier-te en una prioridad bsica para una correcta ar-ticulacin del territorio.Compaginar y armonizar este desarrollo con lapreservacin del medio ambiente natural y cul-tural es no solo una obligacin de las institucio-nessinounderechodelasociedadpresenteyfutura.LaDireccinXeraldeObrasPublicasvienedesarrollandounapolticaenlaquetieneencuentaestanecesidadporloquepersiguequesus actuaciones impliquen el menor impacto po-sible sobre los bienes culturales. Esta preocupa-cinhasupuestoque,desdelaprimerafasedeestudio para verificar la viabilidad de un proyec-to, se tenga en cuenta la posible afeccin sobreel patrimonio cultural.Actualmentelosproyectosdeobraspblicasestnsujetos,portanto,aunaseriedecon-trolesdelapropiaDireccinXeraldeObrasPblicas en los que se busca, adems de cum-plir con la legislacin en materia de patrimo-niocultural,quelasafeccionesdelasobrassobre el patrimonio cultural sean las menoresposibles, tanto en las que se corresponden concarreteras de nueva construccin como en lassimples mejoras de las ya existentes y cuandoestas afecciones existen se buscan las solucio-nes ms adecuadas para cada caso. Es por elloqueloqueenotrotiemposeveadeforma,anecdtica, extraa e inclusoajena a la obracomo es la presencia de un equipo de controly seguimiento arqueolgico de los movimien-tos de tierras hoy se considera normal y se in-tegra como una unidad ms en la dinmica dela obra.Esta labor de prevencin, en la fase de proyectoy de minimizar, en la fase de obra, las afeccionessobre el patrimonio cultural requiere de la coo-peracinycoordinacindeunidadesadminis-trativaspertenecientesalasConselleriasdeCulturayTurismoydePolticaterritorial,Obras Pblicas y Vivienda.ElCorredordelMorrazohasidounamuestradecmolacooperacindeestosorganismos,unidoaunaplanificacindetalladayadecuadade las afecciones que inevitablemente se iban aproducir sobre el patrimonio cultural. Esta coo-peracinlogr revertir lo que podra haber si-doeldeteriorodeelementospatrimonialesenun extenso y fructfero programa de investiga-cin que permitir, sin duda, un avance cuanti-tativoycualitativodelconocimientodelasso-ciedadesdelpasadoquepoblaronlaPennsuladel Morrazo. La Pennsula del Morrazo es una de las comar-cas gallegas que ha sido objeto, como demuestrala abundante bibliografa especializada, de ml-tiplesinvestigacionesarqueolgicas,alserunadelaszonasdemayordensidadyvariedaddeyacimientosarqueolgicos.Estaimportanciaquedapatentesiseconsultacualquiermanualde prehistoria de Galicia, en los que abundan lasreferenciasayacimientosarqueolgicosdelaPennsula del Morrazo. No es ajeno a este pro-cesolasrecientesinvestigacionesqueseestnrealizando en el Castro do Facho, que han pues-to a la luz el que posiblemente ser el ms im-portante santuario de la edad del hierro del oc-cidente peninsular.LaconfeccindelproyectodelCorredordelMorrazohatenidoquedarrespuestaalapre-senciadeunelevadonumerodeelementosdelpatrimonio cultural que se detectaron en los es-tudios que sobre el impacto de las obras fueronrealizados.Estosestudiosque,comobase,hantenido dos prospecciones arqueolgicas, una ex-tensiva y otra posterior intensiva, que recogie-ronademsdeloselementospatrimonialesyaconocidosotrosquesedocumentaroneneltranscurso de estos estudios. Estapresenciadeelementospatrimonialeshainfluido en la eleccin del trazado definitivo, yaque, entre otros factores, se ha buscado minimi-zarlaafeccindelaobrasobreelpatrimoniocultural. Esta circunstancia ha supuesto, inclu-so,lasustitucindelatrincherainicialmenteplanteada en la zona del Castro de Montealegrepor un tnel.Esta densidad de elementos patrimoniales que-dpatentealahoradeestablecerlasmedidas16||correctorasquefigurabanenelproyecto,quecontemplabaactuacionespuntualesen16ele-mentos,ademsdelcontrolyseguimientoar-queolgico.Actuaciones,queenalgunoscasosnocumplieronlasexpectativasiniciales,mien-trasqueenotroslassuperaronampliamente,tal y como se puede apreciar en la presente pu-blicacin. Las actuaciones inicialmente previstas debierondesercomplementadasconotras,debidoalaaparicindenuevoselementospatrimoniales,durante las obras, por lo que el presupuesto ini-cialmente reflejado en el proyecto para temas depatrimoniocultural,832.618,98,queyaeraunacantidadbastanteelevada,finalmenteseelev a ms del doble,alcanzando el gasto la ci-fra de 1.845.616,81 . La importancia e inters que la Direccin Xeralde Obras Pblicas prest a este proyecto supu-so que, en coordinacin con la Direccin Xeralde Patrimonio Cultural y con la cooperacin delas empresas involucradas en la obra, UTE Mo-rrazo,UTEAviador,UTEDragados-OCAyMorrazo UTE Malvar OHL, pusiese a dispo-sicin del correcto desarrollo de las actuacionesplanteadas todos los medios humanos y econ-micos necesarios. De hecho, durantelos prime-rosmesesdelcontrolyseguimientoarqueol-gico,cuandoselocalizelpetroglifodeOViveiro que tuvo que ser trasladado, esta actua-cin se realiz bajo la responsabilidad de perso-nasdependientesdeestaDireccinXeraldeObrasPblicas.Posteriormente,lasexcavacio-nes arqueolgicas se coordinaron desde esta Di-reccinXeraldeObrasPblicas,enuninderesponsables de la Direccin Xeral de Patrimo-nio Cultural. El planteamiento de las intervenciones arqueo-lgicascomoexcavacionesdeinvestigacinhasupuestoquealfinalseacometieran17actua-ciones arqueolgicas, de las que 7 han sido ex-cavaciones en rea en los yacimientos de O Re-gueirio, A Devesa de Abaixo, Castro de Mon-tenegro, Montenegro, Os Remedios, Os Lagui-os y O Redollino; 7 fueron sondeos valorativoscuyosresultadosdesecharonlaexistenciadeelementosdeinterspatrimonial,elementosDXP-1,DXP-4AsCidades,DXP-6,AbrigosmontedaPena,DXP-7,EntornoCastroLibo-reiroyentornodelosAbrigosdeCoelleira;3actuacionesconsistieronenlaexcavacindelentorno y extraccin y traslado de petroglifos:PetroglifodeOVicedo,deADevesadoRei,ydeGondarn.Ademsdeestasactuacionesar-queolgicas se han llevado a cabo dos interven-cionessobreelpatrimonioetnogrfico,consis-tenteseneldesmontaje,trasladoymontajededos molinos: el molino de Jos Mara y el de Pa-xarn. El inters de la Direccin Xeral de Obras Pbli-cas se mantuvo una vez finalizadas las actuacio-nessobreelpatrimoniocultural,buscandolarentabilizacin social del esfuerzo realizado. Asparadaraconocerlosresultadosmsimpor-tantesdelasintervencionessepromocionlarealizacindeunaexposicinydeunciclodeconferencias en las que los arquelogos respon-sables de las actuaciones expusieron los resulta-dos.Porltimoyconunaafndivulgativosepresenta esta publicacin con una breve sntesisde los resultados, para dar a conocer a especia-listasointeresadosenelpatrimonioarqueol-gicolosnuevosdatosqueestasintervencioneshan aportado, previosa las detalladas memoriadecadaunodelosyacimientosexcavados,quepor su inters cientfico profundizarn en el co-nocimiento que hasta el momento tenamos so-bre las sociedades prehistricas que ocuparon laPennsula del MorrazoManuel Morato MiguelDIRECTOR XERAL DE OBRAS PBLICASCONSELLERADEPOLTICATERRITORIAL,OBRASPBLICAS E TRANSPORTESPRESENTACINFelipe Criado Boado19|A correccin do Impacto Arqueolxico no Corredor do Morrazo|||O libroO obxectivo principal desta publicacin o decontriburdifusindosresultadosdostra-ballosarqueolxicosrealizadosparacorre-xiroimpactoarqueolxico xeradopolaconstrucin do Corredor do Morrazo e divul-gacindosavancesqueelesaportanparaomellorcoecementodahistoriaeprehis-toria de Galicia, tanto entre o pblico espe-cializado como entre a sociedade en xeral, co-mezandopolascomunidadesnasqueseatopanosrestosarqueolxicos.Oprimeiroavancedestesresultadosfoiplantexadonun-has xornadas de exposicin e conferencias, le-vadas a cabo no concello de Moaa entre o 12e o 31 de maio de 2005, que xerou a decisindepublicarainformacinpresentadaequeagora se recolle neste traballo.A obraO Corredor do Morrazo ten unha lonxitude to-talde20,96Km epresentauntrazadoxeralEW que transita polo sector meridional da Pe-nnsuladoMorrazo,concretamentepoloscon-cellos de Moaa, Cangas e Bueu. Parte do enla-cecoaAutoestradaA9enRandeerematanaC550, N do concello de Cangas. O seu anchovara por mor da topografa e dos diferentes ele-mentos que o conforman, anda que comprendeun promedio duns 25 m. A obra organizouse encatro tramos executados por distintas empresasconstrutoras. O PatrimonioAPennsuladoMorrazocaracterzaseporpo-sur un rico Patrimonio Arqueolxico. Esta cir-cunstancia implicou que, por precaucin, e antesde comezar as obras, o 35% do trazado (aproxi-madamente 7 km dos 21 Km) estivesen cautela-dos pola Direccin Xeral do Patrimonio Cultu-ral da Xunta de Galicia, o que supua que nonse poda traballar neles antes do corresponden-te estudo e/ou actuacin arqueolxica.A normaCandosedeseacalquerproxectodeobra,procedementonormalenGaliciaavaliaroseuposibleimpactosobreoPatrimonioArqueolxicoeCultural. Esta avaliacin pode dar lugar a modi-ficacins do proxecto e realizacin, durante afase de construcin, dun plan de correccin do im-pacto arqueolxico que mitigue os problemas quenon puideron ser resoltos mediante as modifica-cinsouquexurdendeformaimprevistadu-rante isas obras.A solucinNocasodoCorredordoMorrazo,asadminis-tracinsimplicadas(DireccinXeraldeObrasPblicas, da CPTOPV, e Direccin Xeral do Pa-trimonioCultural,daCCCST)foronconscien-tes en todo momento da importancia do proxec-toedoPatrimonioexistentenazona,oqueprovocou o artellamento dun ambicioso plan de20||correccinarqueolxicaqueacadouunhadi-mensinnuncaantesaplicadaenGaliciaequecomprendeuarealizacindunseguimentodeobra e de escavacins en xacementos concretos.A xestin do impacto cultural desta obra impli-cou, por tanto, das fases de traballo moi distin-tas: antes da obra e durante o deseo do proxec-to, e durante a obra e no marco da execucin doproxecto.A primera fase, levada a cabo pola Empresa Am-biotecs.l.,foiaAvaliacindeImpacto efinalizoucoaelaboracindaMemoriaTcnicadaPros-peccin Arqueolxica Intensiva do Corredor doMorrazo, con data de setembro de 2001, orien-tadaamitigarecorrexiroimpactodaobra.Consistu na prospeccin superficial dos terreose a catalogacin dos elementos patrimoniais de-tectados,cofindedescubrirasincidenciaseafeccins que a obra tera sobre eles. Este traba-lloafectouselementosvisibles dorexistroar-queolxico(dicir,osqueposenunhatradu-cinsuperficial)eavariaszonassusceptiblesdealbergar xacementos non visibles en superficie ( di-cir, zonas nas que poda haber restos aqueolxi-cos sen que fosen visibles no terreo).Asegundafasefoiocontrolecorreccindoimpacto efectivo ocasionado polas obras. A di-ferencia de outros mbitos (impacto ambiental,sociolxico, econmico), o tratamento e reso-lucin do impacto cultural , en trmos de tra-ballo e coste, xeralmente moito mis elevado nasegundafasequenaprimeira.Fundamental-mente, consistu en aplicar as directrices marca-das na Memoria de prospeccin arqueolxica enaD.I.A.(DeclaracindeImpactoMedioam-biental e resolvelos problemas de natureza pa-trimonial que non se puideron resolver na faseanteriorequexurdennunhafasededesbrocedos terreos (Criado et al. 2000).O plan de correccin foi un traballo integradornoquecolaboraronostcnicosdaCPTOPVedo Servicio de Arqueoloxa da Direccin Xeraldo Patrimonio Cultural, xunto cunha equipa deinvestigacindoCSIC(ConselloSuperiordeInvestigacins Cientficas) pertencente Labo-ratoriodeArqueoloxadaPaisaxe(LArenadiante) do Instituto de Estudos Galegos PadreSarmiento, centro mixto do CSIC e da Xunta deGalicia,quetomouaoseucargoadireccincientfica do traballo. Participaron ademais dife-rentes empresas galegas de Arqueoloxa (Adro,ArqueoConsulting,ProspectivayAnlisis,To-mos e Anta de Moura), que asumiron a realiza-cindasescavacismiscomplexas,todoselesen estreita coordinacin coas diferentes empre-sas construtoras de cada tramo.O Programa de CorreccinOProgramadeCorreccindoImpactoAr-queolxico da construcin do Corredor do Mo-rrazodebeentendersecomountraballodeco-rreccinintegral,queimplicouunhaestratexiaconxunta,involucrandoadiversosaxenteseinstitucinsbaixoacoordinacindoServiciodeArqueoloxadaDXPCedaCPTOPV,edacoordinacin cientfica do LAr. As institucinsdecoordinacinadministrativaecientficafo-ron necesarias para poder plantexalo traballodendeunhaperspectivaintegradora,cunhametodoloxaderexistrocompartidaentreasdiferentes empresas de arqueoloxa que levarona cabo as distintas actuacins.Oseguimentoarqueolxico inicialcorreuacargodo asistente tcnico arqueolxico da CPTOPV,facndose cargo en xullo de 2003 o LAr. O tra-ballo organizouse en dous equipos coordinadosde seguimento que se centraron nos controis dereplanteos,desbroces,desmonteserestitucindos terrenos, producidos en moitos casos de for-masimultneaendistintospuntosdaobra,ascomonocontrolenarealizacindepequenasactuacins nas reas de cautela previas s inter-vencinsespeciais.Osobxectivosxenricosfo-ronodiagnsticodosimpactosproducidosso-breoselementosdopatrimonioculturaleapropostaeexecucindasmedidascorrectorasnecesarias para evitar ou mitigar eses impactos.Foitamnconfiguradounequipodeactuacinsespeciais centrado na realizacin de gabias e son-daxesvalorativasepequenasescavacinsnaszonas de cautela.Ademais foi requerida a participacin de equiposespecficosdeescavacin entreosquefiguranasempresasdearqueoloxaAdro,ArqueoConsul-ting,ProspectivayAnlisis,TomoseAntadaMoura.Estasescavacinsderonlugarexhu-macin e documentacin de diferentes xacemen-tos que abranguen dende o Neoltico Inicial at21|A correccin do Impacto Arqueolxico no Corredor do Morrazo|||a Idade Media e que sen dbida axudan a ter unmellorcoecementododesenvolvementopre-histricoehistricodapennsuladoMorrazo.Estes traballos foron desenvolvidos maioritaria-mente entre xullo de 2003 e agosto de 2004.Dbese salientar a contribucin nesta iniciativa detdolosaxentesimplicados:DireccinXeraldeObras Pblicas da CPTOPV, Servicio de Arqueo-loxa da Direccin Xeral do Patrimonio Cultural(DXPC en adiante), empresas construtoras (UTEMorrazo, UTE Aviador, UTE DragadosOCA eMorrazoUTEMalvarOHL),empresasdear-queoloxa(Adroarqueolxica,ArqueoConsul-ting,ProspectivayAnlisisarquelogos,TerraArqueos, Tomos conservacin, restauracin e ar-queoloxa e Anta de Moura arqueoloxa), tcnicoseinvestigadores,eoLaboratoriodeArqueoloxada Paisaxe (LAr) do Instituto de Estudos GalegosPadre Sarmiento (centro mixto entre a Xunta deGaliciaeoConsejoSuperiordeInvestigacionesCientficas, CSIC) e a propia Universidade de San-tiago de Compostela (USC), cuxo Laboratorio dePatrimonio,PaleoambienteePaisaxe(LPPP)do22||Instituto de Investigacins Tecnolxicas (IIT) es-t vencellado IEGPSCSIC como Unidade Aso-ciada.Aestreitacolaboracinecoordinacinamosada, tanto no desenvovemento do proxectocomo especialmente na elaboracin desta publi-cacin, boa proba de que ningn deles esque-ce que os bens arqueolxicos son un ben comncuxo coecemento debe ser transmitido s cida-dnsdexeitoquellespermitaachegarsere-construcindoutrosmomentoseculturasquetiveronvaloresesistemasdiferentessnosos.As como, nunha apretada mistura de diferen-ciaeidentidade,detradicinsedesaparicins,decousasquexurdenecousasquemorren,seconxuga a historia dun pobo.Odestinofinaldotraballoarqueolxicononpode ser outro que o da difusin dos seus re-sultados,tantoentreopblicoespecializadocomo entre a sociedade xeral, comezando po-lascomunidadesnasqueseatopanosrestosarqueolxicos.Por iso, o derradeiro axente implicado neste pro-xectofoiaAgrupacinCulturalNsdeMoaa,quehaiqueagradecerainiciativaquelogrouque todo este esforzo colectivo se plasmase nasconferencias e na exposicin dos posters (Moa-a, maio de 2005) dos que froito boa parte dopresente librofolleto.Hai que recoecer e agradecer a participacinactiva en tdalas fases deste proxecto de Ma-raJessTallnNieto(XefadoServiciodeArqueoloxa),JosManuelReyGarca,Ma-nuelDazyManuelRodrguezCalvio,porparte da Consellera de Cultura, e de GerardoPallares, Jess lvarez, Juan Cano y AgustnHernndez Fernndez de Rojas (Director Xe-ral de Obras Pblicas) por parte da CPTOPV;esteltimo,ademais,asumiuaorganizacinda Exposicin da que deriva este libro e o fi-nanciamento do mesmo coma un instrumentoquepermitadaracoecerotraballoarqueo-lxicorealizadocogallodaconstrucindoCorredor. Tamn queremos deixar constanciaespecial da dedicacin a este proxecto e do pa-pelvitalquexogounomesmoSusoAmadoReino, quen tivo que abandonar a sa coordi-nacin tcnica no treito final das obras comoconsecuencia da sa incorporacin a un novodestino laboral.O PROXECTOPLANTEXAMENTOS E METODOLOXA24||25|A correccin do Impacto Arqueolxico no Corredor do Morrazo|||Aproblemticapatrimonialdunha obra deste tipo ven deter-minadaporunhaseriedecir-cunstancias:caractersticasdazona, riqueza e densidade do Pa-trimonioCultural,condicinsadministrativasenormativas,caractersticasdoproxectoecondicins patrimoniais Cabemencionar a importante riquezaarqueolxicadapennsuladoMorrazo, que deu lugar a nume-rososestudosetraballosdein-vestigacinfundamentalmente longo da segunda mitade do s.XX,quexeneraronsendbidauncuantiosoinventarioarqueo-lxicodazona.Oproxectodeconstrucin do Corredor do Mo-rrazo adoptou a estratexia e cau-telas oportunas paraevitardes-trucins do Patrimonio CulturaldeGalicia,particularmentedoseu Patrimonio Arqueolxico. Aestes efectos os traballos desen-volvidos dividronse grosso modoen das fases: a avaliacin do im-pactoarqueolxicodoproxectoeocontroleseguimentodasobras de construcin. A primeira fase foi realizada po-losarquelogosMiguelA.Vi-dalLojoeSantiagoNogueiraRos e consistiu nunha pros-peccinextensivaquederi-vou nun posterior traballo deprospeccinintensivaactua-lizandoosdatoscoecidoseincorporandonovoselemen-tos.Comoresultado,aem-presa Ambiotec s.l. elaborou aMemoriaTcnicadaPros-peccinArqueolxicaInten-sivadoCorredordoMorra-zocondatadesetembrode2001. Os seus resultados de-ronlugarconseguinteDe-claracin de Impacto AmbientalpublicadanoDOGAdo16de agosto do ano 2001 sendoincorporadosProxectodeConstrucinparaevitarouminimizar os impactos sobreo Patrimonio.Nodesenvolvementodasta-refasdeprospeccinarqueo-lxica intensiva, foron identi-ficados36elementosdopatrimonio arqueolxico atri-buiblesfundamentalmenteadiferentesmomentosdapre-historia,e54elementosdopatrimoniohistricoeetno-grfico. Moitos dos xacemen-tos atopbanse xa inventaria-dosmentresquealgnsoutros foron documentados nesafase de traballo como pode ser ocaso dun novo petroglifo na Es-cada ouenGondarn;unabrigocongrabadosdenominadoLa-peira de Meixadoiro; dous marcosmedievais/modernosdoantigoCotodeAldn ouareferenciaCastelodePuntaCorveira.Ade-mais foron cauteladas sete zonasenfuncindalocalizacindemateriais e tvose en considera-cinaexistenciadecertosto-pnimosdeconsiderablesigni-ficacin arqueolxica.Dasmedidascorrectoraspro-postasnoEstudodeImpacto,queforonoportunamentere-visadaspolaDXPCdeformapreviasobras,sederivaronunha serie de medidas concre-tas,dasqueasmissalienta-blesseranasseguintesinter-vencins arqueolxicas:Sondaxes manuais e escavacinnoxacementocalcolticodeORegueirio (GA36029023).Sondaxesmanuaiseescava-cin no xacemento da Idade doBroncedeDevesadeAbaixo(GA36029002).Precedentes: a Avaliacin do Impacto Arqueolxico e as resolu-cins da Declaracin de Impacto AmbientalElena Cabrejas Domnguez e Alberto Rodrguez Costas26||NaDeclaracindeImpactoAmbiental (DOGA16deagosto de 2001: Resolucin do27 de xullo de 2001 da DXO-OPPpolaquesefaipblicaaDIAdoEstudoInformativodaVadeAltaCapacidadedoMorrazo;clavePO/99/61.0)contmplasearealizacindosseguintes estudos1:Proteccin do Patrimonio7.1As pas e estribos do viaduc-toproxectadoparaoroFraganonimpactarndi-rectamente sobre o muo ea pontella existentes.7.2Coobxectodeprotexeloconxunto de muos do roFraga, estudarase a posibil-idade de substitulo recheoprevisto por un viaducto.7.3Duranteafasedeelabo-racindoproxectodetrazadorealizaraseunhaprospeccinarqueolxicaintensivadombitodasobras, dacordo cun proxec-to aprobado pola DireccinXeraldePatrimonioCul-tural e en coordinacin cosseus servicios tcnicos.Na elaboracin do proxecto detrazado deberanse ter en contaas medidas correctoras propos-tasnaprospeccinextensivaparaosxacementoslocaliza-dos,asposiblesincidenciasnoutrosxacementosquepoi-danaparecernodecursodaprospeccin intensiva e a adop-cin de medidas alternativas scontempladasnamemoriatc-nicadaprospeccinarqueol-xica extensiva que minimicen aafeccin dos seguintes elemen-tos do patrimonio arqueolxicoporconsiderarseinsuficientesas propostas:Supresindoaccesoedespla-zamentoconaxustedotraza-do,prospeccinintensiva,ga-biasmecnicasesondaxesmanuais no Castro das Cidades(GA36029030) e no Xacemen-to indeterminado 4.Axuste do trazado fora do lmi-tedazonaarqueolxicadeOsRemedios (GA36029038) e son-daxes manuais.Prospeccinintensivaesonda-xesmanuaisnoxacementodaIdade do Bronce de Os Laguios(GA36008037).Sondaxesvalorativasnasbocasdo tnel e escavacin en rea naszonas ocupadas polo corredor noentorno do Castro de Montealegre(GA36029024).SondaxesmanuaisnoentornodosabrigosdeMontedaPena,Portela Ferreiros e Coelleiras.Limpezadacapavexetaleaprospeccin intensiva no entor-no do petroglifo de Gondarn.Plantexronseuntotalde19cautelaspuntuaiseestablec-ronse7zonasnasquedeberarevisarseintensivamenteote-rreo unha vez limpo de vexeta-cin (DXP 17).Encantoshistricoetno-grficos,ogrupomisnu-merosodeentidadesinven-tariadascorrespndeseconelementoscomomuiosehrreos,andaquetamnserecollenoutroscomocape-las,igrexas,pontellas,etc.Sobre estes diagnosticronse3impactosseveros,14mo-derados e 35 compatibles.Nasconclusinsdesteestu-dodestcaseapotencialida-dearqueolxicadoentornodoAltodasCidades,aaltadensidadedeabrigosnatu-raisnoltimotramo,aaltaposibilidadedeaparicindeelementosnoncatalogadosnaprospeccineoimpor-tante deterioro dos petrogli-foslocalizadosporprcticase actividades inadecuadas.Otraballodecorreccindoimpactoarqueolxicodebeutomarplenaconcienciadosdados,posibilidadeselimita-cins representados neste es-tudo,xaqueapesardacali-dadetcnicadomesmo,detectronse durante os estu-dospreviosparaaelabora-cindoproxectodecorrec-cin,talecomoserecoeceno propio estudo ante os con-dicionantesmeteorolxicos,topogrficosevexetais,eoserros na ubicacin nos planosdoProxectoInformativoenasfichasdeinventariodaDXPC,unhaseriedeinsufi-ciencias que comprometan onormal desenvolvemento dostraballos de seguimento, con-trolecorreccindoimpactoarqueolxico das obras, e queobrigaronaadaptarameto-doloxadetraballoemodu-laroslaboresquesetiaprevistorealizarparacom-pletar aquelas.1O Decreto 442/90 (artigo 5, punto 4,13de septembro) establece para Galicia aobligacin de formular Declaracin deImpacto Ambiental, con carcter previo resolucin administrativa que se adoptepara a realizacin, ou no seu caso, aautorizacin da obra, instalacin ouactividade, das comprendidas no anexo dacitada disposicin, entre as que se atopa oEstudo Informativo da Va de AltaCapacidade do Morrazo (Rande-Cangas).27|A correccin do Impacto Arqueolxico no Corredor do Morrazo|||Impacto crtico e severo:Regueirio, Castro de Monte-alegre,DevesadeAbaixo,DXP2,DXP3,CastrodasCidadeseDXP4,DXP5,DXP7, Abrigos de Monte daPena,ZonaarqueolxicadeOsRemedios,PetroglifodeGondarn, Os Laguios e oA-brigo de Portela.Afeccin no contorno:A Fontela e Petroglifo da Fonte-la, Pedra do Navo, Petroglifo deBorna,DXP1,PetroglifodeChandoCaeiro,PozoGarrido,Grupo II de petroglifos de A Es-cada, Torre de Meira, PetroglifodaTorredeMeira,DXP6,MontedaPena,CastrodePe-draln, Monte do Castro, O Ca-sal, Castro Liboreiro, PetroglifodasAbelaires,MmoasdaTo-mada de Martnez e O Curral.7.4Oproxectodetrazadoquese elabore deber inclur unplanoglobaldemedidascorrectorasarealizarnasdistintas fases de execucindasobras,queinclaasseguintes actuacins:Controleseguimentoar-queolxicodasfasesdereplanteo,deexecucindeobraederestitucindos terreos.Escavacinseactuacinsarqueolxicas puntuais nosxacementosounocon-tornodexacementosafec-tados polas obras.As mesmo deber incorpo-rarse a valoracin econmi-ca das medidas correctoras.7.5 Con base nos resultados ob-tidosnadocumentacinsi-naladaanteriormente,unhavezavaliadapolaDireccinXeral de Patrimonio Cul-tural,estableceranseasmedidasdeproteccinque se estimen precisas.Modificacinsintro-ducidas UnhavezrematadootrmitedeinformacinpblicadoEs-tudo Informativo da Va de Al-ta Capacidade do Morrazo, aDireccinXeraldeObrasPblicasacordouunhaseriedemodificacinsenfuncinde diversos condicionantes:P.K.100+800:Desprazara-se o trazado cara norte cofindeevitalaafeccinCastro de Montealegre.P.K.116+700:Desprazara-seotrazadocaraonorteparaevitaraafeccinpe-troglifodasAbelairese,mesmotempo,posibilitaraconstrucindunenlacecospolgonosindustriaisexis-tentes e en planeamento.Ademais, e en atencin pre-sencianosarredoresdede-terminados puntos do traza-dopropostodunhaseriedebensdeinteresearqueolxi-co, realizaranse unha serie depequenos desprazamentos detrazadoalturadosseguin-tes puntos quilomtricos:P.K. 102+100: elementos et-nogrficos.Desprazamentocara norte.P.K.104+500:PetroglifosdaBorna.Desprazamentocara norte.P.K.108+000:CastrodasCidades e Muo e Pontellado Tellado. Desprazamentocara norte.P.K. 112+000: Monte do Castro.Desprazamento cara norte.P.K. 113+000: Abrigos de Mon-te da Pena. Desprazamento cara norte.P.K.116+500:PetroglifodasAbelaires.Desprazamentoca-ra o Norte.No ANEXO II Resultado dasConsultasEfectuadas,aDi-reccinXeraldePatrimonioCulturalnoseuinformereco-lleasconsideracinsexpostasnos apartados anteriores e queserefiren:necesidadedees-tudarpropostasalternativasparaminimizaraafeccinso-breoselementosdopatrimo-nioarqueolxico;realizacindunhaprospeccinarqueol-xicaintensivadombitodasobrasnafasedeelaboracindoproxecto;coordinacindostraballoscosServiciosTcni-cosdaDireccinXeraldePa-trimonioCultural;inclusinnoproxectodunPlanGlobalde medidas correctoras a reali-zarnasdistintasfasesdeexe-cucindasobrascoasactua-cins de control e seguimento,escavacinseactuacinsar-queolxicaspuntuais,valorn-doaseconomicamente;deci-sindaDireccinXeraldePatrimonioCulturalsobreaconveniencia de establecer ou-trasmedidasdeproteccinconbasenosresultadosdasactuacins; execucin de tda-las actuacins por tcnicos ar-quelogos con experiencia de-mostrada na actividade da quesetrateedacordocoscorres-pondentesproxectosautori-zadospolaDXPC,coaquesecoordinarodeseodestes.Ademaisostraballosrealiz-ronseconcargofinancia-mento do proxecto.28||lxico,sobreaeficaciadasmedidascorrectoraspropos-tase,polotanto,sobreacotadeimprevisibilidadedopro-xectodecorreccinarqueol-xica. Como non poda ser dou-tro modo, esta oferta motivouun debate interno na nosa or-ganizacinsobreasposibili-dadesreaisdecontestarposi-tivamente esta proposta.Deseoenegociacindunproxecto pluralSolucin proposta polo LAr:Estareflexinconduciuare-xeitararealizacinensolita-riodetodooproxectodeco-rreccin a travs dun contratoco CSIC e a USC. En cambio, afinais de febreiro, propuxemosunhaestratexiaalternativaque involucrara a diversos axen-tes e institucins, e na que baixo acoordinacindoServiciodeAr-queoloxa da Consellera de Cul-turaeaCPTOPV,acoordina-cincientficadoLAr,ecunhametodoloxaderexistrocompar-tida,colaborasendiferentesem-presaseconsultorasprivadasdeArqueoloxa.mesmotempoaceptamos a realizacin do se-guimentoarqueolxicocomaformademanterunhapers-pectiva integradora da obra e,asmesmo,arealizacindassondaxes menos complexas ou1.260.000.Nocontextodesasreuninsquedoucla-roqueasraznsquemoti-vabanestaofertaLAreran: capacidade e fiabilida-detcnica;capacidadedemobilizargrandesequiposde traballo; realizacin dunproxectointegralquesol-venteoproblemaarqueol-xico e rendabilice en termosdecoecementocientficosobre o pasado de O Morra-zoainformacinxerada,previsiblementemoirica,variada e complexa; dimen-sininstitucional,quein-volucraCSICeUSC;eexperienciadoequipodoLArnestetipodeactua-cins,contrastadanareali-zacinpreviadosproxectosdoOleoducto,Gasificacinde Galicia e en parte das Au-tovas de enlace con Madrid.Peseaisto,oLArpropuxodbidassobreaposibilida-deeoportunidadedeaco-meterensolitariootraba-llo,sobrearesolucindoestudodeimpactoarqueo-OrixePrimeiros pasosO 14 de xaneiro de 2003 o ar-quelogo Juan Cano Pan (con-tratadocomoasistenciatcni-cadaCPTOPVparatemasarqueolxicos)dirixiuseLa-boratorio de Arqueoloxa da Pai-saxe do Instituto de Estudos Ga-legosPadreSarmiento (IEGPS)parasolicitarasacolabora-cinnoproxectodeconstru-cin do Corredor de O Morra-zo,caracterizadoporunhagrande complexidade debido enormeriquezaarqueolxicadazona.Nonsepropnnin-gnmodeloconcretoparaaexecucindotraballo,peromanifestaodesexodecontarcoa presencia do LAr debido asaamplaexperienciaentra-ballos deste tipo e porte. En ulteriores reunins que ti-veronlugarnosmesesdexa-neiroefebreiropropxoseLAr facerse cargo da totalida-dedoproxecto(seguimentoerealizacindesondaxesvalo-rativaseescavacins)necesa-rioparaacorreccindoim-pacto arqueolxico da obra. Avaloracineconmicainicialdoproxectofoide940.000pero,anteainsuficienciadesacantidade,advrtesequeaCPTOPVtenreservadoataHistorial do proxectoFelipe Criado Boado e Xess Amado ReinoFIGURA 01Vista das obras de construcin noentorno dos xacementos de ORegueirio e Castro de Montealegre29|A correccin do Impacto Arqueolxico no Corredor do Morrazo|||que a priori eran de menor in-teresearqueolxico-patrimo-nial (un total de nove casos dediferente porte).Estapropostafoitrasladadapor escrito con data do 25 de fe-breiro a J. Cano, enviando copiaDireccinXeraldePatrimo-nio Cultural. Dalgunha forma anosa resposta posibilitou a dis-cusinentreoServiciodeAr-queoloxaeaCPTOPVparaatopar un marco de realizacinviabledoproxectoarqueolxi-co de correccin de impacto doCorredor de O Morrazo.ReuninnaDireccinXeraldeEstradas: Nestecontexto,o 20 de marzo de 2003 tivo lu-gar na Direccin Xeral de Es-tradasunhareuninconvoca-dapolaCPTOPVeoServiciode Arqueoloxa que asistironoLAreasempresasdear-queoloxa que an participar noproxecto(AdroArqueoloxa,AntadeMoura,ArqueoCon-sulting, Prospectiva y Anlisis,Tomos, e Terra Arqueos).Nestareuninacordronseaslias xerais de actuacin, os cri-terios de coordinacin, ademaisdoutros extremos administrati-vos.OLArquedouencargadodoseguimentoarqueolxicoedacoordinacineDireccincientficadoproxecto,concre-tadaenestableceroscriteriosmetodolxicos que se inclurannos pregos de contratacin, su-ministrar apoio tcnico duranteos traballos de campo, e colabo-rarnaelaboracindasmemo-riasdasempresasdearqueolo-xa interesadas nisto.Os representantes da CPTOPVmanifestaron a sa intencin dequeasobrasderancomezodeformainmediataconintencindequeosterreosafectadosporcautelasarqueolxicasquedasen liberados entre se-tembro-outubro.Adatadeinicioefectivodostraballosdeescavacindemorousedeformaxustificadaporcantoestaba proposta con criteriosescasamenterealistasepre-cipitacindedatas.Debeasumirsequenunproxectodeste porte a fase de planifi-cacin e negociacin partedoplanodetraballoequeconsume unha gran cantida-de de tempo.ReuninnaDireccinXe-raldePatrimonioCultu-ral: O 6 de xuo de 2003 tenlugarunhareuninnoSer-viciodeArqueoloxaere-presentantesdaCPTOPV,das empresas de arqueoloxae do Laboratorio de Arqueo-loxa da Paisaxe.Nestareuninexplicronseunhaseriededetallestcni-cos do proxecto, explicouse opapel do LAr no mesmo e es-tudironse as propostas de di-reccineequipostcnicospresentadospolasempresaspara a execucin das diferen-tesintervencins;manifest-ronse intereses, prazos e ido-neidade de equipos realizandounhaasignacininicialdasintervencinsarqueolxicasprevistas a cada empresa. Es-tableceuse o prazo para a pre-sentacindepresupostoseproxectosdeintervencin,paraoquefoinecesarioosuministrodainformacinpertinenteporpartedaCPTOPVecursarunhavi-sitadecamposdiferentesxacementos.Acordouseacelebracindunhaseguintereunin para artellar a coor-dinacinxeraldoproxectoeconcretar os aspectos referidos aasesora cientfica.ReuninnoIEGPS: O17dexuode2003celebrouseunhareunincontdalasempresasparticipantesnoInstitutodeEstudosGalegosPadreSar-miento,convocadapoloLAr,para concretar os aspectos tc-nico-cientficosdoproxectoascomoacolaboracindoLArcoas empresas de arqueoloxa.Nela establecronse: Osistemaderexistro easfi-chas que se utilizaran. AaportacinpoloLArdunservicioconstantedeasesora-mentocientficoarqueolxicoeasesoramentopaleoambientaldu-rante os traballos de campo. Aaplicacindunhaestrate-xiaunitariaparaaanlisedemostras, coordinada e executadapolo LPPP (Laboratorio de Pa-leoambiente,PatrimonioePai-saxe)daUSC(baixoarespon-sabilidadeconcretadoProf.Antonio Martnez Cortizas) A oferta polo LAr de colabo-rar na sistematizacin posteriorda informacin e nos estudos demateriais coas empresas que es-tiveraninteresadas.Tdalasempresas manifestronse a proldesta frmula.DesenvolvementosTraballos de campoO 4 de xullo de 2003 iniciron-se os traballos de seguimento acargodoLArecasemesmotempocomezaronasinterven-cins de maior porte.As datas de inicio e finalizacindasactuacinsenxacementosrecllense na seguinte tboa. Serecolleasmesmoadatadeli-beracin de cautela dictada porresolucin da DXPC.30||CostaCasaiseXavierPonte-vedra(todosintegrantesdoLPPP).Actuacins arqueolxicas re-alizadas polo LArDeixandomarxeosegui-mento, equipos do LAr traba-llaron na fase de sondaxes va-lorativas nos seguintes sitios:blemasdecarctersedi-mentolxico-edafolxico,ascomoestablecerpuntose criterios de toma de mos-trasconvistasafacilitarposteriormenteasanlisefsico-qumicasposteriores.Aestesefectosparticipa-bannasvisitasAntonioMartnezCortizas(prof.TitulardaUSC),ManuelaDurante a realizacin das actua-cinsdecampo,oLArrealizouvisitas continuadas a tdalas in-tervencins para comentar cosdirectoreseequipostcnicosdasmesmaspormenoresso-breoxacementoeasapro-blemtica.Unha parte esencial destas vi-sitaseraresolverinsitupro-As Cidades Sondaxes-gabias Terra Arqueos 4-07-2003 20-08-2003Os Remedios Sondaxes-Escavacin Prospectiva y Anlisis 4-07-2003 5-11-2003O Regueirio Sondaxes-Escavacin ADRO 9-07-2003 24-10-2003Devesa de Abaixo Sondaxes-Escavacin ArqueoConsulting 7-07-2003 1-12-2003Os Laguios Sondaxes-Escavacin Tomos e Anta de11-07-2003 11-10-2003Moura/LArXACEMENTO TIPO DE ACTUACIN EMPRESA DE ARQUEOLOXA INICIO LIBERACINDXP 6 Prospeccin Intensiva, 7-07-2003 15-07-2003 6-08-2003gabias e sondaxesDXP 7 Gabias e limpeza mecnica 16-07-2003 24-07-2003 6-08-2003Petroglifos Limpeza mecnica16-07-2003 22-07-2003 Paso a de Gondarn e Prospeccin Intensiva escavacin DXP 1 Prospeccin Intensiva 28-07-2003 25-08-2003 10-09-2003e sondaxesCastro Liboreiro Limpeza e sondaxes 17-07-2003 11-08-2003 22-08-2003DXP 2 e DXP 3 Prospeccin Intensiva 19-09-2003en seguimentoAbrigos deLimpeza e sondaxes 18-08-2003 25-08-2003 10-09-2003CoelleiraAbrigos deSondaxes 26-08-2003 11-09-2003 26-09-2003Monte da PenaO Redollio Limpeza, sondaxes-escavacin 27-08-2003 15-09-2003 6-10-2003Petroglifo deSondaxes, extraccin 22-09-2003 30-09-2003 21-11-2003O Viveiro31|A correccin do Impacto Arqueolxico no Corredor do Morrazo|||Estestraballosconducironenmoitoscasosprontolevanta-mentodascautelas,eendousdeles(DXP-5ouMontenegro,e Montealegre) descubrimen-todequeaproblemticaar-queolxicaeraconsiderable-mentemaiorcinicialmenteprevista e que polo tanto o cus-todotraballoarqueolxicone-cesario para poder liberar os te-rreosexcedaoinicialmenteestipuladopoiseraprecisoabordarescavacinsamplasenxacementosdegranentidade.Mencin marxe merece o xa-cementodeLaguiosportra-tarse dun caso especial.Os Laguios: Neste sitio traba-llaroninicialmentedeformaconxuntadousempresasar-queolxicas(AntadeMouraeTomos) desde o 14 de xullo atao 5 de agosto de 2003. Unha vezfinalizadaaintervencinecan-do anda estaba en estudio a re-solucin da DXPC, produciuse aentrada das mquinas no sectorfrtildoxacemento.Istoobrigouarealizarunhalim-pezamanualcombinadaconlimpeza mecnica que se pro-longou dende o 4 26 de se-tembro.Alimpezadareadescubriuapresencianunhazona non explorada con ante-rioridadedunxacementodaIdadedoBronceconfondosde cabana e buratos de poste.Isto motivou unha nova reso-lucindaDXPC,condata6de outubro de 2003, que esta-bleceuanecesidadedereali-zarunhaescavacin,acome-tida polo LAr e desenvolvidaentre o 20 de outubro e o 7 denovembro de 2003.Montenegro (quefigurabaentreascautelasiniciaiscoaclaveDXP-5):Nestepuntoestabaprevistaarealizacindesondaxesvalorativas.Es-tasforonrealizadosporunequipo do LAr entre o 27 deoutubroeo7denovembrode2003.practicalos,de-tectronseindiciosdunxace-mentoneolticosobremontadoporunmedieval.Acontinua-cinrealizouseaaperturadunpaso de maquinaria que resulta-bademximaurxenciaparaaempresaconstrutorado20denovembro5dedecembrode2003. Isto motivou unha resolu-cin da DXPC de data 11 de de-cembrode2003,queestablecaanecesidadederealizaraesca-vacin en rea do sitio. Iniciou-seo12dexaneirode2004eprolongouse ata o 16 de abril de2004. A intervencin foi contra-tadaentreaEmpresaUTEAviadoreoCSIC.Ostraballosnecesitarondunhaprrrogaadicional doutros 20 das de tra-ballo. Esta nova fase de traballopermitiu,nuntemporcord,fi-nalizar a intervencin e escavarunhaextensinde6.226m2,amaiorescavadanunxacementodoMorrazo.certoqueoDXP-5 supuxo unha desviacinrespecto s planos iniciais e queencareceu o presuposto mnimoOs Laguios Limpeza 4-09-2003 26-09-2003 Paso aescavacin Castro deSondaxes 1-10-2003 4-11-2003 Paso a Montealegre escavacinPetroglifo de Sondaxes, extraccin 13-10-2003 6-11-2003 15-01-2004Devesa do ReiOs Laguios Escavacin 27-10-2003 7-11-2003 11-11-2003PetroglifosSondaxes, extraccin 7-10-2003 12-11-2003de GondarnDXP 5 Gabias mecnicas 27-10-2003 7-11-2003 Paso a escavacinDXP 5 Paso de maquinaria- 20-11-2003 3-12-2003 11-12-2003escavacinDXP 5 Escavacin 12-01-2003 16-04-2003 21-05-2004LUGAR/CAUTELA TIPO DE ACTUACIN INICIO FINALIZACIN LIBERACIN32||tarefas, que nun caso son reali-zadasdesdeoIEGPSenoutrodesde o LPPP da USC.Anlise de mostras a cargo doLPPP(USC):O4%dopresu-posto de cada intervencin que-doureservadoparaanlisedemostras xeoarqueolxicas e pa-leoambientais,oquegarante,cuncustemnimo,poderabor-daraanalticanecesariaparacomprenderintegramenteosxacementos. C obxecto de aba-ratar custos, manter unha estra-texia unitaria e poder compararresultados,asempresascons-trutorascontratarondirecta-mente coa USC (baixo a respon-sabilidadecientficadoLPPPeenconcretododirectordoseuGrupodeEstudosAmbientaisprof.AntonioMartnezCorti-zas)arealizacindasanalticascorrespondentes.Destexeito,coordinronse o citado grupo, oLAr e as empresas de arqueolo-xaquerealizaronasescava-cins,paraseleccionarasmos-tras en vas de anlise, formulara hiptese de traballo e decidir aestratexia de investigacin.Estudodemateriaisarqueo-lxicosacargodoIEGPS:As mesmo, o grupo de culturamaterialdoLArrealizouoes-tudodomateriallticoecer-micoprocedentedevariasin-tervencinsdasqueosseusresponsablessolicitaroncola-boracinbaixocontratoparapoder realizar este estudo e in-corporarassasconclusinsMemoria.Istoinvolucradife-rentestarefascomodescricin,debuxo,consolidacin,recons-trucin,anliseformaleins-peccinmacroemicroscpica.ParaofinanciamentodestestraballosoLAraplicafondosprocedentesdoconvenioanualCSIC-Xunta de Galicia para re-44 das ata liberar os terreosdocastroafectadospolasobras de emboquille do tnele que, a tenor dos datos elu-cidadosnasfasesanteriores,presentabanrestosconside-rables de ocupacin castrexa.Estestraballosconcentr-ronse,enprimeirolugar,nosector oriental do castro paraliberaresesterreos,dexeitoquesepuideraniniciarasobras do emboquille do tnelnesesector.Unhavezfinali-zadaestazona,oequipodeescavacinmoveusesectoroccidental. Este plano de tra-ballo por etapas foi deseadoadaptndosedecisindeacometer a escavacin do t-nel desde o extremo orientalenonsimultaneamentedes-de os seus dous extremos.ParticipacindoLArnasistematizacindainfor-macinmarxedaintervencindi-recta do LAr na fase de campodo proxecto, este colaborou deforma moi activa coas empre-sasdearqueoloxanostraba-llosdesistematizacindain-formacinnecesariosparaelaborarasMemoriasTcni-cas e asegurar a rendabilidadepatrimonialecientficadostraballos realizados.AcolaboracindoLArnes-tastarefasrealizousebaixodousprincipiosbsicos:(1)aportar unha asistencia cien-tfico-tcnica que contribuseasimplificarostraballosdeelaboracindeMemorias,e(2) mobilizarse s a demandadaempresadearqueoloxaadxudicataria de cada actua-cin concreta.Estacolaboracininvolucraesencialmentedoustiposdeinicialmente previsto para reali-zarasgabiasdeavaliacinini-ciais,peroaestratexiaaplicadapolo LAr permitiu mobilizar unequipo de 15 persoas que en 14semanasabordaronunhainter-vencinxigantescanuntipodexacemento indito e de gran in-terese cientfico.CastrodeMontealegre:Pordebaixo deste castro estaba pro-xectadaarealizacinduntnelpara evitar a sa destrucin. Assondaxes arqueolxicas nas bo-cas do mesmo non puideron serefectuadas ata que non se proce-deu desbroce da rea afectada,aproximadamenteamediadosde setembro do 2000. A primei-raintervencinrealizadaforonas sondaxes da ladeira Leste en-treo25desetembroeo9deoutubro. As sondaxes da ladeiraOeste efecturonse entre o 10 eo23deoutubro.Aresolucinda DXPC relativa ladeira Les-te sinalaba a necesidade de rea-lizar unha escavacin en rea. OinformeelaboradopolaDirec-cinXeraldePatrimonioCul-tural do 19 de febreiro de 2004sinalabaanecesidadedeproce-deraunhaescavacinenreadas das bocas do tnel. vistadeste informe proxectouse a es-cavacin en rea das das bocasdo tnel dende o da 1 de marzo 15 de maio de 2004. Con datade5demaiode2004presen-touseuninformevalorativodoestado da escavacin solicitandounhaampliacindamesmaporconsiderar que en ningunha dasdasbocasforanesgotadososniveis arqueolxicos frtiles ninsatisfeito as demandas mnimasesixibles a un proxecto de docu-mentacindunhareaarqueo-lxicaquevaiserdestruda.ADXPC emitiu unha resolucin o27 de maio establecendo a con-tinuacindostraballosdurante33|A correccin do Impacto Arqueolxico no Corredor do Morrazo|||alizacin de proxectos de inves-tigacinnoIEGPS,oqueper-mitiubaixaroscustesdestesestudoserepercutirsobreasempresas de arqueoloxa unica-mente o 50% do seu custo total.Nestecontexto,reuniuseoConsello Rector do IEGPS (nasasesinde27dexaneirode2004),copresididopoloPresi-dentedaXuntadeGaliciaeoPresidentedoCSIC.Nesareu-nininformousequeoLArdoIEGPSestabaparticipandoac-tivamentenostraballosdecampoecientficosparacorri-xir o Impacto Arqueolxico doCorredor de O Morrazo contri-bundo as a aliviar a problem-ticapatrimonialdesteimpor-tante proxecto.Informouse, as mesmo, que conestaliadeaccinoIEGPSpretendamaterializaroseucompromiso,encantoquecen-tromixtodoCSICcoaXuntade Galicia para investigacin enHumanidades,derealizarlabo-resdeI+D+I deapoioxestindo Patrimonio que en concreto co-adxuven desenvolvemento dunhaindustriaculturalenGaliciaeconsolidacin das pequenas empre-sasedosproxectosinstitucionaisno mbito do Patrimonio Cultu-ral Galego.BalanceSe deixamos a un lado as consi-deracins, problemticas e ten-sins puntuais que presenta unproxectocomplexocomaeste(sendbidaimportantesperoquesedisolvencandosecon-templaotraballorealizadodesde una perspectiva mis dis-tante e coa obra xa finalizada),setomamosencontaqueunproxectoandanonfinalizado(falla completar o estudo da in-formacinobtida,procesoque tomar anos, polo que aformacmoculmineserdeterminanteparaestable-cer unha valoracin definiti-va), e se revisamos o procesodetraballorealizadoataadatacunhavisinrealista,podemosfacerasseguintesvaloracins:1.Otraballorealizousenuntemporcord,sendocapacesen menos de 12 meses (desdeo 4 de xullo de 2003 ata a da-ta)deliberarascautelasar-queolxicasquepesabanso-breo35%dotrazado(coanicaexcepcindoCastrodeMontealegre,ondeostraballosestiveronparadosdesde24deoutubro1demarzode2004porcausasalleasequipodetraballoarqueolxico).Asinterven-cinsnosxacementosdemaiorporteepreviamentecoecidosfinalizaronconanterioridade1dedecem-bro de 2003: Regueirio, De-vesadeAbaixo,OsReme-dios e Os Laguios. 2. O traballo permitiu docu-mentareliberarosterreosen5xacementosarqueolxicosdeprimeiraimportancia;ademais realizronse 12 son-daxes valorativas(naprcti-ca pequenas escavacins), 16limpezasecontroles dedes-monte, e un seguimento conti-nuado das obras.3.Resolveuseoproblemaarqueolxico sen xerar con-flictos adicionais para o pro-xecto de obra. O grao de sa-tisfaccindasempresasconstrutorasrespectostraballosarqueolxicoseoseu desenvolvemento foi, asmesmo, elevado.4.Naactualidadeestnremata-das e depositadas no Servicio deArqueoloxa da Xunta de Galiciaasmemoriastcnicas detdolosxacementos importantes escava-dos (Reigueirio, Remedios, De-vesa do Rei e Montenegro).5. Os traballos realizronse cungran estndar tcnico e, por pri-meira vez en Galicia, cun proto-colo de documentacin e rexistro dainformacincompatibleentret-dalas intervencins.6.Financiouseporprimeiravezaelaboracindasmemoriasetratamentobsicodainforma-cinposterior,oquefacilitaarendabilizacin en termos patri-moniais e cientficos da informa-cin xerada pola obra, e permitiude feito que estas fosen elabora-das nun curto prazo de tempo ecun elevado estndar tcnico.7.Xerouseunhasatisfactoriacooperacin(andaincomple-ta) entre tdalas partes involu-cradasdesdeopuntodevistaarqueolxico:ServiciodeAr-queoloxa,LAr(CSICeUSC),empresasprivadasdearqueo-loxa e CPTOPV.8.certoquefoiimposibleasumir a escavacin total e de-tida dos xacementos afectados,peroentodaEuropaestable-ceusecomonormaquenestescasosotraballoarqueolxicotense que adaptar problem-tica de cada obra e dbese pro-ceder por mostreo.Polotanto,desdeunpuntodevista estrictamente tcnico, dbe-se destacar: (1) Que os traballosarqueolxicosnonocasiona-ronquebrantoninretrasosnaexecucin das obras, e que a es-tratexiadeintervencinarqueo-lxica planificada para realizar osalleos xestin e proteccin doPatrimonioArqueolxico,po-derase alegar que o presupos-tofinalacadouacuantade1.515.000 fronteprevisinde1.260.000 inicialmentedispoibles.Nonobstanteestacifranonsignificaunprexuzoparaunhaobracomoestaeconstiteenrealidadeocustoquepermitiuevitarautnticosprexuzosmaiores.Aproteccindo Patrimonio Cultural, a xestindosrestosdonosopasadoeotra-balloarqueolxicoteenuncusto,e as o teen que asumir a socie-dadenoseuconxuntoe,parti-cularmente, os axentes sociais einstitucionaisinvolucradosporesa problemtica.34||Portodasesasraznscree-mos que o traballo significouunimportantexitodesdetdolospuntosdevistaecontribuuapoerenmar-chaunnovomodeloparaarealizacindeproxectosdecorreccindeimpactoar-queolxico,oqueasavezpermitequeGaliciasigaes-tandocabezanoconxuntodoEstadonotratamentodesta problemtica. O traba-llopermitiu,endefinitiva,compaxinar o Corredor de OMorrazo co ideal de sosteni-bilidade que hoxe en da de-bepresidirtodoproxectoeobra.Todooproblemaque,desdeopuntodevistadostraballos permitiu compatibilizara escavacin cos planos de obra eevitar en gran medida efectos ne-gativossobreosmesmos;estesson,desdeopuntodevistadeclientes, promotores, constructo-res e usuarios, os obxectivos prio-ritariosqueotraballoarqueol-xiconestescontextosdebegarantir. En O Morrazo demos-traron tdolos axentes arqueol-xicosinvolucradosquepodeseras.(2)Queotraballoarqueol-xicorealizadoporimperativosalleos estricto senso da investi-gacinpermitiu,nembargantes,obterinformacindegrancali-dadeexeraruncoecementoinnovadorsobreaPrehistoriae Arqueoloxa de Galicia.35|A correccin do Impacto Arqueolxico no Corredor do Morrazo|||En Galicia, procedemento nor-mal cando se fai calquer proxec-to de obra, avaliar o seu posibleimpacto sobre o Patrimonio Ar-queolxico e Cultural. Esta ava-liacin d lugar a modificacinsdoproxectoerealizacin,du-rante a fase de construcin, dunplandecorreccindoimpactoarqueolxico.APennsuladoMorrazo pose un rico Patrimo-nioArqueolxico.Isolevouaque,porprecaucin,eantesdecomenzarasobras,o35%dotrazadoestivesecauteladopolaDireccinXeraldoPatrimonioCultural da Xunta de Galicia, oquesupuaquenonsepodatraballarantesdocorrespon-dente estudo arqueolxico.Conscientes as administracinsafectadas(DireccinXeraldeObrasPblicasdaCPTOPVeDireccin Xeral do PatrimonioCultural)daimportanciadoproxectoedoPatrimonioexistentenoMorrazo,arti-culouseunambiciosoplandecorreccinqueacadouunha dimensin nunca antesaplicadananosaterra.Esteplancomprendeuarealiza-cin dun seguimento de obraedeescavacinsenxace-mentos concretos.NesteplancolaboraronostcnicosdaCPTOPVedoServiciodeArqueoloxadaDi-reccinXeraldoPatrimonioCultural, xunto cunha equipa deinvestigacin do CSIC (ConselloSuperior de Investigacins Cien-tficas)pertencenteInstitutodeEstudosGalegosPadreSar-miento, centro mixto do CSIC eda Xunta de Galicia, que tomouao seu cargo a direccin cientfi-cadotraballo.Participaronta-mn diferentes empresas galegasdeArqueoloxa(Adro,ArqueoConsulting, Prospectiva y Anli-sis,TomoseAntadeMoura),queasumironarealizacindasescavacins mis complexas, to-dos eles en estreita colaboracincoasdiferentesempresascons-trutoras de cada tramo.OProxectoeoPlandeCo-rreccin: OCorredordoMo-rrazo ocupa unha lonxitude to-talde20,96Km.OanchoA Correccin de ImpactoXess Amado Reino, Elena Cabrejas Domnguez,David Barreiro Martnez e Felipe Criado Boado=TBOA 01Conteo de actuacins, persoal e xornadas de traballo arqueolxico. TBOA 02Ficha tcnica do Proxecto36||FIGURA 02Limpeza de perfs dunha gabia du-rante as tarefas de control e segui-mento arqueolxicopromedioduns25m,andaque vara por mor da topografae das sas compoentes: viaduc-tos,taludeseenlacesondeaca-daasmaioresdimensins.Or-ganizouse en catro tramos exe-cutadospordistintasempresasconstrutoras.OCorredorcom-prendeosectormeridionaldaPennsula do Morrazo e abran-gueosconcellosdeMoaa,Cangas e Bueu.Oseguimentoarqueolxicocentrousenoscontroisdere-planteos,desbroces,desmon-teserestitucindosterreos,producidos en moitos casos deformasimultneaendistintospuntosdaobra,ascomonarealizacin de pequenas actua-cins nas reas de cautela. Re-alizronsetamndiferentesactuacins puntuais, anda queasintervencinsmissignifi-cativas foron as escavacins enreanaszonaspreviamentecauteladas.EstasescavacinsderonlugarexhumacinedocumentacindediferentesxacementosqueabranguendendeoNeolticoFinalataIdadeMedia,equeaxudanaunmellorcoecementododesenvolvementoprehistricoehistricodapennsuladoMorrazo.Todosestestraba-llos foron desenvolvidos maio-ritariamenteentrexullode2003 e agosto de 2004.37|A correccin do Impacto Arqueolxico no Corredor do Morrazo|||38||mis relevante e frecuente nunhaobra pblica, entre outras cousasporque en grande nmero de ca-sosdenaturezanonvisibleeimprevista. En cambio, o impac-to sobre monumentos histricosxeralmente se pode prever e po-lo tanto evitar. Pese a todo ne-cesario considerar o impacto so-bre o Patrimonio Cultural na saglobalidade, e anda que existendiferencias na forma de tratar osxacementosarqueolxicoseopatrimonio construido, a arqueo-loxa permite xestionar o impac-toculturalnocontextodunhaobra pblica. OdeseodoProgramadeCo-rreccindoCorredordoMo-rrazobaseousefundamental-mentenasliasplantexadaseaplicadas tanto en proxectos an-teriores,comonosactualmenteencurso,peroadaptndosescaractersticasdapropiaobra,naquehaiquedestacarasagrandeenvergaduraencantoe direccin cientfica concre-tadaenestablecercriteriosmetodolxicosunitarios.Se-rademaisoseucometidoacoordinacindasdiferentessondaxes eexcavacinspre-vistas,oasesoramentocient-ficopermanente,oestudoedafolxico especfico de cadasitio e o procesado comn doconxunto de mostras tomadasen tdalas intervencins (exe-cutadapoloLPPPdaUSCbaixoaresponsabilidadedeAntonio Martnez Cortizas).Certamente,oimpactoso-bre o Patrimonio Arqueolxi-cooquecuantitativamenteAs obras de construcin do Co-rredordoMorrazoderonco-mezo no mes de maio de 2003.Inicialmente,oseguimentoar-queolxicocorraacargodeJuanCanoPan,arquelogore-presentantedaCPTOPV,con-tando con Miguel A. Vidal Lo-jocomoequipotcnico.Foidaman deste ltimo que o Labora-toriodeArqueoloxadaPaisa-xe(LArenadiante)doIEGPS(CSICXuGa) iniciou na segun-daquincenadexuoasprimei-ras visitas obra, anda que nonserato6dexullodomesmoano que o LAr se faga cargo doseguimentoasumindoadirec-cin do mesmo o arquelogo Xe-ss Amado Reino. Case mesmotempoderontamncomezoasintervencins de maior porte.O LAr aceptou a realizacin doseguimentoarqueolxicocomoforma de manter unha perspec-tiva integradora da obra e asu-muaslaboresdecoordinacinO Seguimento arqueolxicoElena Cabrejas Domnguez,Alberto Rodrguez Costas e David Barreiro MartnezFIGURA 03Revisin de entulleiras polo equipode seguimento arqueolxico altura de Tombo e Bouzafigueira,co DXP5-Montenegro ao fondo39|A correccin do Impacto Arqueolxico no Corredor do Morrazo|||saanchuraeprofundidademis que sa lonxitude. Debeentenderse como un traballo decorreccinintegral,edema-neiraxenricaosobxectivosglobaisforonprotexer,xestio-nareinvestigaroPatrimonioCulturalafectadopolasobras.Concrtansebsicamentenosseguintes aspectos: Revisar e controlar as caute-lasdefinidasnoEstudodeIm-pactoenaDeclaracindeIm-pacto Ambiental. Controlar e solucionar a apa-ricin de imprevistos durante odesenvolvemento do traballo. Evitarecorrexiraafeccinsobre elementos coecidos e so-brenovoselementosdoPatri-monio Cultural. Realizar funcins de asisten-cia tcnica s empresas contra-tantes. Profundizarnoestudoeco-ecemento da Prehistoria e His-toria do Morrazo.O equipo de traballo distribuu-seenvariosgruposcoordina-dosporunresponsableacad-mico(FelipeCriadoBoado)eunhadireccintcnica(XessAmadoReino),equeengloba-banunequipodeseguimento,un de gabinete e outro de inter-vencinspertencenteLAr,ademaisdeoutrasseisempre-sasdearqueoloxa.iniciodafasedecontroleseguimentorevisronse en campo as caute-lasemedidascorrectorasesta-blecidas polo Estudo de Impac-toarqueolxico.Destemodopretendaseunhacompletade-finicindaquelaszonasquere-nenespeciaiscaractersticasdadaasapropianatureza,agrande vulnerabilidade e a dif-cil localizacin de evidencias enespaciosdedensavexetacin.Comoconsecuenciadestarevi-sin, procedeuse a modificarcautelasnalgnscasosees-tablecer outras non previstascon anterioridade. O grupo de Seguimento esti-vo constitudo por dous equi-posindependentesecoordi-nadosparaostramosI1,I2 e II1, II2. O seu come-tido foi o de revisar os traba-llosderemocindeterrastantonunniveldedesbrocesuperficial,comodeescava-cin, explanacin, acondicio-namentodetaludes,restitu-cins,etc.,producidosenmoi-toscasosdeformasimultneaen distintos puntos da obra, coafinalidadededetectarposiblesafeccinssobrecalqueraele-mentoconvalorpatrimonialque se localizase dentro da tra-za, levando tamn a cabo peque-nas actuacins nas reas de cau-telapreviassintervencinspuntuais.Asimesmo,foirevisa-da unha banda de 200 metros acada lado do trazado co obxecti-vo de ampliar o coecemento detdalas reas de inters arqueo-lxico e establecer unha inspec-cin e vixiancia peridicas. Estetraballo,ademais,implicou,arealizacin de informes peridi-cosepuntuaissobreoestadodas obras DXPC e empresapromotora e a realizacin de in-formessobreoestadodascau-telas cando foi necesario.FIGURA 04Control arqueolxico da aperturado emboquille do tnel na ladeiraoeste do Castro de Montealegre40||noprocesodetraballo,xaque axilizou o fluxo de infor-macinegarantuacoordi-nacin das diferentes dimen-Haiqueterencontaqueestetraballo pdose realizar gracias colaboracin e disposicin detdalasinstanciasimplicadassinsefasesdoproxectoar-queolxico,asegurandounhaintegracin adecuada entre stee o proxecto de obra.PROGRAMA DE CONTROL E SEGUIMENTO ARQUEOLXICO DAS OBRAS DE CONSTRUCIN DO CORREDOR DOMORRAZO. BUEU, CANGAS E MOAA, PONTEVEDRA.CJ102A2003/0050.XULLO DE 2003 XULLO DE 2005.FELIPE CRIADO BOADO.Xess Amado Reino e David Barreiro Martnez.Xess Amado Reino e Elena Cabrejas Domnguez.Elena Cabrejas Domnguez e Roberto Aboal Fernndez.Oscar Alonso Tejedor, Elisa Crespo Vzquez, Eduardo Velzquez Turnes, Roco Varela Pousa e Alberto RodrguezCostas.Oscar Alonso Tejedor, Eduardo Velzquez Turnes, Elena Cabrejas Domnguez, Elisa Crespo Vzquez, IrinaCapdepont Caffa, Jun A. Anca Calvo, Roco Varela Pousa, Mara Cacheda Prez e Alberto Rodrguez Costas.Pilar Prieto Martnez, Beatriz iguez Pichel, Yolanda Porto Tenreiro, Marta Tabars Domnguez e Sofa BaqueiroVidal (tratamento e estudo de materiais), Alberto Rodrguez Costas (revisin e sistematizacin da informacin),Anxo Rodrguez Paz (tratamento grfico), Sofa Quiroga Limia e Teresa Neo Prez (secretara), Matilde MillnLence (tratamento informtico da informacin).AC TUAC I NC L AVE DE E XP E DI E NTEP E RI ODODE RE AL I Z AC I NI NVE S TI GADORRE S P ONS AB L EC OORDI NADOR/ ADI RE C TOR/ RE S P ONS AB L E DAAC TUAC I NAXUDANTE DE DI RE C C I NE QUI P OT C NI C OE QUI P ODE TRAB AL LODE C AMP OE QUI P ODE TRAB AL LODE GAB I NE TEF I C HA T C NI C AEQUIPO DE TRABALLOOS RESULTADOSAS PRINCIPAIS INTERVENCINSTanto naquelas reas nas que pesaba algn tipode cautela arqueolxica con anterioridade ini-ciodasobras,comonaquelasoutrasqueforoncauteladasduranteocontroleseguimentodasmesmas, realizronse 17 actuacins especiais con-sistentesenlimpezasedesbrocescontrolados,apertura de gabias mecnicas, reavivados e lim-pezasdeperfs,sondaxesvalorativasEstasactuacinsderonresultadosnegativosen6ca-sosepositivosen11,oquedeulugarrealiza-cinduntotalde7escavacinsarqueolxicasenrea e 4 escavacins no entorno de petroglifos.Acontinuacinpresntanseosresultadosdas11intervencinsarqueolxicas levadasaca-bonomarcodasobrasdoCorredor,seguindounhaordecronolxica,dicir,doxacementomis antigo ao mis recente. Acompanse de figuras ou modelos 3D elabo-rados polo Laboratorio de Anlise Terrritorial2,que amosan o emprazamento dos xacementos eas vistas xerais da pennsula do Morrazo coa lo-calizacindosdiferentesxacementosarqueol-xicos (esta ltima figura presntase no seguintecaptulo). Estas figuras foron elaboradas a partirdasuperposicindeimaxendixital(areaedesatlite)aModelosDixitaisdeElevacins(MDE) por medio dunha ferramenta SIX (Siste-ma de Informacin Xeogrfica). En concreto, asvistasdeemprazamentodosdiferentesxace-mentos escavados consisten nun mosaico de di-ferentes ortofotografas dixitais (fotografias ae-reas xeorreferenciadas e corrixidas), cunha reso-lucin aproximada de 50 cm (isto , cada pxel daimaxecorrespondeaunhaporcindeterreoduns 50 x 50 cm), superpostas a un MDE cunharesolucin de 5 metros, realizado a partir da car-tografadixital1:5.000daCPTOPV.Polasabanda, as imaxes do conxunto da pennsula co-rrespndenseacomposicinsextradasdopro-cesamento de imaxes de satlite Landsat do ano2003,superpostasaunMDEde25metrosderesolucin,realizadoapartirdacartografa1:25.000doCentroNacionaldeInformacinGeogrfica. A montaxe de mbolosdous tipos deimaxe fxose co recurso software ArcGIS 9.0.A orixe dos datos empregados diversa. Comoxa foi dito, un dos MDE fxose a partir da car-tografa dixital 1:5.000, cuxo uso foinos cedidopola CPTOPV. O MDE do conxunto da penn-sulaunmosaicodefollasdixitalizadasma-nualmenteeoutrasxaadquiridas,enformadeMDE, CNIG (www.cnig.es). As imaxes proce-den de descargas de pantalla do servidor do Sis-temadeInformacinTerritorialdeGalicia,doIdega (sitga.xunta.es).2O Laboratorio de Anlise Territorial unha unidade detraballo do Laboratorio de Arqueoloxa da Paisaxe doIEGPS (CSIC-XuGa), formada por Csar Parcero Oubia,Pastor Fbrega lvarez e Paula Mndez Santiago.FIGURA 05Imaxe 2D do Morrazo co trazadodo Corredor e os xacementosescavados44||centradatantonaprospec-cin como na escavacin dexacementosprehistricos,e axudou en gran medida coecemento da prehistorianazona,descubrindounimportanteconxuntodeasentamentosdoNeolticoe da Idade do Bronce espa-llados por todo o Morrazo.NestecontextoatopaAntnCosta, en 1975, o xacementode O Regueirio, que foi des-cubertotrasaaperturadapista forestal que sube altode Monte Faro, tamn conocidocomo Monte Xaxn. A aperturadapistapuxoenevidenciaunconxuntodematerialcermicoe ltico adscrito Neoltico.longodosanos1976e1977lvanseacabopequenasesca-vacinscuxosresultadosper-manecen inditos, pero das quesabemos que se continuaron re-cuperandomisfragmentosdecermicaelticossenqueapa-recesen estruturas.De novo, no ano 1982, D. Anto-nio de la Pea realiza unha son-daxeestratigrfica,cofindedespexar certas incgnitas so-breascaractersticasdoxace-mentoerecollerunhaco-lumna de mostras para anlisespalinolxicas. Con esta peque-nasondaxeconfrmaseaexis-tenciadeseisniveisedficosedunniconivelarqueolxica-mente frtil. Despoisdestasintervencinsoxacemento foi pechado e caeu noesquecemento,sendotansre-cuperadonalgnsartigossobrecermica Neoltica, na sa maio-ra do autor Xos Suarez Otero.A Intervencin No vern do 2003 realzase un-hanovaintervencinnoxace-mento de O Regueirio a conse-cuencia da obras da construcinO xacementoAintervencinarqueolxicanoxacemento de O Reguerio loca-lzase no P.K. 100+338 da trazadaVadeAltaCapacidadedoMorrazo.OxacementoatpasenaladeirameridionaldomonteXaxn,nasinmediacinsdaPonte de Rande, na parroquia deSanPedrodeDomaio,concellode Moaa, pertencente provin-ciadePontevedra.Oempraza-mentotopogrficodoxacemen-torespondeaunhaseriedepequenosrelanzosnaacusadaladeira que baixa desde Faro Do-maio ata a costa; a zona parcial-mente escavada atpase a uns 40metros sobre o nivel do mar.Nosanos70desenvolveuseunhaactividadearqueolxicaimportante en toda a pennsu-la de O Morrazo, levada a ca-boporungrupodeaficiona-dosdazonavinculadosMuseo de Pontevedra. A labordestesinvestigadoresestabaNeoltico Inicial / Medio: O RegueirioElena Lima Olivera1FIGURA 06Imaxe 3D coa superficie escavada ea posible rea de dispersin doxacementoFIGURA 07Titular da noticia publicada enPueblo Gallego en setembro de 197845|A correccin do Impacto Arqueolxico no Corredor do Morrazo|||daVadeAltaCapacidadedoMorrazo.Otraballodecampoestivo formado por un equipo detraballodetresarquelogoseonce obreiros especializados.Osobxectivos plantexadosforon: Delimitar a extensin do xa-cemento de O Regueirio. Avaliaroestadoactualdoxacemento. Definirasecuenciaestrati-grfica do xacemento. Contextualizarmateriaiseposibles estruturas. Avaliacindeposiblesnovosimpactos patrimoniais.En sntese, do que se trataba erade obter coecemento suficientepara poder caracterizar, contex-tualizar e avaliar con maior pre-cisinunsitioarqueolxico,doquexasedispuadeinforma-cin antes da sa destrucin de-finitiva pola construcin do Co-rredor do Morrazo.As tarefas realizadas durante aIntervencinArqueolxicafo-ron as seguintes e por este orde: Limpezaedocumentacindos perfs da estrada CF102 seupasopoloxacementodeORegueirio. Limpeza e acondicionamentoda toda a rea de traballo. Plantexamentodesondaxesvalorativas por toda a rea cau-telada. Escavacinenreadazonacon maior concentracin de in-dicios arqueolxicos.Os resultadosA lectura estratigrficaAsecuenciaedafolxicapresen-tou certa complexidade pola va-riadaestratigrafadocumentadanunhasuperficierelativamentereducida.Ditavariedadetenre-lacindirectacoaubicacinto-pogrfica na que se atopa o xace-mento.Aestratigrafadoxacemento, espera das anlisesedafolxicas, parece indicar unhasucesindedepsitosdecolu-vios importantes vencellados di-rectamentecoasituacintopo-grficadoxacemento,deacusada pendente, xa que o xace-mento se sita nunha forte pen-dentequecaedesdeFaroDo-maioataomar.Estaacusadapendente favorece a continua ex-posicin do lugar a bruscos pro-cesospostdeposicionaismarca-dosclaramenteporperodoserosivos e de aportes de ladeira.Estes eventos naturais teen es-FIGURA 08Perfil topogrfico doemprazamentoFIGURA 09Vista do xacemento dende o NW46||deburacosdeposte,eforonrexistradaseposteriormenteescavadas coa convinte meto-doloxaarqueolxica.Aquaparece a primeira das dificul-tades, xa que as sas paredesnonsempresonclarassennqueolmitetandifusoquenon nos permite a sa escava-cintotal3,apesardetodoestodebemosderesearconclaridadeapresenciade,alo-menos, 3 estruturas, todas po-sibles buracos de poste.OMaterialArqueol-xicoAgranmaioradomaterialatpasenunmismonivel,oquechamamosnivelarqueo-lxicofrtildoxacemento.pecialincidencianoxacemento,xaquealecturaestratigrficainduceapensarqueonivelar-queolxicamentefrtilseatopadesprazado. Xa nas anleses quese fixeron nos anos 80 se falabadisto:onivelarqueolxicofoiobxectodealteracinspostde-posicionales que supuseron a suaremovilizacin; decir o mate-rial non est in situ. Eses epi-sodiosdeformacindosolo,al-ternandomomentosdeaportescon outros erosivos, estn repre-sentadosnoxacementopolasdistintassecuenciasedficasdo-cumentadas. Perfs AC, ABC,declsicossolosdemonteenGalicia pouco desenvolvidos, conoutrassecuenciasmiscomple-xas.Estasestratigrafasmiscomplexasnonsonmisqueaxanelanaquepodemosobser-var todos os procesos postdepo-sicionais, e descubrir que o xace-mento se atopa no medio dunhavalgadanatural.Asnicases-truturas aparecidas son de dubi-dosacaracterizacin,xaqueapareceronunhaseriedeim-prontasquesemellabanrestos1FIGURA 10Planta da intervencinFIGURA 11Secuencia do proceso de escavacin47|A correccin do Impacto Arqueolxico no Corredor do Morrazo|||empregados;sendbida,aproximidade do mar poderaestarindicandounhasitua-cinestratxicaparaaex-plotacindosrecursosma-rios do entorno.ConsttaseasORegueiri-ocomounxacementodepocaNeolticaquedebe-mosdeentendercomounpeldaomisnopoboa-mentodetodooMorrazoduranteaPrehistoriaRe-cente,poiscoecidaaocupacin de toda a ladeirasurondeseatopaoxace-mento,desdeasapartemisalta,cositiodeChandosCarrs,doBronceFi-nal, pasando por A Fonten-la, a media ladeira, da IdadedoBronce,atachegarcaseniveldomarconORe-gueirio. Polo tanto, conta-mosnonscosresultadosprovintesdasnovaseanti-gasintervencinsnolugardeORegueirio,sennta-mncunamplonmerodexacementos no entorno xe-ogrficoquecontribenacontextualizarorexistroeatentarinterpretaloden-trodapaisaxeprehistricade O Morrazo.FIGURA 12Seleccin de materiais cermicos elticos3Non esquezamos que,normalmente, neste tipo dexacementos as improntas atpanseno horizonte C, polo que resultamis fcil distinguir un depsitodun corte. Neste caso, esasposibles estruturas aparecen nesehorizonte A-B, e debido sa cornon resulta fcil definir os lmitesentre depsitos e posibles cortes,se os houbese.4Para valorar en detalle ascaractersticas da cultura materialrecuperada, ver neste mesmo volumeo captulo Estudo da culturamaterial do xacemento de ORegueirio.Documentronseuntotalde1387pezas(88%decermica,2,3%deocre,0,2%deferroe9,2% de industria ltica). Maiori-tariamentepdenseadscribirNeolticoInicial/Medio,excep-tuandodousrecipientescampa-niformes(IdadedoBronce),ecincopezasquesonclaramentede poca histrica4.Como conclusin final, e a fal-tadeanlisesedafolxicaseradiocarbnicas,podemosde-cirqueORegueiriounxa-cementoprehistricodoNeo-lticoInicial/Medio (iniciosdo IV milenio a.C), de carcterhabitacionaledeocupacinmoitemporal:oquepodera-moschamaruncampamento.Coidamos que ese tipo de xace-mentos se caracterizan por un-hacertatemporalidadenasocupacins,evidenciadanaes-casez de restos tanto de cultu-ramaterialcomodeestrutu-ras,xasexapolamnimainversinderecursosnasaconstrucin como pola nature-zaperecedoiradosmateriais48||FIGURA 13Das vista do xacemento na ltimafase de escavacinF I C HA T C NI C AEQUIPO DE TRABALLO ESCAVACIN ARQUEOLXICA NO XACEMENTO DE O REGUEIRIO. MOAA, PONTEVEDRA.CJ102A2003/352-0.29 DE XULLO A 8 DE OUTUBRO DE 2003.ADRO ARQUEOLXICA.Elena Lima Olivera.Victor J. Barbeito Pose.ngel Acua Pieiro, Ana I. Tembra Pieiro, Mara de los ngeles Lpez Taboada.Mara Martn Seijo, Miguel A. Sartal Lorenzo, Pedro P. Caeiro Barreiro, Daniel Mndez Vazquez, Soraya PazRodriguez, Jose Lpez Alonso, Irene Hernndez Domnguez, Ludovic B. Chasseigne.Elena Lima Olivera.AC TUAC I NC L AVE DE E XP E DI E NTEP E RI ODODE RE AL I Z AC I NRE AL I Z AC I NDOS TRAB AL LOSDI RE C C I NDAAC TUAC I NAXUDANTE DE DI RE C C I NE QUI P OT C NI C OE QUI P ODE E S C AVAC I NRE DAC C I NDAME MORI AT C NI C A49|A correccin do Impacto Arqueolxico no Corredor do Morrazo|||Elena Lima Olivera.Victor J. Barbeito Pose.Victor J. Barbeito Pose.ngel Acua Pieiro.Corsan Corviam Construccin y Taboada y Ramos S.L.UTE MORRAZO.DE L I NE AC I NE DI XI TAL I Z AC I NS I S TE MATI Z AC I NDAI NF ORMAC I NF OTOGRAF AAS E S ORAME NTOT C NI C OC ONTRATI S TAAna I. Tembra PieiroPilar Prieto Martnez, Marta Tabars DomnguezSofa Baqueiro VidalAna I. Tembra Pieiro, Marta Tabars Domnguez, M.Pilar Prieto Martnez, Bea Iiguez PichelYolanda Porto TenreiroAnxo Rodrguez Paz, Ana I. Tembra PieiroAnxo Rodrguez PazM. Pilar Prieto MartnezFelipe Criado BoadoI NVE NTARI ODE MATE RI AI SE S TUDODOMATE RI AL C E RMI C OE S TUDODOMATE RI AL L TI C OTRATAME NTODOMATE RI ALFOTOGRAF AEMONTAXEDASLMI NASDEMATERI AI SDE BUXOARQUE OL XI C ODE S E OE MONTAXE GRF I C AC OORDI NAC I NDOL AB ORATORI ODE C ULTURAMATE RI AL E ARQUE OME TR ADIRECCINDOLABORATORIODEARQUEOLOXADAPAISAXEEQUIPO DE TRABALLO FICHA TCNICA DO ESTUDO DA CULTURA MATERIAL50||de Xaneiro a Abril de 2004, nosqueselocalizouedocumentouunha densidade moi alta de es-truturasarqueolxicascorres-pondentesapartedunasenta-mentodepocaNeolticaeoutrodepocaMedieval.Gra-ciasstraballosdecorreccinarqueolxicacoecemosdousnovoseimportantesxacemen-tosarqueolxicosdoMorrazo,que anda se conservan nalgun-has reas que non foron afecta-das polo trazado do corredor.OxacementoarqueolxicodeMontenegro (DXP 5) foi locali-zado gracias realizacin dun-haseriedesondaxesegabiasvalorativasenmarcadasnasta-refasdeseguimentoarqueol-xico das obras do corredor. Es-testraballosconducironrealizacindunhaescavacinnunreadeaproximadamenteuns 5800 m2, durante os mesesNeoltico Final: MontenegroTESTEMUA DA OCUPACIN HUMANA DURANTE O NEOLTICO FINAL E OPERODO ALTOMEDIEVAL NA PENNSULA DO MORRAZO.Camila Gianotti Garca e Cristina Cancela Cereijo1FIGURA 16Perfs topogrficos doemprazamento; cortes E-W e N-S1FIGURA 17Debuxo parcial da planta da reade escavacin=FIGURA 15Imaxe 3D da superficie escavada ea posible rea de dispersin doxacemento1FIGURA 14Vista do xacemento de Montenegrodende o oeste51|A correccin do Impacto Arqueolxico no Corredor do Morrazo|||AreafoiinicialmentepoboadaduranteoNeolticoFinal,haiaproximadamenteuns4.5004.800anosdeantigedade.Esteperodo,quealgnsautoresde-nominanCalcoltico,preferimosdenominaloNeolticoFinalnonsporqueosrasgosestruturaisqueodefinensecorrespondenplenamente cos que caracterizana outras reas xeogrficas da fa-chada Atlntica e que foron con-templadosdentrodaperiodiza-cinparadefiniroNeolticoAtlntico(Criado1991,1999;Bradley1998;Scarre2001),se-nn tamn porque ata a data, nonse identificou en Galicia un fen-meno cultural do tipo e carcterdo coecido Calcoltico. De feito,ata agora, quizis s sexa a Gali-ciameridional,eenparticularoMorrazo, a nica zona de Galicianaquesecoecenxacementoscon algns rasgos que permitir-anestablecercertascorrespon-dencias(quenonequiparacins)co perodo Calcoltico peninsular. EnMontenegro,atestemuadestaocupacindoNeolticoFinal aparece representada porestruturas arqueolxicas e re-asdeactividadelocalizadasnointeriordoqueparecetersidopoboado estable e de certa per-manencia.Estruturasdehabi-tacin do tipo fondo de cabanas,formadasporgabiasdecimen-