Embed Size (px)
DESCRIPTION
Tarifna politika
Citation preview
INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK U TRAVNIKUSAOBRAĆAJNI FAKULTET
SEMINARSKI RAD
Predmet: Tarife u saobraćajuTema: Tarifna politika, principi i struktura tarifnog sistema
Mentor: Prof.dr Ibrahim Jusufranić Student: Almina Buljina
Asistent: Doc.dr Momčilo Sladoje Br.indexa: S-24-I/11
Travniku, 2015.
SADRŽAJUVOD..............................................................................................................................................3
1. TARIFNA POLITIKA..............................................................................................................41.1 Uloga tarifne politike...........................................................................................................4
2. TARIFNI SISTEMI...................................................................................................................52.1 Vrste tarifnih sistema..........................................................................................................52.2 Prirodni tarifni sistem.........................................................................................................52.3 Ekonomsko-politički tarifni sistem....................................................................................62.4 Državni tarifni sistem..........................................................................................................62.5. Mješoviti tarifni sistem.......................................................................................................7
3. STRUKTURA I VRSTE TARIFA...........................................................................................83.1 Metode i elementi konstrukcije tarifa................................................................................9
4. TARIFNI SISTEMI U SAOBRAĆAJU.................................................................................104.1. Željeznički tarifni sistem..................................................................................................104.2. Tarifni sistem u javnom gradskom prevozu..................................................................11
4.2.1. Politika finansiranja u JGPP-u................................................................................114.2.2. Tarifna politika u JGPP-u........................................................................................124.2.2.1 Ciljevi tarifne politike..............................................................................................124.2.2.2 Principi vođenja tarifne politike u JGPP-u...........................................................124.2.2.3 Tarifna politika u JGPP-u u Sarajevu...................................................................14
5. TARIFNI SISTEM (općenito)................................................................................................15
6. PRINCIPI TARIFNOG SISTEMA........................................................................................166.1. Jedinstvena tarifa..............................................................................................................166.2. Relacijska tarifa................................................................................................................176.3. Zonska tarifa.....................................................................................................................17
7. STRUKTURA TARIFNOG SISTEMA.................................................................................207.1. Kriteriji za postavljanje optimalnog tarifnog sistema.................................................207.2. Izbor tarifnog sistema.......................................................................................................21
ZAKLJUČAK..............................................................................................................................22
LITERATURA:...........................................................................................................................23
2
UVOD
Ovaj radu je opisana tarifna politika, principi i strukture tarifnog sistema. Tarifna politika sadrži osnovna načela i ciljeve, a realizacija je kroz tarifni sistem. Najvažniji dio tarifne politike čine tarife, njihova osnova i struktura, a u operativnom smislu način njihovog utvrđivanja i njihove primjene. Pod tarifnim sistemom podrazumijevamo cjelokupnost tarifa jednog saobraćajnog sredstva i skup načela na kojima su te tarife izgrađene. Bitna obilježja i karakteristike tarifnog sistema proističu iz tarifnih načela. To znači da se tarifni sistemi i razlikuju među sobom po tome koje je načelo imalo odlučujuću ulogu pri utvrđivanju prevoznih cijena i kakvi su ciljevi postavljeni tarifskoj politici. Pri izboru tipa tarifnog sistema, (jedinstveni ili zonski tarifni sistem), se polazi od utvrđivanja osnovnih kriterija (Lsrv, Lsrp, ulasci i izlasci putnika po stanicama i izmjene putnika po stanicama).
3
1. TARIFNA POLITIKA
1.1 Uloga tarifne politike
Tarifna politika sadrži osnovna načela i ciljeve, a realizacija je kroz tarifni sistem. Najvažniji dio tarifne politike čine tarife, njihova osnova i struktura, a u operativnom smislu način njihovog utvrđivanja i njihove primjene. Zbog opšteg društveno i ekonomskog značenja saobraćaja društvo pokazuje poseban interes za formiranje cijena prevoznih usluga. Stoga ono zadržava sebi pravo učešće ili bar uticaj na utvrđivanje tih cijena. Cijene usluga su jedan od glavnih faktora u poslovanju saobraćajnih preduzeća i u utvrđivanju uslova konkurencije na prevoznom tržištu. Iskustvo također, pokazuje da nivo i sastav vozarina utiče na veličinu potražnje za prevoznim uslugama, veličinu iskorištavanja kapaciteta, te veličinu učinaka izraženih u količini obavljenog rada ili novčanom iznosu ostvarenog prihoda. Efikasno iskorištavanje ekonomskih resursa jedan je od najvažnijih učinaka što se cijenama prevoza želi postići. Složenost i težina utvrđivanja tarifa ogleda se u činjenici da se one iskazuju za hiljade roba različite vrste, namjene i prevoznog obilježja, što se kreću između velikog broja mjesta, te različitih izvorišta i odredišta i na različitim udaljenostima. Korisnici prevoznih usluga žele niske vozarine, ponuđenim uslovima prevoza. S druge strane, saobraćajna preduzeća nastoje osigurati vozarine koje će u dugom periodu garantovati najviše moguće neto-povrate. Znači, sve što je u vezi s vozarinama, od posebnog je interesa za privredu u vrijeme kad opšti nivo cijena raste ili pada. Stabilnost vozarina u većini se slučajeva smatra poželjnom i za prevoznika i za korisnika prevoznih usluga. Za korisnike prevoznih usluga stabilnost vozarina jednako je važna, kao što je važna opšta stabilnost cijena na tržištu ili stabilnost deviznog tečaja pri sklapanju ugovornih poslova. Utvrđivanje cijena prevoznih usluga podređeno je određenim zakonitostima koje, osim o stepenu intervencije države, zavise o tome formiraju li se cijene u uslovima potpune konkurencije, monopola ili oligopola. Razloge za postojanje razlika u načinu formiranja cijena prevoznih usluga i većine ostalih roba i usluga svrstavaju u sljedeće tri grupe:1. Vozarine su podvrgnute jačoj javnoj kontroli od cijena nekih drugih proizvoda i usluga.2. Javnom se politikom provodi usklađenija akcija u određivanju cijena u saobraćaju nego što se to događa u drugim djelatnostima. 3. Korisnici prevoznih usluga, pogotovo oni u robnom prevozu, aktivniji su u oblikovanju cijena od kupaca proizvoda i usluga većine ostalih djelatnosti.Utvrđivanje vozarina sastoji se od dva glavna postupka: 1) utvrđivanja opšteg nivoa vozarina; 2) utvrđivanja iznosa pojedinih vozarina. Prvim se pristupom želi steći predstava o prihodu, što se očekuje, ostvariti naplatom svih vozarina. Drugim se postupkom želi ustanoviti neposredni učinak predloženih vozarina na fizičko kretanje robnog i putničkog prevoza, te na novčani rezultat, odnosno veličinu prihoda.
4
2. TARIFNI SISTEMI
2.1 Vrste tarifnih sistema
Pod tarifnim sistemom podrazumijevamo cjelokupnost tarifa jednog saobraćajnog sredstva i skup načela na kojima su te tarife izgrađene. Bitna obilježja i karakteristike tarifnog sistema proističu iz tarifnih načela. To znači da se tarifni sistemi i razlikuju među sobom po tome koje je načelo imalo odlučujuću ulogu pri utvrđivanju prevoznih cijena i kakvi su ciljevi postavljeni tarifskoj politici.
Postoje četiri vrste tarifnih sistema:1. prirodni,2. ekonomsko-političi,3. državni i4. mješovitiI pored toga što se tarifni sistemi međusobno bitno razlikuju, primjena samo jednog od njih u provedbi tarifne politike je nepoznata. Ono što tarifama daje bitno obilježje, sa načinom konstrukcije tarifa (tarifnih tablica, cijena) u provedenoj tarifnoj politici predstavlja tarifni sistem. Zavisno od toga kome je načelu dat prioritet, koji je tarifni sistem više zastupljen, daje ukupno obilježje tarifa u provođenju tarifne politie.Sva četiri tarifna sistema datiraju iz vremena postojanja više tarifnih razreda na Željeznici, i svi polaze od principa da veličinu prevozne usluge određuje vrijednost robe (ad valorem). Ovom prilikom date su samo osnovne naznake tarifnih sistema.
2.2 Prirodni tarifni sistem
Osnovne karakteristike prirodnog tarifnog sistema ili tarifni sistem po prostoru i težini sastoji se u tome što kao baza za utvrđivanje prevoznih cijena služe troškovi prevoza. Načelo racionalnog korištenja prevoznih sredstava ima znatnog uticaja na formiranje prevoznih cijena za pojedine robe. Osnovni elementi od kojih zavisi veličina vozarine za pojedine robe jesu: težina robe i njena količina, odnosno težina i zapremina, način transportovanja robe (brzovoz ili sporovoz), vrsta kola u kojima se roba prevozi itd.
Kod ovog sistema ne postoji širok raspon u cijenama prevoza pojedinih vrsta roba. Znatno su suženi tarifni rasponi. Primjena ovog sistema početak je primjene principa „za jednaku uslugu, jednaka tarifa“, čime se donekle napušta princip (ad valorem).Sistem je pogodan u uslovima monopola na transportnom tržištu za određene vrste roba. Ekonomsko-politički interesi države do sada nisu bili naklonjeni potpunoj primjeni ovog tarifnog sistema.
5
2.3 Ekonomsko-politički tarifni sistem
Ovaj tarifni sistem ima za osnovicu utvrđivanja prevoznih cijena samo vrijednost prevozne robe. U formiranju tarifa za pojedine robe vrijednost robe se uzima u raznim varijantama. Ovaj sistem se naziva i klasifikacionim sistemom, odnosno sistemom klasifikovanja po vrijednosti. U ovom sistemu vrsta robe i njena vrijednost imaju odlučujuću ulogu. Jedna od karakteristika ovog tarifnog sistema jeste vrlo velika diferencijacija prevoznih cijena, tako da postoje znatne razlike između najviše i najniže cijene prevoza. Razlika između najviše i najniže cijene prevoza u jednoj tarifi naziva se tarifni raspon. U ovom tarifnom sistemu troškovi prevoza pokrivaju se samo u prosjeku, tako da se izvjesne robe prevoze znatno iznad prosječne cijene prevoza, a druge ispod prosječne cijene prevoza.
2.4 Državni tarifni sistem
Kod ovog tarifnog sistema država ima pravo da svojom ekonomskom politikom pomaže razvoj pojedinih privrednih grana ili oblasti i da može kroz tarife sprovoditi tu svoju politiku. Država može da kroz tarife djeluje u pravcu rješavanja izvjesnih kulturnih , socijalnih i nekih drugih društvenih potreba. Obično država na širinu tarifnog raspona i usljed potreba i ciljeva ekonomske politike zahtijeva veća ili manja odstupanja konkretnih tarifnih stavova od prosječne cijene prevoza. Državni tarifni sistem ne može da bude sproveden kao isključiv i zbog toga se on obično javlja kao dopuna ostalih tarifnih sistema. Obično se mjere ekonomske, socijalne, prosvjetne itd.politike, sprovode u okviru ostalih tarifnih sistema i na taj način se tarife koriste kao instrument te politike.
6
2.5. Mješoviti tarifni sistem
Mješoviti tarifni sistem je kombinacija prirodnog i ekonomsko-političkog tarifnog sistema u kome se uzimaju u obzir zahtjevi ekonomske politike države u svakoj konkretnoj zemlji. Iz ekonomsko-političkog sistema uzeta je klasifikacija roba po njihovoj vrijednosti, odnosno platnoj spsobnosti, a iz prirodnog sistema utvrđivanje prevoznih cijena u zavisnosti od iskorištenja tovarne težine i prostora kola, težine robe, brzine prevoza, kao i daljine na koju se roba prevozi. Tendencije u razvoju tarifnih sistema , arakteristike razvoja tarifnog sistema.Bosna i Hercegovina ima složenu strukturu privredno-političkog sistema, dosta toga od ekonomske i saobraćajne politike je na nivou entiteta, što treba uvažavati prilikom usvajanja tarifnih načela i tarifnih sistema. U pojedinim željezničkim upravama posljednjih godina mogu se primijetiti značajne akcije u pravcu reforme tarifnih sistema. Međutim, pristupi reformi su često različiti. Prema tome, u principu, prevozne cijene se sastoje iz dva dijela, od kojih je jedan dio isti za sve grane saobraćaja za određene prevoze i odstojanja pod nazivom „peage“, a drugi dio je različit i on pokriva marginalne torškove.
Marginalne troškove sačinjavaju:- troškovi osoblja vuče i pratnje voza,- troškovi pripreme voznih lokomotiva,- troškovi energije i potrošnog materijala,- troškovi tekućeg održavanja lokomotiva i kola,- troškovi kamata i amortizacije lokomotiva i kola,- marginalni troškovi održavanja pruge.
7
3. STRUKTURA I VRSTE TARIFA
U saobraćaju se obavljaju dvije vrste usluga: prevoz robe i prevoz putnika. Zato tarife predviđaju dvije osnovne vrste prevoznih cijena:
1. voznu cijenu za prevoz putnika i 2. vozarinu za prevoz robe.
Vozne cijene su sadržane u tarifi za prevoz putnika, a vozarina u tarifi za prevoz robe.U cilju utvrđivanja voznih cijena i vozarine u tarifi potrebno je na određeni način primijeniti pojedina tarifna načela. Vrlo često je slučaj da pojedina načela jedno drugo isključuju i zahtijevaju posebno tarifiranje pri tarifiranju prevoznih cijena. U cilju stvaranja što elastičnijih tarifa i mogućnosti za uzimanje u obzir smjernica ekonomske politike društvene zajednice, potrebno je u svakoj tarifi da postoje dva osnovna dijela. Zbog toga u strukturi tarifa razlikujemo sljedeće:
1. osnovni dio tarife, koji se naziva normalnom ili redovnom tarifom i2. dopunski dio tarife koji obuhvata izuzetne ili povlaštene tarife.
Normalna – redovna tarifa obuhvata redovne uslove prevoza i tarifne stavove koji se formiraju na osnovu primjene bitnih načela koja su usvojena kao baza tarifnog sistema. U redovnoj tarifi moraju da budu uvršteni svi normalni slučajevi prevoza, to znači da redovna tarifa obuhvata cijene za prevoz svih roba i putnika. Redovna tarifa ne može sama da odgovori potrebama raznolikog privrednog i društvenog života, koji dolaze do izražaja i u saobraćaju. Da bi se udovoljilo tim potrebama i da bi se tarifni sistem učinio što elastičnijim ustanovljavaju se izuzetne tarife. Izuzetne tarife mogu biti donesene: 1) sa ciljem primjene u unutrašnjem saobraćaju, i 2) u svrhu primjene u međunarodnom saobraćaju. Izuzetne tarife mogu biti donijete iz dva osnovna razloga, i to: ako je to u interesu željeznice, odnosno drugih saobraćajnih preduzeća kao privrednih organizacija, i ako to zahtijevaju interesi društvene zajednice. Izuzetne ili povlaštene tarife u interesu društvene zajednice mogu se davati iz razloga:
1. ekonomske prirode, i2. vanekonomske prirode.
Najčešće vrste izuzetnih tarifa jesu sljedeće:a) izuzetne tarife koje predviđaju sniženje vozarinskih stavova za prevoz određenih vrsta
roba..b) izuzetne tarife u korist određenih privrednih rejona jedne zemlje. U cilju ubrzanja
razvitka pojedinih zaostalih područja mogu se davati niži tarifni stavovi za prevoz robe do ili od stanice na tom području.
c) Izuzetne tarife u korist drugih saobraćajnih grana, koje imaju za cilj da usmjeravanjem prevoza na pojedine saobraćajne grane obezbijede brži razvitak onih saobraćajnih grana čije je učešće u ukupnom obimu prevoza opravdano sa društvenog stanovišta.
d) Izuzetne tarife koje imaju za cilj stimulisanje izvoza, odnosno uvoza.
8
Izuzetne tarife se mnogo primjenjuju u tarifnim sistemima većine zemalja. Opšte je pravilo, da što je manji broj tarifnih razreda u redovnoj tarifi, odnosno što je manji raspon između najvišeg i najnižeg tarifnog razreda, to je veća primjena izuzetnih tarifa.
3.1 Metode i elementi konstrukcije tarifa
Tarifni sistem u jednoj zemlji uslovljen je, ne samo primjenom teorijskih načela tarifske politike, već isto tako i načinom konstrukcije tarife. Od toga kako je postavljena tzv. Tarifska šema, tj. kako su uzeti u obzir pojedini elementi koji utiču na visinu tarifnih stavova zavisi i da li će jedna tarifa odgovoriti postavljenim ciljevima tarifske politike.
Osnovni elementi koji se uzimaju u obzir pri konstrukciji tarife jesu:
1. vrsta robe,2. daljina prevoza i3. težina robe.
Osnovni faktori koji utiču na način uzimanja u obzir daljine prevoza pri konstrukciji tarifa jesu:
1. struktura troškova prevoza i2. ciljevi tarifne politikeStruktura troškova u saobraćaju je, kao što smo vidjeli, takva da daljina prevoza ima znatnog uticaja na ukupnu visinu troškova oko prevoza neke robe ili putnika. Troškovi na početno-završne operacije u procesu transportovanja jednaki su bez obzira na daljinu prevoza.
9
4. TARIFNI SISTEMI U SAOBRAĆAJU
4.1. Željeznički tarifni sistem
1.1. Karakteristike tarifa u željezničkom saobraćaju
Prodajne cijene na željeznici formiraju se na dva načina:
1. slobodnom pogodbom - dogovorom između prevoznika i korisnika,2. tarifom – propisivanjem cijene prevoza
U željezničkom se saobraćaju, zbog masovnosti prevoza i ostalih već poznatih i nabrojenih faktora u putničkom i robnom saobraćaju cijene utvrđuju tarifom. Tarife su sistemski razrađen skup odredaba, značajnih za prevozni ugovor, prevozne cijene i sporedne naknade (npr. dohranjivanje živih životinja tokom prevoznog procesa), kojima se prevoz željeznicom reguliše podjednako za svakog korisnika. Različitost tarife u odnosu na prodajne cijene ogleda se u njenim obilježjima u koje pripadaju: javnost, jednakost u primjeni za korisnike, stalnost i jednakost primjene. Jednakost primjene onemogućava stvarne i lične diskriminacije prema korisnicima usluga željezničkog saobraćaja. Stalnost i jednostranost više su kategorije relativnog značenja. Cijene prevoznih usluga u saobraćaju se mogu formirati:
- slobodnom pogodbom - putem dogovora ili ugovorom između davalaca i korisnika usluga u drumskom (prevoz robe), pomorskom (slobodna plovidba) i riječnom saobraćaju,
- utvrđivanje cijena u obliku tarifa - tarife predstavljaju „sistematski izrađeni i po zakonu objavljeni skup svih odredaba mjerodavnih za prevozni ugovor.
Tarife karakteriše:- javnost- jednakost primjene i- stalnost i jednostavnostPutnička tarifa sastoji se iz:- uslova prevoza,- povlastica i- vozarine, dodaci i naknade.
U željezničkom saobraćaju cijene su odrežene tarifom. Razvojem tarifnih teorija razvijaju se tarifna načela i tarifni sistemi.Tarifna načela su:1. načelo diferenciranja cijena prevoza prema vrijednosti robe2. načelo bazirano na vrijednosti prevozne usluge (ovo načelo unosi ekonomske kriterije u tarifnu politiku manje-više svih zemalja članica UIC-a – Međunarodne unije saobraćaja sa sjedištem u Parizu).
10
Praktična primjena teorije pokazuje da se može govoriti o više tarifnih sistema:
1. ekonomsko-politički2. državni3. prirodni4. mješoviti
Primjena bilo kojeg od tih sistema ne ulazi u cijenu ni u jednoj od članica Željezničke unije (UIC). Uglavnom se primjenjuju tarifni sistemi u zavisnosti o saobraćajnoj politici pojedinih zemalja i tretmanu željezničkog saobraćaja i njegovoj ulozi u saobraćaju zemalja Zapadne Evrope.
4.2. Tarifni sistem u javnom gradskom prevozu
4.2.1. Politika finansiranja u JGPP-u
Politika finansiranja u javnom gradskom prevozu predstavlja bitan element saobraćajne i ekonomske politike grada prema sistemu JGPP-u. Sa njom se utiče na vidovnu raspodjelu u korist JGPP-a i na povećanu mobilnost u JGPP-u.Politika finansiranja JGPP-a treba da polazi od:- činjenica da je postojanje efikasnog sistema JGPP-a od izuzetne važnosti za zadovoljavanje potreba za kretanjem,- smanjuju se nepovoljni efekti na urbanom području (nivo buke i aerozagađenja, zagušenje saobraćajnica i sl.),- racionalnije korištenje energije i saobraćajnih površina.
Politikom finansiranja se utvrđuju finansijske podrške društveno političke zajednice poslovanja i razvoja JGPP-a.On treba da se odnosi:- na troškove- prihode i- podršku razvoja JGPP-a.Finansijska politika treba da se realizuje na tri nivoa:- na nivou preduzeća,- na nivou gradske vlasti,- na nivou države.JGPP se u svijetu posmatra kao:- faktor koji doprinosi opštim društvenim interesima i blagostanju- kao izvor finansijske dobiti.Osnovni koncept buduće politike finansiranja JGPP-a ukazuje:- na nedvosmislenu vezu politike finansiranja razvoja i tarifne politike.- na nivou preduzeća kada se radi o investicijama koje donose internu rentabilnost,- na nivou grada kada se radi o učešću grada kroz dotacije i subvencije, pomoć u rashodima i o modernizaciji i razvoju JGPP-a,- na nivou države kada se radi o kapitalnim ulaganjima bilo ukupno ili djelimično na bespovratnoj osnovi (izgradnja šinskog sistema, depo za održavanje i dr.).
11
Kod nas u BiH:Gradovi su djelimično finansirali funkcionisanje sistema JGPP-a.Gradske vlasti radije finansiraju projekte modernizacije i razvoja jer se radi o konkretnoj aktivnosti, dok se dotacije smatraju kao pomoć preduzeću a ne korisnicima usluga.
4.2.2. Tarifna politika u JGPP-u
4.2.2.1 Ciljevi tarifne politike
Osnovni ciljevi tarifne politike kod nas i u svijetu predstavljaju stvaranje optimalnih odnosa u formiranju ukupnih prihoda prevashodno za pokriće realnih torškova funkcionisanja JGPP-a. Ono predstavlja segment politike finansiranja JGPP-a i predstavlja bitan elemenat za vođenje saobraćajne politike grada.
Tarifna politika treba da je u funkciji:- prihvatljivog nivoa cijena prevoza- mobilnosti stanovnika- socijalne komponente različitih kategorija stanovništa.
Vođenje tarifne politike polazi od sljedećih razloga:- djelatnost JGPP definisan je kao djelatnost od posebnog društvenog interesa i svkodnevno je izložena uvidu građana i javnosti.- Tarifna politika u JGPP je pod manjom ili većom kompetencijom gradskih organa,- Putem subvencija cijena finansiraju se korisnici – povlaštene kategorije korisnika,- Putem dotacija organi vlasti učestvuju u finansijskoj funkciji finansiranja preduzeća JGPP,- Dotacije i subvencije često isprepliću zavisno od grada do grada.
Dotacije i subvencije obezbjeđuju i veću konkurentnost JGPP.
4.2.2.2 Principi vođenja tarifne politike u JGPP-u
Tarifna politika je kao i politika finasiranja dio ukupne politike grada prema JGPP-u, kao komunalnom sistemu od vitalnog značaja za život svih građana, privrede i izvršenja svih aktivnsoti u gradu.Time se postiže:- radikalno poboljšanje kvaliteta prevozne usluge JGPP-u,- povećanje učešća JGPP-a u ukupnom obimu putničkog prevoza, - zadržavanje dominantnog mjesta JGPP-a u vidovnoj raspodjeli,- ključno opredjeljenje za uspješnu saobraćajnu politiku u gradu.Tarifna politika mora da bude u funkciji obezbjeđenja prihvatljivog nivoa cijena, odnosno prihvatljivog nivoa prihoda prevoznika za obavljanje ove funkcije u realnim uslovima eksploatacije.Prema UITP (Međunarodnog udruženja za vani prevoz) tarifna politika predstavlja
12
samo segment politike finansiranja. Putem tarifa obezbjeđuje se samo dio neophodnih prihoda za pokriće tekućih troškova eksploatacije sistema JGPP-a. Tarifnom politikom se utvrđuje finansijska podrška društveno – političke zajednice do nivoa prihoda prevoznika za obavljanje JGPP-a u funkcij obezbjeđenja prihvatljivog nivoa cijena prevoza za najširi broj korsinika. Postoje tri kategorije razloga koje utiču na stvaranje deficita u poslovanju preduzeća JGPP-a.- opšte (zakonsko) ograničenje cijene karata,- niže cijene karata za određene kategorije korisnika-povlaštene kategorije (penzioneri, studenti, učenici, nezaposleni, invalidi i dr),- održavanje deficitarnih linija (nove stambene, industrijske linije i sl.), kao i eksploatacija linija u perodima manjih prevoznih zahtjeva putnika (vanvršni periodi, noćni časovi, nedjeljom i dr).
Svaki od ovih razloga opravdava zahtijevanje prava na ekonomsku podršku.Bez ekonomske podrške došlo bi do:- ukidanja pojedinih linija,- smanjenja ponude JP,- smanjenja kvaliteta,- smanjenja mobilnosti stanovništva.Dotacije i subvencije zavise od izgrađenosti svijesti DPZ i političkog faktora u njoj, o potrebi da se iz raznih:- socijalnih,- ekoloških i - drugih razloga omogući kvalitetna usluga po pristupačnoj cijeni prevoza.Na osnovu ovako postavljenog savremenog koncepta tarifne politike i JGPP-u , odnosno optimalizaciji njenih osnovnih parametara, postižu se slijedeći pozitivni efekti na urbaniziranom području:
- poboljšanje kvaliteta prevozne usluge u JGPP-u,- povećanje mobilnosti stanovništva,- povećanje bezbjednosti saobraćaja,- smanjenje stepena ugrožavanja okoline bukom i zagađenjem,- uštede u sredstvima za izgradnju novih saobraćajnica sa pratećom infrastrukturom.Preduzeće JGPP ima i vodi sređenu tarifnu politiku koja treba da zadovolji:- interese društveno političke zajednice- vlastite interese, (saobraćajne, ekonomske i komercijalne ciljeve)Na tarifnu politiku utiču i drugi kriteriji:- jednostavnost,- jasnost,- primjenljivost tarifnog sistema i- ograničavajući faktor uređaja za naplatu karata
13
4.2.2.3 Tarifna politika u JGPP-u u Sarajevu
U poslijeratnom periodu, tj. od 1996 do danas u Sarajevu tarifna politika je, uglavnom, bila u funkciji izborne politike vladajućih stanaka. Samostalnost preduzeća u vođenju tarifne politike se svela u okviru osnovne cijene kod određivanja komercijalnog popusta i beneficija pojedinim kategorijama putnika, iz razloga saobraćajno-tehničke i ekonomske prirode:- povećanje mobilnosti pojedinih - pojedinačnih grupa,- privlačenje novih putnika- iskorištenost kapaciteta (prevoz van vršnog opterećenja)- povećanje ukupnog broja prevezenih putnika,- pojedini oblici komercijalnih popusta poboljšavaju kvalitet i stepen ostvarivanja prevoza (prethodno plaćanje mjesečne karte), te znatno pojednostavljuju manipulacije kontrole sistema karata,- komercijalni popusti se odobravaju u odnosu na osnovnu cijenu,- komercijalni popust se daje za zaposlene i kreće se od 20-25% osnovne cijene prevozaDrugi vođenja tarifne politike u Sarajevu odnosi se na davanje povlastica.Za đake i studente, penzionere, šehidske porodice i dr. pored toga, preduzeće daje ipovlastice, nezaposlenim, invalidima i kreću se od 20-25%.Na ovaj način definisali bi se:- obim i kvalitet prevoza,- visina prihoda i karata, - dotacija,- subvencija,- funkcionisanje sistema JGPP-a,- kontrola preuzetih obaveza,što bi omogućilo preduzeću da posluje rentabilnije i da veću aktivnost usmjeri na kvalitet prevoza i razvoja sistema JGPP-a.
14
5. TARIFNI SISTEM (općenito)
Pod tarifnim sistemom se podrzaumijeva skup tarifnih načela, tarifna struktura i nivo cijena.Na osnovu tarifnih načela ili principa se utvrđuje cijena pojedinačne vožnje, tj. da li će cijena biti ista,bez obzira na dužinu vožnje ili ona treba da se na neki način dovede u vezu sa dužinom vožnje i da li cijena treba da bude ista, bez obzira na presjedanje s linije na liniju ili s jednog na drugi vid prevoza. Tarifna struktura ima dva elementa: Raspon tarifa - koje se vrste i tipovi karata prodaju i kome su one namijenjene – i konstrukciju tarifa – kakve su konkretne forme tarifa i odnosa između nivoa cijena i raznih tipova karata. Imajući u vidu složenost i raznolikost tarifnih struktura, sve rezultate poređenja cijena raznih preduzeća treba prihvatiti sa rezervom, čak i kada su cijenezasnovane na istim načelima, ovo tim prije što se razni tipovi karata mogu bitno Sl.10 Veza tarifnog sistema,sistema karata I sistema naplate azlikovati u cijeni kod jednog te istog prevoznika. Pitanje utvrđivanja nivoa cijene, stoga je samo na izgled jednostavno pitanje.Tarifni sistem (TS), sistem karata (SK) i sistem naplate (SN) su međusobno povezani i uslovljeni, jer se različita rješenja ovih sistema odražavaju na poslovanje preduzeća. Uzajamna veza ovih sistema se može predstaviti kao na slici 10.
15
6. PRINCIPI TARIFNOG SISTEMA
Postoje tri osnovna principa tarifnog sistema. To je:- jedinstvena tarifa,- zonska tarifa,- relacijska tarifa.Osim njih, postoje i mješoviti tipovi tarifnih principa koji nastaju kombinacijom nekih od osnovnih principa.Klasifikacija na tri osnovna principa se može uzeti uslovno, jer je tačno da su i mnogi drugi principi teoretski mogući. Zbog razlika u praktičnoj primjeni pojedinih načela, dešava se da su dva tarifna sistema svrstana pod isti tarifni princip, ustvari dva bitno različita varijeteta.
6.1. Jedinstvena tarifa
Cijena vožnje kod jedinstvene tarife je ista, bez obzira na kojoj se relaciji putnik prevozi. Princip jedinstvene tarife ima mnoge značajne prednosti: tarifni sistem je jednostavan i ne predstavlja nikakvu teškoću za putnika, izdavanje karata je brzo, može se primijeniti samouplata i zastupiti sasvim jednostavni uređaji za naplatu, izdavanje i poništavanje karata. Jedinstvena tarifa je podesnija za saobraćajna područja ograničene veličine i slučajeve kada manje varira raspodjela putovanja po dužini. Održati princip jedinstvene tarife u takvim slučajevima značilo bi birati između preskupog prevoza na kraćim relacijama ili povećanog dotiranja sistema. Princip jedinstvene tarife u praksi se često kombinuje s drugim tarifnim načelima iz više razloga U centralnom dijelu gradske aglomeracije se primjenjuje jedinstvena tarifa, a u prigradskim i ruralnim dijelovima relacijska.
Nedostaci jedinstvene tarife su:- nemogućnost diferenciranja cijena prema dužini putovanja, a time i dobijanja većih prihoda,- nepravedenost prema putnicima kratkoprugašima, što utiče na gubljenje jednog broja putnika i smanjenje prihoda,- nepravednost je prema putnicima koji koriste dvije ili više linija u zoni jedinstvene tarife, što zahtijev auvođenje prelazne tarife koja stvara dodatne probleme u sistemu kontrole, smanjuje prihode preduzeća,- nemogućnost definisanja gradskog područja na kome ona važi, tako da granice važenja dovode putnike izvan nje u nepovoljan položaj i vrši pritisak od nadležnih organa da se i na njih primjenjuje jedinstvena tarifa (na različitim nivoima),- svako povećanje cijena izaziva sve više otpora sa više aspekata.U poređenju sa zonskim i relacijskim sistemom, jedinstvena tarifa ima niz prednosti, ali i nedostatke, i to:
- olakšava automatizaciju naplate,- olakšava kontrolu karata u vozilima,- omogućava smanjenje torškova radne snage,- omogućava lakše upoznavanje putnika sa sistemom naplate karata,- pravedna je samo prema putnicima čija je dužina putovanja približna srednjoj dužini putovanja,
16
- prilagodljiva je samo u ograničenoj mjeri,- ne dozvoljava u punoj mjeri korištenje ekonomskih mogućnosti koje pruža zonski i relacijski sistem,- dio putnika koji putuju na kraćim relacijama, od 1sr plaća veću cijenu nego što su stvarni troškovi prevoza, a putnici koji putuju na dužim relacijama 1sr plaćaju manju cijenu nego što bi trebalo,- zonska ili relacijska tarifa omogućava naplatu, tačnije vrijednosti usluge prevoza,- zonska i relacijska tarifa povlače za sobom povećane troškove koji nisu zabrinjavajući u odnosu na jedinstvenu tarifu, izuzev ako cijene nisu izrazito diferencirane po kategorijama korisnika,- zonska i relacijska tarifa omogućavaju daleko veće mogućnosti u odnosu na jedinstvenu tarifu za određivanje tarifa s ciljem povećanja ukupnog prihoda,- primjenom zonskih i relacijskih tarifa se stimulišu putnici na kratkim relacijama sa povećanim brojem vožnji zbog povoljne cijene,- zonska i relacijska cijena privlače putnike na kratkim relacijama zbog povoljnosti,- zonska i relacijska cijena omogućuju davanje povoljnijih cijena određenim kategorijama van vršnog perioda vremena, što kao rezultat može da ima povećanje broja putnika i povećanje prihoda.
6.2. Relacijska tarifa
Relacijska tarifa se obračunava i utvrđuje prema broju „relacija“ tokom vožnje, pri čemu se pod relacijom podrazumijeva rastojanje između dva stajališta koja ne moraju biti uzastopna. Obično se kod primjene ovog tarifnog principa vrši sistematska podjela autobuske, tramvajske ili metro-linije na određeni broj relacija koje postaju obračunske jedinice, ali se cijena prevoza ne mora utvrđivati proporcionalno broju relacija tokom vožnje. Naprimjer, u centralnim dijelovima Pariza za jednu ili dvije relacije se poništava jedna karta, a za svaki drugi, dodatni broj relacija, najviše još jedna karta. Princip relacijske tarife ima značajnih prednosti od kojih je najvažnija ta da se u određenoj mjeri uvažava putno rastojanje, pa je cijena prevoza primjerena troškovima prevoznika (prosječnim i marginalnim). Postoje, međutim, i slabe strane ovog tarifnog načela i one se manifestuju prvenstveno u domenu izdavanja i kontrole karata. Stvar se posebno komplikuje ako je predviđeno slobodno presjedanje s jednog na drugi vid zastupljenog prevoza.
6.3. Zonska tarifa
Kod zonskog tarifnog principa saobraćajno područje se dijeli na određeni broj zona. Cijena vožnje zavisi od toga u kojoj je zoni započeto, odnosno završeno putovanje, ali i od broja pređenih zona, tako da pri prekidu putovanja karta ostaje da važi. I kod ovog tarifnog načela uspostavlja se određeni odnos između plaćene cijene i dužine vožnje.U većini slučajeva postoji jedna velika centralna zona koja pokriva uže gradsko područje u određeni broj perifernih zona ustanovljenih prema lokalnoj geografiji i strukturi putovanja. U Londonu i Parizu, koji imaju dominantan centar i radijalno- koncentričnu strukturu, tarifne zone imaju formu pravilnih kružnih prstenova. U drugim urbanim regijama sa više ravnopravnih centara, u kojima ne dominira neki poseban pravac kretanja, moguće su i druge strukture forme zona. U praksi je zonski tarifni sistem znatno jednostavniji od relacijskog, a izdavanje i kontrola
17
karata su mnogo brži. Od anketiranih 70 preduzeća velikih gradova u 1978. godini i 106 preduzeća u 1984. godini, zaključuje se da je povećana primjena raznih tipova i formi zonskog tarifnog sistema dijelom i zbog toga što se zonska tarifa može konstruisati tako da funkcioniše kao jedinstveni tarifni sistem za kraća putovanja, a ona čine oko 75% svih putovanja kod većine anketiranih preduzeća. Na taj način putnicima je omogućeno da uživaju prednosti jedinstvene tarife za većinu putovanja, dok se za duža putovanja tarifa u manjoj ili većoj mjeri dovodi u vezu sa dužinom putovanja.
Zone možemo svrstati u četiri vrste:- prostorne- linearne- segmentne i- neutralne.Prostorne ili teritorijalne zone se formiraju u obliku koncentričnih krugova. Linearne mogu biti nezavisne i odnose se na jednu liniju koja se dijeli na zone prema srednjoj dužini putovanja putnika. Ove zone nalaze primjenu kod radijalnih i dijametralnih linija.Segmentne zone se uvode kod tangencijalnih kružnih linija, tako što se ove linijedijele na segmente koji odgovaraju srednjoj dužini putovanja putnika. Neutralne zone se formiraju na prelazu između dvije prostorne zone gdje su jaki tokovi putnika i kojima se neutrališe nepovoljnost zonskog tarifnog sistema za putnike koji gravitiraju u granici jedne zone, a putuju u drugu graničnu zonu.
Zonski tarifni sistemBroj zona u unutrašnjem i spoljnom prostoru zavisi od veličine i oblika grada i poznavanja putnih tokova. Ukoliko broj zona nije velik, sistem nije komplkovan, a kontrola je jednostavna. Zonski sistem se može uspostaviti samo sa elektronskim poništačima karata. Elektronski poništači rješavaju pitanje broja zona, tako da broj i granice zona ne predstavljaju ograničavajući faktor u zonskom tarifnom sistemu. Pitanje povećanja cijena bazirano na zonskom tarifnom sistemu ne izaziva velike otpore ili politčki problem, ako je povećanje cijena prevoza prihvatljivo, jer je u tim slučajevima cijena prevoza adekvatna srednjoj dužini.Putovanja u zoni. Granice zona čine zatvorene kružne linije i obično se poklapaju sa stanicama na kojima se vrši veća izmjena putnika. Po pravilu, granice zona su nepravilni geometrijski krugovi. Utvrđivanje kružnih linija je najbolji način da se pravilno utvrde geometrijski krugovi. Utvrđivanje kružnih linija je najbilji način da se pravilno utvrde zonske tarife na radijalnim i dijametralnim linijama. Utvrđivanje broja i granice zona može da se vrši u dvije varijante.1. Granica zona može da bude vezana za srednju dužinu vožnje putnika koje predstavlja značajan paramterar karakteristike kretanja putnika na liniji. 2. Granica zona treba da bude vezana za srednju dužinu putovanja putnika koje predstavlja jednu od značajnih karakteristika putovanja u određenom gradu. Pri konstrukciji zonskog tarifnog sistema potrebno je utvrditi sljedeće elemente po varijantama:- aritmetičku sredinu broja zona po liniji (km)- standardno odstupanje broja zona po liniji,- aritmetičku sredinu širina zona po liniji (km),- standardno odstupanje širina zona po liniji,- koeficijent varijacije (odnos između standardnog odstupanja širine zona i aritmetičke sredine širine zona po liniji).
18
Pri izboru tarifnog sistema povoljnija je varijanta sa manjim brojem zona po liniji, sa širinom zone koja je približnija utvrđenoj vrijednosti srednje dužine vožnje, odnosno srednje dužine putovanja putnika, kao i sa manjim koeficijentom varijacije pošto je homogenost skupa veća. Konstrukcija zonskog tarifnog sistema se zasniva na podjeli površine grada na zone u kojima važi jedna tarifa.
19
7. STRUKTURA TARIFNOG SISTEMA
Za zonske tarifne sisteme ili mješovite sisteme zasnovane na zonskom principu, karakterističan je širok spektar raznih tipova i formi karata. To su, po pravilu, vrlo velika preduzeća ili regionalne asocijacije prevoznika. Za relacijsku tarifu, s druge strane, karakteristična je najmanja raznovrsnost u vezi s pitanjem vrste i tipova karata.
Minimiziranje transakcij: 1. Uvođenje pretplatnih karat; 2. Uvođenje karata za više vožnji; 3. Uvođenje karata za jedan ili više vidova prevoza (presjedanje, karte važe u određenom periodu
Promovisanje stalnosti i lojalnosti korisnika: 1. Uvođenje dugoročnih pretplatnih karata; 2. Personalizovanja pretplatnih karata
Optimiziranje iskorištenja kapaciteta: 1. Uvođenje posebnih karata za vanvršne periode2.Specijalizovanje karata (prema mobilnosti korisnika); 3. Uvođenje pretplatnih karata za više vidova prevoza
7.1. Kriteriji za postavljanje optimalnog tarifnog sistema
Optimalizacija tarifnog sistema predstavlja jedan od najznačajnijih zadataka upravljanja sistemom javnog gradskog putničkog prevoza. U transportu, cijena usluge se određuje prema tzv. učinku i u zavisnosti je od dužine (distance) prevoza. U javnom gradskom putničkom prevozu nije moguće formirati cijene za svaku pojedinačnu vožnju određene dužine, jer bi to izuzetno komplikovalo sistem naplate. Zbog toga je u JGPP neophodno cijene za pojedinačnu vožnju zamijeniti grupnim cijenama po učinku, tako da jedna cijena važi za sve vožnje čija je dužina u okviru određene klase dužina. Sa aspekta putnika, tarifni sistem predstavlja spisak cijena po vrstama karata, a za prevoznika pravljenje tog spiska je veoma složen posao, počevši od:- postavljanja kriterija za optimizaciju,- izbora optimalnog tipa tarifnog sistema (jedinstveni, zonski, relacijski, kombinovani) i karata,- izbora optimalnog sistema karata (sa aspekta prihoda i naplate),- određivanja nivoa osnovne cijene itd.Najbitniji kriteriji za postavljanje optimalnog tarifnog sistema u JGPP su sljedeći:
1. srednja dužina vožnje putnika Lsrv (km)2. srednja dužina putovanja putnika Lsrp (km)3. odnos između srednje dužine vožnje i srednje dužine putovanja putnika4. srednja dužina linija – lsl (km)5. odnos između srednje dužine linije i srednje dužine vožnje putnika6. odnos između srednje dužine linija i srednje dužine putovanja putnika7. koeficijent varijacije i koeficijent asimetrije i ekscesa srednje dužine vožnje putnika i
srednje dužine putovanja putnika.
20
Pored toga što ovi kriteriji predstavljaju osnovne preduslove za izbor optimalnogtarifnog sistema, oni moraju da zadovolje opće principe sa aspekta putnika i sa aspekta organizatora prevoza. Tarifni sistem JGPP bi trebalo da bude jednostavan i lako razumljiv za putnike i potom da što je moguće više reflektuje troškove. Negativne uticaje, na grupe sa niskim prihodom, treba umanjiti kroz primjenu posebnih tarifnih olakšica.Kada se iscrpe sve prednosti u tarifnom sistemu, preduzeća traže izlaz u primjeni novog tarifnog sistema ili u kombinaciji ova dva sistema. Tada je potrebno prilagoditi tarifnu politiku preduzeća novim zahtjevima, kako se ne bi ugrozio prihod od prodaje karata. U tom slučaju se mora naglasiti da je to vrlo složen zadatak koji zahtijeva veliku opreznost i korištenje svih raspoloživih podataka iz oblasti putnih tokova i prodaje karata, a iz razloga što je praktično dokazano da jedinstven tarifni sistem najviše odgovara prevozniku, a zonski sistem putniku. Uvođenjem potpuno novog-optimalnog tarifnog sistema, zahtijeva, prije svega, jasno definisanje kriterija za postavljanje tarifnog sistema i kriterija za utvrđivanje tarifnih granica, a nakon toga, prije samog prelaska, potrebno je izvršiti tehničku pripremu, obučavanje osoblja i informisanje korisnika prevoza.
Kriteriji za postavljanje tarifnih zona (granica)Kriteriji za postavljanje tarifnih zona su:1. ulasci i izlasci putnika na stanicama2. izmjena putnika na stanicama3. protok putnika duž linije i na karakterističnim stanicama4. srednja dužina putovanja putnika i srednja dužina vožnje, odnosno raspodjela putnika po dužini putovanja.
7.2. Izbor tarifnog sistema
Pri izboru tipa tarifnog sistema, (jedinstveni ili zonski tarifni sistem), se polazi od utvrđivanja osnovnih kriterija (Lsrv, Lsrp, ulasci i izlasci putnika po stanicama i izmjene putnika po stanicama). Za izbor optimalnog sistema naplate najveći značaj imaju srednja dužina vožnje i srednja dužina putovanja putnika. U tom pogledu Lsrv i Lsrp treba posmatrati kao slučajnu promjenjivu čije se srednje vrijednosti izražavaju kao:
gdje je:P – ukupan broj putnikaXi – srednja dužina vožnje (putovanje putnika)Fi – frekvencija pojedinih vrijednositX0 – radna nula.
21
ZAKLJUČAK
U tarifnoj politici sadržana su osnovna načela i ciljevi, a realizacija je kroz tarifni sistem. Pod tarifnim sistemom podrazumijevamo cjelokupnost tarifa jednog saobraćajnog sredstva i skup načela na kojima su te tarife izgrađene. Bitna obilježja i karakteristike tarifnog sistema proističu iz tarifnih načela. Pod tarifnim sistemom se podrzaumijeva skup tarifnih načela, tarifna struktura i nivo cijena. Bitno je naglasiti da za tarifne sisteme postoje različite baze za formiranje prevoznih cijena. Na osnovu tarifnih načela ili principa se utvrđuje cijena pojedinačne vožnje, tj. da li će cijena biti ista,bez obzira na dužinu vožnje ili ona treba da se na neki način dovede u vezu sa dužinom vožnje i da li cijena treba da bude ista, bez obzira na presjedanje s linije na liniju ili s jednog na drugi vid prevoza. Zonske tarifne sisteme ili mješovite sisteme zasnovane na zonskom principu, karakterističan je širok spektar raznih tipova i formi karata. Optimalizacija tarifnog sistema predstavlja jedan od najznačajnijih zadataka upravljanja sistemom javnog gradskog putničkog prevoza. U gradskom saobraćaju cijene prevoza se izražavaju u obliku tarifa za prevoz putnika.
22
