تصور داخ

)ارشد محمود(

نڌيكارس

هاالرلغاري

ارپنا چيچ ڏانهناڻ ڄاڻائي کان ڄاڻ ،م جي نظرن ٻاجهاري وجود جي نان جنهن جي كرا

.سفر كرايوجهلي

جيئن سكي ڀون داڻو ، آئون پڻ تو ري ائين،

وھ چڑهانٿي مانجهي وسين مينهن، ته ڦ

.لهارجي ڦ

‘If you wish to strive for peace of soul and happiness then believe,

If you wish to disciple of truth then inquire’.

ته عقيدو رکو ۽ جيكڎهن سچ جي پيروكاري جا ،۽ خوشي چاهيو ٿاجيكڎهن اوهان روح جي راحت

).نٹشي. (ته تحقيق كريو خواهشمند آهيو

2

فهرست

.ي ساغر ابڑوصوف. سنڌيكار جو تعارف 03

.سنڌيكار پاران 04

.ليکك پاران 08

امر سنڌو. تصور خدا هك علمي روايت جي ابتدا 13

قديم تهذيبون ۽ خدا جو تصور 16

خدا جي تصور جو پسمنظر ۽ انسان 22

وحدانيت جي تصور جي ارتقا 28

مروجه تصور خدا 36

خدا جي عرفيت ) مٿيون(اوپر واال 51

فلسفو ۽ خدا 54

)خدا جي انكار جا دليل(دهريت 67

74 (Agnosticism ( الادريت

اوڀر جا غير الهامي مذهب ۽ خدا جو تصور 78

تصوف ۽ خدا 85

) .Pantheism) (وحدت الوجود(نظريه همه اوست 95

۽ خدا (Charles Darwin)چارلس ڊارون 98

۽ خدا (Sigmund Freud)فرائيڈ 115

خدا جو چيف انجنيئر – (Einstein)آئين اسٹائين 126

۽ خدا (Burtrand Russell)برٹرينڈ رسل 142

جوش مليح آبادي ۽ خدا 152

۽ اقبال دامن يزدان 156

اڄ جو انسان ۽ خدا 167

3

هاالر لغاري

جنهن صرف ذاكر ۽ سنڌ ۾ واگهريجي جو ڳوٺ فقه جعفريه جي علمي مركز طور مشهور آهي،

ون ٻڌي رقص كندڙ؛ المذهب پر هي ڊگهن وارن، چوٹي وارو ۽ ڇيري ،خطيب ئي پئدا كيا آهن

پي (فل .تي ايم _شاه لطيف جي كالم ۾ تصوف. صوفي هاالر لغاري به ان واگهريجي جو ڄائو آهي

هادي، كندڙ هي صوفي ريسرچ اسكالر، سنڌ جي صوفي روح جي ترجمان شاعر، راڳي ۽) ايڇ ڊي

مانجهي فقير جو ٻالكو آهي، جيكو پنهنجي مرشد جي گنج جو سنڀاليندڙ كاتب ۽ سنڌ ۾

صوفي ازم، فلسفي، نظرياتي فزكس ۽ . صوفي تحريك جي احيا واري جاکوڙ جو کاهوڙي آهي

نفسيات جو وسيع مطالعو رکندڙ دوست بلكل ويشنو آهي ۽ پنهنجي ظاهري ڏيک ويک سبب

ا� کان وڌيك انسان ۾ ايمان رکندڙ، هاالر لغاري هن وقت انٹرنيشنل . ڀکشو پڻ سڎيو وڃي ٿو

. جو ايڈيٹر پڻ “صوفي”صوفي فائونڈيشن جو سيكريٹري جنرل آهي ۽ كتابي سلسلي

.جهڑو ئي آهي) صادق شاھ(هاالر لغاري جو خيال بلكل عمر كوٽ جي صوفي صديق فقير

ا� اوراهون ڇڎي پري پنڌ پيا،

ن اڃان كي ٻيا،بنا نالي سپري

.واكيندا ويا، صادق ٻڌيو سندرا

كجهه عرصي کان سنڌ ۾ ٿيندڙ صوفي كانفرنسن ۾ پنهنجي پيش كيل تحقيقي مقالن

سبب پاڻ هك نوجوان صوفي دانشور طور اڀري رهيو آهي، سندس ترجمو كيل هي كتاب

.مطلق سچ جي ڳوالئن ال سنڌي ۾ هك بنيادي دستاويز ثابت ٿيندو

.ڊاكٹر صوفي ساغر ابڑو

. انٹرنيشنل صوفي فائونڈيشن سنڌ

4

سنڌيكار پاران

و تصور پنهنجي پهرئين اظهار وانگر اڄ اه خدا جو تصور بنھ ئي مقدس ۽ معتبر موضوع رهيو آهي،

به پراسرار آهي، صدين پڄاڻان ان تصور كيئي روپ ورتا، كڎهن اهو هك کان وڌيك وجودن

آڌار سمجھيو ٿي ويو ته، كڎهن هيكڑائي جي شكل ۾، كڎهن اهو كائنات ۾ موجود مادي

ان وجودن جي شكل ۾ سمجھڻ جي كوشش كئي ويئي ته، كڎهن ان جي تشريح مادي ک

ٻاهر كئي ٿي ويئي، مطلب ته هر دؤر ۾ انسان ان کي ان وقت جي عقل سليم آڌار سمجھڻ جي

.كوشش كئي آهي، خدا جي تصور تي ايمان جيترو آڳاٹو آهي، اوترو ئي آڳاٹو انكار به آهي

آهي، اهو بحث انسان جيترو ئي پراڻو آهي، ان کي رد يا قبول كرڻ به ان جيترو ئي قديم

فرق رڳو ثابتين جو آهي، صديون اڳ خدا جي تصور تي ايمان آڻڻ يا نه آڻڻ ال جيكي ثابتيون قائم

كيون ٿي ويون، اهي مجموعي انساني شعور جي ارتقا سان گڎ ارتقا كندي، ٻين سمورن موضوعن

يخي طور اڄ سائنس خدا جي تصور جي انسانذات ۾ تار. وانگر سائنس جي نشاني تي اچي ويون آهن

جدان نه پر هن جي فطرت جي مظهرن کان اڻڄاڻائي جو نتيجو سمجهي ٿي، جيئن موجود هئڻ کي و

، ته اهو سمورو تصور انسان جي )ملو اڄ به ان خيال جو آهي( بنھ ويجھڑ ۾ به سمجهيو ٿي ويو

جدان جو مظهر آهي، جيكو تاريخ جي كنهن نامعلوم دؤر ۾ خدا ۽ انسانعلمي ۽ شعوري و

.جي سڌي رابطي واري وقتن ۾ انسان جي الشعور جو حصو بڻيو هو )دمآ(

كڎهن كٿي پڑهيو هئم ته بنيادي طور تي زندگي گذارڻ جا ٻه رويا آهن، هر

ڳالھ، هر مظهر، هر رويي کي جيئن جو تيئن بنا كنهن سوچ ويچار جي قبول كيو، بنھ سولي

هي كتاب . ڃو، يا وري سوچو، غور فكر كريو ۽ انكار كري ڇڎيوسمجھاڻي ته ٻولڑيا بڻجي و

.انهن ذهنن ال آهي، جيكي سوچين ٿا، غور ۽ فكر كن ٿا ۽ انكار جي جرئت رکن ٿا

اهي صادق ذهن جن ال اسانجي لطيف فرمايو آهي ته؛

رانرقان جي كاٹيائون ق

. . . . . . . ڦرهي تان ف

ذريا، هك كيرن ک هن كتاب ان اڳ ٻه ٻيا كتاب ان ئي موضوع تي نظر مان گ

God: the)۽ ٻيو پروفيسر ڊاكٹر وكٹر جي اسٹينگر جو كتاب “خدا جي تاريخ”آرم اسٹرانگ جو

failed hypothesis, how science shows that god does not exist) پهريون كتاب خدا جي تصور جي

۾ ان جي كيفيتن جي بحث تي مشتمل آهي، جڎهن ته ٻيو كتاب تاريخي ارتقا ۽ مختلف مذهبن

خدا جي تصور جي سائنسي ۽ فلسفياڻي ڇنڈ ڇاڻ آهي، بنھ ئي اهم بحث كيل آهي، وقت اجازت

.ڏني ته ان جو به ترجمو كري سنڌي پڑهندڙن ال پيش كبو

جب هن كتاب جي ليکك جو تعلق اسانجي ئي سماج سان آهي، منهنجي ڄاڻ مو

پاكستان ۾ اڳ ان موضوع تي كو به طبعزاد كم نه ٿيو آهي، ارشد محمود گهڻ پڑهيو، آزاد ۽

5

ترقي پسند خيال جو آهي، هي ترجمو سندن جرئتمند قلم کي ڀيٹا ڏيڻ جي خيال سان كيو اٿم،

مون هن كتاب کي پڑهڻ کان پو محسوس كيو ته ان کي سنڌي ۾ هئڻ گهرجي، ارشد صاحب

ته پاڻ انتهائي خوشي سان مونکي اجازت ڏنائون، ۽ اڄ كتاب اوهانجي هٿن ۾ سان رابطو كيم

آهي، هي سٹون لکجڻ تائين اسانجي مالقات نه ٿي سگهي آهي، رڳو فون جي رابطي سان هي كم

. مكمل ٿي رهيو آهي

موضوع کي سمجھڻ ال سائنسي سوچ جو هئڻ بنھ ضروري آهي، اسان هن كتاب جي

زمين جا واسي آهيون ، اتي توڙي جو اڃا تائين سائنسي سماج جا بنياد نه پئجي سگهيا آهن، جنهن سر

پر سنڌ ۾ صوفي فكر جي صورت ۾ هك خاص قسم جي فلسفياڻي ذهنيت سدائين کان رهي

ڻيو آهي، انهي فكر، آهي، جنهن بنھ ئي اوائلي وقتن کان مختلف سماجي تصورات جو تاڃي پيٹو ا

.كوٺيو ويو آهي) Absolute Truth(مطلق سچ به بحث هيٺ آندو آهي،جنهن کي ان خاص تصور کي

جيئن ته اسان وٽ اهو فكر نثر نه پر شعر جي صورت ۾ ملي ٿو، ان كري ان کي رڳو شاعري جي

عام فهم معنى ۾ شاعري ئي سمجهيو ويو آهي، لطيف جهڑي اعلى پايي جي مفكر کي به هك

ز ،۾ ضرورت ان ڳالھ جي آهي ته اصل. شاعر طورئي ورتو ويو آهيان سموري فكر جو جائزو ت

سائنسي نظرين پٹاندر وٺجي، ۽ فلسفياڻي اصول موجب جيكڎهن ان جو كو سماجي كارج

نكري ٿو، ۽ اهو رائج فكر جو ترجمان به هجي، ته پو ان جي اپنائڻ ۾ كهڑو عار ٿي سگهي ٿو؟

ڙن کي عجيب لڳي، پر مون وٽ هي كتاب هي تمهيد ممكن آهي كجھ پڑهند

صوفياڻي مزاج موجب آهي، ان ال كجھ ڳالهيون سمجھڻيون پونديون، اصل ۾ مذهب وٽ خدا

آهي، ان ۾ جيكي صفتون بيان كيون Anthropomorphism جو جيكو تصور آهي، اهوشخصي

آهي، جڎهن ته ٿيون وڃن، اهي كنهن ظاهر مادي ذات جون محتاج آهن، مطلب ته حد بندي ٿيل

سائنسي نقطه نظر ان کان مختلف آهي، سائنس وٽ هيستائين ٿيل تحقيق آڌار اهو چيو ويو آهي، ته

عمل كن ٿا، جيكي ازلي Physical laws هن سموري كائنات جي نظام جي پويان كي قانون

محتاج آهي، آهن، اهي قانون ئي هن جي ابتدا آهن، اهي ئي هن جو انت هوندا، ۽ انهن ئي قانونن جي

کان وٺي Sub Particlesهي سموري فطرت، جيكي مادي جي بنھ ئي بنيادي ذري ايٹم، انجي

اهو سمورو بحث ،كائنات ۾ موجود هر مادي موجود ۽ مظهر تي ساڳي صورت ۾ عمل كن ٿا

Quantum Mechanics ان آڌار جڎهن تصوف جو مطالعو كجي ٿو. جي سري هيٺ ويچاريو وڃي ٿو،

هو راز پڻ لكل آهي، ” وحدت الوجود“ته اتي جي تشريح شخصي خدا جي نه رڳو نفي آهي، پر ان ۾ ا

زجيكو مٿي بيان كيل سائنسي تشريح آهي، وحدت الوجود جتي شخصي خدا جي نفي ٿو ت

لكري اتي هو، وجود جي هيكڑائي مهل جي صفات، مظهرن، عملن جو قائل نظر اچي ٿو، ك

تصور ٻڌجي، ته هي سموري فطرت ۽ ان ۾ موجود جز، سموري جيكڎهن هك گهڑي ال اهو

جي سري هيٺ Absolute Singularity۾ Big Bang Theoryجيكو هاڻي ( موجودات هك آهي

6

ل، ته )سائنسي نظريئي جي صورت اختيار كري چكو آهيموجودات جي صفاتي عمل کي ك

چئجي ته كهڑو وڌا ٿيندو؟ Physical lawsجيكڎهن اڄ جي سائنسي زبان ۾ فطرت جا قانون

)مانجهي فقير....... (جي هور خدا نه سمجھ سگهين فطرت دا نام خدا هي

توڙي جو اسان جو سماج كنهن حد تائين صوفياڻو مزاج رکندڙ آهي، پر ان جي اصل روح کي

سمجهندڙ ڌريون ايكڑ ٻيكڑ آهن، ان كري اسان وٽ اكيڈمك سطح تي تصوف جي ايتري

نه ٿي آهي، اسان جي پڑهيل، لکيل طبقي وٽ تصوف جو تصور استحصالي آهي، ڏک جي رسائي

ڳالھ اها آهي ته ان ۾ اهو طبقو به شامل آهي، جيكو پنهنجي پاڻ کي آزاد خيال، ترقي پسند

چورائي ٿو، آئون تصوف جي طالبعلم جي حيثيت ۾ ان را جو آهيان، ته جيكڎهن سموري شعوري

. مي بنياد تي تصوف جو تجزيو كيو وڃي، ته صورتحال مختلف هونديانا هك پاسي كري عل

سنڌ ۾ صوفي حلقن طرفان هن قسم جي هي پهرين كوشش آهي، جيكا اميد ٿي كجي ته ان

ي ۽ هو سنجيدگي سان تصوف کي ندخاص روشن خيال طبقي جي شعور ۾ كا هلچل پئدا ك

.داسمجهڻ جي كوشش كن

هي، منهنجي هن كم ۾ جيكڎهن كا كوتاهي، ڀل ترجمو بنھ ئي مشكل كم آ

ك ٿي هجي يا كا غلطي هجي ته ان ال ضرور آگاھ كندا . چ

كتاب جي ليکك سائين ارشد محمود صاحب جو، جن ،آئون شكر گذار آهيان

هچائڻ ۾ منهنجي رهنمائي به كئي ۽ كتاب اوهانجي هٿن تائين پ مونکي ترجمي جي اجازت ڏني،

پاڻ پنهنجي سمورين مصروفيتن هوندي، هر وقت به سندن خاص توجه ال سندن ٿورائتو آهيان،

رابطي ۾ رهيا، ارشد صاحب جي معرفت فكشن هائوس الهور جي روح روان ظهور احمد صاحب

آئون ٿورائتو آهيان، سانئڻ امر سنڌو جو جن پنهنجي مصروفيتن هوندي، .جا پڻ ٿورا مڃان ٿو

، آئون شكر گذار آهيان، انٹرنيشنل صوفي فائونڈيشن سنڌ جي ب متعلق پنهنجا رايا ڏناكتا

محسن دوست ڊاكٹر صوفي ساغر ابڑي صاحب جو، جن نه رڳو منهنجي پنهنجي چيئرمين،

تصوف ڊاكٹر صاحبمنهنجي نظر ۾ پر كتاب ال منهنجو تعارف پڻ لکيائون، ،رهنمائي كئي

ثيت رکن ٿا، تصوف جي تاريخ ۽ ارتقا متعلق پاڻ هك ادارو آهن،جي باب ۾ بنھ وڏي علمي حي

.پيار، محبت ۽ شفقت جي لفظن تي ويساھ اچي ويندو آهي نيازمندي، فقير صورت آهن ۽ کين ڏسي،

هن ،منهنجي فقير هادي موال مانجهي سائين جن جا، جن جي پاڪ ذات ،كرماڻ ڳڻيا آخر ۾

، شعور بخشيو، هنن جي خدمت ۾ اچڻ کان )خت فيه من روحيونف( مٹي جي بوتي ۾ روح ڦوكيو

هك وائڑي روالڪ کانسوا اڳ آئونها کان پو ئي كجھ ٿي كجھ به نه هئس، هنن جي ڇ

ن كريم سگهيو آهيان، هنن جي ا

ن فيكون”ها کي ڇ

جي صدا ٿو سمجهان، جنهن مون کي “ك

بان ۾ ڇپر ڇان آهي، سندن عنايت جي نگاھ زندگي بخشي، سندن ٻاجهارو وجود، زندگي جي بيا

کانسوا آئون كجھ به ناهيان،

)ماڌو الل حسين. . . . . . . (كهي حسين فقير نماڻا، مين نهين سڀ تون

7

مون هن ذات پاڪ جي كرم جي نگاھ آڌار، حيات جي گوناگون روين کي محسوس كيو

كي پل اٿاھ درد ته كڎهن هن جي بارگاھ ۾ آهي، كائنات جي پراسراريت سان اٹكيو آهيان،

ڇيرين ٻڌي نچندي، سرمست كيفيتن جا مزا ماڻيا آهن، بس اهائي تمنا آهي ته، شال سندن بارگاھ

۾ منهنجو وجود سمورين اگالين،كچائين سان قبوليت جو شرف ماڻي، آئون هن جي ذات آڏو

ٿو، پنهنجي وجود جي سمورين خامين جو اعتراف كندي، سيس نوايان

تاڃي توريائون، تان عيب نكتا اتهين،

كوٺي كاپائتين کي پر ۾ پڇيائون،

.اگلڑي آئون، مونهان ڀڑا ڀڳا نه ٿيا

جي حاضري، خدمت ۽ هنان الئق آهي، جن ئي مون وٽ بس هن جي ذات

ت جي تصور جي انسان ذات وٽ عباد عقيدت، كچهري کي عبادت سڎي سگهجي ٿو، شايد اها ئي

. هئيابتدائي شكل

پاڻ فرمائين ٿا؛

سجده صنم كي سركو هئي، بس يه مري نماز هي،

. نهين مانتا كسي اور كو ، مرا عشق بي نياز هي

هاالر لغاري،

).ميرپورخاص( واگهريجي

halar6280@yahoo.com

8

ليکك پاران؟ اهو سوال كيترا ڀيرا پنهنجي پاڻ و محسوس ٿيي كتاب لکڻ جي ضرورت ڇخدا جي تصور ت

جو خدا جي تصور ۽ انسان جي ،کان پڇيو اٿم، زندگي ۾ ٻيا سوال يا ٻين موضوعن جي کوٽ آهي

ڇا ائين كرڻ اڄ جي ؟، وچ ۾ جيكي كجھ وهيو واپريو ان جو احوال كٺو كجي

.ضرورت هئي؟

يو فيصلو هو، باري تعالى جو مشكل ذميداري ۽ بنھ ئي ڏک انتهائي خدا تي كجھ به لکڻ

جذبا ۽ (Deep)اونها وترا اٹ سان عام ماڻهو جا نجھيل س ن م ا تصور جيترو عظيم ۽ برتر آهي،

مذهبن کان هٹي كري ۾ پر اسان وٽ ان باري عقلمندن جي اعلى سمجھ سلهاڙيل آهي،

، اهڑو كو كتاب ناهي جيكوسيكيولر ۽ سائنسي نقطهكو گهڻو علم موجود نه آهي

ساراهڻ جوڳو “خدا نمبر”پاكستان جا ٻه “نگار”ن سلسلي ۾ رسالي ا .نگاھ سان لکيو ويو هجي

اڃا تائين .ڏٺو وڃي ته اسان جي ادب ۾ اهو هك وڏو علمي خال آهي .قدم چئي سگهجي ٿو

اسان وٽ فكر ۽ عمل .لمي اثاثو كجھ نازڪ مامرن جي علم کان محروم آهياردو جو ع

سماجي ۽ خود پنهنجي اندر جو هك ئي وقت رياستي، ،ايتري گهڻي آهيتي روڪ جي روايت

جي روڪ ٹوڪ لڳي رهي ٿي،ن مهل كنهن ڏاڍي کي كپڑن کان آجو ڏسي به اگهاڙو نه ٿو ا

واھ واھ كئي ،الٹو هك ٻئي جي ها ۾ ها مالئيندي اگهاڙي کي بخمل پاتل چئي ،چيو وڃي

ي ٿي پر ان ۾ واڌارو به مال ۽ عزت پياري هج ن،وڃي ٿي ڇو ته هر كنهن کي نه رڳو پنهنجي جا

اڳ قائم ٿيل فكر ۽ زندگي جي مقرر كيل قدرن کي ساراهڻ سان ئي حاصل وه، اگهرجي ٿو

انهي كري پابندي ي،جهڻي سگه يبه روڪ ٹوڪ نه ٿ اپر كنهن جي سوچ تي ك ،ٿئي ٿو

اجي پابنديون به وقت سمجيكڎهن رياستي پابندي نه به هجي ۽ .اظهار تي ئي لڳي ٿي سدائين

لڳايل مرادوتڎهن به پنهنجي اندر جو خوف پاڻ ،هجن مري رهيونپنهنجي موت جي هٿان

علم ۽ تهذيبي فكر جي عمل ۾ ركاوٽ بڻيو رهي ٿو، تخليق، ،بڻجي) censorship(سينسرشپ

obscurant(تحقيق ۽ سڌاري جون مخالف قوتون ان سان سماجي ترقي جو عمل سست ٿئي ٿو،

forces(، وڌيك زور وٺي وڃن ٿيون، اونداهينسماج کي اهڑين حالتن ۾ بيٺل ۽ ۾ ٻوڙڻ ال

جيكو وقت ۾ به دردناڪ رويا پيدا ٿين ٿا،) intelligentsia(سينواريل سماج جي ذهين ماڻهن

بتي ڦيرڻ .آهي مثلجي ڦيٿي کي ا

تي به اهڑيون ڳالهيون كرڻ ميڈيا تي زور ڏيڻ جو فيشن آهي، “قدرن”اسان وٽ پنهنجي ؛مثالطور

اسانجي قدرن واري .جيكي اسان جي قدرن جي خالف هجن تي سخت پابندي لڳائي ويندي آهي،

ته كو سماجي قدرون ،پوري انساني تاريخ ۾ كٿي به نظر نه ٿو اچي ڳالھ ڏاڍي عجيب آهي،

يا ،ويا يا ته سماج پنهنجي پيارين قدرن سميت فنا ٿي ڄمي ويون هجن، ركجيهك جڳھ تي

،پنهنجو كنديوري بدلجندڙ روايتن کي . هرجن موجب اڳتي وڌي ويافطرت ۽ زندگي جي گ

9

تاريخ ۽ قومن جا معيار ته وڏي ڳالھ سوال اهو آهي ته اهي قدرون كيستائين اسانجون رهنديون،

ته ،ته ان کي احساس ٿيندو ،پر جيكڎهن هر اكيلو فرد پنهنجي زندگي جو جائزو وٺي ،آهن

جن جو پتو كيترا عزيز رويا بنا كجھ چوڻ آکڻ جي ان جي زندگي مان خارج ٿي ويا، كالھ

ته جيكڎهن ،جو ٻيو وڏو فيشن اهو آهي جهڳڑي جي ڏيوالپڻياسان وٽ ان فكري .ئي نه پيو

،اسان كنهن وڏي علمي مستي ۾ اچونل ته سماج جي قديم ترين روايتن ڏانهن موٹڻ کي ك

دليل اهو آهي ته اسان پنهنجي قديم روايتن کي ترڪ كيو ون،مسئلن جو حل سمجهندا آهي

جڎهن ته اصل مسئلو ان جي بنھ ئي ابتڑ آهي، .ڑيل آهيونتڎهن ئي اخالقي طور تي ٿ ،آهي

جو اسان نيون ،سماجي اوجهڑ ان كري آهي پراڻيون روايتون هاڻي موٹي ته نٿيون سگهن،

خبر ناهي ته . آهيون ۽ انهن کي قبول نه پيا كريونروايتون قائم نه پيا كريون يا انهن کان ڊنل

ئيانهي كري اها ڳالھ صحيح آهي يا نه ته انسان بنيادي طور تي آسان پسند رهيو آهي،

.اهي مثالي هجن ٿا ۽ هيرو ۽ ديوتا بڻجي ٿا وڃن ،جيكي انسان مشكل پسند هجن ٿا

جي جيكا ڳالھ انهن کي سماج سائنسدانن ۽ انقالبين فلسفين، صوفين، سمورن مذهبي اڳواڻن،

اهي پنهنجي آسپاس .اها انهن جي مشكل پسندي آهي ،۾ عام ماڻهن کان مٿانهون كري ٿي

صاف داقتن جي ڳوال ۾ نكري پون ٿا،ص۽ نين روايتن ۽ ،جي رائج حالتن تي راضي نه ٿا رهن

ظاهر آهي اهي كم بنھ ئي خطرناڪ هوندا آهن،ي كيل حيثيت ۽ روايتهك ته ٺهيل ٺ

جن ڏانهن كي به مقرر كيل راهون نه ،رشتن کي ڇڎي ڏيڻ ۽ اڻ ڏٺين منزلن ڏانهن هلي پوڻ

پر منهنجي خيال ۾ ان جي ،مونکي ناهي خبر ته ماهر ڏاهپ جي كهڑي تشريح كن ٿا. هجن

هك تشريح مشكل پسندي به كري سگهجي ٿي ڇاكاڻ ته بنھ ڏاها انسان اصل ۾

نجهيل بنھ ئي م حالتن ۾ وجهندا آهن، ڏکينڻ بنھ ئي اهي پنهنجو پا مشكل پسند هجن ٿا،

. نين منزلن جون راهون آسان ٿينجيئن ايندڙ نسلن ال ،هنمسئلن ۾ پاڻ وجهندا آ

سماج جو گهڻو ذهين ۽ دانشمند طبقو جنهن کي فطري طور اسان وٽ صورتحال مختلف آهي،

آسان رستن تي هلي ،هجڻ گهرجي اهو آساني پسند كندي پسند اختالفبي چين مشكل ۽

) STABLISHMENT(ڑتو پر جذباتي ۽ مقدس مسئلن جي زلفن جو اسير آهي، جيكو اهو ج ٿو،

،اهي اهڑيون ڳالهيون چوڻ جي کلي عام جرئت نه ٿو كري هنجي مفاد ال جوڙي رکيو آهي،نپ

ت جيتوڻيك سماجي قدرون هجن يا نظريا ،جنهن سان اسانجا سماجي ۽ قومي قدر خطري ۾ پون

۽ زندھ قومون هر وقت ،اهي هر گذرندڙ پل سان وقت جي ڦيٿي هيٺيان اچي دم ڏيندا رهن ٿا

.نئون انداز ۽ نيون قدرون پئدا كرڻ ۾ رڌل رهن ٿيون

نه كنهن کي ان جنهن تي گهڻي کان گهڻي ها ۾ ها مالئي ويندي هجي، ،مقدس شئي اها آهي

پر نئين فكر ال كڎهن نه ئي پئدا ٿئي،ڏانهن آڱر کڻڻ جي جرئت هجي نه ئي اهڑو كو خيال

ڇاكاڻ ته فطرت کي ٿيڻو ئي هوندو آهي،) BREAKTHROUGH(كڎهن كٿي نه كٿي

سماج جي معزز ڏاهن ۽ دانشمندن کان پڇو، ڇا انهن جي . هك هنڌ بيهي رهڻ نامنظور آهي

10

نه اها اهڑين تحريرن جي مطالعي جي كري فكر ۾ جيكا روشني ۽ خوبصورتي پئدا ٿي آهي،

ته پو جيكي اسانجي قائم ٿيل نظرين ۽ قدرن جي خالف هيون ۽ جيكڎهن ائين آهي، ،آهي

سماج انهن جي سوچ اوچي هجي، جيئن ته ،اهڑين ڳالهين کي عوام آڏو ڇو نه ٿو آندو وڃي

.صحتمند ترقي طرف وڌي سگهي

سماج ۾ . من ٿيونگه مستي ۾دانائي ۽ تبديلي ۽ ترقي کان عداوت رکندڙ قوتون ، اسان وٽ عقل

ته اسانجو سماج صدين کان ،، ۽ تفرقي ۾ واڌاري جو سبب ڇا اهو ناهي، فاشزمجي کوٽ برداشت

علم ،ڇا انهن ذهنن کي نئين فكر جي تازي هوا ڇهيو آهي؟ ،هك انڌي کوھ ۾ كريل آهي؟

نهن تي پيا آهن؟ جا كرڻا ا

كرڻ جي سخت ضرورت برپا ) RENAISSANCE( پوئتي پيل قومن ۾ هك فكري رينيسانس

جيستائين قوم جي فردن ۽ ادارن کي فكري خود ،پر اهو تيستائين نه ٿو ٿي سگهي آهي،

جاريفكري خود مختياري کانسوا اسانجي قوم جا تخليقي سرچشما . مختياري نه ٿي ڏني وڃي

. ندوخوشحال ۽ تعليم يافته پاكستان جو خواب سچ ٿي سگه نه ٿا ٿي سگهن، ۽ نه ئي هك آزاد،

،؟جهالت طاقتور ترين ادارا نه آهن كمزور ترين قدر ۽ منافقت ۽ ،ڇا اڄ اسان وٽ علم ۽ ديانت

هن كتاب جو . ؟پو رياست ۽ سماج كهڑن قدرن ۽ نظرين جي حفاظت جا هوكا ٿو ڏئي

ڇالئيسوال پڇڻ جي عمل کي تحريك ڏيڻ جي ،مقصد رائج فكري نظام جي بيٺل تال ۾ پٿر ا

ي، جيئن ماڻهو جيكو سچ مڃين ٿا، ان کي پوري سمجھ ۽ چٹي يقين سان هك كوشش آه

. عقل ئي فطرت کي سمجهڻ جو اكيلو اوزار ٿي سگهي ٿو. سچ مڃين

نجي نالي ۾ فطرت، ۽ خدا ٹيئي هك ٻئي جو ضد نه ٿا ٿي سگهن، عقل،جڎهن ته رائج تصور ۽ ا

ٿارجي ٿو ،قائم كيل فكري نظام ۽ عقل جي وچ۾ چٹا اختالف موجود آهنجڎهن به سوال ا

نجي جواب ۾ اسانجي ،؟ي راھ ۾ ركاوٽ ته ناهيته مذهب، سائنس ۽ ترقي جدانشمندن ا

بوط مؤقف اختيار نه كيو آهي، ڇا موجوده نالي ۾ نهال مذهبي تعليم ضكڎهن به چٹو ۽ م

ن ،تعصبي ۽ غيرسائنسي فكر جو سبب ناهي؟ تنگ نظري، جو واڌارو تفرقي بازي،۾ سوچ ڇا ا

ته مذهب سائنس جي ترقي ۾ كا به ،جڎهن ائين چيو ٿو وڃي ،جي جا محدود نه آهي؟

ن سان الڳاپيل ڄاڻ ئي سمجهي وڃي ٿيتي سائنس مان مراد رڳو مشينون ۽ ا

. ركاوٽ نه آهي، ا

زندگي ۽ كائنات پر سائنس سماجي دنيا، جڎهن ته سائنس رڳو مشينون ٺاهڻ جو نالو نه آهي،

۾ به هك خاص طرزفكر به پئدا كري ٿي، جيكو الزمي طور مذهب جي بيان جي باري

لي حقيقت کي چٹو تسليم نه كرڻ صداقت کان .كيل نقطه نظر کان اختالف رکي ٿوان ک

ته تعليم يافته ماڻهو عقل جي ڏنل علم موجب پنهنجي ،اصل ۾ ٿيندو ائين آهي ڀڄڻ ٿيندو،

نهن ،ي پالش كريکمذهبي عقيدن ن ۾ ا

.كرڻ جي كوشش ۾ هوندا آهن )ADJUST(کي ا

اڳين صفحن ۾ خدا جي تصور جي كهاڻي پيش كئي پئي وڃي، خدا جي كهاڻي خود انسان

ته هن كتاب جا و ڌيان نه ڏنو ويو،داستان آهي، جيكڎهن گهڻ جي شعور جي ارتقا جي

11

نهن کان ،كجھ حصامعافي جي كجھ ماڻهن ال صدمي جو سبب ٿي سگهن ٿا، آئون ا

نهن جي عقيدي ۽ حق تي ايمان جو احترام كريان ٿو درخواست كريان ٿو،پر ڇا كجي جو ،ا

جڎهن فطرت هن کي اهڑي كهاڻي ، کي به منهن ڏيڻو پيو هو) DARWIN(اهڑي صدمي کي ڊارون

جيكا مذهبن جي پيش كيل كهاڻي کان بنھ ئي مختلف ،ٻڌائيندي ڏسڻ ۾ آئي

هن كتاب جو مقصد .فطرت جي ٻڌايل كهاڻي کان انكار ممكن نه هوخود . . . . . . هئي

ته ڇا خدا سان جذباتي ۽ انڌي عقيدي بدران عقل ۽ ڏاهپ جو رشتو قائم ،اهو سوال اٿارڻ آهي

كري سگهجي ٿو؟

ڏٺو وڃي ته جنهن کي اسين خدا چئون ٿا، اهو كنهن جي مڃڻ يا نه مڃڻ جو محتاج كونهي،

ڇا خدا جي قوت ۽ ،تي خون خرابي كرڻ تي ڇو تيار ٿي ويندا آهيون؟پو اسان ان جي نالي

اسان ائين ڇو ٿا . جنهن نفي ۽ اثبات جي دنيا پاڻ ئي ٺاهي آهي ،ڏاهپ اسان کان گهٹ آهي؟

ته خدا جي وجود جو تصور رڳو جذباتي ايمان سان ئي قائم رهي سگهي ٿو ۽ ان کي ،سوچيون

كنهن کا به پڇي ڏسو خدا يا ، تيار داللن جي ضرورت آهي ڑي ال۽ هر وقت جهي ،الٺڑين محافظن

هو ان جو جواب پنهنجي علمي سطح موجب ڏيندو، انجي جواب مان پتو پوي ،مذهب ڇا آهي؟

الن جي خدا جو تصور ٻيو هوندو ۽ ملي چكو آهي، م ) (EXPOSUREته خود هن کي كيترو ،ٿو

پنهنجي علمي پاڻ انسان ساب كتابحجو ؟،ان جو مطلب خدا ڇا آهي. سائنسدان جو ٻيو

پسمنظر جي حوالي سان كري ٿو، تنهنكري هن كتاب جو مقصد هزارين سال پراڻي خدا

ر ان جو جائزو وٺڻ آهي، ڇو ته جي تصور کي اڄ جي انسانن جي علم جي سامهون رکي نئين س

دائن جا مان سڀني ڏٺل اڻ ڏٺل خ ڌرتي جي كعبيجڎهن هن ،اهو ڏينهن هاڻ پري نه ٿو لڳي

.بت موكالئي ويندا

۽ خوف ۾ اچي وڃان، منهنجو سماجي دٻا مون نه ٿي چاهيو ته كتاب لکندي كنهن

اصولي فيصلو هو ته، كتاب ۾ بنھ ئي چٹي ڳالھ هجڻ گهرجي، پو ڀلي ته دليل ۽ حقيقتون

ن جي رواجي مذهبي خدا جي تصور کي ٹوڙي ڇو نه ڇڎين، تنهنكري اردو زبان ۽ شايد مسلمان

تاريخ ۾ ڇپجڻ واري پنهنجي نوعيت جي پهرين دليراڻي كوشش آهي، جڎهن هي كتاب

ڇپجي ماركيٹ ۾ آيو ته پڑهيل لکيل لڎو حيران ٿي ويو، ذاتي طور تي گهڻن دانشورن ۽

ليکكن منهنجي ان كاوش کي ساراهيو، پر ظاهر آهي كو به ان كتاب تي کليل تبصرو نه

.ه سيني پڑهندڙن تائين پهچندو رهيوكري سگهيو، ۽ هي كتاب سيني ب

ته هن كتاب ۾ جيكو كجھ چيو ويو آخر ۾ هك ڳالھ جو چوڻ ضروري ٿو سمجهان،

ڄاڻڻ ر روايتي رخرڳو سوچڻ جي هك كاوش آهي، نئين ۽ غي اهو حرف آخر ناهي، ،آهي

لي سگهن .کانسوا صداقت ۽ علم جا دروازا نه ٿا ک

،ينهن دوستن کي سامهون اچڻ گهرجا

ڃارا رهجي جيكي مون کان وڌيك علم رکن ٿا ۽ اهل به آهن، انكري جو جيكي سوال اڃا ا

.ويا آهن يا جن کان نگاھ هٹي ويئي، انهن تي وڌيك روشني پئجي سگهي

12

۾ ڇپيو، 2010۾ ڇپي، وري ان جو ٻيون ڇاپو 1997تصور خدا پهريون دفعو اردو ۾

ڳالھ آهي، ته هاڻي ان كتاب جو سنڌي ترجمو ڇپيو آهي، ان منهنجي ال بنھ ئي خوشي جي

ال آئون محترم هاالر لغاري صاحب جن جو شكر گذار آهيان، آئون کين نه سڃاڻندو هئس، هي

كتاب سنڌي ۾ ترجمو كرڻ انهن جو پنهنجو ذاتي فيصلو هو، جنهن ۾ ظاهر آهي، کين

ائڻو پيو هوندو، توڙي جو آئون سنڌي تمام گهڻي محنت كرڻي پئي هوندي ۽ پنهنجو وقت سيڑ

کان صفا اڻ واقف آهيان، پر مونکي اميد آهي، ته پڑهندڙن کي سندن ترجمو وڻندو ۽ اهي هاالر

.جي هن كاوش کي ساراهيندا

آخر ۾ آئون سنڌي دانشور سائنڻ امر سنڌو جن جو ۽ ڊاكٹر صوفي ساغر ابڑي

تاب متعلق پنهنجا تاثرات لکي مونکي عزت صاحب جن جو به شكر گذار آهيان جن ك

.بخشي

ارشد محمود

13

.هك علمي روايت جي ابتدا :تصور خدا

هك اهڑي سماج ۾ جتي مذهب انسان جو، فرد جو ذاتي مامرو سمجھڻ بجا، سماج ۽ رياست جي

طور تي دينيت جي ان پيل پاون مركزي نقطي طور ڏسڻ جو وهنوار هجي، اتي خدا جو تصور يقيني

اهڑي سماج ۾ دينيت جي پرزم مان پرک . تي بيٺل هوندو، جنهن جي عمارت تي ملو ويٺل آهي

بجا، جيكڎهن خدا جي تصور کي خالص علميت جي روشني ۾ پرکڻ جي سادي كوشش به

ان جنگ كئي وڃي، ته ان کي يقيني طور تي كنهن علمي روايت جي ابتدا بجا انڌي عقيدي س

جو تاثر پئدا كرڻ جي كوشش كئي ويندي، ۽ اهڑو تاثر پئدا كري ان ۾ خدا جي خوشنودي

ٻوڙڻ جي كوشش كئي ٿي وڃي، اهو كنهن کان به /شامل كري، كيترا خنجر خون ۾ ٻوڙبا

.لكل ناهي

ل آهي، سڄو سارو مغرب جو فلسفو، طرز زندگي ۽ معاشرتي نظام جن بنيادن تي آڌاري

ان ۾ علميت کي عقيدي پرستي جي غالف مان آزاد كرائڻ جي جدوجهد شامل رهي آهي، ۽

كير ٿو چوي ته ان وقت به كليسا جي راڄ مان نجات ال فكر جي پاڙن کي رت جو ريج نه مليو

آهي، كير ٿو چوي ته كليسا جي مضبوط ديوارن جي آڙ ۾ هن اهل جبه واري اقليت، دهشت

لميت جي روايت سان الجهي پنهنجي دامن و آستينن کي اهل دانش جي خون سان جي راڄ تي ع

رنگين نه كيو آهي، ها پر اهو مغرب جي اهل دانش جو قبيلو هو، جيكو خون جي خراج سان

. روشني جو كرڻو سالمت بچائي نكتو، سر گهوريا ته خير ٿيو

ؤر ۽ وچين صدي تي طاري رهي كليسا جي گهنڈ سان جيكا خوف ۽ دهشت جي رڦڻي اونداهي د

آهي، لڳ ڀڳ اهڑي رڦڻي ۾ ورتل هي پنهنجا سماج به آهن، جتي علميت ۽ عقيدي جو رستو جدا

جدا نه ٿي سگهيو آهي، اهڑي رڦڻي ورتل سماج ۾ جيكڎهن هن كتاب جي ليکك ارشد محمود

اريخي ارتقا، ضرور اها جرئت كئي آهي ته خدا جي تصور تي چڑهيل عقيدي جي دز هٹائي، ان جي ت

ثقافتي اظهار ۽ علمي حوالن سان هك ننڍڙي بحث جو ئي آغاز كري، هن كتاب جي ڇپجڻ ان

جي پڑهيئي وڃڻ کي ان جي تھ ۾ لكل فهم جي ادراڪ کي انڌي عقيدي جي مدمقابل بيهاري،

ڀيٹ جي كوشش ۾ ان کي خدا جي روايتي تصور جي منسوخي جو پروانو سمجھڻ وارن کي

جي ته هي كائي جنگ ناهي، نه انڌي عقيدي خالف ۽ نه ئي دينيت يا مذهب خالف، پر ٻڌائيندو هل

.دراصل هي سماج ۾ علمي روايت جي بنياد وجھڻ جي ابتدا ضرور آهي

ليکك پنهنجي تهذيبي ورثي جي روايت کان به ڀلي ڀت واقف آهي، ته جڎهن اهل مغرب كليسا

ک مان نكري نروار ٿيندڙ نئين مذهب جي خوف جي تاريكي ۾ غرق هو، تڎهن حجاز جي ك

اسالم، پنهنجي تخليقي عروج وقت علميت، منطق ۽ نئين فكري زاوين سان جهيڑڻ بجا عباسيه

دؤر ۾ بغداد کي ان جو مركز بڻائي چكو هو، عباسيه دؤر جي بغداد ۾ مباحثي جي ان روايت

ان عروج جي زوال جي كهاڻي .فلسفي ۽ فكر ، سائنس ۽ کوجنا، تحقيق ۽ مشاهدي جو بنياد وڌو

14

به خاصي دردناڪ آهي، جڎهن اهل اسالم ۾ صاحب جبه ، فكر ۽ فهم جي واٽ ۾ الجهي بيهي

.رهيو، صاحب جبه جي فتح سان اها روايت اسانجي مسلم معاشرن ۾ ماضي جو قصو آهي

اهل جبه كليسائي كليسائي معاشرو اسانجي رستي تي هلي پوندڙ ۽ اسانجو

هاڻي اهل جبه جو سڎ، اسانجي معاشري ۾ به خوف جي رڦڻي . . . . . . . روايت جو محافظ بڻجي پيل

رڳو دوزخ جي باھ کان ئي نه ديڄاريندڙ، كليسا وانگي، سسيون الهي، رت . . . . . . . . . . پئدا كندڙ

ٻي هڻڻ سان ئي هو غسل واجب جي هك خوفناڪ روايت قائم كري چكا جي درياھ مان ٹ

آهن، سندن خدا جي تصور جي تشريح سان ٹنگون ڏكڻ لڳن، چهرو پيلو ٿي وڃي ۽ هٿن پيرن مان

هو منبر تي آهن ۽ . . . . . . . . . ڳوٺ ڳوٺ، گهٹي گهٹي، شهر شهر . . . . . . . . ساھ ڇڎائجڻ لڳي

ٻڎل هجڻ كري ماٺ تي سندن آڏو هيڻن جي، گناهگارن جي هك خلق بيٺي آهي، جا گناھن ۾

. . . . . . . . “سوال حرام آهي”. . . . . . . مجبور كيل

اهو منبر تي ۽ منبر آڏو . . . . . . . هو جيكو پالڻهار هو، خلقڻهار هو، جيكو هادي هو

. . . . . آهي “قهار”جهكيل گناهگارن جي هجوم آڏو، هاڻ محض

ي، اهي دين تي بنياد رکندڙ هجن يا الدينيت سندن طرز زندگي جن معاشرن جي رکوالي خوف كر

هجي، اهي معاشرا گهڻو دير جالي نه سگهندا آهن، خوف ۾ ورتل معاشرن جو جو مزاج ۽ نفسيات

.تخليقي ترقي بجا بيمار بيهك جو شكار ٿي وڃي ٿو

آهي، اهڑن سماجن دينيت جو خوف هجي يا رياست جو خوف، ٻنهي وٽ آقا جو تصور قهاري

۾ مالك جو تصور موت سان مماثلت رکندڙ آهي، آقا کي ٻاجهارو بنائڻ ال، مالك کي مهربان

بنائڻ ال سڀ کان پهرين خوف جي، دهشت جي بت باشي ضروري آهي، ان خوف کي شكست ڏيڻ

كري کانسوا ، ان تي پٿر اڇلڻ کان سوا ممكن ئي ناهي ته ڏاهپ جي ان رستي جي آبياري

. سگهجي، جيكو معاشري جي ترقي ۽ انجي ڀالئي ۽ واڌاري ال كم اچي

ن کي فكري جاڳرتا واري تحريك سان ڀيٹي ان جي ضرورت تي زور ڏنو آهي، ليکك ا

هن پنهنجي پيش لفظ ۾ واضع كيو آهي، ته هي سوال پڇڻ جي عمل کي تحريك ڏيڻ جي

ن مان كڍي عقل جي راھ تي كوشش آهي، سماج ۾ علميت واريروايت کي عقيدي جي ك

مغربي معاشرو ان كري ترقي، سوچ ۽ فكر، تخليق ۽ کوجنا ۾ اسان کان اڳتي ناهي، ته . آڻڻو آهي

كو انهن خدا کي مڃڻ ڇڎي ڏنو آهي، جيئن اسانجا صاحب منبر حضرات ڏينهن رات هوكو ڏين

كري به اڳتي آهن، جو انهن عقيدي ۽ علميت ٿا، پر مغربي معاشرو ۽ سڌريل سماج اسان کان ان

جو رستو جدا جدا رکيو آهي، انهن كڎهن به عقيدي کي علميت جي راھ کوٹي كرڻ نه ڏني آهي

ئي آهي، ” عقل“۽ هن سڄي سفر ۾، جيكڎهن انهن جو كو سونهون، كو رهبر رهيو آهي ته اهو

.نه كي الدينيت، جيئن اسان جا اڻ ڄاڻ ڄاڻو فرمائين ٿا

ائين كائنات ۾ موجود فكر کي سائنسي طريقي كار تي آڌاري پرک كرڻ جي عادت نه جيست

اهو “خدا جو تصور”. وجھبي، تيستائين عقل جي راهنمائي وارو خواب شرمنده تعبير نه ٿي سگهندو

15

مركزي نقطو آهي، جنهن جي پرک كتاب جي ليکك عقل ۽ تاريخ جي حوالن سان كرڻ

.ضروري سمجھيو آهي

، اهو محض ليکك جو هن “خدا جي كهاڻي خود انسان جي شعور جي ارتقا جي داستان آهي”

كتاب ال لکيل پيش لفظ جو جملو ناهي، پر هن كتاب جو تت آهي، ان تائين پهچڻ ال ضروري

اهو ابتدا ۾ انسان، خدا جي تصور کي خلقيو. . . آهي ته هن تصور جي ارتقا جي تاريخ جا پيرا کڻجن

اهو ! ۾ ڏنل، كيرن آرم اسٹرانگ جو ابتدائي جملو آهي، ابتدا ۾ انسان هو يا خدا “جي تاريخ خدا”

.بحث مغرب ال پراڻو ٿي چكو آهي

کان مرداڻي تصور تائين، گهڻ خدائي جهان کان هك ) ديوي(خدا جي عورتاڻي تصور

سال لڳا آهن، جيترا انساني تهذيب جي خدا تائين جي پهچ ۾، حضرت انسان کي لڳ ڀڳ اوترا ئي

ساڳيو نه رهيو آهي، عالئقائي، تهذيبي ۽ “خدا جو تصور”ان سموري عرصي ۾ . . . . . . ارتقا کي

پري نه ٿا وڃون، پنهنجي . . . گڎوگڎ ماحولياتي تبديلين سان خدا جي تصور ۾ ڦير گهير ٿي آهي

ذران آسپاس نهاريو، جيستائين ڳوٺ جي مسيت جو مولوي، ا� نالي جي لولي ۽ وٹي لسي تي گ

ڏاڍو ٻاجهارو هو، ان وقت پنهنجو خدا مهربان هو، هو “خدا جو تصور”كندو هو، تيستائين پاڻ وٽ

چكن جو به، اهو خدا گناهگار جو خدا به هو، ته متقي جو به، هو وئيشيا جو خدا به هو، ته چور ا

پر ڳوٺ . ۾، ڄڻ هر انسان جي جي سان ڳنڍيل صوفي تصور جيان دل جي شھ رڳ ويجهو، ڄڻ اندر

جي مسيت جڎهن کان مدرسي جي شكل اختيار كئي، جڎهن کان ڳوٺ جي مولوي کي پگهار

كٿان ٻاهريان ملڻ لڳي، ته اچانك ئي اچانك پالڻهار، ٻاجھاري ۽ مهربان خدا جي تصور تي، قهار

و، خدا جو وڏو ٺيكيدار بڻجي ويو، خدا جو تصور حاوي پئجي ويو، مولوي، حضرت موالنا بڻجي وي

.هاڻ گناهگار جو خدا ۽ پاكباز جو خدا ساڳيو نه رهيو آهي

ان كري خدا جي تصور جا معاشرتي، سماجي، معاشي بنياد ان جي ارتقائي تشكيل،

.ڄاڻڻ انتهائي ضروري آهي

قي جي راھ تي آڻڻ گهرن انهن ال جيكي عقل کي راهنما، سونهون كري پنهنجي معاشري کي تر

انهن معاشرن کي هن كتاب جي اشاعت کي نه رڳو خوش آمديد چوڻ کپي، پر هن كتاب . . . ٿا

.کي عام خلق جي شعور جو حصو بنائڻ جي كوشش به كرڻ کپي

.امر سنڌو

شعبو فلسفو

. سنڌ يونيورسٹي ڄامشورو

16

دا جو تصور قديم تهذيبون ۽ خ

ي اصل ڏانهن موٹڻو پوي ٿو،ان ج ال كنهن به شئي جي باري ۾ حقيقت پسند را تائين پهچڻ

ا جي ته ان شئي جي پهرين شروعات كيئن ٿي، ۽ اها ارتق ،يعني اهو مطالعو كيو وڃي ٿو

ذري .شكل ۽ صورت ۾ اسان تائين پهتي آهي هاڻوكيكهڑن مرحلن مان گ

معلوم انساني تاريخ کان وٺي اڄ تائين انسانن جي كا به اهڑي وسندي نه ملي آهي، جتي فطرت

مختلف دؤرن ۽ مختلف جاگرافيائي ٿانهين كنهن هستي جو تصور موجود نه رهيو هجي،کان م

جي ثقافتن ۾ انسان پنهنجي شعور ۽ علمي سطح موجب خدا جا بي شمار خيالي ۽ مادي حصن

.روپ گهڑيا آهن

، اهو ڏسڻ ال خود انسان جي عمر جو اندازو لڳائڻو پوي ٿو، ؟خدا جو تصور كڎهن پئدا ٿيو

انسان نما نسل ٹيھ لک سال جهڑو فرق كرڻموجب ) anthropolgy(ي انسانن جي علم اوائل

هٿن جي بناوٽ مكمل طور تي ترقي كري .۽ سڌو ٿي هلندو هو ،پهرين وجود رکندو هو

پنج لک ) homo erectus(اهي پٿر جا اوزار استعمال كندا هئا، پر سڃاپڻ جهڑو انسان چكي هئي،

۽ ا هئاپاڙا ٺاهي غارن ۾ رهنداهي و هو، هو باھ ٻارڻ سکي چكجڎهن سال پهرين ملي ٿو،

انهن جي دماغ جو سائيز لڳ ڀڳ اڄ جي انسان هكٻئي سان ساڳي ٻولي ۾ ڳالهائيندا هئا،

.برابر هو

عراق، چين ۽ يورپ جي ،هديونوجب قديم ترين مذهبي خيالن جون شاقديم آثارن جي ڳولها م

انهن قديم .يونجٹيھ هزار سال پهرين تائين ملن ٿكجھ حصن ۾ رڳو هك لک کان وٺي پن

دفنائڻ جي هنڌن مان خبر پوي ٿي ته .چيو وڃي ٿو) neanderthal(ترين انسانن جي هك قسم کي

ان مان اها شاهدي ملي ٿي ته جن جو تعلق موت سان هو، ،هئا خيال رکندڙ اهي اهڑا مذهبي

جيكو سدائين کان دو هو،نسمجهيو وي موت کي كنهن اڳين دنيا ڏانهن موٹي وڃڻ جو رستو

homo(نسل پهرين جديد انساني سال پنجاھ هزار .هك بنيادي مذهبي عقيدو رهيو آهي وٺي

sepien (جي شروعات ٿي ،)Paleolithic period (،نالي ان دؤر ۾ تمام گهڻا عورتاڻا مجسما مليا آهن

چشمو آهي، ان مان پتو پوي ٿو جيكا سموري زندگي جو سر جنهن مان ماتا جو تصور ملي ٿو،

هو، صاف ظاهر آهي ته انسانن جو پنهنجو ) ديوي( ته اوائلي زماني ۾ خدا جو تصور عورتاڻو

پئدا تنهنكري دنيا جي ٻين شين کي ته عورت ئي پئدائش جو ذريعو آهي، ،مشاهدو ۽ تجربو هو

قبل سال 11000اسانجي زمين تي آخري برفاني دؤر . كرڻ واري هستي به عورت ئي هوندي

۾ فصل اپائڻ سکي ورتو هو ۽ ) near east( ويجهي اوڀرسال قبل مسيح انسان 8000مسيح ختم ٿيو،

ايشيا ۽ آفريكا جي عالئقن ۾ پوکي كرڻ جو اهو هنر اڳين كجھ هزار سالن ۾ يورپ،

مذهبي زراعت انساني زندگي ۽ ان جي .چيو وڃي ٿو.) Neolithic period(ڦهلجي ويو، ان دؤر کي

17

انسان پنهنجيون وسنديون آباد كري سگهندو هو انكري يهاڻ خيالن کي ئي بدالئي ڇڎيو،

به قسمين قسمين شكلين ۾ ٿيڻ لڳا، ڌنڌا سماجي زندگي جڑڻ لڳي هئي،شهر ۽ ڳوٺ،

ترقي جي ان مقام تي ٻيا مختلف ايجادون كرڻ لڳا، ،۾ جنبي ويا كجھ صنعتي هنرن

.اد كئي، جنهن سان تاريخ کان اڳ وارو زمانو ختم ٿي ويوايجواندكائي ۽ گهرج لکت

ڌرتي “انسانن جي مذهبي خيالن جي گهڻي دلچسپياها ڳالھ سمجهڻ جي آهي ته ان دؤر جي

قبل مسيح کان شروع ٿيو ۽ عظيم 3500شهري تهذيبن جو آغاز .سان هئي) mother earth( ”ماتا

ان ۽ كجھ دير سان چين جون تهذيبون هندست مصر، دريائن جي كنڌين تي ويجهي اوڀر،

ڀرشروع ٿئي ٿو، ) iron age(قبل مسيح کان لوھ جو دؤر 1200چون ٿا، وري ) bronze age(يون، ان کي ا

هو وقت هوجڎهن ،انهي دؤر ۾ كالسيكي مذهبن جون عظيم رياستون وجود ۾ آيون ۽ اهو ا

انساني تاريخ ۾ انسان جي هاڻي جيكڎهن ڏٺو وڃي ته مجموعي .اڄ جي مذهبن جو ٻج ڦٹو

۽ اهو عمل بنھ ئي . . . . . . عمر جي ڀيٹ ۾ موجود مذهبن جي عمر بنھ ئي قليل نظر اچي ٿي

مطلب ته لکن سالن جي انساني زندگي يا ته مذهبي خيالن لڳي ٿو،) recent phenomenon(ڻوكو ها

هك کان نه هو، يا وري ان جو اڄكلھ جي منظم مذهبن سان كو به تعلق ،کانسوا گذري

طاقتور مالئيت ۽ كڎهن كڎهن مقدس مقدس بادشاهتون، وڌيك ديوتائن جو وجود،

ماڻهو ننڍين ننڍين عبادتگاهن ان دؤر ۾ .كالسيكي مذهبن جون خاصيتون هيون ،كتاب

قديم مصر جا . ۽ وڏين مركزي عبادتگاهن جي تعمير به ٿيڻ لڳي هئي ،۾ پوڄا پاٺ كندا هئا

و پنهنجو سردار ۽ ديوتا شهري رياستن ۾ رهندا هئا، هر شهر ج انيك ،ماڻهو جا غير سامي نسل

جيكي پو آخركار اوائل ۾ رياستن جو انتظام بزرگن جي هٿ هيٺ هوندو هو، هوندو هو،

. بادشاھ بڻجي ويا، انهن جي زندگي جو سمورو كاروهنوار عبادتگاهن سان سلهاڙيل هوندو هو

ٺاهيا ويندا اعبادتگاهن ۾ اوچا منار. شوا جي حيثيت رکندو هوبادشاھ سڀ کان وڏي مذهبي پي

عائون گهرندو هو،روكڻ جو ونديوتائن کان ٻوڏ) پروهت( هئا، جن تي چڑهي وقت جو مالن ن د

هر . نويه جون زمينون ٻوڙي برباد كري ڇڎينديون نيل ندي جي كناري وسندڙن جيكي

ڻ ڳائيندو هو، انهن هنجي پن وبادتگاھ جو كاركن هوندو هو، ۽ اهماڻهو عئي معبود جا ڳ

جو ) Summerians(عراقي سميري قوم. ماڻهن جو ادب ۽ فن بنيادي طور مذهبي قسم جو هو

۾ ناكامي تي سزا واجب ته انسان ديوتائن جي خدمت ال پئدا كيو ويو آهي ۽ ان ،عقيدو هو

. ظيم ۽ ترتيب موجب هلندا هئازندگي جا سمورا پاسا انهن ديوتائن جي قائم كيل تن .ٿي ويندي

ذاريندو هو، مثالطور؛ ،هك ديوتا هو ،فطرت جي هر مظهر جي نانجيكو انسانن وانگر زندگي گ

جيكو سيالب آڻيندو هو، جنهن کان ماڻهو بنھ ئي ،برساتن جو ديوتا آينلل سڀ کان وڏو هو

ي داستان، كيل طوفان نوح جڊنل هوندا هئا، هتي اها ڳالھ بي وقتي نه ٿيندي ته بائبل ۾ بيان

ان زماني ۾ . هئي اولڑوجو ) Myth(جي هك سيالبي قصي ،)Mesopotamian(قديم عراقي تهذيب

۽ كنهن هو، جيكو بنھ ئي قديم سمنڈ مان نكتو هو) Atum(خالق ديوتا ٻين ديوتائن ۾

18

ن ئي هوا ن مان ئي دا كيا ۽جا ديوتا پئ) Tefnut(۽ پاڻي ) Shu(اوائلي ٹكري تي چڑهي ويٺو هو، ا

ا

هي زندگي جي ديوتا پئدا ٿيا، پوNut ( (۽ آسمانن جو ديوتا ) Geb(زمين جي ديوي ۽ نئين ) Osiris(ا

نهن مان ئي موت جو ديو) Isis(تخليق جي ملكه آئيسس ر ۽ پيئر بڻيا، ا

۽ مردن جي ) Set(تا جا مائ

تر کان ايندڙ سامي قوم حملو قبل مسيح 2340 .جي پئدائش ٿي) Nephthys(ديوتا محافظ۾ ا

جي ) Empire(دنيا جي پهرين شهنشاهيت ،۽ سميري قوم جي دؤر جو خاتمو كري كيو

تان ئي بابل شهر کي عروج ملصورت ۽ هوڏانهن مصر ۾ انساني. ڻ شروع ٿيوجوڙجك كئي، ا

ه سئو هزار ٻ صفات واري ديوتائن جي پوڄا پاٺ عام ٿي، هك تخميني موجب مصرين جا ٻه

ي، سدائين سج سان سلهاڙيل رهيو آه ،سڀ کان وڏي خدا جو تصور يمعبود هئا، مصرين ج

خود بادشاهن جي حيثيت خدا .مڃيو ويندو هو) سوريه ونشي( انكري بادشاهن کي سج جو اوتار

اهو تصور كيو ويندو هو ته هن دنيا ۾ هو هك سٺو ديوتا هو، هو جهڑي ئي هوندي هئي،

تائن ۾ ٹياكڑي جو كردار ادا كندو هو، دنياوي مامرن ۾ هن جي حيثيت انسانن ۽ ديو

شرعي مامرن ۾ هن جي مدد كند ا وا پيش ٻيا انيك مذهبي .سپريم مذهبي پيشوا جي هئي

جو لقب نه مليو هو، عام ماڻهو جي پهچ هن تائين نه هئي، اهو عقيدو ” فرعون“، اڃان هن کيئاه

ان سان عام مصرين ي رڳو بادشاھ کي ئي نصيب ٿي سگهي ٿي،زندگ واريهو ته موت کان پو

مصري انيك ديوتائن کانسوا . ته نيٺ هنن جي تهذيب ئي باقي رهندي ،کي تسلي ملندي هئي

هي جانورن جي ديوتائن کي به كي چٹا فرض ۽ اختيار .بادشاھ جي پڻ پوڄا كندا هئانه هئا، ا

.ي طاقتن جي نمائندگي كندا هئاشكلين ۾ پيش كيا ويندا هئا ۽ فطر

جنهن موت کان پو واري زندگي جو تصور ڏنو، ،مصري تهذيب اها پهرين تهذيب آهي

قبل مسيح ۾ مذهبن جي 2000 ،كيترين سياسي ۽ اقتصادي حالتن جي تبديل ٿيڻ جي كري

هك پوه موت کانت ،دنيا ۾ پڻ اهم تبديليون آيون، مصري ان عقيدي تائين پهچي چكا هئا

،موت کان پو جي زندگي جو تصور هنن منجھ پئدا ٿيو. خوشگوار زندگي انهن جي وس آهي

جي ) Osiris(ڇاكاڻ ته سيالب جي تباهين کانپو زرخيزي ۽ زندگي جي واپسي جي ديوتا اوسيريز

لي ته كڎهن نه ختم ٿيندڙ زندگي هرهك کي م ،مرڻ ۽ وري پئدا ٿيڻ سان اها اميد جاڳي

مطلب ته موت کان پو وري زنده ٿيڻ جو سڀ کان پهريون تصور سيالب ۾ تباھ ٿيڻ . سگهي ٿي

انسان ڏٺو ته .موسمن جي وري اچڻ سان پئدا ٿيوکانپو زمين ۾ زرخيزي، خوشحالي وري اچڻ ۽

ته انسان به مرڻ اهي وري ساوا ٿين ٿا، ان جو مطلب اهو ٿيو ،اهي پن جيكي سكي وڃن ٿا

منصف اعلى جو منصب سنڀالي ورتو، اهو پڻ ان ديوتا ) Osiris(اوسيريز. ٿيندو جيئرووري کانپو

ته هو جنهن کي چاهي مقدس ۽ متبرڪ ميدان ۾ داخل ٿيڻ جي ،جي مرضي ۽ منشا تي هو

جنهن ۾ بااخالق ۽ سچ تي ٻڌل زندگي گذارڻ جا ،اجازت ڏي، اهڑيون تحريرون وجود ۾ آيون

صول بيان كيا ويا ه .ئاا

19

کانپو لوھ جو دؤر انقالب ٹامي ۾ 1200 -1400جي تهذيب ۾ ويجهي اوڀر

ڀري، جي بيان ) Old testament(عهدنامهقديم جي حيثيت رکي ٿو، اتي هك كنعان قوم ا

كنعانين . يمان ورتل آه) myths(صن ققديم كيل قصن جي گهڻائي انهن ئي كنعانين جي

۽ اهو هو، هو ان کي مادي کان بلكل الڳ مڃيندا هئا) EL(سڀ کان وڏو ديوتا ايل جو

جو تصور ) برتر هستيEL -(سمجهندا هئا ته ان ئي هر مادي شئي کي خلقيو آهي، پر پو ايل

جي هنن ) Bu’al(زندگي ۽ موت جي ديوتا بعل . ٹكرا ٹكرا ٿي گهڻن ئي معبودن ۾ ورهائجي ويو

ڄم جي طاقت جو مظهر هئي، انجو بت ڍڳي تي سوار ڏيکاريو ويو آهي، جيكو وٽ وڏي اهميت

جي جنسي ميالپ ) Astarte(هنن جو خيال هو ته زمين جي زرخيزي بعل ۽ انجي زال آستارته .هو

جي عمل جو نتيجو آهي، انكري ئي زمين جي زرخيزي کي يقيني بڻائڻ ال هو ديوي ديوتا جي

ال هو ٻارن جي قرباني به جي نقل به كندا هئا، بعل ديوتا )Prostitution(ميالپ مقدس جنسي

رسم ان خيال سان هئي ته ٻارن جي پاڪ ۽ معصوم هئڻ سببان ديوتا جي ڏيندا هئا، اها

ناراضپي کي ختم كرڻ ال اها قرباني كارگر ٿيندي، مطلب ته ٻارن کي خدا جي راھ ۾ قربان

ابراهيم جي قصي ۾ نظر اچي تجنهن جو اولڑو حضر كرڻ جو تصور ان زماني به موجود هو،

ٿو، جيتوڻيك اسرائيلي نبي انهن قديم مذهبي روايتن جي سختي سان مذمت كندا هئا، پر

اكثر اسرائيلي سٺي فصل حاصل كرڻ ال گهڻو كري بعل ديوتا سان رجوع كندا هئا،

۾ تضاد جو نتيجو هو، وچاصل ۾ اسرائيلين جو اهو عمل سندن ۽ كنعانين جي ثقافتن جي

زراعت سان الڳاپيل نه هئڻ هئا، ۽ خانه بدوشته بنيادي طور تي اسرائيلي انجو سبب اهو هو

جيكو زراعت متعلق هجي، ،كري انهن جي تصور واري خدا جي ذمي اهڑو كوبه فرض نه هو

اختيار تڎهن هنن به زراعت جو پيشو ،جڎهن اسرائيلي فلسطين ۾ كنعانين سان گڎ رهڻ لڳا

كيو ته پاڻ به سٺي فصل ال زرخيزي جي ديوتا بعل ڏانهن منهن كرڻ تي مجبور ٿيا، چاهي ان

.سان انهن جا نبي ناراض ئي ڇو نه ٿي پون

تهذيب هئي، هتي مصر ) Mesopotamia(اڄكلھ جتي عراق آهي، اتي ان دؤر ۾ ميسوپوٹيميا

، نكڎهن سيالب ومن جا حمال،كڎهن ٻاهرين ق .جي مقابلي ۾ سيالب وڌيك ايندا هئا

كڎهن ڏكار زندگي کي بي يقين بڻائي ڇڎيو هو، تنهنكري انساني تاريخ جي پهرئين عظيم

جڎهن ديوتائن عظيم سيالب سان انسانن کي ختم . سيالب جي كهاڻي به اتي ئي ملي ٿي

، ظاهر آهي ان وقت اتي آيل اهو عظيم سيالب انهن کي ائين لڳو كرڻ جي كوشش كئي

و ته اهو سموري دنيا ۾ آهي، انهن کي كهڑي خبر ته زمين كيتري وسيع آهي ۽ ٻين هوند

.هنڌن تي وسندڙ تهذيبون ان سيالب کان بچيل ۽ اڻڄاڻ آهن

مقدس جي سمورين قوتن وٽ هك ) Nature(تي اهو عقيدو هو ته فطرت ا

جا ٻيا سمورا فطري مظهر پنهنجي مرضيطاقت هجي ٿي، آسمان، زمين، سج، چنڈ، پاڻي، هوا ۽

20

جوڙين ٿا، ) Divine States(مالك آهن ۽ اهي سڀ ملي پنهنجي پنهنجي كائناتي خدائي رياست

و جن تي كائنات جيکي سرسي آهي، اهو كائنات ) Anu(جي سڀ کان وڏي آسماني ديوتا ان

ديوتائن جا ناال ملن جو كاروهنوار پنهنجي حكمن تحت هالئي ٿو، انهن وٽ لڳ ڀڳ ٻه هزار

جنگ، محبت ۽ زرخيزي جا مامرا ان جي فرضن ۾ . سڀ کان مقبول آسمان جي ديوي هئي. ٿا

هو جيكو آسمانن تي ) Marduk(شامل هئا، بابل جي شهري سلطنت جو ديوتا مردوڪ

.حكمراني كندو هو

پهريون فرض هنن موجب انسان ديوتائن جي عبادت ۽ خدمت ال ئي پئدا ٿيو آهي، انسانن جو

ديوتائن ال قربانيون ڏيڻ ۽ انهن جي تعليمات تي عمل كرڻ هو، انهن وٽ هك ابدي زندگي

بادشاھ ۽ مندر . جي خواهش پڻ هئي، بادشاھ مقامي شهري ديوتا جو نمائندو سمجهيو ويندو هو

جي شادي جي رسم پڻ انهن ۾ هوندي هئي، جيئن انهن جي جنسي ” ديوي“جي مذهبي عورت

.سان ٻوٹن ۽ حيوانن جي پئدائش ۽ زرخيزي قائم رهي سگهيميالپ

ته ديوتائن هن کي پاڻ وٽ ،هئي قبل مسيح ۾ دعوى كئي Hummurabi (1750(بابل جي حمورابي

جيئن ،معاشي جو خاتمو كري، بدي ۽ بدته هو زمين تي انصاف قائم كري ،سڎائي چيو آهي

ڀرڻ لڳو هوكنهن كمزور کي دٻائي نه سگهي، مطلب ت كو طاقتور. ه پيغمبري جو تصور ا

اهي ماڻهو اڃان تائين كنهن انعام اكرام جو تصور نه رکندا هئا، پر انصاف ۽ سچائي تي ٻڌل

سماج جي قيام ال ديوتائن جي خدمت كندي سٺي ۽ اخالقي زندگي گذارڻ تي زور ڏنو ويندو

.هو

، آرٽ، ادب ۽ سياست ۾ مذهب، فلسفي. كالسيكي مذهبن جو ٹيون مثال يونان جو آهي

ٻه وڏيون شهري رياستون ملن ناتي ايٿنز ۽ اسپارٹا جو. يوناني تهذيب بنھ ئي چٹا نشان ڇڎيا آهن

فلسفو، فن، ادب ۽ سياست جي علمن کي عروج ،آهي، هتي سائنس دؤرجو 500- 336هي . ٿيون

كي به يونانين وٽ. وري يونان کي روم جي شهنشاهيت ۾ شامل كيو ويو. حاصل ٿيو

ڻ ال ديوتائن جا شاندار ي سمجھپر انهن وٽ كائنات جي فلسفي ک ،اب ته نه هئامقدس كت

يوناني ديوتائن جي سڀ کان وڏي خصوصيت انهن جو .ملن ٿا) Myths(ادبي حيثيتن جا قصا

کن کان مٿانهان هئا بنھ ئي سهڻا انسانن جهڑو سڀا آهي، پر اهي الفاني، طاقتور،، يوناني. ۽ ڏ

جيكي ،ديوتا هئا) Olympians(، هكڑا اولمپيئنديوتائن کي ٻن حصن ۾ ورهائيندا هئا

پنهنجي سموري طاقت سان دنيا تي حكمراني كندا هئا، ٻيا ،پهاڙ تي ويهي) Olympus(اولمپيا

.هو سان جن جو واسطو زمين جي زرخيزي ۽ موت وغيره جي مامرن کي سنڀارڻ ،زميني ديوتا هئا

پيئن ديوتا هئا، زيوس ديوتا انهن جو پي ۽ انهن جي ما هيرا ديوي هئي، جيكا ٻارن، ٻارنهن اولم

موسيقي، پيشنگوئي ۽ تير اندازي جو ديوتا اپالو ۽ ٻين . شادي مرادي ۽ زناني مامرن جي انچارج هئي

عقل ۽ ڏاهپ جي ديوي هئي، هن جي ذمي) Diana( ديوتائن ۾ سمنڈ ديوتا، كنواري ديوي ڊائنا

21

ک پڻ هئي، ٻين ديوتائن ۾ ج جهنگلي جانورن جي ر سن ۽ نسن جي ديوي، جنگ جو ديوتا، ح

ديوتا يونانين جي عقيدي موجب سڀ کان وڏي. محبت جي ديوي، باھ جو ديوتا وغيره شامل آهن

ديوتا .زيوس انسانن کي پئدا كيو ۽ اهو ئي هنن جي چڱن ۽ مٺن عملن کي ڏسي رهيو آهي

.آهن به كندا رهندا۽ جنگ جدال ال ڏين ٿا، اهي هكٻئي سان جهڳڑخانساني زندگي ۾ د

ئي جي حمايت ۾ گروھ بنديون به كندا آهن، انسان ديوتائن کان بنھ ئي مختلف ديوتا هكٻ

ناھ سمجهيو ويندو هواهو پڻ عقيدو هو ته ديوتا انسانن کي . پري وسن ٿا، وڏائي سڀ کان وڏو گ

عبادت ۽ عزت لهڻن ۽ انسانن کي وچٿري ۽ انصاف واري زندگي زندگي بخشين ٿا، ان ال اهي

ديوتائن جي باجماعت عبادت ۾ سموري سماج جي فالح سمجهي ويندي هئي، .گذارڻ گهرجي

ماشتا، عبادتگاهن ۽ مزارن جا پوڄاري شريك ٿيندا ڇاكاڻ ته ان ۾ حكمران، سركاري گ

ديوتائن .ني سمجهي کائڻ ال پيش كيا ويندا هئاپوڄارين ۽ ديوتائن ال جانور ۽ ٻيا کاڌا قربا. اهئ

پر هر ،ن ۾ وڏا وڏا ڏڻ ملهايا ويندا هئا، جيئن ته انهن وٽ نه رڳو فطري منظرجي حوالي سان يونا

پنهنجو پنهنجو شخصي وجود رکندا هئا، انكري كجھ معبودن جو تعلق به جذبو ۽ قوت

نالي مرداڻي ) Dionysia( ان ۾ ڊينئزياجنسي جذبات سان به هو، انهي نسبت جي كري ئي يون

جنسي عام سر عضوي جي مقدس مورتين جو ڏڻ ملهايو ويندو هو، ان ۾ مرد ۽ عورت جو

ني انسا ،قديم يونان ۾ فلسفياڻي فكر جي ارتقا. ميالپ ثواب جو كم سمجهيو ويندو هو

ئي قصن ۽ انهن جي تي نرڀر ديوماال ، جڎهن فلسفين ديوتائنتهذيب ۾ اهم ترين حيثيت رکي ٿي

ٿارڻ شروع كيا، انساني سوچ جو هك دؤر شروع ٿيو، جنهن جي غير اخالقي حصن تي سوال ا

،قبل مسيح جي ڳالھ آهي 470-399 .هئي عقلي ڏاهپمذهبي قصا نه پر سيكيولر ،بنياد

اهي هر شئي جي باري ۾ تنقيدي نقطه نظر سان”ايٿنز جي ماڻهن کي سيکاريو ته ،جڎهن سقراط

جنهن كري ان کي مذهب جي خالف ڳالهائڻ ۽ نوجوانن کي خراب كرڻ جي ڏوھ ۾ ،“سوچين

.موت جي سزا ڏني ويئي

22

خدا جي تصور جو پسمنظر ۽ انسان

جو تصور آيا آهيون ته موجوده وڏن مذهبن جي ڏنل خدا جيجيئن ته اسان پوئين باب ۾ ڏسي

مر لڳ رڳو كجھ هزار سال پهرين كٿي به موجود نه هو، جڎهن ته جديد انسان جي عوجود

قديم تهذيبي انسان جي تصورات جا شبها ۽ سوچڻ جا انداز هاڻوكن ڀڳ هك لک سال آهي،

مذهبن ۾ چٹي نموني پسي سگهجن ٿا، وڌيك اهو ته اڄ جا مذهب انهن قديم كالسيكي

انن شكل ئي ته آهي، اچو ته ڏسون ته نيٺ انسمذهبن جي كجھ تبديل ٿيل ۽ ترقي كيل

کي ديوتائن جو تصور كيئن آيو؟

فطرت جي سمورن مظهرن جي سامهون هٿين خالي ۽ خالي ذهن وشالقديم انسان، طاقتور ۽

هو، هو پنهنجي آسپاس جي شين جي بيوس ۽ پراسراريت جي ماحول ۾ گهيريل بنھيعني ،سان

صورتن هو هك طرف فطري منظرن جي اڻ ڳڻين شكلين، .پسمنظر ۽ علم کان اڻ واقف هو

م هو ته ٻي طرف قوتن آڏو خود کي بيوس سمجهندو هو، هو پاڻ سمجهائڻ عظيم الشان۾ گ

ن آهن، اهڑيون ن وڏيون جاندار، بيجان شيون جيئجي كوشش كندو هو ته آسپاس جون ننڍيو

ڇو آهن؟

نسي وضاحتون موجود آهن پر اسان هن اڄ اسان وٽ روزاني مظهرن جي باري ۾ نه رڳو سائ

وڙهو علم ۽ شعور رکون ٿا، پر قديمزماني جي انسانن کي پنهنجي كائنات جي باري ۾ به ڳ

ٿورو انهن عجيب ۽ ڊيڄاريندڙ فطري .سوالن جي جواب ۾ وضاحتون گهڑڻيون پونديون هيون

زندگي تي جيكي هن جي جن کي انسان سمجهي نه سگهندو هوندو، ،مظهرن بابت سوچيو

ڀريوڻندڙ ، اڻوندڙ اثر ڇڎيندا مختلف موسم كيئن اچن ،لهي ٿو؟ ،هئا، جيئن سج باقائدي ڇو ا

پو انسان ،زلزال ۽ طوفان كيئن ٿا اچن؟ ،وڌڻ ڇا آهي؟ ،چنڈ ۽ انجو گهٹجڻ ،ستارا ڇا آهن؟ ،ٿا؟

تي مجبور جي خود پنهنجي زندگي جو وجود ۽ ان سان سلهاڙيل پراسرار واقعا هن کي سوچڻ

ماڻهو ، بيماري ڇا آهي؟ ،خواب ڇو ٿا اچن؟ ،واقعا كيئن ٿين ٿا؟ غير متوقع كندا هئا،

هي دنيا كيئن وجود ۾ آئي؟ وري ،وري مرڻ کانپو كيڎانهن وڃن ٿا؟ ،كٿان اچن ٿا؟

۽ ٻيو خارجي ماحول کاڌ خوراڪ جي حاصل كرڻ جي پك كرڻپنهنجي بقا جو مسئلو،

.موافق بڻائجي؟کي زندگي ال كيئن

ڏيڻ جي موجب قديم انسان انهن سڀني سوالن جا جواب پنهنجي پنهنجي انداز ۽ ماحول

پر انهن ،دنيا جي مختلف حصن جي قبيلن مختلف وضاحتون پيش كيون. كوشش كئي

ئلن کي جون اهي وضاحتون هنن جي ماحول جي واقعن سان جڑيل هيون، انهي كري اهي مس

يب انومان ۽ قصا گهڑي وٺندا هئا، جن کي جي مشاهدي ال عجپنهن اهيمنهن ڏيئي رهيا هئا،

ڏٺو وڃي ته انسان جي سادگي تي ٻڌل .آهييعني ديوماالئي كهاڻيون چيو ويندو ) Myths(مٿ

انهن سوالن جا جواب، اصل ۾ هك طرح سان سائنسي فكر ۽ تفتيش جي شروعات هئي، ته

23

ٿيو ائين جو اهي پاڻ گهڑيل .به بنياد بڻيونٻي طرف اهي ئي قصا، كهاڻيون مذهبن جي

وضاحتون ماڻهن ۾ هك نسل کان ٻئي نسل ڏانهن منتقل ٿيڻ كري مقدس حيثيت اختيار

جيئن ته فطرت جي . كري ويون، انهن ۾ كنهن به قسم جي ڦيرگهير ممنوع قرار ڏني ويئي

ٿندڙ سوالن جو وضاحتوني ماحول جي مشاهدي انسان پنهنجي پنهنج ،باري ۾ پنهنجي ذهن ۾ ا

جي بنياد تي كيون هيون، تنهنكري اهو اختالف مختلف تهذيبن ۽ وسندين ۾ قسمين

مختلف تاريخي عملن ۽ جاگرافيائي ماحول جي رنگن . قسمين مذهبن جي تخليق جو سبب بڻيو

مختلف مذهبن جي ،اڳتي هلي تعبيرون۾ رڱيل انسان جون فطرت جي باري ۾ پاڻ گهڑيل

هر گروھ ال پنهنجي پنهنجي ابن ڏاڏن جا قائم .ن ۾ ٹكرا جو سبب بڻيونجوڙجك ۽ انه

.كيل عقيدا ئي سچا ۽ عزيز هئا

ان بنياد تي ،اوائلي انسان پنهنجي آسپاس جي شين ۽ واقعن جون وضاحتون

ي انهن کي كيون ته هي دنيا، هن ۾ موجود سموريون شيون ۽ مظهر هن جهڑا ئي آهن، انكر

هاڻي هن جي .صفتون رکندڙ سمجهيو ويندو هو )Humanise and Personalise(به انساني، شخصي

سامهون سڀ شيون هن جهڑيون سمجھ رکندڙ هستيون هيون، فرق رڳو اهو هو ته اهي هن کان

ي وڌيك طاقتور هيون، جانور، ٻوٹا، دريا، سج، چنڈ، تارا سڀ پنهنجي جادوئي طاقت سان ديوتا بڻج

پيا، ان ۾ كجھ ديوتا سٺا ۽ مهربان هئا ته كجھ برا هئا جيكي درد، بک ۽ موت جو سبب

سمورين فطري شين ۽ مظهرن کي قديم انسان جڎهن ذهين هستيون تصور كري . ٿيندا هئا

هاڻي طاقتور قوتن آڏو انسان جي . رکندڙ پڻ ٿي پيون هيون ته اهي جذبات ۽ احساسات ،ورتو هو

ته كنهن به ،فرياد كرڻ فطري عمل ٿي پيو هو، ماڻهو محسوس كرڻ لڳا هئا پنهنجي بقا ال

،ي کي فرياد يا اپيل كري سگهجي ٿي، جيئن سج به ٻڌڻ ۽ سمجهڻ جي صالحيت رکندڙ هوشئ

عاعون تنهنكري کيس التجا كري سگهبي هئي ته ٻوٹن جي ڦوٹهڑي ال اهو پنهنجون ش

ماڻيندو رهيجون ڳالهيون سمجھي سگهندو هو، تنهنكري ان کي برساتن جو ديوتا هنن . ا

عا پر رڳو دعا ديوتائن کي راضي كرڻ ال كري سگهبي هئي،) Pray(سيالبن نه موكلڻ ال د

كافي نه هئي، انهن جي وڌيك خوشنودي ال انهن آڏو جهكڻ، مٿو ٹيكڻ ۽ سجدا كرڻ

سمجهيو ويو نور پئدا ٿيو، ائيا پاٺ ۽ عبادتن جو تصبه ضروري هو، انكري دعائن سان گڎ پوڄ

عا گهري ويئي ته ديوتا ناراض ٿي پوندا، انكري مذهبي پيشوائن ته جيكڎهن غلط نموني د

، ان کان جي ضرورت پيئي، انهن دعوى كئي ته اهي ديوتائن جو علم چڱي طرح ڄاڻن ٿا) ملن(

چڱي رهنمائي كاوڙ ۽ غضب کان بچڻ ال ۽ انهن جي وڌيك ته اهي ديوتائن کي خوش رکڻ

انهي كري ديوتائن کي راضي كرڻ ال مقدس كلما ۽ پوڄا پاٺ جا خاص .كري سگهن ٿا

زيز آهن، انهن سان ديوتائن جي طريقا ايجاد كيا ويا، جيكي بقول پروهتن جي ديوتائن کي ع

پوڄا پاٺ كئي ويندي هئي، مقصد اهو هو ته فطرت کي انسان ال گهڻي کان گھڻو مهربان

ڻ ٿيته ديوتائن کي تحفا به نظر ڳالھ فريادن، دعائن، حمد ۽ ثناء کان اڳتي وڌي .هجيبڻائي سگ

24

انهن عبادتن ۽ رسمن جو مقصد اهو هو .ديوتائن کي ڀيٹا ڏنو ويو ،شروع ٿيا، ۽ پنهنجو مال متاع

۾ مذهبي پيشوائن پنهنجي مادي ۽ انهي وچ ۾ واسطا قائم رهن، ديوتائن ۽ انهن ماڻهن وچ ،ته

اوائل ۾ جڎهن اهي مقدس كلما جڑيا، ته ۽ ي مفادن ال انهن رسمن ۾ پاڻان وڌا كيادنياو

كجھ وقت کانپو مختلف قبيلن جي هكٻئي سان وچڑڻ ۽ ٻين ارتقائي سببن جي كري

ته اهي دعائون پراڻي ۽ اصل ٻولي ۾ ئي برقرار كوشش كئي پوڄارينمٹجي ويندا هئا، پر پو ،

خود اهي لفظ به مقدس بڻجي چكا هئا، انهي ۾ به مذهبي اڳواڻن جا رکيون وڃن، ڇاكاڻ ته

، متروڪ لفظن جو مفهوم نه سمجهي سگهندا هئاا، ماڻهو پراڻي ٻولي ۽ ٻه مقصد لكل هئ

اهڑي طرح ديوتائن جي علم تي انهن اڳواڻن جو قبضو قائم رهي سگهندو هو، ٻيو ته اهي سمجھ

ته پوڄاري ديوتائن جي ٻولي ٿو ،فسياتي اثر به ڇڎيندا هئا۾ نه ايندڙ لفظ ماڻهن تي هر قسم جو ن

اڄ جي مذهبن دااهو .ڳالهائي، انهن لفظن کي ديوتائن جا پيارا ئي چڱي طرح سمجهي سگهن ٿا

سدائين کان ان ڳالھ ۾ دلچسپي وٺندا رهيا آهن ) Scholars(عالم .۾ به استعمال كيو وڃي ٿو

.شروع ٿيو؟كٿان ،ته خدا جو تصور كٿان آيو؟

ته مذهبي خيال ،صدي جي شروعات ۾ اهڑا نظريا پيش كيا ويا 20آخر ۽ صدي جي 19

علم انسانيات جي ،۽ انسان انهن تي كيئن عمل كرڻ شروع كيو؟ ،كيئن پئدا ٿيا؟

“پرستي روح” جي دليل هئي ته خدا جي تصور جي شروعات) E.B Tylor(هك سائنسدان

)Animism (موت ۽ خواب جي تجربن مان آيو، اهي خيال جو “روح پرستي” قديم انسان کي .کان ٿي

،اهو سوال انهن ال پريشان كندڙ هو ،حيران هئا ته هك مئل ماڻهو خواب ۾ كيئن ٿو اچي؟

ته هر جاندار ،نيٺ اهي ان نتيجي تي پهتا ،ته جڎهن موت اچي ٿي ته زندگي كيڎانهن وڃي ٿي؟

ٿي ۽ اها ئي جسمن کي ڇڎي ٿي ۽ انهن کان الڳ پنهنجو وجود رکي ۽ بيجان شئي ۾ روح هجي

اريخ کان اڳ بنھ قديم ۽ ت .ٿي، انكري ماڻهن وڌيك طاقتور روحن کي پوڄڻ شروع كيو

مواد مليو آهي، جنهن ۾ تصديق ٿئي ٿي، ته بيجان شين ۾ پڻ روح هئڻ ڑوواري دؤر جو گهڻو اه

جو چوڻ آهي ته اوائلي انسان ) Sir James george Frazer(سر جيمز فريزر .جو عقيدو موجود هو

فطرت جي طاقتور قوتن کي جادو سان جواب ڏنو، جيئن فطرت جي قوتن کي پنهنجي فائدي ال

كرڻ ال انهن کي قابو كري سگهي، جڎهن ڏٺائين ته مقدس قوتن تي جادو جو استعمال

.جا هئا قسمجن ۾ ديوتا شخصي ،نكوبه اثر نه ٿو ٿئي ته وري انسان عقيدا ۽ رسمون جوڙيو

مذهب ۽ خدا جي تصور جو نفسياتي ڇيد كيو آهي، جنهن ) Sigmund Frued(سگمنڈ فرائڈ

نظر اچي )Projection( پروجيكشنموجب خدا جي عقيدي ۾ نفسياتي طور پي جي خيال جي

ساس جي انسان کي بيحسي ۽ اسرارن ڀريئي ماحول ۾ پي واري تحفظ ۽ سالمتي جي اح .ٿي

ان تي وڌيك .واري تصور ۾ حاصل كري ورتو) ديوتا(ضرورت هئي، جنهن کي هن خدا

.واري باب ۾ كيو ويندو “فرائڈ ۽ خدا جو تصور”تفصيلي بحث

25

ڳالھ اڳتي وڌائڻ کان اڳ ٿورو ان ڳالھ تي ويچار كريو ته انسان پنهنجي دنيا جي سمجھ

پنهنجي مسئلن جا حل . راسر انساني هواهو س ،حاصل كرڻ ال جيكو طريقو استعمال كيو

۽ پنهنجي سوالن جا جواب هن کي پاڻ ئي ڳولي لهڻا هئا، هن جاندار ۽ بيجان شين کي پاڻ جهڑو

هو فطرت .شعور رکندڙ هستيون سمجهيو، اوائلي انسان جو اهو فعل بنھ ئي منطقي نظر اچي ٿو

ال ضروري هو ته هو كنهن به جي مقابلي ۾ بلكل هٿين خالي هو، ۽ آرام جي زندگي گذارڻ

سموري حيوانات، نباتات، ۽ جمادات .فطري قوتن کي پنهنجي مرضي موجب واپرائي سگهيطرح

) Metaphysical( کي پاڻ وانگر شعور رکندڙ هستيون سمجهڻ، دنيا کي سمجهڻ ال مابعدالطبعياتي

نه هو، اها سوچ فكر جي شروعات هئي، علم جو اهو طريقو ظاهر آهي ته حقيقت تي ٻڌل

انسان جي پنهنجي خيال جي پئدا كيل هئي، ٻئي طرف جڎهن عملي طور انهن شين سان هن

جو واسطو پيو ۽ گڎوگڎ عملي تجربن مان به سکندو رهيو ته هي دنيا هن جهڑي شعور رکندڙ نه

آهي، انهي كري عمل دؤران ظاهر ٿيندڙ حقيقتن مان هن دنيا کي معروضي طور سمجهڻ جو

. ٿيو، جنهن کي سائنسي فكر چيو وڃي ٿوآغاز

جن خيالي گهوڙا ڊوڙائڻ بدران ان ڳالھ تي زور ،به پئدا ٿيڻ شروع ٿي ويا هئااوائلي دؤرن ۾ اهڑا انسان

ڀريو ته هي دنيا جهڑي آهي، ان کي اهڑو ئي سمجهڻ گهرجي، جڎهن ته بيان كيل ، سوچ جي

۽ پو هن جي مرضي جي هك خيالي شكل ڏني پهرئين طريقي ۾ انسان پهرين هن دنيا کي پنهن

.يوکي سمجهڻ جو عمل شروع ك

.پهرين سوچ اڳتي هلي مذهبن جو بنياد ٿي پوئين سوچ سان سائنسي علمن جي ابتدا ٿي

مذهبن جا مآخذ ۽ وهم پرستي ا ۾ هن دني ،جيئن ته اسان ڏسي آيا آهيون ته اوائلي انسان ان وهم ۾ وٺجي ويو هو ته

آهي، ۽ اهو پنهنجي مرضي سان نفعو )روح( جيكو كجھ به آهي اهو هن وانگر شعور رکندڙ

نقصان پهچائي سگهي ٿو، انكري جيئن كو كمزور انسان كنهن ڏاڍي انسان جو راضپو هٿ

آڏو جهكي پيو، ان وهم ۾ وٺجڻ ) ديوتا(ين ۽ مظهرن هي تيئن هي انهن شآكندو جتن كرڻ ال

ڏوھ نه هو، اهڑين حالتن ۾ هو ائين ئي سوچي ٿي سگهيو، انساني شعور اڃا ٻالجتي ۾ انسان جو كو

ان حالت ۾ انسان هك ننڍڙي ٻار وانگر هو، هك حيران كندڙ دنيا، جتي زندگي جي بقا .۾ هو

انسان ٻاهرين .هر پل خطري ۾ هئي، ۽ سامهون انسان وٽ رڳو سندس خيالي ۽ تصوراتي قوتون هيون

جن جي پيروي كندي هو ،کان محفوظ رهڻ ال كي خاص تصور ۽ رسمون جوڙيون دنيا جي اثرن

.قسمين قسمين وهمن ۾ وٺجي ويندو هو

ذهن ۾ وسوسا ۽ خوف كنهن واقعي، .دائين بي علمي مان جنم وٺندو آهيوهم س

ن تان حال کان اڻڄاڻائي جي كري ٿين ٿا، پر جڎهن انهن اسرارتحقيقت، يا مظهر جي صحيح صور

ته نفسياتي خوف ۽ وهم پڻ ن،پردا کڄن ٿا ۽ شيون پنهنجي اصلي صورت ۾ سامهون اچن ٿيو

26

ڻت ۾ اهم كردار ادا كيو .ختم ٿي ويندا آهنوهم پرستي انسان جي مذهبي خيالن جي ا

آهي، مثالطور آسماني شيون انسانن ال سدائين پراسرار رهيون آهن، تنهنكري اهي هن کي

انسان انهن جي باري ۾ وهمي تصور گهڑيندو رهيو آهي، پڇڑ تارا .رهيون آهنڊيڄارينديون

كري وڌيك پراسرار هئا، انكري ماڻهن کي يقين هو ته كو كڎهن كڎهن نظر اچڻ جي

چنڈ به سدا کان انسان جي توجه۽ پراسرايت . جنگ جدال ٿيڻ وارو آهي، بيماري اچڻ واري آهي

چنڈ ال ماڻهن کي يقين ٿي ويو . ال رات جو ڏيئو پڻ رهيو آهي جو مركز رهيو آهي، اهو انسان

ن ڏانهن ڏٺو ته چريو ٿي ويندو، انهي كري انگريزي نهنهو ته جيكڎهن كبه ٹك ٻڌي ا

لفظي معنى آهي، چنڈ ۾ جو لفظ ڳالهايو ويندو آهي، جنهن جي ) Lunatic(لي ۾ چريائپ ال وٻ

کي نه سمجهي سگهندا هئا ) Behavior(جي چال چلت اهڑي طرح جيكڎهن جانورن . وٺجي وڃڻ

ذري وڃي ته بدقسمتي ته وهمن جو شكار ٿي ويندا هئا، جيئن كاري ٻلي پاسي مان گ

سمجهبي هئي، چٻري جو آواز موت ويجهو هئڻ جي نشاني، اهڑي طرح مهاڻا جيئن ته فطرت جي

کي نقصان ڏيندا هئا ۽ خطرو بيرحم قوتن جي رحم ۽ كرم تي رهندا هئا، هوائون ۽ طوفان انهن

هوندو هو، هو يقين رکندا هئا، ته سيٹيون وڄائڻ سان طوفان نه ايندو، اهڑي طرح ماڻهن جو

سان پوي ٿو، ته انهي كري اهي ان وهم ۾ پئجي ويا ته كهڑو انگ ) انگن(واسطو عددن

حصو اولڑي کي ان ماڻهو جو اهڑي طرح پاڇي يا .خوشقسمتي آهي ۽ كهڑو منحوس آهي

ان روح کي سمجهيو ويندو هو ته جنهن شئي تي پاڇو پوي پيو، جيكڎهن ان کي ٹوڙيو ويو ته

هڃاڻ سمجهشيشي به نقصان ٿيندو، انكري .يو ويندو هوجي ٹٹڻ کي به بدقسمتي جو ا

اهڑو عقيدو، يقين يا عمل ”هي كئي وڃي ٿي ته ) Defination(وهم پرستي جي تعريف

پر ماڻهو تڎهن به ان سان ،كندڙ نئون علم ۽ حقيقتون ظاهر ٿي ويون هجن جنهن کي رد

ئين نه هجي جيئن يقين هوندو آهي ،، مطلب ته اهڑي ڳالھ جو يقين“چنبڑيل هجن .جيكا ا

خواهش سان وهم پرستي آسپاس جي شين کان اڻڄاڻائي جي ڊپ ۽ انهن کي هٿ وس كرڻ جي

مٿي بيان كيل هم پرستي جو شكار هئا، پر وا انسان قديم دؤر جا سمور .جو وجود ٿيندو آهي

کي وهمي نه ٿو چئي سگهجي، ڇاكاڻ ته اهي موجود شين ۽ ظاهر ٿيندڙ تشريح موجب انهن

ذرڻ سان گڎوگڎ انهن جون خيالي سمجهاڻيون ۽ واقعن جي صحيح ڄاڻ نه رکندا هئا، وقت گ

نوان .جو حصو بڻجي ويو پكي حيثيت ۾ عام ماڻهن جي شعوروهم تي ٻڌل يقين، مقدس ۽

و حصو اڃا تائين وهمن ۾ ورتل علم ۽ حقيقتون سامهون اچڻ کانپو به انسانذات جو هك وڏ

جادو ۾ بدلجي ويئي، جادو جو مقصد به پراسرار لفظن ۽ طريقن خاوهم پرستي جي هك ش .آهي

من ماڻهن مصر، يونان ۽ روم ۾ مذهبي اڳواڻن ۽ حكي. سان قدرت جي قوتن کي فتح كرڻ هو

جو استعمال كيو، انهي ) معجزي(کي اهو يقين ڏيارڻ ال ته هنن وٽ پراسرار قوتون آهن، جادو

كري اسان ڏسون ٿا ته دنيا جي سمورين تهذيبن پنهنجي پنهنجي نموني فطرت جي سمجهاڻين

الي باري ۾ انسان جي انهن خيبت پرستي جي شروعات ٿي، فطرت جي جا ديوماالئي قصا گهڑيا،

27

ن جي شكل اختيار كئي، عبادتگاهون جڑڻ لڳيون، بتن تي تشريحن باقاعدي تنظيمن ۽ ادار

كمران پاڻ ئيربانين جو سلسلو شروع ٿي ويو، ح

ديوتا بڻجي ويا ۽ كڎهن پنهنجي پاڻ نذر ۽ ق

جي اوالد چوڻ لڳا، جيئن رام ۽ كرشن هك ئي وقت تاريخي شخصيتون به ) Gods(کي ديوتائن

معجزي جو مطلب هك اهڑو واقعو آهي، جيكو فطرت کان مٿانهون .۽ ديوتا به هئاهيون

)Super Natural ( بتڑ هجي ۽ سڌو سنئونهجي، مطلب ته جيكو فطرت جي مقرر قانونن جي ا

معجزا هر دؤر ۾ دنيا جي هر قوم ۽ .سان پئدا ٿيندو هجي) Divinne interference(خدائي مداخلت

،ڇا كو واقعو فطرت کان مٿانهون ٿي سگهي ٿو؟ ،معجزو واقعي ٿئي ٿو؟ڇا . اٿ نمذهب ۾ مل

. سگهجي) سمجهي( ڏسي مذهبي اڳواڻن موجب اهڑن واقعن کي سائنس جي نگاھ سان نه ٿو

سائنسدان چون ٿا ته معجزا نه ٿا ٿين، جڎهن ته معجزن تي يقين جو بنياد رڳو ٻڌل ڳالهيون ۽

وجودگي، طاقت ۽ معقيدن جو حصو آهي، ديوتائن جي معجزن کي تسليم كرڻ . شاهديون آهن

قديم زماني جو انسان يقين رکندو هو .مقصدن کي سامهون آڻڻ ال معجزا ظاهر كيا ويندا آهن

جي خالف ورزي كرڻ تي ديوتائن جو عذاب نازل ٿئي ٿو، مثالطور كٿي ته ديوتائن جي رسمن

طاقت جو اظهار كري رهيا آهن، بلكل ائين باھ لڳندي هئي ته چيو ويندو هو ته ديوتا پنهنجي

کي خدا جي ) Natural Calamities(جيئن اڄ اسانجا مذهبي اڳواڻ به ائين ئي حادثن يا فطري آفتن

.حكمن کان منهن مٹڻ تي خدا جو عذاب قرار ڏين ٿا

28

وحدانيت جي تصور جو ارتقا

نه امرتاشاني تي آهي، كنهن کي به پائداري ۽ هن كائنات ۾ هر شئي چرپر ۽ تبديلي جي ن

سموريون هك خاص وقت ۾ پئدا ٿين ٿيون، وڌن ويجهن ٿيون، ،آهي، خيال هجن يا مادي شيون

اهو ته اسانجي خيالي نيك نگاھي جو كمال آهي، ته جيكي .ختم ٿي وڃن ٿيون۽ نيٺ

هي سدا شيون سموري زندگي اسانجي سامهون هونديون آهن، اسان محسوس ٿا كريون ته شايد ا

سيكڑو، اڄوكي دنيا جي وڏن وڏن 99.9لکين سالن جي انساني زندگي . کان ائين ئي آهن

بتڑذري آهي، اڄوكن وڏن وڏن مذهبن ،مذهبن جي عقيدن جي ا

كن ٻين مذهبي خيالن ۾ گ

ظ به نه آهي، تاريخي لحا پتيجي زندگي، سموري انساني زندگي جي ڏهين جي كجھ هزار سالن

سان مذهبن کي ٹن حصن ۾ ورهائي سگهجي ٿو؛

(1) تاريخ کان اڳ جي دؤر وارا مذهب، يعني لکت ايجاد ٿيڻ کان اڳ وارا مذهب، قديم آثارن جي

.تحقيق مان اسان کي انهن جي عقيدن متعلق كجھ خبر پوي ٿي

(2) قديم كالسيكي مذهب، جڎهن انسان لکڻ، پڑهڻ سکي ورتو هو، اسان انهن جي ڇڎيل

.شين ۽ لکتن مان انهن جي عقيدن جي باري ۾ علم حاصل كري سگهون ٿا

(3) تاريخ کان اڳ واري دؤر جا مذهب، جيكي اڄ به قبيلن ۾ موجود آهن، ۽ اڃا تائين جديد دؤر

ذارين ٿا .کان اڳ جي اقتصادي ۽ سماجي زندگي گ

جن ،۾ رڳو اهي ئي مذهب هئا نقديم انسانبنھ ئي قديم دؤر ۾ هر جا تي

مذهبن جي تاريخ ۾ هك خدا جو تصور گهڻو پو . تي ايمان هوندو هو) ديوتائن(۾ گهڻن خدائن

تائين جو سفر انسان ) هك خدا(دانيت حکان و) گهڻن خدائن جو عقيدو(ظاهر ٿيو، كثرت پرستي

باري ۾ گهڻو علم جي يا جي ماحول۾ انسان پنهنجي دن هزارين سالن ۾ كيو، ڇاكاڻ ته ان وچ

حاصل كري چكو هو، هاڻي ان ال اهي سموريون شيون نه پنهنجي مرضي رکندڙ هيون ۽ نه ئي

.هئي ن جي انفرادي حيثيت آهستي آهستي ختم ٿيڻ لڳيئشعور رکندڙ هيون، مطلب ته ديوتا

۽ سياسي ڍانچو سماجي ۽ معاشي سطح تي پڻ ترقي ٿيڻ كري انساني سماج ۾ هك اهڑو شهري

تاريخ مان پتو پوي ٿو ته هك . جڑي رهيو هو، جنهن سان بادشاهي حكومتن جي شروعات ٿي

صورت تائين پهچڻ ال هك ڊگهي عرصي تائين ارتقائي مرحلن هاڻوكي ،اكيلي خدا جي تصور

سڀ کان پهرين وحدانيت جي تصور جي شروعات، بادشاھ جي پوڄا .جو سفر طئه كيو آهي

)Monarchianism (مالك ون، قوت ۽ اقتدار جوکان ٿي، جيئن هك بادشاھ پنهنجي ماڻهن کان مٿانه

ئن کان مٿانهين ٿئي ٿو، تنهنكري ان مان اهو خيال جنم وٺي ٿو ته هك ديوتا ٻين سمورن ديوتا

مختلف جاگرافيائي خطن ۾ ماڻهن .ي ديوتائن جو به كو بادشاھ هوندومسند جو مالك آهي، يعن

ئن ٻين سڀني ديوتا) Zeus(مثالطور قديم يونان ۾ زيوس وڏي خدا کي پنهنجا پنهنجا نان ڏنا، سڀ کان

29

بابل جي ماڻهن ۾ .وچ بابل ۽ مصري قومن ۾ به ملي ٿيکان اعلى ترين حيثيت رکندڙ هو، اهائي س

ين ٻ) Re(اهڑي طرح مصرين ۾ سج ديوتا . سڀ کان وڏو خدا چوڻ ۾ ايندو هو )Marduk(مردوڪ

چيو ويندو آهي، ) Monolatry(رن ديوتائن جو حكمران هو، ان نظريئي جو اڳيون ارتقائي قدم سمو

پهريون ڀيرو هك .پر عبادت رڳو هك جي ئي ٿي سگهي ٿي ،جنهن موجب ٻيا به ديوتا موجود آهن

ورهيه پهرين هك فرمان جاري كيو ته سموري 1400کان مصري بادشاھ اخناتن، حضرت عيسى

جي عبادت خدا واحد جي حيثيت ۾ كئي وڃي، سمورن ديوتائن ) Aton(سج ديوتا آٹن دنيا ۾ رڳو

جون خاصيتون رڳو هك خدا جي صورت ۾ اچي ويون آهن، انهي كري ٻين سڀني ديوتائن جون

ور بادت نئين نه هئي، پر هك خدا جو تصمصرين ال آٹن جي ع .عبادتگاهون بند كيون ويون

كو به نئون بت ٺاهڻ جي اجازت به نه ڏني، پر بادشاھ جي هي آٹن جو ضرور نئون هو، اخناتن،

اكيلي خدا واري كوشش ناكام ويئي، هن کي مذهب کان منحرف قرار ڏنو ويو، هن جي موت

ڊارون جي تحقيق موجب حضرت .کانپو هك کان وڌيك ديوتائن جي عبادت وري شروع ٿي ويئي

ثر ٿيو هو ۽ آرٿر ويگل جو چوڻ آهي ته وهمن جي دؤر ۾ موسى، اخناتن جي ان كوشش کان متا

كي هئي، اخناتن هك اهڑو هك اهڑي ملك ۾ جتي معبودن جي گهڻائي انتها تي پھچي چ

سائي مذهب کانپو ٻي نمبر تي هو، پر جيكو پاكيزگي ۾ عي ،وحدت پرست مذهب ايجاد كيو

هك خدا واحد ۾ تبديل كرڻ جو ان مان اها ڄاڻ ملي ٿي ته مصرين ۾ ديوتائن کي مالئي

باھ جا پوڄاري (ورهيه اڳ زرتشت 800اهڑي طرح ايران ۾ حضرت عيسى کان . رجحان هو

Zoroastrian ( مذهب ۾ به هك ئي وڏي خدا جو ذكر كيو ويو آهي، جنهن كثرت جي مذمت

حاني تصور ۽ رو) نظر نه ايندڙ، نراكار(خدا جو غير مرئي ،زرتشت. كئي ۽ توحيد جي تائيد كئي

پيش كيو، ان کي به ان مذهب جي ڦهالئڻ ۾ وڏين مشكلن کي منهن ڏيڻو پيو، پر شاھ ايران

زرتشتي دين ۾ خدا جو . گستاسپ جي هن دين کي قبول كرڻ سان ان کي ڦهلجڻ جو موقعو مليو

ان .آهي) Ahuramazda(سڀ کان اعلى ۽ قديم تصور ملي ٿو، خدا جو نالو آهور مزده ور ۾ خدا کي ن

جيكي جديد وحدانيت جي تصور جو ،اهي سموريون صفتون شامل آهن ۾قرار ڏنو ويو آهي، ان

حصو آهن، يعني اهو سمورين شين جو خلقڻهار، عالم جو پئدا كندڙ، بهترين، اڻ تبديل ٿيندڙ،

ح جو خالق ۽ پاكيزگي جو ڀنڈار هو، تنهن هوندي زرتشت جو خدا جو رحيم، خودمختيار، انساني رو

ر قادرمطلق نه هو، ڇاكاڻ ته هن کانسوا هك ٻي قوت به موجود آهي، جيكا هر شئي ۾ تصو

جون پئدا “اهرمن”دنيا ۾ ملندڙ برائيون .آهي “اهرمن”هن جي مخالفت كري ٿي، جنهن جو نالو

اهو ايران اسالم ۽ عيسائيت ۾ شيطان جو تصور يهودي مذهب مان آيو ۽ خود يهودين . كيل آهن

جي پيروي كرڻ سان جنت ملندي، ۽ اهرمن جي ) خدا(يزدان ”اهو به ٻڌايو ته زرتشت. کان ورتو هو

۾ “زندا اوستا”زرتشت جي قولن تي ٻڌل كتاب .“كرڻ سان جهنم ۾ وڃڻو پوندو) قبوليت(بيعت

جو ذكر آهي، جنهن مان يهودين مالئكن جو تصور ورتو ته خداوند جي “غير فاني ستن هستين”

.ست روح آهنتخت جي سامهون

30

مصر جي هك تاريخي حقيقت ۾ اها ڳالھ چٹي ٿي ويئي آهي ته توحيد جو سڀ کان پهريون تصور

تصور خدا جي وحدانيت جو .سج کي پوڄيندڙ بادشاھ ۽ ايران جي باھ جي پوڄاري مفكر ڏنو

توحيد مذهبن ۾ پو آيو ۽ شروعاتي تصور جي مهم ارتقائي سفر كندي، اسالم جي رواجي “الهامي”

اصل ۾ هن دنيا ۽ كائنات جي انساني علم ۾ جيئن جيئن اونهائي پئدا ٿي ۽ .جي تصور تائين پهتي

پراڻي .فطرت جي سمورن نظارن کي سلهاڙي ڏٺو ويو ته هك عظيم خدا جو خيال پئدا ٿيو

.يوکان شروع ٿ) اسرائيل(موجب حقيقي وحدانيت جو تصور عبراني مذهب ) Old testament(عهدنامي

ڀرندڙ ٻين مذهبن جي عقيدن جو حصو آهي ٻيٹنعرب ان ئي خدا جي وحدانيت تي ايمان، 1800 .۾ ا

قبيلو آباد هو، انهن جي وڏڙن خانه بدوشسال قبل مسيح عرب جي ريگستان جي كنارن تي هك

ڎ ان قبيلي جي هك بزرگ ابراهيم پنهنجي خاندان سان گ. هو) Yahweh( ”يهواه“جي ديوتا جو نالو

ر ران )Ur(لڎپالڻ كري ا

اتي ابراهيم يهواه سان پنهنجي مالقات جي .اچي ويا) Huran(عالئقي مان ح

) فلسطين(ٿو، جنهن ۾ يهواه هن کي سندس قبيلي کي كنعان عجيب تجربي جو ذكر كري

ميثاق ”وٺي وڃڻ ال چوي ٿو، ابراهيم جي چوڻ موجب خدا سان هك معاهدو ٿئي ٿو، جنهن کي

مت طور چونڈي ٿو، ان ٺاھ تي ابراهيم پنهنجي . چون ٿا “ني اسرائيلبخدا اسرائيل کي پنهنجي پياري ا

يهودي مذهب پنهنجي اڳيان ايندڙ عيسائيت ۽ .كرائي تصديق جي مهر هڻي ٿو) Circumcisim(طهر

لق هك قادر مط. تكميل تائين پهچي كونه سگهيو هو اسالم وانگر پنهنجي بانين جي دؤر ۾

ذرڻو خدا جي تصور جي تكميل الاسرائيلي نبين کي هزارين سالن جي ڊگهي ۽ منجهيل تاريخ مان گ

پيو، اها ڳالھ دلچسپي واري آهي ته توريت موجب خدا جو اصلي نالو يهواه آهي، جڎهن ته انهي

هك خدا کي مڃڻ کانپو. ٻڌايو “ا�” خدا جو نالو“ اسالم”سلسلي جي توحيد پرست مذهب

هر كئي ته ٻين قومن اسرائيلين کي هك بادشاھ جي ضرورت محسوس ٿي، توريت موجب انهن گ

مستقل طور تي هك هنڌ رهڻ جي خواهش جي كري اهو .وانگر اسانجو به هك بادشاھ هجي

يغمبر وٽ ائين كرڻ خدا واحد کي رد كرڻ مطالبو سمجھ ۾ اچڻ جهڑو آهي، پر سيموئيل پ

500ا سان ٿيل ٺاھ موجب يهواه خدا ئي هنن جو بادشاھ هو، انهي كري برابر هو، ڇاكاڻ ته خد

ناھن ۽ خدا کان ڦرڻ جي واقعن کانپو نيٺ خدا انهن کي بادشاھ بڻائڻ جي سال اسرائيلي قوم جي گ

پهريون قبائلي بادشاھ ٿيو ۽ طئه كيو ويو ته يهواه ) Saul(موكل ڏئي ڇڎي ۽ ائين حضرت صالح

دائود سمورن حضرت . متي حكمراني اسرائيلي بادشاھ جي واسطي سان هوندي خدا واحد جي عال

۾ قبائلي رئيس قبيلن کي هك هنڌ گڎ كري اسرائيل جو پهريون حقيقي بادشاھ بڻيو، ان وچ

كا هئا ته خدا سان انهن وابراهيم ۽ انجحضرت جانشين پنهنجي قوم کي وري وري يقين ڏياري چ

مت هئڻ جي كري خدا پاڻ کي هنن جو جو هك ٺاھ ٿيل آهي، جنهن موجب خدا جي محبوب ا

پر سلطنت ،دائود اسرائيلين جو بادشاھ ته بڻجي پيوحضرت . ساٿ ڏيڻ جو پابند كري ڇڎيو آهي

موجود نه هئي، ٻين قومن وانگر انهن کي به هك مقدس شهر جي ضرورت هئي، انهي كري انهن

31

) Zion(دائود زائن .كري ان کي حاصل كري ورتوتي حملو “يروشلم”جي شهر ) فلسطين(كنعان

جي ٹكري تي هك عبادتگاھ ٺهرائي، جتي هك كاٺ جي صندوق رکيل هئي، جنهن ۾ خدا

پيل هيون، اسرائيلي جيڎانهن به ويندا هئا انهن کي ساڻ کڻي ويندا ) ڦرهيون(سان ٿيل ٺاھ جو تختيون

پسمنظر كجھ هن ريت هوته يهووا ديوتا جو “وا جي صندوقخداوند يهو” بگرانٹ ايلن موج .هئا

جيكو هك صندوق ۾ محفوظ كري رکيو ويندو هو، پٿر جي ،هو “لنگھ”شروع ۾ رڳو هك

ان لنگھ تي كجھ نقش چٹيل هئا ۽ ان مان اهو نتيجو كڍيو ويو ته اهو هك كتبو آهي،

د به صندوق ۾ رهي ٿو، ۽ خو) خدا(روايتن مان ظاهر آهي، ته ان وقت اهو سمهجيو ويندو هو ته يهووا

سفر يا قيام كرڻ وقت گڎ کڻي گهمندا هئا، جتي لڎو الهيندا هئا، اها ان کي يهودين جا پيغمبر

خانه بدوشاسرائيلي .مقدس صندوق دشمنن تي انهن جي معبود جي فتح جو سبب بڻجندي هئي

ڦرهين جي وارين هو مقدس ٺاھ هئڻ جي كري كنهن مستقل عبادتگاھ کان اڻ واقف هئا،

صندوق کڻي گهمندا هئا، جتي لڎو الهيندا هئا، اتي هك خيمي ۾ رکي ڇڎيندا هئا، انكري

هك پكي عمارت ٺاهڻ جو فيصلو كيو ته يهودين جي كجھ جڎهن دائود عبادتگاھ ال

خدا جو پيغام کڻي ) Nathan(هك ٻيو نبي ڎهنت ،حلقن طرفان ان جي مخالفت جا به اشارا ملن ٿا

ته خدا جي هن عالمتي صندوق کي خيمي ۾ رکڻ واري روايت برقرار رکي وڃي، پر اهي ڏسي اچي ٿو

چكا هئا، ته انهن جي ٻين ويجهين قومن پنهنجيون پكيون عبادتگاهون ٺهرائي ڇڎيون هيون،

ديوتا رهندو هو، مطلب ته ان وقت پكي عبادتگاھ جوڙڻ به خدا جي خالف ) بعل(جتي انهن جو

ائين اهو كم جيكو حضرت دائود نه كري سگهيو، اهو حضرت سليمان .هوورزي جي برابر

اسرائيلين ال اهو خوشحالي جو دؤر حضرت سليمان جي .پنهنجي امن ۽ خوشحالي جي دؤر ۾ كيو

كنعاني مزدورن ۽ .ٻين آسپاس جي قومن کي فتح كرڻ ۽ ڳرا ٹيكس اوڳاڙڻ جي نتيجي ۾ آيو

جي ) هيكل سليماني(گاھ سليمان هك شاندار عبادت اڏاوت جي ماهرن جي مدد سان حضرت

سال لڳا ۽ هك وڏي جشن کانپو ان جي اندر خدا سان ٿيل معاهدي 13 ۾اڏاوت كئي، جنهن

جديد تاريخ جي مطالعي مان اها ڳالھ ثابت ٿئي ٿي ته بيشك يهودين جي .واري صندوق رکي ويئي

) Genesis(پر پئدائش جي كتاب ،ن ۾ شامل هوروايتي خدا واحد جو تصور توريت جي بنيادي اصول

جي كهاڻين موجب ابراهيم جو مذهب ۽ اسرائيلين جا وڏڙا هك خدا تي ايمان نه رکندا هئا، پر

پنهنجي قبيالئي ديوتائن جي پوڄا كندا هئا، اهي انهن کي كڎهن پي جو خدا پو وري اسرائيلي

ايستائين جو يهووا . كري سڎيندا هئا) The God Of the Fathers(ديوتا يهووا کي وڏڙن جو خدا يعني

زمين ۽ آسمان جو خدا قرار ڏنو ويو، اهو پهرين سمورن جو خدا نه هو، ٻيا ديوتا به زندگي ال ۽ انجي

ومن کي قجيئن ته ٻين .واڌ ويجھ ال ضروري هئا، ان هوندي به يهووا خدا سان وفاداري الزمي هئي

انكري اسرائيلين کي شروع ۾ اهو خيال نه هو ته كو هنن جو خدا ٻين پنهنجا پنهنجا خدا هئا،

يك طاقتور هو، انجي خبر ائين ٿي پوي جو جڎهن اسرائيلي هك هنڌ رهڻ لڳا ۽ ڌسڀني کان و

ته انهن ) زراعت خانه بدوش اسرائيلين ال نئون كم هو(كنعانين سان گڎجي زراعت سان ڳنڍيا

32

پتجي ديوتائن ۾ كشش محسوس جي پك كرڻ ال كنعانين کي پنهنجي پوکي جي سٺي ا

پت جا ذميوار هئا، انكري اهي رقرار رکڻ ۽ فصب زرخيزيٿيڻ لڳي، جيكي زمين جي لن جي سٺي ا

جي پوڄا كندا هئا، ) وڇڑي( پر كنعانين جي بعل ديوتا ،نبين جي ناراضگي به کڻندا هئا پنهنجي

)ريگستاني پسمنظر هئڻ جي كري(ك اكيلي خدا وٽ ڇاكاڻ ته انهن جي وڏڙن جي ٻڌايل ه

اسرائيلي نبين جي كوشش هئي ته اسرائيلي . زمين کي آباد كرڻ جو كو به تصور موجود نه هو

يهوواھ خدا سان وفادار رهن، تنهنكري هك اكيلي خدا جي عبادت ۾ اهڑيون مذهبي رسمون

اهڑي طرح اسرائيلي واحد . ار رکڻ هوشامل كيون ويون، جن جو تعلق زمين جي زرخيزي کي برقر

نيٺ يهوواھ ن سالن تائين جدوجهد جاري رهي،ر۾ كيت خدا ۽ زمين سان الڳاپيل ديوتائن جي وچ

کي هك اكيلي خدا طور تسليم كيو ويو، جيكو فصلن، برساتن، ۽ زمين جو به خدا خدا

ڻ لڳا ته هنن جو خدا جدوجهد ۽ ٹكرائن کانپو اسرائيلي اهو سمجه سختسمجهڻ ۾ آيو، ائين

دنيا ۾ سڀ کان وڏو آهي، جيكو آخر آهستي آهستي ان عقيدي جو نتيجو بڻيو ته اهو ئي ) يهوواھ(

نسلن کان اسرائيلي نبين .خدا سموري دنيا جو قادر مطلق آهي، جنهن سان هنن جو ٺاھ ٿيل آهي

لين جو يهوواھ جي مسلسل جدوجهد ۾ كنعانين جو بعل ديوتا هار کائي چكو هو، ۽ اسرائي

هي آاها ڳالھ ياد رکڻ جي . كنهن ڀائيواري کانسوا سموري دنيا جي خدا طور تسليم ٿي چكو هو

تي يقين رکندا هئا، جنهن ۾ اعلى خدا تي يقين ته ) Heno Theistic(ته اسرائيلي پهرين ناقص وحدانيت

۽ كثرت پرستي (Monotheism)اكيلو، واحد، يكتا، نه هو، اها هك يكتا خدا هو پر اهو خدا

(Polytheism)پر ،اسرائيلي آهستي آهستي انهن اثرن مان ته ٻاهر نكتا . جي وچ واري حالت هئي

جڎهن اهو ٿي مڃيو ويو ته اسرائيل کان ٻاهر واحد خدا کي نه ٿو پوڄي ،هك وقت اهڑو به آيو

سان انجو رشتو ذاتي سگهجي، ان مان اها ڳالھ ثابت ٿي وڃي ٿي ته خدا هك هجي يا گهڻا، ان قوم

.طرح جو هجي ٿو، اهو ان قوم ۽ زمين سان سلهاڙيل هجي ٿو ۽ انجي سڃاڻپ پڻ هجي ٿو

جڎهن يهودي دل هاري ويٺا ،بابل ۾ جالوطني دؤران هك وقت اهڑو به آيو

ان هنن جي خدا گهڻو طاقتور آهي ۽ ) Marduk(ته هنن جي خدا جي سامهون بابلي ديوتا مردوڪ

نن کي پك ڏياريندا رهيا ته يهوواھ خدا ئي سڀ کان هنبي پر پو انهن جا ،کي هارائي وڌو آهي

اسرائيلين تي جڎهن زوال آيو ته هنن کي . اهو ئي سمورين قومن جو به خدا آهيوڏو خدا آهي ۽

هاڻي يهودين هي،ته خدا کان منهن ڦيرڻ جي كري خدا انهن کي سزا ڏني آ ،ڊيڄاريو ويندو هو

جو يهوواھ خدا سموري كائنات جي خدا جي حيثيت ماڻي چكو هو، وچ اوڀر جي ٻين مذهبن

به اسرائيلين جي خدا واري تصور کي پنهنجو كري ورتو هو، هتي هك ڳالھ ڌيان جوڳي آهي

) Hebrew(ته يهودين جي خدا کي واحد خدا چوڻ كو حسابي مامرو به نه هو، انكري ته عبراني

به هو، يعني جيكو ٻين جهڑو نه هجي ۽ نه ئي ) Unique(جو مطلب الثاني ) Ehad(ٻولي ۾ احد

. هو) our father)abenu “اسانجو پي”يهودين وٽ خدا جو مقبول نالو كو ٻيو هن جهڑو هجي،

گر انساني صورت ۽ صفتون رکندڙ هو، جيئن قديم عهدنامي ۾ يهوواھ ٻين قومن جي معبودن وان

33

۽ انهن خداوند جي آواز ٻڌي جيكو ٿڌي باغ ۾ گهمندو هو ۽ آدم ۽ حوا خداوند ”ي ته ذكر آه

.“جي سامهون پنهنجو پاڻ کي باغ جي وڻن ۾ لكايو

جو ديوتا هو، اهوئي سبب هو جو ) لنگھ(ايلن گرانٹ موجب يهوواھ جيئن ته ڄم ۽ تخليقي قوتن

روايتن مان اها به خبر پوي ٿي ته .ابراهيم هن سان پنهنجي بي اوالد هئڻ جو ذكر كري ٿو

يهوواھ رڳو انساني قربانين سان خوش ٿيندو هو ۽ خاص طور تي پهرين اوالد جي ڀيٹا چاهيندو

ربان كري هو، انهي كري سيموئيل پيغمبر پنهنجي اكيلي كنواري ڌي کي يهوواھ آڏو ق

ري سان پنهنجي پٹ کي ذبح پئي كيوپر يهوواھ خدا هن کي ،ڇڎيو، اهڑي طرح ابراهيم به ڇ

ابراهيم جي نسل کي آسمان جي تارن ۽ دريا جي واري وانگر وڌائڻ ”روكي ڇڎيو، ڇاكاڻ ته هو

يهوواھ خدا جي كاوڙ کي ٿڌو كرڻ ال حضرت صالح جي ٻن پٹن ،حضرت داؤد .“چاهيندو هو

.۽ پنج ڏوهٹن جو قربانيون ڏنيون

پو انساني قربانين جي جڳھ پو طهر ورتي، اسرائيلين گرانٹ ايلن جو خيال آهي ته

سورج ديوتا جي .سمورين قومن جي خدائن جو صفتون يهوواھ ۾ مالئڻ شروع كري ڇڎيون

تي سمادي رٿ يهوواھ “ يهوواھ ۾ ضم ٿي وڃڻ بابت انجيل جي هنن آيتن ۾ اشارو ملي ٿو ته

هو، پهرين اهو انسان ۽ عقاب جي حيوانمڇي جهڑو كروبي هك - فرشتا( كربين سوار ٿي

جي ڦهليل پرن جي ڇانو ۾ سفر كريٿو، انهن جي پرن مان ) گڎيل شكل وارو الڳ معبود هو

باھ ۽ بجلي نكري ٿي، موسى ۽ ٻرندڙ جبل كوھ طور جي واقعي مان به ان ڳالھ جي تصديق

بني “خدا جو جالل”. ٿئي ٿي ته خدا سج واريون ۽ باھ واريون صفتون رکندڙ سمجهيو ويندو هو

۾ هك “باھ جي شعلي”اسرائيل کي جبل جي چوٹي تي ٻرندڙ باھ وانگر ڏسجي ٿو ۽ كڎهن اهو

موسى انكري حضرت .تي ظاهر ٿئي ٿو، جڎهن کنوڻ كري ٿي ۽ ككر گجن ٿا )Bush( ٻوڙي

حضرت . ٻين ديوتائن جا انكاري نه هئا) م-ق 850(وٺي ايليا نبي تائين کان 1300جي زماني

.يهوواھ خدا جي عبادتگاھ کانسوا ٻين كيترن ديوتائن جون عبادتگاهون ٺهرايون ،سليمان

جي صورت ۾ مڃڻ ۾ آيو، “رتمند ۽ ال شريكيغ”يهوواھ قبائلي ديوتا آهستي آهستي هك

وع نبي کانسنج توحيد پرستي ي .جيكو پاڻ کانسوا كنهن ٻئي جي عبادت روا نه رکندو هو

بت ڀڃڻ ال سندرو ٻڌي ورتو هو، فلسطين جي فتح کانپو بت پرستي جا سمورا شروع ٿي جنهن

.ايستائين جو حضرت سليمان جي هيكل اندر ٻين يوتائن کي پڻ كيرايو ويو .نشان ڊاٺا ويا

جديد تحقيق موجب يهودين ۾ خدا جي خيال پئدا ٿيڻ جا ٹي نظريا آهن؛

ل جي شروعات لنگھ پوڄا کان ٿي، آهستي گرانٹ ايلن موجب يهودين ۾ خدا جي خيا )1(

جيكو هك (آهستي ان ۾ ٻين معبودن جون صفتون شامل ٿيون ۽ ان جي مادي صورت

.جي برباد ٿيڻ کان پو توحيد جو تصور پئدا ٿيو) سنئون پٿر هو

سر ليونارڊ اول موجب حضرت ابراهيم پنهنجي خانداني معبود جو پرستار هو ۽ انهي بت ) 2(

.يوار ترقي كري توحيد جي شكل اختيار كئيپرستي درج

34

جيكو ،حضرت موسى جي واسطي سان پهتو ،فرائڈ موجب يهودين ۾ توحيد جو تصور) 3(

اخناتن جي مذهب جو مڃيندڙ هو، مصر ۾ توحيد جو تصور حكومت ۾ ڦهال جي كري پئدا

۽ خدا جو اهو معبود جو تخيل جاڳيو بين االقواميسلطنت جو دائرو وسيع ٿيڻ سان هك . ٿيو

.تصور فرعون جو ئي اولڑو هو، فرعون جي اختيار وڌڻ سان خدا جا اختيار وڌائڻ الزمي هو

۽ ٻين خدائي قوتن ) Gods(هوڏانهن عرب ريگستان ۾ ستين صدي عيسوي ۾ ماڻهو گهڻن ديوتائن

)Divine Forces (وڏي تعظيم كئي ويندي جي جي پوڄا كندا هئا، وڻن ۽ پاڻي جي چشمن

جنهن کي هن دنيا جو خالق ،به هو) ilah( “لها ”يوتائن ۾ هك سڀ کان وڏو ديوتا ، انهن ئي دهئي

جنهن ۾ پو ال جو اضافو كري ا� چوڻ ۾ آيو، ياد رهي ته ال عربي زبان ( سمجهيو ويندو هو

،ٹي خصوصي ديويون هيون۽ پڻ ، )۾ كنهن شئي کي مخصوص كرڻ ال استعمال ٿيندو آهي

چنڈ سان منسوب هئي، ) God Mother( “ماتا ديوي”، )Al-Lat( “الت”جون ڌيئر هيون، ) ilah(جيكي

كري سڃاتو “ محبت جي ديوي”سان منسوب هئي ۽ ان کي زهره ستاريديوي ) Al-uzza(“العزى”

هو، جنهن کي پراسرار ) Mnat( “منات”جنهن جو نالو ،ويندو هو ۽ ٹين قسمت جي ديوي هئي

جي خاص طور Al-uzza ،)ظاهر آهي قسمت جي ديوي پراسرار ئي ٿيندي آهي(سمجهيو ويندو هو

سان ٺلنتي عبادت كئي ويندي هئي، قربانيون ڏنيون وينديون هيون، ان کي پٿر جي جڑيل

هئي، گهڻن ئي جڳهين تي انهن منسوب كيو ويندو هو، اهائي ديوي تخليقي قوت جي اهڃاڻ

ور تي مقدس جڳھ هئي، ڇاكاڻ ته ان ۾ قديم هئا، مكو خاص ط كانميوتائن جا دديوي

كريل هيون، ۽ هك نهن ۾ ديوي ديوتائن جونموجود هو، ج) Shrine(كعبو تصويرون ا

ل هئا، مقدس پٿرن کي ) زم زم(مقدس چشمو به هو، ٻه مقدس جبل هئا ۽ كيترائي پٿر ۽ ٺ

مڻ کانسوا انهن سان پنهنجا جسم گسائيندا جيئن انهن مان طاقت ،ابه هئ) Rubbing(ماڻهو چ

۽ ارتقائي مرحلن مان گذرندو، هتي پهچي ترقي وهمنيهودي مذهب جو واحد خدا . وٺي سگهن

كرڻ ال انجو نالو به اهو ئي رکيو وڃي Arabisationيافته شكل اختيار كري وٺندو آهي، انجي

انهن کي خدا .جي نالي سان موجود هو لها ،ٿو جيكو عرب ريگستان ۾ پهرين هك وڏي ديوتا

تبديل ٿي مانپر هتي خدا جي نالي کانسوا ٻولي به عبراني ،وارو ئي ٻڌايو ويو “دين ابراهيمي”ته

.وڃي ٿي

لن ۽ جبلن جو تصور به كنهن نه كنهن شكل ۾ مقدس چشمن، پٿرن، ٺ

جي رواج ، بهرحال اڄ جي دؤرحجر اسود به قابل ذكر آهي “پڇڑ تارو”برقرار ريو وڃي ٿو، مشهور

ل خير مطلق صداقت ۽ جيكا ،واري تصور مان مراد اها اعلى ترين مقدس هستي آهيجي ك

دانيت جو مظهر آهي، اهڑي طرح اهو يقين كيو ٿو وڃي ته اهو سموري كائنات کي پئدا حو

ٽ جو سنڀاليندڙ آهي، اكثريت و كاروهنواركرڻ وارو آهي، اهو هن كائنات جي سموري

35

خدا دنيا .ڳجهارت ۽ سمجھ ۽ عقل کي چكر ۾ وجهي ڇڎڻ وارو آهي ،هك خدا جو تصور

.آهي حدن ۽ خاصيتن کان مٿانهون هيٺ مٿانهينجي سموري

ان جي حدن، خاص صفتن ۽ ) Defination( تعريفهاڻي ڏکيائي اها اچي پيئي آهي ته هر شئي جي

ين کان مختلف ٿئي ٿي، هاڻي هن جي كري ٿئي ٿي، جنهن سان اها ٻين ش اوچ نيچان جي

، جنهن جي پنهنجي كا به حد ناهي، )Define(کي كيئن سمجهجي ڀنڈارسمورين شين جي

اهو زمان ۽ مكان جي دائري آهي، نه ئي مٿانهونخصوصيتن کان اوچ نيچ جيتمام جيكو

جي باري ۾ هاڻي مسئلو اهو آهي ته جيستائين خدا جو تصور موجود آهي، انسان ان . اندر اچي ٿو

ڳالهيون كندو ۽ جڎهن ڳالهيون ٿينديون ته الزمي طور حدن جي دائري ۾ رهي كيون

هيٺ مٿانهينتڎهن خدا جي وجود جون اهي سموريون شرطون؛ هو سمورين حدن ۽ وينديون،

خدا جو “خدا چيو”،“خدا پڇندو”؛ اسانجو اهو چوڻ ته قائم نه ٿيون رهن، مثالطور، آهي مٿيکان

ڻ يا انجو مهربان، رحيم ۽ شفقت وارو هجڻ جون بنيادي شرطون قائم نه ٿيون رهن، كاوڙ ۾ اچ

.هجڻ جي باري ۾ تفصيلي بحث اڳين بابن ۾ ايندا اڻ چٹي ۽ ڌنڌليخدا جي

36

مروجه تصور خداجن ۾ انسان جي ذهن ۾ خدا ،هيستائين اسان ڏسي آيا آهيون ته اهي كهڑيون حالتون هيون

كري ج. خدا جي تصور تائين پهتو هاڻوكيي تصور جو ٻج ڦٹو ۽ كهڑي نموني ارتقائي درجا ا

تاريخ گواھ آهي ته هن دنيا جي ٻين مادي ۽ غير مادي شين وانگر مذهب به جنم وٺندا رهيا،

كجھ وقت زنده رهيا، كجھ نسلن کي متاثر كيائون، پر حالتن جي بدلجڻ جي كري

اڻي جي جا واالري ٿو، جيكو بدلجندڙ حالتن سان رنئون نظام پ هك نئون مذهب ۽ زندگي جو

ي ۽ سماجي ضرورتن کي پورو كري ٿو، پر عقيدن جي هك جهڑائي رکندي، ان دؤر جي فكر

ل ۾ هاڻي هك اهڑو طاقتور ۽ انقالب آڻيندڙ عنصر داخل ٿي ويو آهي، جنهن سان انسان ٿل پٿ

ا

سامهون اچي چكي آهي، ) Qualitative Change(جي فكري سفر ۾ هك كيفيتي تبديلي

جو اصل كري چكو آهي، انسان هن كائنات ۽ زندگي جي باري ۾ ايترو ته گهڻو علم ح

نظريئي ۽ خيال کي جديد انسان هر .جو زمانو موكالئي ويو) Blind faiths(هاڻي انڌن عقيدن

جي كسوٹي تي پرکي قبول كرڻ الء ڇنڈڇاڻعقل ۽ .تيار ٿي سگهي ٿو ئي

ؤر کان وٺي اڄ تائين مذهب جون جيكي به صورتون، عقيدن جا جيكي به د اوائليانسان جي

نظام سامهون آيا آهن، اهي ظاهر ۾ هك ٻئي کان كيترا به مختلف ڇو نه هجن، پر پنهنجي

ان ئي وهم تي ٻڌل ) World view(سمورن جا اصل ۾ اهي سمورا هك ئي رهيا آهن، ڇاكاڻ ته

وانگر روح رکندڙ سمجهي ورتو هو ۽ آخركار سموري شئي کي پاڻهئا، جنهن ۾ هن هر

عظيم ترين روح کي فرض كري ورتو هو ۽ پو ان موجب كائنات جي پويان كنهن شعور ۽

ابتدائي انسان جو . عقيدن جو هك نظام جڑندو رهيو پٹاندرپنهنجي پنهنجي عالئقائي حالتن

نقصان کان بچائڻ ۽ فائديمند شين مان شين کي پوڄڻ جو مقصد پنهنجو پاڻ کي انهن جي

جڎهن ته انهن ئي شين سان لھ وچڑ ۾ انسان محسوس كيو ته ضرورت موجب مدد وٺڻ هو،

اهي نه ته شعور رکن ٿيون ۽ نه ئي مرضي، روزاني زندگي جي عملي تجربن سان گڎوگڎ حال

ني سائنس ۽ يعحقيقت کي پروڙڻ جو عمل شروع ٿي ويو، جيكو سائنسي علم جي ابتدا هئي،

حاجت انسان کي فطرت سان جبليجي ) Survival(، حياتي جي بقا وهم گڎوگڎ ساريکا هلڻ لڳا

.ويڑهاند ۾ مشغول رکي ٿي

، ڦهليل ۽ هيبتناڪ فطرت جي سامهون انسان جي حالت بنھ ئي كمزور وشال

آندو، وهم اڻڄاڻائي قوتن کي كتب) وهم(هئي، انكري هن فطرت جي سامهون پنهنجي خيالي

، پر علم اچڻ سان خوف به ختم ٿي وڃي ٿو ۽ وهم وجي كري پئدا ٿيندڙ خوف مان جنم وٺي ٿ

پنهنجي اصليت ۾ وهم ۽ عقيدي ۾ بنھ ئي ٿورو فرق آهي، ٻنهي ۾ بنا كنهن تحقيق، تجزيئي، .به

پرستي انهي كري هر مذهب ۾ وهم . ۽ ثبوت جي كنهن به نظريئي کي سچ مڃيو ويندو آهي

هك جهڑي نظر اچي ٿي، كو به مذهبي اڳواڻ کڻي جو كيڎو وڏو عالم، فاضل ۽ تعليم يافته

37

اگر مذهب مان . ڇو نه هجي، اهو وهمن ۽ فطرت متعلق غير حقيقي خيالن کان آزاد نه ٿو ٿي سگهي

.، سائنس بڻجي وڃياهو عقيدن جو مجموعو نه رهي وهم پرستي نكري وڃي ته

ان وقت شين هو يا کي سمجهڻ ۾ پهريون فكري ٿاٻو ان كري کاڌو جوابتدائي انسان هن دن

. جي عمل کان اڻڄاڻ هو) Cause & effect(جي حقيقي علم ۽ فطري مظهرن جي علت و معلول

سکڻ جو عمل غلطي کان شروع ٿئي ٿو ۽ اهو سلسلو سکڻ جي عمل ۾ هر قدم سان جاري

.رهندو آهي

،صل كرڻ جا ٻه طريقا رهيا آهن، پهرئين ۾ شيون جيئن آهنهن دنيا جو علم حا

انهن کي اهڑو ئي ڏٺو ۽ سمجهيو وڃي، ان ۾ كنهن به شئي جي باري ۾ علم حاصل كرڻ ال

كيئن ،خود ان شئي کي ئي ذريعو بنايو وڃي، مطلب جي اهو ڏسڻو آهي ته كا شئي ڇا آهي؟

ان کان ئي معلوم كيا وڃن ٿا، اها شئي انهن سوالن جا جواب خود ،كٿان ايندي آهي؟ ،ٺهي؟

خود پنهنجي باري ۾ راز کولڻ شروع كري ڇڎي ٿي، اهو علم حاصل كرڻ جو معروضي يا

جڎهن ته ٻئي طريقي ۾ انسان پنهنجا خيالي گهوڙا ڊوڙائي ٿو، شين .سائنسي طريقو چيو وڃي ٿو

وڃي ٿو، جنهن ۾ يو بڻانظر جي اصليت سمجهڻ بنا ئي ان جي باري ۾ هك پاڻ گهڑيل نقطه

پنهنجي پسند نا پسند، خواهشون، مفاد، سماجي دٻا، يعني ما، پي، ۽ ماحول جا ڏنل تعصب

قرار “دنيا جي آخري صداقت”شامل آهن، هاڻي انهن خيالي گهوڙن ڊوڙائڻ جي بنياد تي ٻڌل نظريو

علم حاصل كرڻ .پو ٻي دنيا کي به ائين ئي ڏسڻ ۽ ثابت كرڻ شروع ٿي وڃي ٿو ڏجي ٿو،

ڏکيو ۽ ڊگهو آهي، ان ال زبردست تحقيق ۽ تجزيئي جو عمل ) سائنسي طريقو(جو پهريون طريقو

جي ) Technique(گهربل هجي ٿو، اهڑي طرح ان عمل جي حصول ال گهربل تحقيقي مهارت ۽

و اچڻ تائين علم به حاصل نه ٿو ٿئي، گهڻو كري ته صداقت ڀريئي علم ال ايندڙ وقت ج

ريو علم ڏي ٿي، علم جي ٻئي طريقي ۾ زباني كالمي غور .پوي ٿو انتظار كرڻوسائنس اڻ ڌ

سان انساني نفسيات ) Ready made formula(فكر كرڻو هجي ٿو، هك ٺهيل ٺكيل مساوات

واري ) Cause(كنهن به شئي ۽ مظهر جي بنيادي سبب جي کي مطمئن كيو وڃي ٿو، دنيا

كنهن وڏي چكر ، اڻ ڏسجندڙ قوت جي نالي ۾ ڳولهيو وڃي ٿوسوال جو جواب هك عظيم

۾ پوڻ جي ضرورت ئي نه ٿي پوي، ان جي ابتڑ سائنسي علم عالمگير هجي ٿو، ان کي كوبه،

كنهن به جڳھ تي پرکي سگهي ٿو، جڎهن ته مذهبي علم جي صداقت جو ڀرم فرد جي

ٻين ال ان جي قطعي كا به پنهنجي ذات تائين محدود هجي ٿو، جيكو ان تي ايمان رکي ٿو،

حيثيت نه ٿي هجي، پر سوچ جو اهو غير سائنسي طريقو اڄ به اڻ پڑهيل سماج جو عام مقبول

علم حاصل كرڻ جا مٿي بيان كيل ٻئي طريقا پهرئين دؤر کان ئي رائج .فكري اثاثو آهي

ي ۾ انسان هك فكري ۽ شعور رکندڙ ساهواري هئڻ جي كري هن دنيا جي بار .رهيا آهن

، هن دنيا ۽ زندگي انخيال گهڑڻ ۽ خيالي تصويرون ٺاهڻ کانسوا نه ٿو رهي سگهي، انهي كري

جي باري ۾ انيك خيالي تصور پيش كيا، جيكي بنھ ئي سادن فرض كيل ۽ وهمي قصن

38

پر هك ڳالھ طئي آهي ته سمورن مذهبن . کان وٺي اونهين فلسفياڻين سمجهاڻين تي ٻڌل آهن

رهيو آهي، هو جيكي مٿانهونڻ جو طريقو، خيالي ۽ طبعي قانونن کان جو هن دنيا کي ڏس

عقيدا پيش كن ٿا، انهن جي تصديق نه ٿي ٿي سگهي، اهي مقدس هئڻ جي كري هك نسل

.۽ سماج کان ٻي نسل ۽ سماج ڏانهن منتقل ٿيندا رهن ٿا

)Anthropomorphism( خدا جو شخصي تصور

نموني صور عام ملي ٿو ۽ مذهبي اڳواڻ ان کي جهڑياڄ جي دؤر ۾ عام ماڻهن ۾ خدا جو ت

طور هو ڳالهائي ٿو، بڻجي پوي ٿو ، مثال) Personality(پيش كن ٿا، ان ۾ خدا هك شخصيت

دوستي ۽ دشمني رکي ٿو، جزا ۽ سزا ڏئي ٿو ۽ هر وقت اسانجي خبر رکي ٿو وغيره ناراض ٿئي ٿو،

عام ته ،خدا تي ايمان ڇو ٿا رکو؟ اوهان وڃي تهجيكڎهن كنهن کان سوال كيو . وغيره

ته كنهن جي ٺاهڻ کانسوا كابه “ ٿي طور انجي جواب ۾ مضبوط ترين دليل هيئن ڏني وڃي

نه كا هستي ضرور آهي ۽ اهو ئي خدا شئي نه ٿي ٺهي انكري هن دنيا کي تخليق كندڙ كا

جڎهن ته ان تي ،ضو آهيڏيڻ وارا خود اختالفن ۾ ڦاسي ٿا پون ته خدا هك مفرو آهي، اها دليل

دا جي ايمان آڻڻ ال پيش كيل دليل سراسر عقلي هجي ٿو، هو اهو وساري ٿا ويهن ته هو خ

، خود خدا کي ان دليل جي الڳو ٿيڻ کان بچائڻ ال كهڑي دليل هئڻ جي دليل ڏيئي رهيا آهن

کي كنهن ته پو خدا ،يعني جيكڎهن كنهن جي ٺاهڻ کانسوا كا شئي نه ٿي ٺهي ،آهي؟

اگر اسانکي هك تصور ۽ مفروضي تي ئي وڃي ركڻو آهي ته پو هن كائنات تي ئي ،ٺاهيو؟

.ڇو نه ٿا ركجي وڃون؟

خدا جو انكار كندڙن جو به اهو ئي دليل آهي ته هن كائنات کي كنهن ذات، شعور يا روح

خدا تي ايمان رکڻ هي،ناهي بنايو، يعني هي كائنات كنهن به ٺاهڻ واري کانسوا عالم وجود ۾ آ

وارا به مطمئن ٿي وڃن ٿا ته هو كنهن جي به ٺاهڻ کانسوا وجود ۾ آيو آهي، هاڻي سوال اهو

ته هن كائنات ،ٿوپئدا ٿئي ته جن ماڻهن کي اهو ڄاڻڻ کانسوا كجھ دير پهرين تسلي نه پئي ٿي

ئن مطمئن ٿي وڃن اهي خدا کي بنا ٺاهڻ جي وجود ۾ اچي وڃڻ تي كي ،کي كنهن ٺاهيو آهي؟

کي خدا جي ذات ) كنهن ٺاهڻ واري کانسوا كا به شئي كيئن ٿي ٺهي؟(۽ پنهنجي ئي سوال ؟،ٿا

تي الڳو ڇو نه ٿا كن؟، ٻي طرف جيكڎهن كو ان ڳالھ تي مطمئن آهي ته كائنات کي

نهن باقاعده عقلي دليل به آهن، ته ائين كيئن اكنهن به هستي نه خلقيو آهي ۽ انهن وٽ ان جا

بنيادي سوال کي رڳو هك وک مفروضوخدا جو تصور ۽ .؟جو مؤقف باطل قرار ڏيئي سگهجي ٿو

ڃارو رهجي ٿو، “كنهن ٺاهيو” ،اڳيان وڌائڻ کانسوا كجھ به نه ٿو كريوارو سوال ائين جو ائين ا

انهي كري وري ٻيهر ان سوال جي ورجائڻ تي پابندي هنئي وڃي ٿي، جنهن منجهان خدا جي هئڻ

39

جي راھ كڍي ويئي هئي، ان كري مذهب رڳو كنهن سادي ذهن کي ئي مطمئن كري سگهي

.ٿو

س ۽ انڌي سمجھ وارا ماڻهو ان مان مطمئن نه ٿيا آهن، مذهب پنهنجي كمزور بنياد، تقد زت

، ايمان سان مضبوط كري ٿو، جن تي رسمن ۽ عقيدي جي بابركت عمارت بيهاري وڃي ٿي

سوال جو رخ ٿورو تبديل كيو وڃي، انهي كري سائنس هك جي ” كنهن ٺاهيو“ان مهل

ان سوال سان ،بهتر رستو اختيار كري ٿي، هن جو چوڻ آهي ته عالم موجود كيئن ٺهيو؟

اسان ال علم جا دروازا کلن ٿا، جڎهن جڎهن اسان عالم موجود جو مطالعو ان رخ کان كريون

ين پير هلندي نظر اچي ٿو، هر شئي جي ٿا ته ارتقا ۽ حركت جو هك نه کٹندڙ سلسلو پٺئ

پنهنجي حد تائين، كهڑي طرح ۽ كيئن وجود ۾ آئي جا جواب اسانکي ملندا ويندا آهن،

كا به شئي جو سوال پڇڻ غلط آهي، جڎهن اسان ڏسون ٿا ته ” كنهن ٺاهيو“مذهب پاران

ن ۽ مكان جيكا اسانکي نظر اچي پئي، ان جو وجود، رنگ ۽ روپ، ۽ خصوصيتون پنهنجي زما

جي پهرين حالت سان ٻڌل هونديون آهن، ۽ جڎهن زمان ۽ مكان بدلجي وڃن ته اها شئي به پنهن

بدلجندڙ حالتن جي ) Species(۾ موجود نه ٿي رهي، رڳو اسانجي زمين ئي ٻوٹن جون بيشمار قسمون

جو سوال اثر هيٺ روز تبديل ٿين ٿيون، ختم ٿين ٿيون، ۽ نيون پئدا ٿين ٿيون، اتي كنهن ٺاهيو

ٿئي ٿو ته ائين سمجهيو ويو آهي ته سموريون شيون چٹو سوال مان ان .ئي غلط ٿي وڃي ٿو

بتڑ آهي ته جيكو كجھ نظر هك ئي دفعي پئدا ٿي چكيون آهن، جڎهن ته حقيقت صفا ا

“كنهن ٺاهيو”اچي ٿو اهو صرف كجھ هزار، لک، كروڙ سال پهرين ائين نه هو، تنهنكري

ائي، جهالت جو سوال آهي، ان ۾ كائنات يا ان جي شين کي ثابت وجودوارو سوال اڻ ڄاڻ

)Being ( سمجهيو ويندو آهي، جڎهن ته كائنات ۽ ان جي اندر جو كجھ آهي اهو)Becoming (

ذري پئي، ان ۾ ٺهڻ ۽ ڊهڻ جا عمل جي حالت ۾ آهي ۽ هر شئي هر پل تخليق جي عمل مان گ

اهو ان كري ! ، خدا ؟ته فالڻي شئي كنهن ٺاهيهك ئي وقت ٿين پيا، ان كري ائين چوڻ

جو اها شئي سدائين کان اهڑي ناهي، مثالطور؛ جبل هن زمين جي پئدائش جي وقت غلط اهي،

پهاڙن جي بغير رهي آهي ۽ هنن پهاڙن جي پئدائش ۽ ،کان وٺي موجود نه آهن، پر زمين اربين سال

۽ سڀاڻي اهي آهي درپيشرتقائي عمل موجوده حالت ۾ اسان تائين پهچڻ ۾ كروڙن سالن جو ا

.ل ٻين سمورين شين ۽ مظهرن جو آهياجبل پنهنجي موجوده حالت ۾ قائم نه رهندا، اهوئي ح

عقيدن جو مسئلو

بنا كنهن سوال كرڻ ،سمورن مذهبن جو بنياد ماحول جي ڏنل عقيدن کي جيئن جو تيئن

حقيقت ئي ان وقت بنجي ٿو، معنى ته مذهب .جي آخري حقيقت سمجهي مڃڻ تي قائم آهي

جي كنهن “مطلق حقيقت”حقيقت قبول كيو وڃي، پر ان سانجڎهن پهرين ان کي دل جان

يعني كنهن ٻي عقيدن جي مجموعي تي ايمان رکندڙ وٽ حيثيت كجھ به نه ٿي هجي،

40

پاسي واري گهر ۽ فرد وٽ مكمل باطل ٿي وڃي ٿي، ان حقيقت اصلهك فرد ۽ گهر جي

سمورا مذهب هك ئي وقت باطل به هجن ٿا ۽ پنهنجي پنهنجي جا تي مطلق كري دنيا جا

ڳالھ كنهن صداقت ال چڱي نه اصاف ظاهر آهي ته اه حقيقت طور مڃيا به ويندا آهن،

ي، ان رخ سچائي آه مطلقسو به ان ال جنهن جي ال دعوى كئي ويندي هجي ته اها ،چئبي

هو هك ٻي جي نظر ۾ باطل عقيدن ۾ روحاني طور ٺيك سان ڏٺو وڃي ته سموري دنيا جا ماڻ

هرهك گروھ پنهنجي عقيدي کي ته جڎهن ٺاڪ ۽ بنھ ئي مطمئن زندگي گذاري رهيا آهن،

عقيدن جي اها ٻين جي عقيدن موجب زندگي جو تصور به نه ٿو كري سگهي، ،ڇڎي

ڇاكاڻ ته ، علم جي درجي کان ٻاهر كري ڇڎي ٿيان کي صحيح ) Subjectivity( موضوعيت

جيكا سموري كائنات تي محيط هجي ۽ اها هرهك جي ،هستي جو هجيسوال جڎهن اهڑي

بنا د يا ايمان کي مطلق ته پري رهيو،ته اهڑي پسنپسند ۽ ايمان تائين محدود ٿي وڃي، ذاتي

هاڻي بحث ان نقطي تي اچي .جو درجو به نه ٿو ڏيئي سگهجي معمولي سچائيسوچڻ جي كنهن

ابطي هيٺ هن دنيا ي كا با شعور هستي آهي ۽ اها هك ضه هن دنيا کي ٺاهڻ وارتٿي وڃي،

انهي كري اكثر۽ مخلوق ۾ هن جي خاص دلچسپي انسان ۾ آهي، کي هالئي رهي آهي

ته پو تهذيب جي آهي، ائم كري وٺنديه ماڻهن سان سڌو سنئون رابطو به قپنهنجي پسنديد

سرڻ ۽ ختم ٿيڻ جو كهڑو ابتدائي شكلين کان وٺي اڄ تائين هزارين قسمن جي عقيدن جي ا

ته سمورا عقيدا ،اها ئي ڳالھ مضبوط دليل سان موٹي اچي سامهون بيهي ٿي ،مطلب آهي؟

هرجن ۽ ان وقت جي انساني، مادي ۽ انسان جي مختلف ماحول ۽ مختلف زمان ۽ مكان جي گ

چي ته عقيدا هجن يا ر امعنى صورتحال كجھ هيئن ٿي نظفكري حالتن جو اولڑو آهن،

سڀ كجھ انسان جي پنهنجي تخليق آهن ۽ انسان ئي بدلجندڙ حالتن انوسار انهن ۾ . . . . . ،ديوتا

،كنهن سچائي ال اها شرط هجي ته پهرين ان تي ايمان آندو وڃي. رد و بدل كندو رهي ٿو

العي سان صداقتون ۽ حقيقتون تنقيدي نظر ۽ معروضي مطخود ان سچائي جي توهين آهي،

قيدن تي ايمان آڻڻ سان سموري هك دفعو كن ع .سامهون اچن ٿيون، انڌي ايمان سان نه

۽ اهو ئي نه رڳو هن فكر مطابق گذارڻي پوي ٿيٻڌايل جي ۽ فكري زندگي ان جي ئي سما

.پر موت کانپو جو به فيصلو كري ٿو ،زندگي

وچاني وڏو ٿيو ۽ ان معصوميت پجنهك انسان جيكو جهنگ ۾ ئي ته فرض كريو

سان پنهنجي خانداني جادو منتر واري عقيدن سان، كنهن وڻ، يا جانور جي پوڄا نيك نيتيوڏي

چوڻ موجب خدا ان جيشخص جو كهڑو قصور آهي، جنهن تائين جي مقابلي ۾ ان ته ان ،كئي

عوى آهي ته ۾ جتي سمورن جي دجهنگ هن جو موكليل صحيح عقيدو پهتو آهي، عقيدن جي

۽ هرهك وٽ پنهنجي وڏڙن ۽ مقدس شخصيتن جون ،اهي ٻين جي مقابلي ۾ سچا ۽ اعلى آهن

ڳالهيون دليل ۽ ثبوت جي صورت ۾ موجود آهن، ان سموري بحث جو مطلب اهو آهي ته لکتون ۽

41

عقيدن جي دنيا جو مركزي كردار خود حضرت انسان ۽ سندس شعور آهي، ان جي نگاھ پٿر کي

.ڇڎي ٿي ۽ هن جو هك مفروضو ۽ وهم مطلق حقيقت ۾ بدلجي وڃي ٿو خدا بنائي

جو اهو سوال رڳو انسان ،اهو سوال هيئن به انسان جو گهڑيل ٿو لڳي ،خدا آهي يا نه؟

كائنات ۾ جمادات، نباتات، حيوانات ۾ كنهن کي به اهو مسئلو . جي ذات تائين محدود آهي

جيكو شعور جي هك سطح تي خدا جو اقرار كري ٿو ۽ ٻي سطح ،ئي آهيآڏو نه آهي، اهو انسان

اهو به ،تي انكار كري ٿو، جنهن به، كنهن به طرح سان خدا سان رابطي جي ڳالھ كئي آهي

بهرحال انسان ئي هو، يعني جيكڎهن انسان خدا جو ذكر نه كري ته انجو تصور ئي ختم ٿي

ن پهرين انسان جو هئڻ ضروري آهي، پو ان انسان جو ويندو، اهڑي طرح خدا جي هئڻ ال سڀ کا

.جيكو هن جو ذكر كندو رهي

ئينجي ا ئينهاڻي ته اهو به ڏٺو ويو آهي ته خدا کي نه مڃڻ واري جي زندگي به بلكل نارمل ا

نه مڃڻ واري جي سان رخنن تركي پر جيئن كنهن ايمان واري جي گذري ٿي، ،گذري ٿي

هو كيترن وهمن کان بچي پوندو آهي، ۽ زندگي جي هر موڙ تي ،زندگي وڌيك سٺي گذري ٿي

صورتحال کي حقيقت جي اک سان ڏسي ٿو، جڎهن ته خدا تي ايمان رکڻ وارو سامهون ايندڙ

منافقت ال ايمان وارو هئڻ الزمي . وهمن جي ڄار ۾، ڏوھ، ثواب جو بار کڻي زندگي گذاري ٿو

جيئن ،ٿو رکي، اهو زندگي کي ائين ئي سمهجي ٿوشرط آهي، اهو انكري ته جيكو عقيدو نه

اها آهي، ۽ انهن گهرجن موجب گذاريندو آهي، تنهنكري اهو كنهن به ٻٹي زندگي يا گناھ جي

هد ۽ تقوى جو دعويدار هجي ،احساس جو شكار نه ٿو ٿئي، جڎهن ته كو كيتري به ز

انسان ئي ته آهي، ان كري اول آخرٻچاپڑائي جي زندگي کان بچي نه ٿو سگهي، جيئن ته اهو

زندگي جون ضرورتون، خواهشون، جذبات، ۽ احساس هن کي مادي دنيا جي حاصالت ڏانهن

۽ عقيدن جو ڏنل وهم پنهنجي طرف ڇكي ٿو، جنهن ال مادي دنيا جي نفي ڇكين ٿا

.ضروري شرط آهي

نيا جي زندگي سنوارڻ ان كري ئي عقيدن جا اكابر ايمان وارن جي توجه هن د

فكر ۾ رهڻ جي تلقين كندا رهندا جي زندگي )فرضي(کين موت کان پو واري ،کان هٹائي

ٻچاپڑائي واري زندگي گذارڻ کان نه ٿو شدت پسندآهن، ان كري ئي دنيا جو كوبه مذهبي

رهي سگهي، پر عام مشاهدو هي آهي ته اهو كنهن به عام ماڻهو کان وڌيك اللچ، حرص، ۽

ٹ ٻوسٹ هن جي تنگ نظري جو شكار هوندو آهي، ڇاكاڻ ته عقيدن جي پئدا كيل گه

نارمل واڌ ويجھ رڳو سائنسي فكر رکندڙ انسان .شخصيت ۽ نفسيات کي بگاڙي ڇڎيندي آهي

جي ئي ٿي سگهي ٿي، ڇاكاڻ ته اها ئي هن دنيا جي خارجي ۽ داخلي حقيقتن سان مطابقت پئدا

.كري ٿي

42

هاڻوكو خدا جو تصور تضادن جي آئيني ۾قرار ڏئي ٿو، جو خالق تصور، خدا کي كائنات هاڻوكو

خالق ۽ .اسان پاڻ به انجو حصو آهيون ، مطلب ته خالق ۽ مخلوق ٻه الڳ الڳ هستيون آهن

وئي خدا کي ڏئي ٿي، هك طرف خالق ٻي طور تي محدود هستي جو درجو اڻٹرمخلوق جي اها د

طرف مخلوق، اهڑي طرح خدا هك متعين شئي بنجي ٿو پوي، پر جيكڎهن خدا کي المحدود

)Infinite (خدا ۽ كائنات الڳ الڳ نه ٿا ٿي سگهن، محدود جو المحدود ۾ ،مڃيو وڃي ته پو

يتي تصور گهڻ رخو، ۽ ان ۾ خالق ۽ مخلوق جو روا ،المحدود جو مطلب آهي .ضم ٿيڻ اڻٹر آهي

يا ٻي صورت ۾ محدود ٿي وڃي ٿو، صاف ظاهر آهي جيكو هستي جي ،غلط ٿي وڃي ٿو

، المحدود، غير اعتبار کان محدود آهي ان جون ٻيون صفتون المحدود كيئن ٿيون ٿي سگهن

متعين هجي ٿو، جنهن جي باري ۾ كا به وڌيك ڳالھ نه كري سگهجي، سوچ، خيال، زبان،

ا وڃن، اهوئي سبب آهي ته خدا کي المحدود ڄاڻندي به هك محدود شعور، سمورا ساٿ ڇڎي ٿ

نهن سان هو هك شخصيت بنجي ، جهستي جي طور تي استعمال كرڻ الزمي ٿي پوندو آهي

باقاعدي هك فعال بادشاھ .ٿي پوي، جنهن ۾ سمورا انساني جذبا ۽ خصوصيتون اچي ٿيون وڃن

كائنات جي نظام ،هن دل چويس ٿيجي حيثيت سان كائنات جي بادشاھي هالئي ٿو، جڎ

لٹي ڇڎي ٿو،راند به كري ٿو ۽ فطرت جا قانون ا

، ان جا باقاعدي احساس به هجن ٿا سان هٿ چ

عائن کانمتاثر ٿئي ٿو، ڏسي ٿو، ٻڌي ٿو، پنهنجي مرضي وارو آهي، ان تي كوبه قانون، هو د

ته عادل ال كنهن قانون ۽ اصول الڳو نه ٿو ٿئي، پو ان کي عادل به چيو وڃي ٿو، جڎهن

صول جي پابندي كرڻ الزمي شرط آهي، نه ته هو عادل نه ٿو ٿي سگهي، خدا جي صفت آهي ا

.ته هو جيكو چاهي سو كري ۽ جنهن کي اها صفت هجي اهو عادل كيئن ٿو ٿي سگهي؟

ون، اصل ۾ عملي گهرجون خدا کي محدوديت جي دائري ۾ آڻي بيهارين ٿي

كري، هو پنهنجي ڏٺل دنيا کان ٻاهر انجو ) Defination(ظاهر آهي انسان خدا جي جيكا تعريف

كوبه تصور نه ٿو جوڙي سگهي، اهو ئي سبب آهي ته اڄ تائين خدا جي كا به اهڑي صفت نه

خدا جو هر تصور انسان جي جيكا انسان جي ڏٺل يا محسوس كيل نه هجي، ،جڑي آهي

ايستائين جو مرڻ کانپو جي دنيا جي نقشي ۾ به ئي تعلق رکندڙ جڑيو آهي، پنهنجي دنيا سان

جنت ۾ رڳو انهن ميون ملڻ جو ذكر هجي ٿو، انسان جي پنهنجي ئي دنيا جي ڇاپ ملي ٿي،

.جنهن کان اها قوم واقف هئي، ڇا اها حيرت جي ڳالھ نه آهي؟

ين نه آهي، ناراض ٿئي ٿو ته خدا جيكو هستي کان مٿانهون آهي، ان جي كا به صفت مٿانه

مادي شين سان مادي نقصان رسائي ٿو، ۽ جيكڎهن خوش ٿئي ٿو ته هن دنيا ۾ ڏٺل مادي

فردوس برين جو سموريون نعمتون، ۽ دوزخ جو سڀ سزائون هن ئي مادي .نوازشون ئي كري ٿو

پو هن جيكڎهن خدا مادي نه آهي ته ،دنيا جي مشاهدن ۽ تصورن موجب ئي ڇو ٿيون هجن؟

، ان جو سبب كٿي ؟ڏيکاري ٿي مادي دنيا جو اولڑو ڇوجي هر شكل، صورت، صفت هن ئي

43

اهو ته ناهي ته هن سموري ڊرامي جو مركزي كردار، هدايتكار، ۽ پيشكار، هن مادي دنيا

. . . . . . . . . . .جو محدود انسان ئي آهي، اهو پاڻ مٿانهيون صفتون كٿان آڻي

ي ٻه صورتون سامهون اچن ٿيون، خدا کي هن كائنات کان الڳ هستي كري مڃيو هاڻ

وڃي ته هو پنهنجي ذات ۾ محدود ٿي وڃي ٿو، ۽ محدود هئڻ جي بنياد تي خدا نه ٿو رهي، اهڑي

طرح المحدود مڃڻ جي صورت ۾ خدا جو شخصي تصور ۽ انجي سمورين صفتن جو خاتمو ٿي وڃي

نهنجي اعتقادن جون عمارتون بيهاريون آهن، هك ٻيو اهم سوال ٿو، جنهن تي مذهبن پنهنجي پ

آهي ته آخر ائين ڇو آهي ته جتي جيتري وڌيك ناخواندگي، جهالت، ۽ معاشي پسماندگي هجي ٿي

۽ اتي مذهب پنهنجي جوڀن تي هوندو آهي، ماڻهو اوترو ئي گهڻو مذهبي عقيدن ۾ ڦاٿل هوندا آهن

، پڑهيو لکيو، خوبصورت ۽ مادي طور خوشحال هوندو، اتي جيكو سماج جيترو وڌيك ترقي يافته

مذهب انسان جي روزاني زندگي جي كار وهنوار ۽ فيصلن کان اوترو پري نكري چكو هوندو

آهي، مطلب ته جاهل سماج ۾ انڌا عقيدا، وهم، پوڄا پاٺ، ماضي جو روايتون، ۽ ٻيون رسمون،

دا كيل، مادي، روحاني ۽ ثقافتي ترقي ، سائنس جي پئهك غالب عنصر طور موجود هجن ٿيون

.سان گڎ ئي اعتقاد ٻاڦ بنجي انساني زندگي مان موكالئي وڃن ٿا

ڇا ان مان اهو ثابت نه ٿو ٿئي ته عقيدا دنيا ۾ انساني شعور جي ٻالجتي جي

تي ڇڎي ٿو جيئن بالغ انساني شعور ان کي ائين پوئ ،؟پئداوار ۽ قديم اوائلي دؤر جي باقيات آهي

۾ بيان ) Human form(مذهب ۾ خدا کي شخصيت ۽ انساني شكل .اسان ٻالجتي جو حركتون

ته مذهبي كتابن اڄ جي مذهبي عالمن جو چوڻ آهي .چون ٿا) Anthropomorphism(كرڻ کي

غوي مثالطور؛ خدا جي آواز جومعنى ۾ نه وٺڻ گهرجي، ) Literally(۾ اهڑين ڳالهين کي پنهنجي ل

مطلب سچ پچ جي آواز نه آهي، پر سوال اهو ٿو پئدا ٿئي ته اهڑين تفسيرن جو جنم ان وقت ٿو

يشكجو مذهب جو انداز ،ٿئي، جڎهن سائنسي علم انساني شعور کي ايترو ته اڳيان وڌائي ٿو

نئين روشني موجب ڍارڻ اڄ جي ٿي پوي ٿو، تنهنكري پراڻي مذهبي طرز بيان کي علم جي

.رن جي مجبوري بنجي پئي آهيمذهبي دانشو

قول ۽ فعل جو تضادي سان خدا جو ڏنل علم سيلمذهبن جي عام دعوى آهي ته اهي سڌو سنئون يا و

آهي، مطلب ان جي حيثيت خدا جي قول جهڑي آهي، هاڻي سوال اهو آهي ته جيكڎهن مذهب

ذهبن پاران انسان کي هن كائنات متعلق واقعي خدا جا سڌا سنوان ڏنل علم آهن، ته پو انهن م

ڇو ۽ ڌنڌلي آهي، اها سائنس جي بيان كيل حقيقتن کان ايتري مختلف لجيكا معلومات ڏن

ظاهر آهي سائنس هك اهڑو معروضي علم آهي، جيكو اسان کي ٻڌائي ٿو ته خدا جي ،آهي؟

يعني انسان ڑن قانونن ۽ اصولن موجب ٺهي آهي، خلقيل دنيا كهڑي ترتيب، تركيب ۽ كه

سائنس جي ذريعي پنهنجي ماحول جو صحيح علم حاصل كري ٿو، جيكڎهن سائنس شين جي

44

اهي ،حقيقي علم تي ٻڌل نه هجي ها ته انسان سائنس جي ذريعي جيكي پڌرا كم كيا آهن

) Action(كنهن صورت نه هجن ها، هاڻي صورتحال اها آهي ته كائنات کي بجا طور خدا جو فعل

خدا جو اهو فعل .آهي) God in action(، معنى كائنات ان کانسوا ڇا آهي ته چئي سگهجي ٿو

اهي خدا . . . . .ان علم کي سائنس چون ٿا، ۽ بقول مذهبن جي ،كيئن ۽ كهڑي طرح ٿئي پيو؟

جو ڏنل زباني علم آهن، پر تاريخ ان ڏس ۾ اسانجي رهنمائي نه ٿي كري ته مذهبن انسان کي

بتڑ قصا، كهاڻيون، ڌنڌليون صحيح، صاف ۽كائنات جي باري ۾ چٹو علم ڏنو هجي، انجي ا

انسان اڄ تائين هن دنيا جي باري ۾ جيترو .ڳالهيون ۽ غير حقيقي سمجهاڻين جي ڀرمار نظر اچي ٿي

مذهبن جو ان ۾ كو به حصو ڏسڻ ۾ نه ٿو اچي، پر تاريخ اهڑن واقعن ،به علم جمع كيو آهي

هن دنيا جي باري ۾ ،ته عقيدا) آهي اتي اڄ به ائين آهي ڇاپ يججتي مذهب ( سان ڀريل آهي

بيشمار فلسفي، مفكر ۽ ڄاڻڻ جي انساني جستجوجي رستي ۾ سدائين ركاوٽ بڻيل رهي آهي،

فر جي فتون جو نشانو بڻيا، جيكڎهن اهي مذهب خدا جو ڏسيل سائنسدان مذهبي اڳواڻن جي ك

مات ۾ كو به فرق نه هجڻ گهرجي بن جي ٻڌايل معلوته سائنسي انكشافات ۽ مذه ،علم هجن ها

،وٺي وڃي ٿو ڏانهنجي ) World view(نظام انسان کي هك اهڑي مختلف رواجي وها، پر عقيدن ج

مذهبي پيشوائيت مجموعي طور تي تجزيئي .نفي كري ٿو ،جنهن جي انسان جي شعور تي ٻڌل علم

.جي حمايت كري ٿينڍ ڏيئي بيهي رهڻ هك هنڌ ڳ۽ تجربي، ارتقا ۽ حركت جي مخالفت، ۽

جيئن ته ارتقا ۽ حركت كائنات جو اصل آهي ۽ كا به شئي ان کان بچي نه ٿي سگهي، جيئن

موجب مذهبن جي تعبير شروع نجيئن سماج ترقي ڏانهن وڌي ٿو، ماڻهو بدلجندڙ حالتن، جديد علم

ئين پهرين ڇو نه ٻڌائي ويئي، ته سوال اهو آهي ته جيكڎهن مذهبي سچو آهي ته اها ڳالھ ا .كن ٿا

هاڻي جڎهن انساني كاوش تي ٻڌل .اهو انساني علم ۽ شعور کي اڳتي وڌائڻ جو سبب بنجي ها

۽ كوبه ان جي اثرن کان پنهنجو پاڻ بچائي نه ٿو سگهي فاتحاڻي انداز ۾ اڳيان وڌي ٿو) سائنس(علم

اڄ جي دؤر ۾ سائنس .يا وڃن ٿاال مذهب مان دليل ڳولهڻ شروع ك سموهجڻن حالتن ۾ يته ن

ڇو نه جو دنيا جو كوبه فرد چاهي كيترو به مذهبي ،پنهنجي حقيقت کي ايتري قدر مڃرايو آهي

هنكري ن، سائنسي علم ۽ ان جي پئدا كيل سهوليتن کان خود کي ڌار نه ٿو كري سگهي، تهجي

مذهب کي سائنس .يندا وڃنانهن ال اهو ئي رستو بچيو آهي ته مذهب کي سائنس جي مطابق قرار ڏ

موجب قرار ڏيڻ خود مذهب جي روح جي خالف آهي، ڇاكاڻ ته سائنس سڀاڻي پنهنجي كيل

جڎهن ته اوهان ان کي عين مذهب قرار ڏيئي ،كنهن ڳالھ کي بدالئي ڇڎي ته پو ڇا ٿيندو؟

كا هوندؤ، مذهب ۽ سائنس جيئن ته انساني سمجھ جا ٻه مختلف رستا آهن، تنهنكري مذهب چ

نه سمجھ ۾ ايندڙ چكر جي “هك قدم اڳتي ٻه قدم پوئتي” سماج اڄكلھ هيٺ اسريل جي اثر

۾ ڦاٿل آهن، مذهب کي به نه ٿا ڇڎي سگهن، اهو انهن جي سڃاڻپ جو مسئلو آهي ۽ سائنس جي

كماالت کان به پنهنجي زندگي کي محروم نه ٿا رکي سگهن، اڄ سائنس کان محرومي، انفرادي ۽

ات کانسوا كجھ به نه آهي، تنهنكري مالن ماڻهو پهرين ته هر سائنسي كمال ۽ قومي آپگه

45

انكشاف کي حيرت سان ڏسن ٿا، پو دٻيل دٻيل لفظن ۾ ان کي خدا جي كمن ۾ هٿ چراند قرار

ٿن ته ڏٺو مذهب جي ڏين ٿا ۽ جڎهن اها ئي سائنسي حقيقت روزانه جو وهنوار ٿي پوي ته چئي ٿا ا

ين هزارين جيكڎهن مذهب سو ! پڇي ٿو ته حضرت ق موجب به ائين ئي هو، بندوفالڻي فالڻي ش

يا ان شق جي تشريح ،چئي ڇڎيو هو ته انجي مڃڻ وارن ائين كري ڇو نه ڏيکاريو؟ ، ائينسال پهرين

سڌي ڳالھ آهي، سائنسي ايجادن ۽ انكشافن کان پهرين ان رخ کان سوچي ئي ،ڇو نه كئي ويئي؟

ب ڳالھ آهي، سڌو سنئون نازل ٿيل علم، انسان جي اهڑي رهنمائي نه كري عجي. نه سگهبو هو

سگهيو، جنهن سان فطرت جا راز سمجهي سگهجن ها، جادوئي معجزن جو ذكر مذهبن ۾ ائين ملي

سمورا سان هلي رهي آهي، هٿ ناٽ ڄڻ هي كائنات كنهن منظم نظام تحت نه پر كنهن ،ٿو

۾ ورتل آهي، ته هو معجزا ) Complex(ڇا خدا كنهن . يا آهنمذهب اهڑن قصن ۽ واقعن سان ڀريا پ

ڇا هو پنهنجو پاڻ کي دليل ۽ عقل جي بنياد تي نه ٿو ،ڏيکاريندو تڎهن ئي ماڻهو ان تي يقين كندا؟

جيكڎهن اهي عقيدن جا نظام انسان کي انهن قانونن جي حقيقي آگاهي ڏين ها، ،مڃرائي سگهي؟

. و خدا تي انسان جو ايمان وڌيك پختي بنياد تي هجي هاجن سان هي كائنات هلي ٿي ته پ

مذهب ۽ سائنس جا اختالف رڳو دنيا ۽ كائنات جي علم تائين محدود نه آهن، اهي روزانه جي

)Status que( وقتي حالتن، ۽ هك هنڌ بيهي رهڻقدامت پرستي، .سماجي زندگي تائين ڦهليل آهن

وڃي ٿي، زندگي جي طور طريقن ۾ كنهن به جي حمايت سدائين مذهبي حلقن طرفان كئي

سان قبول كندا آهن، سبب اهو آهي ته مذهب سدائين هك بيٺل ۽ ڀڳي دلتبديلي کي بنھ ئي

كيل دنيا جو تصور ڏنو آهي، حركت ۾ انهن کي پنهنجو انجام نظر ايندو آهي، جيئن اسان ٺهيل ٺ

جو تصور پيش كري ٿي، هن وٽ موت ڏسي آيا آهيون، ته سائنس هر گهڑي ٺهندڙ ۽ بدلجندڙ دنيا

، هر شئي هر نه آهن، اهي هكٻئي سان سلهاڙيل عمل آهن) Phenomenon(۽ زندگي ٻه الڳ الڳ

ان سڌو سنئون علم وٺندڙ، زمين، سج، چنڈ، کگهڑي ٺهي به رهي آهي ۽ بگڑي به رهي آهي، خدا

جهڑيون اڄ نظر اچن پيون، يته اه ستارن، حيوانات، نباتات جهڑين شين جو ذكر ائين كندا آهن،

شكل ۾ اچڻ ال كروڙين، اربين هاڻوكيتخليق وقت به اهڑيون ئي هيون، جڎهن ته انهن کي

آهن، مثالطور؛ هيئن چوڻ ته هي زمين ونسال لڳا ۽ اهي سڀ اڄ به تبديلي جي عمل مان گذري رهي

صورت ۾ پهچڻ کان پهرين اها كهڑي زمين هئي، موجود ته خدا ٺاهي آهي، سوال اهو ٿو پئدا ٿئي

، كڎهن بنا وزمين كيترا كروڙ سال مختلف حالتن ۾ رهي، كڎهن رڳو گئس ۽ دونهون ه

رڳو زهريلي گيسن تي مشتمل هئي، ۽ كڎهن برف جو گولو، مٿي فضاپاڻي جي، كڎهن ان جي

ما اهو ئي نتيجو نكري سگهي ٿو ته جيكڎهن كا هستي هن كائنات نمفروضبيان كيل

جيكڎهن ان کي ماڻهن تائين .جي ها، ته ان جي قول ۽ فعل ۾ كو به تضاد نه هجي هاجي خالق ه

علم پهچائڻو هجي ها ته اهو هن دنيا جي بلكل صحيح تصوير چٹي ها، جڎهن ته سڌو سنئون

بتڑ آهي، االهياتي علمن جا اصيل ،حيات ۽ كائنات جي باري ۾ ٻاراڻيون كهاڻيون ،مامرو ان جي ا

انساني شعور جي ٻالجتي جي يادگي تي ٻڌل معلومات ڏيندا رهيا آهن، جيك۽ بنھ ئي سقصا

46

مذهب ۽ سائنس جي تضاد تي اسانکي غور كرڻو پوندو ته مٿي ڏنل . آهن ڙنمائندگي كند

اهڑي حالت ۾ ان کي سڌو سنئون ڏنل علم ، ڇاكائنات متعلق معلومات ناقص ڇو رهي آهي؟

.سمجهي سگهي ٿو؟

شيطان ۽ خدا ڏسون ٿا ته خدا سان گڎوگڎ شيطان جو تصور كنهن نه كنهن شكل ۾ اسان

سمورن مذهبن ۾ ملي ٿو، جنهن سان هن عالم ۾ نظر ايندڙ بدي جي تشريح كئي وڃي ٿي، ۽ ان

ل“جي سامهون خدا کي سوال ٿو اٿي ته شيطان جو خالق .جي عالمت قرار ڏنو وڃي ٿو” خير ك

طان کي به خدا وانگر ابدي ۽ خود مختيار هستي طور تسليم كيو جيكڎهن شي ،كير آهي؟

پر جيكڎهن ان ،صفت مجروح ٿئي ٿي واري اعلىوڃي ٿو ته ان سان خدا جي الشريك واري مقتدر

کي مخلوق سمجهيو وڃي ته ان ۾ سوال پئدا ٿي ويو ته برائي جي ان مآخذ کي خدا آخر پئدا ئي ڇو

ڏنو وڃي، هن دنيا ۾ سموري برائي ۽ شر جو رخ آخركار نه ان سوال جو جواب كجھ به ، كيو؟

هجڻ واري صفت به قائم نه ٿي رهي ته برائي جي ” رڳو خير“رڳو خدا ڏانهن ڦري ٿو وڃي پر ان جي

، پنهنجي ذات ئي آهي) جي خدا(سڀ کان وڏي سرچشمي کي پئدا كرڻ واري هستي خود ان جي

ي تصور تي سدائين اهو اعتراض ٿيندو رهيو تنهكري مذهبن جي ڏنل شخصي قسم جي خدا ج

لخير ”آهي ته هك طرف چيو وڃي ٿو ته خدا نه رڳو آهي، پر ان جي مرضي کانسوا پن به “ك

ري نه ٿو سگهي ته ٻي طرف اهو نه رڳو شر جي ڀنڈار کي پئدا ٿو كريواكيندو پر اهو دنيا ۾ ،چ

كيئن ٿو كري سگهجي؟، ڌاري کي خدا کان اهڑي صورتحال ۾ شر جي وجو د جي ذميدار .ٿو وتي

انهي كري زرتشت ان صورتحال کان بچڻ ال يزدان ۽ اهرمن جو تصور پيش كيو، يزدان نيكي ۽

جيكو ،اهرمن کي به اهو ئي درجو ڏنو ،اهرمن بدي جو سرچشمو قرار ڏنو ويو، تنهن كري مجوسين

و درجو كجھ گهٹ كري ڇڎيو، پر ج) ابليس(يزدان کي حاصل هو، وچ مشرق جي مذهبن اهرمن

اهڑي طرح نيكي ۽ بدي، جزا ۽ سزا جو سمورو ،ان سان خدا، بدي جي مآخذ جو به خالق بنجي ويو

ان الزام کان كنهن حد تائين بچڻ اختيار كري ٿو وٺي، عمل هك بي رحم ڊرامي جي شكل

ي نتيجي ۾ ان کي ته ابليس خود ئي خدا جي حكم کان انكار كيو، جنهن ج ،ال اهو چيو ويو

رغالئڻ ۽ خدا هو انسان جي و ،بي عزت كري خدا جي درٻار مان ٻاهر كڍيو ويو، ان ڏينهن کان

۾ جي وچ ٻن وڏنبليسيت کان بچائڻ ال سرگرم عمل ٿي ويو، كائنات جي انهن انسان کي ا

تو آدم کي ،چيو وڃي ٿو ته كنهن ابليس کان پڇيو ته .ياعمال ويچاري انسان جي اچي ويئ شامت

هن کي سوچيل سمجهيل منصوبي ،ته ابليس جواب ۾ چيو ته ،سجدي جو حكم ڇو نه مڃيو؟

هيٺ هك ٻه واٹي تي آڻي بيهاريو ويو، جتان هو كو به رستو چونڈ كري، ان جو اهو انجام طئه

كو هوخدا کان سوا كنهن کي به ،، ڇو ته پهرين کان هك حكم موجود هو ته)اقبال( ٿي چ

م کي سجدي كرڻ جو چيو ويو، اگر هو سجدو كري به ها ، ۽ وري خود ئي آدو ناهي كرڻوسجد

47

تنهنجو امتحان ورتو پئي ويو، ته تون خدا کان سوا كنهن کي سجدو ،تهاهو الزام لڳايو وڃي ها ،ته

خدا خير اها سمجهاڻي اڳتي مناسب جا تي ايندي، ڳالھ اها آهي ته جهڑي طرح ،كرين ٿو يا نه؟

کي به هك شخصيت قرار ڏنو وڃي ٿو، اهڑي طرح ئي شيطان کي به هك شخصيت ئي تصور

جيكو هر جڳھ تي شر ۽ بدي جا سبب پئدا كندو ،وجود نومٿانهكري ورتو ويو، ائين هك

ل بيهاريا ويا، جيئن خدا سان انساني ” خدا جا گهر“رهي ٿو، جتي تي سرن ۽ پٿرن سان ٺهيل ٺ

ٺهيا، ا

الڳو كرڻ سان هو بنھ ئي ننڍو ٿي وڃي ٿو تيئن ئي شيطان جو محدود ۽ شخصي تصور صفتون

بدي جي موضوع جي جامعيت ئي ختم كري ڇڎي ٿو، تنهنكري شيطان کي منهن زباني برو

چوڻ ۽ مشيني نموني پٿريون وسائيندڙ ماڻهن ۽ سماج جي اندر جو شيطان جيئن جو تيئن قائم رهي

۽ كيفيت تي كو به اثر نه ٿو پوي، ان كري جيكڎهن ائين چيو وڃي اڌيگهاٹي وبرائي جي .ٿو

قوتن جي صاف ۽ چٹي، وضاحت پيش ناكاريته مذهب هن كائنات ۾ موجود بدي، شر ۽

كرڻ کان قاصر آهي ته اهو غلط نه ٿيندو، نه ته ان جو ته سمورو دارومدار ئي بدي ۽ شر خالف

انسان جي ٻالجتي واري شعور جي باقيات باري ۾ به ان جو مؤقفجهاد تي رهيو آهي، شر ۽ بدي جي

جو اولڑو آهي، سوال اهو آهي ته ڇا شر رڳو انساني زندگي جو ئي حصو آهي يا ٻين شين ۽ مظهرن ۾

لخير ”هن معلوم كائنات ۾ به اهو عمل جاري آهي؟،جو تصور كٿي به نظر نه ٿو اچي، هر “ك

و بنھ چٹو آهي ته هن .يعني نيك ۽ بد جو مركب معلوم ٿئي ٿيجا هي دنيا واڌو ۽ كاٹ

سان كائنات جي ) قدرون(كائنات ۾ بدي ايتري قدر موجود آهي جيتري نيكي، رڳو واڌو چارج

وجود جو تصور ئي ناممكن آهي، كهكشائن جي دنيا کان وٺي ايٹم جي خوردبيني دنيا تائين

نظر اچي ٿو، تنهنكري ڇا ائين ته ناهي، ته هكجهڑوهر جڳھ ۽ هر پل ۾ تعمير ۽ تخريب جو عمل

اصل ۾ هن دنيا ۽ كائنات کي .؟شيطان ۽ خدا جا وجود اڻٹر نموني هكٻئي سان سلهاڙيل آهن

خير ۽ شر جي معيارن سان ڏسڻ صحيح ناهي، اهي ماپا انسان پنهنجي تاريخي ۽ جاگرافيائي حالتن

ابتدائي انسان هن کي بدي جي قوت ، ال خير آهن يا شر؟، سوال اهو آهي ته زلزموجب پاڻ گهڑيا آهن

طور محسوس كيو، صاف ظاهر آهي، اهي انسانن ال تباهي جو سبب بڻجندا هئا، انهي كري اڄ

ناهن جو نتيجو قرار ڏين ٿا، پر ڇا كائنات جي به مذهبي حلقا ان کي خدا جو قهر ۽ ماڻهن جي گ

، وڏي وسيع پسمنظر ۾ وڃي غور كبو ته زلزلن ۾ سگهجي ٿوزلن کي شر قرار ڏيئي حوالي سان زل

بيشمار خير جا رخ ڏسڻ ۾ ايندا، اڄ اسان پنهنجي زمين کي خدا جي بهترين تخليق قرار ڏيون ٿا،

سموري جي سموري زلزلن جي مهرباني سان ئي آهي، ،ارضياتي سائنس موجب ان جي موجود صورت

لزلن جي پئدا كيل اثرن سان ماليا پيا وڃن، انهن مذهبي خود زندگي جي شروعات ۽ بقا جا ڇيڑا ز

اڳواڻن کان اهو ته پڇيو وڃي ته جڎهن هن ڌرتي تي انسان جو وجود ئي نه هو، زلزال تڎهن به ايندا هئا،

خود سمنڈن جي اندر هر وقت كٿي نه كٿي زلزال ايندا رهن ٿا، جيكي نون ٻيٹن جي تخليق جو

ته اسانکي خبر به نه ٿي پوي، ڇا سمنڈ جي اندر ايندڙ زلزال مڇين يا ٻين انهن زلزلن جي سبب بڻجن ٿا،

ناھ نه ٿي رهيا هوندا ناهن جي كري اچن ٿا؟، ڇا زلزلن جي حدن کان ٻاهر گ

پاڻي جي جاندارن جي گ

48

ڇا ۾ چيو وڃي ٿو ته خدا ٻين ماڻهن ال عبرت جو سامان پئدا كري ٿو،آهن؟، تڎهن جواب

رتوڇاڻ كري ٻين ال عبرت جو معصوم ماڻهن جو انتهائي بيدردي سان كجھ معصوم ۽ غير

.سامان پئدا كرڻ خود هك ظالماڻي راند نه آهي؟

ذارشن مان ثابت ٿئي ٿو ته جنهن علم خير ۽ شر جي عنوان جو انهن سمورين گ

ساني شعور کي ورغالئڻ جو ان ،ٺيكو کنيو آهي، اهو خير ۽ شر جون من مرضي جو تعبيرون كري

ور كري ڇڎي ٿو، جڎهن هتسبب بڻجي، ان کي دنيا جي حقيقي علم کان كوهين ڏ

سائنسدان هر وقت انسان کي قدرت جي كارخاني جي باري ۾ صحيح علم ڏيندا رهيا ”كافر“

ناهن جون تعبيرون ڳولهيندا رهندا آهيوڎهن ، جنآهن، اسان زلزلن يا اهڑي طرح جي ٻين آفتن ۾ گ

آفتن جو وقت کان اڳ پتو ڏين، اڏاوتن ال اهڑا ڊيزائين ۽ جيكي انهن ،ته هو اهڑا آال ايجاد كن ٿا

ڳالھ .زلزلن جي منفي اثرن کان بچي سگهجي ن سانج ،مٹيريل ٺاهڻ جي باري ۾ غور كيو وڃي ٿو

هر خير اها پئي ٿئي ته كائنات جي حوالي سان خير ۽ شر پنهنجو الڳ الڳ وجود نه ٿا رکن،

كنهن جي ال شر آهي ته هر شر كنهن ٻئي جي ال خير جو سبب، هاڻي مسئلو اچي ٿو انساني

دنيا ۽ انجي سماجيات جو، اتي به مذهب پنهنجي دعوى ۾ بنھ ئي كمزور نظر اچي ٿو، ته هو

يمان دليل پيش كئي وڃي ٿي ته خدا تي ا پرانسان کي بهترين اخالقيات ڏانهن وٺي وڃڻ چاهي ٿو،

۽ ان کي بدي کان دور كيئن ٿو رکي ،كيئن ٿو هلي سگهي؟ کانسوا انسان نيكي جي رستي تي

ان کان پهرين جو نيكي ۽ بدي جي سوال تي كنهن اونهي تجزيئي ۾ پئجي، ان دعوى ،سگهجي

۾ نيكي تي ايمان وارن تي سرسري نظر وجهجي ته اهي خود انفرادي ۽ اجتمائي زندگي کي پرکڻ ال

رهڻ ال كا مثالي تصوير پيش كندا نظر نه ٿا اچن، پر هك عام نظر سان هلڻ ۽ برائي کان بچي

ئي نتيجا سامهون اچي ٿا وڃن، ته عقيدن ۾ ورتل قومون مذهبن کان پري بيٺل قومن جي ڀيٹ ۾

ٹ مار، بي ايماني، بد ديانتي، استحصالي، كم چوري، آسان كيتري نه اخالقي پستي، منافقت، ل

. پسندي، جستجو کان وانجهيل، وقت جي قدرن کان بي نياز ۽ ذاتي مفادن جون ماريل نظر اينديون

اهو آسپاس جي ماڻهن ال اوتروئي ناقابل اعتبار هوندو، ،انفرادي طور تي جيكو گهڻو مذهبي هوندو

صولي، اخالقي پستي، ۽خود غرضي ماڻهو عام تجربي ۽ مشاهدي جي بنياد تي اهڑي شخص کان بي ا

جي وڌيك توقع رکن ٿا، تنهنكري سمجهڻ ال اهو ئي كافي آهي ته انسان کي خدا جي نالي تي

مذهب تي عمل .نه برائي کان بچائي سگهجي ٿو ۽ نه ئي نيكي جي رستي تي هالئي سگهجي ٿو

اڄ مذهب صالح .كندڙ بيشمار ماڻهن جو عملي كردار ان حقيقت جو پاڻ ڳالهائيندو ثبوت آهي

سماج ته پري جي ڳالھ آهي پر كجھ صالح فرد به پئدا كرڻ ۾ ناكام آهن، دليل اهو ٿو پيش

ٿئي ته ماڻهو ايمان ته رکن ٿا پر ان جي تعليمات تي عمل نه ٿا كن، سوال اهو آهي ته اهڑن ماڻهن

، كٿي ائين ته ناهي ته اسان مذهب جي قابل عمل نه هجڻ ؟کي عمل کان كنهن روكيو آهي

ڇاكاڻ ته بدليل حالتن ۾ نه ته اهو سماجيات سان ،تي آڻڻ کان كيٻائي رهيا آهيون؟ کي زبان

ٺهكي ٿو ۽ نه ئي انساني فطرت سان موافقت، ۽ ٻي ڳالھ اها آهي ته مذهب کي كيترو به ضابطه

49

حيات قرار ڏيڻ جي كوشش كئي وڃي، اهو پنهنجي اصل ۾ چند اعتقادن ۽ رسمن جي

کي برقرار رکڻ ۽ ) قديم هئڻ( اخالقيات جي لٺ رڳو قدامت ٿو هجي، مجموعي کانسوا كجھ به نه

خود پنهنجو جواز قائم رکڻ کانسوا كجھ به نه آهي، نه ته اخالقيات جي دائري ۾ مذهب كو به

سموري انساني تاريخ .مثالي نظام پيش نه ٿا كن، اخالقيات به انسانن جي پنهنجي پئدا كيل آهي

۽ الهامي كتاب ان ڳالھ جا شاهد آهن ته مختلف انساني دؤرن ۾ مختلف ئي نه پر سمورا مذهبي

صول سماجن ۾ رائج رهيا آهناخالقيات جو به هك .ئي نه پر هك ٻئي کان متضاد اخالقي ا

ڳالھ اها . ماضي آهي، ۽ ان ارتقائي مرحلن مان گذرندي مختلف شكليون اختيار كيون آهن

اهڑي طرح .بدي قرار ڏني ويئي ۽ بدي کي نيكي جيكا هك وقت ۾ نيكي هئي، ٻي وقت ۾

ويندي رهي آهي، نه ته كا مطلق نيكي هجي سمجهيهك خطي جي نيكي ٻي خطي ۾ برائي

خود مذهب پنهنجي مختلف دؤرن ۾ اخالقيات جا مختلف نظام پيش .بدي مطلق ٿي ۽ نه كا

پئدا تناسب، ۽ عدل۾ توازن، اخالقيات جو نظام سماج ۾ انسانن جي وچ .كندو رهيو آهي

.كري ٿو، ان تي كنهن جو به جملي حق محفوظ كرڻ جي دعوى غلط آهي

جيكو كنهن خاص خطي جي رواجي معاشي، ،اخالقيات جو هك حصو اهو هجي ٿو

سماجي، تاريخي ۽ ثقافتي صورتحال سان جڑيل هوندو آهي، اخالقيات جو اهو حصو صورتحال جي

ٿو وڃي، مثالطور؛ چوري، كوڙ، وغيره کي غير اخالقي قرار ڏيڻ سموري بني تبديل ٿيڻ سان بدلجي

وع انسان جو گڎيل تهذيبي ورثو آهي،هك وقت ۾ ظابطه اخالق جو حصو . . . .پر سر تي ٹوپي ن

گهاڙو هجڻ بنھ رواجي ڳالھ آهي، هاڻي رهيو اهو سوال ته نيكي جو محرڪ هئي، پر اڄ مٿو ا

،هن انسان کي بدي سان فائدو رسي ٿو ته هو بدي کان كيئن ركجندو؟جذبو ڇا هوندو ۽ جيكڎ

مذهب ان ال خدا جي خوف جو تصور پيش كري ٿو، تنهن كري ڊيڄاري يا وري اڳين دنيا جي

جڎهن ڏيئي ٿو، ) Incentive(اللچ ڏيئي ماڻهن کي صراط مستقيم ڏانهن وٺي وڃڻ ال جذبه محركه

فائديمند هجي، پر اڄ جي انسان جو ٿي سگهي ٿو ربو قديم انسان ال تهته مسئلو اهو آهي ته اهو ح

كو آهي جو كنهن عمل جي جذبه محركه ال خوف ۽ اللچان کي ،شعور ايترو ترقي يافته ٿي چ

دار ۽ مثبت قدرون قائم نه ٿيون جٹابنياد تي كي به انهن جي كريل ۽ منفي هٿيار ڏسڻ ۾ اچن ٿا،

ان جي سوچڻ ۽ سمجهڻ جي صالحيتن کي چيڀاٹي ڇڎي ٿو، ۽ منافقت خوف انس .كري سگهجن

نتيجا پئدا كري بيچين كندڙڊپ جي اثر هيٺ رڳو وقتي ۽ جي رستي ڏانهن وٺي ٿو وڃي،

سگهجن ٿا، ۽ نه چاهيندي به ماڻهو ٻٹي زندگي ۽ ٻيائي جو شكار ٿي ويندا آهن، تنهن كري مذهب

و زبردست كلچر ملي ٿو، اهو انهن ئي هٿيارن جو ثمر سان لڳاؤ رکڻ وارن سماجن ۾ منافقت ج

ي آهي، اهڑي طرح موت کان پو جي بنھ عيش عشرت واري زندگي جي اللچ بنھ ٿورڙن ماڻهن ک

ماڻهو ،جيستائين ايمان جو تعلق آهي ،اهو ئي سبب آهي ته .رڳو وقتي طور متاثر كري سگهي ٿي

هرجن ۽ پنهنجي ان سان پنهنجي وابستگي قائم رکن ٿا، پر روزاني زندگي ۾ عملي طور وقت جي گ

ذارين ٿا، اللچ ۽ خوف جو هك نتيجو اهو به نكري ٿو ته ماڻهو پنهنجي مفادن مطابق ئي زندگي گ

50

نڈن تي وڌيك زور ڏيڻ ئي عقيدن سان اکٻوٽ شروع كري ڇڎيندا آهن، هو مذهب جي انهن ك

، انهي كري پوڄا آهن ٺهكندڙ هونديونيون ۽ انهن ال وڌيك جيكي آسان ۽ سست ،لڳندا آهن

خدا جي خوف کان بينياز ٿي ويندا آهن، ۽ مذهب جي ڏنل ،پاٺ ۽ ٻيون مذهبي رسمون ادا كري

ڇا انهن بنيادن جو كو نظام كنهن سماج جو ظابطه .اللچن تي پنهنجو حق محفوظ رکن ٿا

ڇانو نه ٿيو آهي، تقدس جي ۽ سچ ته ائين آهي ته تاريخ ۾ كڎهن به ائين ،حيات بنجي سگهي ٿو؟

۾ بنا سوچڻ سمهجڻ، تحقيق ۽ پڇاڻي جي پنهنجي پنهنجي مذهب جي كنهن سنهري دؤر جي باري

دكنهن س ناجن کي ايمان وارا بهلندا رهندا آهن، )myths(۾ كجھ خوش كندڙ قصا تحقيق ،ن

و انهن ماضي جي جيك ،كير هوندو جي قبول كندا ويندا آهن، اتي ۽ غير جانبدار ڇنڈڇاڻ

تنهن كري مذهب جي نالي تي ،قصن کي جيئري جاڳندي ماحول ۾ فٹ كري پرکي سگهي؟

ڏائيندڙ ڳالهين يا قصن کي كيترو به وڌائي غير حقيقي، جهالت تي ٻڌل عقل ۽ شعور جو مذاق ا

ڇاكاڻ ته پيش ڇو نه كجي پڑهيل لکيل ماڻهو به ان کي ائين جو ائين قبول كري وٺندا آهن،

وچڻ جي حس ئي ختم كئي ويندي آهي، پر مزي جي ڳالھ مذهب جي دائري ۾ سوال كرڻ ۽ س

اها آهي ته جڎهن مامرو ٻي مذهب جو اچي ٿو ته سمورن ماڻهن ۾ عقل پسندي اوچتو ٹپي پوي ٿي،

هك مذهب کي مڃڻ وارا ٻي مذهب کي جاچڻ ال مكمل عقلي دليل استعمال كرڻ شروع

سڀ کان وڏي خرابي اها آهي ته اللچ ۽ .ال عقل کي تالو لڳايل هجي ٿو كن ٿا، پر پنهنجي مذهب

.قسم جا ٿي ويندا آهن) Commercial(خوف جي نتيجي ۾ خدا سان تعلقات كاروباري يا كمرشل

تنهن كري مذهبي اعمال ۽ رسمن جي نتيجي ۾ ڏوھ ثواب جي ڳڻپ وري وري ياد كرائي ٿي

جيئن انهن کي موت کان پو ثواب ۽ نيكيون گڎ كرڻ هو، نه پر ڏوھ سچائيوڃي، مطلب مقصد

خدا سان محبت .ش كرائي خدا کان عيش عشرت جو سامان حاصل كجيواري زندگي ۾ كي

جو جيكو رشتو پنهنجائپ ۽ شعور جي گهرائي سان پئدا ٿيڻ کپي اهو بنھ کوکلو ۽ مشيني بڻجي ٿو

خوف هميشه تڎهن هڻ جو هئڻ گهرجي،سوال خوف خدا جو نه پر هن جي خدائي کي سمج وڃي،

جڎهن توهان ڊيڄارڻ واري شئي کي سمجهو نه ٿا، سمجھ ۾ اچڻ کان پو خوف ختم ٿي ،پئدا ٿئي ٿو

بنائي پيش كرڻ ۽ اهڑي هستي ھواوڃي ٿو ۽ ان سان سمجھ جو رشتو ٺهي پوي ٿو، خدا کي

ڇالئيندخدا .اء خواني نه ٿي ٿي سگهيان جي ثن ي نظر اچي ٿي،كري ٻڌائڻ جيكا اللچ جي هڎي ا

نيكي ان ال هئڻ گهرجي جو ان جا .خدا جي ئي نه پر انسان جي به توهين آهي تصورجو اهڑو

ثر هيٺ، نه ته ائين لڳندو ته انهن ماڻهن جو اصل ۾ خدا اپنهنجا فائدا آهن نكي خوف ۽ حرص جي

.سان كو به قلبي ۽ روحاني رشتو موجود ناهي

51

”اوپر واال“ (مٿيون)

)Nick(خدا جي عرفيت

ليل ، اڻک

قطنٹ، ۽ چمكندڙ ک

.سان ڀريل آسمان سدائين انسان ذات کي حيران كندو رهيو آهي ن

،دو هوجنهن کان انسان بچي نه ٿي سگهيو، هو جتي وين ،آسمان هك اهڑي زبردستي جو منظر هو

نبذ جو ڏيک ڏيندڙ آسمان هن جي سر تي موجود هو، كڎهن هو سوچيندو هو ته هي وهندڙگ

انهن ئي آسماني سمنڈن . ارا ٻيڑين وانگر ترندا، ڦرندا آهن، جنهن ۾ ستآهيمادي جو ٺهيل )پاڻياٺ(

ٺوسگنهگار دنيا کي ٻوڏ سان تباھ كري ڇڎيندا هئا، كڎهن هو آسمان کي ) خدا(مان ديوتا

ٹڻ ماديهوندو هو، ڀؤٿيڻ جو ) Crash(جي ٺهيل محراب دار ڇت سمجهندا هئا، ۽ انهن کي ان جي ٹ

كريل پٿرن مان خبر پئي آهي، ته تاريخ کان آڳاٹي دؤر جا انسان پنهنجون نگاهون قديم ترين ا

ٺي انساني آسمان ڏانهن لڳائي رکندا هئا، سائنسي عالمن جو چوڻ آهي ته تاريخ کان آڳاٹي دؤر کان و

فطرت جي اڻ تبديل ٿيندڙ ضابطن، جيئن صبح ۽ فكر تي آسمان ٻٹو اثر ڇڎيو آهي، هك طرف

شام جي گردش، موسمن جو مٹجڻ، ۽ چنڈ جي گهٹجڻ ۽ وڌڻ کي سمجهڻ جي كوشش كرڻ ۽

ن حيرت ڀريئي آسمان ا .جيكو هن ال رسڻ جوڳو نه هو ،پاڻ آسمان تي وٺي وڃڻ پنهنجو ٻي طرف

قبل مسيح عرفات 400. ۽ ڊيڄارڻ وارين هستين جو جنم ٿيوجي ال قادر مطلق، پراسرار جي وضاحت

جهرمٹن ۾ تقسيم كري ڇڎيو، جن کي ) 12( دريا جي كنڌين تي وسندڙ بابلين، ستارن کي ٻارنهن

Zodiac signs ،هو انهن ستارن جي بيهك ڏسي ديوتائن جي ارادن کي سمجهندا هئا ۽ چيو وڃي ٿو

اتان کان ئي آسمان جي باري ۾ قديم .حكمرانن جي خيريت کي يقيني بڻائيندا هئاپنهنجي

اتي كڎهن ،انسان آسمان تي جتي هك نظم ۽ ضبط ڏسندو هو. بڻيون) Myths(كٿائون

كڎهن هو شديد بدنظمي ۽ غير معمولي حركتن جو مظاهرو به ڏسندو هو، سج ۽ چنڈ جا گرهڻ،

ٹندڙ تارا ظاهر ٿيندا هئا، يا وري غضبناڪ آسمان مان کنوڻيون، سيالبي برساتون، ۽ سامونڈي پڇڑ ۽ ٹ

ڀري ايندا هئا، جيكو خدا جي تصور جي واڌ ويجھ ال آسمان مركزي كردار ادا كيو. طوفان ا

شادو ۽ پهچ کان ٻاهر هو، تنهنكري سدائين کان ديوتائن جو آکيرو رهيو آهي. هر جڳھ موجود، ك

ماڻهو انهن کي آساني سان قبول كندا هئا، ،به فرضي قصا ٻڌبا هئاآسمانن جي باري ۾ جيكي

آهي، جيكو ) Fragile(ماڻهو سمجهندا هئا، زمين جو نظام آسمان جي مقابلي ۾ وڌيك نازڪ

سگهي ٿو، تنهن كري ماڻهن سدائين آسمان ڏانهن ڏٺو، ان كري هو پئجيآساني سان خطري ۾

موسمن جي باقائدگي ۾ . جي رحم كرم تي ڀاڙيندا هئاآسمان زندگي ۽ خيريت ال سڌو سنئون

كا به خرابي انسان جي ناكامين تي خدا جي كاوڙ جو اظهار هو، ديوتا ۽ خدا جي تصور کي

ماڻهن جي ذهنن ۾ ويهارڻ ۽ دٻائڻ ال مذهب سدائين آسمان کي استعمال كندا رهيا آهن،

نهنجي نظر ۽ ڏاهپ تي ئي ڀروسو كري ڇاكاڻ ته آسمان جي باري ۾ معلومات ال ماڻهو رڳو پ

52

کي سادي اکين سان ڏسي انهن اهڑا علم ٺاهيا، جو اهي حرف آخر سمجهڻ ۾ آسمان . سگهندا هئا

سڀ کان مٿي خدا ويٺل ،آيا، وڌيك اسرار ۽ اونهائي پئدا كرڻ ال ستن آسمانن جو نظريو گهڑيو ويو

رسي ڏني ويئي هو، جتي ويهڻ ال هن کيهبن ۾ آسمان جي باري ۾ قصا ۽ كهاڻيون ، قديم مذك

کوجناهك طرف، خود جديد مذهبن مان پتو پوي ٿو ته آسمان جي اسراريت جي باري ۾ وهم ۽

كا هئا، هو هك پٿر تي مٿو ٹيكي سمهي پوندا آهن، انساني نفسيات جو كيترو حصو بنجي چ

ن ڏاكڻ جو مٿيون حصوهك ڏاكڻ زمين کان آسمان ڏانهن پيل آهي، اخواب ۾ ڇا ٿا ڏسن ته

مٿي خدا بيٺل آهي، ان يعقوب کي آواز .لهي ۽ چڑهي رهيا هئا آسمان کي رسي ٿو، جنهن تان مالئك

اها توکي ،اسحاق جو خدا، هي زمين جنهن تي تون ليٹيل آهين ڏس آئون تنهنجي پي ابراهيم ۽”ڏني

رن جي اوٽ مان موسى سان كك) خدا(، اهڑي طرح يهواھ “۽ تنهنجي پونئير کي ڏيئي ڇڎيندس

ستين ڏينهن هن موسى کي سڎيو، ڏٺو ويو ،ڇھ ڏينهن خدا ككرن ۾ لكل رهيو ،ڳالھائيندو هو

حيثيت وارو تصور سمورن مذهبن وٽ هك جهڑو ئي ملي ٿو، واري” مٿيون“ يآهي ته خدا ج

عا جا هٿ ۽ نظرون مٿي ئي کڄن ٿيون، خدا جو عقيدو ايترو رهڻ جو “ مٿي”رحمت ۽ مدد جي ال د

وارو چئي سڎ كري “مٿي”پكو پختو آهي، جو هر مذهب جي مڃڻ وارو خدا کي بنا هٻك جي

جو جائزو وٺون ته كهڑي طرح خدا جي اها عرفيت نه رڳو خدا جي اوڻاينٿو، اچو ته ان عقيدي جي

ڻڄاڻائي جي باري ۾ ا حالتتصور کي محدود ۽ ناقص بڻائي ٿي ڇڎي، پر ان سان دنيا ۽ كائنات جي

جو به اظهار ٿئي ٿو ۽ واضع ٿي وڃي ٿو ته خدا جي تصور کي اڄ اسان علم ۽ حكمت ۽ منطق سان

كرڻ جي كوشش كريون، انسان جي ذهنن ۾ الشعوري طور تي ) Infinite(كيترو به المحدود

جي ئي رهي ٿي، جيكو هن دنيا کان مٿي آسمان تي ) Person(هن جي حيثيت هك شخصيت

رس .ي تي ويٺو آهيباقاعدھ ك

سوال ٿو پئدا ٿئي ته خدا، اڳيان، پويان، کٻي، سڄي يا هيٺيان ڇو ناهي؟، جيئن ته

، ان كري انساني شعور خدا ال مناسب نمٿيان کان هيٺيون شيون صاف ڏسڻ ۾ اچن ٿيو

ود جڳھ مٿي جي ئي سمجهندو رهيو آهي، جنهن ال سمجھ ۾ نه ايندڙ ۽ هر جڳھ تي موج

دنيا ۽ ٻي مخلوق کي هيٺ قرار ڏيڻ سان خدا جي عظمت ۽ برتر . آسمان مناسب تر جڳھ هئي

قديم ،سمجهڻ “هيٺ”۽ خود کي “مٿي”خدا کي .حيثيت غير مشكوڪ ۽ پكي به ٿئي ٿي

کان اڻڄاڻ )حالت(شكل زماني جي انسانن جي مجبوري هئي، ته هو هن زمين ۽ كائنات جي

ته پهرين ته هي گول آهي، هن جي كنهن به مقام کي مٿي يا هيٺ نه هو، پر اڄ اسان ڄاڻون ٿا

. وارو طرف پنهنجي جا جي لحاظ کان الڳ الڳ آهي “مٿيان”ٿو چئي سگهجي، هر ماڻهو جي

زمين جي . كنهن ٻي طرف آهي “مٿي”جو “مٿين”كنهن ٻي طرف آهي، ۽ “ مٿي”وارن جو “ هيٺ”

هي، وارو به آ “مٿي”وارو به آهي ۽ “هيٺ”ئي وقت ۾ ۽ كشش ثقل سببان هر كو هك گوالئي

سمجهي ٿو ۽ آسمان کي “مٿي”هن گول زمين تي جيكو به جنهن به حصي ۾ رهي ٿو، پاڻ کي

ٻي جي حساب سان “مٿي”پنهنجي مٿي ڏسي ٿو، زمين جي هر پاسي آسمان آهي ۽ هر هك جو

53

ٿي ته خدا كهڑي “هيٺ”۽ ٻيو زمين کي هيٺ ۽ آسمان کي مٿي ،رهي ٿو “مٿي”آهي، سوال اهو ٿو ا

سمجهڻ، هزارين سال پهرين واري انسان ال ته مناسب هو، اڄ اسان ڄاڻون ٿا ته زمين، آسمان جي

مٿي آسمانن ۾ گردش ۾ هيٺيان كنهن صورت نه آهي، پر هي به ٻين فلكياتي جسمن جي برابر

ن اسان چنڈ تي وڃي بيهون ٿا ته زمين تري رهي آهي، مثالطور؛ چنڈ اسان کي مٿي ڏسجي ٿو، پر جڎه

اسان کي مٿي ڏسڻ ۾ اچي ٿي، كائنات ۾ هيٺ ۽ مٿي اضافي يا واڌو اصطالحون آهن، اهي پنهنجو

، ٻين لفظن ۾ هن كائنات ۾ حقيقي صورتحال اها آهي وجود نه ٿيون رکن) Absolute(الڳ مطلق

جو مٿي ۽ مخلوق جي هيٺ هئڻ ته هتي كا به جڳھ نه هيٺ آهي نه مٿي، اهڑي صورت ۾ خدا

خال . جو سمورو تصور باطل ٿي پوي ٿو، ۽ ائين چوڻ تنگ نظري، ۽ اڻڄاڻائي جو ئي مظهر ٿي سگهي ٿو

۾ وڃڻ جو مطلب مٿي وڃڻ نه آهي پر زمين جي كشش ثقل کي ٹوڙي زميني فضا جي پردي کان

ٿيو ٿا ۽ اهو عمل كنهن به ٻاهر نكرڻ هجي ٿو، اوهان هن کان مٿي نه ٿا وڃو، زمين کان رڳو پري

وارو چوڻ جو مطلب ڇا اهو ناهي ته اسان پٿر جي دؤر جي انسانن “مٿي”خدا کي .طرف ٿي سگهي ٿو

تل ۽ زمين ، اهڑي طرح جيئن آڳاٹي ؟هك شئي سمجهي ٿا وٺون “هيٺ”کي وانگر آسمان کي مٿي ک

ي بنياد رکيل هئي، اهو يا جنهن تي هن جي عقيدن ج زماني جو انسان آسمان کي سمجهندو هو

كو آهي، اڄ اسين ڄاڻون ٿا ته آسمان بذات خود كا شئي ناهي، اهو ته رڳو تصور ئي باطل ٿي چ

خال آهي ۽ فلكي جسمن جي وچ ۾ كروڙين، اربين نوري سالن جا فاصال آهن، ست آسمان ته

.عام معنى ۾ كنهن هك آسمان جو به كو وجود كونهي ،كٿي رهيا

انسان جي جي پويان۾ ڇا ائين نه ٿو ڏسجي ته خدا کي مٿي ويهارڻ منظر ان سموري

پنهنجي سوچ ۽ نفسيات هئي، ۽ رڳو كائنات جي ناقص علم سان ئي رواجي خدا جو تصور

.ئم رهي سگهي ٿواق

54

فلسفو ۽ خدا

هي كري ني جزو آهي، ا۽ فكر سدائين کان يوناني فلسفي جو بنيادفطرت ۽ خدا جي باري ۾ غور

اسان ڏسون ٿا ته يوناني فلسفي جي ابتدا ئي زماني ۾ ئي اهڑا فلسفياڻا فكر سامهون اچڻ لڳا،

جيكي عقيدن، دعوائن، پوڄا پاٺ، ۽ يهودي طرز جي الهامي مذهب کان بنھ ئي مختلف هئا،

) شاعر هوجيكو قديم ترين فلسفي ) (Xenophanes(ڇهين صدي قبل مسيح جي آخر ۾ زينوفينس

جيكڎهن جانور پنهنجي هٿن سان چٹ كڍي سگهن ها يا نقش نگار جو فن ڄاڻين ها “چيو هو ته

ان کان رڳو اڌ صدي پو ئي . ”ته گهوڙي جو خدا گهوڙي جهڑو ئي هجي ها ۽ ڍڳي جو خدا ڍڳي جهڑو

يمان خدا تي ا“خيال پيش كيو ته ) Critias(قبل مسيح جي فلسفي جي هك استاد 400- 480يعني

جيكو هوشيار ماڻهن ان ال ايجاد كيو ته جيئن انسان پنهنجي خانگي ،هك فائديمند افسانو هو

زندگي ۾ جيكو كجھ كري ٿو ان تي نظر رکي سگهي، رياست وٽ ماڻهن جي زندگين تي ان

.”کان وڌيك اثرائتي نگراني جو طريقو ممكن نه هو

طرح جي بي الڳ تبصرن مان پتو پوي ٿو ته قديم فلسفي جي ابتدا کان اهڑي

كو هو، ان ٹ سلسلو شروع ٿي چ

زماني کان ئي خدا يا ديوتائن جي باري ۾ تنقيدي نظرين جو اڻک

كري ٻين صدي عيسوي تائين خدا جي هئڻ يا نه هئڻ تي بحثن ۽ دليلن جو دؤر هلندو رهيو، پر

ڀريو ۽ ان جو تصور هك سنجيده قوت خدا عيسائيت جي واحدباالدستي جي جي حيثيت سان ا

ته پنجين صدي جي آخر ،ئم ٿي ويئياپراڻي فطرت پرست عقيدن ۽ غير عيسائي فلسفي نظرين تي ق

ڇنڈڇاڻ۽ خدا جي باري ۾ آزاداڻي ڇنڈڇاڻ، تحقيق ۽ ) Nature(۽ ڇهين صدي جي شروع تائين فطرت

به كنهن و ستين صدي ۾ مسلمانعيسائي ۽ پ پهرين .كرڻ جي امكانن جو خاتمو ٿي ويو

جتي ٻين مذهبن ۽ فلسفياڻي نظرين جو كو وجود هجي، مطلب هاڻي ،اهڑي دنيا ۾ نه رهندا هئا

هك اهڑي خدا .جتي انهن جي واحد خدا جي جئه جئه كار هئي ،ايل دنيا هئيڻانهن جي پنهنجي ب

ندڙ فلسفن کي رد كري ڇڎيو تي عقيدو جنهن ٻين سمورن مخالف مذهبن ۽ ان سان مطابقت نه رک

جور هك ناقابل برداشت ) Atheism(هو، الحاد سق ف

شاھ ،جڎهن عيسائيت .۽ كوڙ قرار ڏنو ويوف

سطنطنيه ته نه رڳو ٻين ،جي دؤر ۾ مكمل دنياوي اقتدار حاصل كري ورتو) Constantine(ق

تي وڏي بيرحمي ي ڌارائنكرف اختالفيپر پنهنجي اندر ملندڙ ،نمذهبن، ساڻن همدردي نه رکندڙ

هن نئين مذهب ، جنهن جي اولھ جي دنيا ۾ كڎهن نظير نه ٿي ملي، ويون كيون ونچڑهائي سان

يعني عيسائيت جي خالف جيكو به تنقيدي ادب لکيو ويو، ان کي ساڙيو ويو ۽ قديم عيسائي

رستي ۽ ي وضاحت، ترتيکزماني تائين انهي فلسفي ۽ فكر جي ع529 .مدرسا بند كيا وياب، د

جيكي اڳي ئي ايمان جو حصو هئا، يا وري يوناني فلسفي جا اهي ،سمجھ تائين محدود كيو ويو

انهن کي عيسائيت جو حصو بنايو ويو، انهي ،دليل جيكي وحدانيت جي تصور جي حمايت ۾ هئا

55

ڀرڻ شروع ٿي ويا، اتيكري ان فضا ۾ خدا جي وجود جي برحق هئڻ جي حمايت ۾ به دليل ا

جي نظريات جو استعمال ” مثالي رياست“افالطون جي كتاب ،)Saint Augustine(ينٹ آگسٹائين س

خدا هك كامل ۽ حقيقي هستي جي طور تي وجود رکي ٿو، ان تي اسان جو ”كندي لکي ٿو ته

سان حاصل كري سگهون ٿا، پو يقينايمان بنا شك شبھي جي آهي، هاڻي اسان خدا کي پوري

سال پو سينٹ ٿامس ايكناس 100ان ان ک. “لطيف ترين شكل ئي ڇو نه هجيعلم جي كا اها

)Saint Thomas Aquinas ( خدا جي صداقت کي هاڻ اسين ”به اها ڳالھ پوري يقين سان چوي ٿو ته

.“عقلي دليلن جي قوت سان به ڄاڻي سگهون ٿا، ته هو پنهنجو وجود رکي ٿو

و ق کي ٹن دؤرن ۾ ورهائي سگهون ٿا، هك اهو دؤر هاسين خدا ۽ فلسفي جي تعل

ليواليو جڎهن خدا جي باري ۾ ک

تائين ع350- 450ي دؤر فكر ۽ انومان كري سگهبا هئا، هغور، ک

کي خدا واحد ۽ ) Dogmas(هبي عقيدن ٻيون دؤر اهو هو جڎهن سموري بحث كٹر مذ ختم ٿي ويو،

تنقيد ۽ شك شبھن جو دؤر شروع ٿيو، جنهن ،ٹيون ثابت كرڻ تائين محدود ٿي ويئي، ان کان پو

جو رخ هك وڏي ردعمل جي طور تي وحدانيت جي پئدا كيل شخصي خدا جي تصور جي

،سترهين صدي کان شروع ٿئي ٿو مقابلي ۾ عقل ۽ سمجھ جي استعمال ڏانهن هو، هي آخري دؤر

) Theism(يو توحيد خداوندي خدا جي باري ۾ ٻه وڏا نظريا ملن ٿا، هك نظر.جيكو اڃا جاري آهي

هوئي آهي، هن عقيدي موجب هك ئي ازلي ۽ ابدي خدا آهي، جنهن هر شئي کي پئدا كيو آهي ۽ ا

هن كائنات کي قائم رکيو اچي، تحقيق جي عمل ۾ هر وقت سرگرم رهڻ کان سوا هر شئي جي

.ق آهيبه رکي ٿو، خاص طور تي انسان هن جي خصوصي تخليخبرگيري ۽ ان تي ڌيان

پر اهو وحي ،چون ٿا هن ۾ به عام طور هك ئي خدا جو تصور هجي ٿو) Deism(ٻي نظريئي کي

جي ذريعي انسان سان رابطو نه ٿو رکي، ان موجب خدا دنيا تخليق كري ڇڎي، ۽ ان کي هك

منظم حركت ڏني ۽ كائنات جهڑي نظر اچي ٿي تهڑي ئي هئي، جنهن کان پو خدا هر شئي کي

ت جي قانون آڌار ڇڎي ڏنو آهي، يا وري گهٹ ۾ گهٹ انسان ڏانهن هن جو كو خاص ڌيان نه فطر

.آهي

دائين انسان جو ايمان رهيو خدا جي هئڻ جي پهرين دليل اها ڏني ويئي ته خدا جي تصور تي س

لي ته اهو انسان كنهن به زمان و مكان سان واسطو رکندڙ هجي، خدا جي ٻين دليل هي آهي، ڀ

ارسطو موجب ديوتائن جو تصور انسان . يش كئي ويئي ته كائنات وڏي انتظام سان هلي پئيپ

۽ ) Cosmic Phenomenon( حقيقت كائناتيجي ذهن ۾ ٻن بنيادي سببن جي كري پئدا ٿيو، هك

.ٻيو اهي اندروني وارداتون جن جو تعلق روح سان هو

يعني اهو مشاهدو ته انسان جتي به هو، پو هن ،جيستائين پهرين را جي دليل جي ڳالھ آهي

ضرور ) خدا(تا وجو تعلق كنهن به تهذيب سان هو يا پري جهنگلن ۾ زندگي گذاريندو هو، ان جا دي

ربانيون نذر كندا هئا، خدا جي پوڄا پاٺ جون نالي تي مقدس جڳهيون جوڙيندا هئا، هئا، هو ق

56

هو ته ٻيو وكم كو كنهن طريقي سان كند كندا هئا، فرق اهو هو ته اهو ئي ادا رسمون

پر سمورن جو متفق ايمان هو ته هن دنيا کي هالئڻ واري كا مٿانهين ،وري كنهن ٻي طريقي سان

ساڳيا تصور نه /قوت ضرور آهي، ايترو هو ته ان قوت جي نوعيت ۽ فطرت جي باري ۾ هكجهڑا

ي هئڻ جا دليل هك ئي طريقي جيكڎهن انهن جو تصور غلط هجي ها ته اهي سمورا خدا ج. هئا

جي دليل هئي ته، ) Epicureus(سان نه ڏين ها، تنهن كري ان جو مطلب ته خدا آهي، ايپي كيورس

ديوتائن تي ايمان جي لحاظ کان سموري انسانذات هم خيال رهي آهي، مطلب ته خدا جو تصور

جو تصور انسان جي سمجهڻ جي وجود ) خدا(ديوتائن . طور انسان جي اندر موجود آهي جبلي ۽ طبعي

واري صالحيت ال بنھ ضروري آهي، هك اهڑو عقيدو جنهن کي سڀ انسان فطري طور مڃين ٿا،

ان دليل جو رڳو اهو ئي بنھ .اهو سچو ٿي سگهي ٿو، تنهن كري تسليم كرڻ گهرجي ته خدا آهي

انهن جو ان ڳالھ تي اها ئي سچي هجڻ گهرجي، پر ،سادو پاسو نه هو ته جيكا ڳالھ سمورا مڃين ٿا

انسان جي اندر موجود آهي، يعني خدا جي متعلق ) Instinctively(به زور هو ته خدا جو تصور جبلي طور

اهو اسان جي وجود جو ائين حصو آهي جيئن جنسي جبلت جنهن کان ،جيكو اسان جو شعور آهي

اها دليل پيش بچڻ ممكن ئي ناهي، ان مؤقف جي خالف جيكا تنقيد سامهون اچي ٿي ان ۾

۽ ذهين نظر نه ايندڙنه رهي آهي، ۽ ٻيو هك ) Universal(كئي ويئي ته ديوتائن جي پوڄا كائناتي

وري اڄ موجود آهي، ) Diversity(طاقت جي نوعيت ۽ شكلين جي باري ۾ وڏي پئماني تي اختالف

Stoic(ه جي جديد دؤر جو كامياب ملحد فلسفو، سائنس ۽ سياست ان ڏانهن اشارو كن ٿا ت

Ciceros (ذرڻ سان گڎوگڎ انسان ،جو مفروضو غلطي تي هوجي اندر وڌيك ته خدا جو تصور وقت گ

مضبوط ٿيندو ويندو، هر ايندڙ نسل پهرين کان وڌيك خدا تي ايمان رکندي، مطلب ته گڎيل اتفاق

David( ڊيوڊ هيوم .را جي دليل جي بنياد جنهن حقيقت تي رکي ويئي هئي، اها مشكوڪ آهي

Hume (1757مذهب جي فطري تاريخ”۾ پنهنجي كتاب ع“ )The natural history of religion ( ۾

هري جو خوف ٻڌائي ٿو، فطري مظهر ۽ انهن جا اثر ظا) Unknown(مذهبي عقيدي جو سبب نامعلوم

جهارت هئا ۽ جن تي سموري انساني زندگي جو گهڻو سارو اهڑي طرح .هو دارومدارطور انسان ال ڳ

مذهبي عقيدن جي جاري رهڻ ۽ سببن جون وضاحتون بيان كيون ،ماركس، فيورباخ ۽ فرائڈ

صحيح تسليم كيو وڃي، پر اهو تسليم كرڻ کانپو به، ضروري ناهي ته انهن کي به اهو اتيآهن،

،پو به قبول نه ٿو كري سگهجي کي ته خدا جو تصور انسان جي دنيا ۾ سدائين رهيو آهي، ان

اهڑيون رهيون آهن، جو جيكڎهن مذهبن جي اصليت خبرونمذهبن جون گهڻيون ڇاكاڻ ته

)Origin(، انهن جيان جون پاڙون مخصوص ته تي غور كريون، ڄميل رهڻ ۽ ان جي غلبي ۽ ڦهال

،جيئن ته اهي سبب هر جڳھ تي عام هئا .سماجي، قبائلي، نفسياتي ۽ ٻين فطري سببن ۾ ملن ٿيون

ان كري اهو سوال باقي ٿو رهي ته انهن به هر جڳھ تي عام طور ملن ٿا، اثران جا تنهن كري

57

ڇا ٻيا به كي ) جن ان عقيدي کي جنم ڏنو(نفسياتي ۽ فطري اثرن کانسوا خدا جي مفروضي ال

.دليل آهن؟

ٻين دليل

“It is possible for a thing to be conceived and not exit, [do not seek to understand so that] blieve;

but I blieve so that I may understand”. سوال اهو هو ته ڇا اهو ممكن آهي، ته كنهن اهڑي شئي جو تصور كجي

.جنهن جو وجود ئي نه هجي؟

)Anselom of canterbury) (1190-1033ان جي جواب ۾ چوي ٿو ته، عام طور اها ڳالھ صحيح ) ع

آهي ته كنهن اهڑي شئي جو تصور نه ٿو كري سگهجي، جنهن جو وجود نه هجي، پر خدا جو

جو ) Anselom(انسلوم . آهي، تنهن كري ان جو وجود به شامل آهي) Unique(مامرو بيمثال

چوڻ هو ته، آئون دنيا کي ان ال نه ٿو سمجهڻ چاهيان جو آئون ان تي يقين كري سگهان، پر ان

تنهن هوندي به انسلوم جي ان دليل تي نه ريان ٿو جو آئون ان کي سمجهي سگهان، ال يقين ك

به تنقيد كندا رهيا آهن، جن ۾ اكيناس، هيوم، كانٹ، ۽ رڳو فلسفو پر ديني عالم

خدا جي حق ۾ اها دليل پيش عDescartes (1650 -1591(ڊيكارٽ .برٹرينڈرسل شامل رهيا آهن

جيئن ته هي دنيا به مكمل آهي، تنهن كري خدا به كئي ته خدا كامل نمونو آهي ۽

موجود آهي، يعني؛

God in all perfection, existance is in perfection.

ان جي جواب ۾ هيوم ۽ كانٹ چيو ته كنهن اهڑي شئي جو وجود بذات خود ان شئي سان

جو رنگ، وزن، ان جي وانگر نه ٿو هجي، جيئن كنهن شئي) Characteristics(جڑيل ٻين خصوصيتن

نه ٿي هجي ) Property(كا وصف “وجود”ٻين لفظن ۾ . جا، ذهانت، زندگي، ۽ اخالقي خوبيون وغيره

خدا جي وجود جي حق ۾ .وڃي وجو ان کي كنهن به شئي جي ٻين خصوصيتن جو حصو سمجهي

جو فرق وساري ) Real Existence( “حقيقي وجود”۽ ) Necesary Existence( “ضروري وجود”دليل ڏيڻ وارا

خيال كن ٿا ۽ پو غير مناسب طور تي پهرين هو خدا کي هك ضروري وجود طور .ويهندا آهن

نتيجو كڍيندا آهن ته خدا جو حقيقي وجود آهي، ائين پهرين خدا کي ضروري وجود طور تسليم

ود آهي ته اهڑي شئي جو وج ،كري وٺبو آهي پو ان ڳالھ تي زور ڏيڻ شروع كيو وڃي ٿو

جيكا مخصوص خاصيتون رکي ٿي، پر اها ايمان رکندڙن جي پنهنجي عقيدي جي وضاحت آهي،

.ان ڳالھ جو ثبوت نه آهي جنهن تي هو يقين رکن ٿا

ٿاري ٿو ته، اهڑي طرح جي دليل سان توهان ) Gannile(انسلوم جو هك ٻيو نقاد جينائل اهو نقطو ا

ا، جنهن کي توهان جو ذهن انتهائي مكمل ترين اهڑي كنهن به شئي جو تصور كري سگهو ٿ

58

سگهي، ان كري توهان هك اهڑي ٻيٹ جو تصور كري سگهو ٿا، ) Conceive(شكل ۾ سوچي

جيكو مكمل ترين هجي، ان ۾ كا به خامي ۽ گهٹتائي باقي نه رهي هجي، تڎهن به اهو سمورو

آهي اهو ان کان وڌيك مكمل ترين نه هوندو، ڇاكاڻ ته جنهن ٻيٹ جي باري ۾ توهان سوچيو

هاڻي جيكو ٻيٹ . ۾ به شعورجيكو حقيقت ۾ وجود به رکي ٿو ۽ توهان جي ،كامل ترين هوندو

توهان سوچي رکيو آهي اهو رڳو اوهان جي سوچ ۾ ئي وجود رکي ٿو، انهي كري فلسفي جي دنيا

ن کان ئي ۾ حقيقي وجود ۽ ضروري وجود تي منطقي بحثن جو آغاز ٿيو، ته جيكڎهن آئون پهري

يقين رکان ٿو ته منهنجو خدا سدائين کان موجود آهي، ۽ ان کي سدائين کان هجڻ گهرجي ۽ خدا تي

جيكڎهن اهو حقيقت ۾ وجود رکي ٿو ته پو ان جو وجود ضروري به آهي، ته ڇا هو واقعي وجود

حل جيكو فلسفي ۽ سائنس جي دنيا ۾ اڃا تائين اڻ ،پر اهو هك مضبوط سوال آهي. رکي ٿو؟

)Unsolved (جي تخليق جي حوالي ء خدا جي حق ۾ هك ٻيو دليلن جو مجموعو ارض سما.ٿيل آهي

ٿاريا وڃن ٿا ته كائنات ۾ تبديلي ۽ حركت جو سان ڏجي ٿو، ان ۾ كجھ هن طرح جا سوال ا

بنيادي سبب ڇا آهي؟، ڇا كائنات ازل کان آهي يا ان جو كو نقطه آغاز آهي؟، اها ائين ڇو ۽

انهن سوالن کي قياس تي ٻڌل انهن جوابن سان محدود نه ٿو كري سگهجي، جن ۾ آهي؟، كيئن

پهرين ئي كجھ فرض كيو ويو هجي، يا مرضي ئي اها هجي ته خدا جي وجود کي ثابت كرڻو

افالطون حركت ۽ تبديلي جي باري ۾ چوي ٿو ته اهو كيئن ٿو ٿي سگهي ته، هك شئي .آهي

ني هجي، ان کي تبديلي جو نقطه آغاز مڃيو وڃي، پر جڎهن جنهن کي كنهن ٻي شئي حركت ڏ

ٻي شئي کي تبديل كيو ۽ ان كنهن ٻي شئي کي پو ائين ئي هك ) Self Moved(خود حركتي

کان پو ٻي، لکين، كروڙين، شيون حركت ۾ اچي ويون، تنهن كري اسان کي چوڻ کپي ته

تي شئي آهي ۽ اهو ئي تبديلي جو اصل ۾ هك حرك) Origin(حركتن جي جي اصليت سمورين

حركتي متحرڪ سڀ کان پراڻو ۽ طاقتور اصول آهي، ان مان نتيجو اهو ٿو نكري ته كا غير

)Unmovd mover ( شئي آهي، جنهن کي ماڻهو خدا چون ٿا، پر افالطون اڳتي وڌي ٿو، هن موجب خود

) psyche(در هك روح هك بيمثال خصوصيت آهي، هر جاندار شئي جي ان) self moved(حركتي

هجي ٿي، جنهن جي تعريف اها آهي ته، هك اهڑي حركت جيكا خود ئي حركت كري

، انهي كري افالطون موجب حركتي قوت آهي، رهي )The motion which can move(سگهي يعني

ارسطو، افالطون سان .سان ڀريل آهن) Gods(آهي ۽ رهندي، اهڑي طرح سموريون شيون ديوتائن

جاندار شيون كندي چوي ٿو ته، حركت ابدي نه آهي، ۽ نه ئي ان جو كو آغاز آهي، ٻيو اختالف

واقعي ۾ پاڻ حركت شروع نه ٿيون كن، پر اهي پنهنجي ماحول ۽ پنهنجي عضون جي اندرين

ترتيب سان حركت ۾ اچن ٿيون ۽ سموريون حركتي شيون پنهنجي حركت ال كنهن اهڑي

ج آهن، جيكا خود حركت نه ٿي كري ۽ ابدي به آهي، ۽ بي مطلق كائناتي طاقت جون محتا

به آهي، ڇاكاڻ ته محدود حركت كندڙ كنهن شئي کي المحدود ) Dimensionless(سمت

59

۽ جسمتائين حركت نه ٿو ڏيئي سگهجي، ۽ هر اها شئي جيكا ايجاد جي محتاج آهي، ان جو

ني ته كو نه كو سمورن کان ارسطو جي پيروكارن به اها ئي دليل ڏ. محدود هجن ٿا حركت

.هجڻ گهرجي، جيكڎهن اهو نه هجي ها ته وچ وارا سبب به نه هجن ها ضرور مسبب االسبابوڏو

تنهن كري اسين ڏسون ٿا ته، افالطون خود . تنهن كري اهو عمل اڃا تائين ركيو ناهي

Unmoved(جو ، ۽ ارسطو حركت نه كندڙ حركتي ) Self move mover(حركت رکندڙ حركتي

mover ( ،جو تصور پيش كن ٿا، اهو خيال رکڻ کپي ته ارسطو جو خدا جو تصور گهڻو مقبول ٿيو

هرج هئي، ته هجڻ گهرجي، اهو سدائين ) Immutable( تبديل ٿيندڙ نهخدا ڇاكاڻ ته عيسائيت جي گ

انهن دليلن خالف هك اهم .هك جهڑو رهڻ گهرجي، ۽ خود ان جو كو به سبب نه هجي

و ويو ته، كو به كنهن کي به اهو تسليم كرڻ ال مجبور نه ٿو كري سگهي، ته اعتراض كي

غير آهي، جيكڎهن كو اهڑي كنهن غير متحرڪ قوتهن كائنات کي هالئڻ واري كا

قرار ڏيئي سگهجي ٿو، فاسق ۽ فاجرکي نه ٿو مڃي ته ان کي كيئن جي مفروضي متحرڪ محرڪ

تبديلين جي سلسلي جي ڇنڈڇاڻ ۾ آيل ) Physical(فزيكل ۽ وري پو اهو به ممكن آهي ته انهن

تنهن كري جيستائين شين جي پويان المحدود .كنهن كڑي پويان كا ٻي كڑي هجي

جي پويان هك “آخري سمجهاڻي”سلسلن جي سمجھ نه ٿي اچي، تبديلي ۽ حركت جي كنهن

قطه آغاز ٻي تبديلي جو امكان آهي، ته پو اهو سوال ضرور پئدا ٿئي ٿو ته كنهن فرض كيل ن

جو ڇا ٿيندو؟، جڎهن ان جي حركت جي سبب جو سوال كيو وڃي ته ان ) unmoved mover(يعني

غو ٿاريو هو ته، .كيئن ٿو قرار ڏيئي سگهجي؟) Non sense(کي ل

قطو ا

ارسطو ۽ ان جي پيروكارن اهو ن

نڈ ۾ رهئي نه آهي، هو هك ٻي دڙ كا شنخدا محدود، صاحب اعجاز ۽ كائنات جي كنهن ك

طرح جي نظام جو وجود آهي، جيكو سموري كائنات کي قائم دائم رکيو اچي، جيئن توهان

ٿيندو ٹينس راند هالئي رهيا آهيو ۽ کيڎي به رهيا هوندا آهيو، پر ان دليل تي سدائين هك اعتراض

مابعدالطبيعاتياهڑو هك رهيو آهي، هي هن مادي دنيا ال )Metaphysical( پيش كري ٿي وجود،

سان پئدا ٿئي ٿو، ) Caused sequences(يكو حقيقي حركتن کان شروع ٿئي ٿو، ۽ علتي تسلسل ج

جتان انهي كري ارسطو جي دليل اسان کي كڎهن به كائنات کان پري نه ٿي وٺي وڃي سگهي،

يانپو يارسطو ج .جو علم حاصل كري سگهون) working(اسان ان جي اندروني عمل جي طريقي

۾ فوت ٿيو ان جي دليل هئي ته فطرت ۾ ظاهري طور تي كو به ع269جيكو ) Strato(و سٹرات

مقصد نظر نه ٿو اچي، وڌيك اهو ته فطرت جون جيكي گهڻيون خصوصيتون ظاهر ٿيون آهن،

، ارسطو !اهي هن دنيا جي آخري تشريح آهن، تشريح ۽ وضاحت هن دنيا جي اندر آهي، نه كي ٻاهر

ان جي اعتراض جو نالو ئي Hume۽ Byleجو ،تي اهو اعتراض ايتري قدر بنيادي هوجي نظريئي

.رکي ڇڎيو) Stratonian Atheism(اسٹرائي دهريت

60

خدا جي وجود جي هئڻ جي هك ٻي دليل مسلمان مذهبي عالمن ۽ فلسفين پيش

كزي سوال اهو هو ته واقعات جو مر. جي نالي سان مشهور آهي،) Speach( “كالم”كئي جيكا

تسلسل المحدود حد تائين پوئتي وڃي ٿو يا نه؟، نظريئي كالم موجب ائين نه ٿو ٿي سگهي، هن

مان ) out of nothing(عدم يعني نقطه آغاز ضروري آهي، كائنات ) Definite(دنيا جو هك مقرر

کيائي اها هئي ته اهو ثابت كرڻ الكهڑي دليل پيش كجي ته واقعات وجود ۾ آئي آهي، پر ڏ

جو سلسلو ماضي ۾ المحدود حد تائين نه ٿو وٺي وڃي سگهجي، ائين ان ال دليل هك عيسائي

ندي ) Philophonus(عالم .۾ پيش كيا ع870-800ڇهين صدي عيسوي ۾ ۽ مسلمان فلسفي الك

نهن به جيكڎهن كائنات هميشه کان هجي ها ته هن خاكي زمين تي ك”ان نظريئي موجب

ر نه ٿو كري شئي جي پئدائش پويان المحدود نسلن جو سلسلو هجي ها، پر المحدود دنيا ۾ سف

، ان نظريئي سان اهو “اها كڎهن به پئدا نه ٿي ٿي سگهي كائنات ابدي آهي سگهجي، ان كري

ذريو آهي، مقررثابت كرڻو هو ته هن كائنات کي وجود ۾ آئي پر ائين كرڻ ال ضروري وقت گ

جي وچ۾ فرق پئدا ) Actual and potential infinties(ته حقيقي ۽ اجتماعي المحدوديت يعني هو

ه كرڻو پوندو، تڎهن پتو پوندو ته جيكڎهن ان سموري بحث جو نتيجو اهو ڏيکاري به ڇڎي ت

ثابت نه ٿو ائين خدا جو تصور به پو ي حقيقي المحدوديت بي ربط ۽ وکريل آهي،ماضي جي واقعن ج

هي ته رڳو اهو ئي ٻڌائيندو ته كائنات ٿئي، جنهن هن كائنات جي تخليق كئي هجي،

جو نظريو به Big Bang “بگ بينگ”غيرمحدود حد تائين پراڻي نه آهي، پر ان تي ته سائنس جي جديد

روع ٿي اهو ته پو به غير متعين ئي رهندو، اتفاق كري ٿو، پر اصل ۾ هي كائنات كيئن ش

ٿيڻ ) Beginning(ائين ٿئي ٿو جيئن آغاز ) Beginning(کان به آغاز ) Nothingness(كري عدم تنهن

هرجي، ان کان قطه نظر ته هي كائنات ابدي آهي، جيئن ارسطو جو چوڻ هو يا كالم دليل گ

روع ٿي، ابن سينا كيو ته كائنات نظريو پيش) ع980-1037(موجب كنهن خاص وقت ۾ ش

ٺهيل آهي، يعني اهي پئدا ٿين ٿيون، ۽ مري وڃن ٿيون، مطلب ته انهن ال وجود عارضي شين سان

رکڻ ضروري نه آهي، اهي كنهن وقت وجود نه ٿيون رکن يا وجود نه رکنديون، پر هر شئي اهڑي نه

جڎهن كجھ به نه هوندو، ۽ جڎهن ،ٿي ٿي سگهي، نه ته ماضي ۾ كڎهن كو وقت رهيو هوندو

كجھ نه مان ته كجھ به پئدا نه ٿو ٿي سگهي، ان كري ضرور كا ا كجھ به نه هوندو ي

اهڑي هستي هئي، جيكا شين جي پئدا ٿيڻ جو سبب بڻي، جن جو وجود ۾ هئڻ كو ضروري نه

کيائيون ڳنڍيل آهن هو ۽ان دليل جي مخالفت . اها هستي ئي خدا آهي، پر ان دليل سان به گهڻيون ڏ

Moving(حركت كندڙ ذرن ) 20(كريون ته هك شئي ويھ فرض”ته، چوي ٿو ) Hume(۾ هيوم

Particals (و سبب ٻڌائي هك ذري جي حركت ج عو آهي، آئون توهان کي الڳ الڳ هرجو مجمو

ٿو ڇڎيان، ته اها ڳالھ نامناسب ٿيندي ته، اوهان مون کان سمورن ذرن جي حركت جو سبب پڇو،

سوال اهو آهي ته اسان ڇو اول اول . ،“يجڎهن ته هر هك جي حركت جو سبب ٻڌايو ويو آه

61

جي بدران كجھ هو چوڻ تي اڙيل آهيون، مادي جي اندر موجود حركت ان کان ،كجھ نه هو

بب ان کان پهرين واري حركت ، وري سپهرين واري حركت جي كري آهي ۽ ان حركت جو

محدود حد جنهن ان کي حركت ڏني، قياس تائين اهو سلسلو ال ،ان جي پويان ٻي حركت هئي

تائين ويندو، ان كري اسان جيترو به پري هليا وڃون، اصل ۾ اسان اڳتي نه ٿا وڌون، ڇاكاڻ ته

) Fact(موجب امر واقعو ) Principle of sufficient reason(پهرين وارو سوال اڃا باقي رهي ٿو، تنهن كري

سگهجي، جيستائين ان ان وقت تائين حقيقي نه ٿو ٿي سگهي يا كنهن مقولي کي سچو نه ٿو چئي

هك اهڑي پكي دليل جنهن کي كنهن ٻي دليل جي ضرورت . پكي دليل موجود نه هجيال

تنهن كري اهڑي دليل مادي کان ٻاهر ڳولجي، ۽ اها ئي آخري دليل آهي، خدا جي اندر ئي نه پوي،

ذكر كيل متاثر كندڙ دليل ملندي، جيكا حركتن جي انهن سلسلن کي هالئي رهي آهي،

)Leibrunz ( ،پر مسئلو وري به اهو ئي هو ته اهو اصول خود خدا تي الڳو ڇو نه ٿو پيش كئي هئي

وضاحتن جي اصول جو تعلق مادي دنيا سان ئي ته ٿئي، ان جو ممكن جواب اهو ئي ٿي سگهي ٿو،

ته پو مادي دنيا جون ،ٿو آهي، پر جيكڎهن وضاحت جو اهو اصول رڳو مادي سان ئي تعلق رکي

هرجنوض وٽ خدا جي وجود جي حق ۾ انساني فكر ۽ خيال .احتون مادي جي اندر ئي رهي ٿيڻ گ

لکي) Psalmist(جي نالي سان مشهور آهي، جيئن ) Design Argument(هك ٻي قديم ترين دليل ڊيزائين

جڎهن آئون آسمان ڏانهن نگاھ کڻان ٿو ته اي خدا مون کي تنهنجي آڱرين جي كاريگري جو ”ٿو ته

آسمان ”، اهڑي طرح افالطون چيو هو ته “كيئن چنڈ ۽ ستارا ٺاهيا آهنته تو ،مال نظر اچي ٿوك

ڏسي .) Handi work Evident(جيئن انهن جي دستكاري ،کي ڏسڻ جو مطلب آهي ديوتائن کي ڏسڻ

جڎهن هن .جي حوالي سان اچي ٿي) Xenophon(ق م ۾ زينوفن 385ورتي، تاريخ ۾ هي دليل پهرين

مليل هجڻ جو مشاهدو ۾ورن جي اندروني عضون کي هك ٻئي سان بنھ ئي مفيد حالت جان

ته هن سقراط کي اچي چيو ته ان بهترين تنظيم ۽ ترتيب کي ڏسي اشارو ملي ٿو ته انهن کي ،كيو

وڏي سوچ سمجھ سان ڊيزائن كيل آهي، ڇا تون شك كري سگهين ٿو ته هي رڳو اتفاقي آهي،

وڃڻ جي اهڑي ملي رليعمل ۾ ميالپ جيجنسي هن جاندارن جي آهي، اهڑي طرحاتفاقي ٺاهيل

بيشك هي “جنهن سان نسل جي واڌ يقيني بڻجي سگهي، ته زينوفن ان نتيجي تي پهتو ته ،ترتيب ڏٺي

هن جي حكمت ۽ تدبر جي دليل آهي جنهن جاندارن کي باقاعده سوچيل سمجهيل منصوبي سان

جي حوالي سان ملي ٿي، ان به ) Cicero(سسرو جي هك ٻي اهم دليل پئدا كيو آهي، ان سلسلي

هي دنيا “ زمين ۽ آسمان ۾ موجود شين جي باقاعدي حركتن جو مشاهدو كرڻ کانپو چيو ته

.”۽ مقرر كيل هكجهڑي نظام هيٺ هلي رهي آهي) Fixed(كنهن مستحكم

۽ اهڑي حاكم اعلى ) رازي(عمار استدالل اسانکي كنهن م ذكر كيل فكري

پر ان دليل جي باري ۾ جيكو ايڎي وڏي طاقتور ڍانچي کي هالئي رهيو آهي، ،ڏانهن وٺي وڃي ٿو

جو چوڻ آهي ته، هي دليل كنهن نه كنهن طرح خود انسان جي پنهنجي روز جي ) Hume(هيوم

62

الئڻ واري كا ذهين عملن جي مشاهدي سان پئدا ٿئي ٿي، ته هن كائنات کي ٺاهڻ واري ۽ ه

ري هو خدا کي به تدبير ۽ صالحيت رکندڙ آهي، ان ك انسان جيئن ته خود ذهين، .هستي ضرور آهي

ذهين خالق جو تصور انسان جو تدبير ۽ حكمت جو مالك خيال كري ٿو، پاڻ وانگر ذهين،

خود شين کي جو هن ڏٺو ته هو ،پنهنجو ئي اولڑو آهي، ذهين خالق جو تصور انسان کي ان كري آيو

ي طرح هن دنيا کي ٺاهڻ واري هستي به ضرور حكمت سان ٺاهي ٿو، اهڑ كنهن مقصد ۽ باقاعده

ذهين هوندي، جنهن كائنات جي هر شئي کي مقصد موجب گهڑي ڊيزائين كيو هوندو، جيئن

اسان ڏسون ٿا ته فطري ”لکي ٿو ته، ) Acquinas(انسان خود كري ٿو، ان دليل جي سامهون اكيناس

يون، كنهن نه كنهن اختتامي مقصد ڏانهن ويندي نظر اينديون آهن، هاڻي سوال اهو آهي ته ش

جنهن شئي کي كو علم نه هجي، اها پنهنجي كنهن انجام ڏانهن حركت به نه ٿي كري

سگهي، ۽ علم رکڻ واري هستي ضروري آهي، جنهن انهن سمورين فطري شين کي پنهنجي پنهنجي

) Acquinas(ايكناس .“ايت كئي آهي، ۽ اهڑي هستي کي ئي خدا چئجي ٿوانجام ڏانهن وڃڻ جي هد

درتي شيون ۽ عمل ،رکي كري رهيو هو ناهو سڀ كجھ ان مفروضي کي سامهوته سموريون ق

)Process ( كنهن طئه ٿيل انجام ڏانهن حركت كن ٿا، اهڑي طرح دانتي)Dante ( پنهنجي

ه شئي ڏسي وٺو ان ۾ مربوط نظم ڏسڻ ۾ اچي ٿو ۽ كا ب”۾ لکي ٿو ته ) Divine Comedy(كتاب

ان ال آئون چوندس ته هر شئياها ئي صفت ان كائنات کي خدا سان مشابھ كري ڇڎي ٿي،

نار سمنڈ جي ڏانهن جهكيل آهي، جتان هستي جي بيك ) Source( ڀنڈارپنهنجي اصل آخركار

،جبلت موجب ئي هلي ٿيپنهنجي پنهنجي اها ۽ يٿ ٿئيپنهنجي پنهنجي حصن ۾ حركت

.“جيكا ان کي ڏنل آهي

Three( “مذهب تي ٹي مضمون”) J.S Mill(ان طرح جي دليلن کي اڳتي وڌائيندي، جي ايس مل

essays on religion (كنهن ذهين ”۾ لکي ٿو ته، ان ۾ شايع ٿي، ع1873پنهنجي كتاب جيكا ،نالي

صيتن ۾ كجھ ذاتي خوبيون هجن ٿيون، انهي صوجي كنهن مقصد ال ٺاهيل شين جي خدماغ

كري اسان ڏسون ٿا ته، فطرت جو سمورو نظام يا ان جو قابل غور حصو گهڻي حد تائين انهن

مائشخوبين جيكڎهن اسان كائنات جي اندر واري كندو نظر اچي ٿو، تنهن كري جي ن

ته )Similarities in the cause infer( يجي سان سلهاڙيوننت هكجهڑائي کي كنهن علت جي عظيم

ظاهري طور متاثر كندڙ دليلن ۾ مشكل اها آهي ته پر مٿي ڏنل ،“اسان حق بجانب هونداسين

،کي با مقصد حكمت يا كنهن مقصد جي پورائي سان ڳنڍيو وڃي ٿو “مخصوص خوبين”جڎهن

.يٿي وڃي ٿ) Vulnerable(سموري دليل نهايت كمزور ۽ اعتراض جوڳي جي ته اها سموري

ع1859۽ پو ڊارون ) Hume(كائنات ۾ كنهن مقصديت جي نظريئي کي سڀ کان پهرين هيوم

ان جو چوڻ هو ته جن .پيش كري رد كري ڇڎيو نظريو جو) Natural selection(“ فطري چونڈ”

مقصدن کي اسان كنهن مقصد جي حاصالت ڏسيندا آهيون، ٿي سگهي ٿو اهي رڳو انهن حالتن ۾

63

مثالطور؛ مذهبي خود ان مقصد جو ئي كو وجود نه ٿي ٿيو سگهندو هجي، جن کانسوا ،هجن

آهي، ان کي ) Ozone layer(اسان چونداسين ته، اسانجي فضا ۾ جيكا اوزون تھ نقطه نظر موجب

جو ) خدا(وڏي نزاكت، خوبي ۽ حكمت سان ڊيزائين كيو ويو آهي، جنهن سان ان ذهين هستي

عاعن کان بچايو وڃي، پر ساڳي وقت مقصد هجي ته زندگي کي سج ) Ozone layer(جي تباھ كندڙ ش

جو )Natural process(ته اها خود كنهن اهڑي فطري كاروهنوار ،کي هيئن به ڏسي سگهجي ٿو

جيكا خود ان حالت ۾ واقع ٿي آهي، جنهن ۾ جيكڎهن زندگي نه هجي ها ته اهو نتيجو آهي،

ڌيك اهو ته كائنات ۾ جيكي فطري كاروهنوار ڏسجن ٿا، به نه هجي ها، و) process(پروسيس

اها ،ٻيو انساني ذهانت جيكا مشين ٺاهي ٿي به رهجي ٿي وڃي،خود ان جي وجود جي وضاحت

موجب هجي ٿي، انسان فطرت جي ئي اصولن کي استعمال ) Physical laws(مادي ۽ فطري قانونن

ي قانونن تي ٻڌل آهي، تنهن كري فطري فطرت ج ڎهن ته فطرت جو نظام بذات خودكري ٿو، ج

ٻي ) Creation of physical laws(قانونن جو استعمال ٻي شئي آهي، جڎهن ته فطري قانونن جي تخليق

فطرت جي اندر جيكو به نظام آهي، ۽ جيكو كجھ ان جي اندر موجود آهي، اهو .شئي آهي

هيوم جو it is what existsهي، كو فطرت جو ڌار حصو نه آهي، پر هي اهڑي ئي آهي جهڑي هي آ

نظم ملي ٿو، اهو حيران كندڙ نه ) Inherent(چوڻ آهي ته، فطرت جي اندر جيكو ابدي ۽ خلقي

جو جيكو شايد كڎهن رهي ) Chaos(آهي، ۽ نه ئي قياس کان ٻاهر كو متبادل آهي، ان انتشار

ٻڌل ڇو تي )Chaos(۽ انتشار ؟، كو هجي، اها وضاحت كرڻ ال ته هي دنيا ايتري منظم ڇو آهيچ

؟، ان ال ضروري نه آهي ته، كنهن زميني هستي جو مفروضو ئي پيش كجي، جڎهن ته اڄ نه آهي

كي آهي ته، به موجود آهي، ) Chaos(كائنات ۾ رڳو نظم ئي ناهي، بدنظمي اها ڳالھ ثابت ٿي چ

ته پو ان سان ،آهي كا نه كا هستي تنهن كري اهو چوڻ ته كائنات کي ڊيزائين كرڻ واري

ٿن ٿا ته ٿي سگهي ٿوته، هن كائنات جي تخليق ۾ هك کان وڌيك ڊزائينر ٻيا به سوال ا

)Designer ( ملوث هجن، جيئن انساني دنيا ۾ گهڻو كري ٿيندو آهي، ائين به ٿي سگهي ٿو ته ڊيزائينر

ي پنهنجي ان کفوت ٿي ويو هجي، يا هن کي كائنات ۾ كا وڌيك دلچسپي نه رهي هجي،

.هجي يا بي نياز كري ڇڎيواڻ ڌريو پنهنجو پاڻ يا انسان جي كا پرواھ ئي نه هجي، هنمخلوق

Direct experience of the divine فتگو كنداسين

۽ “روحاني واقعن”جن جو تعلق بقول ارسطو جي انهن ،هاڻي اسان انهن دليلن تي گ

۽ عقل کي چكر ۾ وجهي ڇڎين ٿا، جن ۾ ذاتي جي دعوائن سان آهي، جيكي فهم “قلبي وارداتن”

دعوائن موجب كجھ ماڻهو، خدا سان سڌو سنئون كنهن طرح ربط جي تجربي مان گذرن ٿا،

پر ان ۾ مصيبت اها آهي، ته اهي مكمل طور تجربن مان كيترائي انسان گذريا آهن، ظاهر ۾ اهڑن

.شريك نه ٿو ٿئينوعيت جو تجربو ٿئي ٿو، جنهن ۾ كو ٻيو ) Private(تي ذاتي

64

جن کي بيشك محسوس كري سگهجي (اهڑيون مالقاتون دعوى موجب خدا سان

جن ۾ ائين ٿو لڳي ته انسان كنهن يا رڳو شديد احساس جي صورت ۾ ٿين ٿيون، ڏسڻ،ٻڌڻ) ٿو

م ٿي رهيو آهي مٿانهين پاڻ۽ دنيا جي هر ثقافت تجربن جا دعوى اهڑي قسم جي .شخصيت ۾ گ

جو ،قديم ثقافتن ۾ اهڑي قسم جي تجربن جو دعوائون ايتريون ته عام هيون تهذيب ۾ ملن ٿا،

انهن کي كو به قابل ذكر نه سمجهندو هو، رومن عيسائيت اهڑين دعوائن کي كجھ آني

ڇاكاڻ ته اهڑا دعوى مڃيل عقيدن خالف اثرائتا ثابت ٿي سگهن ،كاني کانپو قبول كيو

۾ اهڑن شخصي ۽ ذاتي قسم جي دعوائن کي وڏي شك ) The age of reason(ٿا، عقل جي دؤر

جي نگاھ سان ڏٺو ويو، پر جڎهن هيوم ۽ كانٹ اهڑي طرح جي مذهبي دعوائن کي خوب

قصان رسايو ۽ سمورن مذهبي عقيدن کي عقل جي كسوٹي سان مشروط كري ڇڎيوته ،ن

ان وڌي ويو ته اهي ان قسم جي مذهبن جي اكابرن، خاص طور تي پروٹسٹنٹن ۾ اهو رجح

خدا سان ملڻ جو سوال ائين نه هو ته ،جي وجود جي ثبوت طور پيش كرڻ لڳا دعوائن کي خدا

يا كنهن شئي کان واقف ٿي رهيا آهيو، اوهين كنهن عام شخص سان ملي رهيا هجو،

وى ۾ ڇاكاڻ ته اهو شخص ۽ شئي ٻين ال به رسڻ جوڳي هجي ٿي، پر خدا سان مالقات جي دع

اهڑن تجربن جي كهڑي اهميت آهي؟، ان جا ٻه ئي جواب ٿي سگهن ٿا؛ يا ته .ائين ممكن نه هو

جيكا خود مختيار ۽ الڳ وجود رکي ٿي، جنهن ان متعلقه ،سچ پچ كا خدائي هستي آهي

شخص کي مالقات جي عنايت سان نوازيو آهي، يا وري ان دعوى ۾ كا به حقيقت ناهي، سوا

ذرڻ جي دعوى كري رهيو آهي، اهو پنهنجي ،شخصان جي ته اهو جيكو ان تجربي مان گ

غلي کائي رهيو آهي .ثقافتي، جسماني ۽ نفسياتي حالت جي چ

ته سچ پچ كنهن اڻ ابتڑ ان جي هڑي كيفيت وڌيك نظر اچي ٿي،ان قسم جي تجربي ۾ خواب ج

هي ته اهڑي تجربي جهڑو اهو اها حقيقت آ نظرجندڙ پر الڳ وجود رکڻ واري هستي سان مالقات ٿئي،

پنهنجي ذهن ۾ ) Subject(هوندو آهي ۽ جيئن بيان كيو ويندو آهي، ان مان پتو پوي ٿو ته فاعل

پهرين کان ئي كنهن اهڑي هستي سان مالقات جي خواهش يا توقع رکي ٿو، ان جو ثبوت رومن

،!يوناني ديوتا نهم نظر ايندي، كو كيٿولك مذهب تي ايمان رکڻ واري کي مقدس كنواري مري

تنهن كري ان ڳالھ تي غور كرڻو پوندو ته اهو وقت، دؤر ۽ حالتون ڇا هيون، جڎهن ته كو

شخص اهڑي تجربي جي دعوى كري ٿو ته، اهو كنهن جي ۽ كهڑي قسم جي عبادت ۽ روحاني

لف ۽ مخت لڑاٹيلٹكرا ۽ جذباتي بحران مان گذري رهيو آهي، ڇاكاڻ ته اهڑيون حالتون ئي ان

ان نتيجي تي پهچي ) William James(وليم جيمز . قسم جي هستي سان مالقات جو سبب بڻجن ٿيون

ٿو ته، ان سان هك شئي صاف صاف ثابت ٿئي ٿي ته، اسين كنهن اهڑي ذات سان مالقات

)Union (جيكا اسانجي خيال ۾ اسان کان بنھ ئي وڏي آهي ۽ ان ،جي تجربي مان گذري سگهون ٿا

)Union ( اسان عظيم ترين سكون حاصل كريون ٿا، مسئلو اهو آهي ته جيكڎهن پهرين کان ۾

مذهب جي سچائي تي يقين رکون ٿا ۽ ان سان اهڑين مالقاتن جي امكان جو ذكر به موجود ئي

65

اهو خود کي ظاهر به كري ٿو، وري توهان جي به ان ،آهي ته جنهن جي توهان پرستش كريو ٿا

ته ان طرح جو تجربو ،ر جيكڎهن اهي بنيادي شرطون موجود نه هجنسان مالقات ٿي سگهي ٿي، پ

. ويندو لڑاٹجيمكمل

اخالقي ۽ ٻيا دليلاكثر چيو وڃي ٿو ته، اخالقيات جو سوال به كنهن نه كنهن طرح خدا جي

كانٹ چوي ٿو ته، جيكڎهن كو نيك كم كري ٿو ،سان سلهاڙيل آهيهستي جي وجود

۾ ضروري ته نيكي جي نتيجي ۾ ان کي خوشي به ملڻ کپي ۽ فضيلت به، جڎهن ته هن زندگي

لٹو نقصان فضيلت ۽ خوشي گڎ ناهي ته نيكي،وگڎ هجن، هٿئون گهڻو كري نيكي جي بدلي ا

هو نيكي جو بدلو ا واقعي انسان ال ضروري آهي، تهبه ٿي سگهي ٿو، پر اتي اهو سوال اٿيو ته ڇ

ٿو كري سگهي؟، ڇا اهو ضروري و نيك كم کي رڳو نيك كم ئي سمجهي نه ڇا ه چاهي؟،

ٿيو .كو محرڪ جذبو هئڻ گهرجي؟ آهي ته ان الته جنهن کي ،ان دليل تي ٻيو اعتراض اهو ا

كنهن .بنايون ٿا، ضروري ته ناهي ته اهو ممكن به هجي ي آخري منزل ۽ چاهتاسان پنهنج

پچ جو مكمل ترين باغ ش سان ضروري ناهي ته سچمكمل باغ جي تعمير ال مكمل كوش

احكامات ۽ قانون خدا جهڑي هستي کان ٿا، ته هجي، اخالقيات جي دليل پيش كرڻ وارا زور ڏين

ئي اچي سگهن ٿا، پر پو انهن کي اهو به ثابت كرڻو پوندو ته اخالقي قانون آسمان تان آيل حكم

ٹر اختيار ڏي ٿو، پر اڻ ي ٿي ته، خدا اخالقي قانونن کيچوٻي دليل اهو .آهن، انساني روايتون نه آهن

ته ماڻهن جي گهڻائي جي ن جي تصديق، اختيارن جي تصديق ٻاهر کان نه اچڻ گهرجياختيار اهڑن

ان سلسلي جي .رور هلڻو آهي، ان جو كهڑو به سبب هجيفاق سان آهي، ته فالڻي قانون تي ضات

) عJosaph Tylor )1752-1672اها دليل جوزف ٹيلر هك دليل ضمير جي آواز سان منسوب آهي،

پيش كئي، ان جو چوڻ هو ته، انسان جي اندر كا اهڑي طاقتور، ذهين، خارجي ۽ هر پل نگراني

كرڻ واري هستي آهي، جنهن کي اسان محسوس كريون ٿا، ۽ ضمير جي اها ئي آواز خدا جي هئڻ

ٿاريا وڃن ٿا، اهي ان دليل جي اچڻ کان پهرين ئي جان جي دليل آهي، پر ان تي جيكي عام آواز ا

۾ ڏئي ڇڎيا هئا، ان جو چوڻ هو ته، اخالقي قانون ضمير مان پئدا نه ٿا ٿي ) ع1632- 1704(الڪ

ضميرن مان متضاد قسم جا اخالقي قانون پئدا ٿي سگهن ٿا، سگهن، ڇاكاڻ ته مختلف، انفرادي

نجي پنهنجي ملكي ۽ سماجي رسم ۽ رواج ۽ سڀ کان اهم ڳالھ اها آهي ته تعليم، صحبت ۽ پنه

ان ڳالھ کي اڳتي (J.L Machine) ي روايتون ضمير کي متعين كن ٿيون، جي ايل مشنٻيون سماج

كنهن جو ضمير جيكڎهن اهو مڃيو وڃي ته ،وڌائي ٿو ته، اها ته وڏي پاڻ ٺڳڻ واري ڳالھ ٿيندي

جن ۽ ضمير جي آواز انهن کي ٻيا سمورا ان سان سهمت ه جيكي ڳالھيون چئي رهيو آهي،

خدا جي هئڻ جي هك ٻي دليل معيار ۽ كامليت جي .ي وڃنهڑجيڎاهين وٺي وڃي اوڏاهين ل

66

لند تر درجي جيكا كنهن به ب ،بلند تر درجي سان تعلق رکي ٿي، كا شئي اهڑي هجڻ گهرجي

هئڻ جو كو شك نه هجي، تنهن كري كامليت جي مثال هجي، ۽ ان جي گهٹ درجي

)Perfection (جو مركز خدا آهي، پر ان دليل جو جواب ڏنو ويو، وچي ته كنهن ماپي تي سڀ کان ا

کان وڌيك و ڏيئي سگهجي، ڇاكاڻ ته جيكڎهن الف، جيمنه ٿ پد کي سڀ کان وڏي صفت قرار

نشي ۾ ٿي سگهي اوترونشي ۾ آهي ته ان مان اهو نتيجو نه ٿو نكري ته كنهن ٻئي کي به جيترو

ت هئڻ گهرج .يڌ

خدا جي وجود جي ثبوت طور معجزن جو به حوالو ڏنو وڃي ٿو، ان تي به وسيع فلسفياڻي

ته معجزي جي تعريف مطابق معجزو واقعي كڎهن ٿيو ،بحث ٿي آهي، پهرين ته، اهو ئي سوال هوندو

ان ن۽ جيكڎهن ٿيو آهي ته اسان فرق كهڑي طرح كنداسون ته اسانجو علم اڃا ،به آهي يا نه؟

، اهو به قابل ذكر آهي ؟ٿي آهي يا اهو ته كا خدائي مداخلت ؟،فطرت جي باري ۾ نامكمل آهي

.معجزاتي دعوائن سان هك جيترا ڀريا پيا آهن ،ته، سمورن مذهبن، پو اهي الهامي هجن يا بت پرست

بذات شعور جي دليل پيش كري ٿو، ان جو چوڻ آهي ته، مادو ،خدا جي وجود جي حق ۾ الڪ

،مادي ڍانچو شعور كيئن ٿو رکي؟ته خود سوچي نه ٿو سگهي، اسان ال بيان كرڻ مشكل آهي،

ته دماغ مادي جي پيچيده ترين شكل جو نالو آهي، ۽ شعور ،دليل ٻڌي ٿوپر هيوم ان جي سامهون

ارتقا مادي اندر شعور جي صفت .سان پئدا ٿئي ٿو) Irritation( لرزشان جي اندر هك خاص قسم جي

.طاقت جي پئدائش قرار نه ٿو ڏيئي سگهجي مٿانهينجي عمل سان پئدا ٿي، ان کي كنهن

۾ اچڻ سان ٻڌل آهي، سمجھته كنهن شئي جو وجود ان جي ، بركلي دليل پيش ٿو كري

كريون سوچ يجڎهن اسان انهن ج ،ته شيون ان وقت وجود ۾ اچن ٿيون ،جيئن ته، ائين به نه آهي

موجود آهي، جيكا سمورين شين جي سدائين خبر ) Mind( سمجھكائي اهڑي ٿا، تنهن كري

، بركلي جي دليل تي تبصرو كندي )Hume(، هيوم )All perceiving and ever perceiving(رکي ٿي،

جيكو گهڻن ماڻهن ال گهٹ يقين ،جو قائل ٿيڻو پوندو مابعدالطبيعاتان نتيجي ال پهرين ،چيو ته

.جوڳو آهي

67

).Atheism(دهريت

خدا جي انكار جا دليل.

كرڻ آهي، ان انكار کي ٻن قسمن کي رددهريت مان مراد خدا جي وجود جي سموري تصور

.۾ ورهائي سگهجي ٿو

كنهن اهڑي طاقت جي وجود کان انكار كرڻ، جنهن کي خدا جو نالو ڏنو وڃي ٿو ۽ ) الف(

.كرڻ کي ردكنهن به ثقافت ۾ خدا يا ديوتائن جي موجود عقيدي

.كيو وڃي ٿو ردهن قسم ۾ يا ته خدا کي نظرانداز كيو ٿو وڃي، يا عملي طور تي ان کي ) ب(

دهريت ۽ الحاد جا لفظ عام طور تي بحث مباحثن ۾ خدا جي باري ۾ دليلن ۽ الزامن جي

جي اها حالت آهي، ته سترهين صدي اڻ چٹي هئڻان اصطالح جي مٹاسٹا ۾ استعمال ٿين ٿا، پر

کي هك ئي وقت ۾ هك اهڑو شخص چيو ويندو هو، جنهن کي ) Spinoza(جي فلسفي اسپنوزا

. خدا جو نشو ٿيو هجي، ۽ ٻي طرف ان کي دهريو به قرار ڏنو ويندو هو

موجود نه هئي، ڇاكاڻ ته قديم زماني ۾ ملحديت هك واضع نظريئي جي طور تي

جو به كو واضع نقطه نظر موجود نه هو، يعني خدا جو ) Divinity(ان جي مقابلي ۾ الوهيت

تصور پاڻان سدائين کان نه هو، يا گهٹ ۾ گهٹ ائين نه هو، جيئن اڄ آهي، پر قديم مذهبن ۾

فر جامذهب كنفيوشس ازم ۽ تاؤ ازم کي كڎهن كڎهن اهڑا. اظهار ملن ٿا لڳ ڀڳ ك

قرار ڏنو ويندو رهيو آهي، جيكي خدا جي منكرن جي ڳڻپ ۾ اچن ٿا، جڎهن ته ٻي طرف

ٻڌمت کي به پنهنجي . چين جي عام مقبول مذهب ۾ ديوتا ۽ روحن کي مڃيو ويندو رهيو آهي

اصل ۾ ملحداڻي فكر ۽ عقيدن جو نظام مڃيو ويندو آهي، ان هوندي جو پو ٻڌمت جي

دا جي وجود جي تصديق كئي، قديم زماني ۾ سقراط تي ٻين الزامن خ) Mahayana(خ هك شا

کانسوا خدا جو منكر هجڻ جو به الزام لڳايو ويو هو، پر پو مقدمي جي كارروائي دؤران

ٻڌي ڇڎيو آئون توهان جي بجا خدا جي اطاعت ”سقراط كاوڙ مان ججن کي چيو ته،

.“كندس

ڊيموكريٹس ۽ ايپي كيورين، هونئن ته آسمانن جي ) Atomists(جوهر پرست

انهن دنيا جو هك اهڑو مادي نظريو ، پر ايترو آهي ته ديوتائن جي هئڻ تي اعتراض نه كيو

پيش كيو، جنهن تي ديوتائن جو كو به اثر رسوخ نه هو، انهي كري ايپي كيورين پوئلڳن

)Epicureans ( ۽ انسانن جي دنيا کان نكمويو، ته هو ديوتائن کي چيو و كافرکي ان ئي بنياد تي

قطو هو، جنهن افالطون کي گهڻو ئي بيچين كيو هو، ته ديوتا بينياز سمجهندا هئا، اهو ئي اهو ن

هن دنيا کي بنائڻ وارو ته ٿي سگهي ٿو، پر ڇا ان جو انسان سان كو تعلق به آهي؟، ) خدا(

68

گناھ كري ٿو ته اهو فرض كرڻ گهرجي افالطون چوندو هو ته، جڎهن كو سوچي سمجهي

ته هو؛

ديوتائن تي يقين ئي نه ٿو رکي، ) الف(

ديوتائن جو انسان سان كو واسطو نه آهي، ) ب(

ربانيون ڏيئي ۽ پوڄا پاٺ جون رسمون ادا كري خوش كري ) ت(ديوتائن کي آساني سان ق

.وٺندو

.ندوٺو ئيانهن کي مقصدن تان هٹا)ث(

فر جو آغاز بدي ٿيو، ) Problem of evil(تاريخ ۾ ك

جي مسئلي جي كري ا

لم، ۽ ناانصافي جو وجود ڇو ) خدا(يعني ديوتائن جي سموري اثر رسوخ هوندي، دنيا ۾ برائي، ظ

کان آهي؟، ان كري كجھ مفكر ان نتيجي تي پهتا، ته هن دنيا کي ٺاهڻ واري كا مادي

ل نه آهيهستي ته ٿ مٿانهين وچ اوڀر. ي سگهي ٿي، پر ان جو انسان جي دنيا ۾ كو به عمل دخ

مان پئدا ٿيندڙ مذهبن جي سامهون اهو سوال اڃا وڌيك شدت سان آيو، ڇاكاڻ ته توحيد

به، ) Personal God(پرست مذهب، خدا کي هن كائنات جو خالق به مڃيندا آهن، ۽ شخصي خدا

ربانين سان ٿ) Infinite(هك طرف خدا المحدود عائن، پوڄا پاٺ ۽ ق

يو، ته ٻي طرف شخصي خدا د

متاثر ٿئي ٿو، ان عقيدي موجب خدا هك روح آهي، هو هر جڳھ موجود آهي، هو سڀ كجھ

كري سگهي ٿو، ۽ سڀ كجھ ڄاڻي ٿو، ۽ سڀني کان وڌيك چڱائي جو نمونو آهي، انکان

لم نه ٿو ٿي سگهيل”پر . كا به گهٹ وڌائي، ۽ ظ

ال اهو به ضروري آهي، ته “خير ك

لم ۽ زيادتي جو شكار ٿيڻ کان بچائي، جيئن جيكڎهن ان وٽ طاقت آهي، ته هو ماڻهن کي ظ

کن، تكليفن ۾ نه پون، پر اهو سڀ كجھ ان جي مكمل قدرت ۽ مطلق بادشاهي ماڻهو ڏ

، نيك ي نموني وڌي ويجهي ٿوڱجي اندر ٿي رهيو آهي، رڳو اهو ئي نه پر گهڻو كري ظالم چ

ذارين ٿاٿاري ٿو، ته ڇا ) Hume(هيوم . ماڻهو مصيبتن ۾ زندگي گ

ان سوال کي وڏي جامعيت سان ا

خدا برائي کي روكڻ ال راضي آهي؟، پر روكڻ جي صالحيت نه ٿو رکي؟، جيكڎهن ائين

ه پو آهي ته پو هو بيوس آهي؟، پر جيكڎهن هو بيوس نه آهي؟، ته پو اهو ائين نه ٿو چاهي؟، ت

ڇا ان کي بدي جو خواهشمند خيال كيو وڃي؟، ۽ جيكڎهن هو بدي کي روكڻ به چاهي

ٿو ۽ روكڻ جي قوت به رکي ٿو ته پو بدي كٿان ٿي اچي؟، خدا جي نيكي جي صفت کي

كرڻ جون گهڻيون ئي معذرت مثل ) Reconcile(دنيا جي کليل حقيقتن سان هم آهنگ

غير متعصب نظر سان هن دنيا ۾ رونما ٿيندڙ انساني كوششون كيون ويون، پر جيكڎهن

واقعن کي ڏسون ٿا، ته پو ان نتيجي تي پهچڻ مشكل ٿي پوي ٿو، ته هتي كا هستي قادرمطلق

)All powerful ( لخير ”هئڻ سان گڎ۽ انساني زندگي سان خاص دلچسپي به رکي ٿي، . به آهي “ك

ٿيو،لم عام تنهنكري مفكرن جو هك گروھ هي چئي ا

ته هن دنيا ۾ جيتري قدر بدي ۽ ظ

آهن، اهي هك خدا جي وجود سان مطابقت نه ٿا رکن، ان كري اهي الزمي طور ملحديت ڏانهن

69

ٿاري ٿو ته، ڇا خدا کي )Hume(هليا ويا، پر هيوم ل خير”، اتي هك سوال ا

چوڻ صحيح آهي؟، “ك

دي سان به اوتري ئي دلچسپي آهي، خدا کي نيكي جي مقابلي ۾ ب”خود هيوم جي لفظن ۾ ته،

.“جيتري سردي جي مقابلي ۾ گرمي سان

آهي، نكتلجي ٻي دليل ان مشكل صورتحال منجهان ) كافرن(ملحدن

جنهن ۾ اهو به مڃيو ٿو وڃي، ته خدا جو كو به جسم نه آهي، ۽ پو به هو هر جڳھ تي موجود

كا خدا ۽ جيئري جاڳندي خدا ۾ ) Infinite(وابسته آهي، ته المحدود سان هي دليل ) sextus(آهي،

ملي ٿي، ڇاكاڻ ته نه رڳو تنقيدي فلسفياڻي بحثن سان ئي ثابت نه ٿو ٿئي، پر هكجهڑائي نه

به اهو ئي چوي ٿي، ته اسان كنهن اهڑي هستي کي سمجهي نه ٿا ) Common sense( عام عقل

كم به ڏئي ٿي وغيره وغيره، پر ان سگهون، جيكا پيار به كري ٿي، معافبه كري ٿي، ح

فلسفياڻي دليل نكري ٿي ته، شخصي متوازي۽ جسم نه آهي، ان مان ئي مكانجو كو به

هربل آهن، مثالطور؛ ٻين شين ۽ ماڻهن جي حوالي سان احساسن ۽ هجڻ ال كي خصوصيتون گ

تي، اهي سرگرميون فكرن جو كو مقرر هنڌ جو هئڻ، هك جسم هجڻ، جن سان اها هس

انجام ڏيئي سگهي، جيكي ان سان منسوب كيون وڃن ٿيون، جڎهن ته مذهبي نقطه نظر

كري ڇڎي ردآهي، جيكو هستي جي تصور کي ) Bodyless(موجب خدا، بغير كنهن جسم

ان كري فلسفو . ٿو، جڎهن ته خدا سان منسوب سموريون سرگرميون، جسم ۽ جان متعلق آهن

ثابت ) Incoherent( بي جوڙ ۽ اڻ ٺهكندڙچي ٿو، ته جيكڎهن بنا جسم جي خدا، ان نتيجي تي په

. سنئون سڌو اعتراض جڑي پوندوٿي ويندو ته پو خدا جي نالي تي سمورن عقيدن خالف

اها ڳالھ به سامهون آئي، ته خدا جي وجود جي حق ۾ دليلن ۾ ڀلي ته كيترائي

قص ڇو نه هجن، اهي مجموعي طور تي خدا جي هئڻ ال كجھ نه كجھ امكان ضرور ن

:وڏي زوردار طريقي سان چوي ٿو ته) Anthony flew(فراهم كن ٿيون، پر ان تي انٿوني فليو

“An accumulation of failed proofs proves nothing”

ٿو يعني ناكام ثبوتن جو ڍير كجھ به ثابت نه ٿو كري سگهي، ناقص ثبوت اهليت ئي نه

رکي، ته ان کي كجھ ثابت كرڻ ال استعمال كيو وڃي، ناكافي ثبوتن کي جيكي ماڻهو

قبول كن ٿا، شايد ان سان خود انهن جي پنهنجي كمزورين تي پردو پوندو هجي، ڇاكاڻ ته،

جيكڎهن سوراخن واري هك بالٹي ۾ پاڻي نه ٿو بيهي سگهي، ته كو سبب ناهي اهڑو يقين

جديد سائنسي نظريات جي سامهون اچڻ . ڏھ ٻين بالٹين ۾ به پاڻي نه بيهندوكرڻ ال ته، اهڑين

سان خدا جي هئڻ جا دليل، جيترو كمزور امكانن ۾ بدلجن ٿا، اوترو ئي گهڻو ايمان جي باري

خدا تي ايمان رڳو . ۾ اهو سوال وڌندو ويندو آهي، ته عقيدي جي بنياد ايمان هجي يا عقل

سگهجي ٿو، ڇاكاڻ ته خدا جي وجود جي حق ۾ جيكڎهن عقيدي جي بنياد تي ئي رکي

عقلي دليل پيش كرڻ جي كوشش كئي ويندي ته پوجوابي عقلي دليلن کي منهن ڏيڻ

جي مشكل جا چٹا امكان آهن، بائبل ۾ جيتوڻيك ملحديت جي نظريئي جي كا به

70

“هيكو خدا نا”باقاعده شهادت كا نه ٿي ملي، ها هك جڳھ تي هك كردار جي واتان

)There is no God ( خدا هتي ناهي”جا اکر چورايل ملن ٿا، كجھ ماڻهو ان جو ترجمو“ )God is not

here ( كن ٿا، دلچسپ ڳالھ اها آهي ته رومن شهنشاھيت جي زماني ۾ عيسائين کي گهڻو

چيو ويندو هو، ڇاكاڻ ته اهي شاهي مذهب جي ديوتائن جو انكار كندا “كافر”كري

ن کي منظم ۽ تفصيلي شكل ۾ جديد اولھ ۾ ملي ٿي جيكا كٹر مذهب دهريت اسا. هئا

پرستي خالف احتجاج طور سامهون آئي، جديد دهريت کي عقلي دهريت ۽ رومانوي دهريت ۾

.ورهائي سگهجي ٿو

)Rationalistic Atheism(عقلي دهريت مان پئدا ٿي، ته هاڻي سائنسي علم عقلي دهريت ان جديد اعتماد

هن دنيا جي باري ۾ اهي سموريون وضاحتون پيش كري سگهي ٿو، جن سان مذهب جا وهمي

۾ ملي ٿي، ) سجاڳي جي لهر( رينيسانسان تحريك جي ابتدا اولھ جي . ٿي سگهن ٿا تصور ترڪ

اني ۾ ان صدي جي روشن خيالي جي زم ع18رهي، وري اڄاتيجنهن کانپو گهڻو وقت اها

. تحريك کي عروج حاصل ٿيو، جڎهن ان هك عظيم لهر جي شكل اختيار كئي

فرانسيسي فلسفين ۾ گهڻائي بيباڪ ۽ بي الڳ فلسفي اهڑا هئا، جيكي خدا جي تصور کي نه

مڃيندا هئا، اسكاٽ لينڈ جو خدا جي وجود تي شك كرڻ وارو هك فلسفي ڊيوڊ هيوم

)David Hume(زبان دانشور دوست ، پيرس ۾ پنهنجي هك مي)Holbach’s Barond ( کي چوڻ لڳو

جواب Holbach’s، “مون کي اڃا تائين كنهن حقيقي ملحد سان ملڻ جو موقعو نه مليو آهي! يار”

جناب اهو ٻڌي اوهان جي دلچسپي وڌندي، ته اڄ شام اوهان اهڑن سترنهن ماڻهن سان گڎ ”ڏنو

پي فكري موڊ جو پتو پوي ٿو، ته اتي عقل پرستي ، ان مثال مان ان وقت جي يور“ماني کائيندؤ

كي هئي .جي لهر كيتري قدر تيز ٿي چ

).Romantic Atheism(رومانوي دهريت

صدي ۾ اخالقي بنيادن تي خدا جي خالف هك بنياد ع19رومانوي دهريت

ڀري سامهون آئي.پرست احتجاج طور ا

جي خدا جي خالف شكايتن جي تحريرن سان اولھ يورپ جو ادب ڀريو پيو آهي، رومانوي دهرين

Dostoyevsky, Ivan karanmizov ٿاري ٿو تهڇا ”، ۾ اخالقي بنيادن تي خدا جي نفي كندي سوال ا

عقلي ۽ Ludwig Feuerbach ؟، ان ئي وقت، هك فلسفي“هر شئي جي اجازت هوندي آهي

كو هو، ان جي رومانويت ان كوشش رومانوي، ٻنهي قسمن جي دهريت کي يكجا كري چ

وڃي ته جيئن ۾ بداليو، )Anthropology(کي علم االنسانيات ) Theology(۾ هئي، ته علم االهيات

ان جي عقل پسندي فطري ماديت . هئڻ جي مهر هڻي سگهجي “انسان جي گهڑيل”مذهبيات تي

)Naturalistic Materialism (هن موجب خدا جو تصور انسان جي پنهنجي ئي جي پئداوار هئي، جن

71

دماغ مان نكتل آهي، ۽ پو ان ئي مركزي خيال کي سگمنڈ فرائڈ، نفسياتي اصطالح ۾ ترقي

هو، جنهن جي الحاد جون ) Carl Marx(ڏني، فيورباخ جو سڀ کان وڏو وارث كارل ماركس

هو، تنهن كري ) Humanist(هك طرف هو رومانوي انسان پرست . كيتريون ئي بنيادون هيون

هو مذهب کي . جو اظهار كري ٿو خدا کي ڊاهڻاسان ڏسون ٿا، ته اهو انسان جي حمايت ۾

و استحصالي طبقن جو ڏسي ان کي محنت كش عوام ال آفيم قرار ڏيئي ٿو، پڇ لٹكائ

کي برقرار رکڻ جي كوشش كري ٿو ۽ ) Status que( حالتن وقتيڇاكاڻ ته مذهب سينواريل

کي انصاف ڏيڻ بجا هن دنيا ۾ عدل جي بدلي طور انهن کي جنت ملڻ جي تسلي ۾ غريبن

ڇڎي ڏئي ٿو، پر ٻئي طرف كارل ماركس عقل پرست به هو ۽ سائنسي ماديت جي بنياد تي

.به خدا جي وجود جي نفي كريٿو

ڀار ) Friedrick Naetzsche(دهريت کي نٹشي مليو، جي شكل ۾ وري هك ا

جڎهن هن پنهنجي پراسرار تحريرن ۾ چريئي کان چورايو ته،

”God is Dead, God remain dead and we have killed him“

نٹشي وٽ خدا جو قتل هك عظيم الشان كم هو، جنهن جو

سمجهاڻي ، نٹشي جي اها ئي كفارو انسان ائين ٿو ادا كري سگهي، ته هو ديوتا بڻجي وڃي

۾ ) Existentialism(صدي ۾ وجوديت پسندن ع20عقلي فكري نظام جي شكل ۾ اسان کي

فرانسيسي فلسفي زان پال سارتر کي وجوديت جو ابو چيو وڃي ٿو، سارتر جو چوڻ هو، . ملي ٿي

ن کي پاڻ جيئن ته كو خدا نه آهي، ان كري انسان پاڻ ئي پنهنجي قدرن جو خالق آهي، ۽ ا“ته

ئي پنهنجي فيصلن سان اهو متعين كرڻ گهرجي، ته صحيح ڇا آهي؟، جڎهن ته وجوديت هك

فكري نظام جي لحاظ کان نه خدا پرست هئي ۽ نه ئي ملحد، ممتاز وجودي دانشور ٻنهي حلقن

اها به حقيقت آهي ته ايمان ۽ دهريت کي هك ٻئي جا مخالف قرار نه ٿو ڏيئي . ۾ ملن ٿا

ٻئي هكٻئي سان جڑيل رهيا آهن، هك طرح سان خدا جي وجود کي مڃيندڙ، ٻي سگهجي، اهي

قسم جي تصور رکندڙ ماڻهن کي ملحد چوندا رهيا آهن، ٻي طرف اهو به عام مشاهدو آهي ته

تم درجي جي صداقت جي جستجو، علم جيكي ماڻهو ظاهر ۾ خدا کي نه ٿا مڃين، انهن ۾ ا

انهن ماڻهن جي جيكي خدا تي ايمان جون بنسبتٿي، جي چاهت ۽ انسان دوستي موجود هجي

ان چٹي حقيقت جي پيش نظر ويهين صدي جي كيترن . وڏيون وڏيون دعوائون كن ٿا

مثالطور؛ هك رومن كيٿولك . مذهبي عالمن دهريت جي گهڻي تعريف ۽ تحسين كئي آهي

Maritain ملحدن کي صوفين جتي وات ڦاٹوڙي دهرين کي ڌيان جوڳو نه ٿو سمجهي، اتي سنجيده

ان جي چوڻ موجب دهرين جي اها عظمت ۽ وڏائي آهي ته اهي دنيا جي . جي ويجهو قرار ڏيئي ٿو

نرم ڏسڻ ۾ آيو آهي ته دهريا، خدا پرستن کان وڌيك . برائين ۽ جهالت خالف جهاد كن ٿا

جي مزاج ۽ نيك هجن ٿا، ان جو سبب اهو آهي، ته خدا پرستن جو خدا تي ايمان انڌي عقيدي

شادگي بنياد تي هئڻ كري انهن جو خدا سان مشيني رشتو رهي ٿو، ان ۾ روحاني اونهائي ۽ ك

72

نه ٿي اچي سگهي، جڎهن ته دهريو هجڻ، ٻاراڻي راند نه ٿي هجي، ان ال كائنات جو اونهو

شارٽ “سائنسي علم بنيادي شرط آهي، جيئن انهن سمورن سوالن جا جواب ملي پون، جن جي

ٻي طرف زمان ۽ مكان ۾ . خدا جو تصور عام انسان جو سهارو بڻجي ٿو جي ال” كٹ

شادگي رکندڙ المحدود كائنات جو اونهو شعور رکڻ جي كري، دهريئي جي نظر المحدود ك

هجي ٿي، جنهن جو نتيجو اهو ٿو نكري، ته شعور جي هك ٻي لطيف ترين صفت، يعني روحاني

ري اهي خدا جو نالو وٺڻ کانسوا ئي خدا جي بنيادي احساس ان جي اندر پئدا ٿي پون ٿا، ان ك

شرط المحدوديت سان گهڻو هم آهنگ ٿي وڃن ٿا، بنسبت خدا تي زباني ايمان رکڻ وارن جي،

ڇاكاڻ، ته انهن جو گهڻو تعلق، خدا جي ان حصي سان هجي ٿو، جيكو محدود ۽ شخصي

خيال ايمان وارن، اكثر دهرين نوعيت جو هجي ٿو، اهو ئي سبب آهي ته دنيا ۾ لبرل ۽ روشن

جي جرئتمندي کي ساراهيو آهي، ته اهي روايتي مذهب جي بتن کي ٹوڙين ٿا، تنهن كري ڏٺو

تي گڎجي وڃن ٿا، جيكو مقبول هك مقصدويو آهي، ته ايمان رکندڙ ۽ دهريا گهڻو كري

تي تنقيد كري، اهي گڎجي ان كٹر عقيدي خوشدلي ۽ اطمينان پسنديعام مذهب جي

كري ڇڎين ٿا، جنهن سان كنهن سماج جي اندر، يا مختلف سماجن جي وچ ۾ ردپرستي کي

مقدس جنگيون يا فرقي پسند جهڳڑن جي باھ ڀڑكائي وڃي ٿي، دهرين جو كردار تاريخ جي

انهن جهالت جي مقابلي . رهيو آهي خير واروكنهن به حصي ۾ ۽ كنهن به سماج ۾ سدائين

آخر كهڑي ڳالھ آهي، جو جيكو عقل سوچي ٿي، اهو عام طور تي ۾ عقل جا ڏيئا ٻاريا آهن،

مذهب مخالف هجي ٿو، فطرت جيكي راز کولي ٿي، اهي مذهب جي ڏنل نظرين کان الڳ هجن

برن، اڻ چٹن، ۽ غير سائنس جي جامع صداقتن جي سامهون، رواجي مذهب مان فطرت جي . ٿا

وٺو فالڻي ڳالھ جو اشارو مذهب جا ٹكرا پيش كري چيو وڃي ٿو، ته ڏسي مكمل تصورن

۾ پهرين کان ئي موجود هو، نه ته ان جي حقيقت رڳو ايتري هجي ٿي، ته قديم انسان پنهنجي

كو هو، جن جا اشارا مذهب جي مشاهدن ۽ تجربن سان صداقتن جا ٹكرا گڎ كري چ

ڻي كجھ ڳالهين ۾ ظاهر ٿين ٿا، مثالطور؛ جيكڎهن كٿي لکيل آهي، ته زندگي جو آغاز پا

ذريعي ) Divine(سان ٿيو هو، ته ان جو اهو مطلب نه آهي، ته اها معلومات كنهن آسماني

۾ وڏو واڌارو آندو، پر ان مان ظاهر ٿئي ٿو، ته ان وقت تائين ) Biology(پهچائي، علم حياتيات

كو هو، ته زندگي كنهن نه كنهن طرح پاڻي مان انسان پنهنجي مشاهدي سان سمجهي چ

دي، تنهنكري دهرين هن كائنات ۽ تاريخ جون مادي تعبيرون كري مطلق پئدا ٿي هون

عينيت پسندصداقت تائين پهچڻ ال )Idealists ( كيتري وڏي وانگر، خيالي گهوڙا ڊوڙائڻ بجا

سعي كئي آهي، ۽ انسان کي عقل جي ذريعي عظيم تر صداقت جي ويجهو كرڻ ۾ وڏو

ور کي به غلط ثابت كيو، ته خدا جي رواجي تصور كردار ادا كيو آهي، انهن ان ڦهلجندڙ تص

کان سوا انسان، پاڻ کي روحاني طور خالي محسوس كندو، دنيا جا سمورا عظيم دانشور،

جيكي خدا جي مذهبي تصور تي ايمان نه ٿا رکن، اهي روحاني طور وڌيك مطمئن ۽ تونگر

73

نياد تي نه ٿو هجي، پر ٺوس هجن ٿا، ڇاكاڻ ته انهن جو ايمان موروثي يا انڌي عقيدت جي ب

جو نتيجو هجي ٿو ۽ اهو خيال به غلط آهي، ته خدا جي رواجي تصور شعوري كاوشنحقيقتن ۽

کان انكار سان، انسان اخالقي طور بي راھ ٿي پوندو، نه ته دهريا كنهن به اهڑي شخص کان

تي هو اخالقي طور پرگهٹ شريف النفس نه ٿا هجن، جيترو كو تقوى جي دعوى كندڙ،

پنهنجي پروڌيك حساس ٿي ويندا آهن، ڇاكاڻ ته اخالقي سوال، گناھ ۽ ثواب جي راند نه،

اهو ئي سبب آهي ته حقيقي . بهترين انفرادي ۽ اجتماعي زندگي جي بقا، جو سوال بڻجي پوي ٿو

اخالقيات ۽ اصول پرستي جون پاڙون، ان سماج ۾ وڌيك اونهيون آهن، جن کي عام طور

جڎهن ته سمورا مذهبي سماج زبان سان . مذهب کان ويڳاڻا سماج چيو وڃي ٿوسيكيولر ۽

اخالقيات جا ماما، ۽ اندران اخالقي طور تي مكمل ڏيوالو نكتل هوندا آهن، جتي پنهنجي ذات

جي مفاد جو سوال اچي ٿو، اتي نه خدا جو خوف ياد ٿو رهي، نه انسانيت جو خيال ۽ نه وطن سان

نهنكري سمورا اهي سماج جتي مذهب جو چرچو هوندو آهي، اهي محبت باقي رهي ٿي، ت

.منافقت ۽ بي اصولي جون پاڻ ڳالهائيندڙ تصويرون هونديون آهن

74

).Agnoticism(ال ادريت

ان عقيدي . ال ادريت کي به خدا جي انكار جي سلسلي جي هك كڑي چئي سگهجي ٿو

شكوجود باري تعالى جو علم ۽ ادراڪ نه ٿو ٿي سگهي، اها مطابق چيو وڃي ٿو، ته اسان کي

جي ئي هك شكل آهي، جنهن موجب، انساني ذهن وٽ ايتري معلومات يا عقلي صالحيت

صداقت جي باري ۾ كو به فيصلو كري سگهي ۽ خاص طور تي مطلقناهي، ته اهو كنهن

گريزي جي اها اصطالح، ان. خدا جي هئڻ يا نه هئڻ جي باري ۾ كا پختي دعوى كري سگهي

بتڑ هي خدا جي وجود جي عT.H Huxlay (1869(ايڇ هكسلي -ٹي۾ وضع كئي، دهريت جي ا

نفي نه ٿا كن، پر خدا جي هئڻ، نه هئڻ جي مامري کي معطل رکن ٿا، گهٹ ۾ گهٹ انسان

اڃان چڱي طرح نه ٿو ڄاڻي، روايتي الادريت اصطالح، وجود ۾ اچڻ کان كئين صديون پراڻي

الادريت جا انيك ) Sophists(هي، سقراط کان پهرين فلسفين ۽ افالطون جي وقت سوفسطائين آ

سوال اٿاريا، سوفسطائين کي مكمل طور تي فلسلفي نه ٿو چئي سگهجي، هو گهمندڙ ڦرندڙ

سفري استاد هئا، جيكي فيس جي عيوض تقريرون كرڻ ۽ لکڻ جو فن سيکاريندا هئا، ته

سوفسطائين خالص طور، باقاعده علم جي . اصل كري سگهنجيئن سکندڙ چڱي نوكري ح

جستجو ۾ گهٹ دلچسپي ورتي، پر اهي پنهنجي علمي نوعيت جي پيشي جي كري، كنهن

قادر مطلق خدا يا صداقت جي باري ۾ شك جي حد تائين پهچي ويا هئا، انهي كري اهي

.گهڻين ئي روايتي قدرن کي مسترد كري ڇڎيندا هئا

هو، اهو پنهنجي عقيدي ) Protagoras(ئين ۾ سڀ کان ممتاز مفكر پروٹاگورس سوفسطا

ان جو قول هو، ” هر فرد کي پاڻان، هن دنيا جو تجزيو كرڻ گهرجي“کي هيئن ٿو بيان كري، ته

جديد الادريت، يورپ ۾ ). Man is the measure of all things(” انسان ئي هر شئي جو ماپو آهي“ته

ڊيوڊ هيوم جنهن جو پهرين به ذكر اچي . دي ۾ هك تحريك طور اڀريهين ص19هين ۽ 18

كو آهي، هك عظيم الادري مفكر هو، هو هر طرح جي جي ) Metaphysics( مابعدالطبيعاتچ

جي بنياد تي هئڻ حسياتي اثرن ،کوجنانفي كندو هو، ۽ ڄاڻندو هو، ته هر طرح جي علم جي

عقيدي کي ناكافي ثبوت جي بنياد تي رد گهرجي، خاص طور تي هن معجزي ۽ ابديت جي

كري ڇڎيو، پر پنهنجي اصول کي سامهون رکندي، هن ان ڳالھ کان پاسو كيو، ته خدا ناهي،

صاف ظاهر آهي ته كنهن مامري جي نفي كرڻ ال به اوتريون ئي شاهديون گهرجن، جيتريون

ته جن عقيدن کي هن جي اثبات ال گهرجن ٿيون، تنهن كري هيوم جي اها نصيحت هئي،

تجربن جي سطح تي رد نه ٿو كري سگهجي، تن جي باري ۾ فيصلي کي معطل رکجي، پر عملي

هو، ته اصراريطور تي هن جا دليل هر طرح جي عقيدن جي نفي ئي كندا هئا، ڇاكاڻ ته هو

هين صدي جو انگلستان ته الادريت جي جهاد جو 19. انهن عقيدن جي تصديق نه ٿي ٿي سگهي

75

، نظريه ارتقا جو هك بااثر فلسفي هو، ان )Herbert Spencer(ر پيش كري ٿو، هربرٽ اسپنسر منظ

قابل “كري ڇڎيو، ۽ هر شئي جي آخري تجزيئي کي ردخدا جي باري ۾ روايتي عقيدن کي

سان منسوب كري ڇڎيو، اڄ جيكا ڳالھ سمجھ ۾ نه ٿي اچي اها سڀاڻي ) Knowledge(” علم

.ٿيسمجھ ۾ اچي سگهي

بتڑ، مابعدالطبيعات کي اهو چئي ترقي ڏني، هربرٽ اسپنسر، هيوم جي الادريت جي ا

سمجھ ۽ شعورهي كائنات جنهن طاقت جو اظهار كري ٿي، اها مكمل طور تي اسانجي “ته

ٿاريو، ته كنهن ) Redical(کان ٻاهر آهي، جنهن تي بنياد پرست قسم جي الادرين اهو نقطو ا

باري ۾ ڳالهائڻ، جنهن کي پوري طرح ڄاڻي نه ٿو سگهجي، اهڑي ته كا ڳالھ ئي طاقت جي

كانهي، اهڑي طرح انگلستان ۾ اهي حالتون پچي راس ٿيون، جڎهن هكسلي بغير كافي

دليلن جي، كنهن عقيدي کي قبول كرڻ تي شدت سان اعتراض كيو، پر گڎوگڎ هن اصرار

هن پنهنجي . كٹر مؤقف نه ٿو رکي كيو، ته هو كنهن عقيدي کي نه مڃڻ ۾ كوبه

کي ان اعتراف سان کليل رکيو، ته ) Theory(جي نظريي ) Scientific Naturalism(سائنسي نيچرل ازم

كائنات ۾ كنهن اهڑي عظيم طاقت جو امكان آهي، جيكا هر جڳھ حاضر به هجي ۽

جي ان انومان هر شئي جو علم به رکندي هجي، پر ان کي بيان نه كري سگهجي، هن کي پنهن

جي صداقت ال كو ثبوت نه مليو هو، ان كري هن سمورن مطلق سوالن جا جواب پنهنجي

پر انهن سمورن سوالن جا جواب، خود مذهبي پيشوائن وٽ به نه . اڻڄاڻائي جو اعتراف كندي ڏنا

آهن، ان كري اهي ان جا جواب اهڑن عقيدن سان ڏين ٿا، جيكي پهرين فرض كري ايمان

.و هجيآندو وي

.ال ادريت جون بنيادون هيٺ ڏنل نظرين ۾ ملن ٿيون

انساني علم جي ذريعن ۽ مواد جو علم، جنهن ۾ سائنس کي سموري علم Epistemology) الف(

تسليم كيو وڃي ٿو، ان جو معيار اهو دانشوراڻو طريقو آهي، جنهن ۾ شاهدين جي ) Model(جو

ن جي باري ۾ فيصلن کي معطل رکڻو هجي ٿو، چڱي طرح ڇنڈڇاڻ كرڻي هجي ٿي، ۽ انهن قضي

.جن ال مناسب شاهدي نه هجي

ال ادريت جي ٻي بنياد اخالقيات ۾ هئي، هك الادري به اوترو ئي پر جوش هجي ٿو، جيترو ) ب(

فيصلي ڏيڻ ۾ كو ايمان وارو پرجوش ٿي سگهي ٿو، پر هي ان کي هك غير اخالقي حركت

ن رکجي، جنهن جي حمايت ۾ مناسب شاهديون ۽ كافي ثبوت سمجهي ٿو، ته ان ڳالھ تي ايما

هن جو كيس جيترو دانشوراڻو “موجود نه آهي، اهو ئي سبب آهي ته هكسلي چوندو هو، ته

)Intellectual ( جيكڎهن، اهو آهي، اوترو ئي اخالقي به آهي، ته اهو به غلط آهي كنهن ماڻهو ال

تي يقين آهي، جيستائين معروضي صداقتجي ) Proposition( چوڻيائين چوي ته ان کي كنهن

76

ها شاهدي پئدا نه كري، جيكا منطقي طور تي ان يقين ۽ ايمان کي حق بجانب هو ان ال ا

.ثابت نه ٿي كري

جو تعلق انهن الادرين سان هو، جيكي شدت ) W.K Clifford(ڊبليو كي كلفورڊ

اها “ ۾ لکي ٿو ته ) The ethics of belief(” خالقياتعقيدي جي ا“پسند هئا، هو پنهنجي كتاب

ڳالھ سدائين، هر جڳھ ۽ هرهك ال غلط آهي، ته اڻپوري صداقت جي بنياد تي كنهن ڳالھ

تي يقين كيو وڃي، تنهن كري اهڑو عقيدو توڙي سچو ئي ڇو نه هجي بذات خود گناھ آهي،

کان كريل حركت ۽ گناھ سمجهي خدا تي انڌي عقيدي کي به هو انسانيت جي شرف “يعني

آهي، ان كري كو به اهڑو يقين ۽ ايمان جيكو پهرين عقل ٻڌلانسان هئڻ ئي عقل سان . ”ٿو

جو انكار كري ۽ انڌي ايمان تي زور ڏي، اهو انسانيت جي دائري کان كريل حركت آهي،

نسان، انسان ئي نه اهڑو ايمان ته سڀ کان پهرين انسان کي انسان ئي رهڻ نه ڏيندو، ۽ جيكڎهن ا

عجيب ڳالھ . رهندو ته عقيدن تي بيٺل ايمان جي مقدس عمارت جي كهڑي معنى رهندي

آهي ته انڌو عقيدو رکندڙ ماڻهو عقلي ڳالھ تي ته سوين دليل ۽ شك شبها پيش كندا، پر

جتپنهنجي عقيدي تي خود بغير ايمان رکيو اچن، جيكو انهن کي ماحول ۽ ورثي ۾ حيلي ح

.ي ٿومليل هج

الادريت جي پالنا، ان ماحول ۾ ٿي هئي، جڎهن كائنات جو سائنسي علم انسان کي ان حد

كو هو، جو رواجي مذهبي عقيدن وٽ پنهنجي سچائي مڃرائڻ ال ان وقت تائين حاصل ٿي چ

جي انساني شعور موجب دليل ۽ ثبوت نه هئا، ان كري خدا تي ايمان ته ختم ٿي ويو، پر آخري

ي معطل رکيو ويو، ته اڃا تائين خدا جي هئڻ نه هئڻ جا به مكمل دليل موجود نه فيصلي ک

آهن، پر جڎهن خدا جي نه هئڻ جو بحث گهڻو زور وٺي ويو، ته الادريت ال پنهنجي ان پاليسي

فيصلي تي قائم رهڻ ڏکيو ٿي پيو، ته آخري فيصلي کي وڌيك علم اچڻ تائين معطل رکيو

اسان كنهن ڳالھ جو انكار نه ٿا كريون، اسان رڳو اهو ٿا “قف هو ته وڃي، پهرين انهن جو مؤ

چئون ته اسان نه ٿا ڄاڻون،

We deny nothing; we simply say we do not know.

پر سچائي تي ايمان ال جڎهن اخالقي سوال سامهون آيو، ته اهي عملي طور خدا جي نفي كرڻ

،”ٿا ڄاڻون پر ايمان آڻڻ به غير اخالقي حركت آهي اسين نه“لڳا، هاڻي انهن جو مؤقف هو ته

We do not know, but it is immoral to believe.

. يعني جيكي ماڻهو بنا تصديق خدا تي ايمان رکن ٿا، اهي غير اخالقي عمل كري رهيا آهن

الادرين جو “، جو اهو چوڻ هو ته )Sir William James(آمريكي ماهر نفسيات سر وليم جيمز

. ”خيال جذباتي امر هو، نه كي سائنسي فيصلو

ان جي ته سچ جي بجاکڻڻ گهرجي، ) Risk( رسكغلطي كرڻ جو “جيمز جي دليل اها هئي ته

جستجو کي ترڪ كيو وڃي، پر ال ادري سچ جي جستجو کي ختم نه پيو كري، هو سچ جي

77

كيو ويو آهي، ته اها حاصل ٿيڻ تائين فيصلي کي ڇڎي رهيو آهي، پر جيئن ته پهرين ذكر

۾ نه پئي ٿئي، پر انسان کي فطرت جو علم ۽ ان تي اوترو قبضو ٿي پوالركنهن ڏي وٺبحث ۽

جي نالي تي قديم عقيدن کي اڳتي جاري رکڻ ڏکيو وهم پرستي ۽ تقديسويو آهي، جو هاڻي

كمل كم ٿي پيو آهي، ڇاكاڻ ته ايمان جي ال عقل ۽ دانش تي ٻڌل دليل نه آهن، پر م

سمجھاڻيونسان ڀريل خرافاتنطور تي داخلي، پراسرار ۽ رازداراڻي قسم جي مذهبي دعوائن ۽

متعلق سوال سدائين فلسفي سان نوعيتهيون، مطلب ته خدا يا ديوتائن جي وجود ۽ انهن جي

سلهاڙيل رهيا آهن، ۽ ان تي بحث اڃا ختم نه ٿي آهي، تنهن هوندي اولھ ۾ مذهبي زبان جو

كو آهي، سائنس جي تحقيق ۽ جيئن جو تيئن مطلب وٺڻ هاڻي لڳ ڀڳ ترڪ ٿي چ

انكشافن کان پو مذهبي فلسفي جي عام سمجھ تي ئي زور ڏنو ٿو وڃي ۽ زندگي جي مامرن

جي فيصلن ۾ مذهب جو كو به كردار باقي نه رهيو آهي، ان هوندي به پٺتي پيل قومن ۽

.وچئين دؤر جي ياد تازا كندي نظر اچي ٿوغير صنعتي سماجن ۾ مذهب جو اثر رسوخ اڄ

خدا جي وجود تي ايمان، عقيدي يا كنهن داخلي تجربي سان ئي كري سگهجي ٿو،

بهرحال خدا جي اقرار جي ال هيٺيون دليلون پيش كيون وڃن ٿيون؛

).Cosmological Proof(كائناتي ثبوت ) الف(

، هن نظريئي موجب كائنات ۾ سموري فطري ) Teleoplogical proff) (سبب(فلسفه غايات ) ب(

.ڦيرگهير كنهن مقصديت سان واقع ٿي آهي

، هك مكمل ۽ ضروري هستي جو طور تي، خدا جي ) Ontological proof(علم الوجود ) ت(

. تصور مان ورتل نتيجن ۽ مقصدن سان خدا جو وجود ثابت كرڻ

۽ اخالقي تجربن سان خدا جي وجود کي ثابت ، مقصد، معنى )Moral proof(اخالقي ثبوت ) ث(

.كرڻ

اڄ ) Theory(خدا جي وجود جي حمايت كرڻ واري كا به ٿيوري ).By faith(عقيدي سان ) ج(

كامياب نه ٿي ٿي سگهي، جيستائين اها ان سوال جو جواب نه ٿي ڏيئي، ته خدا جو تصور،

اچي ٿو، اهو كٿي سلهاڙيل نظر/جيكو انسان جي پنهنجي سمجھ کي ويجهو ۽ جڑيل

كائنات جي باري ۾ انسان جي پنهنجي علم جي جهلك ته ناهي؟، يعني خدا انسان جي

. پنهنجي ايجاد ته نه آهي؟

In the notion of God which correlates so closely with the self understanding of humankind, merely

projection of humanity’s self conscienceness onto an understanding of cosmos.

. نه ته خدا جو وجود، عقيدي تي ڀاڙڻ کانسوا كجھ به نه ٿو رهي

78

اوڀر جا غير الهامي مذهب ۽ خدا جو تصور

وچ اوڀر جي الهامي مذهبن جي مقابلي ۾، جتي خدا جو تصور گهڻو كري انساني ۽ شخصي

جي ٻين مذهبن، خدا کي المحدوديت ۾ محسوس كرڻ وصفن جو مالك بڻجي ٿو وڃي، اوڀر

جي كوشش كئي، تنهن كري نيٺ انهن دنيا جي سمورن فطري مظهرن کي هك ئي

ن ۽ شين جي هك هرظمحقيقت جو اظهار ۽ كائنات جي اساس قرار ڏنو، جيكو سموري

. وڏي تعداد کي ڳنڍي رکي ٿو ۽ هالئي ٿو

و جو نالو ڏنو Suchnessڌمت ۾ هندن ان کي برهما چيو، ٻ وزو ان کي تائ

، انهن ۽ الئ

اسانجي دانشوراڻي خيالن جي سطح کان شعورسمورن مذهبن جو چوڻ آهي، ته خدا جي سمجھ ۽

۾ ئي وجدانآهي، اها عقل ۽ سمجھ کان مٿانهين هستي آهي، جنهن کي ) ماورا(مٿانهين

کي شخصي حيثيت ڏيڻ بجا ان کي محسوس كري سگهجي ٿو، تنهن كري انهن مذهبن خدا

شكلين ۾ كيترينهن كائنات جو اصل سرچشمو قرار ڏنو، جيكو پنهنجي ذات جو اظهار

وڃن ٿيون ۽ وري ٹڑي پکڑيكري ٿو، جيكي وجود ۾ اچن ٿيون، كجھ عرصي کانپو

ٹ انومانكنهن ٻي شكل ۾ منتقل ٿي وڃن ٿيون، جيئن جيئن كجي ٿو، اهو سلسلو اڻک

. رهي ٿوهلندو

پنشد (سنسكرت جي پراڻي فلسفياڻن رسالن شكل، ۾ برهما کي بنا ) Upanishadesا

و حركت كندڙ ۽ ابدي قرار ڏنو ويو آهيچيو ) رستو way(، چين جي قديم مذهب ۾ ان کي تائ

جيكڎهن آئون ”ويو آهي، گيتا ۾ كرشن خدا جي باري ۾ صوفياڻي ٻولي ۾ چوي ٿو ته

يعني جيكڎهن “کي عمل ۾ مصروف كريان ته هي سموري دنيا تباھ ٿي وڃي ٿيپنهنجو پاڻ

حركت جو عمل ختم ٿئي ته كنهن شئي جو وجود باقي نه رهي، اهڑي طرح هندو مذهب

و جي شكل ۾ ڏيکاريو ويو آهي، جنهن جي ) Shiva(۾ شو ۾ ) Rytham( لئيکي هك اهڑي ناچ

م ) Nature(ٿي كري جو سموري فطرت سموري كائنات مستي جي انداز ۾ ائين رقص ان ۾ گ

.ٿي هك ٿي وڃي ٿي

ڇهين صدي قبل مسيح جو وچ، هك غير معمولي دؤر ڏسڻ ۾ اچي ٿو، جڎهن ايترا گهڻا

هاڻوكو ايران (كنفيوشس ۽ الئوزو چين ۾، ملك فارس روحاني ۽ فلسفي جينيئس پئدا ٿيا،

کانسوا هيراكليٹس ) Pathagorus(ورث ، يونان ۾ فيثاغ)Zorathustra(۾ زرتشت ) ۽ ڀر پاسو

)Heraclitus (جو فلسفو گوتم حركت ۾ هجڻكائنات جي ، ۽ هندوستان ۾ گوتم ٻڌ پئدا ٿيا

ٹ، لي ۽ جزوي ٻڌ اڍائي هزار سال پهرين پيش كيو، بقول ان جي، ته كائنات هك اڻک

ك

آهي، تنهن ، هك ٻئي سان سلهاڙيل گڎيلجو حركت كندڙ سلسلو آهي، جيكو تبديلين

جيكو زندگي جي ”كري ٻڌ ازم ۾ ڏاهپ ۽ روشني جو مطلب هيئن بيان كيو ويو آهي،

79

Who does not resist the flow of life “وهكري ۾ ڇاٻ نه ٿئي، پر ان سان گڎ حركت كري

but keeps moving with it و ازم جي هك عالم کان كنهن پڇيو ته، اهڑي طرح ئي جڎهن تائ

و ڇا آهو، ٻڌ ازم ۽ هندو مت جو هك ، ”هلندو رهڻ“ي؟، ته ان جواب ۾ چيو تائ

تنهن كري تائ

حصو هن دنيا جي حركت، وهكري ۽ تبديلي ۾ خدا کي سمجهڻ ۽ ان کي محسوس كرڻ

.جي كوشش كري ٿو

وزو كائنات ۾ جاري جڎهن سمورا جي تعريف هيئن ٿو كري ته جدلياتي عملالئ

سن کي خوبصورتي سان ڀيٹڻ شروع كن ٿا، تڎهن بدصورتي جو تصور به وجود ۾ هن دنيا ۾ ح

اچي ٿو، جڎهن سمورا خير کي چڱائي سمجهڻ لڳن ٿا ته برائي پئدا ٿئي ٿي، يعني هن كائنات

ک ۽ سک يا موت ۽ حيات اهڑا جا تجربا نه آهن، جن جو تعلق مطلق قسممنجھ خير ۽ شر، ڏ

مرن جا ٻه رخ يا هك ئي ) Phenomenon(سان هجي، پر اهي حقيقت ) Catagories(بنھ ئي مختلف ز

هجن ٿا، كرشن، گيتا ۾ ) Two Extreme parts of a single whole(مكمل شئي جا ٻه مخالف ڇيڑا

جي ويجهو هجڻ کي هيئن ٿو بيان كري ته هن دنيا ۾ تضادن کان مطلق سچائيخدا، يعني

ور انساني شعور جو مٿانهون بدي سچائي آهي ان ۾ رهو، اهو ان باكمال جيكا ا. . . . . . . . . . . ڏ

روع معروضيتجي ضد صفت صداقتنهجي ٿو، جڎهن هو، هن دنيا جي هنڌکي سمجهڻ ش

هو مقام هجي ٿو، جڎهن انسان پنهنجي پاڻ ۾ المحدوديت ) Infinity(كري ٿو ۽ اهو ئي ا

سنسكرت جي پراڻي رسالن ۾ . ئجي ٿومحسوس كرڻ لڳي ٿو، جنهن کي صوفياڻي روحانيت چ

خدا جي باري ۾ چيو ويو آهي ته؛

هو حركت ۾ آهي به ۽ ناهي به ”

ور آهي به ۽ ناهي به هو ڏ

.“هو هر شئي منجھ به آهي ۽ سمورين شين کان ٻاهر به

Multi( نه پر گهڻ رخي) Three diamensional(خي ٹه ر ) كائنات(جيئن خدا

dimensional ( حيرت ڏياريندڙ آهي، ان كري ان جي آخري حقيقت قابو ۾ نه ٿي اچي، اهو ئي اهو

آهي، جتي اوڀر جا غير الهامي مذهب، هن كائنات جي فلسفياڻي تعبير تي هيكڑائي جو نقطو

، انهن ئي حقيقتن ڏانهن اشارو )Quantum and relativity(پهچن ٿا، اڄ جي جديد فزكس جا نظريا

كندي نظر اچن ٿا، هك، ٻئي کي چکي ٿو، هك، ٻئي جي ذائقي کي محسوس كري، يا

كري سگهي ٿو، پر جتي هر شئي پاڻ ئي هك بڻجي وڃي ٿي ته پو كو كنهن کي كٿي ۽

اهو كيئن ڏسندو؟، كير كنهن کي سنگهيندو؟، كير كنهن جو ذائقو وٺي سگهندو؟،

اهو مقام هو، جتي ذكر كيل مذهبن جي مفكرن كائنات کي سمجهڻ جي كوشش

كئي، اهي هن كائنات جي ان خصوصيت کي سمجهي ويا هئا ته، اها هك ئي وقت محدود

۽ هن كائنات جي بهترين سمجھ ان وقت ئي پئدا ٿي سگهي ٿي، . . . . . . . به آهي ۽ المحدود به

80

جي ٻيائي ختم كئي وڃي، جڎهن مهاتما ٻڌ کان پڇيو “تون”۽ “مان”جڎهن بقول صوفياء جي

سمورن جزن جي احديت جو نان روح ”ويو ته، روح مان ڇا مراد ورتي وڃي؟، ته هن چيو هو ته

، يعني سمورن جزن جو مجموعو، کل سميت روح آهي، روح جي ايڎي شاندار تعريف كرڻ “آهي

يد سائنس تي اعتراض كن ٿا، ته سائنس جو هن دنيا کي کانپو مشرقي تهذيب جا علماء جد

ڄاڻڻ جو طريقو ناقص آهي، ڇاكاڻ ته سائنس شين کي جزن ۾ ورهائي ڇڎي ٿي ۽ هرهك

حصي جو الڳ الڳ تجزيو ۽ تحقيق كري، ان جي باري ۾ علم حاصل كري ٿي، ٻين لفظن ۾

ل جو مطالعو نه ٿي ك As a wholeسائنس كنهن به شئي جو انهن . . . . . . . . . ري يعني ك

. . . . . . . جو چوڻ آهي ته كا به شئي كنهن ٻي شئي کان مكمل جدا وجود نه ٿي رکي

ليت ۾ نه ڏسڻ جي ) Totality(تنهن كري سائنس جو علم ناقص رهجي ٿو وڃي، شين کي ك

ڻي كري، كنهن شئي جي روح تائين نه ٿو پهچي سگهجي، اها رڳو جزن جي تحقيق کي ئي ڄا

سگهي آهي، ان كري انهن جي چوڻ موجب رڳو مابعدالطبيعاتي طريقي سان ئي دنيا کي بهتر

) Methodology(بحث کي اڳتي وڌائڻ کان اڳ سائنسي طريقه كار . طور تي سمجهي سگهجي ٿو

تي ان اعتراض جو تجزيو ضروري آهي، ان ۾ مختلف سوال سامهون اچن ٿا، جسم کي سمجهڻ

قص کان پاڪ ۽ حقيقت جو کانسوا جيكڎهن روح سمجھ ۾ اچي به وڃي، ته ڇا ان کي ن

علم قرار ڏيئي سگهجي ٿو؟، وري اهو سوال ايندو ته روح پهرين آهي يا ) Perfect(مكمل

روح جي انهن دعويدار . ؟، روح جزن جي كري ٿي يا جزا ملي روح تخليق كن ٿا؟. . . . .جزا

وهم . . . . . . . آهي يا سائنس؟، روح جا علمبردار مذهبن، انسانذات ال وڌيك ڀلو كيو

جي باري ۾ جيكا جهالت ڦهالئي ” جسم“پرست ۽ ديوي ديوتائن جا قصا كهاڻيون ٻڌائي

كا آهن، اها كهڑي کاتي ۾ ويندي؟، سائنس تي اهو اعتراض غلط آهي ته اها رڳو جزن جو چ

جي كنهن حصي جو مطالعو ) Body(مطالعو كري ٿي، ڇاكاڻ ته سائنسدان جڎهن جسم

۾ رکي تجزيو نه ٿو كري، اها ڳالھ ان جي پوالركري رهيو هوندو آهي، ته اهو كنهن

ل جو حصو مكمل ڌيان ۾ هوندي آهي، ته هي جزو ٻين شين سان سلهاڙيل آهي، ۽ هك ك

آهي، ۽ هر تخليقكار ٺوس مادي شين جي علم کي ئي سامهون رکي كم نه ٿو كري، پر هو

جسم جي علم . . . . . . . . ي عمل دؤران وجدان کان به كم وٺي رهيو هوندو آهي، تخليق

کانسوا رڳو روح جي ڇنڈڇاڻ نه رڳو ناقص پر فضول به آهي، ڇاكاڻ ته عملي دنيا ۾ رڳو

بتڑ روح جي ڄاڻ نه به هجي ته به . . . . . . . . روحاني علم جي كا معنى نه ٿي هجي، ان جي ا

مطلب ته سائنس جو مادي جزن جي . بنھ ئي گهڻو فائديمند ثابت ٿي سگهي ٿوجسم جو علم

طريقي کان بهتر آهي، سفر جز کان ) Metaphysics( ميٹافزكسمطالعي جو طريقو، روح پرست

ل رڳو هك ل کان جز ڏانهن، ڇاكاڻ ته ك

ل ڏانهن هئڻ گهرجي، نه كي ك

تجريدي ك

هر كنهن ال مختلف ٿي سگهي تجريدي تصوررکي ٿو، هجي ٿو، جڎهن ته جز مادي وجود تصور

۽ احساس جو نالو آهي، مثالطور؛ هك ملك داخلي تجربيٿو، ڇاكاڻ ته اهو مكمل طور تي

81

جو نالو چين آهي، ته چين بذات خود كجھ به نه آهي، اهو مخصوص ماڻهن جي سرزمين جو

رڳو چين جو مطالعو كا معنى رکي ٿو؟، نالو آهي، ڇا انهن ماڻهن ۽ ان زمين جي مطالعي کانسوا

اهڑي طرح روح جو مطالعو جسم کانسوا ۽ خدا جو مطالعو هن مادي كائنات جي علم

ل ٿئي کانسوا بي معنى آهي، هن مثال مان اها ڳالھ ثابت ٿئي ٿي ته پهرين جزا هجن ٿا، پو ك

هجي، اهڑي ريت جيكڎهن ه ٿو پهرين جسم ۽ روح پو هوندو آهي، جسم ناهي ته روح به نٿو،

چين جي سرزمين ۽ ان جا ماڻهو نه هجن، ته چين به نه رهندو، تنهنكري هن كائنات کي چڱي

ريت سمجهڻ ال سائنس جو مادي نقطه نظر ٻين سمورن تصوراتي فلسفن کان افضل آهي، تنهن

ي مختلف شين ۽ هوندي انهن غير الهامي مذهبن جي مفكرن جو خيال آهي، ته سائنس دنيا ک

واقعن ۾ ورهائي ڇڎي ٿي، جڎهن ته اهي پنهنجي فطرت ۾ هك آهن، ان كري فطرت جون

اسانجي اڻڄاڻائي ۽ اڻ واقفيت رڃهندو مت ۽ ٻڌمت موجب، اهي . آهن رڃانفرادي سچائيون رڳو

جي كري ڏسجن ٿا، جيكي انساني ذهن جي مايا جي چكر ۾ پوڻ جي كري پئدا ٿين ٿا، ان

، جيكو كجھ سامهون آهي، اهو حركت ۽ تغير ۾ هجڻ جي كري حقيقت نه كري جو

كو آهي، تنهنكري ان کي ٻيهر فطرت آهي، پر انساني دماغ ڌار ڌار ڏسڻ جو عادي بڻجي چ

مراقبوجي ضرورت آهي، جنهن ال هو خاموشي سان ويهي ) Adjust(جي روح سان ڳنڍڻ

)Meditation (ذهني توازنجو مطلب ئي ”سماوي“۾ كرت كرڻ جي تجويز پيش كن ٿا، سنس

)Mental equilibrium (شيون پنهنجو پاڻ ۾ كجھ به نه ٿيون هجن، اهي پنهنجو وجود . آهي

مذهب جي ) Zen(كن ٿيون، هك دفعي جڎهن زين فطرت جي هك ٻئي تي ڀاڙڻ مان اخذ

ب ۾ چيو ، ته هن جوا“خدا کي حاصل كرڻ جو كهڑو رستو آهي؟”عالم کان پڇيو ويو ته

، زين مت ۾ زور ڏنو ٿو وڃي، ته “اهو ائين آهي جيئن ڍڳي تي سوار ٿي ان کي ئي ڳولهجي”ته

اسانجي جيكا اصل فطرت آهي، ان جي تكميل كئي وڃي ۽ اهو ان وقت ٿي سگهي ٿو،

۾ ڏسون، زين مت جي ) Becoming(جڎهن اسان پنهنجي پاڻ کي ۽ ماحول جي سمورين شين کي

ٹل . . .. . جڎهن بکيو ”هيئن كئي ويئي آهي، ) Defination(تعريف سمهي ٿو . . کائي ٿو ۽ ٿكل ٹ

This is also that the that is alsoبه آهي، “هي” “هو”به آهي ۽ “هو” “هي”چوڻ اهي ته رهي، انهن جو

this

جيئن الف پنهنجو پاڻ کي هتي چئي رهيو هوندو آهي ۽ ب کي هتي، جڎهن ته ب جي نظر ۾

و ازم جي نظر ۾ خدا و(الف هتي هجي ٿو ۽ هو پاڻ هتي هجي ٿو، اهڑي طرح تائ

نان آهي، ) تائ

مخالف رخن جي هك ٻئي سان هك هجڻ ۽ عمل جو، ان كري خدا جي حركتن کي

مسلسل مخالف رخن ۾ گڎيل عمل ۽ انهن جي هك ئي قسم جي اثراندازي ۾ ئي سمجهي

دٻائڻ کان اڳ ضروري آهي، ان جو ڦهليل هجڻ، كمزور سگهجي ٿو، جيئن كنهن شئي کي

82

هجڻ ال ضروري آهي ته پهرين طاقتور هججي، زوال ال كمال ضروري آهي، وٺڻ ال ڏيڻ

و ازم ۾ چيو وڃي ٿو ته؛ ضروري آهي، تائ

Be bent and you will remain straight

Be vacant and you will remain full

Be worn and you will remain new.

جهكندؤ ته سڌا رهندؤ،

خالي هوندؤ ته ڀرجندؤ،

. استعمال ٿيندؤ ته نوان ٿي پوندؤ

و ازم ۾ خير ال كوشش نه ٿي كجي، پر فطرت جي عين مطابق خير اهو ئي سبب آهي ته تائ

انهن جو . وچ ۾ هك حركت كندڙ توازن قائم رکڻ جي كوشش كجي ٿي ۽ شر جي

اهو ممكن ناهي، چوڻ آهي ته رڳو سچ تي هلندا رهو ۽ رڳو سچائي جي تكريم كندا رهو،

هك ناقابل عمل ۽ غير فطري مطلب ته ٻيا مذهب، جيكي رڳو خير جو ئي پرچار كن ٿا،

و ازم جو بنيادي ايمان ان تي آهي، ته انساني شعور خدا جي طريقي جي پرچار كن ٿا، تائ

عقل ۽ برهان جو مذاق كندي چوي ٿو ) Chung tzu(مكمل سمجھ کان قاصر آهي، چنگ زو

تي کي رڳو ان ال سٺو نه ٿو چئي سگهجي ته هو ڀؤنكي چڱو ٿو ۽ هك شخص ته؛ هك ك

، ”ري ٿوکي عقل مند نه ٿو مڃي سگهجي، ته هو كابه ڳالھ وڏي سليقي ۽ هنرمندي سان ك

ان ڳالھ جو ثبوت آهن، ته صاف طور تي نظر نه پيو فكري جهڳڑا ۽ مناظراانسانن جي وچ ۾

اچي، ان جو چوڻ آهي ته فطرت جو مشاهدو كريو ته جيئن خدا جي خاصيتن جي سڃاڻ

و ازم جي مڃڻ وارن جو رويو بنيادي طور تي سائنسي نظر اچي ٿو، پر كري سگهو، اهڑي طرح تائ

طريقهكار تي ان جو ڀروسو نه هئڻ جي كري اهي كي به سائنسي نظريا نه ڏيئي تجرباتي

سمورا تضاد هك ئي حقيقت جا ٻه ڇيڑا آهن، تنهن كري “ سگهيا، چنگ زو جو قول آهي ته

اهي هك ئي آهن؛

All opposites are polar, and thus united.

ي، پر قديم زماني ۾ ان سان ملندڙ ان طرح جي فكر رڳو مشرقي مذهبن جي روايت ناه

به كيو هو، مثالطور ان جا كجھ قول هي آهن؛ ) Heraclitus(جلندڙ خيالن جو اظهار يونان ۾

خدا، ڏينهن رات، ”، “مٿي وڃڻ ۽ هيٺ اچڻ جو رستو ساڳيو ئي آهي”، “هر شئي وهي رهي آهي”

خود کي گرم كن ٿيون گرمي سردي، جنگ امن، آسودگي ۽ بک جو ئي نالو آهي، ٿڌيون شيون

شك کي آلو كيو شك كري ٿو ۽ خ

۽ گرم، خود کي ٿڌو كن ٿيون، وهندڙ پاڻ کي خ

پئدا (Rythm) آهنگويندو آهي، آساني مشكالت ال رستو ٺاهي ٿي، آواز جو لهرون ئي آواز ۾

، فطرت جي باري ۾ هن جي اونهي خيالن جو “كن ٿيون، پويون، اڳئين جي پيروي كري ٿو

جو ذكر اڄ جي جديد فزكس ۾ اكثر كيو وڃي ٿو، هن چيو ) Heraclitus(و آهي ته، نتيج

83

هو ته فطرت سان هم آهنگ ٿي عمل كرڻ جو مطلب آهي، پنهنجي اصل فطرت جي مطابق

بنا ارادي جي پاڻمرادو عمل كرڻ،

Acting spontaneously and according to one true nature

و ازم ۾ به ان ڳالھ کي هيئن ورجايو ويو آهي، ته جيكي نظام فطرت جي پيروي كن ٿا تائ

و سان گڎ وهي رهيا هوندا آهن، عمل کان پاسو كرڻ فطرت جي خالف آهي.اهي ئي تائ

Those who follow the natural order…

Flow in the current of the Tao (GOD).

تڎهن ئي عمل كاميابي . . . . . . . . فطرت کي مطمئن كرڻ جو مطلب آهي، كم كرڻ

ماڻيندا، مطلب ته ناكامي اصل ۾ فطرت مطابق نه هلڻ جو نالو آهي، مهاتما ٻڌ وصال وقت

جيكي آخري لفظ چيا هئا، اهي كجھ هيئن هئا ته؛ فرسودگي ۽ زوال هر شئي جي فطرت ۾

لكل آهي، جي جان سان، جامڑدي سان جدوجهد كندا رهو، ٻڌ مت جي باري ۾ مشهور

ي، ته اهو هك اهڑو مذهب هو، جنهن ۾ نه طبقا هئا، نه ذات پات ۽ نه ئي خدا جو تصور، آه

مذهب چيو وڃي ٿو، ٻڌ کي ان سان كا به Godless, classeless, castlessتنهن كري ٻڌمت کي

کي مطمئن كري ته هي دنيا آئي كٿان آهي؟، تجسسدلچسپي نه هئي، ته هو انسان جي ان

مهاتما انسان جي حالت جي باري ۾ وڌيك فكرمند هو، ان كري ئي ٻڌ خدا كيئن آهي؟،

ازم ۾ انساني نفسيات کي سمجهڻ تي وڌيك زور ڏنو ويو آهي، تنهن كري

جون نفسياتي تشريحون پيش كيون، ته جيئن انسان کي مصيبتن ” نرواڻ“۽ ” كايا“، ”مايا“انهن

۽ رسمن رواجن جو اساطيري قصن ۽ مايوسين مان كڍيو وڃي، هوڏانهن هندو مت جيئن ته

، ان جي پر ان وٽ به سموري ٻيائي هك ئي عظيم خدائي حقيقت جو مظهر آهيمذهب آهي،

خدائي جو اولڑو هر جڳھ موجود آهي، خدا پنهنجي انتهائي سطح تي سمجھ ۾ نه ايندڙ ۽ انساني

مقدس ”وانگر کي عيسائيت) Goddesses(ادراڪ کان ٻاهر آهي، هندو مت ۾ عورتاڻي ديوين

جي روپ ۾ پيش كيو وڃي ٿو، پر اهي حيرت ۾ وجهندڙ حسينائون هم آغوشي “كنواري

جسماني ۽ جي حالت ۾ شهوت ڀرين تصويرن ۾ نظر اچن ٿيون، ڇاكاڻ ته انهن جي خيال ۾

، مختصر طور هيئن ته اوڀر جي غير الهامي مذهبن خدا حسي رخ به قدرت جو اڻٹٹ حصو آهن

ت، تبديلي ۽ جدلياتي عمل ۾ ڏسڻ جي جيكا كوشش كئي، انهي کي المحدود حرك

پر اهي حقيقي طبعي . . . . . . . . . كري انهن جي فكر ۾ نه رڳو فلسفياڻي اونهائي پئدا ٿي

عمل کي سمجھڻ ۾ به بنھ ويجها ٿي پيا، اهو ئي سبب آهي ته اڄ جديد فزكس، مادي جي

تي طبيعاتي ماهرن کي جديد فزكس ۽ انهن قديم ) Physicists(تشريح ۾ جتي پهتي آهي، ا

مذهبي تصورن ۾ وڏي حد تائين هكجهڑائي ڏسڻ ۾ اچي ٿي، پر مسئلو وري به اهو ئي اچي ٿو

وڃي ته اوڀر ۾ آسپاس جي مادي دنيا کان اکيون ڦيرائي، آخري سچائي تائين پهچڻ جون

ان . . . . . . ا ي تائين پهچي ويا يعني الف، بي پڑهڻ کانسو. . . . . . . . .كوششون ٿينديون رهيون

84

آخري سوال . . . . . . . . كري نه دنيا هٿ آئي ۽ نه ئي خدا، انهن جي كنهن كم اچي سگهيو

ضروري آهي ته پهرين ابتدائي سوالن جا جواب ڳولهجن، اوڀر ۾ خدا تائين پهچڻ ال جي جواب ال

. . . . . . . . . ڻ جي كوشش كئي ويئي هڻ) Short cut(صحيح رستو نه ورتو ويو، شارٽ كٹ

پنهنجي طور تي خدا حاصل كرڻ کانپو مادي ۽ محدود دنيا جي علم کان ويڳاڻا بڻجي، اڄ

فطرت ۽ ان جي قانونن کي نه سمجهيو ويو، هر شئي جي . جي تصوير بڻيا ويٺا آهنپٺتي هجڻ

يا ان جي كارندن جي کاتي ۾ تخليق ۽ هر ٿيندڙ واقعي کي وڏي سادگي سان ديوي، ديوتائن، خدا

وجهي، پاڻ مادي دنيا جي علم کان محروم رهجي ويا، جسم ۽ عقل جي بجا روحانيت تي زور

ڏنو ويو، ان كري تاريخ اڏڻ جي عمل ۾ پنهنجي كردار کان ئي محروم ٿي ويا، جڎهن ته اولھ

مجهڻ جي ال جي روايتن ۾ عقل پرستي کي اوليت حاصل رهي آهي، اتي عقل کي، فطرت کي س

دروازو سمجهيو ويو، تنهن كري فطرت انهن جي سامهون پنهنجا راز کوليندي ويئي ۽ هو فطرت

قرار ڏنو يا عارضي ” مايا“جي قوتن کي زير كندا ويا، اوڀر ۾ مذهبي پيشوائيت، مادي دنيا کي يا

.ٺكاڻو، ذرڙي جي علم کان اڻواقف رهيا ۽ روح ۽ كائنات جون ڳالهيون كندا رهيا

بڻائي ڇڎيو، يا وري ٻي ” بندو“اوڀر جي هك طرح جي مذهب، يا ته خدا کي انسان جهڑو

طرح جي مذهبن، ان کي حركت، تبديلي ۽ المحدوديت ۾ ايترو ته پري وڃي سمجهڻ جي

م ٿي ويئي.كوشش كئي، جو جيكا دنيا انهن جي سامهون هئي، ان جي حقيقت ئي گ

85

تصوف ۽ خدا

خدا کي حاصل كرڻ ۽ هن كائنات سان ان جي رشتي کي سمجهڻ ال انساني شعور هك ٻي

اندروني ) Subtle(هي انساني شعور جي هك بنھ لطيف . چون ٿا” تصوف“موڙ تي پهتو، جنهن کي

ذري ٿو، جنهن تجربي وجدانيجو نالو آهي، جنهن ۾ انسان هك اهڑي روحاني ۽ كيفيتمان گ

نقطي ۾ وجد ڏياريندڙنات پنهنجي مادي ۽ روحاني معنائن ۾ هك اهڑي ۾ سموري كائ

سموهجي پوي ٿي، جو ان ۾ شين جي انفرادي حيثيت جي كابه معنى نه ٿي رهي، ۽ صوفي

م كري ڇڎين ٿا، جنهن ۾ ) Infinity(المحدوديت جي بي كنار بحر جي وهكري ۾ پاڻ گ

نظر سموري كائنات کي سموهي ڇڎي ٿي، ان صوفي جي فكر ۽ . ”تون“رهي ٿي ۽ نه ” مان“نه

۾ مادو، روح، جمادات، نباتات، ارض و سماء، حيات ۽ كائنات جون سموريون شكليون هك

ئي رنگ جا مختلف روپ بڻجي ٿا پون، تنهن كري كيفيت اهڑي ٿي پوندي آهي، جو انهن کي

ائين وحدت . دو آهيهر ذرڙو خدا بڻجي پون پرخدا هر ذرڙي ۾ نظر اچڻ شروع ٿي ويندو آهي،

جنهن تي مذهب پنهنجا مالكاڻا حق . . . . . الوجود جو هك پر اثر فلسفو ايجاد ٿيو، خدا

كا هئا ۽ ان کي مختلف ناال ۽ روپ ڏيئي هك ٻئي ۾ ورهائي ڇڎيو هو، محفوظ كري چ

وئي“خالق ۽ مخلوق جي كو هو، خدا سان ” د

۾ خدا محدود ۽ شخصي نوعيت اختيار كري چ

كا هئا، مذهبن ماڻهن جو خوب استحصال كيو گڎ پنهنجون . . . . . . انسان به تقسيم ٿي چ

پنهنجون عبادتون، رسمون، مقدس كردار ۽ مقام وجود ۾ آيا، ائين كنهن کي صحيح چئجي؟،

اهڑي صورتحال ۾ صوفي . . . . . . . هر عقيدي وٽ ان جو مال اصلي هو ۽ ٻئي جو بلكل باطل

خدا کي گروهي ۽ انفرادي ملكيت جي پنجوڙ کان ٻاهر كڍي ٿو، هاڻي خالق ۽ اڳيان وڌي ٿو ۽

ان . مخلوق الڳ الڳ هستيون نه ٿيون رهن، خدا ئي كائنات ۽ كائنات ئي خدا بڻجي ٿي پوي

ثابت ٿيو، موتمار ڌڪ جو نتيجو اهو نكتو ته، صوفي ازم خدا جي نالي تي قائم دكاندارين تي

م ٿيل، فرقن ۾ ورهايل انسانيت کي يكجا كرڻ جي هك اها مذهبي بنيادن تي تقسي

مالئيت جي (كوشش هئي، جنهن سان صوفياڻو فكر مالئيت سان سڌو سنئون ٹكر ۾ آيو

اصطالح هتي سموري مذهبي پيشوائيت جي عالمت طور استعمال كئي ويئي آهي ۽ ان کي

نساني سطح جي حركتن ، مالن خدا کي بنھ ئي ننڍڙو كري، ان کي ا)ائين ئي سمجھيو وڃي

تائين کڻي اچي ٿو، انساني سطح جا سمورا احساس، جذبا ۽ انساني طور طريقا، خدا سان منسوب

كيا وڃن ٿا، جڎهن ته صوفي جو خدا، زمان ۽ مكان جي المحدود امكانن ۾ وسي ٿو، خالق

، پوڄا كنهن جي ۽ ته سوال پئدا ٿئي ٿو ته. . . . . . . . ۽ مخلوق جڎهن ٻه الڳ الڳ وجود نه رهيا

؟، كير كنهن کي سجدو كري؟، خدا المحدود ٿيو ته سموري . . . . . . پوڄاري كير

نان، ڏيکا، وڏائي، خود غرضي، مال انسانيت به هك ٿي ويئي، جڎهن پنهنجي اندر خدا مليو، ته

غير ان كري صوفين پنهنجو پاڻ سمورين جبلي ۽ و حشم سڀ هيچ ۽ ثانوي شيون بڻجي پيون،

86

، جاھ ، نان، ڏيکاجبلي مفادن کان مبرا كري ڇڎيو، ان جي مقابلي ۾ روايتي مذهبي پيشوائيت

تاريخ گواھ آهي ته مالن عام طور تي وحشم، مال متاع، انا ۽ تكبر ۾ ٻڎل هوندي آهي،

كمرانن جي ويجهو رهيا آهن، طاقتور جي مفادن موجب مذهبي تاويليون پيش بادشاهن ۽ ح

هي شيووهن جو كرڻ انرهيو آهي، مالن جي ذات جو جيكڎهن ويجهو ٿي مطالعو كبو ته ا

جو شيدائي هوندو آهي، ” تون“نه پر ” مان“غرض جا پتال نظر ايندا آهن، انهن جي مقابلي ۾ صوفي

هو پنهنجي ذات تي ٻين کي ترجيح ڏي ٿو، مالئيت جو صوفين سان ٻيو ٹكرا ان ڳالھ تي ٿيو،

ٽ مذهب طئي ٿيل قانونن ۽ اڻ تبديل ٿيندڙ رسمن جو نالو آهي، ان قسم جو رويو ته مالن و

مالن جي . انسان جي ذهنيت کي محدود كري، ان کان نظر جي كشادگي کسي ٿو وٺي

ٿيو علمون بس كري او “عقيدي پرستين ۽ انڌي تقليد پسندي سببان صوفي بي اختيار چئي ا

علم جيكو انسان کي محدود كري ۽ خدا کي به تقسيم كري ڇڎي ، ته اهو ”. . . . . . . . . يار

هك ٿي ويا ته ظاهر آهي ته خدا سان رشتو هاڻي ” تون“۽ ” مان“جڎهن . اهو كهڑي كم جو؟

ستوار ڊپ جي بنياد تي نه رهندو، ان كري صوفين خدا سان رشتو ڊپ جي بجا عشق تي ا

ت جو هر ذرڙو جدا به آهي ۽ كشش كيو، عشق وڏي ڳوڙهي معنى پئدا كري ٿو، ته كائنا

سان هك ٻئي سان جڑيل به آهي، معنى هي كائنات عشق وسيلي سلهاڙيل آهي، ان كري

ئي صوفي کي هر طرف خدا ئي نظر اچي ٿو ۽ هو خدا سان پنهنجي ان هك ٿيڻ کي محسوس

.۾ ٻڎي ٿو وڃي) Ecstasy( مستي جي كيفيتكري، بنھ ئي

بتڑ خدا سان ” يار“ي رشتي جي كري صوفي خدا کي عشق ج چوي ٿو، ان جي ا

جي چمچن جهڑو هوندو آهي، جنهن ۾ بادشاھ جي خوشنودي جي ال بادشاھ روايتي رشتو، عظيم

ٻڌا وڃن ٿا، ان جي نالي جي مالها سيري ثنا خواني جا پلخوب چمچا گيري كئي وڃي ٿي،

ڏنو وڃي ٿو، ناراض خدا کي خوش دوکوته خدا کي به وڃي ٿي، ذاتي مفادن جي ڳالھ اچي ٿي

هرايا، كا رسم سخا موجود هوندا آهن، كجھ مقدس لفظ د

كرڻ ال آسان ۽ ٺهيل ٺكيل ن

ادا كري ڇڎي، كجھ وڌيك پوڄا كري ورتي، مطلب ته خدا سان تعلقات كمرشل

جو حساب صورت اختيار كري وٺن ٿا، هر نيك كم جي بدلي مقرر كيل اگھ تي ثواب

كتاب جلد ئي كري ورتو، جڎهن ته صوفي جو عمل عشق جي بنياد تي هئڻ كري

.كنهن به ڏي وٺ، ۽ غرض کان مٿانهون هوندو آهي

تصوف پنهنجي جوهر ۾ مذهبي ئي هو، صوفين جو بنيادي مقصد سڌو سنئون سچائي جو

و بڻجي پوندي آهي، ان باطني تجربو هو، صوفي ازم ۾ زبان ان تجربي کي بيان كرڻ ۾ مسئل

كري، شاعري، عالمتن ۽ آسپاس موجود مقبول عام قصن جو سهارو وٺي، ان جي كردارن

صوفي حقيقت جي . کي استعمال كندي، صوفي پنهنجي روحاني معنائن جو اظهار كن ٿا

، ڇاكاڻ ته هو پنهنجي !تجربي کي محسوس كرڻ ۾ دلچسپي رکن ٿا، ان کي بيان كرڻ ۾ نه

كجھ محسوس كن ٿا، ان جو تجزيو كري ڏيکاري نه ٿا سگهن، تنهن كري اندر ۾ جيكو

87

معرفت جو سمورو عمل، مكمل طور تي داخلي ۽ ذاتي تجربو ئي رهجي ويندو آهي، جيكو

پهتل “ٻين ماڻهن جي پهچ کان ٻاهر هوندو آهي، ان كري عام ماڻهو، صوفين کي

. پوڄڻ شروع كري ٿا ڇڎينسمجهڻ لڳا، ۽ انهن کي كنهن نه كنهن شكل ۾ ” انسان

مالئيت ۽ صوفي ازم ۾ هك ٻيو فرق اهو هجي ٿو، ته صوفي اندر جو گهڻو ذكر ٿو كري،

۾ ٿئي، ) Nucleus(انهن جو سمورو زور ان ڳالھ تي هوندو آهي، ته تبديلي انسان جي مركز

اكبازي جڎهن ته مالئيت وٽ سوا ظاهرداري جي ٻيو كجھ به نه ٿو هجي، انهن وٽ ظاهري پ

عبادت ۽ ظاهري رسمن، كردار، ڏيک ويک کي ڏسي انسان جي باري ۾ را قائم كئي وڃي

ٿي، تصوف جا موضوع به فلسفي سان ملندڙ جلندڙ رهيا آهن، يعني خدا جي فطرت ۽ نوعيت

ڇا آهي؟، ۽ نيكي ۽ بدي جا مسئال، تصوف كنهن نه كنهن شكل ۾ سمورن مذهبن ۾

م طور تي عوام ۾ وڏي مقبوليت ملندي رهي آهي، جڎهن ماڻهو موجود رهيو آهي، ان کي عا

ميد ۽ نئين ذري رهيا هوندا آهن ته تصوف جي شكل ۾ انهن کي نئين ا

جبر جي حالتن مان گ

.معنى ملي ٿي وڃي

مسلم تصوف

مت ملسو هيلع هللا ىلصرسول كريم ٿي ويئي هئي، هك ٹكرا ٹكراجي وصال کان پو مسلم ا

ن جي بنياد تي رشتي نات وم پرستي جي اثر هيٺ قبائلي اصل نسب ۽ خاندانيعرب گروھ عرب ق

مذهبي سطح تي هو سنت رسول جي پنهنجي سياسي مفادن کي مضبوط كرڻ ۾ لڳي ويو،

پيروي جا دعويدار هئا، ٻيو گروھ گهڻو كري غير عرب ماڻهن تي ٻڌل هو، اهي اسالم کان اڳ

هي خاندان رسول جي كجھ فردن سان شخصي تقدس جي واري ثقافتي ورثي کان متاثر هئا، ا

مت ۾ پنهنجي پنهنجي مفادن ال اقتدار جا جهڳڑا شروع ٿي ويا ۽ بنياد تي ويجها ٿي ويا، مسلم ا

غائب ٿي ويو، مساوات تي ٻڌل سماج جي ابتڑ مذهب جي نالي ۾ جو روحاني پاسومذهب

ڀري سامهون آيو، جن کي ملوكيت جو دؤر هلي پيو، اهڑي حالتن ۾ زاهدن جو هك گروھ ا

مذهب جي نالي تي مفادن ال ذكر كيل انهن جهڳڑن سان كابه دلچسپي نه هئي، انهن نه

رڳو پنهنجو پاڻ کي انهن سمورن خارجي جهڳڑن کان الڳ رکيو، پر پنهنجو پاڻ کي باقاعدي

ا، ۽ ان ال حاصل كرڻ چاهيندا هئ” حق“جماعتي شكل ڏيڻ ۾ به كا دلچسپي نه ورتي، هو

، تصوف جي ارتقائي پهرين ڏينهن ۾ صوفي راتين انهن پنهنجو سڀ كجھ ئي وقف كري ڇڎيو

خدا جي ،جو جاڳي، اكيال ۽ خاموشي جي حالت ۾ ويهندا هئا ۽ کائڻ پيئڻ کان پرهيز كري

، حق جي راھ ۾ صوفي، سنت ۽ ساڌو هن دنيا جي كنهن اسم جي ذكر ۾ مشعول رهندا هئا

ي خواهشن کان پنهنجو پاڻ الڳ كري ڇڎيندا هئا، انهن وٽ معاشرو مكمل طور مامرن ۽ ماد

كو هو، جن کي پنهنجي دنياوي مفادن کانسوا كا قدر عزيز نه انهن قوتن جي هٿ ۾ وڃي چ

كو هوهر سطح تي مفادن ۽ . هئي، مذهب جو ادارو به انهن ئي حاكم قوتن جو مطيع ٿي چ

88

كو هو، تڎهن هو حق جي راھ يعني زندگي جي اقتدار جي حاصالت ئي زندگي جو دستور بڻجي چ

تڎهن به اها ڳالھ تجزيو چاهي ٿي ۽ متعلقه دانشورن نئين معنائن جي ڳولها ۾ نكري پوندا هئا،

کي ان تي تحقيق كرڻ کپي ته آخر ائين ڇو آهي، ته اولھ ۾ سماج، جڎهن فكري جمود ۽

كر ، فلسفي ۽ سائنسدان پئدا ٿيندا آهن، جيكي اخالقي طور پست ٿي ويندا آهن، ته اهڑا مف

پنهنجي سماج ۾ فكري هلچل پئدا كري، انهن کي حركت ۾ آڻي ڇڎيندا آهن، ۽ قومون

پنهنجي فكري ۽ مادي زندگي ۾ نواڻ آڻيندي اڳتي وڌن ٿيون، جڎهن ته اوڀر ۾ روايتون ان جي

بتڑ رهيون آهن، اتي حق کي خارج ۾ نه، پر پنهنجي ئي ذات جيكوٹن ۾ حاصل كرڻ جي ا

كوشش كئي ويئي، كابه فكري ۽ سماجي تبديلي پئدا كرڻ بجاء دستبرداري ۽ مجهول

. جي تصوير بڻجي پئبو آهي) Passive(پڻي

مادي دنيا ۽ انساني رشتن جي اندر رهي كو ) جيكي بنيادي طور مفكر هئا(صوفين

انهن سببن جو خاتمو ٿي سگهي، اهڑو سرگرم فلسفو كڍڻ جي كوشش نه كئي، ته جيئن

جنهن سان هنن کي سماج کان الڳ رهڻو پيو، هو پنهنجي ذات جي حد تائين ته حق ۽ كائنات

جي راز کي حاصل كري وٺندا آهن، جنهن انساني فكر جي لطيف حسن کي سدائين بي چين

ي كيو آهي، ان هوندي پنهنجي عالمتن ۾ ان رواجي فكري ۽ مادي نظام جي خالف صوف

پنهنجي ڀرپور رد عمل جو اظهار به كندا رهيا آهن، جنهن جي كري هو تصوف جي راھ اپنائڻ

تي مجبور ٿيا هئا، پر هن دنيا کي بدالئڻ ۾ كو به كردار ادا نه كري سگهيا، تنهن هوندي به

عقيدي پرست مالئيت ۽ استبدادي حكمرانن انهن صوفين جي عوام ۾ مقبوليت ڏسي،

فر جا فتوى جاري كيا، ۽ اهڑيون اذيتون پهچائيون كڎهن كڎهن خوفزده ٿي، انهن تي ك

.جو مغرب ۾ فلسفي ۽ سائنس جي خالف كليسا جي جبر ۽ تشدد جي ياد تازي ٿي پوندي هئي

صوفين جي تعليم ۾ جيكي ممتاز نقطه نظر اچن ٿا اهي هي آهن؛

۽ كائنات جي شخصي خدا جي تصور جي مقابلي ۾ المحدود خدا جو تصور، خدا) الف(

.يكجائي، جنهن جي نتيجي ۾ انسانن جي وچ۾ به سمورا فرق باطل ٿي پون

تصوف انسان ۽ خدا جي وچ ۾ خوف جي رشتي کي ختم كري ٿو ۽ خدا کي انسان جو ) ب(

عبادتون كيون واسطي جيكي مشيني ۽ رسمي محبوب قرار ڏيئي ٿو، خدا جي خوشنودي

.اڪ ناپسنديدگي جو اظهار كندي نظر اچي ٿووڃن ٿيون، تصوف ان باري ۾ وڏي و

۾ بدلي ٿو ڇڎي، انساني سماج کي انائن جي ” تون“کي ختم كري ” مان“انسان ۾ ) ت(

ٹكرائن برباد كري ڇڎيو آهي ۽ هك ٻئي جي صحتمند واڌ ويجھ جي رستي ۾

. جيكي ركاوٹون بيهاريون ويون هيون، تصوف انهن کي ڊاهي ڇڎي ٿو

ٻيجي ” مان“انسان ٻيون هڻي ٿو، جتي” تون“مان نكري د

هن دنيا جو هر جي بي كنار بحر ۾ ٹ

ذرڙو ۽ هر فرد بنا كنهن عقيدي جي امتياز جي هن کي پنهنجو نظر اچي ٿو، سڀني جي اندر هن

۽ “ مان”کي نيتجي جهلك ڏسجي ٿي، جڎهن ته روايتي عقيدا انسا) خدا(کي پنهنجي محبوب

89

۾ تقسيم كن ٿا، ۽ مخالف عقيدي جي ماڻهن ال دنيا ۽ آخرت ۾ برباد ٿيڻ جون دعائون “ تون”

.كن ٿا

تصوف ۾ هن دنيا جي فاني هئڻ تي بنھ گهڻو زور ملي ٿو، اصل ۾ اهو به ان سماجي ) ث(

ويندي نفسيات جي خالف ردعمل هو، جنهن ۾ پنهنجي انفرادي مفادن جي ائين پوڄا كئي

هئي، ڄڻ هن دولت، دنيا ۽ ساھ جو رشتو ابدي رهندو، زندگي جي عارضي هئڻ ڏانهن ڌيان ڏياري،

كرڻ چاهيندا هئا، ۽ فطري حقيقت ڏانهن ڌيان ن جي دلين مان خود غرضي جو خاتمو هو ماڻه

ڏيارڻ چاهيندا هئا، جنهن ۾ وجود ۽ عدم جو جدلياتي رشتو هر گهڑي كائنات جي اندر هلي

.هوندو آهيرهيو

سن ) ج( سن کي هك قرار ڏيڻ ۾ به اونهي معنويت آهي، خدا کي ح

تصوف ۾ خدا ۽ ح

جي عالمت قرار ڏيڻ سان هن جي شخصي حيثيت ختم ٿي وڃي ٿي ۽ هو هك

عابد ۽ معبود خيال ۾ ڍلجي ٿو وڃي، اهو ئي سبب آهي ته صوفين جو خدا سان رشتو تجريدي

سن کان ڊپ نه ٿو جسن هو ۽ ٻي طرف عشق، ح

و نه هو، پر هك طرف خدا جي صورت ح

رشتو كنهن به قسم جي غرض ۽ كجي، ان سان رڳو محبت كري سگهجي ٿي، عشق جو

مفاد جي خيال کان بي نياز هوندو آهي، جڎهن ته روايتي مذهب وٽ خدا جي عبادت جو سمورو

جنهن تي ) Duty(وري مٿانهين طاقت طرفان مڑهيل فرض تصور يا ته اجر ۽ ثواب جي ال يا

كيو ويو ته عبرتناڪ سزا کي منهن ڏيڻو پوندو، صوفين خدا سان اهڑي جيكڎهن عمل نه

.رشتي کي سدائين مذاق قرار ڏنو آهي

ميد هئي ۽ دوزخ کان به ڊڄندا تصوف جي ابتدائي دؤر ۾ صوفين کي به جنت جي ا

آهستي آهستي خدا جي ادب جو ڊپ خدا سان محبت ۾ بدلجي ويو ۽ تصوف جي هئا، پر پو

ارتقا جي اڳئين مرحلي ۾ جيكي صوفي آيا، انهن جي درويشي ۾ خدا سان عشق ۽ محبت جو

عنصر انتهائي نمايان صورت اختيار كري ويو، هاڻي هو ان ڳالھ تي زور ڏيڻ لڳا هئا، ته خدا جي

ميد عبادت جو مقصد جهنم جي باھپر هي ان احترام . . . . . . جو ڊپ آهي ۽ نه ئي بهشت جي ا

۽ محبت جو نتيجو آهي، جنهن جي حقيقت اعلى ۽ جبلي طور تي مستحق آهي، ان فكر جي

تصوف اندروني استغراق ۽ خدا سان . داعين ۾ رابعه بصري، بايزيد بسطامي ۽ شبلي نمايان هئا

۽ مستي جي احساس ۾ بيخود ٿي ويندا هئا، محبت هك ٿيڻ جو تجربو آهي، صوفي ان عشق

جيئن ته ضابطن ۽ قانونن جي پابند نه هوندي آهي، تنهن كري اكثر صوفين جو شريعت سان

ميه ۽ عباسي دؤر جي ٿي بيٺا، ا

ٹكراء پئدا ٿي پيو ۽ كٹر پرست، صوفين جي خالف ا

كمرانن ايتري قدر طاقت هٿ كئي هئي، جو ان جي رد عمل طور تي صوفين جي تحريك ح

هو . زور وٺي ويئي، انهن کي دنيا جي مال سان كا به رغبت نه هئيهرا كپڑا ا

لها ک

ن جا ٿ

ن کي (استعمال كرڻ لڳا، ان كري انهن کي صوفي چوڻ لڳا، ان ) چوندا آهن” صوف“عربي ۾ ا

شوراڻو علم دؤر ۾ وڏا وڏا مسلمان مفكر ۽ سائنسدان به پئدا ٿيا، جن خدا ۽ كائنات جو دان

90

حاصل كرڻ ال عقل ۽ خرد افروزي کي پنهنجو رهبر قرار ڏنو، هك طرف سائنسي خيالن جو

ڀار ۽ ٻي طرف صوفين جي عقيدي پرست ملن جي شريعت کان بغاوت تي استحصالي ) Dogmatist(ا

كمران ايتري قدر ته پريشان ٿي ويا جو صوفي منصور حالج کي بغداد شهر جي چؤواٹي تي ح

چئي هو پنهنجو پاڻ حق جي ” اناالحق“جا ٹكرا ٹكرا كري شهيد كيو ويو، حاالنكه جسم

، اها معرفت جي )God is all(حوالي كري رهيو هو ۽ چئي رهيو هو ته سڀ كجھ ئي خدا آهي

انتهائي شكل هئي، حالج پنهنجي وقت جو بنھ ئي وڏو صوفي عالم هو، هن عيسائيت، هندو

و مطالعو كيو هو ۽ خدا سان پنهنجي تعلق کي شمع ۽ پتنگ جهڑو ازم، ۽ ٻڌمت جو به اونه

.رشتو قرار ڏيندو هو

ركي 1273 ع ۾ هك ٻيو صوفي موالنا جالل الدين رومي، افغانستان ۾ پئدا ٿيو، پر هو ت

جي شهر اناطوليه ۾ وڃي رهيو، اتي هن کي هك استاد صوفي جي حيثيت حاصل ٿي ويئي،

جي عشق ۾ بيحد رومانوي تاثر پئدا كرڻ واري شاعري کي جنم ڏنو، جالل الدين رومي خدا

Whirling(رومي صوفي درويشن جي هك اهڑي جماعت جوڙي جن کي نچندڙ درويش

darweshes (هي هك پرسوز . چيو وڃي ٿون تي خدا جي عشق ۾ دائرو ٺاهي وجد ) موسيقي(ا

ڌ

ن جي صورت ڏياريندڙ رقص ۾ ائين مشغول ٿي ويندا هئا جو انهن ليل لباس ك

جو گهيريدار ک

عالمه اقبال پنهنجي . ان دائري جي وچ ۾ هوندا هئا شيخ رومي۾ هوا ۾ لهرائجڻ لڳندو هو، خود

ذرڻ جو ذكر كري ٿو، جڎهن ته مالن جي ” سوز و ساز رومي“زندگي جي راتين جو ان ئي ۾ گ

جي سوز جي ضرورت هوندي خدا سان مصنوعي، مشيني، ۽ مفادات جي رشتي کي كنهن اندر

-1165(اسپين جي هك مشهور صوفي ابن عربي . جي حاجت كنهن ساز آهنگآهي ۽ نه

جيكو مذهبي علمن جو ماهر تصور كيو وڃي ٿو، ان تصوف ۾ عورتاڻي عنصر کي ) ع1210

ان جي ته ان کي ، نسبتنهٿي ڏني، ان جو چوڻ هو ته، خدا کي عورت جي روپ ۾ ڏسڻ بهتر آهي

To see the GOD in woman is more perfect than seeing the divine in. ٻي تصور ۾ ڏسجيكنهن

any other forms.

ابن عربي جي كائنات جي نظريئي ۾ محبت بنيادي حيثيت رکي ٿي، انكري هو

ڇاكاڻ ته ان جي . سمورن مذهبن جي باري ۾ رواداري جي شدت سان حمايت كندو هو

هك ئي هو، هن كائنات کي كنهن به صورت ۾ ) خدا، كائنات سميت(۾ وجود نظريئي

جڎهن . كنهن به شكل ۾ خدا کان جدا نه ٿو كري سگهجي ۽ نه ئي سمجهي سگهجي ٿو

بادشاھ مان هك ٻي انتها، يعني انساني عظيمخدا سان رشتو عشق جو ٿيو، ته خدا هك

ويو، تنهن كري صوفياڻي عشقيه شاعري خدا سان محبت جي بدلجي۾ اركاننمحبوب جي

اظهار ۾ انهن سمورين عالمتن سان ڀري پيئي آهي، جن سان انساني سطح تي هك فرد محبوب

لف، خط، مست اکيون، ابرو، لب، شراب، جي باري ۾ جذبن ۽ احساسن جو اظهار كري ٿو، رخ، ز

91

ن شرعي .هجام، ساقي، بحر، خرافات، مئه خانه، بت وغيرائين لڳي ٿو ملن جي تجويز كيل ا

جبلي لطيفسماج جي خالف، هي هك نفسياتي ردعمل هو، جيكو انسان جي فطري ۽

هٹجذبن جي اظهار تي سخت پابندي لڳائي، شديد . ٻوسٹ ٿو پئدا كري گ

هرجن جي نفي تي مجبور كن ٿا، مالئيت انهن سمورن مذهبي خيال زندگي ۽ ان جي گ

مالياتي رخن ۽ لطيف جذبن سان نفرت جي ترغيب ڏيئي ٿي، جيكي انساني زندگي کي ج

طف جي بدلي خوشگوار بڻائين ۽ ان ۾ كشش پئدا كن، ان ۾ زندگي جو مقصد، هن ل

)Fantasies ( واري ابدي زندگي جي اللچ ۾ رکيو وڃي ٿو، جنهن ۾ سموري سان ڀريل موت کان پو

نياوي ۽ جبلي خواهشن جي تكميل ڀرپور نموني ٿيندي، تنهن كري مالئيت زندگي جي د

ري بيٺي آهي، تصوف ۾ مسئلو اهو طف ۽ جمالياتي حسن کي مكمل طور تباھ كرڻ تي ت

ل

هو ته هو روزاني جي زندگي کان پاسيرا هئا، تنهن كري صوفي پنهنجي خدا واري تصور ۾

حسن جو وڏي واڪ اظهار كندا مذهب جي منع ٿيل روايتي اصطالحن سان انساني جمالياتي

رهيا، جنهن جو مطلب مذهب جي روايتي شدت پسندين کان بغاوت هئي، تصوف ۾ اها بغاوت

ڀري سامهون آيو، انهن جو چوڻ هو ته خدا جڎهن ٻي انتها تي پهتي ته صوفين جو مالمتي فرقو ا

قيدي وارا به نفرت جي بهترين عبادت ان وقت ٿي سگهي ٿي، جڎهن عبادت گذار کي پنهنجي ع

پنهنجي ان دليل کي حق بجانب قرار ڏيڻ ال انهن روايتي مذهبن جي تجويز . جي نگاھ سان ڏسن

لي عام منهن ڦيري ڇڎڻ پنهنجي زندگي جو مقصد بڻايوانهن جو .كيل رسمن ۽ ظابطن کان ک

اھ مقصود هو ته خدا جي عشق ۾ انهن کي دنيا جي كنهن به رائي ۽ لعنت مالمت جي پرو

ناهي، ان هوندي جو انهن جو رويو انتها پسند هو، جنهن تصوف جي تحريك کي نقصان به رسايو،

پر اهو عمل، احساس جي شدت جي ماريل ماڻهن جي ان رواجي ناپسنديده نظام خالف انتهائي

بيوسي جي دليل هئي، ته جيترو انهن تي دنيا جون لعنتون وسن ٿيون اوترو ئي هو محسوس كن

صوفين جا كجھ نمائنده قول پيش . هو حق تي آهن، بلكه ان تي ثابت قدم به آهن ٿا، ته

خدمت آهن، جنهن مان انهن جي ذهني كيفيت جو پتو پوي ٿو ۽ اهو پڻ ته انهن جو خدا جو

.تصور روايتي مذهبي نقطه نظر کان كيتري حد تائين مختلف هو

وزي نماز کان گهڻو مٿانهون آهي، هك ، ر)Charactor(وٽ تقوى يعني ) ع692- 728(حسن بصري

. ”تقوى جو هك ننڍو داڻو، هزارين مڻ نماز روزن کان بهتر آهي“دفعو هن چيو ته،

موت ٹن قسمن جي ٿيندي آهي، هن دنيا جي محبت ۾، اڳين دنيا “هك دفعو چيو هو ته شبلي

ق آهن، جي محبت ۾، ۽ خدا جي محبت ۾، جيكي هن دنيا جي محبت ۾ مرن ٿا، اهي مناف

.اڳين دنيا جي محبت ۾ مرڻ وارا زاهد، جڎهن ته خدا جي محبت ۾ مرڻ وارا عارف هوندا آهن

آئون تنهنجي ! مون کي تنهنجي عظمت جو قسم“رابعه بصري خدا سان هيئن مخاطب ٿئي ٿي،

آئون پرثنا ان ال نه ٿي كريان جو مون کي جنت جي خواهش آهي يا دوزخ کان ڊپ ٿئي ٿو

غور . حبت، تنهنجي تحسين، تنهنجي وڏائي ۽ شوكت جي كري كندي آهيانتوسان م

92

كريو خدا جي حمد ثنا جو اهو انداز مالئيت کان كيتري قدر مختلف آهي، جنهن ۾

چمچاگيري ۽ چاپلوسي وڌيك هوندي آهي، جڎهن ته صوفي جا جذبا هك سائنسدان سان

جي حيران كندڙ سلسلن کي ڏسي ملندڙ جلندڙ نظر اچن ٿا، جيكي هن المحدود كائنات

، هن ”ڇا تون خدا سان محبت كرين ٿي؟“پئدا ٿين ٿا، رابعه بصري کان هك دفعو پڇيو ويو ته

، ۽ جڎهن هن کان شيطان سان نفرت كرڻ جو پڇيو ويو ته رابعه جو جواب ”ها“جواب ۾ چيو ته

ن تي لعنتون خدا جي محبت ۾ مونکي ايتري واندكائي نه ٿي ملي، جو آئون شيطا“هو ته

، اتي رابعه بصري كيڎو نه وڏو فلسفو پيش كندي نظر اچي ٿي، جيكو مالئيت ”كريان

جي مذهبي نظريئي کان كيتري قدر مختلف آهي، ان جو سمورو وقت برائي جي خيالي عالمت

ذري ٿو ۽ ظاهر ۾ هر پل برائي جي خالف وڙهندي نظر ايندا آهن، شيطان کي گهٹ وڌ چوڻ ۾ گ

سان ڳنڍيل رهندو ) خدا(ه بصري جو چوڻ آهي، ته جيكڎهن انسان هر وقت مثبت قدرن پر رابع

انسان کي پنهنجي سموري توجه مثبت . پاڻ مرادي ختم ٿي وينديون) شيطان(ته منفي قدرون

هرجي، صوفين جو پيغام محبت جو پيغام هو، قدرن جي تعمير ۽ ان تي عمل كرڻ تي ڏيڻ گ

مخصوص جو انهن جي سامهون اهي ! ندا هئا، برائي کان به نههو كنهن سان به نفرت نه ك

۽ عمل هوندا هئا، جن سان كا به برائي جنم وٺي ٿي ۽ ٻي طرف کان جيكا شئي برائي تناظر

تنهنكري . . . . ڏسڻ ۾ اچي ٿي، اهو عين ممكن آهي ته كنهن ٻي طرف کان چڱائي هجي،

سموري كائنات جو گهرو علم كنهن عمل کي سچ پچ شيطاني قرار ڏيڻ کان اڳي هن

ٻيو صوفين جي دليل اها هئي ته شيطاني عملن کي خدا جي قدرت جي نظام .. . . . . . گهرجي ٿو

کان ٻاهر كيئن ٿو ڏسي سگهجي؟، ڇا خدا جي خدائي کان ٻاهر كا شئي وجود رکي ٿي؟، حد

ته هن چيو اها هئي ته جڎهن رابعه بصري کان جڎهن ان جي شادي جي باري ۾ پڇيو ويو

، جڎهن ”!غائب آهي” وجود“هك وجود سان معاهدي جو نالو آهي ۽ هتي . . . . . . شادي “ته

۾ خود پنهنجي ذات جدا ) خدائي(فكر جي اونهائي ايتري هجي، جو هن كائنات جي سلسلن

ٹ نظر نه پيئي اچي، اتي شيطان آزاد الڳ هستي ۾ كيئن نظر ايندو، اهو ته كائنات جي اڻک

ڌاڳن ۽ سلسلن ۾ ڳوهيل هوندو آهي، ڇا مثبت بار کي منفي بار کان جدا كري سگهجي سنهي

كرو، سئي ۽ وار ۽ ان جي ٿو؟، رابعه هك دفعو كنهن کي ٹي شيون موكليون، ميڻ جو ٹ

كري جو مطلب آهي، هن دنيا کي روشن كريو، ۽ پاڻ ميڻ تشريح هيئن كئي ؛ ميڻ جي ٹ

وحاني كم ۾ ائين رڌل هجو، جيئن سئي سبڻ جي كم ۾، وانگر ٻري وڃو، سئي جو مطلب ر

جيئن ته سئي نه رڳو پنهنجي سبيل كپڑن کان بينياز هوندي آهي، پر شكل مان به سنڍ لڳي

يعني تخليقكار ۾ كو به تكبر، غرور ۽ مصنوعيت نه هئڻ گهرجي، ان کي سئي وانگر (ٿي،

ي وڃن ته پو وار مثل بڻجي ، جڎهن ٻئي خصلتون اچ)سنڍ ۽ بي ثمر ڏسجڻ گهرجي

يعني ايترا ننڍڙا ٿي وڃو، جيئن پنهنجو پاڻ به نه ڏسي سگهو، جيئن توهانجي اندر . . . . . . . . . پئو،

هك دفعو رابعه بصري كنهن . ۾ تكبر ۽ غرور پئدا نه ٿئي ۽ توهانجو كم ضايع نه ٿي وڃي

93

؟ رابعه ”اڇو آڻيان يا كارو“پڇيو ته کي چار درهم ڏنا ۽ هن کي كمبل آڻي ڏيڻ ال چيو، ته ان

پئسا ! . . . . . هي ڏسو اڃان كمبل ورتو ناهي، اڳي ان جي رنگ تي اختالف “چيوبي ڌڙڪ

مون کي نه کپي، اندازو لڳايو ته صوفي جو شعور كيترو نازڪ خيالي تي پهچي ! واپس كر

ي رهيو هوندو آهي، جيئن ويندو آهي، هو فطرت جي سموري عمل کي ايترو ته ويجهو ۽ اونهو ڏس

هك . هك طبيعيات دان ايٹمن ۽ سالمن جي خوردبيني دنيا جو مطالعو كري رهيو هجي

توهان خدا جي عبادت ڇو “دفعو كجھ مشهور عالم رابعه سان ملڻ آيا، رابعه انهن کان پڇيو

ان ال ته دوزخ جا ست پرت آهن، جنهن مان هرهك ۾ “هك جواب ڏنو ” كندا آهيو؟

جنت ۾ اعلى قسم جا خوبصورت “، ٻي چيو ته ”دهشت جي حالت ۾ كيرايو ويندو صدمي ۽

رڳو برو غالم ئي “رابعه وراڻيو ” گهر هوندا، جتي سالمتي ۽ امن جي مكمل ضمانت هوندي

، انهن حيران ٿيندي ”پنهنجي آقا جي سزا جي خوف کان يا انعام جي اللچ ۾ خدمت كريٿو

ڇا ايترو كافي ناهي ته اسان کي هن “رابعه جواب ڏنو ته. ”ين؟ڇا تون كابه طمع نه ٿي رک“پڇيو

، ڇا اسان خدا جي حمد و ثنا كرڻ بند كري ڇڎينداسين، ”جي عبادت جو چيو ويو آهي؟

جيكڎهن جنت ۽ جهنم جو وجود ختم كيو وڃي؟، ڇا خدا سان بنا كنهن شرط جي

بادت كرين ٿي تو سچ پچ ان تون جنهن جي ع“ محبت نه ٿي ٿي سگهي؟، رابعه کان پڇيو ويو ته

. . . . . . مون كڎهن به ان جي عبادت نه كئي آهي “کي ڏٺو آهي؟، رابعه جو جواب هو ته

هك دفعو حج كرڻ وقت رابعه كعبي ڏانهن اشارو كندي . جنهن کي آئون ڏسي نه وٺان

هن ڇا هي اهو ئي گهر آهي، جنهن کي زمين تي معبود بڻايو ويو آهي، جتي خدا نه كڎ“چيو،

خدا جي شخصي تصور جا جيكي به رخ . داخل ٿيندو آهي، ۽ نه ئي كڎهن ٻاهر نكرندو آهي

آهن، ان تي اهڑو تبصرو كو صوفي ئي كري سگهي ٿو، اوچي اوچي آوازن ۾ خدا کان مغفرت

منافقن جو كم آهي، . . . . . . اي خدا اسان کي معاف فرما، اسان تي رحم فرما “، !گهرندي هئي

ٿا، هك ٻي توبھ كرڻ ال جيئن توبھ جي توبھ تي هك ٻي توبھ كئي هو توبھ كن

لندو جيكو کڑكائيندو“، رابعه جي ان ڳالھ تي كنهن چيو ته ”وڃين ال ک

، اهو ”دروازو ته ا

ڇا دروازو كڎهن بند به ٿيو . . .. توهان اهو كيستائين چوندا رهندؤ “ٻڌي رابعه جواب ڏنو

پنهنجي ذاتي صفتن کي به ائين لكايوجيئن اوهان پنهنجي “ آهي؟، رابعه جو هك قول آهي

جڎهن رابعه بصري کي ٻڌايو ويو، ته بغداد جي گورنر جي هك ڏينهن جي . ”برائين تي پردا وجهو ٿا

هك شخص وٽ سموري دنيا هجي ۽ ان جي نالي ٿي “كمائي اٺ هزار درهم آهي، ته هن چيو ته

جيئن “، جواب هو ته ”ائين كيئن ٿو ٿي سگهي؟“پڇيائون ، ”وڃي، ته به هو امير نه ٿو ٿي سگهي

هك دفعو . ”هي كنهن جي به نه ٿي ٿي سگهي. . . هي دنيا فاني آهي ۽ گذرندي ويندي آهي

عاشق ۽ “رابعه کي محبت جي باري ۾ كا خاص ڳالھ ٻڌائڻ جو چيو ويو ته، هن جواب ڏنو ته

رابعه جو مشهور ۽ معروف واقعو پيش آخر ۾. معشوق جي وچ ۾ كا به وٿي وجود نه ٿي رکي

آهي، ماڻهن ڏٺو ته رابعه كاري ڌڪخدمت كجي ٿو، جيكو روايتي مذهب تي هك وڏو

94

هك ڏينهن هك هٿ ۾ شمع ۽ ٻئي هٿ ۾ پاڻي جي بالٹي کنيو پئي ويئي، ماڻهن پڇيو ته تون

سائڻ ٿي آئون جنت کي باھ ڏيڻ ۽ دوزخ جي باھ و “كيڎانهن پئي وڃين؟، هن جواب ڏنو ته

وڃان، ڇاكاڻ ته كو به جنت جي اميد ۽ دوزخ جي ڊپ کانسوا خدا جي عبادت يا خدمت

كيئن رابعه انسان ۽ خدا جي وچ ۾ روايتي عقيدن جي بيهاريل اللچ ۽ خوف ! ڏسو. ”نه ٿو كري

جي ادارن کي تباھ كرڻ پئي چاهيو، جنهن انسان ۽ خدا ٻنهي کي حيثيتن تان كيرائي ڇڎيو

. آهي

95

. )Pantheism) (وحدت الوجود(ظريه همه اوست ن

نظريه همه اوست پوئين بابن، اوڀر جا مذهب ۽ تصوف جي ئي هك كڑي آهي، ان ۾ خدا ۽

. كائنات هك ئي سمجهيا وڃن ٿا، اهڑي طرح خدا جي حيثيت غير شخصي ٿي ويندي آهي

هب جو ئي اولڑو آهي، جنهن ۾ فطري مظهرن کي خدائي صفتون اصل ۾ اهو نظريو، ان قديم مذ

كجھ . رکندڙ ڄاتو ويندو هو، اهو نظريو به ٿوري ٿوري فرق سان كيترين ئي حالتن ۾ ملي ٿو

جڎهن ته وحدت سختي سان خدا ۽ كائنات کي هك جهڑي جڳھ تي رکي ڏٺو ٿو وڃي،

ندو آهي، جيكو كائنات الوجود جي انتهائي شكل ۾ خدا هك بنيادي حقيقت بڻجي وي

.جي شكل ۾ پاڻ کي اظهاري ٿو

مواد ) Infinite(هك ماڊل نظريه همه اوست ۾ خدا ۽ كائنات کي واحد ۽ غير محدود

خيال كيو وڃي ٿو ۽ كائنات جي سمورين شين کي حقيقي ۽ محدود مڃيو وڃي ٿو، جيكي ان

دي قوت يا كائنات جو روح آهي، كجھ ماڻهن جون ئي شكليون آهن، خدا اب) خدا(اصلي مواد

وٽ كائنات يا ان جي اندر جڑندڙ قانون، بزرگ ۽ برتر خدا جا جزا آهن، جڎهن ته خدا پنهنجو پاڻ

طبي فطرتمطلب ته هي مادي دنيا . سمجھ ۾ نه ايندڙ آهيجو جدا نه ٿي سگهندڙ ) Polar nature( ق

س، هك وڏو كٹر وحدت الوجودي هو، جيكو زينوفين) Xanophanes(اڌ آهي، قديم يونان ۾

کي تبديل نه ٿيندڙ خدائي وجود قرار ڏيندو هو ۽ تبديل ٿيندڙ دنيا کي رڳو ان جو ) Reality(حقيقت

۾ ) Heraclitus(وحدت الوجوديت، اسان کي هيراكليٹس ) Dynamic( حركياتيظهور چوندو هو،

ن سلهاڙيندو هو، جيكو سمورين شين ۾ نظر اچي ٿي، هو خدا جي ذات کي تبديلي جي قانون سا

فلسفين موجب خدا جو روح دنيا ۾ واري رواقيم مڃڻ .ق 3080فلسفي زينو . پئدائشي داخل هو

پئدائشي طور داخل آهي ۽ اهو ئي هن دنيا جي نظام ۽ چرپر جو سرچشمو آهي، ان كري انهن

ك دفعو ان ئي مكتب ماڻهن، خوشي، غم ۽ درد ۽ مسرت کان بي نياز رهڻ جو مشورو ڏنو، ه

فكر جي هك فلسفي ايپيكٹيٹس جي كنهن ٹنگ مروڙڻ شروع كئي، هن ان شخص کي

چيو ته جيكڎهن تون ائين ئي منهنجي ٹنگ مروڙيندو رهئين ته ٹٹي پوندي، پر ان همراھ هٿ نه

نيٺ ان فلسفي جي ٹنگ ٹٹي پئي، ٹنگ ٹٹڻ جي كيتري . . . . . . . كڍيو ۽ ٹنگ مروڙيندو رهيو

ليف ٿي هوندي، ان جو تصور كري سگهجي ٿو، پر ان سانحي تي ايپيكٹيٹس رڳو ايترو چيو تك

، پنهنجي ئي ”! . . . . . مون چيو نه ته جي ٹنگ ائين ئي پئي مروڙبي ته ٹٹي پوندي ۽ ٹٹي پئي نه“ ته

و جي فلسفي جي عين مطابق هو، جنهن ۾ رڳ) Stoics( سكو تبصرو رواقيت پسندٹنگ ٹٹڻ تي ايڎو

خير ئي زندگي جو مقصد هو ۽ جذبن تي ضبط سان گڎ راحت ۽ الم جي احساس کان آزاد ٿيڻ جي

وچئين تلقين كئي ويندي هئي، ڇاكاڻ ته راحت هجي يا الم، ٻنهي ۾ خدا جي روح وسي ٿي،

جا كيترائي وحدت الوجودي مذهبي تصوف مان ئي پئدا ٿيا هئا، اسپيني مسلمان فلسفي وقتن

96

ٹي كائنات ۾ ) Averroes(ابن رشد ايمان رکندو هو، ته هي دنيا محدود آهي ۽ دانش خدا مان ئي ڦ

جي دؤر کان پو وحدت الوجوديت ۾ رينيسانس. وهي رهي آهي، جيكا اعلى دانش رکندڙ آهي

) Spinoza(اسپنوزا ۽) Bruno(برونو . جو هك غالب عنصر اختيار كيو ويو) Modleism(صورت پرستي

تي ) خدائي ذات(جو چوڻ هو، ته آخري حقيقت مطلق وحدت ۽ المحدود مواد جهڑي فلسفين

خدا جي (اهو ئي مواد طور فطرت ۽ خدا جو نالو ڏيئي سگهجي ٿو، يكسانمشتمل آهي، جنهن کي

کي ايترين ) Entities(جڎهن وجود ۾ اچي ٿو ته اهو پنهنجي اندر دنيا جي محدود وجودن ) ذات

ڍلجي سگهي هو پاڻ ۾) Modified(ترين المحدود تبديل ٿيل صورتن جي ،شكلين ۾ جوڙي رکي ٿو

ڀري سامهون آيا) Idealism(اسپنوزا جا خيال روشن خيال دؤر جي رومانويت ۽ عينيت پرستي .ٿو. ۾ ا

فطرت جي تخليقي قوت طور تي بيان ) Defination(جرمني جو عظيم شاعر گوئٹي به خدا جي تعريف

هبيت ۾ خدا غير معلوم، زمين ۽ سمورين شين جي وحدت جو نشان كري ٿو، شوپنهار جي مذ

اديب ۽ شاعر عام طور تي . آهي، عالمي ادب سدائين وحدت الوجودي فلسفي کان متاثر رهيو آهي

شعوري يا غير شعوري طور تي خدا جي وحدت الوجودي تصور کان متاثر ٿي لکندا رهيا آهن، عام

سڌو سادو هوندو آهي، اهي پنهنجي پاڻ . . . . . . . هب ماڻهن ۽ كجھ گهٹ ذهين ماڻهن جو مذ

مذهبي پيشوا عوام . مان مطمئن ٿي ويندا آهن) شخصي نوعيت(وانگر خدا جي سڌي سادي تصور

جي ان سادگي مان فائدو وٺندي، خدا جي شخصي تصور کي واڌ ڏيندا آهن، جڎهن ته ترقي يافته شعور

ڻت وارو هوندو آهي، تنهنكري اولھ جا شاعر، ورڊس ورٿ، نزاكت، لطافت ۽ منجهيل قسم جي ا

کان وٺي جديد اولھ ۽ اوڀر جي ممتاز شاعرن جو كالم، وحدت ) Coleridge(ايمرسن ۽ كولرج

) Schelling(ترقي پذير خدا جو تصور، هيگل ۽ شيلنگ . الوجودي خيالن ۽ رجحانن سان ڀريو پيو آهي

روح مطلق ۽ جيئري جاڳندي حقيقت طور تي پنهنجي ۾ ملي ٿو، هيگل وٽ) Idealism(جي تصوريت

پوري شعوري وجود ۾ آهستي آهستي فطرت جي ارتقا سان گڎ، انساني روح جي شكل وٺي ٿي ۽

هر شئي کي پنهنجي ذات جي اندر ) خدا(اهو عمل تيستائين جاري رهندو، جيستائين روح مطلق

ده دؤر جي وحدت الوجوديت کي داخل كري، انهن کي هك وحدت ۾ نه ٿي سموهي ڇڎي، موجو

اها پنهنجي ليکي، هن كائنات جي تخليق جي تعبير كري . چون ٿا) Genetic Pantheism(توليدي

طبي فطرت موجب خدا ) White head(ٿي، وهائيٹ هيڈ رکندڙ آهي، ان جي هك ) Polar Nature(ق

محدود امكانن تائين وڃي آهي، جيكا خارجي طور تي ال) Primordial Nature(پاسي اساسي فطرت

Teilhard de(آهي، ) Consequent Nature(ٿي، ۽ هي دنيا جيكا اسانجي سامهون آهي، اها ثانوي فطرت

chardin ( خيال پيش كري ٿو ته، دنيا ۾ خدائي قوت وجود جي اعلى ترين سطح ۾ پئدا ٿئي ٿي ۽

تي ذات کان مٿانهين ) Omega point(اهو ئي عمل پنهنجي عروج تي تاريخ جي كنهن انتهائي نقطي

شعور تائين پهچندو، جيئن اسان پوئين بابن ۾ ڏسي چكا آهيون ته اوڀر جي مذهبن ۾ به وحدت

97

الوجوديت جا اشارا ملن ٿا، قديم فلسفياڻي سنسكرت لکتن ۾ اهو خيال سامهون اچي ٿو ته، برهما

كر جو به چوڻ هو ته، شن. ئي سمورين شين جي وحدت ۽ اصل آهي) جيكو مطلق حقيقت آهي(

ٻئي هك آهن، فلسفي راڌا كرشن به وحدت الوجودي هو، ان جو (........) ۽ آتما ) وجود مطلق(برهما

كائناتي سرگرمي ۾ ممكن ابديت هك مطلق خدا جا اهڑا جزا آهن، جيكي هك چوڻ هو ته،

هي، ته كائنات خدا کي نه مڃڻ وارن جو وحدت الوجوديت تي اعتراض رهيو آ ٻئي سان جڑيل آهن،

تي ايمان تسليم، پر ان جو كو به ) Inherent forces(۽ خلقي قوتن ) Unity(جي الانتها وسعت، وحدت

وچ اوڀر ۽ . . . . . . . . ته انهن کي كنهن خدائي صفت سان سلهاڙجي . . . . . . . سبب نظر نه ٿو اچي

مڃين، ان كري جو اهي عرب سرزمين مان جنم وٺندڙ مذهبن ۾ وحدت الوجوديت کي نه ٿا

شخصي ۽ اخالقي خدا تي يقين رکن ٿا، جنهن سوچيل سمجهيل منصوبي هيٺ هي دنيا پئدا كئي

جڎهن تهآهي، ان جو هك الڳ ۽ آزاد وجود آهي، جيكو كائنات سان ويجهو تعلق قائم رکي ٿو،

ن شدت سان وحدت انهن مذهبن جي اندر سدائين اهڑا صوفي، بزرگ ۽ اوليا پئدا ٿيندا رهيا آهن، ج

۽ وسيع پئماني تي عام ۽ خاص حلقن کي پنهنجي خيالن . . . . . . . الوجوديت جو پرچار كيو آهي،

سان متاثر كيو آهي، وحدت الوجود جي نظريئي ۾ كجھ مشكالتون به آهن، تنهن كري ان

ٿاريا پيا وڃن؛ تي كجھ تنقيدي سواالت ا

كائنات خدا جو ي ۽ خدا جو اڻٹٹ حصو ياكجھ به چيو وڃي، كائنات ئي خدا آه) الف(

چئي سگهجي، ته خدا ابدي، المحدود ۽ انهن سمورين صورتن ۾ اهو كيئن ٿو. . . . . . اڻٹٹ جز

كائنات جهڑي آهي، ان کي ائين ئي ڇو نه ٿو قبول كري سگهجي؟، ان . . . . . ضروري آهي

ات جي صفتن ۽ خصوصيتن کي سان خدا جو اضافي قافيو لڳائڻ ڇو ضروري آهي؟، يعني كائن

.کان مٿانهون کڻي وڃڻ جي كهڑي ضرورت آهي؟ ان

هن نظريئي جي ٻي مشكل اها آهي، ته جيكڎهن هي كائنات محدود ثابت ٿي ويئي ) ب(

. ته، خدا به محدود ٿي پوندو) جيئن اڄ جي سائنس جي دعوى آهي(

وپ يا ان جو الڳ نه ٹيون مسئلو شر جي وجود جو آهي، جيكڎهن كائنات خدا جو ر) ت(

تڎهن بدي يا شر يا ته خدا جي ذات جا حقيقي حصا . . . . . ٿي سگهندڙ جزي طور مڃي وٺجي

. يا وري رڳو اسان جي نظرن جو دوکو. . . . . . . . مڃبا

98

!۽ خدا ) Charles Darwin 1809-1882(ڊارون

فطرت جو ترجمان؛

ڊاكٹر، شاعر ۽ آزاد خيال مفكر هو، جيكو ) Erasmas(چارلس ڊارون جو ڏاڏو آراسمس

. پنهنجي حاضر جوابي ۾ مشهور هو

هو كائنات جي عمل ۾ ديوتائن جي مداخلت جي عقيدي جو مخالف هو، هن جو چوڻ هو

جڎهن سائنس جو کير پيئڻ ال ملي رهيو آهي، ته پو مذهب جي مينهن ڌارڻ جي كهڑي “ته،

ايستائين جو . . . . . . . هر شئي جي وضاحت نه پئي كري ، ڇا فطرت جي ديوي”ضرورت آهي؟

خود ان جي پنهنجي تخليق كيئن ٿي؟، هو فطرت جي مندر جو پوڄاري هو، هن جي ال عقل،

االهيات ۽ ترقي، نبوت جو درجو رکنديون هيون، هي اهو زمانو هو، جڎهن انگلستان ۾ هك

ڀري رهيو هو،) Elite(نئون ايليٹ ۽ آراسمس جهڑا آزاد خيال مفكر، روح جي صنعتي طبقو ا

كا هئا، انهن جي خيال ۾ زمين کي سج جي چوڌاري ڦرڻ تصور کي مڃڻ کان انكار كري چ

جي ضرورت ناهي ۽ جاندار جسم به هك مشين وانگر ئي كم كري يال كنهن فضل رب

.ٿو

ڊارون جو نالو پهريان ع تي پئدا ٿيو، 1809فيبروري 12چارلس ڊارون

دهرين جي حوالي سان مشهور ٿي چكو هو، پر ڊارون جي ما خاموشي جي ”تخريبكار“ئي

روايتن تي عمل كري رهي هئي، هو هر آچر جو ٻارن کي گرجا گهر وٺي ويندي هئي، ڊارون

و پڑهائي ٻالجتي کان ئي پنهنجي عادتن ۽ دماغي لحاظ کان پنهنجي عمر کان وڏو لڳندو هو، ه

واري وقت کان ئي هك اهڑي تحقيق ۾ لڳي ويو هو، جنهن جو مطلب فطرت جي رازن تان پردو

كوشش كري ) Naturalist(کڻڻ هو، هن جا استاد هن کي ٻڌائي چكا هئا ته، فطرت پرست

تان پردو کڻي سگهن ٿا، پر مشكل ) Origin(دنيا جي ترقي ۽ ارتقا ۽ ان جي اصل ) Organic( نامياتي

جا مخالف هئا، تنهنكري ) عيسائيت(ا هئي، ته جيكي اهي پردا هٹائي رهيا هئا، اهي مذهب اه

پادرين جو چوڻ هو، ته ارتقا پرستن جو كوڙو فلسفو . سمجهيو ويندو هو ”تخريبي سائنس“ان کي

ماڻهن کي جمهوريت پسند چرچ جو دشمن بڻائي رهيو آهي، فطرت پرست، روح کي ڇڎي نيچ

کن ٿا ۽ جيكڎهن روح تي ايمان نه رهيو ته سمورا اخالقي ٻنڌڻ ٹٹي ويندا، اهي مادي تي يقين ر

هي ماڻهو آهن، جيكي اڳين دنيا بجا هن دنيا ۾ اجورو چاهين ٿا مطلب، ته جاگيردار . . . . . . . . ا

)Feudal ( ماڻهن ۽ اڀرندڙ سرمائيدار طبقي ۾ ڇكتاڻ پئدا ٿي چكي هئي، فطرت ۽ فطرت کان

وضاحتن جي وچ ۾ هك ڇكتاڻ شروع ٿي، جيكا انسان کي مادي وجود قرار ڏيئي، مٿانهين

كرڻ چاهيندي هئي، انهن بحثن ۾ فطرت، سيكيولر ۽ مقابلي ) Defination(ان جي نئين تعريف

نوجوان ڊارون سائنس جي . جي طور تي اڀري رهي هئي) Competative market place(كندڙ منڈي

كيمبرج يونيورسٹي . هو، هك نئين دنيا وجود ۾ اچي رهي هئي سماجي اثرن کي ڏسي رهيو

99

ليا حمال ٿي ۾ مذهب ۽ سيكيولر قوتن جي وچ ۾ نظرياتي جنگ ٿي رهي هئي، مذهب تي ک

رهيا هئا، ۽ ان ڳالھ جا دعوا ٿيڻ لڳا هئا، ته عيسى نالي كنهن همراھ جو كو وجود ئي نه هو

ايو وڃي ٿو، اهو سمورو هٿ ٺوكيو آهي، ۽ عيسائيت جي ابتدا جي باري ۾ جيكو كجھ ٻڌ

۽ نه ئي انسانيت ال فائديمند آهي، عيسائي مذهب جو ظهور، هك قديم ۽ اونداهي غير الهامي

مان ٿيو هو، غرض ته دهريت، جمهوريت پسندي، ۽ انقالب جون تيز ) Pagan religion(مذهب

دفاع كمزور ٿي رهيو هو، انهن جو) Establishment(هوائون لڳي رهيون هيون، ۽ مقتدر ادارن

جون رعايتون خطري ۾ پئجي رهيو هيون، آزاد خيالي هك سياسي عقيدي جي طور تي مذهبي

پئدا كري رهي هئي، ان سموري هلچل ۾ چارلس ڊارون ڏكڻيپيشوائيت جي كرنگهي ۾

ورسٹي جي ٻئي يوني. پر هن انهن بحثن ۾ نه پئي پوڻ چاهيو. . . . . . کي پڻ سوچڻو پئجي رهيو هو

ڊارون کي زباني ) Evidences of christianity(” عيسائيت جا ثبوت“سال ۾ پڑهجندڙ هك كتاب

ياد هئي، هو ليکك جي اهڑن دليلن ۽ منطق کان بيحد متاثر هو، ته خدا جو وجود آهي ۽ ان کي

چئي رد نه پنهنجو اظهار كرڻو آهي، ۽ ان جو بهترين طريقو معجزو ئي آهي، انهن معجزن کي اهو

تاريخي “ٿو كري سگهجي، ته اهي تجربي کان متضاد آهن، ان جي صداقت ال كافي

موجود آهن ۽ اها حقيقت ئي كافي آهي، ته ابتدائي عيسائين عيسى جي معجزن جي ” شهادتون

انكار كرڻ بدران ظلم ۽ ستم سهڻ کي اوليت ڏني، تنهن كري عيسائيت خدا طرفان ڏنل

جي وحي اڳين زندگي ۾ سزا، جزا ۽ پڇاڻي جو تصور ڏيئي، فائدي جو سچو مذهب آهي، خدا

كم كيو آهي، انسان جي عملن کي ضابطي ۾ ۽ حد ۾ رکڻ ال ابدي اذيت جو خوف بنھ

ضروري هو، ان سان عام ماڻهو پنهنجي مشكالت کي قبول كري وٺندا، جڎهن انهن کي خبر

كيو ويندو، رڳو اها ئي سچائي هر شئي جي پوندي ته هن نا انصافي جو پورائو اڳين زندگي ۾

. فطرت کي تبديل كري سگهي ٿي وغيره وغيره

ع جو اهو ئي زمانو هو، جڎهن پئرس، انقالب فرانس جي هيٺ اچي چكو هو، رجعت 1830هي

پسند بادشاھ سان گڎ پادري به پنهنجو اقتدار وڃائي چكا هئا، مذهب جي رياستي حيثيت ختم

جي نالي ۾ مذهبي ) Natural theology( فطري الهياتهوڏانهن انگلستان ۾ ٿي چكي هئي، پر

جن موجب فطرت سڀ تصورن کي عين فطرت جي موجب قرار ڏيڻ جو كوششون پئي ٿيون،

کان سٺي آهي، زندگي پرجوش هئي، حيوان ۽ انسان جا منجهيل مشيني جسم سمورا زماني جي

تي بهترين تخليق آهن ۽ انهن جي تخليق جو جيكي پنهنجي پنهنجي جڳھ قدرت ۾ بدلجن ٿا،

حسن اهو ڏيکاري ٿو، ته كو نه كو ان کي ڊيزائين كرڻ وارو ضرور آهي، خدا جي وجود جو

جي اشارن کي ) مذهب(انسان کي چوري ٿو، ته هو خدا جي وحي ” عقلي ثبوت“ايترو گهڻو

طريقا سيکاري، سمجهي، فرانسس بيكن هك دفعو چيو هو، ته سائنس فطرت تي كنٹرول جا

انسان کي اعلى وقار عطا كيو آهي، ٻي طرف مذهب جي به دعوى هئي، ته انسان خدا جي

خاص ۽ اشرف مخلوق آهي، تنهن كري اها ازل کان هك مٿانهون مقام رکندڙ آهي، پر ڊارون

100

جي نظريئي جي صورت ۾ سائنس ۽ انسان جي تاريخ هك اهڑي دلچسپ موڙ تي پهتي، جتي

خطري ۾ پئجي ويئي، سوال اهو هو، ته انسان ۽ آسپاس جي ” عزت“ان انسان جي سائنس جي هٿ

سمورن جاندارن ۽ غير جاندارن جي تخليق كيئن ٿي؟، هك صدين پراڻو عقيدو، جنهن کي

مذهب جي حمايت حاصل هئي، يعني خدا سموري مخلوق کي هك هك كري ڊيزائين ۽

هٿن جي بي مثل كاريگري ۽ اعلى تخليق كيو آهي، تنهن كري سموري مخلوق خدا جي

ترين بصيرت جو كمال آهي، انهن جي ظاهري شكل شبيھ ۽ بنھ ئي ننڍڙن جزن کي خدا

پنهنجو پاڻ گهڑيو آهي، ان نظريئي سببان خدا جي جمال ۽ جالل جو رعب، انسان جي ذهن ۾

ٻي ۾ مست هو، ته فطرت هك گمانويهجي چكو هو ۽ انسان پنهنجي نائب االرض هجڻ جي

كهاڻي تان پردو کڻي ٿي، جنهن سان مخلوق جي تخليق ۾ خدا جي سڌي سنئين تعلق وارا

عقيدا ڍير ٿي ويا، چارلس ڊارون جي تحقيق جو سلسلو ان وقت شروع ٿيو، جڎهن هن کي

نالي جهاز ۾ بطور هك اهڑي سائنسدان جي ڀرتي كيو ويو، ” بيگل“برطانوي بحريا جي هك

ون نيون آباديون، ان جي فطري ماحول جو مطالعو ۽ انهن جو سروي جنهن جي ذمي برطانيا ج

ان کان پهرين اهو سوال اٿي چكو هو، ته ڇا سمورن جاندارن جي نسلي شجري جو . كرڻ هو

پتو لڳائي سگهجي ٿو؟، جيكو اسان کي ان گڎيل ابتدائي سري ڏانهن وٺي وڃي، پر ان جو

خطري ۾ پوڻ جو ڊپ هو، ته ” عزت“ان جي ڏنو ويو ڇاكاڻ، ته انس۾ ان ال ” نه“جواب

، انسان جي وڏڙن ۾ ڳڻبا، پر ڊارون ٻيٹن ۽ جهنگلن ۾ جڎهن جانورن )Apes(چمپينزي ۽ گوريال

كٿي آهي انسان جي اشرف “جهڑا انسانن جا قبيال ڏٺا، ته هن دل ۾ اهو سوال كيو ته

گهاڙا، زالون، مرد گڎگڎ، سوا جيئري رهڻ المخلوقيت، جيكي آلي زمين تي جانورن وانگر ننگا، ا

جي، زندگي جي ٻئي كنهن به مقصد کان اڻڄاڻ آهن، پو ائين كيئن ٿو چئي سگهجي، ته اهي

هو ان سوال جي جواب جي . مان پئدا ٿيا آهن) High geneology(كنهن اعلى نسلي سلسلي

د سائنسدان هو، ڳولھا ۾ لڳي ويو، ته انسان كٿان آيا آهن؟، ڊارون هك عملي ۽ حقيقت پسن

تي كم شروع ) fossils(هن پٿرن، ٻوٹن، حيوانن ۽ لکين سال پراڻي زمين ۾ دٻيل پٿرايل ڍانچن

ل نه آهي، كري ڇڎيو، ته ان تي اهو ظاهر ٿي ويو ته، تخليق جي عمل ۾ االهيات جو كوبه دخ

جموعو پر هي دنيا سست رفتار، ڏاكي ڏاكي ۽ بنھ ئي ننڍڙين ننڍڙين فطري تبديلين جو م

اسان جا وڏڙا سچ پچ وحشي هئا، نه ته ائين كيئن ٿو ٿي سگهي ته هك ئي خالق ٻن . آهي

قسمن جا انسان پئدا كري، هك ايترا قديم ۽ ٻيا بنھ ئي مهذب ۽ جديد؟، ڊارون اڃا به خالق

ن “تي ايمان رکندو هو، پر ان ال مذهب جي اها دعوى مسئلو بنجي پيئي ته، هي دنيا ك

ي معجزاتي تخليق آهي، هو سوچڻ لڳو ته، خدا ذاتي طور ۽ فطرت کان مٿانهين طريقن ج” فيكون

سان مداخلت نه ٿو كري، هن كائنات جي تخليق مهل قانون ٺاهي ڇڎيا، جيكي ارضياتي

جي علت جي ڳولها ) Species(تاريخ سان گڎ عمل ۾ رهيا، ڊارون کي لڳو ته، نسلن جي جنسن

ڻين ۾ وٺي ويندي، زمانو هجي يا پٿر ٻئي درجيوار تبديلي ۽ ترقي جو هن کي اونهي ۽ مشكل پا

101

سڀ کان وڏو خالق اڀرندو نظر آيو، ڇا ” وقت“نتيجو آهن، جيئن جيئن تحقيق اڳيان وڌندي ويئي

جاندار پراڻن وقتن جون نشانيون آهن؟، حال تاريخي سچائين ڏانهن وٺي ويندڙ واحد رستو آهي؟،

. . . . . . . ، تحقيق جو عمل خاص قانونن موجب عمل كري رهيو هو ڊارون سوچ ۾ پئجي ويو

قانون ئي زمين ۽ آسمان جو حاكم آهي، ان کانسوا كائنات جي كا به ٻي تشريح خدا جي

كرڻ آهي، سج، سيارا، ستارا، ۽ جاندارن جي پئدا ٿيڻ ۽ گم ٿيڻ ۾ معجزن ۽ گهٹتائيذات جي

ارون جي انهن خيالن جي اثر هيٺ، ماڻهن اهو چوڻ ڊ. قيامتن جو ڳالھيون افسوسناڪ آهن

پاڻمرادي قانونن جي پئداوار آهي، جن جي شروعات خدا كئي ) Nature(شروع كيو ته، فطرت

هئي، تنهن كري سمورا انسان خدا جي اڳيان برابر آهن ۽ ان كري ملن جي كا به ضرورت

.ائنسي فكر کي كنٹرول كننه آهي ته، اهي خدا جي نالي تي زندگي جي تشريح كن يا س

مذهب جي سركاري حيثيت ختم ٿيڻ گهرجي، مذهبي پيشوا هروڀرو انسانن جي

ذهنن تي حكمراني كندا رهيا آهن، هيڎانهن مذهبي پيشوا ان ڳالھ تي ڳنڍ ڏيئي بيٺا ته،

كائنات جي حركت ۽ عمل تي خدا جي سڌي سنئين حكمراني آهي، ۽ هي ان جي مرضي

سان ئي هلي ٿي، خدا جي قدرت جا لفظ يكدم عمل كندا آهن ۽ مذهبي پيشوا زمين تي

خدا جا نمائندا آهن، جيكڎهن مذهبي ادارن جو كنٹرول ختم ٿيو ته سڀ كجھ تباھ ٿي

اسان جا پادري سوچين ٿا ته، “ملن جي اهڑن دعوائن تي هك اخبار مذاق كندي لکيو ته،. ويندو

.ته ونگيون، ٹماٹا ۽ ٻيو كجھ نه ڄمندو. . . . . . . . نه هوندو جيكڎهن چرچ آف انگلينڈ

ٻڌائي رهي هئي ته، جاندار اوچتو ۽ الڳ الڳ پئدا نه ٿا ٿين، پر ) Zoology(هيڎانهن علم حيوانات

جي ترڻ ٻلهڻ اهي سمورا هك ٻئي سان هك وڏي نظام هيٺ ڳنڍيل آهن، چمڑي جي پرن ۽

سائنسي تحقيقن جي . آهن، جهڑيون انسانن جي ٻانهن ۾ آهن وارن عضون ۾ اهڑيون ئي هڎيون

، جن موجب خدا هك ڏيوالو ٿي ويوانهن نتيجن سان مذهب جي پئدا كيل پراڻي خيالن جو

هك شئي کي الڳ الڳ ۽ خصوصي طور ڊيزائين كري ٿو، هاڻي ڊارون جو شمار به فطرت جي

ري وڃڻ جي الزامن کي منهن ڏيئي رهيو كافر سائنسدانن ۾ ٿيڻ لڳو هو، هاڻي هو مذهب کان ڦ

هو، چوڻ ۾ آيو ته، ارتقا جي نظريئي جو مقصد انسان کي وحشي بڻائڻ آهي، ۽ مخلوق جي وچ ۾

.انسان جي اعلى مقام کي تباھ كرڻ آهي

هك دفعي جڎهن هو برٹش ميوزيم ۾ داخل ٿيو ته، هك پادري هن کي انگلستان جو سڀ

ڻي ڊارون مجبور ٿي ويو ته، هو پنهنجي نظريئي جو دفاع کان خطرناڪ شخص قرار ڏنو، ها

۽ مضبوط ذهن جي ضرورت هئي، هن ) Intellectual courage(كري، جنهن ال باشعور حوصلي

کي ثابت كرڻو هو ته هو بزدل روح جو نه، پر صاحب يقين دل جو مالك آهي، هن کي پنهنجي

ميد هئي ته، شايد ممكن آهي ته، هن جو نظريئي جي وشال الڳاپن ۽ اثرن کانسوا هاڻي به ا

نظريو بنيادي طور تي خدا جي عقيدي ال چئلينج نه ٿئي، ڇاكاڻ ته فطرت کي اها قدرت خود

خدا ئي بخشي هوندي، ظاهر آهي خالق انفرادي طور تي مخلوق کي ڊيزائين نه ٿو كري ۽ ان جي

102

جي اڻ سڌي ذريعي طور جاندارن کي پئدا ، خدا )Natural selection(ٿيوري آف نيچرل سليكشن

فطري االهيات وارا دعوا . رهن) Adapt(كري ٿي ته، جيئن هو پاڻ بدلجندڙ دنيا موجب اپنائيندا

كندا رهيا ته، خدا شكار كري کائيندڙ، ان كري پئدا كيا ته، جيئن بيمار ۽ ٻڍا جانور

جي ٿيوري موت ۽ زندگي جي جلد مري وڃن ۽ ڊگهي تكليف کان بچي وڃن، جڎهن ته ڊارون

جدوجهد کي هك تخليقي قوت جي صورت ۾ پيش كري رهي هئي، ته جيكڎهن ارتقا جي

آهي، ان جو خاتمو ضروري آهي، تنهن ) Unfit( اڻ ڍنگوعمل کي اڳتي وڌڻو آهي ته جيكي

كري مصيبت کي منهن ڏيڻ دنيا جي الزمي خصوصيت آهي، اهڑي طرح ڊارون وڌ کان وڌ

ي خدا جو تصور قبول كري پئي سگهيو، جيكو بنھ پري جي شئي هجي، هو هك اهڑ

كائنات کي عام قانونن سان كنٹرول كري ٿو ۽ هن کي انفرادي عمل ۽ مصيبت جو

۽ وقار جي نالي تي ڊارون وڏائيجيكي ماڻهو انسان جي عزت، . ذميوار قرار نه ٿو ڏيئي سگهجي

جي جواب ۾ ڊارون جو چوڻ هو ته هن کي ارتقا جي جي نظريئي تي اعتراض واري رهيا هئا، ان

نظريئي ۾ سماجي توڙي اخالقي لحاظ کان كا به خرابي نظر نه ٿي اچي، ڇاكاڻ ته هو بلكل

گهاڙن وحشي انسانن کي ڏسي چكو هو، جيكي جانورن جهڑي جهنگلي، احمقاڻي، غير ا

تي انسان ذاري رهيا هئا، ا

مشكل ئي كنهن درندي کان اخالقي ۽ مارا ماري جي زندگي گ

مٿانهون هو، ڊارون چوڻ هو ته، توهان کي اتي انسان جو وقار خطري ۾ نه ٿو لڳي؟، جتي انسان

پهريان ئي وحشي بڻجي، پنهنجي مقام کي كيرائي چكو آهي، هك سائنسدان جي حيثيت

مهذب جي تهذيب جو دفاع نه، پر اها وضاحت كرڻ هو ته، سفيد پوشنسان ڊارون جو مقصد

گهاڙي ۽ گندي وجود مان ۽ وحشي هك ئي خالق جي هٿان تخليق ٿيل آهن، وحشي پنهنجي ا

خوش هئا ۽ اهي پنهنجون عادتون بدالئڻ ال تيار نه هئا، مهذب انسان جيئن ترقي يافته زندگي

ذاري رهيا هئا، ائين ئي اهي وحشي ماڻهو پنهنجي ماحول موجب پنهنجو پاڻ بدالئي چكا هئا. گ

هك خدا ٻه مختلف كلچر . . . . . . رون سوچڻ لڳو ته ائين ٿو لڳي خدا هك نه، پر ٻه آهن ڊا

كيئن ٿو ڦهالئي سگهي؟، ڇا خدا ذاتي طور تي انهن وحشين کي اهو ذليل كندڙ ماحول ڏنو

ذاري، تنهن آهي؟، يقيني طور تي خدا جي اها مرضي نه ٿي ٿي سگهي ته، انسان وحشياڻي زندگي گ

ك اهڑي خدا جو تصور كافي نه آهي، جيكو ارتقا جي قانون جو استعمال كري ڇا ه

كندي، انسان جي نسل کي فطرت موجب ڦهالئي رهيو آهي؟، خدا پرستن جي سمجھ ۾ ڇو نه

ري“ٿو اچي ته، ، چوڻ سان خدا جي عظمت ۾ واڌارو ٿيڻ ”خدا جي مرضي کانسوا پن به نه ٿو چ

جونز ) Physiologist(، هيڎانهن جرمني جو هك ماهر عضويات بدران وڌيك مونجهارا پئدا ٿين ٿا

مادي کي جاندار كرڻ ۾ ) Inorganic( غير نامياتياهو چئي چكو هو ته، ) Johannes Muller(ملر

بتڑ سادو ترين مادو جيني كنهن ٻاهرين تخليقي قوت جي ضرورت نه هوندي آهي، پر ان جي ا

)Embryonic (الينفكدر جراثيم به، پنهنجي ان )Intrinsic ( پاڻ ڀري طاقت)Self organizing ( توانائي

رکندڙ هوندا آهن، مطلب ته، جڎهن غير جاندار مادو، جاندار مادي ۾ تبديل ٿيندو آهي ته، ان

103

ٻاهران داخل نه ٿي ٿئي، سادن لفظن ۾ مادي جي خاص جوڙجك ۽ كيميائي عمل ” جان“۾

ٿئي ٿي، ڊارون به اهو تسليم نه كندو هو ته، مادي ۾ مادي اندر ئي پئدا ” جان“جي نتيجي ۾

خدا عطا كري ٿو، پر هن جو مسئلو اهو هو ته، كنهن هك قسم جي نسل ) جان(حركت

۾ نوع جي كنهن ٻي نوع كنهن ٻي قسم جي نسل ۾ كيئن تبديل ٿيندي آهي؟، هك

ا ڳالھ هر قدم تي کي تخريبي ۽ مذهب دشمن چيو ويو، اه) Transmutation(تبديل ٿيڻ جي عمل

لي سامهون اچي ٿي ته، مذهب اصل ۾ قديم انسان جي سادي شعور کي مقدس عقيدن ۾ ک

انواعبدالئي رکيو آهي، صاف ظاهر آهي، پهرئين دؤر جي انسان جي سمجھ رڳو ايستائين هئي ته،

ه اهو ، خود ئي گهڑي ٿو ۽ جاندارن جي اندر زندگي ب)خدا(۽ قسمن جي سمورين شين کي ٺاهيندڙ

ئي وجهي ٿو، جنهن سان جسم حركت ۾ اچي وڃن ٿا ۽ پو وري هو، ان جي جان كڍي به

ليل صداقتن جي سامهون انڌي عقيدي کي حساب ۾ ئي نه ڇڎيندو آهي، پر هك سائنسدان ک

عمل ) Self development(ٿي آڻي سگهيو، تنهن كري ڊارون فطرت جي واڌ ويجھ جي پاڻ وڌندڙ

قبول كري ورتو، هن کي ان حقيقت کان ڊپ نه هو ته، انسان بنا پڇ باندرن کي وڏي آرام سان

)apes ( جي اوالد آهي ۽ نه ئي انسان جي ان طرح وحشي ٿي وڃڻ جو خطرو محسوس كيو، پر ان

.کي كاوڙ لڳي انهن ماڻهن جي ضد تي، جيكي انسان کي نشاني تي بيهاري بيٺا هئا

مادي مان حياتي جو ابتدائي ظهور هك دفعي نامياتي غيرڊارون محسوس كيو ته، زمين تي

هو، جيكو بنھ ئي اونداهين ماضي ۾ كٿي دفن آهي، ائين نه ٿو ٿي ) One of affair(جو مامرو

سگهي ته، كنهن جاندار جو جنم كٿي ٿي پيو هجي ۽ كنهن جو كنهن ٻئي هنڌ ۽ انهن

رڳو هك ئي واقعي ۾ پئدا ٿي ۽ جو هك ٻئي جي وچ ۾ كو به رشتو يا تعلق نه هجي، زندگي

. پو تاريخ سان گڎ ٹاري ٹاري سان هك نه ختم ٿيندڙ واڌ ويجھ جي سلسلي ۾ ڦهلجندي ويئي

مدو پورو ٿيڻ تي پراڻا ختم ٿي ويندا آهن ۽ ٻيا ظاهر ٿي پوندا آهن، جيكي بدلجندڙ ماحول سان

اها ئي ڳالھ قومن (خاتمو يقيني آهي پاڻ کي نه ٿا بدالئين يا ان جي رفتار سان نه ٿا هلن، انهن جو

تي به صادق اچي ٿي، پر افسوسناڪ حقيقت کان منهن موڙي نه ٿو سگهجي ته، بدلجندڙ ماحول

سان گڎ بدلجڻ ۽ ان جي رفتار سان هلڻ ۾ مذهبي خيال سڀ کان وڏي ركاوٽ جو سبب بڻجن

كا بنھ مذهبي به ٿا، تنهن كري دنيا جي كنهن به اهڑي قوم جو مثال موجود نه آهي، جي

ڊارون جو چوڻ هو ته، كنهن هك جاندار کي ٻئي جاندار کان . . .) هجي ۽ ترقي يافته به هجي

ک جي نظر ۾ انسان اشرف المخلوقات نه ٿو ٿي اعلى چوڻ فضول ڳالھ آهي، ماکي جي م

ن سگهي، غير ذميوار، غير مذهبي ۽ ان کان به بڇڑو سڎجڻ جي ڊپ وچان، ڊارون هك وقت تائي

هٹ ۽ ٻوسٹ ۽ ٻٹي معيار جي پنهنجو تحقيقي كم دنيا کان لكائي رکيو، ايستائين جو ان گ

زندگي هن کي كيترين ئي جسماني بيمارين ۾ مبتال كري ڇڎيو، ڊارون مذهب جي ان بت

کي ٹوڙي چكو هو ته، انسان ازل کان عقلمند پئدا ٿيو آهي، ۽ خدا هن دنيا کي شخصي طور تي

هن جي آڏو اچي رهيو هو، هو ڄاڻندو هو ته هن جي ٿيوري شاؤنزمو، پر انساني هالئي رهيو ه

104

)Theory ( سموري مابعدالطبيعاتجبلي، موروثي ۽ دماغي مطالعي کانسوا )Metaphysics ( کي

اعتراض اهو هو ته، جيكڎهن انسان وحشي جيو جي رڳو هك بهترين قسم . بدالئي ڇڎيندي

كيڎانهن ويو ۽ جيكڎهن هو پنهنجو پاڻ ئي ٺهي پيو هو ته، خدا آهي ته، هن جو روحاني وقار

ڇاكاڻ ته هاڻي خدا . . . . . . . جي اڳيان هن جي اخالقي جوابدهي جي ذميواري جو ڇا ٿيندو؟،

ڻت کي جوابدهي ۽ ابدي سزا ۽ جزا جي هن جو خالق ئي نه رهيو هو، اهڑي طرح سماج جي ا

مذهبي حلقن جو اهو به . و سمورو نظام تباھ ٿي ويندوائين اهتصورن جيئن وكوڙي رکيو هو،

چوڻ هو ته هر شئي اهڑي ٺهيل هجڻ گهرجي، ڇا ان ۾ كنهن كامل قدرت جو هٿ نظر نه ٿو

خدا جي “اچي؟، ڊارون جو موقف هو ته، هك ماحول جي مخلوق ٻئي ماحول ۾

هر دماغي عضوي و، مخلوق ئي ته سمجھي ويندي، هن کي يقين هو ته ارتقا جو نظري” موكليل

جي وضاحت كري سگهي ٿو، چاهي ان جو تعلق كرنگهي جي هڎي کان تي جسماني آسڻ

وٺي تري تائين هجي، ۽ عادتون، جبلتون، خيال، احساس، شعور کان وٺي اخالقيات تائين، سمورين

ڳالھين جو اصل معلوم كري سگهجي ٿو، پر ان ال هن حيرت انگيز تخليق انسان کي، فطرت

انسان كا خصوصي مخلوق يا ديوتا ناهي، اهو به ٻين حيوانن . ۾ وجھڻو پوندو كڑاهيجي

.وانگر پنهنجون جبلتون ۽ احساس ٻي نسل ڏانهن منتقل كري ٿو

ڊارون كيڑن، ماكوڙن، جانورن، ٻوٹن تي تحقيق ۾ پنهنجي زندگي جا ڏينهن رات هك كري

ته، . . . . . . . . . . پريشان كري ڇڎيندو هو ڇڎيا، پر هن جي تحقيق جو هر اڳيون نتيجو هن کي

ان تي مذهبي اڳواڻن جو رد عمل ڇا هوندو؟، ڊارون کي گيليليو ياد اچي ويندو هو ۽ خيالن ۾

رسي تي ٻڌل ڏسندو هو، پر هو طئي كري چكو هو ته، هو پنهنجو پاڻ کي اذيت ڏيڻ واري ك

ذري ويندو. عقيدي جي موت هئي. . . . . و ۽ آزاد هئڻ انسان جو پاڻڀر. انهن مصيبتن مان گ

پنهنجي پاڻ واڌ ويجھ جي جيو گهرڙامذهبي پيشوائيت ڏسي رهي هئي ته، جيكڎهن جاندار

جو خاتمو ٿي ويندو، ۽ مذهبي پيشوائيت جي خدا جي االهياتي پهچقدرت رکن ٿا ته، پو خدا جي

كمراني به وينديڊارون سمورين ذهني سرگرمين . رهندي نالي تي انسانن جي روح ۽ جسم تي ح

جي اندر ٿيندڙ تحريكن سان سلهاڙيندو هو، هن جو چوڻ هو ته، عادتون ۽ عقيدا ) Brain(کي مغز

به ذهني مشينري جي عمل سان ڳنڍيل آهن، هر جبلت ۽ هر خواهش جي مركز کي مغز جي

، ايستائين جو خدا جي اندر ڳولھي سگهجي ٿو، جتي وراثت جون ارتقائي كڑيون ملي وينديون

حمد و ثنا کان وٺي ديوتائن جي محبت تائين سڀ كجھ ان مادي جوڙجك جي ئي پئداوار

اصل ۾ هك فني اصطالح هئي، ) Materialism(ماديت . هاڻي ڊارون مادا پرست چوڻ ۾ آيو. آهن

جو ۽ يقيني طور روحن (جنهن جو مطلب ان کانسوا كجھ به نه هو ته مادو وجود رکي ٿو،

۽ خيال اسانجي دماغ جي ) كو وجود ناهي، گهٹ ۾ گهٹ مذهب جي ٻڌايل معنى ۾ ته نه آهي

ڊارون جي دليل هئي ته جهڑي طرح اوهين كشش ثقل کي . مادي سرگرمين جو نتيجو آهن

ڇو نه ٿا خارججو مادي جي ذاتي خصوصيت قبول كريو ٿا، اهڑي طرح خيال کي دماغ

105

خيال ٻاهران اسانجي اندر نه ٿو اچي، انسان پنهنجي تكبر ۾ سوچي ٿو قبوليو؟، خدا تي ايمان جو

جڎهن ته . ته هو وڏي عاليشان تخليق آهي، اهو ئي ان قابل آهي ته، خدا جو نائب بڻجي سگهي

اصليت اها هئي ته، هو جانورن مان ئي پئدا ٿيو هو، کلڻ، ڀونكڻ جو ئي اڳيون ارتقائي قدم هو،

يم كيل شكل هئي، روئڻ، رڙيون كرڻ، مونجهاري جي نشاني ۽ مسكراهٹ کلڻ جي ترم

اهڑيون سڀ ڳالهيون صدين پراڻي انساني تكبر جي منهن تي ٿپڑ هيون، پر ڊارون . . . . . . . آهي

جيئن ته انسان جي وڏڙن جي سلسلي جو اونهو علم . کي پنهنجي جرئتمنداڻي نظريئي تي فخر هو

مان ملي ويو هو، تنهن كري هاڻي فلسفي ۽ اخالقيات ۾ هك انقالب ئي ايندو، ڊارون کي گ

کي به ضرور ترقي ) Metaphysics(هو ته، انسان جي اصليت جي ثبوت ملڻ تي مابعد الطبيعات

اثباتي “جي ) August comte(كرڻ گهرجي، هوڏانهن ڊارون فرانسيسي رياضيدان آگسٹ كامٹ

تاثر ٿيو، جنهن موجب كائنات ۾ رڳو قانون جي کان به بيحد م ) Positive philosophy(” فلسفي

كمراني آهي، هن جو چوڻ هو ته ان کان سوا ٻيا سمورا نظريا، جيكي دينيت ) Theology(ح

هي جڑتو آهن، اهو انساني ارتقا جو اهو اسٹيج هو، جڎهن انسان خدا جي هٿ تي ٿيا آهن، ا

مان ا

طبيعات جو زمانو هو، جڎهن دنيا تي نظر نه ايندڙ ڀروسو كندو هو، يا وچئين دؤر جو اهو مابعدال

كمران هئاڊارون ان ڳالھ تي حيران هو ته، انساني ٻار اڄ به انهن . روحون ۽ پراسرار روحاني اثر ح

ذرن ٿا ۽ ثقافتي ارتقا جي سلسلن جو ذهني كن ٿا، قديم اڻ ورجاسمورن پراڻن مرحلن مان گ

کنوڻ جي چمك کي سڌي سنئين خدا جي مرضي جو سڌريل انسان ككرن جي گجگوڙ ۽

نتيجو سمجهندا هئا، اهي اڄ جي هنن ماڻهن کان گهڻا قديم نه هئا، جيكي هاڻي به معجزن تي

. يقين رکن ٿا، ۽ چون ٿا ته آدم جي تخليق وقت ئي منجهس سمورا علم داخل كيا ويا هئا

به جوڙجك جا قانون ” جو احساس خودي“ڊارون پنهنجي نظريئي کي اڳتي وڌائي ٿو؛ انسان جو

ڊارون اهو سڀ سوچي رهيو هو ۽ سماج جي ردعمل جي ڊپ ۽ ذهني دٻا جي . ئي پئدا كن ٿا

كري، اڌ مٿي جي سور، پيٹ جي خرابي، ۽ ڌڙكي جي بيمارين ۾ وٺجي ويو، پر هاڻي هن کي

كيڎو نه شاندار دنيا جو منظر “ڊارون جي چوڻ موجب . دنيا مختلف رنگ ۾ نظر اچي رهي هئي

، نباتات، حيوانن ۾ ايندڙ تبديليون، مطلب ته هر شئي کي )Landscapes(آهي، موسم، زميني نظارا

وارو ” هر كم خدا كري ٿو“قانونن جو هك سلسلو كنٹرول كري رهيو هو، يعني

ڊارون کي لڳو ته، خدا پاڻ هر كيڑي، . ۾ تبديل ٿيڻ لڳو هو” هر كم قانون كري ٿو“جملو،

وڙي کي ويهي گهڑيو ۽ ٺاهيو آهي، ان کان هن جو نظريو وڌيك شاندار آهي، هلكي کان ماك

هلكي كوڏ جهڑن پاڻي جي جانورن کي به خدا خود پاڻ ويهي ٺاهيو آهي، هن جا قانون

عظيم نه آهن ڇا؟، اها ڳالھ چوڻ خدا جي عزت گهٹ كرڻ نه آهي؟، ڊارون اڃا خدا جي وجود

.ن جي نظريئي جو انت هك بنا خدا جي دنيا جو نقشو ٺاهي رهيو هوجو منكر نه ٿيو هو، پر ه

ناھ، صحيح، غلط جا تصور، پنهنجي پنهنجي ڊارون ان ڳالھ سان اتفاق كندو هو ته، ثواب، گ

ثقافتي حالتن سان ٻڌل هوندا آهن، انهن جو روحانيت سان كو به تعلق نه هوندو آهي، سمورا

106

خارجي اثرن سان پئدا ٿيندا آهن، نيكي ۽ بدي جا سمورا معيار اخالقي طور، طريقا ضرورتن ۽

ڻت سان ٻڌل آهن، هك قبيالئي جهڳڑي ۾ انسانن جو قتل عام ۽ بنا كنهن غرض سماجي ا

جي كنهن جي جان بچائڻ، هك جهڑا نيك كم ٿي سگهن ٿا، هن رو زمين تي نيكي ۽

ه ٿي كري سگهجي ته، كهڑو عمل بدي جا معيار ايڎا ته واهيات آهن، جو كا به اڳكٿي ن

كهڑي جڳھ تي نيك ٿي وڃي ۽ ٻي جڳھ تي بد هجي، ڊارون سوال كيو ته، ان کي ڇا چئبو

پنهنجو فرض ادا كندي پنهنجي ٻچن کي ٻوڙي ڇڎينديون آهن، ۽ مائرون) Polynesian(جڎهن

آهن، هاڻي اها حقيقت اوڀر جا قبيال انگلستان جي بادشاھ تي کلن ٿا ته، انهن جون سوين زالون نه

آهي ته، سمورا انسان اخالقيات رکن ٿا، ڇاكاڻ ته، انسان هرڻ وانگر سماجي جانور آهي، اخالقي

عمل بلكل ائين ئي جبلي آهن، جيئن هرڻ خطري وقت پنهنجي هم جنسن کي خبردار كرڻ

ا انسانن ال آواز كڍي ٿو، اخالقي قاعدا سماجي جبلتن آڌار جڑن ٿا ته، جيئن هك خاندان ي

جي جٿي ۾ سڀني کي سموهيو وڃي، اهي پنهنجي سماجي حالتن ۾ هكٻئي سان تعلقات کي

جهڑو پنهنجي پاڻ “مضبوط كرڻ ۾ مددگار ثابت ٿيندا آهن، مثالطور، بائبل جو اهو چوڻ ته،

پاڙيسري سان ائين محبت كريو جيئن پنهنجي پاڻ “يا ” سان هلو ٿا، ٻين سان به ائين ئي كريو

، صاف ظاهر آهي، اهي اخالقي اصول آسمان مان كو نهي آيا، پر اسانجي ابن ”و ٿاسان كري

هرجن جي كري فطري طور پئدا ٿيا آهن، ڏاڏن جي جنسي، اباڻي يا مائتي يا ٻين سماجي گ

مذهب . تنهنكري اهو چوڻ غلط آهي ته، اخالقيات يا ٻيا مذهبي فرمان آسمان مان آيا آهن

ڑواڳ ٿيڻ ال پرست ڊارون تي الزام هڻي رهيا هئا ته، هو انسانن کي حيواني سطح تي آڻي ڇ

منهنجو ارتقا جو “ڏيئي رهيو آهي، پر ڊارون ان جي جواب ۾ زوردار مؤقف پيش كيو واڌيون

نظريو ۽ بائبل جي اخالقيات هك ٻئي کي ويجھا آهن، ٻنهي جو مطالبو آهي ته، انسان اخالقيات

مستقبل خراب نه ٿئي، فرق رڳو اهو آهي ته، ارتقا پرست پنهنجي موجب هلن ته، جيئن هنن جو

زندگي گذاريندو آهي، جڎهن ته مذهبي ماڻهو اڳئين جهان سڌارڻ ال ٻچن جي بقا ۽ بهتري ال

ائين كن ٿا، ٻنهي ال خدا جي اڳيان فرضن جو مطلب، مستقبل جي خوشي هٿ كرڻ

کي مهذب كجي ته ان ۾ ) Apes(ا پڇ جي باندر ڊارون جو چوڻ هو ته، جيكڎهن هك بن.آهي

۽ هك جهنگلي انسان ۾ كو به فرق نه ٿو رهي، ڊارون انسان ۾ كاوڙ جي جذبن جو تجزيو

كندي چوي ٿو ته، اسان ۾ كاوڙ ۽ بدلي جا جذبا ان كري آهن، جو ان سان اسان جي حيوان

هئڻ جو ڏس ڏين ٿا، بدمعاش وڏڙن کي فائدو رسيو هو، اسانجا برا جذبا ئي اسانجي گهٹ ذات

، يعني انسان ۾ جيترا به شيطاني جذبا !ابليس، بن مانس جي صورت ۾ اسانجو ئي وڏو ڏاڏو هو

ذاري رهيو هو. آهن، اهي ان دؤر کان ورثي ۾ مليا آهن، جڎهن انسان حيواني سطح جي زندگي گ

۽ انهن جا انگ كري ڇڎيو مثل قانونن، سماجي روين جو مطالعو شروعڊارون انساني آبادين جي

اکر گڎ كرڻ لڳو، هن کي لڳندو هو ته ترقي مسلسل جدوجهد جو نتيجو آهي، پر وقت هك

سن به ڏسجي پيو تهوانگر هو، ڳجهارتٻئي طرف اهو ئي دؤر اونداهو به ،هك ئي وقت هن کي ح

107

) وقت(ن خدا هك نئو. ، پراڻن سماجن جون سموريون ٻوليون ريزا ريزا ٿي رهيون هيونلڳو پئي

ڊارون ان اعتماد سان اڳتي وڌندو ويو ته، هو سمورن سوالن جا . هيٺ اچي چكو هو تفتيش

فطرت . . . . . . جواب ڳولهي وٺندو، ان ڳالھ کان لنوائيندي ته، ان مان شيطان نكرندو يا ديوتا

غر كائنات انسان کي اص“ هك مبصر لکيو ته. جو هنگامو متل هو) Laws of nature(جي قانونن

جھن كمرن جا تاال کولي، چيو پيو وڃي، پر اسان ان عظيم چاٻي کي نه ٿا سمجهون، جيكا ڳ

جھو نه رهيو آهي، ۽ پر ڊارون جو دماغ چئي رهيو هو؛ اسين ڄاڻون ٿا ته، هاڻي كجھ به ڳ

نجي کي مسلسل ڦيرائي رهيو هو، ڊارون هك عذاب ۾ ڦاسي چكو هو، جهولي عقيدي ك

بهن کان آجو نه پئي ٿي سگهيو، هن جو ارتقا جو نظريو، کان خالي ٿو شك ش

ي رهي هئي، پر پل

اهو كيئن ٿيو؟، خدا جي قانونن . هو، پر هو خدا جو انكاري نه هو) غير مذهبي(سيكيولر

اسان جهڑو دماغ بڻائي ورتو، ڇا ان سموري گڎيل سڎيل عمل جي پويان كو مقصد به آهي؟،

انهن سوالن ڏانهن وڌي رهيو هو، جنهن ۾ هك بي عقيدي عقلي هو هاڻي فزكس کان مٿ

هن ڊارون جا مذهبي عقيدا ملي رهيا هئا،. جنم وٺي رهيو هو) Creedless rational faith(ايمان

جو ” مابعدالطبيعات“جو مطالعو شروع كيو، بقول ڊارون جي ) Metaphysics(مابعدالطبيعات

، ”علم فلكيات کي ميكانيكي علم کانسوا پڑهيو وڃيمطالعو مون کي ائين لڳو، جيئن

دماغي مسئلي جو حل رڳو قلعي تي حملو كري نه ٿو كڍي تجربو ٻڌائي ٿو ته

دماغ جسم جو عضوو آهي ۽ ان کانسوا هو كو كم نه ٿو كري سگهي، . . . . . . . سگهجي

اهو بنياد انسان تنهن كري بحث جي شروعات ال كنهن پكي بنياد جي ضرورت آهي ۽

نجي فراهم كري ٿي. جي ماضي جو نسب جو سلسلو هو، جيكا دماغ ال به عقلي ك

انساني شعور شايد سخت ترين خول ثابت ٿئي، پر ان جي آڳاٹي دؤر ۾ ان جي حاصل ٿيڻ کي ڏسڻ

تن ۽ بن مانس جي مجموعي رويي جو مطالعو كرڻو پوندوكردار ۽ شعور “بقول ڊارون . ال ك

شعور، ماڻهو جي . سماني كتاب پڑهي نه پر اسانجي حيواني وڏڙن جي احساسن سان جڑيا آهنآ

كنٹرول کان ٻاهر هوندو آهي، هك ماڻهو کي نيك كم كرڻ تي توهان مباركباد ڏيئي

) Credit(آهي، تنهن كري هو كنهن كريڈٽ ) Conditioned(سگهو ٿا، پر ان جو عمل مشروط

اهڑي طرح بدمعاشي به انسان جي خطا نه آهي، پر هك جسماني جو حقدار نه آهي، بلكل

.”بيماري آهي، جيكا انسان جي حيواني دؤر کان هلندي پئي اچي

ڊارون ارتقا جي نظريئي جو استعمال كندي، خدا جي تصور جو مونجهارو حل كيو آهي

ي، اهو ان ڳالھ جو اسان جو اهو چوڻ ته، خالق جو تصور طبعي طور اسان جي اندر موجود آه“ته،

نتيجو آهي ته، اسان فطرت جي عظيم ۽ شاندار قانونن جو مشاهدو كيو هو، اها جبلت عظيم

هاڻ ڊارون ال مذهبي . هئي، جنهن کي سماجي طور تي فائديمند سمجهندي ترقي وٺرائي ويئي

جي چٹي عقيدا، قبول كرڻ جوڳا نه رهيا هئا، هن روحن، جنت ۽ جهنم جي وجود تي پنهن

شك جو اظهار كري ڇڎيو، آخركار ڊارون ان كنجي تائين پهچي ٿو وڃي، جيكا فطرت

108

جيكو “جي هن سموري عمل جو راز فاش كري ٿي، اها هئي هن جو جڳ مشهور نظريو،

).Survival of the fittest(موزون ترين آهي، ان کي بقا آهي

ڍلجڻهر ٹشو، هر عضوو، اڻ ڳڻين قسمن ۾ فطرت ۾ شديد مقابلي بازي هلي پيئي،

جي چونڈ كري ٿي، موجود نمونن جي صورت به ان ” بهترين“جي صالحيت رکي ٿو، پر فطرت

ئي چونڈ جي عمل جوڙي آهي، لکن جي تباھي جي مٿان هك جي چونڈ ٿئي ٿي، پو به حيوانن

رهجي ويو ) Collyx(ان ۾ ختم ٿيل عضون جي باقيات بچي وڃي ٿي، جيئن انسان جي پڇ جو نش

ڏايو ته، خدا اهي اڻپورا ٹكرا انسان جي ڊزائين مكمل كرڻ کان آهي، هن ان خيال جو مذاق ا

ڊارون چيو ته اها بكواس آهي ته، قادرمطلق . پو كرنگهي جي هڎي جي گوالئي ال ٺاهيا هئا

ٹي ٿو پوي ، موجود )Human fossils(ساني فاسلز ، ڊارون جي دليل هئي ته، ان. . . . .!.جو ڊيزائين ئي ک

كرا انسان جي نه هئڻ جي صورت ۾ اسان جي جسم جي اندر ابتدائي زماني جا اهي اڻپورا ٹ

ڀار . وڏڙن جو ڏس ڏين ٿاعادي رويا . باندر ڏانهن اشارو كري ٿو) Stump(اسان جي پڇ جو ا

)Habituals( جسم ۾ تبديليون پئدا كري ، اسانجي جبلت بڻجي ويا، ۽ انهن اسانجي دماغ ۽

ڇڎيون، ايستائين جو جبلتون به بنا منصوبه بندي جي پئدا ٿين ٿيون، جيكي فائديمند هيون

پر فطرت ئي سڀ کان وڏي فطرت انهن جي چونڈ كئي، كو به عليم ۽ خبير خالق ناهي،

اقت رکندڙ ، اها ئي هر شئي تي نظر رکي ٿي، هو جيتري بي رحم آهي اوترو ئي ليچونڈيندڙ آهي

)Effecient ( ،اها ئي فطرت آهي، جيكا كروڙين نمونن پربه آهي، مخلوقات جو رازو خدا نه آهي

)Variations ( کي ڇنڈي ڦوكي ٿي ۽ ان ڳالھ جي پك كري ٿي ته، نئين جڑت جو هر حصو

بهترين صورت رکندو هجي ۽ مكمل طور تي ٻئي نظام جي عمل ۾ شريك هجي، ڊارون چوي

ا ڳالھ عقلي ناهي ته، خدا انسان کي سوچي سمجهي تخليق كيو هو، ڊارون جي زال ٿو ته، اه

ڊارون جي اها عادت هئي ته، جيكا ڳالھ ثابت نه ٿيندي هئي “ايمي هك جڳھ تي لکي ٿي ته،

ان تي يقين نه كندو هو، ان كري هن جي ان عادت، هن کي ٻين تي يقين كرڻ کان

ڊارون کي اها ڳالھ . سگهبو هو، جن تي هو يقين رکندو هوروكيو، جن کي ائين ثابت نه كري

اذيت ڏيندي هئي ته، اهو كيئن ممكن آهي ته، سچ هجي ۽ اسانجي سمجھ کان مٿانهون

ڊارون ان عقيدي کي . هجي، تنهن كري جيكا ڳالھ سمجھ کان مٿانهين آهي، اها سچ نه آهي

ي هوندي، نه اها ثابت ٿي سگهي ٿي ۽ نه مڃڻ کان انكار كري ڇڎيو ته، مرڻ کانپو ابدي زندگ

هو اهو نه هو ئي سمجھ ۾ اچي سگهي ٿي، هن جي زال موجب، جنهن سوال تي هو ورهائجي ويو ا

ان ڳالھ تي هو ته، ڇا جنت يا پر، !ته، بائبل وحي االهي آهي جنهن جو پڇاڻو نه ٿو ٿي سگهي

ن كيو هو ته، هي دنيا نه ته كنهن ٻاهرئين ڊارون اعال. . . . . جهنم ۾ ابد تائين رهڻو پوندو،

نكي جاندار، پراسرار . خالق جي پئدا كيل آهي ۽ نه ئي هاڻي اسانجي سمجھ کان ٻاهر آهي

سيارن، ۽ ستارن کان ويندي هر شئي جو وجود . مخلوق آهي ۽ نه ئي خدا جي مرضي جي تخليق

ارت ڏياريندڙ آهي ته، اڻ ڳڻين عظيم قانونن جو نتيجو آهي، اهو عقيدو خدا جي ذات ال حق

109

، كيڑن ۾ هر هك )Parasites(قسمن جي دنيا تخليق كرڻ وارو خالق، كروڙين سرندڙ طفيلي

هاڻي اسان . کي خود پئدا كري ٿو، جن جو ايڎو تعداد ٻين جي زندگي تي چڑهايون كري ٿو

جو هك اهڑو جاندارن ،پر افسوس ضرور كري سگهون ٿا تهحيران ٿيڻ بند كري ڇڎيو آهي،

مجموعو سڌو سنئون خدا جي هٿان تخليق ٿيڻ کپي ها، جيكي پنهنجا آنا ٻين جي آنڈن ۾ ڏين

۽ كجھ جاندارن جي خوشي چيرڦاڙ ۽ ظلم ۾ لكل . . . . . . . . ،۽ ٻين جي گوشت تي پلجن

هرجي ها ۽ هر سال بي حساب آنن ۽ ذرداڻن جو زيان ٿيڻ گهرجي ها فطرت جي پردي ۾. هئڻ گ

كار، موت ۽ غارتگري جي جيكا راند ٿئي پئي ندڙٿيغل ،جنگ ۾ ڏ

اها بزرگ و برتر خدا جو ش

هرجي ته، فطرت ۾ كنهن کي به كي . آهيڊارون زور ڏيئي چيو هو ته، اسان کي ياد رکڻ گ

ڇاليو ويو آهي، جنهن ۾ رڳو جوهر، قابليت ۽ مالکڑيرعايتون مليل نه آهن، هر هك کي ۾ ا

سماج هجي يا سائنس جي دنيا، هر جڳھ تي نظام ۽ . ئي انعام بخشيو ٿو وڃي هنرمندي کي

كمراني آهيل نه آهي. قانون جي ح

ڊارون جي انهن . ديوتائن جو دنياوي مامرن ۾ كو به دخ

خيالن تي هك اخبار تبصرو كندي لکيو ته؛ كيڎانهن ويا اهي قصا ته، هن دنيا کي خدا

جو وجود هجي ها ته، دنيا مصيبتن ۾ گهٹ ۽ موج ۽ مزي ڊيزائين كيو آهي، جيكڎهن خدا

لوص وڌيك، ۽ متقي ۽ غير متقي قصا ئي ۾ وڌيك هجي ها، هن دنيا ۾ منافقت گهٹ ۽ خ

ٻئي طرف سوين آزاد خيال دانشورن تي . اهڑن خيالن جو هك طوفان آيل هو. گهٹ هجن ها

. جا مقدما قائم كيا پئي ويا )blasphemy(سان مذاق مذهبسان ڳٺ جوڙرياست ۽ چرچ جي

ساڳي اخبار تي مقدمو هلي ٿو، ان تي الزام لڳايو ٿو وڃي ته، هو خدا جي وجود جي منكر آهي ۽

سمجھي ٿي ته ماڻهو ايترا مفلس ٿي چكا آهن جو هو هاڻ پادرين جي فوج کي پالي نه ٿا سگهن،

اعالن ٿو كري ته، سمورا پر ڊارون پنهنجو حوصلو گڎكري ٿو ۽ ان ڳالھ تي اعتراض جو

مان نكتا آهن، ارتقا کي كنهن خالق جي كابه ضرورت نه آهي، ڀنڈارجاندار هك ئي گڎيل

وڏا وڏا پادري خود ڊارون جا دوست هئا، ۽ هو به هك خوشحال گهراڻي سان تعلق رکندو هو،

هن ارتقا . طبقي سان غداري جو الزام اچي رهيو هو رعايت ورتلتنهن كري هن تي پنهنجي

جيكڎهن منهنجو نظريو سچ آهي ۽ “متعلق پنهنجا مضمون ڇپائڻ ال موكلڻ مهل لکيو ته،

مون کي يقين آهي ته سچ آهي، ان کي هك به جج قبول كيو ته، سائنس ۾ اها هك وڏي

خدا مٿان کان ئي فطري ۽ سماجي درجا ،هوڏانهن مذهبي پيشوائيت اسرار كيو تهوک هوندي،

جي ) Status que(ي نظام جي جوڙيل نظام کي رد كرڻ ۽ جار ي رکيون آهن، پروردگاربنديون جوڙ

مذهبي موكل خدا ڏني آهي، ان کي للكارڻ سموري تهذيب کي تباھ كرڻ جهڑو آهي،

) Speceis(مؤقف جي حمايتي دانشورن، برٹش ايسوسيئشن ۾ تقرير كندي چيو ته، نيون قسمون

سان پئدا نه ٿا ٿين، پر خدا جي ) Transmutation(ٿيڻ جي عمل پراڻي قسمن جي جوهري طور تبديل

هي خدا جو رپورٹر “تخليق ٻيهر عمل ۾ اچي ٿي، ان مهل ماڻهن مان كنهن هكل كئي ته،

جن جو ،كجھ ماڻهو اهڑا به هئاآهي، هن کي كيئن خبر پيئي ۽ ان وٽ كهڑو ثبوت آهي؟،

110

نات تي قانون جي حكمراني جو جيكو سوال اسان جا وڏڙا چمپينزي هئا، پر كائ ،چوڻ هو ته

خدا تخليق جو هك قانون جاري كري ڇڎيو آهي، ۽ تڎهن کان ئي . اهو صحيح نه آهي ،آهي

كائنات پنهنجي پاڻ کي کوليندي پئي وڃي، فطرت کي فطرت ئي رهڻ ڏنو وڃي ۽ ان جي مٿان

ي صاف صاف نظر جيئن سچائ ،مذهب جا جيكي روحاني پردا چڑهيل آهن، اهي لهڻ گهرجن ته

رچ جي اچي سگهي، تنهن كري نه مذهبي اڳواڻن جي ضرورت آهي، نه ئي مذهبي ادارن جي، چ

ڊارون هك ورهاست قائم كري ڇڎي ته، يا . سياست سان ناجائز واسطن جو خاتمو ٿيڻ گهرجي

كمراني ٿي ) Supra-naturalism(ته فطرت کان مٿانهون نظام ٿي سگهي ٿو، يا وري فطرت جي ح

آئون جرئتمند ماڻهو آهيان، مونکي بيوقوف سمجھيو وڃي، يا “ ڊارون تسليم كيو ته. سگهي ٿي

ڄاڻي واڻي حركت كرڻ وارو، پر آئون هك معروضي ۽ غيرجانبدار سائنسدان جي حيثيت

ڊارون خدا جي خصوصي ۽ اشرف تخليق انسان جو حشر نه رڳو . سان پردو کڻي رهيو آهيان

كو هو، پر مهذب سماجن ۾ غالمن جي بنھ ئي اذيتناڪ زندگين جو وحشي قبيلن ۾ ڏسي چ

هن رڙ كئي، توهان آدم جي كهڑي تكريم جي ڳالھ ٿا . مشاهدو كري چكو هو

كريو؟، مون غالمن کي اذيتون ڏيندي، انهن جون رحم جي قابل كنجهڻ جون آوازون ٻڌيون

ورت کي روزانو هر آهن، آئون هك گهر ۾ رهي چكو آهيان، جتي هك نوجوان غالم ع

جانور جي ” نيچ“كالڪ کان پو گاريون ڏنيون وينديون هيون ۽ ايترو ماريو ويندو هو جو ان

گهاڙي مٿي تي چھبك جي مار ڏسي روح پرزا ٿي پوي، هك ڇھ ست سالن جي ٻار جي ا

آئون . . . . . . . چكو آهيان، رڳو ان كري جو هن مون کي صاف گالس ۾ پاڻي نه ڏنو هو

هك اهڑي پوڙهي عورت جي سامهون رهندو هئس، جيكا پنهنجي غالم عورتن جي آڱرين ۾

ٹ مار جيكا هك انسان ٻئي انسان سان كري پيچ هڻندي هئي، اها آهي سموري بيدردي، ل

پاڙيسرين سان ائين محبت رکو، “، . . . . . . . ٿو ۽ گڎوگڎ مقدس آسماني آيتون ورجايون وڃن ٿيون

عاڳو آهي ته زمين تي خدا جي . ”اڻ سان رکو ٿاجيئن پنهنجي پكير خدا تي ايمان رکي ٿو ۽ د

لم ۽ استحصال وقت جڎهن رت ٹهكي ٿو، احساس ڦاٹن ٿا، مرضي هلي، چؤطرف ڦهليل ظ

توهان کي انسان جي تكريم نظر نه ٿي اچي، سچي ڳالھ آهي، جيستائين فطرت مٿان روحانيت

روحانيت انسان کي منافق بڻائي ٿي، . ي سمجھي نه ٿو سگجهيجو پيل چولو نه ٿو الهجي، ان ک

حقيقت کان اکيون بند كري ڇڎيندا آهيون، ائين گرم گرم اختيار كرياسان ٻٹا معيار

مڇي، ريڑهيون پائيندڙ جانور، بن مانس پنهنجو “جو چوڻ آهي ته،) Forbes(فوربز . بحثون ٿين ٿيون

ه ٿا ٿي سگهن، سمورا قسم خدا جي پنهنجي خيالن پاڻ هك قسم مان ٻئي قسم ۾ منتقل ن

تصويرون آهن، رڳو خدا جو دماغ ئي ان ۾ كا به حقيقي تبديلي آڻڻ ال سوچي ماديجون

ڊارون سختي سان اهڑي نظريئي جي ترديد كري ٿو، جنهن موجب قسم رڳو خدا جي . سگهي ٿو

رون زمين تي جاندارن جون دماغ ۾ ئي تبديل ٿين ٿا، ۽ ان جي دماغ ۾ پئدا ٿيندڙ تصوي

اهڑا نظريا اسان کي روكي ڇڎيندا ته، اسان انهن تبديلين پويان . شكليون اختيار كن ٿيون

111

آهي، ان کي ڳولھڻ جي كوشش نه كريون، ڊارون مذهب جي ) Machinism(جيكو ميكنزم

پر ،ه، هن وٽ مذهب ثابت ٿيندڙ نظريو نکي به پڑهيو) Colridge(هك حمايتي دانشور كولرج

مذهبي احساس روح ۾ قدرتي طور ملن ٿا، ۽ انهن جو . زندگي ۽ روزانا جيئري رهڻ جو عمل آهي

ڊارون ان جي جواب ۾ پنهنجي نوٽ بك ۾ لکي ٿو . موروثي جبلتن سان كو به واسطو نه آهي

الم ارادي ن غ

اڻهن کي تي مڑهي ٿو ۽ چوي ٿو، اهڑن م) Enslaved will(ته؛ كولرج ان جو الزام ا

ڇا توهان “هو سوال كري ٿو ته، . قيامت جي حساب كتاب ۽ جزا ۽ سزا ال ڇڎي ڏيڻ گهرجي

ن جو ”مان كنهن به ان عام بيماري، موت جي خوف جو عالج هٿ كيو آهي؟، پر ڊارون تي ا

كو به اثر نه ٿو ٿئي، وقت ٿيو آهي، هو جسم ۽ روح، عقل ۽ جبلت جي فرق کي ترڪ كري

كو هو، هن کي ائين لڳو ڄڻ ماڻهن جي ان مذهبي اپيل ۾ جهنم جي باھ جي ٻاڦ استعمال چ

ڊارون ٻين سمورن روشن خيال . . . . . . . سڑندا رهندا ) عقيدي وارا(ٿئي ٿي، جنهن ۾ سمورا

مفكرن وانگر، ابدي جهنم جي خوفناڪ عقيدي کي رد كري ڇڎيو، هن چيو جزا ۽ سزا جي

كار ۽ . اد قديم وحشياڻي دؤر جي وهم پرستي تي بيٺل آهيمذهبي عقيدن جي بنيموت، ڏ

سامي قبيلن جي جنگين جي وچ ۾ خدا قدوس تي ايمان اچانك پئدا نه ٿيو هو، مذهبي جبلت

سماجي حالتن مان ئي جنم وٺي ٿي، جڎهن هك قوم جو خدا ٻي قوم تي تباھ كندڙ دوزخ

نه رکندڙ ال ” ايمان“جو تصور ٺهندو، جيكو جي باھ وسائي رهيو هجي ته، اتي هك ئي خدا

کي ناراض كرڻ جي جرم ۾ ) خدا(جيكڎهن هك ابدي وجود . . . . . . بيرحم ئي هوندو

كنهن شخص کي ابدي سزا جو مستحق كري سگهجي ٿو ته، پو هك ٻار جو ڇركڻ به

هي خيال جن مان ڊارو ن متاثر ٿي رهيو ابدي برائي جي کاتي ۾ رکي سگهجي ٿو، اهي هئا ا

قديم عهدنامي ۾ ذكر كيل . هاڻي هو آسماني كتابن جي تجزيئي ۾ لڳي ويو. . . . . هو

تخليقي قصا ۽ غير طبعي اخالقيات ۽ جديد عهدنامي جي مذهبي كهاڻين ۽ متضاد ڳالھين تي

عيسى شايد اهو سڀ كجھ چيو ئي نه هجي، جيكو هن سان . هن جو ايمان ڊهي رهيو هو

. اهڑين وارداتن کان كو به مذهب بچيل قرار نه ٿو ڏيئي سگهجي. كيو ويو آهيمنسوب

مذهبي روايتن تي، وقت، تعصب، عقيدت ۽ الڳاپيل ماڻهن جي مفادن، جي ايتري ته دز چاڙهيل

گهڻو . هوندي آهي، جو ان تي بنا سوچڻ سمجھڻ جي ايمان آڻڻ دانشمندي نه ٿو چئي سگهجي

هي ۽ ائين لڳي به ٿو ته، جيكڎهن ايمان نه رهندو ته انسان جي كري اها ڳالھ كئي ويندي آ

ڊارون پنهنجي ذاتي تجربي جي حوالي سان چوي ٿو . زندگي ۾ هك وڏو خال پئدا ٿي ويندو

منهنجي دماغ ۾ كا ڇكي پئدا نه ٿي آهي، مون پنهنجو روح بلكل خالي محسوس نه “ته؛

ي پئدا ٿي آهي، مطلب ته بنا عقيدي انسان كيو آهي، ۽ نه ئي عملي طور تي مون ۾ كا تبديل

كنهن به ٹوڙڦوڙ ۽ بحران جو شكار نه ٿو ٿئي، پر مصنوعي نفسياتي مونجهارا پئدا كندڙ، انهن

ڊاررون ان ڳالھ کي . روحاني سهارن کان آزاد ٿي انسان اندر ۾ وڌيك مضبوط ٿي ويندو آهي

آهي، پر ان ال عقلي، اخالقي ۽ تاريخي چٹو كيو ته، ايمان ال رڳو جذباتي لڳا كافي نه

112

هرجن ٿيونکي هك ئي دفعو سدائين ال رد كرڻ گهرجي، ) مذهب(عيسائيت . شاهديون به گ

هاڻي ارتقا جي صورت ۾ اسان کي نئون مسيحا ملي ويو آهي، جيكو ان ڳالھ جي وضاحت

ي ۽ ارتقا جو ئي هك كري ٿو ته، دماغي، اخالقي ۽ مذهبي عقيدا انساني نسلن جي سماجي ترق

ٹي رهيا هئا، . حصو هئاسائنسي تحقيق ۽ وسيع مطالعي جي نتيجي ۾ هن جا عقيدا مسلسل ٹ

هو . . . . . . . . تي اعتماد پرزا پرزا ٿي رهيو هو ” اخالقي ۽ منصف كائنات“ڊارون جو هك

. ندي ڏسي رهيو هوانساني، نباتاتي ۽ حيواني دنيا ۾ هك بنھ غير جذباتي ۽ بي رحم راند هل

ع ۾ رائل فلسفي كلب ۾ شامل ٿيڻ جي دعوت قبول كري ورتي، هاڻي مالٿس، 1854ڊارون

هربرٽ اسپينسر، هكسلي ۽ اسكائوٽ تحريك جو باني بيڈن پاول، ڊارون جي ارتقا جي

نظريئي جي حمايت ۾ گڎ ٿي ويا هئا، بيڈن پاول مذهبي رنگ ۾ دليل ڏيندي لکيو ته، خدا جي

ت قانون ڏيڻ واري جهڑي آهي ۽ سائنسي قانون ئي معجزي جي حيثيت رکن ٿا، تنهن كري حيثي

ان کانپو معجزن تي يقين رکڻ مطلب، خدا جي وجود کان انكار كرڻ آهي، اهو معجزي پرستن

جي سوال جي جواب ڏيڻ ) Ultimate origin(ڊارون، زندگي جي پهرين ابتدا . ال منهن ٹوڙ جواب هو

زمين تي زندگي جو ابتدائي ظهور ناقابل تفتيش آهي، فطرت ۽ “رهيو هو، بقول ڊارون ۾ هٻكي

جيكا ڳالھ اهم آهي، اها آهي حيات جي ظهور ۾ اچڻ کانپو حياتيات جي سائنسدانن ال

جي ظهور جو سوال ائين ئي غير متعلق آهي، ) Globule(پهرئين حياتياتي مادي . جون تبديليون

ڊارون جو اصرار هو ته سوال هك ئي آهي ته ڇا . ڃي ته مادو كٿان آيو؟جيئن اهو چيو و

حيواني ۽ نباتاتي حيات كنهن ساڳي نسل سان تعلق رکن ٿا يا نه؟، ڊارون جي پهرين ابتدا جي

سوال کي نظر انداز كرڻ جو هك سبب اهو به هو ته، اڃا سائنس ان سوال تي كا گهڻي

حيات “تون سامهون نه آيون هيون، البته اڄ سائنس وٽ تحقيق نه كئي هئي ۽ الڳاپيل حقيق

تي تفصيلي جواب ۽ حقيقتون موجود آهن، جيكي ” ۽ اچي ٿي. . . . . . . ” كيئن ظهور ۾ آئي

ع ۾ شكاگو يونيورسٹي 1953الڳاپيل كتابن ۾ ڏسي سگهجن ٿيون، هلندي ڳالھ ٻڌائجي ته

سان گڎجي ليباريٹري ۾ زندگي ) Harold urey(پنهنجي استاد ) Stanely Miller(جي هك طالبعلم

پئدا كرڻ جو كامياب تجربو كيو، حياتي جي ظهور وقت زمين تي جيكي كيميائي

حالتون هيون، اهي هنن ليباريٹري ۾ پئدا كيون، ۽ ڏٺو ته غير نامياتي ماليكيول، كهڑي

ان ثابت ٿيو ته حياتي، ۾ تبديل ٿي ويا، ان م) Organic Molecule(طرح مختلف نامياتي ماليكيولن

خدا (ارب سال اڳ زمين پاڻمرادي 3.8كنهن مٿانهين قوت زمين تي نه آندي هئي، پر اڄ کان

. پئدا ٿي ويئي هئي) وانگر

جي حوالي سان ئي ڳالھ كئي وڃي ۽ انواع هئي ته، زندگي جي حكمت عمليڊارون جي

حالتن جي وڌيك سازگار ٿيڻ ۽ سائنس مذهب جي ڏنل تخليقي نظريئي کي پاڻمرادي ڊهڻ ڏجي،

فطري “جي سماجي بنيادن جي تبديل ٿيڻ جي كري ڊارون فيصلو كيو ته، هاڻي

113

جو نظريو پيش كيو وڃي، جنهن نيٺ ان تصور تي آخري ضرب هنئي، ) Natural selection(” چونڈ

ارون ڊ. جنهن موجب، مخلوقات جي پئدائش فطرت کان مٿانهين هستي جي طرفان پيئي ٿئي

اعالن كيو ته، سموري مخلوق فطرت جي كارخاني ۾ تخليق ٿي رهي آهي، ۽ فطرت جي اها

ارتقا ان جي . جي صالحيت رکي ٿي) Self improvement(وركشاپ پنهنجي اندر پاڻمرادي ترقي

ل آهن، ) Pillars(معيشيت آهي، حياتي جي بقا جي جدوجهد، ڊڪ ڊوڙ ۽ چونڈ هن جا بنيادي ٺ

. ن جنم وٺي رهيون آهنن جنگ ۾ اڻ ڳڻيا هالڪ ٿي رهيا آهن ۽ نيون جنسوفطرت جي ا

ذارو كن ٿا، كر تي گ

كجھ ٿورڙا ئي پاڻ کي بهتر كري سگهندا آهن، گهڻا ته رڳو ماني ٹ

جن جي جدوجهد اجائي هوندي آهي، هك ٻئي کي ڌكا ڏيندي اڳتي پيو وڌجي، كمزور

سانيت جا دعويدار الزام مڑهي سگهن ٿا ته، ڊارون پيرن هيٺ لتاڙجي رهيو آهي، اخالقيات ۽ ان

فطرت ۽ سائنس طرفان طاقتور کي كمزورن کي لتاڙڻ جو الئسنس ڏيئي رهيو آهي، پر

جيكڎهن منافقت جي عينك الهي ڏٺو وڃي ته، اڄ تائين جيترا به ديني ۽ سيكيولر

طاقتور کي . دا رهيا آهنهكجهڑائي جا دعويدار نظام آيا آهن، حقيقت ۾ سمورا اهائي راند کيڎن

سدائين فائدي واري حيثيت حاصل هوندي آهي ۽ كمزور چيڀاٹيو ويندو آهي، ان عمل ۾ كا

اڳيان نه ٿي اچي، خدا، رسول، عبادتون پٹ پئجي وينديون آهن، ڊارون سائنسدان ۽ ” پرهيزگاري“به

.فطرت جو ترجمان هو، هن کان منافقت نه پئي ٿي سگهي

ٿي ) Apes(اهو ناممكن آهي ته “هوڏانهن اڃا تائين اهڑيون آوازون پئي آيون ته، ا

۾ تبديل نه ٿو ٿي سگهي، انسان نوعكنهن ٻئي خونخور. بيهي رهيا آهن، ۽ انسان بڻجي ويا آهن

، پر ارتقا جي نظريئي جي رد نه ٿي سگهندڙ ”محفوظ آهي، ان جي عزت کي كو به خطرو نه آهي

جي سامهون اچڻ سان مذهبي حلقن، مذهب جي پراڻي مؤقف ۾ تبديلي كري ورتي، حقيقتن

هاڻي هو چوڻ لڳا ته تخليق هك مسلسل عمل جو نان آهي، نه ته هو اهو ئي چوندا هئا ته،

كڎهن كڎهن، خدا تڎهن به خدا سموري مخلوق جي تخليق ابتدا ۾ ئي كري ڇڎي هئي،

راند يعني معجزي سان فطرت جي كنهن عمل ۾ تبديلي اچي وڃي جي سڌي سنئين هٿ چ

انسان جي عزت خطري ۾ پوڻ جي سوال تي ڊارون چيو ته، مون کي افسوس سان اهو چوڻو . ٿي

ٿو پوي ته، مون وٽ انسان جي عزت جو كو به يقين وارو نظريو نه آهي، آئون مطمئن آهيان، ان

درندا هئاسين، هن وضاحت ڳالھ جو امكان آهي ته، اسان بنھ پري ماضي ۾ كڎهن رڳو

جي زنجير آهي، ) Cause & Effect( علت ۽ معلولكئي ته، فطرت هك اڻ تبديل ٿيندڙ مادي

كا به شئي اهڑي نه آهي، جيكا خدا جي طرفان هجي، فطرت جا سبب كنهن اهڑي شئي جو

پتو نه ٿا ڏين، جنهن کي خدا جي مرضي جي مسلسل كارروائي قرار ڏيئي سگهجي، اهڑو كجھ

به نه آهي ته، خدا مک کي ذاتي طور پاڻ ڊيزائين كري ٿو ۽ ان ۾ تبديليون آڻي ٿو، اها فطرت

م جي چونڈ آهي، جيكا فيصلو كري ٿي ته، كنهن کي كيئن هجڻ گهرجي، كير گ

ٿيندو ۽ كير باقي رهندو، ڊارون جو اهو به چوڻ هو ته، عقلي ۽ قانون تي ٻڌل فطرت بدي جي

114

كري ٿي، جيكڎهن هر شئي، خدا جي طرفان ٿئي ٿي ته، پو بدي ڇا مسئلي جو حل به پيش

آهي؟، آئون پنهنجي پاڻ کي كنهن اهڑي عادل، مهربان، ۽ قادر مطلق خدا تي ايمان آڻڻ تي مائل

کي پهرين ) Parasites Inchneumonide(نه ٿو كري سگهان، جيكو هك اهڑي طفيلي كيڑي

لي نيت جاندار پوپٹ کائي جيئرو رهڻ آهي، حالتن سان ڊزائين ۽ پو پئدا كري ٿو، جنهن جي ک

، رڳو اهڑي دنيا ۾ ئي ممكن آهي، جيكي قانونن موجب هلي ڍارڻگڎ پاڻ کي اهڑي طرح

ان مفهوم ۾ خدا هك غير . . . . . . . ۽ قانونن جي ذميواري خدا تي نه هجي . . . . . . . . رهي هجي

. . . . . .هنجي پاڻ ۾ پاڻڀري ۽ خود مختيار حاضر جاگيردار وانگر آهي ۽ فطرت پن

اهو هو ڊارون جنهن صداقت جي اهڑي لٺ ڦيري، جنهن فطرت جي باري ۾ انسان جو قديم

فطرت جي عمل مان خدا هك رازي طور هاڻي ٻاهر ٿي . ٻاراڻو نقطه نظر هكدم بدالئي ڇڎيو

فنكار جي حيثيت حاصل ٿي کي فطرت جي) Sexual selection(جنسي چونڈ چكو هو، ۽

۽ رنگا رنگي دنيا کي پنهنجي قسمين قسمينچكي هئي، هاڻي انسان پاڻ کي ۽ فطرت کي توڙي

اصل حالت ۾ ڏسي سگهيو ٿي ته، كيترين تهذيبن تي پيل صديون پراڻي پردي جي اوڍ ڦاٹي

عين كرڻ ۾ چكي هئي، ڊارون ان نظريئي جي به مخالفت كئي ته، خدا ارتقا جي رخ کي مت

كو كردار ادا كري ٿو، هن چيو ته فطرت جو عمل هك اهڑي رازي وانگر آهي، جيكو

پهاڙن جي چوٹي تان ڊهندڙ پٿرن مان انهن پٿرن کي چونڈي ٿو، جيكي هن جي عمارت ال

فائديمند آهن، انهن حالتن ۾ كو به ائين سوچي نه ٿو سگهي ته، پٿر پهاڙ جي چوٹي تان رازي جي

. هيٺ اچن مرضي موجب

لنديون ويون، هو ڊارون جو ذهني ارتقا به ان جي ارتقا جي نظريئي وانگر هو، جيئن جيئن سچايون ک

كافي عرصو هن جو مؤقف . ڏانهن وڌندو ويو ست وادي مان ال ادريت جي بيابانايمان جي م

اهم ڳالھ رهيو ته خدا آهي يا ناهي؟، ان جي باري ۾ اسان كجھ نه ٿا چئي سگهون، تڎهن به

اها آهي ته، هن دنيا جي عمل ۾ نه ان جو كو دخل آهي ۽ نه ئي هن دنيا کي كو پئدا كرڻ

. وارو آهي

115

۽ خدا )Sigmund Freud 1856-1939(فرائيڈ

جي نفسياتي مرضنڳو کانپو نفسيات جو علم رع Sigmund Freud (1939-1856(سگمنڈ فرائيڈ

انسان جي هر كاوش جي پويان عمل كندڙ نفسياتي پرعالج تائين محدود نه رهيو هو،

ذارين جو سائنسي تجزيو كرڻ جي اهليت حاصل كري ويواچو ته ڏسون جديد علم . كارگ

نفسيات جو بابا آدم، فرائيڈ اسان کي ان خدا جي تصور جي باري ۾ ڇا ٿو ٻڌائي، جيكو قديم

فلسفين، صوفين ايستائين جو، جديد ترين طبيعيات جي . ين تهذيبي انسان کان وٺي مفكرنتر

.ماهرن جي شعور ۾ جن وانگر پويان پيل آهي

ن وكڻدڙ يهودي جي گهر ۾ 1856مئي 6فرائيڈ ع ۾ چيكو سلواكيا ۾ هك ا

جيكا پنهنجي مڑس کان پئدا ٿيو، هن جي ما هن جي پي جيكب فرائيڈ جي ٹين زال هئي،

۽ بنھ ) وقت کان اڳ وڌيل ويجهيل( ويھ سال ننڍي هئي، فرائيڈ ٻالجتي کان ئي بيحد ذهين

هن سموري زندگي مذهب تي عمل نه كيو، پر هن کي . سخت محنت كرڻ وارو شخص هو

مان به نه ٿيو ته هو يهودي نسل هو، تنهن هوندي هن کي نازين جي يهودي دشمن كڎهن گ

فرائيڈ پاڻ ته هك مهذب ماڻهو ئي هو، پر هو تهذيب کي جابر . جو نشانو بڻجڻو پيوتحريك

سمجهندو هو، هن جي خيال ۾ تهذيب جبلتن جي تسكين تي انسان جي برداشت کان ٻاهر

سر کنيو، تنهن اعصابي عالمتنپابنديون هڻي ڇڎيون آهن، جنهن جي رد عمل ۾ انسان جي اندر

نسان جي مطالعي ۾ اونهي دلچسپي هئي، هو انسان جي علم كري فرائيڈ کي ابتدائي ا

)Anthropology ( جي انهن ماهرن تي تنقيد كندو هو، جيكي آرام كرسين تي ويهي ۽ علمي

ذاري ڇڎيندا هئا) Theoritical(کانسوا رڳو نظرياتي ) Field work(كمن فرائيڈ . پٹاڙ ۾ زندگي گ

فرائيڈ جو . قرار ڏيئي رد كري ڇڎيو) Illusory(الي سمورن مذهبي عقيدن کي فريب ڏيندڙ ۽ خي

تي پهچي سگهجي ) Actual event(آخري دم تائين اهو خيال هو ته تاريخ ۾ پوئتي وڃي اصلي واقعي

ٿو، جتان مذهب ۽ اخالقيات جي شروعات ٿي، هن کي ان ڳالھ جو اعتراف هو ته، مذهب

اهم كردار ادا كري ٿو، پر هو کي دٻائڻ ۾ ) Symptoms( اعصابي عالمتنكڎهن كڎهن

Wishful(سختي سان ان ڳالھ تي قائم رهيو ته، مذهبي عقيدا خواهشن تي ٻڌل نظر جي دوکي

illusions (كجھ به نه آهن قديم انسان کي فطرت جي “فرائيڈ جي لفظن ۾ . کانسوا

هڑائي ، هن کي تقدير جي بيرحم راند سان هكجدهشتناكين جي سر چڑهيل ڀوت کي الهڻو هو

، خاص كري تقدير جي اها ظالماڻي راند، جيكا موت ۾ نظر ايندي هئي، پئدا كرڻي هئي

انسان کي انهن مصيبتن جو پورائو كرڻو هو، جيكي تهذيبي زندگي عام طور هن تي مڑهيندي

پئي ويئي، تنهن كري فرائيڈ جو ايمان هو ته، مذهب انسان جي بيوسي جي احساسن مان پئدا

قديم بالغ انسان جي زندگي زلزلن کان وٺي . جو تصور ان جو ئي اولڑو هو) خدا(تائن ٿيو هو ۽ ديو

116

بيمارين تائين هر قسم جي خطرن جي منهن ۾ هئي، جڎهن ته هك ٻار جي شكل ۾ هو اڃا

دٻيل وڌيك بيوس هو، پر پنهنجي پي کي سڃاڻندو هو، ڀلي هو هن کي كيترو ئي

)Formidable (فرائيڈ لکي ٿو . هٹ ۾ گهٹ هو هن کي خطرن کان بچائيندو هوڳندو هجي، گڇو نه ل

نئين ڄاول ٻار جي بيوسي ۽ ان جي پي جي خواهش ۾ مذهبي عقيدن جو جنم سمجهڻ، ته،

، جيئن ته خوف جا احساس رڳو ٻالجتي تائين محدود نه مون کي پكو ۽ يقيني ڏسڻ ۾ اچي ٿو

ي خوف ۾ ورتل رهن ٿا، آئون ٻار جي پي جي هوندا آهن، بالغ ماڻهو به قسمت جي اعلى قوت ج

ان کان . تحفظ كرڻ واري ضرورت کان وڌيك طاقتور ضرورت جو تصور نه ٿو كري سگهان

پهرين فرائيڈ انهن خطرن جي اهميت تي روشني وجھي چكو هو، جيكي فرد کي اندر ۾

وچ ۾ هكجهڑائي جي ) Practices(ڊيڄاري رکن ٿا، ان سلسلي ۾ هو جناتي رسمن ۽ مذهبي عملن

بيان كري ٿو، هن جي نظر ۾ جناتي رسمون پنهنجي انا کي تحفظ ڏيڻ جو ذريعو هيون، عبادت

فرائيڈ وٽ مذهب، تهذيب جي هك جز طور جبلي اوٻهرن . به اهو ئي كرادار ادا كري ٿي

)Impulsus ( نه اهڑا اوٻهراکي دٻائڻ ۽ ان جي خاتمي كرڻ جي بنياد تي قائم آهن، ان هوندي اهي

اهي اوٻهرا سماجي طور تي . الزمي طور هجي ٿي اعصابي خلل ۾ جنسي جبلتٿا هجن، جيئن

نيك نقصان رسائيندڙ هوندا آهن، پر مكمل طور تي جنسي عنصر کان خالي نه هوندا آهن،

ماڻهو جيئن ته دعائن ۾ پنهنجي گناهگار هجڻ جو اعتراف كري وجهندا آهن، ان كري انهن

ا كرڻ جي ضرورت هوندي آهي ته جيئن انهن جي اندر گناھ جا جيكي کي مذهبي رسمون اد

جذبا پئدا ٿي رهيا آهن، ان جي خالف دفاع ۽ انهن جبلي قوتن کي پري كري يا قابو كري

.سگهن، جن جو انهن کي ڊپ هوندو آهي، ته اهي انهن کي اندران ٹوڙي ڇڎيندا

جو عالمي نفسياتي مسئلو قرار ڏيئي فرائيڈ ان حد تائين پك ڏيئي ڇڎي ته مذهب کي انسانيت

سگهجي ٿو، ان كري ته مذهبي عقيدا به انهن نفسياتي مونجهارن وانگر آهن، جن کي انسانيت

فرائيڈ جي نظريئي . پنهنهجي جهالت ۽ كم عقلي جي دؤر کان پنهنجي شعور ۾ دٻائي رکيو هو

ن ذريعي فرد کي تحفظ موجب، مذهب اندر مان اٿندڙ انهن سركش اوٻهرن کان عبادتن ۽ رسم

ئي پابنديون لڳائڻ ◌ ڏيارڻ جو واعدو كري ٿو، جن تي تهذيبي زندگي، انفرادي رضامندي کانسوا

شي كنهن حد تائين پنهنجي سماجي ساٿين سان هيكڑائي جو مطالبو كري ٿي، نفس ك

سي جو احساس گهٹ ٿي پوي ٿو، ٻيو ٿي ۽ ائين جبلتن جي پورائي جي بيو کي ممكن بڻائي

مذهب كنهن به شكل ۾ موت کانپو زندگي جو واعدو كري ٿو، ان سان موت جي

. يوننعام طور آسماني لذتون به ڏنيون وينددهشت گهٹجي ٿي، ۽ اهو به سمجهيو وڃي ٿو ته، ا

تسليم قرار ڏيئي ٿو، ان هوندي ته هواعصاب ال چڑ ڏياريندڙ فرائيڈ تهذيب جي عمل کي

جيئرو رهڻ چاهي ٿو ته، پو ان جي ال تهذيب ضروري آهي، پر كري ٿو ته، جيكڎهن ماڻهو

هو انهن زخمن جي ڳالھ كري ٿو، جيكي تهذيب جي عمل دؤران فرد کي لڳن ٿا، جڎهن هو

.ان کي هك فطري زندگي گذارڻ کان روكين ٿا

117

آهي،) The future of an illusion-1927(مغالطي جو مستقبل “ فرائيڈ جو هك مشهور كتاب

قرار رڃ جو ڀنڈارجنهن ۾ هو خدا جي تصور کي انسان جو وهم ۽ مذهب کي خوش كندڙ

كنهن سماج ۾ مذهبي نظرين کي ايتري اهميت ان كري ڏني ٿي وڃي جو عقيدا . ڏيئي ٿو

انسان جي جذباتي ۽ نفسياتي ضرورتن جو پورائو كن ٿا، انسان جڎهن كنهن سماج ۾ پلجي

۽ ٻه چار وانگر مذهبي نظريا به ورثي ۾ وٺي ٿو، انهن نظرين کي ٿو ته، هو رياضي جي قانون ٻه

روحاني رنگ ۾ ان كري پيش كيو وڃي ٿو ته جيئن، ان جي تاريخي اهميت کي گهٹ كري

مذهبي اهميت کي وڌايو وڃي ٿو ته، جيئن ايمان وارا مقدس لکڻين، شخصيتن ۽ كردارن کي

مذهبي خيال منطق ذريعي نه پر . ري سگهنتاريخي پسمنظر ۾ پرکي، كو معروضي تجزيو نه ك

ايمان جي رستي انسان تائين پهچن ٿا، ان كري اهي ماڻهن کي گهڻو عزيز هوندا آهن، هو پنهنجو

پاڻ کي خوش قسمت ۽ ايمان جي دولت سان ماالمال خيال كرڻ لڳن ٿا ۽ جيكي ايمان نه ٿا

لمن ۾ فرق اهو آهي ته، مذهبي علم ۽ ٻين ع. رکن، انهن کي گهٹ سمجھ وارو سمجھن ٿا

جيكڎهن ٻالجتي ۾ اسان جاگرافي جو سبق پڑهون ٿا ته جواني ۾ دنيا گهمي ڦري ان جي

تصديق كري سگهون ٿا، جيكو جاگرافي جي استاد اسان کي پڑهايو هو، پر مذهبي علم تي

ن نه اهو اصول الڳو نه ٿو ٿئي، ان جي باري ۾ اهو سيکاريو ٿو وڃي ته، انهن کي شك جي نظر سا

ڏسڻ گهرجي، پر هك زمانو هو، جڎهن مذهبي نظرين کي شك جي نگاھ سان ڏسڻ واري کي

فرائيڈ چيو هو ته اها كا اثرائتي دليل ناهي ته ). اسان وٽ اڄ به ائين آهي( سزا ڏني ويندي هئي

انهن نظرين تي ان ال ايمان آڻجي جو اسان جي وڏڙن ان تي ايمان آندو هو، ان كري ته كيترن

فرائيڈ مذهبي تعليم جي . والن سان اسان جا بزرگ اسان کان گهٹ علم ۽ سمجھ وارا هئاح

حوالي سان چٹو كري ٿو ته ٻالجتي ۾ اسان کي جيكو علم ڏنو ويندو آهي، ان جو سڀ کان

اهم حصو جنهن جو تعلق زندگي جي رازن سان هوندو آهي، سڀ کان وڌيك غير معتبر هوندو

جي كا به تصديق نه ٿا كري سگهون ۽ نه ئي مذهبي عقيدن جي آهي، ڇاكاڻ ته اسان ان

مذهبي عقيدن جي باري ۾ . سلسلي ۾ كنهن شك يا سوال كرڻ جي اجازت ڏني وڃي ٿي

جيترا به ثبوت ڏنا ٿا وڃن، انهن جو تعلق ماضي سان هوندو آهي، ظاهر آهي ان جي تصديق نه ٿي

۽ اعتراضن سان ٹكرا ٿئي ٿو ته، اهي ٿي سگهي ۽ جيكڎهن مذهبي ماڻهن جو سوالن، جوابن

چوندا ته مذهبي عقيدا منطق جي دائري کان ٻاهر ۽ مٿانهان آهن، عقيدا انسان پنهنجي دل جي

اونهائين ۾ محسوس كري ٿو، انهن کي عقل سان ثابت نه ٿو كري سگهجي، فرائيڈ سوال ٿو

ب نه ٿئي يا عقل کي تياڳي انهن ماڻهن جو ڇا ٿيندو، جن کي سڄي عمر اهو تجربو نصي“كري

.كنهن داخلي تجربي سببان نظرين کي تبديل كرڻ ال تيار نه هجن

جڎهن آئون پنهنجي ٻارن کي پرين جون كهاڻيون ٻڌائيندو هئس ته هو پڇندا هئا “بقول فرائيڈ

ڇا اهي كهاڻيون سچيون آهن؟، ته آئون اهو چوندو هئس ته اهي كهاڻيون سچيون ! ته بابا

ته انهن جي منهن تي بيزاري جا جذبا چٹا هوندا هئا، انهن کي ائين لڳندو هو، ڄڻ انهن سان ناهن

118

ناانصافي كئي ويئي هجي، مذهبي ماڻهن جو ٻارن کان به برو حال هوندو آهي، ڇاكاڻ ته

عقيدن جي پرين جي آکاڻين تي تقدس جي چادر چڑهيل هوندي آهي، اهو ئي سبب آهي ته وقتن

انساني فكر جي ساهمي ۾ تورڻ جي اجازت نه ڏني ويئي آهي، عقيدن جا نفسياتي کان عقيدا،

سبب ڳولهڻ نكرون ته پتو پوي ٿو ته، انسان کي تحفظ جي ضرورت هوندي آهي، جيكو هن

هن کي مختلف خطرن جي ڊپ کان نجات ڏياري ٿو، نيكي ۽ بدي . کي خدا جو تصور ڏيئي ٿو

ناانصافين جو مرڻ کانپو پورائو ڏي ٿو، كائنات جي جو هك ماپو به ڏيئي ٿو ۽ زندگي جي

ابتدا، جسم ۽ روح جي رشتي ۽ زندگي جي ٻين مسئلن جو به حل پيش كري ٿو، ان سان انسان

كيل جواب ملي پون ٿا ۽ انهن کي پنهنجي مسئلن تي ويچار كري کي انيك سوالن جا ٺهيل ٺ

۽ سكون جي جا محسوس كندا ان كري مذهب ۾ ماڻهو عافيت . حل نه ٿا ڳولهڻا پون

.آهن

اهو سمجهي وچئين طبقي جي نپايل نينگريفرائيڈ چوي ٿو ته، جيكڎهن هك

وٺي ته، هك ڏينهن هك امير شهزادو اچي هن سان شادي كندو ته اهو ممكن آهي، ۽

هن دنيا کي كيترائي دفعا ائين ٿيو به آهي، پر آسمان مان لٿل خدا جي كنهن نمائندي جو

،رڃ چئونکان ٻاهر آهي ۽ ان جو بلكل به امكان نه آهي، ان کي چاهي سمجھ جنت بڻائڻ

اهو لوهار جي ان ايمان کان مختلف ناهي ته هك ڏينهن هن جو . جو حصو چئون چاهي ديوانگي

کي (Delusions) نفسياتي مريضن جي هٿ ٺوكئي ايمان. سموري جو سمورو لوھ سون ٿي پوندو

رڃن منطق جي حوالي سان غلط ثابت كري سگهون ٿا، پر عقيدي جي مقدس نفسياتي ته اسا

جو ڇا كجي؟، مذهبي عقيدن جي بدقسمتي رهي آهي ته، اسان انهن مان كنهن هك کي به

سچو ثابت نه ٿا كري سگهون، پر اسان صدين جي محنت ۽ رياضت سان جيكو علم حاصل

لڳايو هو، عقيدا انهن سان كا به پتوحقيقتن جو كيو هو، انسان ۽ كائنات جي باري ۾ جن

جيكڎهن سائنس اڄ به زندگي جي باري ۾ كجھ سوالن جا جواب نه ٿي . ڀيٹ نه ٿا كن

ڏيئي سگهي، تڎهن به سائنسي نقطه نظر اهو واحد معتبر طريقو آهي، جنهن سان اسان جي

، جن تي انسان حاصل كري سگهنداسين سمجھزندگي ۽ كائنات جي باري ۾ حقيقتون ۽

متفق ٿي سگهن، پنهنجي ذات جي اونهائين ۾ لهي پنهنجي شخصيت ۽ ذهن جي باري ۾ ته ڄاڻي

سگهون ٿا، پر عالمگير صداقتون نه ٿا لهي سگهون، ڳالھ ٻولھ جي ان موڙ تي كو به چئي

سگهي ٿو ته، جيكڎهن مذهبي عقيدا عقل ۽ دليل سان ثابت نه ٿا ٿين تڎهن به انهن تي ايمان

ک ۽ غم ۾ ورتل دلين کي آسيس آڻڻ ۾ كهڑي خرابي آهي، انهن عقيدن سان كيترن ئي ڏ

ته ملي ٿي، فرائيڈ ان جي جواب ۾ چوي ٿو ته، جهڑي طرح كنهن ماڻهو کي كنهن ڳالھ يا

عقيدي تي ايمان آڻڻ ال مجبور نه ٿو كري سگهجي، اهڑي طرح اسان كنهن کي به ايمان نه

كري سگهون، پر انسان کي آزاد هئڻ گهرجي ته، جيئن هو پنهنجي ناقداڻي آڻڻ تي به مجبور نه ٿا

جهالت نيٺ جهالت . سوچ کي معطل نه كري، ۽ ان قسم جي ڳالهين سان دوکي ۾ نه اچي

119

زندگي جي كنهن ٻي . آهي، چاهي ان جي حق ۾ كيترا ٻاراڻا دليل ڇو نه پيش كيا وڃن

يصلو نه كندو، پر مذهبي عقيدن جي بحث شعبي ۾ كو به ماڻهو اهڑين كمزور بنيادن تي ف

۾ ماڻهو هر قسم جي حقيقتن کان اکٻوٽ ۽ بي ايماني كري ٿو، مذهبي ماڻهو خدا جو هك

تصور پيش كن ٿا، جنهن کي هنن پنهنجي ذهن ۾ تخليق كيو هوندو آهي ۽ پو تجريدياهڑو

جي پنهنجي اصرار كندا آهن ته انهن حقيقت هٿ كري ورتي آهي، خدا جو تصور انسان

بيوسي ۽ مجبوري جي احساس جو نتيجو آهي، پر اهائي بيوسي ۽ مجبوري جي زمين خدا ۽ مذهب

.ال بنھ ئي زرخيز ثابت ٿيندي رهي آهي

سوال اهو آهي ته آخر اهي كهڑا ماڻهو آهن، جن اهڑن عقيدن کي جنم ڏنو، ڳالھ سمجھ ۾

نظام ڏسي انسان خواهش كئي ته هك نه ٿي اچي ته، زندگي ۽ كائنات جو غير منصفاڻو

كري ۽ جيكڎهن هن دنيا ۾ نه ته اڳين دنيا ۾ الڳواهڑو خدا هجي، جيكو زندگي ۾ انصاف

. كري، پر اهو خيال هك خواهش کان وڌيك اهميت نه ٿو رکيفضا قائم ئي انصاف جي

ول اسانجي وڏڙن مذهبي عقيدن جي پناھ وٺڻ بدران زندگي جي كڑين حقيقتن کي قب! كاش

فرائيڈ . كرڻ ۽ كائنات جي منجهيل مسئلن کي حل كرڻ جي كوشش كئي هجي ها

جي سامهون اهو سوال رکيو ويو ته انساني تهذيب ۽ ثقافت جي عمارت مذهبي عقيدن تي

اوساريل آهي ۽ جيكڎهن انسانن کي اهو درس ڏنو ويو ته نه كو طاقتور ۽ منصف خدا آهي ۽

ي، نه ئي موت کانپو زندگي جي كا حقيقت آهي، ته هو نه ئي كا روحاني دنيا موجود آه

طاقت جو ناجائز استعمال . تهذيب جي سمورين روايتن، قدرن ۽ قانونن کان انكار كري ڇڎيندو

۽ ظلم جو كاروهنوار هوندو، تنهن كري جيكڎهن اسان تي اها حقيقت ظاهر ٿي به پوي ته،

نيت جي بقا ال اسان کي ان حقيقت کي مذهب جي جهولي ۾ سچائيون نه آهن، تڎهن به انسا

عام ماڻهو کان لكائي رکڻ گهرجي، جيكڎهن اسان عوام کان انهن جا عقيدا کسي ورتا ته اهو

جي سهاري زندگي گذارين ٿا، وڌيك اهو ته انسان گهوڙينوڏو ظلم هوندو، اڻ ڳڻيا ماڻهو انهن

ه عالج ناهي ۽ حيراني جي جي كيترين ئي نفسياتي ۽ جذباتي ضرورتن جو سائنس وٽ كوب

ڳالھ اها آهي ته اهو نفسياتي ماهر، جيكو سموري زندگي اهو ثابت كرڻ جي كوشش

كري ٿو ته انساني عمل ۽ زندگي جي محركات جو تعلق عقل سان گهٹ ۽ جبلتن ۽

خواهشن سان وڌيك آهي، اڄ انسان کي ان جي جذباتي خواهشن جي پورائي کان روكي رهيو

هڑو درس ڏيئي رهيو آهي، جيكو انساني تهذيب جي بقا ال بنھ ئي هاڃيكار آهي ۽ عقل جو ا

.آهي

منهنجي نگاھ ۾ انساني تهذيب ۽ ارتقا جي ال انهن مذهبي عقيدن “فرائيڈ ان جو جواب ڏي ٿو ته

تي ايمان آڻڻ، ايمان نه آڻڻ کان وڌيك خطرناڪ آهي، مذهب انساني سماجن تي هزارين سال

كمراني كئي آ۽ ناانصافين سان ڀري پئي آالمهي، پر ان دؤر ۾ به انساني زندگي مصيبتن، ح

هئي، ان دؤر ۾ به انسان گناھ كندا هئا، مذهبي كتابن ۽ اعتقادن کي جڎهن تنقيد ۽ سائنس

120

جي نظر سان ڏٺو وڃي ته، ان ۾ كيتريون ئي كوتاهيون ۽ خاميون ڏسڻ ۾ اچن ٿيون، مذهبي

جي سوچ ۾ كيتريون هكجهڑايون نظر اچن ) Primitive people(اعتقادن ۽ غير مهذب قومن

انساني تهذيب کي اڻ پڑهيل، مجبور ۽ عتاب هيٺ آيل عوام کان وڌيك خطرو آهي، . ٿيون

پر اهڑي طرح ،ٿينديمذهبي عقيدن جا محل ڊهڻ سان انساني تهذيب بحران جو شكار نه

زده هئا ته انهن تي كا قيامت جڎهن ڳوٺ جي كنهن مقدس وڻ کي وڍيو ويو ته ماڻهو خوف

اسانکي .ايندي، پر ان واقعي کانپو نه ته كو عذاب آيو نه ئي ماڻهن جون جانيون خطري ۾ پيون

انساني مسئلن جي ال خدا جي مرضي ڳولهڻ جي كا به ضرورت كانهي، ڇاكاڻ ته مذهبن

ضي کي مختلف جي مطالعي مان خبر پوي ٿي ته مختلف قومن ۽ مختلف مذهبن ۾ خدا جي مر

انداز ۾ پيش كيو ويو آهي ۽ كنهن انسان ال ان جي صحت جي جانچ پڑتال اختالفيئي نه، پر

جيكڎهن اسان انساني زندگي جا معقول ۽ منصفاڻا قانون پنهنجي . كرڻ ناممكن نه آهي

شعور علم ۽ هكٻئي جي صالح مشوري سان ڳولهڻ ۾ كامياب ٿي وڃون ته، اسان کي ان

مذهب ۽ آسماني كتابن کي آڻڻ جي كهڑي ضرورت آهي، ائين كرڻ سان عمل ۾ خدا،

اهي قانون آسمانن تان لهي زمين تي اچي ويندا، انهن ۾ حالتن ۽ انساني سماج جي بدلجڻ سان گڎ

تبديليون به آڻي سگهبيون ۽ اهي حقيقت پسنداڻا به هوندا، آسماني قانون جي هك طرف الڳو

ي پوي ٿي، جڎهن ته پنهنجي ٺاهيل قانون جي باري ۾ ماڻهن ٿيڻ سان ماڻهن ۾ كؤڙاڻ پئدا ٿ

جو رويو همدرداڻو ۽ دوستاڻو هوندو، انهن کي اندازو هوندو ته ان ۾ انهن جي بهتري لكل آهي،

پوندو، ۽ ان وچين كڑي مان ترڪ كرڻو ،تنهن كري اسان کي قانون کي خدا سان سلهاڙڻ

.جي سفر کي هك قدم اڳتي كري سگهونجيئن اسان ارتقا ،نجات حاصل كڻي پوندي ته

جاڳر كري ڇڎيو آهي ته، مذهبي عقيدن تاريخ جي مطالعي ۽ نفسياتي سائنس اسان تي اهو ا

تي ايمان آڻڻ ۾ الشعوري محركات اهم كردار ادا كيو آهي ۽ اهو مرحلو اچي ويو آهي ته،

ن، جهڑي طرح هك اسان ان الشعوري عملن جي بدران پنهنجي شعور ۽ عقل تي وڌيك ڀاڙيو

مذهبي ذهني مريض پنهنجي مونجهارن جي سمجهاڻي کانپو پنهنجو نقطهنظر ۽ عمل جو طور

طريقو بدالئي ٿو ۽ زندگي جا فيصال عقل ۽ دانش جي بنيادن تي كري ٿو، مذهبي عقيدا ۽

نظريا صدين جي سفر کانپو ايترو ته دز ۾ ڀرجي چكا آهن، جو انهن ۾ حق ۽ سچ ڳولھڻ

كل ٿي پيو آهي، پراڻي زماني ۾ انسان جو شعور ٻارن وانگر هو، هن سان گڎ استعارن جي مش

زبان استعمال ٿيندي هئي، پر اڄ اسان هن سان زندگي ۽ دنيا جي باري ۾ مذهبي استعارن واري

ته ماڻهن جو اهو گمان . . . . . زبان ۾ ڳالهايون ته، سائنس جڎهن انهن کي حقيقتون ٻڌائيندي

زم آهي ته مذهب جي نالي تي انهن سان كوڙ كيو ويو آهي، بلكل ائين ئي جيئن كرڻ ال

كو ٻار پڇي ته اهي آسمانن تان ايندا آهن ۽ انهن کي پکي کڻي ايندا آهن، پر ان ٻار کي وڏو ٿي

حقيقت جي خبر پوي ٿي ته، هو سمجهي ٿو ته ان جي مائٹن دوکو ڏنو آهي، هاڻي اسان ڄاڻي

سان استعاراتي زبان ۾ ڳالھائڻ کان بهتر آهي ته اسان انهن جي عقل موجب چكا آهيون ته ٻارن

121

انهن کي زندگي جي حقيقتن جي باري ۾ ٻڌايون، اها ئي صورتحال مذهبي عقيدن کي مڃڻ وارن

. انسانن جي به آهي

ايمان رکڻ وارو پنهنجي عقيدن سان عقل جي بدران جذبات سان جڑيل هوندو آهي، پر

انجي آسپاس گهڻائي اهڑا ماڻهو هوندا آهن، جن سماج جي ڊپ ۾ مذهبي روايتن کي زندگي اس

جي ٻين كڑين حقيقتن وانگر قبول كري رکيو آهي، منهنجي خيال ۾ انسانن جو عقل ۽ شعور

کي قبول نه كرڻ جو عمل، ان مذهبي تربيت جو حصو آهي، جيكي انسانن کي ٻالجتي ۾

ن کي ايتري ننڍي عمر ۾ خدا، مذهب، ۽ موت کانپو جي زندگي جي ڏني ويندي آهي، اسان ٻار

باري ۾ تصور ڏيندا آهيون، جڎهن انهن جي عقل ان کي سمجهڻ کان قاصر هوندي آهي، ۽ اهي

بنا سوچڻ سمجهڻ جي قبول كرڻ تي مجبور هوندا آهن، منهنجي نظر ۾ اسان پنهنجي ٻارن سان

کي زندگي جي جنس واري پاسي جي صحيح تعليم کان ٻٹي ناانصافي كريون ٿا، اسان انهن

محروم رکون ٿا ۽ انهن کي مذهب جي غير ضروري تعليم ڏيندا رهندا آهيون، اهڑي تربيت سان

ٻارن جو ذهن ۽ شخصيت ايتري حد تائين متاثر ٿيندا آهن، جو جواني کانپو به ان تعليم ۽ تربيت

هو سدائين دوزخ جي باھ کان ئي ڊڄندا رهن ٿا جي هاڃيكار اثرن مان جند ڇڎائي نه ٿا سگهن،

ميد سوچ ۽ سمجھ۽ عقل ۽ شعور استعمال نه ٿا كن، جي استعمال کانسوا اسان كهڑي ا

رکي سگهون ٿا ته، اهي پنهنجي بلوغت تائين پهچندا، جيكڎهن كنهن انسان جي ٻالجتي

ذارڻ جا امكان اڃا به جنسي ۽ مذهبي پابندين سان داغدار هجي ته، هك صحتمند زندگي گ

گهٹجي ٿا وڃن، منهنجو خيال آهي ته اسان کي بهتر مستقبل جا خواب ڏسڻ گهرجن ۽ انهن جي

تعبير كرڻ ال جدوجهد كرڻ گهرجي، اهڑو مستقبل جنهن ۾ انساني ٻار کي غير ضروري

مون کي ان. تعليم نه ڏني ويندي ۽ اهو پنهنجي عقل جو پورو پورو استعمال كري سگهندو

ڳالھ سان اختالف آهي ته، انسان مذهبي رڃ کان سوا زندگي جي مسئلن ۽ حقيقتن کي منهن نه

ٿا ڏيئي سگهن، جن ماڻهن جي پالنا صحتمند ۽ آزاد ماحول ۾ ٿيندي، ۽ اهي زندگي جي حقيقتن

جي اکين ۾ اکيون وجهي ڏسي سگهندا، اهي پنهنجو پاڻ کي كائنات جو مركز ۽ خدا جو

انسان ٻالجتي ۾ پنهنجي پاڻ کي مائٹن . هندا، اهي ڄاڻن ٿا ته اهي خيال ٻاراڻا آهنالڏلو نه سمج

جي اکين جو نور سمجهن ٿا، پر بالغ ٿي زندگي جي كڑين حقيقتن کي منهن ڏيندا آهن ته انهن

جو رويو حقيقت پسند هوندو آهي، جيكڎهن انسان اڳئين جهان جي اجاين اميدن کي ڇڎي

انسان . ي مسئلن جو حل ڳوليندو ته انساني زندگي ۾ هك توازن پئدا ٿيندوهن ئي دنيا ۾ پنهنج

ٻالجتي ۾ پنهنجي برائي ڀالئي نه ٿو سمجهي، هو پنهنجي خواهشن ۽ جبلتن تي عمل كندو

جي مقابلي ۾ وڌيك اهم كردار ادا جذباتي محركات، عقلي محركاتآهي، ان وقت

ال آدميت جي احترام جو تحفو هوندو آهي، كن ٿا، عقل ۽ سمجھ جو نظام به انسانيت جي

هك حوالي سان اسانجا مقصد ساڳيا ئي آهن، . جنهن جي اميد مذهبي ماڻهو كري ويٺا آهن

اسان پنهنجي محنت جو ڦل قيامت جي بدران ايندڙ نسلن ۾ ملڻ جا . رڳو رستا الڳ آهن

122

طئي آهي ته مذهب خواهشمند آهيون، تجربن ۽ عقل جي سامهون مذهب گوڏا کوڙيندو، اهو

هك رڃ آهي، پر سائنسي تحقيقون ان ڳالھ جو ثبوت آهن ته اسان ان رڃ جو پيڇو نه پيا

. سائنس پنهنجي ننڍڙي عمر ۾ حيرت ۾ وجهندڙ كاميابيون حاصل كيون آهن. كريون

هي كو انقالب نه ٿيون آڻين. سائنسي تحقيقون آهستي آهستي حقيقتن تان پردو کڻن ٿيون، ا

خدا ۽ انسان جي رشتي جي ال لکي ٿو ته؛ هي هك اهڑو احساس آهي، جنهن کي انسان فرائيڈ

۾ ٻڎي وڃڻ جو نالو ڏيڻ پسند كري ٿو، اهڑو احساس محسوسات قلبي سنسني خيزابديت جي

جنهن ۾ انسان المحدوديت کي بي كنار سمنڈ وانگر محسوس كري ٿو، فرائيڈ ان احساس

ي ٿو، جيكا محبت جي انتها ۾ هوندي آهي، جنهن ۾ جي ان كيفيت سان ڀيٹ كري ڏس

عاشق پنهنجي محبوب سان پنهنجي پاڻ کي هك كري ٿو، فرائيڈ ان جي تشريح هيئن كري

ن ابتدائي كيفيت ڏانهن الڙو هوندو آهي، جتي هك کير پياڪ ٿو ته؛ اها كيفيت پنهنجي ا

هك ئي محسوس پيو كندو آهي، ٻار، ما جي ڇاتي سان چنبڑيل هجي ۽ پنهنجو پاڻ ما سان

جيئن جيئن وڏو ٿيندو ويندو آهي ما کان پاڻ کي الڳ محسوس كرڻ سکي وٺندو آهي، تنهن

فرائيڈ . كري محبت ۾ بي كنار سمنڈ جو احساس نظر جي دوکي کانسوا كجھ به نه آهي

ان اهو ئي سبب آهي ته انس. محبت جي حالت کي به پاڳل پڻي جو ئي هك قسم سمجھي ٿو

جيئن جيئن علمي بلوغت ڏانهن وڌي رهيو آهي، ان جو پنهنجي پاڻ تي اعتماد به وڌي رهيو

كائنات به هن جي نظرن ۾ شفاف ٿيندي ويندي، تنهن كري خوف جي پاڇي ۾ خدا . آهي

جي تصور سان چنبڑيل رهڻ جي ضرورت جو كو سبب باقي نه ٿو رهي، هاڻي انسان کي كنهن

.هي، هو هن كائنات جي اکين ۾ اکيون وجھي ڳالھائي سگهي ٿوجي ضرورت نه آ ذهني تحفظ

چڱن فرائيڈ سان اختالف كندي لکي ٿو ته، نظر جي دوکي ۾ اچڻ ۽ ) Anthony starr(انٿوني اسٹار

حالت جنهن ۾ ذهن، عصبياها (جو شكار كو به ٿي سگهي ٿو، ڇاكاڻ ته وجد مغالطن

) Ecstasy(حالت انتهائي مستي جيجهڑي ) سوا هك جي خيال جي، بلكل خالي هوندو آهي

جي تجربي مان رڳو صوفي ئي نه ٿا گذرن پر آرٹسٹ کان وٺي محقق ۽ سائنسدانن کي به اهڑيون

گهڑيون پيش اچن ٿيون، جيكي انهن جي زندگي ۾ ايڎا گهرا اثر ڇڎي وينديون آهن، جو دنياوي

تنهن . ديلي اچي ويندي آهيزندگي جي باري ۾ انهن جي سوچ ۾ مكمل ۽ مستقل قسم جي تب

كري وجداني تجربن ۽ احساسن کي نكي مكمل مذهبي معنى ۾ وٺي سگهجي ٿو ۽ نه ئي

.انهن کي مكمل طور تي دوکو قرار ڏيئي رد كري سگهجي ٿو

پنهنجي مذكوره كتاب ۾ فرائيڈ وڌيك خيال پيش كري ٿو ته ڏورانهين

. پنهنجو پاڻ مڃرائيندا ۽ مذهبي عقيدا ترڪ كيا ويندا مستقبل ۾ عقل ۽ ڏاهپ آخركار

اسان جيترا ڀيرا اصرار كريون ته به، جبلتن جي مقابلي ۾ انسان جي ڏاهپ “فرائيڈ جي لفظن ۾

)Intellect ( بيوس آهي ۽ شايد اسان اهو چوڻ ۾ حق تي به هجون، تڎهن به ان كمزوري جو هك

ي آواز نرم هجي ٿي، پر اها ان وقت تائين آرام سان وڏو عجيب رخ اهو به آهي، جيئن ته عقل ج

123

، يعني جهالت جي گوڙ گهمسان ”نه ٿي ويهي، جيستائين ٻڌندڙ کي پاڻ ڏانهن مائل نه كري وٺي

وهم کليل حقيقتن کان كيستائين اکيون . سان علم کي كيستائين دٻائي سگهجي ٿو

كري سگهي ٿي، ان کي مات نه چورائيندو، پو پوئتي پيل فكر، ترقي جي عمل کي سست ته

كتاب مان مذكوره. کي سائنس جي برابر قرار ڏيئي ٿو )Intellect(فرائيڈ ڏاهپ . ٿي ڏيئي سگهي

تنهن نه اسان جي سائنس كو رڃ نه آهي، “ فرائيڈ جي عام مشهور چوڻي پيش خدمت آهي

گهي، اهو فرض كرڻ رڃ هوندو ته، جيكي كجھ سائنس اسان کي نه ٿي ڏيئي س هوندي

.اسان اهو كنهن ٻي هنڌان حاصل كري سگهون ٿا

No. our science is no illusion, but an illusion it would be to suppose that what science can not

give us we can get elsewhere

هو شاندار اعالن هو، جنهن ۾ هو پنهنجي ٻالجتي جي دؤر اڄ جي جديد انسان جو اهو ا

جي سمورن تصوراتي عقيدي جي نظامن کي دفن كري ڇڎي ٿو ته، هاڻي هن وٽ علم جي

ايتري روشني ۽ ٹيكنالوجي جي ايتري قوت اچي چكي آهي، جو هن کي وڌيك وهمن جي

فرائيڈ جڎهن مذهبي خدا جي ڳالھ ٿو كري ته . سهاري جيئرو رهڻ جي كا ضرورت نه آهي

چئي اشارو كندو هو، تڎهن ان ” روايتي عقيدي جو خدا“يا ” خداتوهانجو “ان ڏانهن هو سدائين

۾ فرق ” اسانجي ۽ توهانجي خدا“فرائيڈ . هوندو هو) The voice of reason(جو مطلب عقل جي صدا

كري مذهبي ۽ سائنسي فكر جي تضاد کي چٹو كري ڇڎيو آهي، خدا جي روايتي تصور کي

سان سلهاڙيل ٻيا عقيدا عقل سان سڌو كيترو به پالش كرڻ جي كوشش كئي وڃي، ان

سنئون ٹكرائيندا رهيا آهن، ان كري مذهبي حلقن جو اصرار رهندو آهي ته خدا جي مامري

طرح اهي پنهنجي كمزور موقف کي تسليم كن اهڑي ” گهڻو عقل سان نه سوچڻ گهرجي“۾

کي خبر نه ٿي پوي انهن. ته خدا جو روايتي تصور رڳو انڌي عقيدي سان ئي قائم رهي سگهي ٿو ٿا

ته، ان سان خالق كائنات جي عجب تصوير ٺهي ٿي، ته اهي پنهنجي ئي ٺاهيل سوچڻ سمجهڻ

واري آلي، عقل جي سامهون كيٻائين ٿا، ۽ انسانن جي ادراڪ ۾ عقل جي ذريعي لهڻ بدران ان

ئي چ” اسانجو خدا“فرائيڈ عقل جي آواز کي . جي اندر وهم بڻجي ويهڻ کي وڌيك پسند كن ٿا

ان ڳالھ جي اهميت کي اجاڳر كيو آهي ته، اڄ خدا جي معنى بدالئڻ جي ضرورت آهي،

جاهليت جي دؤر جي هزارين سال پهرين واري قديم انسان جو گهڑيل خدا جو تصور ان علم جي

توهين آهي، جيكو انسان پنهنجي هزارين سالن جي تهذيبي ۽ ثقافتي سفر ۾ اونهي مغز ماري ۽

.و آهيتجربي سان گڎ كي

هين صدي جي انساني سوچ ۾ انقالب برپا 20فرائيڈ جو شمار انهن مفكرن ۾ ٿئي ٿو، جن

ڊارون چٹو كيو هو ته، انسان خدا جي كا خاص مخلوق ناهي، پر اها ته رڳو . كري ڇڎيو هو

حيوانيت مان قدرتي واڌويجھ كري انساني سطح تائين پهتي آهي، جڎهن ته فرائيڈ خود انسان

جي پنهنجي باري ۾ خوش فهمي تي وڌيك ضرب هڻندي چيو ته، انسان پنهنجي دماغي گهر

124

)Mental house (فرائيڈ زور ڏيئي چيو . ۾ ايترو مالك مختيار نه آهي، جيترو فرض كيو ٿو وڃي

جون لطيف ۽ رنجبلي اوٻه هلكيته، انسان جي فلسفي ۽ آرٽ ۾ اعلى ترين كارناما رڳو

جو تجزيو ” نيكي، ايثار ۽ اخالص جي پتلن“هڑي طرح فرائيڈ سماج ۾ برتر شكليون آهن، ا

Masochistic self(كندي چيو ته؛ انهن جي پويان به جنسي لذت عطا كرڻ واري خود اذيتي

punishment ( ۽ پنهنجي سرپرستي جي جذبي کي لكائڻ جهڑا نفسياتي عمل هوندا آهن، فرائيڈ

۽ هن کي پك هئي ته هن انسانن جي باري ۾ سچائي جا مفكر هو ) Orignal(بيباڪ ۽ طبعزاد

Ready(نوان رخ ڄاڻي ورتا آهن، مذهبي ماڻهن کي وڏي آساني حاصل هوندي آهي، انهن کي تيار

made ( سچائي ملي ويندي آهي، جتي كنهن کوجنا، پڇاڻي ۽ سچائي جي هٿ كرڻ جي لوچ

ڃ جي ضرورت نه هوندي آهي، جڎهن ته سيكيولر سوچ رکندڙ ماڻهن کي پنهنجي صداقت جي ا

فرائيڈ جا موت جي حوالي . اجھائڻ جي ال زبردست شوق، جذبي ۽ جدوجهد مان گذرڻو پوي ٿو

موت، خدا جي تصور پئدا كرڻ ۾ هك وڏو طاقتور عنصر . سان خياالت به ڌيان جوڳا آهن

ڻ آهي ته، نرواڻ جي اصول جو چو. چوڻ ۾ آيو” موت جي جبلت“رهيو آهي، فرائيڈ کانپو

كوشش هوندي آهي، ان مقام تي پهچڻ جي لڳاتارکي ) Organism(كنهن به حيواني جسم

اندران يا ٻاهران هن جي ابدي سكون ۾ خلل نه وجھي سگهي، ) Stimuli(جتي كا به شئي

اسان ٻه بنيادي جبلتن کي ئي ان وقت فرض كندا آهيون، هك محبت “فرائيڈ جي لفظن ۾

پهرين جبلت جو مقصد عظيم تر . . . . . . . ۽ ٻي تباهي جي جبلت ) Eros(جي جبلت ) زندگي(

کي قائم كرڻ ۽ انهن کي محفوظ رکڻ هوندو آهي، يعني ان جو كم ٻن شين ) Unities(اتحادن

بتڑ ٻي جبلت جو نصب العين رشتن ۽ شين کي تباھ كرڻ هوندو آهي، کي جوڙڻ آهي، ان جي ا

حالت ) Inorganic state(جاندار شئي کي وري غير نامياتي ،تباهي جي جبلت جو آخركار مقصد

۾ آڻڻ آهي، انهي سببان اسان ان کي موت جي جبلت چئون ٿا، يعني؛

زندگي كيا هي عناصر مين ظهور ترتيب

.موت كيا هي ان هي اجزا كا پريشان هونا

ائنات ۾ جو مستقل عمل جيكو هن ك) زندگي ۽ موت(جزن جي وچ ۾ ترتيب ۽ پريشاني

جاري ساري آهي، اهو مادي جي خود پنهنجي فطرت ۾ شامل آهي نه كنهن ٻاهرئين شعور جي

۾ ” اندر“ڇا آهي؟، انسان جيكو كجھ پنهنجي ” روح“مرضي ۽ منشا جو محتاج، ته پو

محسوس كري ٿو اهو كٿان اچي ٿو ۽ كيڎانهن وڃي ٿو؟، مذهب هزارين سالن تائين ان

كيو آهي ۽ خدا جي تصور جي سموري عمارت زندگي ۽ موت جي سوال جو خوب استحصال

شعور جي نمائندگي ) آئون(” مان“فرائيڈ موجب . تي جوڙيل آهي) Ignorance(عمل جي العلمي

۾ ) Sansation(۽ روح جي احساس جي اصل سطح، جسم جي حس ” مان“انسان جي . كري ٿو

125

نجي ئي جسم کي الڳ هستي طور ۽ روح جي احساس جو خود پنه” مان“پچي ٿي، تنهن كري

تصور كرڻ تي ڀاڙڻ آهي؛

Ego orignaly derived from sensations

Springing from the surface of the body

The sense of I depends upon the perception of ones own body as a separate entity

جو كردار ادا كرڻ ) Intermediatry(ٹين ۽ خارجي دنيا جي وچ ۾ ٹياكڑي ” انا“جنهن سببان

۾ قدرتي جي وچ حركي سرگرمين۽ ) Sensory perception(شروع كري ٿي، جسماني ادراڪ

جو ” انا“رضاكاراڻي حركتن کي كنٹرول كري ٿي، تنهن هوندي ” روح“تعلق هجڻ كري

.بنيادي كم نفس جو تحفظ هوندو آهي

سائنسدان، سگمنڈ فرائيڈ مذهب کي نظر جو دوکو مختصر طور ته انساني ذهن جو

قرار ڏيندي ان کي رد كري ٿو، تڎهن به هو كنهن اهڑي منظم كوشش جي ضرورت جو

جاڳر پختو شعورقائل هو، جيكا جديد علم جي روشني ۾ هن كائنات جي باري ۾ كو ا

.كري

126

خدا جو چيف انجنيئر - ) nEinstei 1879-1955(آئين اسٹائين

اوڀر يورپ جي يهودين ۾ زندگي جي خوشين ۽ غمن کي بيان كرڻ جي ال هك ميوزيكل

كهاڻي اسٹيج كئي وڃي ٿي، جنهن ۾ پردو کڄڻ کانپو هك پوڙهو يهودي هك ننڍڙي گهر

از وڄائيندي ڏيکاريو وڃي ٿو، ان پوڙهي کي جڎهن پنهنجو س) Fiddle(جي ڇت تي ويهي سارنگي

هو ڇت تي وڃي ويهندو آهي، ڇت تي ويهڻ خدا سان ويجهي هجڻ ٿيڻ ,وڄائڻو هوندو آهي ته

جو عالمتي اظهار آهي، جيكو هك يهودي پنهنجي خدا ال محسوس كري ٿو، يهودين جو

خدا سان رشتو بنھ ئي عجيب رهيو آهي، اهي پنهنجي پاڻ کي خدا جي الڏلي قوم سمجھن ٿا،

مان ائين )توريت(عهدنامي جو وڏو فخر رهيو آهي، پراڻي واسطنهنجي خاص انهن کي خدا سان پن

ته، جيئن خدا اسرائيلي قوم کانسوا كنهن ٻي قوم سان كا به دلچسپي نه هئي، ظاهر ٿئي ٿو

پر خدا اسرائيلي وسندي جو هك رهاكو لڳي ٿو، روايت موجب خدا پنهنجو پاڻ، اسرائيلي

ي رسمي عهدنامي سان پابند كري چكو آهي ته، هو سدائين سان هك باقاعد) نبين(بزرگن

اسرائيلين جو ساٿ ڏيندو رهندو، كير كيترو به پنهنجو ڇو نه هجي، ان سان هر وقت احترام

۽ اطاعت جو رشتو برقرار نه ٿو رهي سگهي، تنهن كري يهودي كڎهن كڎهن خدا سان

هيو، پر ان سان خدا سان يهودين جو اٹكندا رهيا آهن، خدا جي نافرماني جو سلسلو به جاري ر

رشتو كڎهن نه ٿو ٹٹي، ٻه طرفي وقتي ناراضگي سان اهو رشتو وري بحال ٿي وڃي ٿو، ان كري

.رکيو آهي) کنؤنسڻ وارا(يعني اٹكڻ ” اسرائيلي“خدا پيار مان انهن جو نالو

هو بنھ مخصوص انداز ۾ آئين اسٹائين کي به نه رڳو وائيلن وڄائڻ جو شوق هو، پر

پنهنجي تقريرن ۽ تحريرن ۾ خدا سان ڳالھيون كندي ۽ ان سان ٹكرائيندي نظر اچي ٿو، ۽ اهو

سالن جو مس 18سلسلو ان جي ننڍي عمر کان ئي شروع ٿي ويندو آهي، مثالطور هو جڎهن اڃا

كرڻ شديد محنت ۽ خدا جي قدرت تي غور فكر“هو ته، هو پنهنجي دوست کي لکي ٿو ته؛

كڎهن همت . . . . . . . وارا مالئك، زندگي جي هل هنگامي ۾ منهنجي رهنمائي كن ٿا

سان ٿيندو آهي، شدتنپر اهو سمورو بي رحم . . . . . . ڏياري، كڎهن حالتن سان ٺاھ كرائي

سالن جو ٿئي ٿو ته، سموري دنيا ۾ هن جي نظريئي جي ڌوم متل 40اهو ئي آئين اسٹائين جڎهن

تي پنهنجا تجربا كري رهيا هوندا آهن، هك تار ) Theory(آهي، سائنسدان هن جي ٿيوري هوندي

، هن جي )curve(اچي ٿي جنهن ۾ آئين اسٹائين کي اطالع ڏني ٿي وڃي ته سج جي روشني ۾ ور

جي عين مطابق آهي، ته هك شاگرد هن ) General theory of relativity(عمومي نظريه اضافيت

توهان جو رد ,جيكڎهن توهانجي نظريئي جي تصديق نه ٿي سگهي ها ته! سر. . . . . کان پڇي ٿو

پو مون کي پياري خدا تي وڏو “. . . . . . جواب ڏنو بي ڌڙڪآئين اسٹائين ,عمل ڇا هجي ها؟

پو مئي سال ان کان ٻه، ”. . . . . . منهنجو نظريو ته نيٺ صحيح هو ,افسوس ٿئي ها ڇاكاڻ ته

127

ي جي ۾ آئين اسٹائين کي پرنسٹن يونيورسٹي ۾ ليكچر هلندي هك تجربي جي نتيج 1921

هن جي ,ته) جيكا پو سچ ثابت نه ٿي. . . . . . (اهڑي خبر ڏني ويئي جيكڎهن اها سچ هجي ها

پر برو ,خدا لطيف ضرور آهي“ٿي وڃي ها، اها افواھ ٻڌي آئين اسٹائين چيو ته ترديد نظريئي جي

.”ه آهيچاهيندڙ ن

Subtle is the lord, but malicious he is not

Niels( جي كثرت تي هك دفعو هن جي همعصر نيلس بوهر“ خدا”آئين اسٹائين واتان لفظ

bohr ( ته هن کي ڇا كرڻو آهي! خدا کي ٻڌائڻ بند كر”هن کي چيو“.

Stop telling the god what to do.

جي ) توريت( “پراڻي عهدنامي”ڻي ۾ نيوٹن جيكڎهن، انسان جي عروج جي كها

آئين . جي حيثيت حاصل هئي) بائبل( “نئين عهدنامي”حيثيت رکندو هو ته، آئين اسٹائين کي

اسٹائين جو شعور هن كائنات جي علم ۾ ايترو ته ٻڎل هو، جو هن جي زندگي ۽ هن جي كم

سالن جو ٿي 63ڎهن آئين اسٹائين ع ۾ ج1942ڏسڻ ۾ اچي ٿي، ” خدائي فكر“۾ اسان کي هك

ويندو آهي ته، هو پنهنجي هك ساٿي سائنسدان کي لکي ٿو ته؛ خدا جي هٿ ۾ جهليل تاش

جي پتن کي ڏسڻ وڌيك مشكل لڳي ٿو، پر آئون هك گهڑي ال به يقين نه ٿو كري سگهان

موجب Quantum theoryجيئن (، يلي پيٿي جا ذريعا استعمال كري ٿوکيڎي ٿو ۽ ٹDice ته، خدا

، مٿي بيان كيل واقعا اسان ال آئين اسٹائين کي هك اهڑي آلي )ائين ٿيندي نظر اچي رهيو هو

۾ جهاتيون پائڻ جي كوشش كري ٿو ۽ هو ) Cards(طور پيش كن ٿا، جيكو خدا جي پتن

.ان سان بحث مباحثو كرڻ ال به تيار رهي ٿو

ع جمعي جي ڏينهن، 1879مارچ 14سائنسدان،ويهين صدي تائين جي تاريخ جو هي عظيم

يهودي ما، پي جي گهر ڄائو، جنهن جو نالو البرٽ رکيو ويو، اهو هك اهڑو آزاد خيال گهراڻو

هو، جتي نه مذهبي كٹرپڻو هو نه ان گهر ۾ مذهبي مسئال ۽ خدائي فرمان بحث هيٺ ايندا هئا،

. جي گهر ۾ يهودي رسمون ادا نه ٿيون ٿين پر البرٽ جو پي ان ڳالھ تي فخر كندو هو ته، هن

سال جي عمر ۾ پرائمري اسكول ۾ داخل كرايو ويو ته، ان وقت جرمن قانون 6البرٽ کي

ٹين دنيا جي (موجب اسكول جي عمر جي سمورن ٻارن جي ال مذهبي تعليم الزمي هئي،

نيات پڑهائي البرٽ جي اسكول ۾ رڳو كيٿولك دي) اكثر ملكن ۾ اڄ به ائين ئي ٿئي ٿو

ويندي هئي، تنهن كري گهر ۾ هك پري جي مائٹ يهودي مذهب جون بنيادي ڳالهيون

پڑهائڻ شروع كيون، اسكول ۽ گهر جي مذهبي تعليم آئين اسٹائين جي اندر ۾ مذهبي

پئدا كري ڇڎيو، جيئن ان عمر ۾ كچي ذهن جي كري نوجوان گهڻو رجحانكٹرپڻي جو

سالن جي عمري ۾ ئي هو ايترو جوشيلو ٿي ويو هو، جو 11.نكري ان جو شكار ٿي ويندا آه

هن مذهبي كتابن ۽ قانونن جو تفصيلي مطالعو شروع كري ڇڎيو، مذهبي اثر هيٺ هن سوئر

128

جو گوشت کائڻ به بند كري ڇڎيو، هن تي پرهيزگاري ۽ مذهبي جنون ايترو سوار ٿي ويو، جو

كيا، جيكي هو اسكول جي رستي خدا جي حمد و ثنا ۾ هن مذهبي گيت چوڻ به شروع

پر مذهب جو اهو جوش، هك سال کانپو ان . . . . . . . ۾ جوش ۽ جذبي سان ڳائيندو ويندو هو

وقت اوچتو ٹٹي پيو، جڎهن نوجوان آئين اسٹائين جو واسطو اسكول ۾ سائنس جي مضمون

ٹي وڃڻ جو ذكر پاڻ هنن لفظن ۾ كري ٿو عام “ته، سان پيو، آئين اسٹائين مذهب جي ڇ

مقبول سائنسي كتاب پڑهڻ کانپو آئون جلد ئي ان نتيجي تي پهتس ته، بائبل جي كيترين

ان جو نتيجو هك مثبت ۽ آزاد خيال پسندي . . . . . . ئي كهاڻين ۾ سچائي نه ٿي ٿي سگهي

ڀريو، جنهن سان گڎ اهو تاثر به پئدا ٿيو ته، رياست نوجوانن کي مذهب جي تعليم جي صورت ۾ ا

هي هك هاڃيكار . ڏيئي كوڙ كري رهي آهي، ۽ انهن کي ڄاڻي واڻي دوکو ڏيئي رهي آهي

تصور هو، ان كري هر اٿارٹي جي خالف جوڙجك جو احساس اڀريو، عقيدن جي باري ۾ شك

گمان پئدا ٿيڻ شروع ٿيا، اهي مقدس عقيدا، جيكي هك خاص سماجي ماحول ۾ ملن

جڎهن . . . . . . . ون کي كڎهن نه ڇڎيو، ايستائين جو وري هي هك رويو هو، جنهن م. . . . . . ٿا

آئون ان کان چڱي نموني واقف هئس ته . مون کي علت معلول جي رشتن جي بصيرت ملي ويئي

پاڻ کي پنهنجي . . . . . . جواني جي مذهبي بهشت جيكا وڃائجي ويئي، پهرين كوشش هئي

اهڑي وجود کان آزادي، جنهن تي قديم احساس، . . . . . ذات جي زنجيرن کان آزاد كرائڻ جي

اميدون ۽ خواهشون غالب هجن ٿيون، ٻي طرف نظرن اڳيان هي عظيم كائنات گهٹ ۾ گهٹ

هن دنيا تي غور فكر مون کي ماٺ . جزوي طور تي اسانجي سوچ ۽ جاچ پڑتال جي پهچ ۾ آهي

ات کان ٻاهر جي ۽ جلد ئي مون ڏٺو ته پنهنجي ذماٺ ۾ آزاد كرڻ شروع كري ڏنو هو،

معروضي دنيا تي ذهني گرفت پنهنجي امكانن جي حد تائين منهنجي اندر جي اکين جي آڏو

اهڑي طرح شعوري ۽ غير شعوري طور هك اعلى نصب العين جي حيثيت سان ترڻ لڳي هئي،

ماڻهو جيكي چرپر جو سبب هئا، اهڑا دوست بڻجي پيا، جيكي باشعورماضي ۽ حال جا سمورا

ان نئين جنت ڏانهن وٺي وڃڻ واري راھ مذهبي جنت . . . . . . . . . ئجي نه ٿي سگهيا كڎهن وڃا

پر اها راھ پنهنجو پاڻ ڀروسي . . . . . . . . جي رستي وانگر آرام واري نه هئي، نه ئي ان جهڑي دلربا

ان جي چونڈ . . . . . . جوڳو ثابت كري چكي هئي، ۽ مون کي كڎهن به ڏک نه ٿيو

. . . . . .۾

آئين اسٹائين سائنس جي دنيا ۾ داخل ٿيندي ئي، مذهب جي ڇٹي وڃڻ جي جن تاثرات

جو بنھ ئي خوبصورتي سان اظهار كيو آهي، ان مان پتو پوي ٿو ته، جيكڎهن هك سوچڻ

سمجھڻ وارو ذهن مذهب کي ٿورڙي تنقيدي نظر سان ڏسي ته انڌي عقيدن ۽ جاهليت جي زماني

تقديس جي سوڙهي ۽ . تي ٻڌل مضبوط عمارت، بنھ ئي کوکلي نظر اچڻ لڳي ٿيجي تصورن

انڌي دنيا کان ٻاهر نكري كو به، انسان ۽ فطرت سان گڎيل مكالمي جو آغاز كري سگهي

عقيدي جي زنجيرن کان آزاد ٿي، انساني فكر کي آزاد ماحول ۾ چستي ملي ٿي، هن تي . ٿو

129

آئين اسٹائين ان ڳالھ جو به ذكر كري ٿو . آهن فطرت جا ڳجھا راز کلڻ شروع ٿي پوندا

جو اهو سفر مذهبي جنت جي دل هرکائيندڙ رستي کان كيتري قدر مشكل ” علمي جنت“ته،

فتح آسان نسخو نه ٿو هجي، جيكو كائنات جي ” خدا وارو جڑتو“هوندو آهي، ڇاكاڻ ته هتي

نيا ۾ پاڻ ئي سوال كرڻو آهي ۽ سائنس جي د. جي بدران، پوڄا پاٺ ۾ لڳائي ٿو ڇڎي ۽ ڇنڈڇاڻ

ان جو جواب به هن ئي كائنات کي ذريعو بڻائيندي، پنهنجي صالحيتن سان حاصل كرڻو

مذهب، فطرت جي سامهون انسان کي . آهي، تڎهن وڃي حقيقتن تي ٻڌل علم جي جنت ملي ٿي

پئدا نيچ ۽ كمزور قرار ڏيڻ جي تبليغ كن ٿا، پر سائنس انسان جي اندر ڀروسو ۽ اعتماد

سان هم كالم ٿيڻ جو حوصلو ڏي ٿي، جنهن ” خدا“كري ٿي، هو انسان کي مٿو مٿي کڻي

سان انسان مادي جي اندرين ۽ ٻاهرين المحدود حيرتن سان ڀريل دنيا ۾ پنهنجو پاڻ سفر كري،

پنهنجي دنيا کي خوب تر بڻائڻ جو سعيو كري ٿو، جڎهن ته عقيدن جا ماريل ماڻهو، خيالي ۽

ا جي ذهني لذت ۾ ٻڎي، هن قيمتي زندگي کي برباد كرڻ جي كڍ هوندا آهن، اهو خوابي دني

ٹي وڃڻ ۽ سائنس ئي سبب آهي جو آئين اسٹائين کي پنهنجي جواني جي مذهبي جنت جي ڇ

۾ آئين اسٹائين جڎهن سوئيزرلينڈ 1905. جي دنيا جي چونڈ تي زندگي ۾ كڎهن افسوس نه ٿيو

ري دفتر ۾ كالرڪ هو ته، هن هك ٻئي پٺيان طبيعات جي جي شهر برن ۾ ايجادن جي رجسٹ

هين 20ان مان هر هك ٿيوري آئين اسٹائين کي . دنيا ۾ انقالب برپا كندڙ نظريا پيش كيا

صدي جو عظيم سائنسدان بڻائڻ ال كافي هئي، پر پنهنجي اكيڈمك پوزيشن حاصل

هودي نسل مان كرڻ ۾ كيترين مشكالتن کي منهن ڏيڻو پيو، جنهن جو هك سبب ي

.هجڻ به هو

) يهودي عبادتگاھ(” سناگاگ“ان هوندي ته آئين اسٹائين پنهنجي جواني ۾ ئي چرچ ۽

جي كٹر پرستين کان آزاد ٿي چكو هو، پر هو پنهنجي بلوغت کان ئي پنهنجي مذهبي تصورن

كري ڇڎيندو جي باري ۾ پنهنجي خيالن جو گهڻو كري اظهار، پنهنجي تقريرن ۽ تحريرن ۾

هك نوجوان ڇوكري . . . . . سال ٿي چكي هئي، 57۾ جڎهن هن جي عمر 1936هو،

كن ٿا؟، ۽ جيكڎهن اهي ) Prays(سائنسدان به دعائون “پنهنجي خط ۾ هي سوال كيو ته

هك سائنسدان جي ال “كن ٿا ته، كهڑي دعا كندا آهن؟، آئين اسٹائين جو جواب هو ته،

بنھ ئي مشكل ٿيندو ته، حالتن ۽ واقعن جا سلسال پوڄا پاٺ ۽ دعائن جي ان خيال ڏانهن لڑڻ

اثر جي كري تبديل ٿي سگهن ٿا، دعا ته رڳو هك خواهش جو نالو هوندو آهي، جنهن کي

هك خيالي مٿانهين هستي جي سامهون رکيو ٿو وڃي، جڎهن ته ان جي ابتڑ هر هك ماڻهو

آهي، ان کي فطرت جي نظام مان هك اهڑي جيكو سنجيدگي سان سائنسي سرگرمين ۾ رڌل

روح جو احساس ضرور ٿئي ٿو، جيكو انسان کان بي انتها اعلى ۽ ارفع آهي، جنهن جي آڏو،

. . . . . . سر جھكائي ڇڎڻ گهرجي نيازمند ٿيانسان کي پنهنجي طبعي ۽ فطري كمزوري سان

130

حساس ڏانهن وٺي تنهن كري سائنسي مشغوليت ۽ استغراق به هك خاص قسم جي مذهبي ا

. وڃي ٿي، جيكو عام ماڻهن جي مذهبيات کان بنيادي طور تي مختلف هوندي آهي

مٿيئن خط جي روشني ۾ جيكڎهن اهو سوال كيو وڃي ته، ڇا آئين اسٹائين

ان خاص مفهوم ۾ جنهن جو ذكر هن ” ها“، !به” نه“به آهي ۽ ” ها“مذهبي هو؟، ته ان جو جواب

ان روايتي ۽ رواجي مذهب جي معنائن ۾، جنهن تي عام ماڻهو يقين كيو ” نه“آهي، ۽ پاڻ كيو

آئين اسٹائين ان ڳالھ کي صاف كري ٿو ته، روايتي عقيدي جا مجموعا ۽ نظام . ويٺا آهن

سائنس ال مڃڻ جهڑا نه آهن ۽ انهن جو سائنس سان بنيادي ۽ اساسي اختالف آهي، پر جيستائين

كائنات جي سلسلن جو علم ۽ ال ابتدا ۽ ال انتهااحساسن جو تعلق آهي، انسان جي روحاني

مطلب ته آئين . سمجھ به انسان جي شعور ۾ هك اونهي نرم كيفيت پئدا كري ٿي ڇڎي

اسٹائين ان ڳالھ جي تصديق كندي نظر اچي ٿو ته روايتي خيالي خدا جي ايمان کانسوا

ٿئي، ڇاكاڻ ته سائنس جو صداقت ڀريو علم كنهن قسم جو كو به روحاني خال پئدا نه ٿو

مالن جي اذان ٻي، سائنس “. ان کي كيترا دفعا وڌيك معتبر ۽ مثبت طريقي سان ڀري ٿو ڇڎي

جي هك ٻي مضمون ۾ به ملي ٿو، جنهن ۾ هو 1930جو ذكر آئين اسٹائين جي ” جي اذان ٻي

ڑي شئي جي علم جو كنهن اه“ پنهنجي پاڻ کي هك اونهو مذهبي ماڻهو قرار ڏيئي ٿو،

پر اهو احساس ان اونهي سمجھ ۽ بنھ ٻرندڙ احساس، جنهن جي اندران اسان نه ٿا گذري سگهون،

سمجھ جي صالحيتن جي آڏو هوندو آهي، جيكو اسان جي ذهنن کي مليل هوندو آهي ۽ اهو

ئي علم ۽ جذبو ملي سچي مذهبيت پئدا كن ٿا، رڳو ان معنى ۾ ۽ رڳو ان ئي اكيلي معنى

.آئون هك پكو مذهبي ماڻهو آهيان ۾

آئون هك اهڑي خدا جي تصور تي ايمان نه ٿو آڻي سگهان، جيكو پنهنجي مخلوق

کي جزا ۽ سزا ڏي ٿو، يا هو به اهڑي ئي مرضي ۽ چاهت رکي ٿو، جنهن جا اسين مالك

هك . . . . . . . . . . س آئون نه كرڻ چاهيند. . . . . . آئون كري سگهان ٿو . . . . . . . آهيون

كمزور روحن کي خوف ۽ . اهڑي فرد جو تصور جيكو موت کانپو به جيئرو ٿي پوندو آهي

آئون “جي نتيجي ۾ پئدا ٿيندڙ اهڑن خيالن کي پالڻ ڏيو، ) Egoism( انانيتفضول قسم جي

طمئن كائنات جي پراسرار ابديت ۽ هن جهان جي شاندار بناوت جي علم ۽ مشاهدي مان ئي م

كوتاھ ، انساني تاريخ جو هي عظيم سائنسدان ڳالھين ڳالھين ۾ مذهب جي پئدا كيل ”آهيان

کي كيترو عام فهم ۽ توريل تكيل لفظن ۾ شعورجي مقابلي ۾ سائنس جي اعلى نظري

سامهون آڻي ٿو، جنهن سان سائنسدان ۽ صوفي هك ٿيندا نظر ايندا آهن، هو زندگي کي جيئن

المحدود اونهائين کان ۾ رکي ڏسي ٿو، نه فطرت جي تناظركائنات جي آهي تيئن ئي ان کي

ان جي سامهون سر جهكائي ٿو ۽ نه ئي اجر ۽ ثواب جو خواهشمند، هن جي دٻجي

هن “اڳتي هلي آئين اسٹائين چوي ٿو ته، . جي ڄاڻ ۽ شعور ئي كافي آهي) كائنات(” خدا“ال

ري سگهون، تنهن هوندي هن جي جزوي سموري كائنات جو علم ته اسان حاصل نه ٿا ك

131

علم جي حاصالت ال پنهنجي زندگي وقف كرڻ گهرجي، پو اهو علم هن كائنات جي

جي بنياد تي هوندو، ) Reason( عقلي استداللسامهون كيترو به معمولي ڇو نه هجي، اهو علم

و ته، ، آئين اسٹائين ان ڳالھ کان چڱي ريت آگاھ ه”جيكو پاڻ فطرت آشكار كري ٿي

.طور تي ناممكن نظر اچي ٿو مكمل عبور منطقي ۽ فلسفياڻيكائنات تي

جڎهن كا حد ئي ناهي، ته پو ان کي فتح كيئن ٿو كري سگهجي؟، پر انسان

كنهن علم . کي دنياوي جزوي علم وسيع كرڻ ال هر گهڑي عمل ۾ مصروف رهڻ گهرجي

آخر چوڻ پنهنجي پاڻ ۾ سڀ کان وڏي جهالت آهي ۽ جو پنهنجو پاڻ کي مكمل ۽ حرف

جهالت عقل مان كڎهن به نه ٿي ڦٹي، عقل هن مادي جي خاص ترتيب، تنظيم ۽ ارتقائي عمل

جي اهڑي پئداوار آهي، جيكا عين فطري قانون موجب گهڑيل آهي، مطلب ته ٻين لفظن ۾

سان عقل هن هك جهڑي آهي، جنهن) Wave length( ڊيگھ ويكرعقل ۽ كائنات جي

كائنات جي ترتيب ۽ تنظيم کي عين فطرت موجب سمجھي ٿو، عقل کان جدا ٻيو كو علم

اهو ئي سبب . جو ذريعو، كائنات جي حقيقتن سان مٿو ٹكرائڻ کانسوا كجھ به نه آهي

کان فرضي قياس ۽ انڌي عقيدن جي ضرورت پوي ٿي ۽ انهن کي هر وقت عقل آهي ته، اتي

جي ئي هك مضمون ۾ آئين 1930. نه پڌرا كري وجهي هو انهن جا وکا خطرو رهي ٿو، متان

جي اندر ” قديم انسان“اسٹائين، مذهبي خياالت ۽ مذهبي ادارن کي خوف جي پئداوار قرار ڏيئي ٿو،

۾ جيكي مذهبي خيال پئدا ٿيا، اهي ان سموري خوف جي پئداوار هئا، جن کي هن منهن ٿي

وحشي جانورن جو خوف، بيماري ۽ موت جو خوف، جيئن ته انسان بک جو خوف، . . . . . . ڏنو،

) Cause & effect(ان وقت پنهنجي زندگي جي ان مرحلي تي هو، جتي انسان جي علت ۽ معلول

تخليق كندو خيالي خاكاجي رشتن جي سمجھ جي سطح بنھ ئي معمولي هئي، انساني ذهن

ارادن ۽ عملن جي نمائندگي كندا هو، جيكي كجھ گهٹ وڌ هن جهڑا ئي هئا، اهي انهن

هو، تنهن كري انسان جي كوشش انحصارهئا، جن تي ان سموري خوف ڏياريندڙ واقعن جو

جي شفقت ۽ نوازشون حاصل كري، پنهنجي ئي ذهن جي پئدا كيل خاكنهئي ته، هو انهن

ئڻ ۽ جي خوشنودي جي ال پوڄا پاٺ جو رسمون ادا ٿيڻ لڳيون، انهن کي مڃرا خاكنخيالي

راضي رکڻ ال قربانيون پيش كرڻ لڳا، فاني بشر ديوتائن کي سنوارڻ ۽ سينگارڻ شروع كيو،

ک مان جنم وٺندڙ مذهب کي ان طبقي انتهائي درجي تائين پختو كيو، جنهن خوف جي ك

ٹياكڑ طور پيش كيو ۽ ) جن کان ماڻهو ڊڄندا هئا(جي وچ ۾ خاكنپاڻ کي ماڻهن ۽ انهن

چڱن مڑسن، كيترائي دفعا ائين به ٿيو ته، . هنجي برتري قائم كري ورتيعام ماڻهن تي پن

سردارن ۽ حكمرانن يا رعايت مليل طبقي پنهنجي دنياوي اختيارات سان گڎوگڎ مذهبي

ته، جيئن پنهنجو پاڻ وڌيك محفوظ پيشوائيت جا عمل ۽ ذميداريون پڻ پاڻ سنڀالي ورتيون

پيشوا، پنهنجي پنهنجي مفادن ال گڎ ٿي كيو وڃي يا وري سياسي حكمران ۽ مذهبي

، هتي آئين اسٹائين هك سائنسدان ئي نه ٿو رهي، پر هو علم انسانيات، تاريخ، ۽ ”. . . . . . . . . . ويا

132

تهذيبي ارتقا تي گهري نظر رکڻ واري هك ماهر طور به سامهون اچي ٿو ۽ ان جي تصديق كري

اوار هئي، ۽ وري كهڑي طرح مذهبي پيشوائن ۽ ٿو ته، خدا جو تصور انسان جي وهم جي پئد

هك ٻي هنڌ آئين اسٹائين، . حكمرانن ان کي عوام کي بيوقوف بڻائڻ ال استعمال كيو

انسان جي زندگي جو ڇا “جديد انسان جي زندگي ۾ مذهب جي كردار جي باري ۾ لکي ٿو ته،

ذهبي هوندو آهي، وري سوال اهو ، ان سوال جي جواب وٺڻ جو مطلب ئي م”؟. . . . . . . . . مطلب

ته، منهنجو جواب هي . . . . . . . . . ٿو پئدا ٿئي ته، اهو سوال اٿارڻ جي ضرورت ئي كهڑي هئي

هوندو ته، كو ماڻهو جيكڎهن پنهنجي يا ٻين مخلوقات جي زندگي کي بي معنى سمجھندو

، اسان ”غير موزون به ٿي پوندوته نه رڳو هو پاڻ خوش نه هوندو، پر پاڻ پنهنجي زندگي جي ال به

ڏسون ٿا ته مذهب جا داعي ان تي وڏو فخر كندا آهن ته، مذهب انسان جي زندگي ۾ معنى

ڀري ٿو، ۽ وڌيك اهو ته خدا جي تصور کانسوا زندگي جو كو به مقصد نه رهندو ۽ انسان

ي ۽ هن ته نيٺ به منهنجي هست. . . . . . . . پنهنجي اندر ۾ هك خال محسوس كندو

كائنات جو سمورو هل هنگامو ڇا جي ال آهي؟، زندگي جي مقصديت جي مسئلي کي آئين

اسٹائين وڏي خوبصورتي ۽ نهايت سادگي سان بيان كري ڇڎيو آهي ته، اڄ جي انسان جو شعور،

علم ۽ تهذيب جي جنهن سطح تي پهچي چكو آهي، اتي ان کي پنهنجي زندگي ۾ مقصديت

جي ضرورت ناهي رهي، سوال بنھ ئي سادو آهي ته، جيكڎهن گهوڙيلهڻ جي ال كنهن

انسان پنهنجي زندگي ۽ آسپاس جي دنيا کي بيكار سمجھڻ لڳندو ته، بطور انسان خود هن جو

خاتمو ٿي ويندو، جڎهن ته انسان جي هزارين سالن جي تهذيبي زندگي، ان ڳالھ جي شاهد آهي ته

رين کان برتر ارتقائي سطح تي پهچايو آهي، پنهنجي اندر ۾ هن هر مرحلي تي پنهنجي پاڻ کي په

ملندڙ خود غرضي ۽ درندگي جي حيواني جبلتن تي هن جي شعور ۽ فكر جون قوتون سدائين

انسان جي اندران فكر ۽ عمل جو جيكو سرچشمو ڦٹي ٿو، اهو كڎهن به . غالب رهيو آهن

جيكي بي لوث محنت جون روشن بند نه ٿي سگهندو، مفكرن، صوفين، محققن ۽ سائنسدانن

مثالون قائم كيون آهن، ان جا سلسال كڎهن به نه ٹٹندا، پنهنجو پاڻ ۽ پنهنجي موحول کي

خوبصورت بڻائڻ ۽ وڌ کان وڌ بهتر سمجهڻ جي تجسس جي جبلت، پئدائشي طور انسان جي اندر

ٿيندو، موجود آهي، تنهن كري ان جي زندگي مان مقصديت جو احساس كڎهن به خارج نه

فرق اهو . . . . . هن كائنات ۾ كو به عمل بي مقصد ٿي نه ٿو سگهي . . . . . . . . انسان ته ڇا،

آهي ته، كائنات ۾ مقصديت ارادي ۽ شعوري ناهي، علت ۽ معلول جو المحدود عمل پنهنجو

پاڻ هك قسم جي مقصديت ۽ تناسب قائم كري رکندو آهي، جڎهن ته انسان شعوري طور تي

مي بقا حيات کي قائم رکڻ ۽ پنهنجي تخليقي جبلي صالحيتن جي تسكين ۾ بامقصد باه

زندگي جي معنى حاصل كري ٿو ته، مون کي كجھ كرڻو آهي ۽ مون کي كجھ كري

ڏيکارڻو آهي، انسان جي مقصديت پاڻ سڃاڻڻ ۾ سمايل آهي، موت ۽ حيات جي مذهبي عقيدن

و ٿئي ۽ تاريخ شاهد آهي ته، خدا جي تصور جي جي حساب سان پائدار مقصد حيات چٹو نه ٿ

133

سهاري انسانيت کي گمراهي ۽ درندگي کان پري رکڻ ۾ كڎهن به كو اثرائتو كردار ادا نه

.كيو آهي

مختلف عقيدا رکڻ وارن جي وچ ۾ فرقيواراڻن ٹكرائن ۾ خدا جي نالي تي جنهن درندگي ۽

شي جو مظاهرو كجي ٿو، ان کان هر كمذهب انسان جي . و ڀلي ڀت واقف آهيانسانيت ك

اندر ۾ كو وسيع تر مقصد حيات پئدا كرڻ ۾ ان ال به قاصر لڳي ٿو ته، ان ۾ خدا ۽ انسان

جو هكٻئي سان رشتو به جزا ۽ سزا جي عنصر جي كري بي غرض نه ٿو رهي، ائين ته انساني

وى غير منطقي ئي زندگي ۾ كنهن اعلى تر مقصد ۽ خوبصورت باهمي رشتن جي قيام جي دع

اهي اهي نقطا هئا، جن کي آئين اسٹائين كمال فن سان مختصر طور بيان كري . ٿي سگهي ٿي

.ٿو

۾ آئين اسٹائين جو برلن ۾ ان جي گهر سائنس ۽ مذهب جي موضوع تي 1950

اٿندڙ انٹرويو ۾ جيكو پهريون سوال كيو ويو، اهو آمريكي سائنسدانن جي هك اجالس ۾

هك تجويز جي باري ۾ هو ته هاڻي وقت اچي ويو آهي ته سائنس خدا جي هك نئين تشريح

)Definition ( آئين ”کل جهڑي ڳالھ آهي“آئين اسٹائين ٺھ پھ جواب ڏنو ته . . . . . . پيش كري ،

اسٹائين هك ننڍڙي جملي ۾ وڏي معنى رکندڙ جواب ڏيئي ڇڎيو، تنهن كري ان کان وري

) Inspiration(انسپائيريشن و ته ماڻهن جي خواهش آهي ته سائنس انسان جي روحاني مدد ۽ پڇيو وي

جو ذمو کڻي، ڇاكاڻ ته اڄ جا روايتي مذهب اهڑو كردار ادا كرڻ جي قابل نه رهيا آهن،

منهنجو خيال آهي ته سائنس جي دنيا ۾ سمورو نفيس غور ۽ “آئين اسٹائين جو جواب هو ته

ر هك قسم جي اونهي مذهبي احساس مان اٿي ٿو ۽ اهڑن احساسن کانسوا فكر ۽ سوچ ۽ ويچا

سوچ ويچار الڀدائك به نه هوندي، منهنجو به يقين آهي ته ان قسم جي مذهبيت، جهڑي اڄ جي

اسانجي دؤر جي واحد تخليقي مذهبي . . . . . . سائنسي تحقيق ۾ محسوس كئي پئي وڃي

ائنسي نظرين جو مواد پاڻان، نجي زندگي جي باري ۾ كي به تنهن هوندي س. . . . سرگرمي آهي

سائنس ،آئين اسٹائين سڀ کان پهرين ان ڳالھ جو انكار كري ٿو ته. اخالقي بنيادون نه ٿو ڏي

، مسئلو اهو انسان جي روحاني تسلي ۽ رهنمائي جي ال مذهب متبادل جو كردار ادا كري

ٿي سگهندڙ فارموال پيش نه ٿي كري سگهي، هو آهي ته سائنس مذهب وانگر اٹل ۽ تبديل نه

هاڻي سائنس کان ٻاهر سماجي . كائنات کي سمجهڻ جي انساني صالحيت ۾ واڌارو آڻي ٿي

هو سائنس پاران هن كائنات جي ڏنل سمجھ جي روشني ۾ زندگي ،آهي تهعلم جو كم

ري سمجھ پئدا فزيكل سائنس جا علم انسان ۾ ايت. ريندڙ ٻين سوالن جا جواب ڳولينيکي گه

جو هو پنهنجي روحاني ۽ بنھ ئي لطيف ذهني دنيا کي ڇڎي روحاني رهنمائي جو ،كن ٿا

واحد “، ٻيو آئين اسٹائين سائنسي ليباريٹرين ۾ ٿيندڙ كم کي منصب نه ٿا سنڀالي سگهن

قرار ڏيئي، سموري دنيا جي عبادت خانن ۾ ٿيندڙ پوڄا پاٺ جي مذهبي افعالن ” مذهبي سرگرمي

ڻ کان انكار كري ڇڎيو، ڇاكاڻ ته آئين اسٹائين ڄاڻي ٿو ته، عبادت خانن ۾ کي مڃ

134

۽ بي عملي ) Superstitions(انهن جي بنياد وهم . . . . . ٿين پيا ) Exercises(جيكي عمل

)Ignorance ( كجھ به نه آهي، انهن مقدس مشيني عملن کي خدا جي ويجھو كندڙ کانسوا

ان حقيقي قرب جا مزا ليباريٹري ۾ ويٺل سائنسدان وٺي رهيو خدا س. فعل چئي نه ٿو سگهجي

جڎهن ته عقيدا قدرت جي نظام کان ڏور بي علمي جي حالت ۾ خدا جي . . . . . . هوندو آهي

ٺاهيا وڃن ٿا، جڎهن ته خدا جو ” خدا جا گهر“ديوارون بيهاري . خيالي تصور سان ٺڳيو رکن ٿا

۽ كائنات آهي، جتي بقول آئين ) Nature(شال فطرت حقيقي گهر اسانجي سامهون ڦهليل، و

آئين اسٹائين کان ان ئي انٹرويو ۾ پڇيو ويو ته، . اسٹائين، سائنسدان عبادت ۾ رڌل هوندو آهي

جتي كيٿولك ۽ پروٹسٹنٹ چرچ آهن ۽ خاص طور تي انگريزي ڳالهائيندڙ ملكن

رهي آهي، جڎهن ته يهوديت جيكو وڏو اتي سدائين سائنس جي مخالفت ٿيندي. . . . . . . . . . ۾

منظم مذهب آهي، ان طرفان سائنس جي مخالفت نه ٿي ملي؟، آئين اسٹائين موجب ان کي

يهودي مذهب كنهن به ٻئي نظريئي کان . . . . . . . . سمجھڻ آسان آهي ته، ائين كيئن ٿو ٿئي

يهوديت عقيدن جي مامري .وڌيك زندگي کي ترقي ۽ ارتقا جي اوچائين تي آڻڻ جو نالو ڏيئي ٿو

۾ تنگ نظم ۽ ضبط جي تلقين نه ٿي كري، جيكا كنهن شخص جي ذاتي زندگي تي

ان جي ابتڑ حقيقت ته اها آهي ته ايمان جي اصطالح جي عام مقبول مفهوم . . . . . . اثرانداز ٿئي

هر نه ٿو) Act of faith(۾ يهودي مذهب پنهنجي ماڻهن کان كنهن ايماني عمل جي گ

اهو ئي سبب آهي ته، اسانجي مذهبي نظريئي ۽ سائنس جي نقطه نظر ۾ . . . . . . . . كري

، آئين اسٹائين ائين ان حقيقت ڏانهن اشارو كري رهيو ”. . . . . . كڎهن به ٹكرا نه ٿيو آهي

بڻجي پنهنجي مڃيندڙن جي پيرن جي ٻيڑي بڻجي ” ضابطه حيات“آهي ته، جيكو مذهب

اها قوم . . . . . . . . . . ۽ انهن کان فكر ۽ عمل جي شخصي آزادي کسي وٺندو . . . . . . .ويندو

نه كڎهن سائنس ۾ ترقي كري سگهندي ۽ نه عالمي قوتن ۾ كنهن عزت ڀريئي مقام تي

مذهب کي عقيدي ۽ روحاني رسمن تائين محدود رهڻ گهرجي، اڄ جي كا به . پهچي سگهندي

ته ان وٽ نه . . . . . . . بنائڻ جي كوشش كندي ” حياتضابطه “قوم جيكڎهن مذهب کي

هو هر مسئلي جي اختالفي ۽ تضادي رخن ۾ منجهي . . . . . . . كو ضابطو رهندو ۽ نه حيات

هرجون، هن کي اڳتي وٺي وڃڻ ال اتساهينديون ۽ قديم ويندي، علم، شعور، دنيا ۽ زندگي جون گ

ضابطه حيات “قاضا كنديون، پر مذهبي پيشوائيت ۽ ۾ تبديلين جي ت رجعتي روينضابطن ۽

اڄ جي دنيا ۾ پويان . جو ڀرم وقت جي گهرجن موجب فيصلي کي روكي رکندي” مذهب

رهجي ويندڙ قومن ۾ اهي قومون ترقي جي نقشي تي اڀري رهيون آهن، جن جا قدم ۽ ذهن مذهبي

ني تاريخ جا عظيم ترين ضابطه حيات جا قيدي نه آهن، اسان ڏسون ٿا ته يهودي مذهب انسا

. مفكر، فلسفي ۽ سائنسدان پئدا كيا آهن، فكر جي آزادي کانسوا ائين ٿيڻ ناممكن هو

مان ٻاهر نكرندي ته، مذهب زندگي جي هر مامري مغالطيتنهن كري جيكا قوم ان ٺوڳي

ا به ك. جي قيد مان آزاد نه ٿي سگهندي پسماندگي، ذلت ۽ بحراننڇانيل آهي، تيستائين، تي

135

قوم جڎهن مذهبي عقيدي کي ضابطه حيات سمجهڻ لڳي ٿي ته، اها تنگ نظري جي اهڑي

اونهي کاهي ۾ كري پوي ٿي، جنهن جي مثال اسان پاڻ آهيون، نوبل انعام يافته سائنسدان

اسان ۾ پئدا ٿئي ٿو ته، ان کي مختلف قسم جو عقيدو رکڻ جي ) ڊاكٹر عبدالسالم صاحب(

يئي ذليل كيو وڃي ٿو، ۽ ملك اندر ان ال كم كرڻ جا موقعا تنگ بنياد تي كافر قرار ڏ

لي عام روايتي خدا ۽ رواجي مذهب کي رد كيا وڃن ٿا، هوڏانهن يهودي قوم کي ڏسو ته هو ک

۽ ان کي . كرڻ واري سائنسدان، آئين اسٹائين کي اسرائيل جو صدر بڻجڻ جي دعوت ڏيئي ٿي

ي صدارت جا فرض ادا كريو، كجھ لکتن ۾ آئين يقين ڏياري ٿي ته، ليباريٹري ۾ رهند

كائناتي مذهب“اسٹائين پنهنجي مخصوص مذهبي احساس جي اظهار ال ”)Cosmic Religion (

جي اصطالح به استعمال كري ٿو، اچو ته آئين اسٹائين جي پنهنجي لفظن ۾ ڏسون؛

، پنهنجي ندو آهيپاڻ ان کان بلكل عاري هو جيكو ،كنهن اهڑي ماڻهو وٽ

خصوصي قسم جي مذهبي احساسن جي تفسير بيان كرڻ بنھ ئي ڏکيو كم هوندو آهي،

خاص طور تي جڎهن هن سان كنهن اهڑي خدا جي تصور جو واسطو نه هجي، جيكو انساني

خاصيتون رکندڙ هجي، سمورن وقتن جي مذهبن جا اعلى فرد ان قسم جي مذهبي احساسن کي

نه ) Dogma(رهيا آهن، جنهن ۾ كو به كٹر مذهبي حكم ۽ عقيدو پاڻ کان ممتاز كندا

هوندو آهي ۽ كنهن اهڑي خدا جو تصور به نه ٿو كري سگهجي جيكو انسان جهڑو هجي، ان

نٿي ٿي سگهي، جنهن جون بنيادي به )چرچ(كري كا به عبادتگاھ ۽ مذهبي پيشوائيت

اني جي انهن فردن مان جن تعليمات ان شخصي خدا جي اساس تي هجن ، ان كري هر زم

مذهب کان هٹي كا سوچ كئي ۽ انهن تي كفر جا فتوى لڳا، اسان کي اهڑا ماڻهو ملن ٿا،

فكر ۽ جن کي هم عصر. . . . . جيكي ان قسم جا اعلى نفيس روحاني احساس رکندڙ هئا

کي ان روشني ۾ ڏسو ته توهان. انهن ۾ صوفي سنت به شامل آهن. دهريو ۽ ملحد قرار ڏنو

ان . ڊيماكريٹس، اسپنوزا، ۽ فرانكس آف اسيسي هكٻئي سان ملندڙ جلندڙ نظر ايندا آهن

کان ماڻهو کي كيئن آگاھ كري سگهجي ٿو، جنهن ۾ ” كائناتي روحاني احساسن“كري ان

ڀرندو هجي ۽ ان ۾ كي به مذهبي ضابطه ۽ . . . . . . . خدا جو كو مقرر شخصي تصور ئي نه ا

هو ،منهنجي نظر موجب سائنس ۽ آرٽ جو اهو سڀ کان اهم ترين كم آهي ته. عقيدا نه هجن

جيكي ان کي سمجهي . . . . . . . . . اهڑي احساسن کي جيئرو ۽ اجاگر كري، اهڑي ماڻهن ۾

.سگهن ٿا

ان سان اسان روايتي مذهب ۽ سائنس جي هك ٻئي سان تعلق جي سوال جي حوالي

صور تي پهچي ويا آهيون، جڎهن كير به مادي کي تاريخي حوالي سان هك بنھ ئي مختلف ت

سان ڏسي ٿو ته الزمي آهي ته، هو سائنس ۽ مذهب کي اڻ ٺهكندڙ مخالفن جي روپ ۾

۽ ائين هئڻ جي چٹي دليل آهي، ڇاكاڻ ته هك اهڑو ماڻهو، جنهن کي پورو . . . . . . . ڏسي

ٹ سلسلو آهي، اهو هك گهڑي ال به يقين هجي ته، كائنات ۾ علت ۽ معلول جو اڻ ک

136

جيكو . . . . . . . پنهنجي دل ۾ كنهن اهڑي هستي جي باري ۾ دل ۾ خيال نه ٿو آڻي سگهي

۽ نه ئي خوف جي پئدا كيل . . . . . . واقعن جي رستي ۾ اوچتو پنهنجي مرضي سان ٹپي پوي

مذهب سان كو مذهب سان هن جو كو واسطو ٿي سگهي ٿو ۽ نه كنهن اخالقي ۽ سماجي

تنهن كري اهو ڏسڻ بنھ ئي آسان آهي ته، مذهب جا ادارا ڇو سدائين سائنس . . . . . . تعلق

سان ويڑھ وڙهندا رهيا آهن، ان جي ابتڑ آئون جنهن كائناتي مذهبيت جي ڳالھ كريان ٿو، اهو

. . . . . . سائنسي تحقيق كرڻ جو . . . . . . . مضبوط ترين ۽ شريف ترين عملي جذبو آهي

منهنجي هك هم عصر بنھ ئي صحيح چيو آهي ته، اڄ جي مادي پرست دؤر ۾ سائنسي

مٿئين اقتباس ۾ آئين اسٹائين جي ان . كاركن ئي حقيقت ۾ پكا مذهبي ماڻهو آهن

مخصوص روحاني احساسن جو ذكر آهي، جن سان علم، دانش ۽ شعور ۽ ادراڪ جي مٿانهين

سو ۽ مقام تي هر ماڻهو منهان منهن ٿئي ٿو ۽ جتي مالن، پنڈت، ۽ پادري جو ٻڌايل بنھ ئي ڇ

غير سائنسي مذهبي تصور صفا ناقابل قبول هوندو آهي، جنهن ۾ خدا بندن جهڑيون وصفون ۽

.حركتون كندڙ بڻجي پوندو آهي

جو ) Cosmic(” كائناتي“آئين اسٹائين جو پنهنجي مخصوص مذهبي قسم جي احساسن سان

عنى رکي ٿو، عقيدن جي سڀ کان وڏي گڎيل خرابي، جيكا انسانيت ال لفظ لڳائڻ عميق م

نهايت تباھ كندڙ آهي، اها ذهنن ۾ تنگ نظري پئدا كرڻ آهي، هر مذهب، پنهنجي مڃڻ وارن

.جي سوچ ۽ فكر جو دائرو محدود كري ٿو ڇڎي

لي فضا ڏيندي ئي حاص ل كري سائنسي علم ۽ صداقت تائين پهچ، رڳو ذهن کي ک

هوندو آهي، ) All round(سگهجي ٿي، فكر ۽ سوچ کي محدود كرڻ جو اهو عمل گهڻ رخو

. . . . . . . تنهن كري سماجي، سياسي ماڻهن جي وچ ۾ تعلقات جو مسئلو هجي يا بين االقوامي

مذهب، سوچ . مذهب جو پئدا كيل تعصب ۽ كوتاھ فكري هر جا تي سر کڻندي ملندي

ديوارون بيهاري ٿو، جڎهن ته سوچ کي فكري طور تي صداقت تائين پهچڻ جي آسپاس دائرا ۽

ٹ سلسلن ۾ لهڻو هجي ٿو، اهو ئي سبب آهي ته صوفين، مفكرن ۽ سائنسدانن جو دل ال اڻ ک

ٹ ٿي ويندو آهي، ڇاكاڻ ته انهن جي ذهنن جي آڳر ۾ دنيا ۽ كائنات به آسمانن جيئن اڻ ک

جو ” پنهنجي ۽ پرائي“۽ ” ويجهي ۽ ڏور“، ”منهنجي ۽ تنهنجي“ن ۾ جا وشال سلسال سمايل هجن ٿا، ا

فكر ۾ اها . كو به سوال نه هوندو آهي، هو شين کي ڳنڍيل سلسلن ۾ ڏسي رهيا هوندا آهن

طرف هلي ٿي، تنهن كري صداقت عمودي ۽ افقيال محدوديت ، زمان ۽ مكان جي هر طرف

ابتڑ مذهب جي سوچ نه رڳو هك رخي جو هك مربوط نظريو اڀري اڳيان اچي ٿو، ان جي

ائين . . . . . . . هوندي آهي پر ان ۾ به توهان کي وڌيك اڳتي وڃڻ جي اجازت نه ٿي هجي

صداقت كٿان ٿي ملي سگهي؟، ۽ قلب ۾ وسعت كٿي پئدا ٿيندي؟، ان جي ال فكر کي

هار ۾ المحدود كرڻ ضروري آهي، تنهن كري آئين اسٹائين پنهنجي مذهبي احساسن جي اظ

.جو اکر هڻي ٿو) Cosmic(سماوي

137

ٻيو اسان ڏسون ٿا ته، آئين اسٹائين تكرار كندي رڳو سائنسي كاركنن کي ئي

مذهبي ماڻهو سمجهي ٿو ۽ مذهب جي روايتي ٺيكيدارن ۽ پيروكارن کي چئيلنج كري ٿو،

ي تمنا ۾ کي بي لوث چاهڻ ۽ ان کي حاصل كرڻ ج” خدا“ان كري ته، هن جي نظر ۾ اهي

ان قسم جي نئين مذهبي احساسن سان آئين . بيتاب سائنس جي ليباريٹري ۾ ويٺل هوندا آهن

اسٹائين، مذهب ۽ سائنس کي هك ٻئي سان ٹكرائيندڙ نه ٿو سمجهي، پر هن جي خيال ۾ ته

انهن کي هكٻئي جي ضرورت آهي، شرط اهو آهي ته مذهب انڌن عقيدن بدران سائنسي تحقيق

ک مان جنم وٺي۽ تفتيش جي آئين اسٹائين جو جيكو مذهب جو مفهوم آهي، اهو . ك

مولوي کان بنھ ئي جدا آهي، هو ان کي وري وري رد كري ٿو، تنهن كري سائنسدان ئي

صحيح طور عالم دين چورائڻ جا حقدار آهن، پنهنجي پنهنجي مذهب جي مخصوص شكل

ڀ آهن، جن سان خاص طور ترقي كندڙ ٺاهڻ ۽ جبا اوڍيل پيشوا، جهالت جا هلندڙ ڦرندڙ ٿن

قومن جي عوام جي زندگي ۽ مستقبل سخت خطري ۾ پيل آهي، ان كري انهن قومن کي سڀ

.کان گهڻو علم، سائنس ۽ ٹيكناالجي جي ضرورت آهي

۾ آئين اسٹائين جي هك تقرير 1939پرنسٹن يونيورسٹي جي هك سيمينار ۾ مئي

پوئين صدي ۾ اها ڳالھ وسيع پئماني تي گهر كري چكي هئي ته، “ مان اقتباس حاضر آهي؛

علم ۽ عقيدي جي وچ ۾ هك اڻ حل ٿيندڙ ٹكرا آهي، ترقي يافته ذهن رکندڙ ماڻهن ۾ اها

كي هئي ته عقيدي جي جڳھ علم کي ڏني وڃي، عقيدو جيئن . . . . . . . . را گهڻو عام ٿي چ

، پر وهم پرستي تي بيٺل هوندو آهي، تنهن كري ان جي ته، علم جي بنياد تي نه هوندو آهي

مخالفت ٿيڻ گهرجي، ان نظريئي جو كمزور نقطو اهو آهي ته، اهو سمورو كامل يقين،

جيكو اسان جي كردار ۽ فيصلي جي قوت ال ضروري آهي، اهو بنھ ٺوس سائنسي طريقي

وا يا ڏور كجھ نه ٿو سان حاصل نه ٿو كري سگهجي، سائنسي طريقيكار اسان کي ان کانس

سيکاري ته حقيقتون كيئن هك ٻئي سان سلهاڙيل ۽ مشروط آهن، ان ميدان ۾ آئون انسان

پر اهو . . . . . . . جي جري كوششن ۽ كارنامن کي كنهن به طرح گهٹ كرڻ وارو ناهيان

ا هئڻ ڇ“جو علم سڌو سنئون ان جو دروازو نه ٿو کولي ته، ” ڇا آهي“برابر طور واضع آهي ته،

پر ان قابل نه جو واضع ترين ۽ مكمل ترين علم رکي ٿو، ” ڇا آهي“، هك شخص ”گهرجي

ته انساني خواهشن جي آخري منزل مقصود . . . . . . اخذ كري سگهي ” ڇا“هوندو ته هو ان مان

)goal (وڏا طاقتور هٿيار . ڇا هئڻ گهرجي معروضي علم كجھ مقصدن جي ال)Instruments (

۽ ان تائين پهچڻ جي خواهش، كنهن ٻئي ذريعي ) Ultimate goal(مقصد پاڻان حقيقي ڏي ٿو، پر

)Source( اتي اسان جو واسطو، وجود جي باري ۾ خالص عقلي نظريات . . . . . . . اچڻ گهرجي سان

سان پوي ٿو، جيكڎهن كو پڇي ته انهن بنيادي مقصدن جي ) Limits(جي پنهنجي حدن

ان جو جواز رڳو عقل سان نه ٿو پيچ كري ،ڇاكاڻ ته. . . . . . يندي اٿارٹي كٿان ورتي و

نه انهن کي بيان كري سگهجي ٿو، كير به رڳو اهو جواب ڏيئي ٿو سگهي ته، هي ي،جسگه

138

هك صحتمند سماج ۾ انهن طاقتور روايتن وانگر وجود رکندا آهن، جن جي جهلك ماڻهن جي

دارن ۾ نظر اچي ٿي، اهي كنهن داللت سان فيصلي جي قوت انهن جي آرزوئن ۽ انهن كر

وجود ۾ نه ٿا اچن، پر الهام ذريعي حقيقت ظاهر ٿيندي آهي، طاقتور شخصيتن جي ميڈيم

كنهن فرد کي انهن تي جواز ڏيڻ تي اصرار نه كرڻ گهرجي، پر انهن جي رڳو . . . . . . سان

مابعدالطبيعاتهتي آئين اسٹائين اسان کي. فطرت کي سمجھڻ جون كوششون كرڻ گهرجن

)Metaphysical ( کي به كنهن حد تائين جڳھ ڏيندي نظر اچي ٿو، پر ان سان نتيجو نه ٿو كڍي

.سگهجي ۽ آخركار سائنس کي به مذهب جي ضرورت پوندي

ان كري ته آئين اسٹائين جي مابعدالطبيعات جي پهرين شرط رواجي مذهب ۽ خدا جي

آهي ته، انساني زندگي جي ٻين سماجي، ثقافتي، كالسيكل تصور جي نفي آهي، صاف ظاهر

خالص “جمالياتي، نفسياتي، ۽ اخالقي مامرن کي فزكس، كيميسٹري يا بقول آئين اسٹائين

سان ته حل نه ٿو كري سگهجي، ان جو تعلق ته سائنس کان ٻاهر جي دنيا سان ٿيندو ” سائنس

عقيدن سان نه پر خالص سائنس جي آهي، پر انهن علمن جي رهنمائي ۾ انڌي ۽ اڻ تبديل ٿيندڙ

ڏنل مجموعي شعور سان ئي فيصلو كري سگهجي ٿو، تنهن كري خالص سائنس سان انهن

جو سڌو سنئون تعلق نه هئڻ باوجود انهن ۾ جيكو رويو رکيو ويندو، اهو سراسر سائنسي هوندو،

.هجي ٿوچئي سگ) Scientific metaphysics(تنهن كري ان کي سائنسي مابعد الطبيعات

نه كو به باشعور انسان مادي جي بنھ لطيف ۽ روحاني رخن کان وڏائي نه ٿو كري

قرار ڏيئي سگهجي ٿو ۽ نه ئي زندگي کي رڳو مشيني عمل سان ) Robot(ئي انسان کي روبوٽ

سمجھي سگهجي ٿو، پر هي ميٹافزكس هك اهڑي روشن ۽ آزاد خيال انسان جي هوندي،

کي فتح كرڻ جي عمل سان گڎ ڏنل كائنات جي نظريئيسائنس جي جيكو خالص

كو قائدو ۽ قانون حرف . . . . . . . . ۾ به تبديليون كندو رهندو فكر و نظرپنهنجي رويئي ۽

آخركار انسان پاڻ ئي . . . . . . . . مطلب ته پنهنجي پاڻ آخري اٿارٹي . . . . . . . . آخر نه هوندو

آئين اسٹائين جي ان ڳالھ جو تعلق آهي ته، الهام كڎهن خالء ۾ نه ٿيندا هوندو، جيستائين

آهن، ان جي پسمنظر ۾ مخصوص مادي حقيقتون، ٺوس حالتون ۽ علم، عمل ۾ هوندو

كڎهن به نه ٿيو آهي، الهام انساني شعور جي ئي عدم مان)Out of nothing(” الهام“آهي،

دو آهي، ان تي مذهبي پيشوائن جو ٺيكو نه كيفيت ۽ ذهن جي ئي خاصيت مان پئدا ٿين

رهيو آهي، ان تجربي مان خصوصي طور هر مفكر ۽ تخليقكار گذري ٿو، جنهن کي

چئون ٿا، اهو به الهام جي ئي شكل هوندي آهي، پر ان جي ال مخصوص ” اوچتو خيال“اسان

سان اسان جو مادي حالتون، واقعن ۽ مسئلن جي باري ۾ غور ۽ فكر الزمي شرط آهي، جنهن

تخليق كري ٻاهر كڍي ٿيسسهك “ اوچتو”دماغ، اليكٹران ۽ كيميائي عمل کانپو

. . . . . . . . . ڇڎي ٿو، جيكو اسانکي ائين ٿو لڳي، جيئن اهو مون ته نه ٺاهيو آهي

139

آئين اسٹائين اڳتي هلي انهي ذكر كيل تقرير ۾ پنهنجي اونهي يقين جو اظهار

سائنس ۽ مذهب هك ٻئي سان ٺهي سگهن ٿا، مذهبي روايتون، جيكي عالمتن، ،ري ٿو تهك

۽ مقدس قصن كهاڻين تي ٻڌل آهن، اهي سائنس سان ٹكرا ۾ نظر اچن ٿيون ۽ ائين هوندو به

آهي، جڎهن مذهبي خيالن ۾ كٹر عقيدي پرست ۽ قطعي فيصلن جو اظهار كيو وڃي ٿو،

جو تعلق سائنسي دنيا سان هوندو آهي، ان كري سچي خاص طور انهن موضوعن تي جن

مذهب جي حفاظت ال بنھ ئي ضروري آهي ته انهن موضوعن تي ٹكرا کان بچا كيو وڃي،

، مطلب ته جيستائين ”جيكي حقيقت ۾ مذهبي مقصدن جي حصول ال ضروري نه هجن

برتري ۽ رهنمائي کي زندگي ۽ كائنات جي تشريح جو تعلق آهي، اتي مذهب پاران سائنس جي

روحاني تسكين ۽ اخالقي پاسن تي ئي انفراديتسليم كيو وڃي ۽ مذهب رڳو ماڻهن جي

پنهنجي نظر رکي، اسان کي ياد رکڻ گهرجي ته، آئين اسٹائين اها تقرير هك مذهبي اجتماع ۾

كري رهيو هو ۽ هن جي آڏو اولھ جو اهو ترقي يافته سماج هو، جنهن جي زندگي ۾ سائنس

جي اوليت ۽ مذهب ثانوي حيثيت اختيار كري چكو هو، جڎهن ته اسان ترقي جي ڊوڙ ۾

مقدس “پٺتي پيل قومن جو مسئلو اڄ به مختلف آهي، جتي مالئيت جي شكل ۾

واكيندي وتي، ۽ عوام جي اكثريت تعليم ۽ سائنسي علمن کان ناواقف آهي، اتي ” جهالت

اڻ پڑهيل ماڻهن جي ته . . . . . . . ڙڻ مشكل آهي ماڻهن جي ذهنن کي سائنسي فكر ڏانهن ال

وچئين طبقي جا پڑهيل لکيل علم ۽ ادب سان سلهاڙيل ماڻهو به . . . . . . ڳالھ ئي هك پاسي

روزانا جي ڳالھ ٻولھ ۾ خدا جي مهرباني ۽ خدا جي مرضي وغيره جا لفظ ايتري كثرت سان

معلول جي حقيقي تناظر ۾ بيان كرڻ کان اڃا واپرائين ٿا، جو اهي واقعن ۽ مامرن کي علت ۽

تائين قاصر نظر اچن ٿا، ٻيو ته خدا جو نالو هر جملي ۾ استعمال كري، پنهنجي كوڙي

نيازمندي جو اولڑو وجهڻ به مقصود هوندو آهي، تنهن كري اهڑين حالتن ۾ ترقي كندڙ

۾ بيٺل نظر سماجن ۾ مذهبي ذهنيت چٹي طرح تي سائنسي فكر ۽ سماجي ترقي سان ٹكرا

راھ کي اڃا به ترقي كندڙ سماجن ) Secular(آئين اسٹائين جي تجويز كيل سيكيولر . اچي ٿي

۾ قبول عام جو اهو درجو نه مليو آهي، جنهن سان مذهب ۽ سائنس ۾ ٺهكندڙ تعلق پئدا

. كري سگهجي

ائين، جي هك سيمينار ۾ آئين اسٹ” مذهب، فلسفو ۽ سائنس“ع ۾ نيويارڪ جي 1960

اهو پڇڻ “سائنس ۽ مذهب جي موضوع تي هك بنھ ئي جامع ۽ خوبصورت پيپر پيش كيو،

بدران ته مذهب ڇا آهي؟، مون کي اوليت ڏيڻ گهرجي اهو پڇڻ کي ته اهو شخص آخر ڇا ٿو

چاهي، جيكو مون کي پنهنجي مذهبي هئڻ جو تاثر ڏيئي ٿو، اهو شخص جيكو مذهبي خيالن

مون کي ائين ٿو لڳي ته، ان کي پنهنجي بهترين قابليت جو استعمال، . . . . . . . . . . سان ٹمٹار آهي

پنهنجي خود غرض خواهشن جي زنجيرن کان آزاد ٿيڻ تي لڳائڻ گهرجي، ۽ انهن فكرن، احساسن

مذهب سان چنبڑيل هوندو آهي، ڇاكاڻ ۽ آرزوئن سان ٹمٹار هئڻ گهرجي، جن جي كري هو

140

۽ مٿانهين قدرن جي ويجھا هوندا آهن، مون کي ائين ٿو لڳي ته اها قوت ته اهي ذات کان مٿانهين

.اهم آهي، جيكا ان مٿانهين ذات تي يقين جي اونهائي ۽ معنويت پئدا كري ٿي

ان کي ذات ،هك مذهبي شخص انهي مفهوم ۾ ديندار ۽ خدا پرست هوندو آهي ته

هن جي اوچائين تي ذرو به شك نه هجي، جن کي کان مٿانهين شين ۽ مقصدن جي اهميت ۽ ان

عقلي اساس جي ضرورت نه هوندي آهي، سائنس کي رڳو اهي ماڻهو پئدا كري سگهن ٿا،

جيكي مكمل طور تي سچ کي هٿ كرڻ ۽ سمجھڻ جي آرزو ۾ عشق وانگر وٺجي چكا

ٿي ٿو، ان ال ان امكان جي هجن، ان قسم جي احساسن جو سرچشمو نيٺ به مذهب مان ا

اهي ضابطا جيكي هن دنيا جي وجود متعلق آهن، اهي عقلي آهن، ،ضرورت هوندي آهي ته

آئون كنهن اهڑي صحيح سائنسدان جو تصور نه ٿو . اهي عقل جي سمجھ ۾ اچي وڃن ٿا

ان کان پو آئين اسٹائين پنهنجي خيالن کي . ”جيكو اهڑو اونهو ايمان رکندڙ نه هجي ،كريان

۾ سموهي ٿو، جنهن جهڑو جملو شايد اڳ كڎهن به نه جڑيو هجي؛ هك اهڑي بيمثال جملي

Science without religion is lame

Religion without science is blind.

”سائنس مذهب کانسوا لولي لنگڑي ۽ مذهب سائنس کانسوا انڌو آهي“

بنھ اهم سوال اسان ڏسون ٿا ته، مٿئين اقتباس ۾ آئين اسٹائين مذهب جي حوالي سان هك

كري ٿو ۽ ان مان هك خوبصورت نقطو به پئدا كري ٿو، هن جو چوڻ آهي ته ان جي بدران

ته مذهب ڇا آهي؟ تي ڳالھ كجي، اهو ڇو نه ٿو ڏٺو وڃي ته مذهبي ماڻهو آخر ڇا ٿا چاهين؟،

جيكڎهن انهن کي خدا سان محبت آهي ته ان جو مطلب ته پنهنجي ذات کان مٿانهون ٿي

ي، پنهنجي ذات کان مٿانهان مقصد رکي زندگي گذارڻ بنھ ئي تحسين جوڳو عمل سوچڻ آه

آهي، بقول آئين اسٹائين عقلي ترازو ۾ توري نه ٿو سگهجي، پر مشاهدي ۾ اهو اچي ٿو ته، مذهبي

ماڻهو عملي طور تي پنهنجي ذات کان مٿانهون كجھ سوچڻ سمجھڻ جي صالحيت گهٹ ئي

قت ثواب ۽ نيكين جو حساب كندا رهن ٿا، سبب صاف ظاهر رکن ٿا، اهي ته خدا سان هر و

كيئن ٿي مري ” آئون“آهي ته، انهن جي خدا جي تصور ۾ كٿي كا خامي آهي، انهن جي

پنهنجي ذات کان مٿانهان زندگي جا مقصد بيشك عقلي اساس تي قائم نه ٿيندا هجن، . سگهي؟

صو رهيو آهي، انسان پنهنجي دماغ سان گڎوگڎ دل جي دنيا به انسان جي ذات جو اڻٹٹ ح

سمورين جبلي خود غرضين جي هوندي اندران پاكيزا، صالح، نرم، لطيف ۽ عام خير جا

. احساس رکندڙ آهي

ائين ٿو پئدا ٿئي ته، آئين اسٹائين مذهب جي هك مفهوم کي رد كري ٿو وهم

و بهرحال روايتي مذهب سان ۽ ٻي مذهب جي مفهوم ڏانهن ڇكجندو به نظر اچي ٿو، جن ج

.هرگز تعلق نه هوندو آهي

141

هو ان ڳالھ تي زور ڏيندي نظر اچي ٿو ته، سائنس جي نالي تي كٿي انسان خالص مادي پرست ۽

مشيني نه بڻجي پوي، كجھ سوالن جا جواب عقل سان نه پر دل، وجدان ۽ تجربي سان ئي

ائين انڌو ٿي رهجي ويندو آهي جو، اهڑي طرح مذهب سائنس کانسوا . حاصل كري سگهجن ٿا

.فطرت جي صداقتن کان كٹجي اهو انڌي عقيدن جو بيكار مجموعو بڻجي پوندو آهي

142

۽ خدا )Bertrand Russell 1872-1970(برٹرينڈ رسل

20 هين صدي جو داناء ماڻهو . . . . . . . عقيدا ۽ قدرونرسل پنهنجي هم عصر فلسفين جي مقابلي ۾ ويهين صدي جي فكري

اهي اثر رڳو هن جي بنياد پرست خيالن تائين ئي محدود نه هئا، . جوڙجك تي بنھ گهاٹا اثر ڇڎيا

. پر ان جي زندگي جي عملي مثال جو به ان ۾ برابر جو حصو هو

هو ايترو ته ننڍڙو هو، جو هن کي ع ۾ هك انگريز نواب خاندان ۾ پئدا ٿيو، 1872رسل

ٿي ويا، تنهنكري رسل كڎهن فوتپنهنجي ما، پي جي باري ۾ كجھ به ياد ناهي ته، اهي

كو جي پالنا هن جي ڏاڏي الرڊ جان رسل كئي، جيكو ٻه دفعا برطانيا جو وزيراعظم رهي چ

خالقيات، سماجي رسل جن موضوعن تي لکيو، اهي رياضيات، منطق، سائنس، سياسيات، ا. هو

۾ هن کي نيويارڪ شهر جي هك 1940. مسئال ۽ فسلفي کان وٺي مذهب تائين ڦهليل آهن

كاليج ۾ پڑهائڻ کان انهن الزامن هيٺ روكيو ويو، جيكي انهن الزامن سان ملندڙ جلندڙ

سال اڳ ايٿنز ۾ سقراط تي لڳايا ويا هئا، رسل مذهبي عقيدن تي جيكا 2339هئا، جيكي

اڏولپڻي جي لحاظ تحرير ۽ فلسفين کان رڳو پنهنجي اسٹائل، آسان اڳيئنيد كئي، اها تنق عام

هن کي جستجو، ۽ حق واري مؤقف ۽ ان جي سنجيده تز پڻيکان ئي گهڻو جاندار نه هئا، پر ان جي

) Voltaire(بڻايو، ان لحاظ کان جيكڎهن هن کي ويهين صدي جو والٹيئر ” دانا ماڻهو“بجا طور تي

.ڃي ته غلط نه ٿيندوچيو و

هك آزاد “رسل مذهب تي چڱو خاصو لکيو، مذهب تي هن جي اهم مضمونن ۾

آئون عيسائي ڇو نه “، ۽ ”سائنس ۽ مذهب“، )A free mans worship(” ماڻهو جي عبادت

ره شامل وغي) What I believe( ”منهنجو ايمان ڇا آهي؟“، ۽ )Why I am not a Christian( ”آهيان؟

آهن، انهن مضمونن ۾ رسل، مذهب جي انهي اخالقي ۽ سماجي اساس جي خالف دليل پيش

كيا، جن جي بنياد تي مذهب پنهنجي فضيلت جي دعوى كري ٿو، ۽ انهن مضمونن ۾ قدرن

هين سالگرھ 80رسل پنهنجي . جي انسان جي جڑيل هئڻ جي مؤقف جي زوردار حمايت كئي

جي ڳوال ۾ زندگي ) Vision(سمجھذاتي ۽ سماجي، ٻنهي قسمن جي مون“ جي موقعي تي چيو ته،

گذاري آهي، ذاتي سطح تي منهنجي كوشش رهي آهي ته، منهنجو هر خيال، هر دم، ان شئي

دنياوي مامرن جي لحاظ سان تصور . خوبصورت ۽ شريف هجي) Noble(ڏانهن هجي، جيكو نيك

جي واڌ ويجھ ۾ كا ركاوٽ نه ۾ هك اهڑي سماج کي قائم ٿيندي ڏسان، جتي ماڻهن

جذبن کي نپائڻ ال منفيهجي، نفرت، حرص، ۽ حسد پنهنجي موت مري چكا هجن، ۽ اهڑي

هاڻي كجھ نه بچيو آهي، هي اهي شيون آهن، جن تي منهنجو ايمان رهيو آهي، ۽ هن دنيا جي

ريو ناهيان، دهشت انگيزيسموري ۾ ” ايمان ڇا آهي؟منهنجو “هوندي، آئون پنهنجي ايمان کان چ

143

انسان فطرت جو حصو آهي، نه كنهن اهڑي شئي جو جيكا هن کان الڳ “رسل لکي ٿو ته

هجي، انسان جا خيال ۽ ان جون جسماني حركتون انهن قانونن جون پابند آهن، جن سان ايٹم

انسان جي مقابلي ۾ بنھ وڏو عالم كون و مكانکان وٺي ستارا به حركت ۾ اچن ٿا، هي

ر ايترو به نه جيترو كجھ سئو سال اڳ نظر ايندو هو، مٿي کان وٺي هيٺ تائين ۽ وڏي آهي، پ

هندي نظر اچي ٿيهاڻي ته هي خيال كيو . کان وٺي ننڍي تائين سائنس هن دنيا جي حدن کي ڇ

پيو وڃي ته، مكان ۽ هي دنيا محدود آهي ۽ روشني كجھ سئو ملين سالن ۾ ان جو چكر

كٹران ۽ پروٹان تي مشتمل آهي، جن اندر ٿيندڙ تبديلين کي ظاهري طور مادو الي. لڳائي وٺي ٿي

تعين۾ مرتب كري سگهجي ٿو، جيكي ان جي ماضي ۽ مستقبل جو عام اصولنتي كجھ

كري سگهن ٿا ۽ تاريخ جو ننڍي کان ننڍو حصو معلوم كري سگهجي ٿو، مطلب ته لڳي ٿو

، جتي اها مكمل ٿي ويندي، ان ته، فزيكل سائنس هك اهڑي مرحلي تي پهچي رهي آهي

كري ان ۾ كا دلچسپي به نه رهندي، ڇاكاڻ ته اليكٹران ۽ پروٹان جا قانون هٿ كرڻ

کان پو باقي رڳو جاگرافي رهجي ٿي، مطلب ته جلد كائنات تي انسان جو سفر ائين ختم

۾ كيو وڃي ۽ ان جي چوٹي تي سوا كوهيڑي سرٿيندو، جيئن هك بنھ ئي اوچي پهاڙ کي

جي بيئر ملندي هجي ۽ اهو ٻي دنيا ادرڪورتل هك ريسٹورينٹ جي ٻيو كجھ نه ملي، جتي

سان وائرليس سسٹم سان ڳنڍيل هجي، اها آهي اها مادي دنيا، انسان جنهن جو حصو آهي، ان

جو جسم ٻئي مادي وانگر اليكٹران مان ٺهيل هوندو آهي، پر هتي كجھ ماڻهو اهڑا به آهن،

جي سطح تي آڻي نه ٿو ) Physics(ته انساني عضون کي گهٹ كري طبيعيات جن جو چوڻ آهي

سگهجي، پر انهن جا دليل معقول نظر نه ٿا اچن، ۽ بنھ ئي محتاط ۽ چاالڪ سمجھ هوندي، اهو

چئون ٿا، اهي دماغ جي ” خيال“فرض كرڻو پوي ٿو ته، اهي ماڻهو غلطي تي آهن، جن کي اسين

ائين ئي ڀاڙين ٿا، جيئن سفر شاهراهن ۽ ريلوي نظام تي ڀاڙيل اندر ٺهيل بنھ منظم رستن تي

هوندو آهي، ۽ سوچڻ جي عمل ۾ جيكا توانائي استعمال ٿئي ٿي، اها به كيميائي عمل جي

پئداوار هوندي آهي، مثالطور؛ آيوڊين جي گهٹتائي، هك سمجھدار انسان کي احمق بڻائي سگهي

ر تي مادي جوڙجك جي كري هوندي آهي، الزمي طو كرشما سازيٿي ۽ دماغ جي سموري

جيكڎهن ائين آهي ته، اسان اهو فرض نه ٿا كري سگهون، ته كو اكيلو اليكٹران ۽

پروٹان سوچي سگهي ٿو، پو اسان کي اها توقع كرڻي پوندي، ته كو اكيلو ماڻهو فٹ بال

ان جي ميچ کيڎي سگهي ٿو، اسان اهو به فرض نه ٿا كري سگهون، ته كنهن فرد جي سوچ

جسماني موت کان پو به جاري رهي سگهي ٿي، ڇاكاڻ ته دماغ جي تنظيم تباھ ٿي چكي

جو ) Traces(رستن يدماغ هوندي آهي، ۽ ان جي توانائي جو خاتمو ٿي چكو هوندو آهي، جيكا

جا تصور جن جي سائنس حمايت امرتاخدا ۽ . پئدا كري ٿي” سوچ“فائديمند استعمال كري

آهن، اهو به ) Dogmasبنا سوچيل سمجھيل ( انڌا عقيداان وٽ مذهب جا مركز نه ٿي كري، اس

نه ٿو چئي سگهجي ته، اهي كنهن مذهبي عقيدي جو الزمي حصو آهن، ڇاكاڻ ته ٻڌمت ۾

144

ان ۾ شك ناهي ته ماڻهو ان قسم جي . خدا ۽ ابدي زندگي جو تصور به نه ٿا كري سگهون

يئن ته اهي دل کي خوش كندڙ ڳالهيون آهن، جيئن عقيدن جي پالنا جو عمل جاري رکندا، ج

خود کي پارسا ۽ ٻين کي كافر ۽ بدكار قرار ڏيڻ پنهنجي ذات ال وڏو خوش كندڙ امر هوندو

جي كا به ) ابديت ۽ خدا(آهي، پر جيستائين منهنجي ذات جو تعلق آهي، مون کي انهن ٻنهي

ئون ثابت كري سگهان ٿو، ته خدا جو كو بنياد ۽ زمين نظر نه ٿي اچي، آئون نه ٿو چوان ته آ

به وجود ئي نه آهي، ۽ ائين ئي آئون اهو ثابت كرڻ ۾ به نه پوندس، ته شيطان افسانو آهي، ٿي

سگهي ٿو ته، اسان جي مذهب جو خدا وجود رکندو هجي، اهڑي طرح قديم يونانين، مصرين ۽

وضو، ٻي کان وڌيك امكاني بابلين جا ديوتا به وجود رکي سگهن ٿا، پر انهن مان هك مفر

حيثيت نه ٿو رکي، ڇاكاڻ ته اهي عقل ۽ ممكن علم جي منطق کان بلكل ٻاهر جون

شيون آهن، تنهن كري انهن مان كا به شئي ان الئق ناهي، جو ان کي غور ۽ فكر جي قابل

.سمجھيو وڃي

متعلق آهي، شخصيتون ان روزاني دنيا جو حصو هونديون آهن، سائنس جنهن جي

آهن، پاڻي جو ڦڑو ابديت ڳولهڻ جهڑيون نهاهي حالتون جن ۾ انهن جو وجود متعين ٿيندو آهي،

رکندڙ نه هوندو آهي، اهو آكسيجن ۽ هائڈروجن ۾ حل ٿي سگهي ٿو، ان كري جيكڎهن

پاڻي جي ڦڑي کي پنهنجو پاڻ برقرار رکڻو هجي ها، ته ان ۾ پاڻياٺ جي اهڑي صفت گهربل هئي،

كا ان جي حل ٿيڻ کان پو به قائم رهي سگهي ها، صاف ظاهر آهي ته ان خيال کي اسان جي

اهڑي طرح اسان ڄاڻون ٿا ته، اسان جو دماغ غير فاني . کي مشكوڪ نظرن سان ڏسڻ گهرجي

ٿي ويندي آهي، ان غير متحرڪنه آهي، ۽ زنده جسم جي منظم توانائي موت جي حالت ۾

سموري شاهدي . كرڻ ال ميسر نه ٿي رهيروپذير ي عمل جي كري هاڻي اها كنهن اجتماع

اسانکي ان نتيجي تي پهچائي ٿي، ته اسانجي ذهني زندگي اسانجي دماغ جي جوڙجك ۽ منظم

جسماني توانائي سان ٻڌل آهي، ان كري اهو فرض كرڻ عين عقلمندي آهي ته، ذهني زندگي

)Mental life (ماني حياتي كم كرڻ بند كري ٿي اتي ئي ختم ٿي ويندي آهي، جڎهن جس

ذكر كيل نتيجن جي خالف مختلف حلقن طرفان دليل ڏيئي سگهجن ٿا، علم . ڇڎي

نفسيات جي تحقيق كرڻ وارن جي دعوى موجب انهن وٽ اهڑيون شاهديون موجود آهن، ۽

طريقيكار جي لحاظ کان اهي صحيح به آهن، ته ذهني زندگي جسماني موت کان پو به پنهنجو

ر برقرار رکي سگهي ٿي، ان هوندي ته ان تي مختلف رايا ٿي سگهن ٿا، پر مون وٽ علم فزيالوجي اث

جي مقابلي ۾ علم نفسيات جي دليل كمزور آهي، پر آئون اهو تسليم كريان ٿو ته، ٿي

سگهي ٿو، ته كنهن اهڑي گهڑي انهن جي دليل ايتري مضبوط ٿي وڃي، جو اهڑي صورت ۾

.تي يقين نه كرڻ غير سائنسي ٿي پوي ذهني زندگي جي بقا

جيستائين موت کان پو جسماني طور تي ٻيهر جيئري ٿيڻ جو سوال آهي، اهو هك

الڳ موضوع آهي، ان جو شايد مطلب جسماني موت کي ملتوي كرڻ هوندو آهي، ابدي

145

هو علم زندگي تي يقين كري ماڻهو اصل ۾ ان جي آرزو كري رهيا هوندا آهن، اهي ماڻ

فزيالوجي تي اهو چئي اعتراض كندا ته، روح ۽ جسم مكمل طور تي ٻه مختلف قسم جون

الڳ شيون آهن، وڌيك اهو ته روح ، انهن عملن کان بنھ ئي مختلف آهي، جن جو اظهار

وهم پرستي آهي، مابعد الطبيعاتجسماني عضون جي تجربي سان ٿيندو آهي، منهنجي خيال ۾

۽ مادي جون الڳ الڳ اصطالحون، اسان پنهنجي عملي سهوليت جي )Mind(اصل ۾ روح

كري جوڙيون آهن، اهي الڳ الڳ مطلق حقيقت طور وجود نه ٿيون رکن، جيئن روح وانگر

اليكٹران ۽ پروٹان رڳو منطقي افسانا آهن، اصل ۾ اهي مفرد مستقل وجود نه، پر هك تاريخ ۽

۾ به واڌ ويجھ جي حقيقتن مان اها ڳالھ ظاهر روح جي مامري . واقعن جو تسلسل هوندا آهن

جيكي حمل، حمل ٿيڻ جي وقت ۽ ٻار ڄمڻ تائين جي مرحلن کان واقف آهن، اهي . ٿئي ٿي

اهو يقين نه ٿا كري سگهن ته، ان سموري عمل ۽ مرحلن ۾ روح كا اڻ ورهائجندڙ ۽ كامل

ٿي، ۽ اها به مادي ۽ مكمل شئي هوندي آهي، اها اڻ لکي نموني جسم سان گڎ وڌي ويجھي

جي ميالپ سان پئدا ٿئي ٿي، ان كري ان کي اڻ ورهائجندڙ نه ٿو چئي سگهجي ۽ نه طور بيضن

ان ڳالھ کي ماديت جي نظريئي سان به نه ٿو جوڙي سگهجي، . ئي ان جو الڳ وجود ٿي سگهي ٿو

لو ، ته اسان جي دلچسپي جي هر شئي مادي جي جوڙجك ئي ناپر رڳو اهو تسليم كرڻو آهي

.۽ ابتدائي مواد نه آهي ي، ۽ اهو اصلآهي

االهيات جا عالم اهو ثابت كرڻ ال وڏا وڏا دليل ڏين ٿا ته، روح غير فاني هوندي

آهي، پر رڳو هك ٹيسٹ سان انهن جون دليلون وئرٿ رهجي وينديون آهن، اهي سمورا ثابت

ه اسان ايترا به وائڑا نه آهيون جو ڊگهي كندا آهن ته، روح هر جڳھ سمائجي ويندي آهي، ت

، تمنا ۽ خواهش جي حيران كندڙ قوت جي اها هك مثال !جي ال ايترو ڦوكجي وڃونڄمار

آئون اهو . ئي كافي آهي، جيكا چڱي ڀلي ماڻهو کي انڌو كري مغالطن ۾ وجھي ڇڎي ٿي

روح ۽ ان جي يقين نه ٿو كري سگهان، ته جيكڎهن انسان کي موت جو خوف نه هجي ها ته

جي بنياد آهي، ) Dogma(خوف مذهبي عقيدي . غير فاني هئڻ جو خيال انسان جي دل ۾ اٿي ها

توڙي جو انسانن جو انفرادي ۽ اجتماعي خوف اسانجي سماجي زندگي تي غالب هوندو آهي، اهو

جيئن ته اسان ڏسي چكا . جو خوف آهي، جيكو مذهب کي جنم ڏي ٿو) Nature(فطرت

مادي ۽ روح ۾ فرق رڳو نظر جي دوکي کان سوا كجھ به نه آهي، پر هك ٻيو تضاد آهيون ته،

ان کان به وڌيك اهم آهي، انهن حالتن ۽ شين جي وچ ۾، جيكي اسان جي خواهشن سان

متاثر ٿين ٿيون ۽ انهن شين ۽ حالتن جي وچ ۾ جيكي انهن سان متاثر نه ٿيون ٿين، پر انهن

تبديل ٿيندڙ نشان موجود ناهي، جيئن جيئن سائنس ترقي جون ٻنهي جي وچ ۾ كو چٹو ۽ اڻ

منزلون طئه كندي پئي وڃي، گهڻي کان گهڻيون حالتون ۽ شيون انسان جي هٿ وس ٿينديون

پيون وڃن، تنهن هوندي كجھ شيون انساني پهچ کان بهرحال ٻاهر رهنديون، ان ۾ اسان جي

فلكيات جي علم متعلق آهن، اهي دنيا جون وڏيون وڏيون حقيقتون شامل آهن، جيكي

146

حقيقتون جيكي اسانجي زمين جي ويجھو ۽ مٿانهيون آهن، اسان كنهن حد تائين انهن کي

پر زمين جي سطح تي به اسان جي طاقت محدود ، رڳو پنهنجي خواهشن موجب كري سگهون ٿا

اسان آهي، سڀ کان وڌيك اهو ته، اسان پنهنجي موت کي نه ٿا روكي سگهون، ان هوندي جو

مذهب انسان جي ان كمزوري کي حل كرڻ جي هك . ان کي دير كرائي ڇڎيون ٿا

كوشش هوندي آهي، جيكڎهن هن دنيا کي خدا كنٹرول كري رهيو آهي، ۽ خدا اسان

جي دعائن ۽ نمازن سان اسان جي مرضي موجب ٿي پوي ته معنى ته قادرمطلق سان اسانجي به

وقتن ۾ دعائن جي جواب ۾ معجزا ٿيندا هئا، تنهن كري حصيداري ٿي ويئي، اهڑي طرح پراڻي

کي آسان كرڻ جو مقصد پورو كري ) World of nature(خدا تي ايمان اڃا تائين فطرت جي دنيا

ٿو، ۽ جنهن سان انسان اهو محسوس كرڻ لڳي ٿو ته، فطرت جون قوتون هن جون ساٿاري آهن،

اهي ماڻهو . جي دهشت کي دور كري ٿو اهڑي طرح موت کان پو ابدي زندگي جو خيال موت

جيكي اهو يقين كن ٿا ته، جڎهن هو مرندا ته انهن کي ابدي ۽ روحاني خوشي ملندي، انهن

کان توقع كرڻ گهرجي ته اهي موت جي هيبت کان سوا سكرات جي وقت مان گذري ويندا،

ٿو ٿئي، ابدي زندگي پر الڳاپيل طبي عملو ان ڳالھ جي تائيد كري ٿو ته، گهڻو كري ائين نه

.جو خيال موت جو خوف ته كجھ گهٹائي ٿو، پر ان جو مكمل خاتمو نه ٿو كري سگهي

قسم ) Dignified(وٽ وڏا وڏا عظيم ) جنهن جو سرچشمو ئي دهشت آهي(مذهب

جا ڀؤ ملن ٿا، ۽ الميو اهو آهي ته، مذهب انهن جي باري ۾ ماڻهن جي سوچ اهڑي ته كري ڇڎي

ٿو، جو اهي انهن ڀؤن کي مالمت كرڻ جهڑو نه ٿا سمجھن، ان لحاظ سان ڏسون ته مذهب

آئون يقين رکان خوف سڀ کان وڏا هوندا آهن،انسانذات کي وڏو ڇيهو رسايو آهي، ان كري ته

ٿو ته، جڎهن آئون مرندس ته ڳري سڑي ويندس، منهنجو كجھ به باقي نه بچندو، ايستائين جو

ه مان به كجھ نه بچندو، آئون جوان ناهيان ۽ آئون زندگي سان محبت كريان وغير) روح(انا

ٿو، پر مون کي نفرت آهي ته، آئون پنهنجي خاتمي جي خيال کان ئي ڏكڻ لڳي وڃان، خوشي

جي گهڑين جي لذت ان سان نه ٿي گهٹجي ته، انهن جو خاتمو ٿيڻو آهي، اهڑي طرح خيال ۽

وڃائي ويهن ته، اهي سدا بهار نه آهن، گهڻا ئي ماڻهو گذريا محبتون پنهنجو قدر ان كري نه ٿا

آهن، جن وڏي فخر سان ڦاهي جو ڦندو پنهنجي ڳلي سان لڳايو آهي، يقيني طور تي رڳو اهڑن

مذهب . ماڻهن جي سر بلندي اسان کي دنيا ۾ انسان جي حقيقي مقام جي معنى سمجھائي ٿي

مرن جي گرمائش کان پو جيكڎهن سائنس قصن جي بند ك) انسانن جي جوڙيل(جي روايتي

ليل درين جي ٿڌڙين هيرن سان ڏكڻيون ڇو نه چڑهن، اسان کي پاسو كرڻ گهرجي ته، جي ک

شادي جڳهين جي پنهنجي الڳ ليل ۽ ك

ستي ۽ طاقت پئدا كن ٿيون، ک

نيٺ تازيون هوائون چ

.شان هوندي آهي

رن جو فلسفو بنھ ئي ٻي شئي، انهن کي فطرت جو فلسفو هكڑي شئي آهي ۽ قد

ڇا آهي؟، ۽ ڇا هئڻ گهرجي؟، . گڎوچڑ كرڻ سان سوا نقصان جي كجھ هڑ حاصل نه ٿو ٿئي

147

بالشك اسان فطرت جو حصو آهيون، . يا جيكو اسانجي خيال ۾ چڱو آهي ٻه الڳ شيون آهن

موجب جن جيكا اسان منجھ خوف، اميدون ۽ خواهشون پئدا كري ٿي، انهن فطري قانونن

کي طبيعيات جو علم ظاهر كري رهيو آهي، ان سمجھ ۾ اسان فطرت جو حصو آهيون، اسان

.سمورا فطرت جي ماتحت آهيون، اسان انهن فطري قانونن جي نتيجن جو شكار آهيون

تائين محدود نه كرڻ گهرجي، ان زميناسان کي بيواجبي كري فطرت جي فلسفي کي هن

كهكشان جي اڻ ڳڻين ستارن مان هك ننڍڙي ستاري جي كري ته اسان جي زمين هك

كيترن ئي سيارن منجھان هك ننڍڙو سيارو آهي، اها کل جهڑي ڳالھ هوندي ته فطرت جي

ڇ فلسفي کي اهڑي نتيجن ڏيڻ ال موڙي ڇڎجي، جيكي هن غير اهم سياري جي نهايت ت

اهو نظريو ته، جاندارن جي ( يتنظريه روح. جي دل کي خوش كن) انسان) (Parasites( جيو طفيلي

۽ نظريه ارتقا وارا ) اندر طبعي ۽ كيميائي جزن کان سوا هك الڳ روح حيواني هوندي آهي

غير منطقي ۽ اڻ برابر طور زندگي جي انهن حقيقتن ۾ كائناتي اهميت ڳولين ٿا، جنهن ۾ اسان

كي كجھ ڄاڻون هن عظيم جهان جي باري ۾ جيستائين اسين جي. جي ذاتي دلچسپي هجي

ٿا، ان موجب هي دنيا نه كو چڱي آهي نه كو بري، ۽ نه ئي اها سان کي خوش ناخوش كرڻ

فكرمند آهي، ان قسم جا سمورا فلسفا رڳو انسان جي پنهنجي ذات جي اهميت کي وڌا ال

ڏيڻ جي خواهش مان جنم وٺن ٿا، ۽ فلكيات جي علم جي ٿورڙي سڌٻڌ ان جي ٺيك كرڻ

بتڑ آهي، فطرت جي باري ۾ اسين جيكو ال كافي آهي، پر اخالقيات جو فلسفو بنھ ئي ا

كجھ ڄاڻون ٿا، حقيقي يا تصوراتي، ان جي جانچ پڑتال اسان پاڻ ئي كريون ٿا ۽ كو به

ٻاهريون ماپو نه آهي، جيكو اسان کي ڏيکاري ته اسان جا تخمينا غلط آهن، پر قدرن جي جهان

آهيون، ڇاكاڻ ته اتي فطرت غير جانبدار آهي، هن کي چڱائي ۾ اسان فطرت کان عظيم تر

برائي سان كو واسطو نه آهي نه ان کي دنيا جي شاباسي جي تمنا آهي نه ئي مالمت جو خوف،

اهي خود اسان ئي آهيون، جيكي قدرن کي جنم ڏيون ٿا ۽ اسان جون پنهنجون خواهشون ئي

جي اقليم ۾ اسان بادشاھ آهيون ۽ اتي اسان جو اخالقيات ۽ قدرن . ان کي ڊگري عطا كن ٿيون

فطرت آڏو جھكي پوڻ، خود کي تخت تان الهڻ برابر آهي، اسان کي ئي ان ڳالھ جو تعين

كرڻو آهي ته چڱي زندگي ڇا آهي؟، نكي فطرت يا كنهن ٻي اڻ ڏٺي خدا جي نالي جي

.طاقت کي

عن جي باري ۾ رسل به ٻين اهي هئا، رسل جا خياالت خدا، مذهب ۽ ان سان سلهاڙيل موضو

دانشورن وانگر مذهبي عقيدن جو تجزيو كندي چوي ٿو ته؛ اسان فطرت جي ئي عمل جي

پئداوار آهيون، يعني خاص طور تي بڻايل مخلوق نه آهيون، اسان جي سوچڻ جي صالحيت

جيكا اسان منجھ هك روح جي هجڻ جو احساس ڏياري ٿي، اها به هن مادي دنيا، اليكٹران،

ٹان ۽ كيميائي عمل جو نتيجو آهي ۽ جسم جي برباد ٿيڻ سان گڎ ئي ان خاص احساس پرو

جو به خاتمو ٿي ويندو آهي، روح به جسم سان گڎوگڎ واڌ ويجھ وٺي ٿي ۽ ان سان گڎ ) روح(

148

هلندي ختم ٿي ويندي آهي، باقي موت کان پو روح واريون سموريون ڳالهيون كمزور عقيدي

رسل به ان ڳالھ جي حمايت كري ٿو، ته . كرڻ ال چڱيون آهن جي ماڻهن جي دل کي خوش

مذهب انسان جي خوف جي پئداوار آهي، خدا جي تصور ۾ انسان جي ان خواهش جو اظهار ٿئي

تنهن كري پهرين هن . ٿو ته، هو فطرت جي طاقتور قوتن کي پنهنجي هٿ وس كرڻ چاهي ٿو

يو، جيكو قادر مطلق هجي، پو ان قادر مطلق جو تصور گهڑ) پهرين ديوتا پو خدا(اهڑي هستي

کي دعائون، قربانيون، پوڄا پاٺ ۽ حمد وثنا جا ڳيچ ڳائي خوش كيو ته، جيئن فطرت جي قوتن

اهو هو اهو آسان نسخو جيكو قديم انسان فطرت جي . ڇڎي ڍاريکي انسان جي مرضي موجب

ته، اڄ جي انسان کي كهڑي قابو كرڻ ال استعمال كيو، پر سوچڻ جهڑي ڳالھ اها آهي

مجبوري آهي؟، اڄ جي انسان جي هٿ ۾ فطرت کي قابو كرڻ ال هن كائنات جو اونهو علم

رسل انهن تباھ كندڙ اثرن تي افسوس جو اظهار كري ٿو، . ۽ طاقتور ٹيكناالجي موجود آهي

جيكي انسان تي مذهب جا پئدا كيل مختلف خوف جنم ڏين ٿا، هن جو چوڻ آهي ته خوف

كو به هجي، اهو خود اعتمادي ۽ صالحيتن جي موت هوندوآهي، انسان کي بزدل ۽ غالم بنائي

سمورا ايمان وارا خوف جي زنجير سان . ٿو، جنهن کي مذهبي پيشوا استحصال جو ذريعو بڻائين ٿا

ٻڌل هوندا آهن، اهي آزاداڻي مرضي سان نيك عمل نه كري رهيا هوندا آهن، پر انهن جي

۽ گناھ جو احساس عمل ۾ هوندو آهي، جيكو عقيدن جو پئدا كيل هوندو پويان خوف

آهي

ماڻهن جي ذهنن کي مفلوج كرڻ، مذهب جو سڀ کان وڏو ناكاري ۽ افسوسناڪ پاسو

آهي، مذهب جتي ماڻهن کي پر مسرت ابدي زندگي جوتصور ڏي ٿو، اتي انهن جي زندگي ۾ گناھ

سخا رکيا ويندا آهن، ته جو احساس به پئدا كندو آهي، پر خدا کي مڃائڻ جا به بنھ ئي آسان ن

جيئن ماڻهو گهٹجي مري نه وڃن، مثالطور؛ سمهڻ کان پهرين فالڻا مقدس لفظ ٹي دفعا ورجائڻ

.سموري ڏينهن جي گناهن جو احساس ثواب جي ڍير هيٺيان دفن ٿي ويندو آهي. . . . . . . . . سان

ه، انسان کي گهرجي ته هو پنهنجي ذات کي روشني جي لکين وري رسل چوي ٿو ت

سالن تي ڦهليل هن وسيع كائنات جي تناظر ۾ رکي ڏسي، تڎهن هي كائنات هن کي اهو

چوندي ڏسڻ ۾ ايندي ته؛

”. . . . . . هن المحدود دنيا ۾ هك تون ڇا آهين؟ !! اي انسان “

ك ذرڙي کان به گهٹ حيثيت جي زمين تي ويٺي نكي آسمان جي عظيم رڻ پٹ ۾ پيل ه

اسان هن جهان جي باري ۾ پنهنجي من مرضي جون تعبيرون گهڑيندا رهون، پاڻ کي ضرورت

کان وڌ خصوصي ۽ اشرف سمجھڻ لڳون، ۽ آخر ۾ رسل اخالقيات ۽ قدرن جي سوال تي چوي ٿو

ن ڀريو كري سگهي ته انسان کي اهو حق هجڻ گهرجي ته، هو كيئن پنهنجي زندگي کي خوشي

اخالقيات ۽ قدرن . ٿو، زندگي ال چڱو ڇا آهي؟، ان جو فيصلو انسان جي هٿ ۾ هجڻ گهرجي

اخالقيات ۽ . جي تخليق ۽ ان ردو بدل جو اختيار صرف ۽ صرف انسان کي ئي حاصل هئڻ گهرجي

149

قدرن کي مقدس قرار ڏيڻ، سماجن کي ساكن كرڻ هوندو، انسان جي ترقي ۽ ان جي

.بڻجڻ جي عمل کي روكڻ هوندو آهي خوبصورت

عقيدن جو مسئلو.

، جي ستين باب ۾ )Human society in ethics and politics(رسل پنهنجي كتاب

پنهنجي ) پنهنجي پنهنجي جا تي(تي بحث كندي لکي ٿو ته؛ اسان سمورا ) Faith(عقيدي

دي کي خطرناڪ سمجهون ٿا، پر آئون ان ڳالھ تي عقيدي کي صراط مستقيم ۽ ٻين جي عقي

زور ڏيڻ چاهيان ٿو ته، سمورا عقيدا هاڃيكار هوندا آهن، اسان ايمان جي تشريح هيئن كري

كنهن اهڑي شئي تي پكو ايمان، جنهن جي ال كا شهادت نه ملندي . . . . . . . سگهون ٿا

، اتي كو به عقيدي ايمان جي هجي، ڇاكاڻ ته جنهن ڳالھ جي شاهدي موجود هوندي آهي

ڳالھ نه ٿو كري، جيئن اسان اهو نه ٿا چئي سگهون ته منهنجو عقيدو آهي ته ٻه ۽ ٻه چار ٿين

ٿا، يا منهنجو ايمان آهي ته زمين گول آهي، ثابت ٿيل حقيقتن جي ال كنهن به ايمان ۽ عقيدي

) Evidences(جڎهن اسان ثبوت جي ضرورت نه هوندي آهي، ايمان جو سوال اتي پئدا ٿيندو آهي،

، جذبن کي استعمال كندا آهيون، ثبوت جي بدلي جذبات جو استعمال، الزمي طور بدرانجي

ڇاكاڻ ته مختلف گروھ مختلف جذبن . جو سبب بڻجندو آهي فسادتي انسان منجھ جهيڑي ۽

ٿو کي بدلي طور تي پيش كندا، عقيدو كهڑو به هجي، ان جو دفاع عقل سان ته ٿي نه

سگهي، ان كري ان جو دفاع پروپيگنڈي سان كيو ويندو آهي ۽ ضرورت پوڻ تي جنگ سان،

جيكڎهن اهڑي ڳالھ آهي، جنهن کي عقل سان ثابت نه ٿو كري سگهجي، پر توهان جي خيال

۾ ماڻهن جو ان تي ايمان ضرور هئڻ گهرجي ته، پو ان سان كو به فرق نه ٿو پوي ته اها ڳالھ

توهان حكومت هالئي رهيا هوندؤ، اتي توهان پنهنجي ٻارن جي كچي كهڑي آهي، جتي

ذهن ۾ عقيدو ڀري رهيا هوندا آهيو، ۽ انهن كتابن کي ساڙي رهيا هوندؤ يا انهن تي پابنديون

وجهي رهيا هوندؤ، جيكي مختلف رائي رکندڙ هوندا، جتي حكومت توهان جي هٿ وس نه

ھ رکي سگهندا هوندؤ ته، توهان فتح جي هوندي، پر توهان كافي طاقت گڎ كرڻ جي سگ

خيال کان هٿيار بند جدوجهد جي شروعات كندؤ، جتي به كو عقيدو وڌيك طاقت وٺي

ويندو، اتي ائين ٿيڻ اڻٹر آهي، نه ته توهان کي سدائين ال تڇ اقليت جي طور ئي مطمئن رهڻو

ري ٿو ته، مذهب امن اڳتي هلي رسل ان ئي مضمون ۾ ان ڳالھ جي سختي سان ترديد ك. پوندو

مذهبي حكومتون الزمي طور تي جنگ باز هونديون آهن ۽ . ۽ سالمتي جا پيغامبر ٿي سگهن ٿا

کي واڌ ڏين ٿيون، رسل دليل پيش كري ) Militancy(اهي پنهنجي پيروكارن ۾ تشدد پسندي

پئدا كرڻ الCohesion ((ٿو ته؛ ان ۾ كا به سچائي نه آهي ته مذهب سماج ۾ ڳانڍاپو

الڀدائك ثابت ٿي سگهي ٿو، رسل جي خيال ۾ تاريخ ۾ اهڑو كو به مثال نه آهي، جڎهن جهاد

150

جنگ ۾ “رسل جي پنهنجي لفظن ۾ . انسانيت ال چڱو كردار ادا كيو هجي) مقدس جنگ(

کي مؤثر بڻائي ٿي، اهو ان جو منفي پاسو آهي، يعني انهن ) Creed(جيكا شئي كنهن مسلك

ان عقيدي کي نه ٿا مڃين، ان نفرت کي جنم ڏيڻ کان سوا مذهب جي خالف نفرت، جيكي

هر مذهب وٽ ٻي مذهب (كافرن لڑائي ۾ كو به كردار ادا نه ٿو كري سگهي، اهڑي نفرت

جڎهن ٻه عقيدا . جي خالف ئي هجي ٿي جنهن کي چٹو كيو ويندو آهي) وارا كافر هوندا آهن

جاڳر كن ٿاهك ٻئي سان ٹكرائجن ٿا ته اهي پنهنجي بد تر، رسل جي انهن ”ين پاسن کي ا

ستاره -، ميجر محمد سعيد ٹوانا90/3/28جنگ كراچي (خيالن جي تصديق ال هك مضمون

ما ٹكرو پيش كجي ٿو، دل جهلي ڏسو ته خدا جي نالي جنگ ۾ نفرت جي كهڑي ) جرات

ي ۽ دهشت خالد بن وليد جهڑا كمانڈر دشمن جي فوجن کي خونخوار“هولي کيڎي سگهجي ٿي،

ر ك

۾ نرم كري وجهندا هئا، درياھ جي جنگ ۾ خالد بن )Pressure cooker(جي پريشر ك

وليد قسم کنيو ته، جيكڎهن ا� فتح ڏي ته درياھ جي مٿان دشمن جو خون وهائي ڏيکاريندس،

هن ستر هزار سسيون كپي، اها قسم پوري كئي، پيڇو كرڻ کان پو دشمن ٹولن جا ٹوال

پئي ويا ۽ دريا جي اندر بيهاري سسيون كپيون پئي ويون، ا� اكبر جا نعرا لڳي جهلي آندا

رهيا آهن، قيدين ۾ خوبصورت به هوندا، جوان مڑس به هوندا، هاريل لشكر تلوار هيٺ اچي

چكو هو، جيكڎهن جنگ کان پو گهر وڃڻو آهي ته، بي رحم بڻجي وڃو، خالد بن وليد اهڑي

.پس ايندو هوجنگ وڙهي هر هر گهر وا

خشڻ ال ضروري آهي ته، احتياط سان انڌي هجڻ کي امرتا برسل موجب عقيدن

)blindness ( جي پالنا كئي وڃي، ته جيئن تازا ثبوت ۽ حقيقتون ماڻهن تائين پهچڻ ئي نه ڏنيون

ي جي جوکن وڃن، اهو كنهن حد تائين حقارت وارو ۽ انسان جو كمزور پاسو آهي ته، زندگ

جي مقابلي بجا، مذهب جي ڏنل آرام بخش قصن ۾ منهن هڻي ٿو، پر هن جي ذهن ۾ كٿي نه

كٿي اها ڳالھ ضرور ويٺل هوندي آهي ته، اهو انهن تي ايمان رڳو ان ال ٿو رکي ڇاكاڻ ته،

اهي هن کي تسلي ڏين ٿا، خدا ۽ ان سان الڳاپيل قصن تي ايمان، جيكڎهن انسان کي كجھ

ن نه رسائي ها ته، دنيا ۾ عقيدن جو نان نشان به نه هجي ها، پر ان ۾ ايتري اخالقي جرئت تسليو

نه ٿي هجي ته، هو ان خيال کي منهن ڏيئي سگهي ۽ نه ئي مذهبي تصور هن کي جنهن منطقي

نتيجي تائين پهچائين ٿا، ان کان سوا جيئن ته هو ان ڳالھ کان به واقف هوندو آهي، ڀلي اهو

به ڌنڌلو ڇو نه هجي ته ان جا خيال حقيقت تي ٻڌل نه آهن، تنهن كري هو ڀڑكي ٿو، كيترو

جڎهن ٻيو هن جي خيالن سان اختالف كري ٿو، جيئن ته تعزيرون، سنسرشپ، جكڑيل ۽

تنهن كري اهڑين قومن جي كاميابي . محدود ٹوڙيل مروڙيل تعليم، رياستي هٿيار هوندا آهن

اهي گهڻو . غير مهم جو ۽ ترقي جي ال نا اهل آبادي پئدا ٿئي ان ۾ هوندي آهي ته، هك ڊنل،

كري كامياب به ٿي ويندا آهن ۽ پو پنهنجي ملكن کي تباھي جي كناري تي پهچائي

ٿي سگهي ٿو توهان جو عقيدو بائبل، قران، يا ماركس جي داس كيپيٹل مان “ڇڎيندا آهن،

151

بند كرڻيون پونديون ۽ جيكڎهن كنهن هك تي هجي، اوهان کي اندر جون اکيون ضرور

توهان هك ڀيرو ثبوت، شهادت ۽ دليل آڏو پنهنجون اکيون بند كري ڇڎيون ته، اوهان هر هر

خدا تي ايمان كو ۽ ٻين مامرن ۾ به حقيقتن کان اکيون چورائيندؤ، اوهان چئي سگهو ٿا ته،

اهو ان نسبت سان . . . . . گهڻو هاڃيكار نه آهي، آئون ان بحث ۾ نه پوندس، رڳو ايترو چوندس

ڇا اهو حقيقت پٹاندر آهي ،هاڃيكار آهي ته توهان پنهنجي اندر ۾ ان شك ۾ پئجي ٿا وڃو ته

آهي، ان طبقن واري، هك وقت هو جڎهن ان ڳالھ تي ايمان رکڻ بنھ عقلي هو ته، زمين به يا نه

چوندا رهن ته طبقن واريوقت اهو يقين برا نتيجا رکندڙ نه هو، پر اڄ جيكڎهن ماڻهو زمين کي

انهن کي دليل آڏو پنهنجي دماغ کي تاال هڻڻا پوندا ۽ هر قسم جي بكواسن کي ڳلي لڳائڻ

الپنهنجو پاڻ تيار رکڻو پوندو، جيكڎهن اوهان اهو سوچيو ٿا ته، اوهان جو ايمان دليل تي ٻڌل

ان، ۽ پنهنجي ايمان کي آهي ته پو اوهان ان کي دليل سان ئي ثابت كندا، كي نه جبر ۽ ڏاڍ س

ڇڎڻ ال به تيار رهندا، جيكڎهن دليل ان جي خالف هليا ويا ، پر جيكڎهن اوهان جي ايمان

جي بنياد عقيدو آهي ته پو توهان محسوس كندؤ ته دليل فضول آهن ۽ اوهان طاقت جو

نالي ۾ کاري يا وري كچي ذهنن کي مذهبي تعليم جي. . . . . . . سهارو وٺندؤ، هجوم جو سهارو

خراب كندا آهيو، عقيدي ۾ ورتل ماڻهن جي اها حركت خاص طور تي بنھ بزدلي واري

هوندي آهي، ڇاكاڻ ته اهي ان ڳالھ جو فائدو کڻن ٿا ته كچا ذهن پنهنجي دفاع كرڻ کان

گهٹ وڌ هر ملك جي اسكول ۾ رائج آهي، مضمون جي فعلقاصر آهن، بدقسمتي سان اهو

عالن كري ٿو ته ؛ دنيا کي عقيدن جي نه پر سائنسي حقيقتن جي ضرورت آخر ۾ رسل اهو ا

. آهي، ڀلي اهي خدا جي نالي مڑهجن يا كنهن ٻي ازم جي نالي

152

۽ خدا )1894-1982(جوش مليح آبادي

شخصيت آهي، خدا الڳ ٿلڳ ۽ ڄاتل سڃاتل حضرت جوش مليح آبادي اردو ٻولي ۽ ادب جي هك

ر تي انهن جو هك ڇپيل مقالو بنا تبصري خدمت ۾ حاضر كجي ٿو، ان ۾ خدا متعلق جي تصو

بنھ ئي اونها ۽ غور كرڻ جهڑا سوال جهڑي نموني سڌو سنئون اٿاريا ويا آهن، اهي جوش صاحب

اديب جو ئي حصو ٿي سگهي ٿو، جوش صاحب ان خيال کي اجاڳر كندي نظر روشن ضميرجهڑي

.نسان جي پنهنجي ئي پروپيگنڈا جي كري آهياچي ٿو ته، خدا جو تصور ا

سان اهو ثابت كري سگهي ته، هي دنيا يقينكير اصيل آهي ۽ كير آهي جيكو كامل .1

.هك قادر مطلق خالق کانسوا وجود ۾ نه ٿي اچي سگهي؟

كٿي خود خدا هك اهڑي هستي جي مخلوق ۽ پئداوار ته نه آهي، جنهن سڀ کان پهرين ان جو . 2

؟، يا مامرو اهو آهي ته، اسان ان . . . . ئم كيو هو؟، ڇا اسان کي حقيقت ۾ ضرورت آهي تصور قا

.وهم ۾ ورتل آهيون ته اسان هن کان سوا جيئرا ئي نه ٿا رهي سگهون؟

نه وڄائين ها ته، ڇا اهو ثابت كري سگهبو هو ته نغاراجيكڎهن رياكار مذهبي اختياريون . 3

رهيو آهي؟، ڇا ديني اختيارين خدا کي عدم جي زمين مان کوٹي ته خدا كڎهن انسان جو مددگار

ٻاهر ناهي كڍيو؟، ۽ ان کي فطرت جي اسرارن جي خوراڪ پئي ڏني اٿن؟، ۽ خيالن جي هر ممكن

.بلندي جي پڳ ته نه ٻڌرائي اٿئون؟

آخر كهڑي مصلحت جي بنياد تي اهي رياكار، خدا کي ان جي تنهائي جي كنڈن مان ڇكي . 4

كڍي آيا آهن ۽ ان جي كن ۾ ڦوڪ ڏني اٿن ته تون خدا آهين؟، ڇا انهن همراهن جي ائين ٻاهر

.كن ۾ ڦوڪ ڏيڻ کان اڳ هو خدا نه هو؟

ڇا رڳو اها انسان جي فطرت جي خاصيت آهي ته، هو خدا جي خوشامد كري ۽ خدا جي ذمي . 5

.اهو فرض آهي ته، هو انهن جي بيهودين خوشامدن کي برداشت كندو رهي؟

6 . خدا جا اسم ۽ صفتون مقرر كري آخر هن کي تنگ ڇو كجي؟، ڇا اهو اسان ۽ خدا ٻنهي ال

كرڻ کان پاسو كريون؟، ۽ انهن ماپن ۾ هن کي ) Definition(چڱو نه ٿيندو ته، اسان هن جي تعريف

محدود نه كريون، جيكي اسان جي وهمن کي خوش كن، المحدود قوت جي ڇانگ نه

رڳو ايترو يا ان کان سوا كجھ نه ٿو ٿي سگهي، “ت بابت اهو چوڻ ته هو كريون، هن مطلق ذا

.كيڎي نه هولناڪ حماقت جو كم آهي؟

جيكڎهن كا اهڑي شئي آهي، جيكا اڃا تائين اسان جي علم جي حد ۾ نه ٿي اچي ته، . 7

. . . . . . جي نالي سان سڎڻ شروع كريون ” اڄاتي شئي“چوڻ بدران اسان هن کي ” خدا“نيٺ

ڇاكاڻ ته خدا جو لفظ ڇا ايتري قدر گهڻو غلط استعمال نه ٿيو آهي ڇا؟، جو هاڻي ان کي بدالئڻ

.ئي مصلحت آهي

153

اها ڳالھ حماقت جيتري واهيات آهي ته، اسين هك شخصي خدا جي باب ۾ بحث كريون . 8

جي به نمائندگي كندو هجي، پر اڄ به كيترائي آهن الحد هئڻ جيكو تشخص سان گڎوگڎ

.ي ان عقيدي کي قائم رکڻ تي اصرار كري رهيا آهنجيك

ڇا ڍڳي وٽ ان جو خدا هك اهڑو وڏي جسامت وارو جانور ناهي، جنهن جا سڱ انهن سمورن . 9

چو آهي؟لهو سمورن کان وڌيك ا

.هيلتائين ڏٺل جانورن کان وڌيك ڊگها آهن ۽ هن جو ك

ي نفعو نقصان رسائي ٿو، ان موقعي تي چيو وڃي ٿو ته، خدا اسان کي گهڻو كري ٻين جي وسيل. 10

اهو ياد رکڻ گهرجي ته، جيكو حكمران پنهنجي ذميدارين جو بار ٻين تي وجهي پنهنجو پاڻ

سمورين ذميدارين کان بچائڻ ۾ استاد هوندو آهي، عام طور تي ان کان نفرت كئي ويندي آهي، پر

به اسان کي چيو ٿو وڃي ته، هو حيرت آهي اسان جو خدا هر ايندڙ ڏينهن اهو ئي كري ٿو ۽ پو

.انسان پرور خدا آهي ان جي آڏو سر جھكائي سجدا كريو

اهڑي خدا جو كهڑو فائدو؟، جنهن جي خوراڪ ۽ حفاظت جو انتظام اسان پاڻ كريون ٿا، . 11

.جڎهن ته هن جي متعلق اهو چيو ويندو آهي ته، هو پاڻ كائنات جو محافظ آهي

آهي ته، ڇا اسان زندگي جي هر قدم تي هن مان غلط فائدو نه ٿا جيكڎهن خدا قادر مطلق. 12

.کڻون؟، هن جو مذاق ته نه ٿا كريون؟

ڇو هڻندا آهن، ڇا انهن کي رٹو، جو ”خدا جميل آهي، خدا جميل آهي“هي دينيات جا ماهر نيٺ . 13

ي ذات اهو ڊپ آهي ته، جيكڎهن هو هن جي جمال جا هوكا نه ڏيندا رهيا ته، اسان کي هن ج

.سان جيكا دلچسپي آهي اها جلد ختم ٿي ويندي؟

۾ ته مددگار آهي، پر خود هن جي ذات جو كائنات جي ڳجهارت ڀڃڻخدا جو عقيدو اسان کي . 14

.ڳجھ ان عقيدي سان حل نه ٿو ٿئي

آهي ۽ بي شكلي جي پوڄا پاٺ شكل جي حدن ۾ ” بت پرستي“خارجي شين جي پوڄا پاٺ . 15

.كهڑي مسلك جا پيروكار آهيو؟ ناممكن آهي، توهان

هك جهيڑيندڙ، نامراد دنيا کي ككڑن وانگر وڙهندو ڏسي، هك دهشت ناڪ خوشي کان . 16

سوا ڇا ٿو حاصل ٿي سگهي؟، ۽ خاص طور تي ان صورت ۾ جڎهن اسان هك اهڑي مطلق وجود

فساد کي جا قائل آهيون، جنهن ال اهو فرض كيو ٿو وڃي ته، هو هك پل ۾ هن سموري فتني

.ختم كرڻ جي قوت رکي ٿو

جڎهن اسان انسانيت ۽ ٻين حيوانن تي نگاھ وجھون ٿا ۽ اهو ڏسون ٿا ته، ڏاڍو سدائين كمزور . 17

کي گراھ بڻائي ٿو ڇڎي ته، ان وقت ڇا اسان اهو محسوس كرڻ تي مجبور نه ٿا ٿي پئون ته، هي دنيا

.هي؟هك عادل ۽ شفيق پي جي هك ڀيانك ۽ سفاكاڻي راند آ

154

الزمي طور اهو كيڎو نه احمق مينيجر هوندو، جيكو خوبصورتي کي بد صورتي ۽ بد صورتي . 18

کي خوبصورتي جي حوالي كري ڇڎي ٿو، جيكو كانگ جي چهنب ۾ انگور ڏي ٿو ۽ انگور

.جون وليون مينهن کي چارائي ٿو

ن، جن ۾ كٿي كيترائي آسماني كتاب مقدس، قديم، جڑتو، الهامي مسودن جا تكرار آه. 19

كٿي ٿوري گهڻي عام عقل جي جھلك به ملي ٿي ۽ اها ٿوري گهڻي عام عقل جي جهلك ئي

.آهي، جيكا سمجھ وارن کي پاڻ ڏانهن متوجه كري سگهي ٿي

جڎهن اسان کي چيو وڃي ٿو ته، هو قادر مطلق جيكو سڀ کان گهڻو سنجيدو ۽ پاڻڀرو آهي، . 20

شامدي هن جي منهن تي كندا آهن، خاموشي ۽ صبر پنهنجي خوشامدين جي بكواس، جيكا خو

سان سهي وڃي ٿو ته، اسان کي چڱو ڀلو مشكرو لڳي ٿو ۽ اسان ٹهك ڏيئي ڏيئي ساڻا ٿي ٿا پئون،

.هستي، خوشامدين جي دل سان عزت نه ٿي كري سگهي عزتكا با

ڳو پنهنجي محبوب دوستن ۽ عزيزن جي محبت کي خدا جي محبت تي قربان كري ڇڎڻ، ر. 21

به آهي، ڇاكاڻ ته حاضر ناظر خدا انهن سمورن ۾ موجود نه مجرماڻو فعلاحمقاڻو فعل ئي ناهي پر

.آهي ڇا؟

جيكڎهن خدا جي حكم کان سوا هك ذرو به حركت نه ٿو كري سگهي ته، منهنجي . 22

سمجھ ۾ نه ٿو اچي ته، كنهن کي قتل جي جرم ۾ سوري تي ڇو لٹكايو وڃي ٿو؟، خدا جي

.ڌايو قاتل کي قتل جو اشارو ڇا خدا ئي نه ٿو كري؟واسطي ٻ

جنت ڇو بڻائي ويئي؟، ڇا ان ال ته ان جي اللچ ۾ چڱا كم كجن؟، ڇا ان کي رشوت جي نالي . 23

.سان منسوب نه ٿو كري سگهجي؟

جا ڄار ان كري وڌا ٿا وڃن ته، جيئن اسان سمجهاڻين ۽ اجاين خبرن مذهبي همراهن پاران . 24

.اري ويهونحقيقتون وس

.ڇا انسان جو خدا سان اهو ئي تعلق آهي، جيكو آقا جو ٻانهي سان هوندو آهي؟. 25

ڇا خدا جي سڀ کان وڏي چٹي هستي جي ال كنهن کي ائين چوندو ڦرڻ جي ضرورت آهي، ته . 26

. ڏسو هو كيتري قدر عظيم آهي ۽ ڏسو هو كيڎو نه بلند رتبي وارو آهي؟

ر اچي وڃي ته، توهان خدا کي الهي ان جي جيكڎهن توهان کي رڳ. 27و پروپيگنڈا كرڻ جو گ

.تخت تي پاڻ ويهي سگهو ٿا، كيترائي ماڻهو ان كاروبار ۾ كامياب به ٿي چكا آهن

) Definition(اسان منجھان اهي ماڻهو جيكي خدا کي ثابت كرڻ جي وائڑائپ ۾ هن جي تعريف . 28

انصافي كري رهيا هوندا آهن، ڇاكاڻ ته، خدا جي كن ٿا، اهي هن سان سخت نا) Nature(فطرت

جو مجموعو آهي، ” صفات حسنه“متعلق اسان جو تصور، رحيم، پاڪ، بلند، ۽ انهن سمورين

جيكي انساني ادراڪ ۾ اچي سگهن ٿا، پر فطرت غير معقول، بد اخالق، ۽ هر وک تي ظالم آهي،

و داغدار نظر اچڻ ليل جنهن سان خالق جي سيرت جو پل

لڳي ٿو، ڇا اسان جي سامهون ٻه ئي رستا ک

155

هك بنا خدا جي فطرت تي ايمان ) 2(يا ته هك بنا فطرت خدا تي ايمان آڻيون، يا ) 1(نه آهن، يعني

.آڻيون

ڇا اها ڳالھ اڃا تائين خدا جي ڌيان ۾ نه آندي ويئي آهي؟، ته هن جي نالي مان كهڑا كهڑا . 29

دار آهن، جيكي پنهنجي ناپاڪ عبائن ال اهو مشهور كندا وتن فائدا ورتا پيا وڃن، كيترا دين

۾ رکي قيمتي ٿالھته، هي عبائون خدا جي خاص درزين انهن ال تيار كيون آهن، جن کي مالئك

تائين اها شرمناڪ نجومي بارگاھ ايزدي انهن ڏي کڻي آيا هئا، ۽ ڇا آسماني حكومت جي كنهن

هن جي مقدس ۽ برگزيده مذهبي پيشوائن خود هن کي پنهنجي خبر اڃا تائين نه رسائي آهي ته،

هن جي ڏي وٺ ٿي رهي آهي، . دكان جو بورڊ بڻائي ڇڎيو آهي؟، هن جي ملھ تور كري رهيا آهن

.۽ ڏاڙهين جي ڇانو ۾ ان نيالم ۾ وڌائي وڌائي ٻولي ڏني پئي وڃي

156

دامن يزدان ۽ اقبال

۽ سائنسي طرز فكر جي كا به معروضيت جي مزاج ۾ آزاداڻي، ملم ۽ اسان جي مسلمان قو

مزاج، جيكڎهن كنهن ) Conservative(مضبوط روايت ڏسڻ ۾ نه ٿي اچي، جذباتي ۽ كنزرويٹو

قوم جي سر تي سوار ٿي وڃن ته، كنهن مفكر جي فكر کي اڳتي وڌائڻ واري مستقبل ۾ جهاتي

هٹجي ٿي وڃي، تنهن كري اوڀر جي سرزمين ۾ جيكي به جي صالحيت گ) forward looking(پائڻ

فر جي فتون ۾ دفن كيا ويا، يا وري تقدس جي مفكر ۽ فلسفي خال خال پئدا ٿيا آهن، اهي ك

سنگهاسن تي ويهاري، ان تي سائنسي تنقيد جا دروازا بند كيا ويا، جڎهن كنهن فكر تي مقدس

.کان ٻاهر ٿي ويندو آهيپڻي جي چادر چڑهي ٿي ته، اهو سمجھ ۽ عقل ٻنهي

ٻي طرف اولھ جون قومون، فكر جا طوفان برپا كندي، ٹپ هڻندي تاريخ جون منزلون

طئه كنديون آيون آهن، هيڎانهن اسان وٽ هك قدم اڳتي وڌون ٿا ته ٻي پل، چوڏنهن سئو سال

ڻ ۾ ته اسان اڳ وارين قومن کي به شرمسار كري ٿا ڇڎيون، پنهنجي مفكرن جون ٹنگون ڇك

کي كمال حاصل آهي، اقبال اوڀر جي انهن دانشورن مان هو، جنهن تي پهرين كفر جا فتوى وسايا

.جي كلي ۾ ٹنگيو ويو ”اشعار زرين“ويا ۽ پو وري ان کي مقدس بڻائي

اقبال جي باري ۾ چوڻ ڏکيو آهي ته، بنيادي طور تي هو شاعر هو يا فلسفي، پر ان کي فلسفياڻي

اقبال ميونخ يونيورسٹي ۾ . سان اونهو لڳا هو، ۽ فلسفي جو وسيع مطالعو به رکندو هو ڇنڈڇاڻ

جرمن . ڊاكٹريٹ ال جيكو مقالو پيش كيو، اهو فارسي مابعدالطبيعيات جي موضوع تي هو

جي نظريئي مسلسل حركت ۽ بدالزبان، ادب ۽ فلسفي جو مطالعو كندي نٹشي، ۽ برگسان جي

آكسفورڊ يونيورسٹي ۾ فلسفي تي ليكچر ڏيڻ جي دعوت ڏني . گهاٹا اثر ڇڎيا اقبال جي فكر تي

ويئي ته، اتي اقبال اسالم ۾ مذهبي فلسفي جي نئين اوسر تي سير حاصل گفتگو كئي، جنهن ۾

صوفي فكر جي ڇاپ واضع هئي، اقبال جو شاعراڻو مزاج رومي جي ويجھو هو، هو به رومي وانگر

و هو، جڎهن متضاد فكر جو كيتريون ئي ويرون مسلمان دنيا کي ان ئي دؤر مان گذري رهي

اقبال جي فكر ۾ عقل ۽ دانش تي محبت جي سرسي جو خيال، آفاقي ارتقا ۽ . وهائي رهيون هيون

.تبديلي ۽ آزادي جي نظريئي کان سوا سڀ کان وڌيك مرد كامل جو تصور ڇانيل نظر اچي ٿو

هو، تنهن كري بتن جي بت، خدا ) بت ٹوڙيندڙ(رت ۾ بت شكن اقبال پنهنجي فط

و به هن جي هٿان ڦاٹئي بنا نه رهيو، اقبال جي اونهي بنيادي فكر ۽ اسالمي عقيدن جي نئين جو پل

بيشك جيكڎهن اقبال جي هندستاني مسلمانن ۾ “تبصرو كندي لکيٿو ته ؛ GIBBتشريح تي

زت نه هجي ها، ته اها ڳالھ شكي آهي ته، اقبال جو ايترو بطور شاعر ۽ قائد جي حيثيت سان ع

اقبال عقيدي جي مامري ۾ . انقالبي ۽ پكن عقيدن خالف كم كڎهن ڇپجي به سگهي ها

مذهب جي پوئواري ۾ تقليد پسند نه هو، اقبال چٹو اظهار كري ڇڎيو ته، جنت ۽ دوزخ جي نالي

التن جا ناال آهن، هو ان متعلق عقيدن کي جي جڳهين جو كو به وجود نه آهي، پر اهي روح جي ح

157

جيكڎهن روايتن تي بنا شرط “جيئن جو تيئن مڃڻ کان منكر هو ۽ دليل پيش كندو هو ته،

عمل كرڻ كو نيك كم هجي ها ته، انبياء كرام به كڎهن به نئين رستي جي ڳولها نه

ان انكار كرڻ تي مطلب ته اڳين انبياء كرام جي رائج كيل عقيدن ک. . . . كري سگهن ها،

اقبال جو زرخيز ذهن، طالبعلمي . ”هو پوئين نبين سڳورن کي پهريان كفر كندڙ شمار كري ٿو

ان جي ڳولها كندڙ ذهن حق . ۾ ئي خدا جي وجود تي شك ۽ دهريت جي عمل مان گذرڻ لڳو هو

سان نه مڃيو،د

جي ڳوال جي ارتقائي سفر ۾ كنهن ڳالھ جي صحت ۽ صداقت کي ٻين جي سن

روايت جي سوڙهي فضا کي ا� واهي چوڻ تي اقبال سدائين تيار رهيو، هن جو چوڻ هو ته تخليقي

عمل ۾ رڌل گناهگار، بي حس پاكباز کان چڱو آهي، هن کي ان ڳالھ جو بيحد ڏک هو ته،

سائنسي علمن کان عاري اسان جي مذهبي تعليم مسلمانن کي غالماڻي اطاعت جهڑين منفي ۽

بڻائي ٿي، اقبال گناھ ۽ تقوى جي وچ ۾ ڀيٹ كندي چيو ته؛گهٹ شوقينجو نيكين شرمناڪ

۾ گهٹ هك لحاظ کان گناھ تقوى کان بهتر آهي، گناھ ۾ تخيلي عنصر موجود هوندو آهي،

هوندو آهي، گهٹ ۾ گهٹ لفظ اشارو ڏين ٿا ته، اقبال ٻي كيتري لحاظ کان نهجيكو تقوى ۾

.گناھ کي تقوى کان افضل سمجھندو هو

اهڑي طرح هك جڳھ نيك ماڻهن جي باري ۾ فرمائين ٿا ته؛ گناھ جي پنهنجي تعليمي قدر ۽

قيمت آهي، نيك ماڻهو گهڻو كري اٻوجھ ۽ احمق هوندا آهن، صاف ظاهر آهي گناھ جو مطلب

كنهن مقدس ضابطي جي خالف ورزي آهي، جيكڎهن غلط ۽ صحيح جي معيار کي صدين

ن ماڻهو ٺهيل ٺوكيل ضابطن تي بنا سوچڻ، سمجھڻ ۽ چوڻ آکڻ جي تائين ٻڌو وڃي ۽ ورهين تائي

هلندا رهن ته، ان سان ماڻهو متقي ته ضرور بڻجي وڃن ٿا، پر سوچڻ سمجھڻ جي صالحيت کان ويهي

وڃن ٿا، جيكا اعلى ترين انساني صفت آهي، تنهن كري اقبال جو چوڻ بجا آهي ته، تقوى انسان

كري ته هو بنا سوچڻ سمجھڻ، مقدس روايتن جي آڏو مٿو ٹيكي ان . کي اٻوجھ ۽ احمق بڻائي ٿي

جنهن سان صورتحال جي اصل نوعيت . علم ۽ تجربي کان محروم رهندو آهي تقابليٿو، ۽ گناھ جي

واضع ٿيڻ گهرجي، صاف ظاهر آهي، جنهن قوم کي سموري زندگي سمورا سبق ٺهيل ٺوكيل

ئن وڌي ويجھي سگهن ٿيون؟، تنهن كري ڏجن، ان جي تخيل جي قوت ۽ تخليقي صالحيتون كي

زندگي جي هر مامري ۾ مذهب کي ڇكي آڻڻ وارا ۽ مذهبي روايتن کان رهنمائي وٺڻ

. گهٹ ۾ گهٹ ذهين ته نه ٿا چورائي سگهن. . . . . . . . وارا د

كنهن مسئلي تي مذهب کي سن

هي، خدا ۽ ان سان الڳاپيل نالن جا ذهانت جو نه، پر انڌي تقليد جو مظهر هوندو آ. . . . . . كري آڻڻ

فرمان جاري كري چيو ٿو وڃي ته، اوهان عقل کي تاال هڻو، هاڻي نكو مسئلي جي تجزيئي جي ۽

۽ نقص ڄاڻڻ جي ضرورت آهي، مطلب ته تقوى ماڻهن کي انڌن جي هك قطار ۾ چڱائينه كنهن

اقبال جو گناھ جي بدالئي ٿو، جيكي هك ٻئي جي كلهن تي هٿ رکي هلي رهيا هوندا آهن،

تعليمي قدر ۽ قيمت جي ڳالھ كرڻ جو سبب اهو آهي ته، گناھ انسان کي سيکاري ٿو ته چڱائي ڇا

آهي؟، بري شئي بري ڇو آهي؟، ان کي چڱو كيئن ٿو بڻائي سگهجي؟، گناھ سوچڻ، سمجھڻ جو

158

نه ٿو ٿي سگهي، نئون نظام کولي ٿو، توهان خود نيون قدرون تخليق كندا آهيو، ذهين ماڻهو متقي

پاڻ تجربي مان گذري كنهن نتيجي تي پهچڻ چاهيندو، . . . . . . ڇاكاڻ ته هو سوال كندو

كنهن جي بڻايل دنيا ۾ هلڻ بدران پنهنجي دنيا پاڻ پئدا كرڻ جي تمنا رکندو ۽ اتان ئي تقوى جو

هن جي کي اهڑن اٻوجھ ماڻ) تقوى(سمورو نظام ٺكاء كري هيٺ كرندو آهي، تنهن كري ان

ضرورت هوندي آهي، جيكي مقدس پڻي جي نالي تي بيوقوف ٿيڻ ال تيار هجن، جنت ۽ جهنم جي

اهڑو ) literally(تصور کي به اقبال ان كري رد كري ٿو، ڇاكاڻ ته جيكڎهن انهن کي سچ پچ

۽ ) بيٺل(سمجھيو وڃي جيئن ٻڌايو ٿو وڃي ته، جنت جي زندگي بنھ عيش واري آهي، پر ساكن

صد آهي ۽ كنهن ذهين انسان ال كشش واري نه ٿي ٿي سگهي، ۽ نه ئي دوزخ جو تصور بي مق

عبرت ڏياريندڙ ٿي سگهي ٿو، جنهن جون بي مطلب ابدي سزائون كنهن تشدد پسند مريض ذهن

جي خيال جي اڏام جو كرشمو ڏسجي ٿو، مطلب اقبال جو خيال هو ته، عقيدي پرست گروھ رڳو

ئي ٻڌل ٿي سگهي ٿو، ۽ جڎهن صورت اها هجي ته، انهن ماڻهن جو خدا جو اٻوجھ ۽ احمق ماڻهن تي

جي سري هيٺ هن جي ” خدا جو وجود“سگهي؟، تنهن كري منجهائيتصور اقبال کي كيئن ٿو

منهنجا دوست مون کان اكثر پڇندا آهن، ڇا تون “ لکت جو هك ٹكرو كجھ هيئن آهي ته؛

و خيال آهي ته، جواب ڏيڻ کان پهرين مون کي اهو حق خدا جي وجود تي ايمان رکين ٿو؟، منهنج

حاصل آهي ته، ان سوال ۾ جيكي لفظ استعمال ٿيا آهن، انهن جو مطلب پڇي وٺان، جيكڎهن

منهنجا دوست پنهنجي سوال جو جواب چاهين ٿا ته، انهن کي اهو چٹو كرڻ گهرجي

مڃان ٿو ته آئون انهن لفظن کي نه ٿو مان انهن جي مراد ڇا آهي؟، آئون” ايمان“۽ ” وجود“، ”خدا“ته

كريان ٿو ته، آئون ڏسان ٿو ته مون وانگر هو به نه ٿا جرحسمجھان ۽ جڎهن به آئون انهن سان

، ذكر كيل لکت ۾ اقبال ايمان واري جي اڻ ڄاڻائي جا وکا جنهن خوبصورتي سان پڌرا ”سمجهن

) Definition(ايمان جي لفظن جي تعريف ۽ ” وجود“، ”خدا“كري ٿو، اهو پنهنجو مثال پاڻ آهي، پر

كرڻ جو سوال اٿاريو ويو آهي، هو فكر جا بنھ ئي اونها ۽ با كمال دروازا کولي ٿو، اقبال ڄاڻي ٿو

ته، انهن ٹنهي لفظن جي الڳ الڳ تشريح ۽ وري انهن کي جڎهن سلهاڙڻ نكرنداسين ته، هك اهڑي

هك جا تي .لون هڻڻ جي جا نه بچنديجون هكکي سامهان ٿينداسين، جتي ايمان مونجهاري

اقبال، خدا جي وجود تي دل ۽ عقل جي وچ ۾ هيئن ڳالھ ٻولھ كرائي ٿو؛

.دل؛ اها پكي ڳالھ آهي ته خدا وجود رکي ٿو

مان آهي ۽ توکي ان کي واپرائڻ جو كو به حق نه مامرنته منهنجي ” وجود“، !عقل؛ پر منهنجا سائين

.آهي

!.آهي، منهنجا ارسطو دل؛ اهو ته اڃا چڱو

مٿي ذكر كيل ڳالھ ٻولھ ۾ اقبال اهو واضع كري ڇڎيو ته، خدا تي ايمان دل جو

مامرو آهي، عقل جو مسئلو ناهي ۽ اهو ئي اهو اهم ترين نقطو آهي، جنهن تي سمورا مفكر متفق

جي تصور جو سائنس، آهن، جيكي خدا تي ايمان نه ٿا رکن، انهن جو به اهو ئي چوڻ آهي ته، خدا

159

عقل ۽ چؤدشا ڦهليل فطرت سان كو به تعلق نه آهي، نه هن جي وجود کي ثابت كري سگهجي

خدا تي ايمان جو سوال دل جي دنيا، يعني انساني خيال ۽ جذبي جو جنم ڏنل آهي، تنهن كري . ٿو

كرڻ ان تي بحث كرڻ ئي فضول آهي، پر ماڻهو گهڻو كري خدا جي وجود کي عقل سان ثابت

تي اصرار كندا آهن، ۽ خدا تي ايمان آڻڻ جي ڳالھ به كندا آهن، ڄڻ ايمان جو تعلق ئي زبردستي

سان آهي، نه ته جنهن شئي جو وجود حقيقي هجي، ان تي ايمان آڻڻ جو سوال نه ٿو اٿي، مٿي ڏنل

ا جي طبعي دني) Physical(ڳالھ ٻولھ ۾ عقل، جڎهن دل تي اهو اعتراض كري ٿو ته، تون فزيكل

کي ڇو استعمال كري رهي آهين، ته ان تي دل چوي ٿي ته اهو ته اڃا به چڱو آهي، ان ” وجود“لفظ

. مان مراد اها ئي آهي ته هلو اهو به چڱو ٿيو

ٹي، ان کان پو خدا تي ايمان جو سوال ” وجود“خدا جي تصور جي لفظ دل . . . يعني عقل مان جان ڇ

کي وچان جذباتي ۽ ذاتي قسم اختيار كري وٺي ٿو، ان ۾ ايمان واري جي دنيا تائين محدود، انفرادي،

جي ضرورت نه آهي، اهي كنهن مطلق حقيقت تي ايمان رکن ٿا، جيكا خارجي حقيقت آهي، پوڻ

خدا جو . پر اهو ته انهن جي دل جو مامرو آهي، جنهن ۾ ذاتي پسند ۽ پنهنجي خواهش شامل آهي

هوندو آهي، تنهن كري ان کي قائم رکڻ ۽ ثابت تصور مقدس وراثت جي شكل ۾ مليل

پنهنجي ذات ۽ انا جو مسئلو هوندو آهي، پر اقبال دل جي دنيا تي عقل جا پهرا . . . . . . . كرڻ

ويهارڻ جي تلقين كري ٿو، هو كنهن به وجداني ۽ مذهبي تجربي جي تصديق جي ال ان جي

ڏي ٿو، ان جي آزمائش مطابق؛ تي گهڻو زور) Intellectual test(علمي آزمائش

A proposition to be true

Should be consistent with some chosen corpus of proposition

هك خوبصورت قول ان وقت ئي صداقت جي تور ۾ پورو اچي سگهي ٿو، جڎهن اهو چونڈيل

۽ ان جي لکتن جي مجموعي سان هكجهڑائي رکندڙ هجي، جيكي ماڻهو خدا کي حاصل كرڻ

تجلين کي ڏسڻ جا اصيل هجن ٿا، انهن جي پنهنجي تخيل جي قوت ايتري طاقتور ٿي ويندي آهي،

جنهن تي هو بنھ ئي اخالص سان يقين كرڻ لڳندا آهن ته، شايد انهن کي كنهن خارجي حقيقت

جو تجربو ٿيو آهي، ان سلسلي ۾ ابن عربي جهڑي مفكر جو حوالو ڏيڻ مناسب هوندو، جنهن جي

ايستائين جو الفارابي جو به اهو . را موجب جبرائيل اصل ۾ نبين جي پنهنجي تخيل جي پئداوار هو

تي هك طرفو هئڻ جو فارموليكٹر عقيدا رکندڙ، اقبال جي علمي آزمائش جي . ئي خيال آهي

هجي الزام هڻندا آهن ته، اقبال جنهن چونڈيل مواد کي معيار بڻائي ٿو، ٿي سگهي ٿو، اهو ئي كوڙو

يا پراڻين ڳالھين سان ٺهكندڙ نه هجي، تنهن كري سچ جي ال رڳو هم آهنگي ڏسڻ ضروري نه

. آهي

اقبال فرائيڈ جي مذهبي نظريئي سان ته اتفاق نه ٿو كري، ها باقي فرائيڈ جي هك مقلد

اها رڳو “هو ته سان متفق ٿيندو نظر اچي ٿو، جنهن جو چوڻ) Carl Jung(” يونگ“ماهر نفسيات

ئي آهي، جنهن سان اسان ان يقين تي پهچون ٿا ته، خدا اسان تي عمل كري ) Psyche(سائيكي

160

اسان اهو نه ٿا ٻڌائي سگهون ته، خدا ۽ الشعور ٻه مختلف هستيون آهن، مطلب . . . . . . . . رهيو آهي

زندگي جو ڊرامو، ” يونگ“ل موجب خدا جو تصور انساني نفسيات جي ئي تخليق آهي، بقو” يونگ“ته

اقبال جو . ئي چئي سگهجي ٿو) Self(جنهن سري ڏانهن حركت كندو نظر اچي ٿو، ان کي خودي

خودي . . . . . . . . . . به اهو ئي چوڻ آهي ته، خدا کي پنهنجي اندر ۾ ڏسو ۽ پنهنجو پاڻ هن جي اندر

زندگي جو مقصد . كرا سان ٿئي ٿوجي دنيا جي وچ ۾ ٹ شعورجو جنم، اجتماعي شعور ۽ انفرادي

ان کان سوا كجھ نه آهي ته، انسان جي انفرادي هستي جي گهڻي کان گهڻي واڌ ويجھ ٿئي، پر

جن (، ٻين جي مفادن سان ٹكرا )Inconsistency( ضدانسان جون پنهنجون حدون، نفسياتي ٹكرا ۽

اقبال جي مطابق . ھ ۾ ركاوٽ بڻجن ٿاان عمل جي را) جو بذات خود مقصد به اهو ئي هوندو آهي

پر سمورا عمل ۽ حركت ۽ ،ناهيزندگي جو مقصد خدا کي حاصل كرڻ يا ان ۾ ضم ٿيڻ

اقبال هك خط ۾ ڊاكٹر . آهي) Integration(زندگي جو مقصد شخصيت جي واڌ ويجھ ۽ تكميل

ذات نجي نفي نه، هٿئوذات . . . . . . . نكلسن کي لکي ٿو ته، انسان جي روحاني ۽ اخالقي آئيڈيل

ان وقت ئي ممكن آهي، جڎهن وڌ کان وڌ منفرد ۽ حصول رڳوجو اقرار آهي ۽ ان آئيڈيل جو

طور ڏسي ٿو، تنهن كري هو، انساني خودي کي ) دشمن(اقبال خدا کي انسان جي حريف . الثاني ٿجي

اقبال جو وڏو . هيايترو ته وڌائي ٿو جو كائنات ۾ خدا جي ادا كرڻ ال كو كردار ئي نه ٿو ر

كمال اهو هو ته، هن خودي جو فلسفو پيش كري خدا جي برتر ۽ اعلى هجڻ جي تصور کي ئي

كري انسان ) Murder(كري ڇڎيو، بلكل نٹشي وانگر، جيئن هو خدا جو خون ) Neutralize(بي اثر

ي آڏو خودي جي بلندي يقيني طور تي كنهن به هستي ج. بڻائي ٿو ڇڎي) Superman(کي سپرمين

جھكڻ کان انكار كندي، جڎهن ته سر جھكائڻ روايتي طور خدا جي تصور جي اساس آهي،

عظمت ۽ برتري کي قبول كرڻ ال تيار نه آهي، هن جي اقبال جو اڻ تبديل ٿيندڙ ۽ آزاد دماغ، خدا

جي نظم ۾ اقبال انسان جي ” انسان خدا کي خطاب“کي كائنات ۾ به هزار خاميون نظر اچن ٿيون،

يثيت ۾ پنهنجي سپريم خود اعتمادي جو اظهار كري ٿو، خدا انسان تي الزام هڻي ٿو ته، مون ح

هي سموري دنيا مٹي ۽ پاڻي مان بڻائي آهي، تو هن کي جاگرافيائي حصن ۾ ورهائي ڇڎيو آهي، مون

مون پکي لوھ بڻايو ۽ تو ان مان تلوارون ۽ تير ٺاهيا، مون ٻيال بڻايا ۽ تو انهن کي كٹڻ ال كهاڙا،

تو رات بڻائي مون ڏيئو، تو مٹي بڻائي ۽ مون صراحي، تو ريگستان “ انسان جواب ڏي ٿو . بڻايا ۽ تو پڃرا

، ”بڻايا ۽ مون باغ، تو پٿر بڻايا مون آرسي، تو زهر مون ترياق بڻايو، تڎهن خدا الجواب ٿي ويندو آهي

ته؛ ها هي اهڑي ئي آهي، پر هن ، جواب ۾ انسان چوي ٿو ”هي اهڑي ئي آهي، وڌيك سوال نه كر

اقبال جي هك ٻي نظم ۾ هيئن ٿو Moodاهو ئي . ”کي هيئن هئڻ گهرجي، اهڑي نه جهڑي آهي

اي خدا تو گهڻي محنت كري ورتي، تخليق جي عمل توکي ٿكائي ڇڎيو هوندو، منهنجي “ڏسجي؛

گي گذارڻ کان چڱو اكيلي اكيلي پرهيزگاري جي زند. . . . . . . دل ۾ لهي ٿورو آرام كري وٺ

اسان ڏسون ٿا ته، اقبال خدا جي ذات جي سڃاڻ ۽ . دوست ملي وڃي) انسان(آهي ته، توکي مون جهڑو

ان سلسلي ۾ اقبال جو مختلف خيالن . ان سان پنهنجي رشتي جي تعين كرڻ ۾ منجهيل رهي ٿو

161

۽ ورڊزورٿ شامل ، نٹشي )وحدت الوجود(جي مكتبن سان واسطو پوي ٿو، ان ۾ افالطون، ابن عربي

اقبال جو دوست ميكنا گارٽ به خدا جو منكر هو، اقبال جا ڄاڻو ماڻهو اقبال جي خدا جي . آهن

ابدي ۽ مطلق “نظريئي کي ٹن دؤرن ۾ ورهائين ٿا، اقبال پنهنجي جواني جي دؤر ۾ خدا کي هك

ن موجب جي طور تي ڏسي ٿو، هك مكمل آئيڈيل، اهو افالطوني نظريئي جو اثر هو، جنه” حسن

آهي، هن کي كائنات جي هر رنگ ۽ روپ مان حسن ڦٹندو نظر ” اصل“ابدي حسن هر شئي جو

اچي ٿو، ۽ جڎهن چاردشا حسن ئي حسن عمل ۾ ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته، هن تي وحدت الوجود جو نظريو

جو فرق، نظر جو دوکو بڻجي ٿو (Subject and object) موضوع ۽ معروضغالب ٿيڻ لڳي ٿو، جتي

جا ترانا وڄڻ لڳي ” كثرت ۾ هوگيا وحدت كا راز مخفي“خالق ۽ مخلوق هك ٿي وڃن ٿا وڃي،

ويندا آهن، پر اقبال کي جلد ئي خبر پوي ٿي ته، حسن ازلي نه پر زوالي آهي، ان جي حيثيت رڳو

حسن، تمنا کي ٿيڑ ۽ تخيل کي بلندي ته بخشي ٿو، پر گهٹجندڙ ۽ وڌندڙ حسن خدا نه ٿو اضافي آهي،

سان ) چرپر(کي حسن جي بدران حركت ” حقيقت“، تنهن كري اقبال ٻئي مرحلي تي سگهيٿي

تعبير كرڻ شروع كري ٿو، هن کي نظر اچي ٿو ته، حقيقت مطلق به ايتري ئي عمل ۾ سرگرم

آهي، جيترو آئون رڌل آهيان، هتي اقبال جي نظر ۾ مطلق حقيقت كنهن نظر جي دوکي جو نالو نه

جو هك نظام ۽ مجموعو آهي، اسان جيكي كجھ به ڏسون ٿا، )Selves( آهي، پر اهو خودين

جي ڳجھين قوتن جو اظهار آهي، اها ئي خودي، تصور، تخيل ۽ وسيع امكانن جي هك ” خودي“اهو

.كائنات اسانجي اکين آڏو کولي ڇڎي ٿي

مطلب ته كائنات به هك خودي آهي، جيكا حركت ۽ تغير سان خود کي وجود ۾ آڻي اظهار

بڻجي ٿو وڃي، جيكو )Organizing principle of unity(خدا تنظيم جي وحدت جو اصول . كري ٿي

تخليقي مقصدن جي ال سموري جهان کي سلهاڙي رکي ٿو، هاڻي؛

”خودي كي زمين هي ساري خدائي“

.جو نعرو بلند ٿئي ٿو

اچڻ لڳي ٿي، اقبال اقبال کي خودي جي جلون ۾ مصطفائي ۽ ان جي خلوتن ۾ ئي كبريائي نظر

. آهي، جيكا انساني وجود ۾ كمال درجو حاصل كري ٿي )Ego(وٽ هستي اصل ۾ خودي

هاڻي . خوف جي بنياد تي جڑيل خدا ٹٹي ٿو پوي، انسان خوف خدا جي عمل کان آزاد ٿي ويندو آهي

اس جو خاتمو پستي جي احس. خودي جي ڳولها، حياتي جو مقصد قرار ڏجي ٿو. . . . . . . . خدا جي نه

وجھي يزدان جي شكار جي ڳالھ ڄار ٿي ويندو آهي، اعتماد ۽ حوصلو ايترو ته وڌي ويندو آهي جو

ٿئي ٿي؛

”يزدان بكمند آورد اي همت مردان“

جيئن ته مذهبي پيشوا خدا جا احسان ڳڻائي انسان کي ان کان مرعوب كرڻ جي

اقبال خدا جي . و آهي، خدا اوهان ال هو كيو آهيكوشش كن ٿا، خدا اوهان ال هي بڻاي

احساس، جو قصو ئي ٿو بند كري؛

162

ڦــــــــــونك ڊال يه زمين و آسمان مستعار،

.اور خاكستر سي آپ اپنا جهــان پيدا كر

ڌارين نعمتن کي باھ ڏيئي ڇڎ، پنهنجو جهان پاڻ پيدا كر، اها اي انسان تون خدا جي ڏنل انهن ا

اقبال خدا جي ذات تي طنز كري ٿو ته، هي جهان جيكو تو جوڙيو . دي جي گهرج آهيئي خو

آهي، اهڑا كئين جهان منهنجي خيال ۾ مکڑي وانگر ڇڻي پوندا آهن ۽ گل وانگر ٹڑي پوندا آهن،

ڳالھ اڃا اڳتي وڌائي ٿو؛

اگر كــــــــــــــج رو هين انجم آسمان تيرا هي يا ميرا

هو جهان تيرا هي يا ميرا مجهي فكر جهان كيون

سچ ته اهو آهي ته، جڎهن کان هن زمين تي جنم ورتو آهي، هو هن کي سنواري رهيو آهي، انسان اڄ

جو اوجھڑتائين جيكو كردار ادا كيو آهي، ان مان نظر اچي ٿو ته، فطرت جي پئدا كيل

ي نوان رنگ ئي هن پنهنجي هٿن جي كاريگري سان فطرت ک. خاتمو انسان جو بنيادي مشن آهي

نه، پر نيون معنائون ڏنيون آهن، جهان جو فكر جيكڎهن آهي ته، انسان کي آهي، نه ته ٻنهي

بڻجي ٿو پوي، وري اها ڳالھ به وڌيك ” بي نياز“جهانن جي مالك هئڻ جو اصيل ضرورت پوڻ تي

هن، اهي كيون آخوبصورتيون هٿ واضع آهي ته، هن دنيا ۾ انسان علم ۽ تخليق جون جيتريون به

فكر جو اعجاز آهن، عالمي مذهبن جي شكل ۾ خدائي ) غير مذهبي(انسان جي سيكيولر

فكر جيترو به سامهون آئي آهي، ان جو دنيا کي خوبصورت بڻائڻ ۽ انسان جي زندگي ۾ آسانيون ۽

.بهتريون كرڻ ۾ كو به هٿ نه آهي

به رنگ ۽ سڃاڻ جو كو پاسو اقبال خدا تي ايئن ٿو كڑكي جو ان ۾ ٺاھ جو كو

انسان جو قصور اهو هو ته، هن كڻك جو داڻو کائي ورتو ۽ شيطان جو ڏوھ اهو ته . نظر نه ٿو اچي

تون مون تي پابنديون هڻي هن دنيا جي دلچسپين کان “هن هك سجدي کان انكار كري ڇڎيو،

نهن جي مخلوق آهي؟، تو محروم رکڻ چاهين ٿو، ٿورو اهو ته ٻڌا ته شيطان كٿان آيو؟، ۽ هو ك

جيكڎهن حساب جو ڏينهن رکيو ئي آهي ته، ضروري ناهي ته اتي رڳو ڏكندڙ غالم هجن،

منافقاڻي زندگي گذاري ايندڙ هجن، يا جهنم جي باھ کان ڊنل ۽ بهشت برين کي اللچي نظرن سان

ڏکيو ٿي پوندو؛ رکندڙ ئي گڎ ٿيندا، ياد رکجان انسان سان تنهن جو سامهون ٿيڻ” ايمان“ڏسڻ وارا

فارغ تو نه بيٺي گـــــــا محشر مين جنون ميرا

يا اپنا گريبان چاڪ يا دامن يــــــــزدان چاڪ

روز حساب پيش هــــــــــو جب ميرا دفتر عمل

آپ ڀي شرمسار هو مجھكو بهي شرمسار كر

بتي كري جي سموري بنياد )Myth(اونهائي ۽ منطق جي زور سان قيامت جي جي اقبال فن ئي ا

جي لکندڙن، قيامت جي ڏينهن خدا آڏو انسان کي مجرم طور پيش كري ان جي ) Myth(ان . وڌي

تذليل كرڻ جو منصوبو جوڙيو هو، ان کي انسان جي عظمت جو كو به دعويدار قبول نه ٿو

163

. كري سگهي، تنهن كري اقبال بمقابال خدا، هو انسان جي نمائندگي جو حق ادا كري ڇڎي ٿو

قادر . تائين به ويندي )Role(ن انسان جو اعمال نامو کلندو ته ڳالھ خدا جي پنهنجي كردار جڎه

مطلق هن كائنات ۽ زندگي ۾ ٿيندڙ هن خير ۽ شر جي تماشي ۾ خود پنهنجي ذميواري کان

كيئن بچي سگهندو؟، طاقتور سدائين كمزور کي عدالت جي كٹهڑي ۾ بيهاريو آهي، پر ان مٿ

)Myth( اچڻ تائين انسان هن دنيا ۽ كائنات ” قيامت جي ڏينهن“رجيندڙ کي خبر نه هئي ته جي س

جي باري ۾ كيترو علم ۽ كيتري پهچ حاصل كري چكو هوندو ته، دليل جو دفتر جڎهن

۽ مزي جي ڳالھ آهي ته، اقبال خدا جي . .. . کلندو ته ڳالھ خدا جي شرمساري تي اچي بيهندي

چئي انسان کي اخالقي ” مجه كو بهي شرمسار كر“ئي آهي، پر شرمساري تي ڳالھ ختم نه ك

ظاهر آهي، كنهن وڏي کي شرمسار كرڻ انساني . . . . . طور اڃا وڌيك اوچو كري ڇڎيو

. اخالقيات جي خالف آهي

خدا جي آڏو انسان جي عظيم تر هئڻ جو اظهار اقبال وٽ ائين به ملي ٿو ته، هن کي خدا جي

. ي افسوس ٿئي ٿو، ۽ هو ان کي پارسائي ڇڎي انسان ٿيڻ جو مشورو ڏيئي ٿواكيلي هئڻ ت

جي تعمير كري تنهنجو ” دير و حرم“جي وضاحت هيئن كري ٿو ڇڎي، ” خدا جي حقيقت“اقبال

نالو كرڻ وارو آئون ئي آهيان. . . . . . !، تون منهنجي ئي خواهشن ۽ جستجوئن جو نپايل آهين. . . . .

واتان خدا کي ايترو به چئي ٿو ڇڎي ته؛ خودي ۽ خوداري جي جوهر کان پو منهنجي اقبال انسان جي

كائنات جي المحدود وسعتن جي !. ال اهو ممكن ئي نه آهي، ته آئون گڎھ کي گهوڙو چوان

مقابلي ۾ انسان پنهنجي محدود عملي صالحيتن جي فطري مجبوري کي جيتري شدت سان

ال خدا جي خالف دليل كري هيئن پيش كيو آهي؛محسوس كيو آهي، ان کي به اقب

تيري خدائي سي هي ميري جنون كو گال،

.اپني ليئي المــــــــكان، ميري ليئي چار سو

المكان ۾ ويهي رهڻ ته آسان ڳالھ آهي، پر زمان ۽ مكان جي پابندين ۾ رهي زندگي

ان بنيادي فرق جو خيال رکيو وڃي ته گذارڻ ٻي ڳالھ آهي، تنهن كري خدا ۽ انسان جي وچ ۾

خدا کي انسان تي آخري حكم جاري كرڻ جو كو به حق نه ٿو رهي، ان كري اقبال خدا تي

هك ٻيو وار كري ٿو؛

سمندر سي ملي پياسي كو شبنم،

.بــــــــــــــخيلي هي يه رزاقي نهين هي

خدا کي آشكار ڏسڻ چاهي ٿو، ۽ اقبال خدائي حجاب جي به سخت خالف نظر اچي ٿو، هو

فطرت جي آخري حقيقت تائين پهچڻ، هن جي آرزو آهي ته جيئن خدا جي باري ۾ كنفيوزن

)Confusion( ختم ٿئي، اقبال اڏامندڙ چڻنگن جي بدران دٻيل چڻنگن جي ڳوال ۾ رهي ٿو، پر اقبال

ي ملي ٿو، خدا جڎهن خدا جي ڳوال ۾ نكري ٿو ته، جتي هن کي ڳولي ٿو، هن کي انسان ئ

اقبال جهان . انكري ته علم جي سمورن رستن تي انساني شعور جي ڇاپ نظر اچي ٿي. . . . . . نه

164

جا نقش و نگار انساني نگاهن جي معيارن موجب جڑيل ڏسڻ كوه و صحرا جي چمن جي آرائش ۽

انسان جي “ تي” خدا جي جوڙيل جهان“چاهي ٿو، پتو ائين ٿو پوي ته، اقبال جي خواهش آهي ته

جي ڇاپ لڳي وڃي، اقبال جتي به خدا سان هم كالم ٿيو آهي، ان ۾ طنز، ايستائين ” جوڙيل دنيا

.جو عنصر وڌيك غالب نظر اچي ٿو” گستاخي“جو

چپ ره نه سكا حضرت يزدان مين بهي اقبال،

.گستاخ كا منه بند كرتا كوئي اس بنده

ائين، خدا ۽ انسان جي وچ ۾ هك مطلق ڳالھ سڌي هئي ته، سائنس ۽ علمن جي ويهين صدي ت

.حاكم ۽ محكوم جو كالسيكل مذهبي رشتو هاڻي وڌيك قائم نه ٿو رهي سگهي

گفــــــــــتار كي اسلوب په قابو نهين رهتا،

.جب روح كي اندر متالطم هون خياالت

اقبال جو هك خوبصورت طنزيه وار ڏسو جنهن ۾ فكر جا كيترا پاسا لكل آهن؛

ت سي مجهي حكم سفر ديا ٿا كيون،باغ بهش

.كــــــــار جهان دراز هي اب ميرا انتــــــــــظار كر

سنڀال مجهول فرشتن ۽ . . . . . . اي خدا تو انسان کي بهشت مان بي عزت كري كڍيو ته هو“

اهو سوچڻ كم نظري . . . . . . . حورن جي مورتين سان ڀريل يكسانيت جي ماريل جنت کي

انسان وري ان وڃايل جنت ۾ واپسي جون پناهون ڳوليندو، انسان هن مادي كائنات جي هئي ته

ٹ سلسلن ۾ رڌي چكو آهي، وڃ هاڻي اندر روز نت نئين فردوس ۽ بهشت تعمير كرڻ جي اڻ ک

.انتظار كندو رھ

اندازو لڳايو، ڇا اڄ جي انسان جو روايتي مذهبي ڊسپلن جي كوٺڑي ۾ دم نه گهٹبو، جڎهن، هن

ي علم جي گهرائي ۽ شعور جي نزاكتن جي حالت اها نه ٿي پئي، جتي اقبال چئي اٿي ٿو؛ج

تيري آزاد بندون كـــــــــــــــي نه يه دنيا نه وه دنيا،

.يهان مرني كي پابندي وهان جيني كي پابندي

جيكڎهن تون “اهڑي طرح هك فارسي نظم ۾ اقبال هن طرح خدا سان خطاب كري ٿو ته؛

و ته آئون پنهنجي ذات جو تعين تنهنجي نظاري ال وڃائي ويهان ته اهو سؤدو بنھ ئي چاهين ٿ

، اهي كم تنهنجي مالئكن کي مبارڪ هجن، انكري جو؛”مهانگو آهي

دسيون كـــــــي بس كا نهين، مقام شوق تيري ق

.انهين كا كام هي جن كي حوصلي هين زياد

و مطلب، انسان جو خود پنهنجي فطرت سان وفاداري آهي، خدا سان وفاداري ج“اقبال چوندو هو ته؛

پنهنجي ئي فطرت سان وفاداري هجي ته، ڇا خدا ۽ مقصد پر ڏسڻو اهو آهي ته، جڎهن آخري منزل

انكشاف اهڑي طرح اقبال خدا جي ڳوال کي نيٺ . ”سان وفاداري جا لفظ اضافي نه ٿا ٿي پون

جي نئين نئين قوتن جي دائمي تخليق ۾ ملي ”انا“هن کي خدا . سان تعبير كري ٿو انسان

165

هن جي صفت كائنات کي بدالئيندو آهي، ” خدا جو وجود“جو عمل ئي ” مسلسل تخليق“. ٿو

. محبت ۽ حيات جڎهن تخليق ۽ تجديد ترڪ كندا ته، ان جو وجود باقي نه رهندو. رهڻ آهي

ن ڇركندو ۽ سركندو اقبال جي مابعدالطبيعيات بس ايتري هئي، جنهن ۾ هو رائج مذهب کا

ئي ڇو نه ڏسڻ )Sinful(نظر اچي ٿو، هن چيو هو ته، نئين شئي جي ڳوال كريو، ڀلي اها گناھ ڀريل

۾ اچي، ان ۾ كجھ نه كجھ نيكي ضرور هوندي، اقبال چوي ٿو ته هك مقدس ۽ پرهيزگار

ڳندي دل ويهڻ کان ڀلو آهي اهو كافر، جيكو پنهنجي بت آڏو جا بت بنجيماڻهو جو مسجد ۾

.سان بيٺو آهي

جي صفت رکندڙ آهي، هن اها ڳالھ مڃڻ کان ” خبير ۽ عليم“اقبال اختالف كيو هو ته، خدا

اقبال جو چوڻ هو ته، ان سان . انكار كري ڇڎيو ته، خدا ايندڙ واقعن کي پهرين کان ئي ڄاڻي ٿو

ندڙ واقعن جو پهرين کان طئي ٿيل، اڻ تبديل ٿي مستقل، ثابت،هك بند كائنات، هك بيٺل،

هك اهڑو نظام جڑي ٿو، جيكو برتر تقدير جي راند جي طور تي خدا جي سموري تخليقي

سرگرمي ۽ پاسن کي متعين كري ٿو ڇڎي، روايتي عقيدا رکندڙ نقاد اقبال تي اعتراض واريندا آهن

هي، هو ان کي گڎ وچڑ كري رهيو آ )Predestination(۽ مقدر )Fore knowledge(ته اقبال پيش بيني

جي مثال هيئن ڏين ٿا ته، هك آبهوا جو ماهر هوا جي دٻا کي ڏسي پيشگوئي كري ٿو، پر ان کي

جو مطلب اهو نه آهي اڳواٽ ڄاڻمتعين نه ٿو كري، تنهن كري انهن جو چوڻ هو ته، خدا جي

ه ته، اهو واقعات جي ٿيڻ جو سبب به هجي، رڳو پيش علمي كنهن شئي جي هئڻ جو سبب قرار ن

ٿي ڏيئي سگهجي، پر ماڻهو اڳين ساهي ۾ خدا جون صفتون بيان كندي چئي ڏيندا ته، خدا خالق

نه ته ماڻهو . . . . . . . جي حيثيت ۾ واقعن جي ٿيڻ جا سبب به پئدا كندو آهي ۽ ان جو ٿيڻ به

شايد ان كري . اقبال جي اعتراض جي جواب ۾ ماهر موسميات جي اجائي مثال كيئن ڏين ها

مذهب جي اندر متضاد ڳالهين تي گڎوگڎ ايمان عام ڳالھ هوندي آهي، پر اقبال تسليم نه ٿو ،ته

كهڑا امكان حقيقت جو روپ وٺڻ ،خدا ان حالت ۾ آهي ته هو پهرين ڏسي سگهي ته ،كري ته

جيترو . . . . . . . . وارا آهن، ان جو مطلب اهو ٿيو ته خدا ان کان وڌيك نه ٿو ڄاڻي سگهي

،جيئن اهو كير نه ٿو ڄاڻي ته. . . . . . بقول اقبال، خدا جو علم ايترو ئي آهي . . . . . . .انسان

نارمل انساني ٻار پنهنجي بلوغت تائين پهچڻ کان پو سڌو ٿي بيهندو، معنى وارا لفظ ڳالهائيندو ۽

ڏامي سگهندوري ٿو اقبال خدا جي پيش بيني ۽ پيش علمي کان ان كري انكار ك. هوا ۾ نه ا

كٹر پرست . قائم رهي سگهي )Originality(بي پايان تنوع ۽ اصليت ته، تخليق جي عمل ۾ آزادي،

اقبال تي الزام هڻن ٿا ته اقبال ڀلجي ويو هو ته، خدا رڳو عليم ئي ناهي، خالق مطلق به آهي، پر

ل کي اقبال ديانتداري سان سمجھندو هو ته، خدا جو پيشگي علم هن كائنات جي سموري عم

كا به . سموري انوکائپ، نواڻ، ايجاد کسي وٺندوانڌي تقدير جو غالم بڻائي ڇڎيندو ۽ ان سان

جيكڎهن تاريخ کي رڳو ائين سمجھجي ته اهي پهرين “تخليق طبعزاد نه رهندي، اقبال جي لفظن ۾

لي رهيون آهن، کان طئي ٿيل واقعن جو هك نظام آهي، جنهن جون تصويرون آهستي آهستي ک

166

مطلب ته جيكڎهن خدا کي .”جي كا به جڳھ باقي نه ٿي رهي ۾ انوکائپ ۽ اڳتي وڌڻپو ان ته

ڃيو وڃي، جيئن مذهبي اڳواڻ ٻڌائيندا آهن ته اقبال جي دليل هئي ته پو تخليق جيئن جو تيئن م

جو كو به مطلب ئي نه ٿو رهي، اهو هك بي رحم ڊرامو ۽ مذاق اڏائيندڙ راند بڻجي رهجي ٿو

بلكه اقبال سوال اٿاري ٿو ته، پهرين کان طئي ٿيل شين کي ڏسڻ ۾ خدا کي به كهڑي وڃي،

. ان جو كو به كردار ئي نه ٿو رهي، هن کي سمهي رهڻ گهرجي. . . . . دلچسپي ٿي سگهي ٿي

جيئن ته خدا كامل مطلق آهي ته پو كائنات جي تخليق به كامل ۽ نقص کان پاڪ آهي،

سگهي ته هي كائنات نقصن کان پاڪ آهي ۽ ان وٽ كهڑو پر اها دعوى كير ٿو كري

ماپو آهي؟، نقص جي تصور کانسوا خوبي جو لفظ وجود ئي نه ٿو رکي سگهي، كيئن چئي

. . . . . ۽ اها به خدا کان . . . . . . . سگهبو ته انسان کان بهتر كا به مخلوق پئدا نه ٿي ٿي سگهي

مستقبل ان كري نه ڏنو ويو آهي ته، هك “ٿو هالن كري اقبال تقدير تي هيئن

ليل طئي ٿيل رستو آهي جنهن کي توهان کي پيرن سان پڄائڻو آهي، پر اهو پنهنجي فطرت ۾ ک

امكان آهي، تنهن كري كنهن شئي جي قسمت جو مطلب ان کان ٻاهران ٻڌل مقدر ناهي پر

اونهائين ۾ لكل آهن ۽ هو حاصل ٿي سگهندڙ امكان آهن، جيكي ان جي فطرت جي

آهي، ان كري اقبال تقدير عمل ۾ آڻڻوكنهن خارجي جبر کانسوا انهن کي حقيقت ۾ بدالئي

جي كنهن اهڑي نظريئي جو منكر آهي، جنهن موجب هن دنيا ۽ كائنات ۾ ٿيندڙ واقعا

وانگر آهن، جيكي مطلق حقيقت جي رحم ۾ بند آهن، ۽ ان مان) Reel(كنهن فلم جي ريل

هك هك داڻي وانگر كرندو رهندو آهي، جيئن شيشي ۾ واري وجهي گهڑي جو كم وٺبو

اقبال تقدير کي كنهن شئي جي . هو ۽ واري هك طرف کان ٻئي طرف ڏي كرندي رهي ٿي

مستقبل جا امكان سمجھي ٿو، جن کي اڃان حقيقت جو روپ وٺڻو آهي، تنهن كري اقبال

، ۽ ائين اقبال ”. . . . . . . . و اهو انسان به ڄاڻي سگهي ٿو جيكو كجھ نه خدا ڄاڻي ٿ“چوي ٿو ته؛

خدا جي مذهبي تصور کان وڏو انحراف كري اسالمي ملت کي روايات سان نه پر عقل سان سوچڻ

ان احساس جي هوندي ته، هو اهڑي قوم ۾ پئدا ٿيو، جتان جا ماڻهو آزاد . . . . . . . جي ترغيب ڏني

. غالمي تي رضامند آهن فكر ۽ خيال بدران ذهني

167

اڄ جو انسان ۽ خدا

تائين جي ارتقائي سفر ۾ خدا جي )Known(کان ڄاتي )Unknown(هيستائين، انساني شعور جي اڄاتي

انسان جو اهو سفر حال ۾ به جاري آهي، انساني شعور کي . تصور ۾ ٿيندڙ تبديلين جو ذكر ٿيو آهي

ي فطرت سان پنهنجي رشتي کي سمجھڻ ۾ جن سوالن کي منهن ڏيڻو تهذيب جي مختلف مرحلن ت

سمجھ ۽ . پيو، انهن جي جوابن جي ڳوال ال هن پنهنجي سمورين قوتن جو ڀرپور استعمال كيو

، قسم قسم جي عقيدن قصن، جڑتو كهاڻينجي ان عمل ۾ جيكي خال رهجي ٿي ويا، سي شعور

لڻ سان جڑتو ۽ مذهبن پر ٿي كيا، ٻي طرف محنت جي عمل ۾فطرت جي قوتن جي رازن جي ک

ڻيل ڄار ۾ گرفتار، خود فر ۽ ايمان جي پنهنجي ا

خدائن تي به هٿ پوندا رهيا، اهڑي طرح انسان ك

پنهنجي شعور سان اٹكندو رهيو ۽ نيٺ وقت اچي ويو، جڎهن هو پنهنجي شعور جي ٻالجتي کان

اچو ڏسون ٿا ته اڄ جو انسان پنهنجي شعوري جواني تائين جي كهاڻي خود ٻڌائڻ جي قابل ٿي ويو،

بلوغت جي دؤر ۾ انهن سوالن کي كيئن منهن ڏيئي رهيو آهي، جيكي كڎهن خدا جي تصور

خدا جي عقيدي جي ال جيكي عمل مركزي كردار ادا كندا . جي تخليق جو سبب بڻيا هئا

كائنات جي تخليق جو رهيا آهن، انهن ۾ فطرت جي سركش قوتن ۽ حالتن آڏو بيوسي کان سوا

جو تصور ان وقت انسان جو سهارو بڻجي ٿو، مٿانهين قوتهك . مسئلو پيش پيش رهيو آهي

جڎهن هو كنهن مسئلي ۾ ڦاسي بيكسي جي چانئٺ تي اچي بيهي ٿو، اها عام مشاهدي جي

ڳالھ آهي ته جيستائين بيوسي جي حد نه ٿي اچي، انسان کي خدا جي تصور جي سهاري جي به كا

اها بيوسي روز جي معاشي ۽ سماجي حالتن ۽ واقعن ۾ به ٿي سگهي . ضرورت محسوس نه ٿي هجي

معمول جي كنهن بيماري ۾ وٺجون ته خدا ياد نه . . . . . . . ٿي، ۽ كائنات کي سمجھڻ ۾ به

ايندو، ها جيكڎهن موتمار بيماري ۾ جيكا كنهن حد تائين موجود وسيلن موجب العالج

اهڑو كو به سماج جيترو علم کان . الو نفسياتي سهارو بڻجي چپن تي اچي ٿوهجي ته خدا جو ن

تنهن . وانجھيل ۽ معاشي طور پٺتي پيل هوندو، هن جي بيوسي جو دائرو به اوترو ئي وسيع هوندو آهي

كري انهن وٽ خدا جي عقيدي جو زور به اوترو ئي گهڻو هوندو آهي، اتي جي انفرادي ۽ اجتماعي

جو وجود اهم كردار ادا كري رهيو هوندو آهي، ۽ جن سماجن جو زندگي جو معيار زندگي ۾ خدا

اوچو آهي، ماڻهو عام طور تي پڑهيل ڳڑهيل آهن، ۽ زندگي جي ڏينهن رات سرگرمين ۾ ٹيكناالجي

کان )Museum piece(” ميوزيم پيس“جو ڀرپور استعمال ٿي رهيو آهي، اتي خدا جو عقيدو كنهن

.رکي وڌيك حيثيت نه ٿو

اڄ جو جديد انسان اقتصاديات، اخالقيات، ۽ فزكس جي دنيا جي سوالن جي

جواب جي ال پنهنجو پاڻ بيوس محسوس نه ٿو كري، هن وٽ سائنسي بنيادن تي بنھ اونهو،

يل معياري، منظم ۽ گهڻ پاسائين علم جو وسيع خزانو موجود آهي، هو هن اربين نوري سالن تي ڦهل

ٹ سلسلي جي آڏو پنهنجي محدود عملي صالحيت کان به چڱي طرح آگاھ كائنات جي اڻ ک

168

آهي، پر پنهنجي كمزوري جو اهو احساس ايترو گهڻو نه آهي، جو هن کي كنهن وهم پرستي يا

مفروضي جو سهارو وٺڻو پوي، پر ذكر كيل بيوسي هن کي وڌيك جستجو كرڻ ۽ علم جون

اچو ته، ڏسون ٿا ته اڄ سائنس هن كائنات جي . هرکائيندي رهندي وڌيك سرحدون پار كرڻ ال

جڑت ۽ تخليق جي باري ۾ اسان کي كهڑي معلومات ڏي ٿي، جو خدا جو تصور نيٺ به انهن سوالن

سان سلهاڙيل آهي ته، هي دنيا كٿان آئي؟، كهڑي طرح كيئن ان جي شروعات ٿي؟، ڇا اها

نهن سوالن تي عقيدي جو راڄ هو، تنهن كري مختلف هك وقت هو ا. ختم ٿي ويندي ۽ كيئن؟

مذهبن ۽ عقيدن المحدود قصا ۽ كهاڻيون پيش كيون، جن تي خدا جي هئڻ جي سموري

خبر نه هئي ته هك ڏينهن هي كائنات نه رڳو انهن سوالن جا جواب پاڻ . عمارت بيٺل هئي

نه رڳو پنهنجي اکين سان ڏيندي، پر انسان كائنات جي تخليق جي ابتدائي گهڑين ۽ واقعن کي

دنيا BBC 1996مارچ 29(ڏسندو، پر سدائين ال انهن کي كيمري جي اک ۾ بند به كري سگهبو

کي خبر ڏيکاري ۽ ٻڌائي ته تخليق جي ابتدائي گهڑين جو نه رڳو نظارو كيو ويو، پر ان جون تصويرون

ته، كائنات سدائين کان ، كجھ عرصو پهرين تائين اهو خيال عام هو )به كڍيون ويون آهن

اهڑي وجود ۾ آهي، جيئن اڄ ڏسجي رهي آهي، يا وري كڎهن ماضي ۾ ٻڌل وقت تي ان جي

تخليق ٿي هئي، جنهن کانپو ان ۾ كابه تبديلي نه آئي آهي، سينٹ آگسٹائين مذهبي كتابن جي

۽ ٻيا روشني ۾ كائنات جي تخليق جي عمر پنج هزار سال قبل مسيح ٻڌائي، جڎهن ته ارسطو

يوناني فلسفي تخليق جي نظريئي کي نه مڃيندا هئا، هو سمجھندا هئا ته انسان ۽ دنيا سدائين کان

كائنات جي تخليق کان اڳ خدا جون “سينٹ آگسٹائين کان هك دفعو پڇيو ويو ته، . آهن

وڙي كهڑيون مصروفيتون هيون؟، آگسٹائين جواب ۾ اهو ته نه چيو ته، هو انهن ماڻهن ال دوزخ ج

وقت، موجود كائنات جي “رهيو هو، جيكي اهڑا سوال پڇن ٿا، پر هن جو جواب هو ته

خصوصيت آهي، جيكا خدا جي بڻايل آهي، تنهن كري زمان كائنات کان اڳ وجود نه رکندو

، اهڑي طرح نيوٹن جي پنهنجي دريافت كيل قانونن موجب جڎهن مطلق مكان ۽ مطلق ”هو

و ته، ان تي هن کي پريشاني لڳي ويئي، ڇاكاڻ ته اهڑي طرح هن جي پوزيشن جو تصور باطل ٿي وي

ٿي پيئي، تنهن كري هن كنهن مطلق مكان جي نه هجڻ جي ضربمطلق خدا جي عقيدي تي

خيال کي مڃڻ کان انكار كري ڇڎيو، نه ته هن جي پنهنجي قانونن موجب اهڑو نتيجو نكتو

تي يقين رکندا هئا، بقول انهن جي زمان، مكان جي مطلق هئڻ ) Time(ارسطو ۽ نيوٹن زمان . پئي

کان مكمل طور تي آزاد وجود رکي ٿو، بهرحال اهو آئين اسٹائين هو، جنهن زمان ۽ مكان جو

۽ )Energy(ناهن، پر توانائي )Flat(سمورو تصور ئي بدالئي ڇڎيو، هن چيو ته زمان ۽ مكان سڌا

پئدا كري رکيو آهي، تنهن )wraps( ور۽ )Curvature( موڙانهن ۾ )Mass(مادي جي كميت

كري فلكي جسم كشش ثقل سان نه پر مكان گهٻيل هئڻ سببان پنهنجي مدار ۾ گهمن

مكان کي ايئن ٹيڑو كري رکيو آهي، جنهن سان زمين پنهنجي طور )Mass(سج جي كميت . ٿا

169

چكر كاٹي رهي تي سڌي رستي تي هلي رهي آهي، پر اسان کي ائين ٿو لڳي ته هو گول مدار ۾

.به آهستي هلي ٿو) زمان(ڎ وقت سان گ )Massive body( كميتي حجمآهي، اهڑي طرح

هاڻي كائنات جي وسعت تي ٿوري ڳالھ ٿي وڃي، سج کان پو اسان جي سڀ کان ويجهو

ستارو ايڎو ته پري آهي، جيكڎهن كو راكيٹ هك لک ڇهاسي هزار ميل في سيكنڈ جي

اسان جي كهكشان هك . ي، ته ان کي ان ستاري تائين پهچڻ ۾ ساڍا چار سال لڳندارفتار سان هل

جي فاصلي تي ڦهليل آهي، ۽ ستارا ان جي چؤطرف سوين ملين ) Light year(لک روشني جي سال

جڎهن ته هن كائنات ۾ سوين هزارين ملين . سالن ۾ هك چكر مكمل كن ٿا

ستارن تي مشتمل هوندي آهي، اسان كهكشائون موجود آهن، هك كهكشان سوين ارب

سائيز جو عام ستارو آهي، جيكو پنهنجي كهكشان جي هك سراسريجو سج هك

پنهنجي ان مشاهدي جو ) Edwin Hubble(۾ 1929. چكردار ٻانهن جي اندرئين كناري تي واقع آهي

ايندي آهي، اعالن كيو ته، اسان كائنات کي جتان به بيهي ڏسون، اها اسان کان پري ڀڄندي نظر

كائنات جي . تائين ٿيندو آهي %10کان وٺي %5كائنات جو اهو ڦهال هك هزار ملين سال ۾

سان شروع ٿيو هو، ان کان اڳ ) Big bang(ارب سال پهرين هك ڌماكي 15تخليق جو عمل

هو، ) 0(ڑيٻ ) size(حد تائين ننڍڙو ٿيڻ سان كائنات جو سائيز ) Infinite(۽ گرمي جي المحدود گهاٹائي

جي رڳو هك سيكنڈ کان پو گرمي پد ڏھ هزار ” بگ بينگ“. سائنس جا سمورا قانون معطل هئا

ملين ڊگري تائين كري ويو، ان وقت كائنات گهڻو كري نيوٹران، اليكٹران، فوٹان ۽ انهن جي

)Anti-particles (نيوٹرا 100كائنات جي وجود ۾ اچڻ جي . تي مشتمل هئي ن جي سيكنڈ کان پو

) Helium nuclei(جڑڻ شروع ٿيا، جن ۾ هك پروٹان هك نيوٹران هو، پو ان مان Nucleiايٹم جا

بڻيا، بگ بينگ جي كجھ كالكن کان پو هيليم ۽ ٻيا عنصر ٺهڻ بند ٿي ويا ۽ اڳيان ڏھ لک

اتي. ٿي ويئي) Density( گهاٹائيکان وڌيك سراسريسال كائنات ائين ئي ڦهلجندي رهي، جتي

شروع كيو، ان تيزي سان ڦرندڙ مادي مان ) Rotation(مادي ٻاهرين كشش جي كري ڦرڻ

هائڈروجن ۽ هيليم گيس انهن كهكشائن مان ٹٹي ننڍن ككرن ۾ . كهكشائن جنم ورتو

جي عمل سان ايٹم ٹكرائجي ويا، ان ايٹمي عمل هائڈروجن کي هيليم سسڻتبديل ٿي ويئي،

اهي ئي ككر روشني ۽ گرمي جا ٻه ڀنڈار آهن، جن کي گيس ۾ منتقل كري ڇڎيو، گيس جا

انهن ككرن . رکن ٿا هكجهڑياسان ستارا چئون ٿا، ۽ جيكي ڊگهي وقتن تائين پنهنجي حالت

مان ڳرن عنصرن جو كجھ مادو جمع ٿي، اهي جسم بڻجي ويا جن کي اسان سيارا چئون ٿا،

آهي، ) Planet(زمين به هك سيارو جيكي پنهنجي ستاري جي چئو طرف ڦرڻ لڳندا آهن، اسان جي

ان جي عمر لڳ ڀڳ پنج ارب سال آهي، اها شروع ۾ بنھ ئي گرم هئي، پو اها ٿڌي ٿي، ٹكرين

مان نكرندڙ گيسن سان ان جي فضا بڻجڻ شروع ٿي، اها فضا اها نه آهي، جنهن ۾ اسين ساھ کڻون

ٹي سئو كروڙ سال گذرڻ کان پو هئي، نهٿا، پر اها زهريلين گيسن تي مشتمل هئي، آكسيجن به

170

جو ابتدائي عمل شروع ٿيو، پهرين زندگي جون بنھ ئي ابتدائي شكليون بڻيون، ) Biology(بائالجي

زندگي جي ي سمنڈن مان ٿي، ايٹمن جي اتفاق سان گڎجڻ سان كجھ وڏا ننڍا ڍانچا تخليق ٿيا، پتتا

ان قابل هئا ته اهي ٻين ايٹمن کي چون ٿا، جيكي) macro molecule(جن کي ميكرو ماليكيول

شروع ) reproduction(به گڎ كري هك جهڑي جڑتن ۾ بدالئيندا هئا، انهن پئدائش جو عمل

كيو، انهن جي تعداد ۾ اضافي سان گڎ ارتقائي عمل جون وڌ کان وڌ منجهيل شكليون بڻجڻ

هائڈروجن سلفائيڈ ۽ ۽ ابتدائي زندگي جي شكلين مختلف مواد کي پنهنجي خوراڪ بڻايو . لڳيون

جنهن سان زمين جي فضا بدلجڻ لڳي ۽ اعلى درجي جي مخلوقات جي . آكسيجن خارج كيو

پئدائش جو عمل شروع ٿيو، پهرين مڇيون، ريڑهيون پائيندڙ جانور، کير ڌارائيندڙ جانور ۽ نيٺ انسان

ن اڃا كجھ سوال جواب طلب آهن، پر كائنات جي بڻجڻ جي مٿئي. ٿي ويئي پئدائشجي

خاكي جي، اهي سموريون مشاهدي جون شاهديون تصديق كن ٿيون، جيكي اڄ اسان وٽ

۾ ڏي ” نه“سائنس ان جو جواب . . .. . . . . ڇا كائنات سدائين ائين ڦهلجندي رهندي؟ . موجود آهن

2جي قانون نمبر ) Thermodynamics(ٿي، سبب اهو آهي ته ڦهال جي رفتار گهٹجي رهي آهي ۽ گرمي

پري ڀڄندڙ كهكشائن جي گڎيل . ستارن جي گرمي هك ڏينهن کاپي ختم ٿي ويندي موجب

كشش ثقل كمزور ٿي ڦهال جي عمل کي سست كري ڇڎيندي ۽ هك وقت اهڑو ايندو،

شروع كري ڇڎيندي، ان اندازي سسڻجڎهن اهو عمل نه رڳو ركجي ويندو، پر كائنات الٹو

ارب سالن ۾ 40كائنات سسڻ شروع ٿئي ٿي ۽ اڳئين ارب سال کان پو 40موجب بگ بينگ کان

۾ تبديل ٿي، اڳئين بگ بينگ جي اڳكٿي بڻجندي، جنهن سان وري ) Big crunch(كائنات هك

تنهن كري جنهن بگ بينگ اسانجي كائنات جي . . . . . . كائنات جي نئين سر ابتدا ٿيندي

اسان جي . جو خاتمو كيو هوابتدا كئي هئي، ان ئي بگ بينگ كنهن پوئين كائنات

جو ) زمان(كائنات جي خاتمي تي كنهن ٻي كائنات جي ابتدا ٿيندي، تنهن كري وقت

خاتمو، وقت جي ابتدا به آهي، كائنات جي عظيم الشان گهڑي پنهنجي ڦهلجڻ ۽ سسڻ جو چكر

و ج James Huttonارب سال ۾ پورو كري ٿي، كيترائي دفعا هي كائنات بڻجي چكي آهي، 80

.چوڻ هو ته؛ اسان کي ابتدا جو كو به نشان نه ٿو ملي ۽ نه ئي انجام جو كو امكان نظر اچي ٿو

Stephen(عالمي شهرت رکندڙ طبيعيات جي علم جو سائنسدان، اسٹيفن هاكنگ

hawking( ي خدا ج“، كائنات جي ابتدا ۽ انجام جي انهن بنيادي سوالن جي جواب جي ڳوال ۾ جڎهن

کي پڑهڻ نكري ٿو ته، جنهن نتيجي تي پهچي ٿو، اهي هو پنهنجي ريكارڊ وكامندڙ ” ذهن

۾ هيئن ٿو بيان كري ) A brief history of time(” وقت جي هك مختصر تاريخ“كتاب

سائنسدانن کي دعوت ڏني ته اهي اچي ) Vatican(كيٿولك مذهب جي مركز ويٹيكن “ته؛

نظر پيش كن، جيكو صديون اڳ گيليليو کي رڳو اهو فلكياتي سائنس تي پنهنجو نقطه

كو هو، ته كانفرنس جي . ”سج نه پر زمين ان جي چؤطرف ڦري ٿي“چوڻ تي اذيتون رسائي چ

171

اختتام تي سائنسدانن جي پوپ سان مالقات كرائي ويئي، جتي پوپ سائنسدانن کي مشورو ڏنو

رڻ ۾ كو حرج ناهي، پر انهن کي بگ کان پو كائنات جي ارتقا تي تحقيق ك” بگ بينگ“ته

، ان تي ”خدا جو فعل هو. . . . . . . بينگ تي تحقيق نه كرڻ گهرجي، ڇاكاڻ ته تخليق جو اهو پل

مون کي خوشي ٿي ته پوپ کي ان ڳالھ جي خبر كانهي، ته مون هاڻي هاڻي كهڑي موضوع تي

) Boundaries(ن محدود پر كنارن يعني ان امكان تي ته زمان ۽ مكا. . . . . . ليكچر ڏنو آهي

ان كري كو به تخليق جو پل نه . کان سوا آهن، ان جو مطلب اهو ته كو به نقطه آغاز نه آهي

منهنجي اهڑي خواهش نه هئي، ته منهنجو حشر به گيليليو جهڑو ٿئي، جنهن سان . . . . . . . آهي،

ظر اچي ٿو ته، آئون هن جي موت جي ٺيك منهنجي ذات جو رشتو پهريان ئي ان اتفاق سان مليل ن

ائين ٿو لڳي ته كائنات “اسٹيفن هاكنگ جو چوڻ آهي، ته. ٹي سئو سال کان پو پئدا ٿيو هئس

خدا كائنات کي طبيعيات جي قانونن آڌار هلڻ ال جي بڻجڻ جي فرمان جاري كرڻ کان پو

اسٹيفن هاكنگ ان نتيجي ، تنهن كريرنڈڪ نه ٿو وجهيڇڎي ڏنو آهي، ۽ هو ان ۾ كا به

رپر ۾ خدا جو كو به كردار نظر نه ٿو اچي. تي پهچي ٿو ته، كائنات جي سموري عمل ۾ چ

سائنس جي سموري تاريخ ان ڳالھ جو احساس ٿي ڏياري، ته واقعا ائين ئي هك طرفي طور نه ٿا ٿين،

سگهجي ٿو ۽ نه ٿو چئي جنهن کي خدا جو ڏنو بهان جي سطح جي هيٺيان هك نظم نظر اچي ٿو،

به چئي سگهجي، پر كجھ سائنسدانن جي را اها به آهي ته، كائنات جي ابتدا هك عظيم ڀڃ

سان شروع ٿي هئي، تنهن كري اسان جي مشاهدي جي جهان ۾ جيكو نظم نظر ) Chaos(ڊاھ

و امكان اچي ٿو اهو بنھ اهڑو اتفاق آهي، جيئن كيترائي باندر ٹائيپ رائيٹر تي هٿ هڻن، ته پري ج

آهي ته، ان سان اتفاق سان شيكسپيئر جي كنهن لکت جو كو ٹكرو لکجي پوي، جيستائين

ان سوال جو تعلق آهي ته، هي كائنات اهڑي ڇو آهي؟، جهڑي اسان کي نظر اچي ٿي ته ان جو سادو

جواب اهو ئي آهي ته، جيكڎهن هي مختلف هجي ها ته اسان كٿي هجون ها، جيئن ته اسان

.ٿا، ان كري كائنات کي ائين ئي ڏسون ٿا وجود رکون

We see the universe, the way it is because we exist

اسٹيفن هاكنگ جو چوڻ هو ته، مذهب جي ان دعوى تي يقين كرڻ بنھ ئي

مشكل آهي ته، خدا هي وسيع عريض كائنات رڳو انسان ال جوڙي آهي، هو دليل ٿو پيش

اسان جو شمسي نظام ته، بهرحال اسان جي وجود جي ال ضروري هو ۽ ان ۾ وڌ ۾ وڌ كري ته

جنهن جي ابتدائي ستارن انهن ڳرن عنصرن جي . پنهنجي كهكشان کي شامل كري سگهجي ٿو

جنهن کان پو سيارن جي تخليق ٿي، پر هن كائنات جي ٻين اربين . . . . . . . . جڑڻ ۾ مدد كئي

ضرورت نظر نه ٿي اچي، نه انهن جو كو سبب نظر اچي ٿو ته ايڎي وڏي كهكشائن جي كا به

پئماني تي چار طرف سراسر جوڙيو وڃي ۽ وري بگ بينگ جي ابتدائي ڦهال جي شرح اهڑي رکي جو

نه بڻجي وڃي، اهو يقين ) Black hole(ٿي، ٻيهر بليك هول ) Re collapse(اها شروع ٿيندي ئي ختم

ته اهو سڀ رڳو خدا جو عمل هو، جيكو انسان کي پئدا كرڻ ال كرڻ بنھ ئي ڏکيو آهي

172

كروڙ سالن تائين خدا کي انسان جي پئدا ٿيڻ جو انتظار 16، ان کان پو . . . . . . . !كيو ويو هو

۾ اهو ڏسڻ ال وقت۽ اهو به رڳو انسان جي چئين ڏينهن جي زندگي جي . . . . . . . . ! كرڻو پيو

. . . . . . . !.هو كي برا كم ته نه پيو كري . . . . . . . .ته

Quantum(سائنس کان سوال كيو ٿو وڃي ته ايترو سارو مادو كٿان آيو؟، ان جو جواب

theory ( ن ذرڙهيئن ٿي ڏي، ته)Particles ( کي توانائي سان)Anti particles ( جي جوڙن)Pairs ( جي شكل

وال هوندو ته، ايتري توانائي كٿان آئي؟، ان جو جواب هيئن آهي ته، ۾ تخليق كري سگهجي ٿو، س

آهي، كائنات جو سمورو مادو مثبت توانائي مان ) 0(اصل ۾ كائنات جي مجموعي توانائي ٻڑي

مادي جا ٻه ٹكرا، . مادو كشش ثقل جي كري هك ٻئي سان جڑيل رهي ٿو. جڑيو آهي

ي رکن ٿا، بنسبت ان جي جڎهن اهي گهڻو پري هجن، جيكي هك ٻئي جي ويجھو هجن گهٹ توانائ

ڇاكاڻ ته انهن کي كشش ثقل جو زور ٹوڙڻ ال توانائي کپائڻي پوي ٿي، يعني كشش ثقل جي

منفي توانائي جي نمائندگي كن ٿا، هي كائنات، مكان ۾ لڳ ) Gravitational fields(اثر وارا دائرا

ري سگهجي ٿو ته، منفي توانائي، مثبت توانائي ان كري ثابت ك. آهي) Uniform(ڀڳ يكسان

طور تي منسوخ كري ڇڎي ٿي، تنهن كري سراسريکي ٺيك ) جيكا مادي جي نمائندا آهي(

آهي، هاڻي ٻڑي ۽ ٻڑي کي جوڙ كريون ته جواب ٻڑي ) 0(كائنات جي حاصل جمع توانائي ٻڑي

ي، ۽ ائين ئي پنهنجي منفي تنهن كري كائنات مثبت توانائي کي ٻيڻو كري سگهي ٿ. ايندو

اهڑي طرح كائنات جي ڦهال سان گڎ مادي . جنهن جو نتيجو ٻڑي ئي رهندو. . . . . . توانائي کي به

) Goethe(جي ان عجيب خصوصيت تي سائنسدان ) توانائي(كائنات . ۾ وڌا به ممكن رهندو آهي

جو خوبصورت تبصرو آهي، هن چيو ته؛

It is that there is no such thing as a free lunch. But universe is the ultimate free lunch.

افسوس، ته مفت جي لنچ جهڑي كا شئي نه هوندي آهي، جڎهن ته هي سموري “

.كائنات بلكل مفت جو لنچ آهي

ل اسانجو ذهن گهڻو كري سوچي ٿو ته، هن كائنات جي پريان ڇا آهي؟، ان كري خدا جو خيا

)Otherness ( سان جڑيل آهي، پر آئين اسٹائين جو چوڻ آهي ته زمان ۽ مكان محدود هوندي، كو

رپر ٿي رهي آهي؟، جو كو ) Boundary(به كنارو نه ٿا رکن، ان كناري يا ان کان پري ڇا كا چ

ت ان جي ذا. هي كائنات قطعي يعني پنهنجي پاڻ ۾ سالم ۽ مكمل آهي. سوال ئي پئدا نه ٿو ٿئي

دنيا جي ٻاهر جو سوال غير منطقي پر بي كنار. . . . . . . جي ٻاهران كا به شئي اثرانداز نه پئي ٿئي

ان صورتحال کي ڏسي . هي كائنات نه تخليق ٿي سگهي ٿي ۽ نه ختم. به آهي ۽ غير سائنسي به

اسٹيفن هاكنگ سوال اٿاريو؛

What place then for a creator?

. ال پو جڳھ ئي كٿي ٿي رهي؟خالق كائنات

173

جي جهان کي كنهن خالق جي ضرورت آهي؟، ۽ جيكڎهن آهي ته ڇا كون و مكانڇا هن

؟، مادي ۽ فطري . . . . . . . . ان خالق تي كو ٻيو اثر آهي؟، ۽ وري ان کي كنهن تخليق كيو هو

لندي ويئي ته، هن زندگي مظهرن جي سائنسي سببن جي سامهون اچڻ کان پو انسان تي اها ڳالھ ک

جي مرضي ۽ منشا سان نه پيو ) Divine power(۽ كائنات جو سمورو نظام كنهن ماورائي طاقت

رپر کي كنٹرول ) Laws of nature(هلي، پر كجھ فطري قانون آهن، جيكي سموري عمل ۽ چ

كري رهيا آهن، تنهن كري جيكڎهن فطرت کي هٿ وس كرڻو آهي ته كنهن روحاني يا

ان جي نتيجي ۾ . ڏانهن رجوع كرڻ بدران انهن فطري قانونن کي سمجھڻو پوندو انهين قوتمٿ

پئدا ٿيو، جنهن ۾ خدا جي عمل ۽ اثر جو دائرو ) Secular culture(هك اهڑو سيكيولر كلچر

عقيدي وارن اهو چئي . محدود ٿيندي ٿيندي، رڳو خالق كائنات جي حيثيت تائين رهجي ويو

بڻايا آهن، تنهن كري ) خدا(ا ڏنا ته، فطرت جا قانون به ته نيٺ خالق كائنات پنهنجي پاڻ دالس

زندگي ۽ دنيا جي سموري . تائين محدود ٿي ويو) Private spiritual matter(مذهب ذاتي روحاني عمل

خدا کي ان سموري جهان جي نظام جي تڎهن بهجدوجهد سائنسي علمن جي روشني ۾ ٿيڻ لڳي،

۽ فلكيات ) Physics(طور تي ڏٺو وڃڻ لڳو، پر ويهين صدي ۾ طبيعيات سپريم خالق جي

)Cosmology ( جي علمن ايتري ترقي كري ورتي ۽ اهڑيون حقيقتون سامهون آيون، جو تخليق

كائنات جو سوال به سائنس جي عمل جي دائري ۾ هليو آيو ۽ سائنسدانن ۾ بحث مباحثا شروع

جواب سامهان آيا، جنهن سان مذهبي حلقن کي فكر لڳي ويو ته، ٿي ويا ۽ ان سوال جا اهڑا سائنسي

مزي جي ڳالھ اها آهي ته دهريا . خدا جو خالق كائنات جو آخري منصب به هاڻي خطري ۾ آهي

سبب اهو هو ته جيئن عقيدي وارن جو چوڻ . . . . . . . . به سائنس جي ان حركت تي خوش نه ٿيا

ته ان جو كو به جواب نه آهي؟، ته خدا كٿان آيو، اهڑي هو ته خدا سدائين کان آهي ڇاكاڻ

طرح دهريا به اهو چئي مطمئن ٿي ويندا هئا ته، هي مادي كائنات سدائين کان آهي، ان كري ته

انهن وٽ كائنات كٿان آئي جو كو به جواب نه هو، پر سائنس ان سوال ئي جرئتمند وک کڻي

سان انهن وٽ تخليق كائنات سان سلهاڙيل چكي آهي ۽ اڄ جي علم ۽ ٹيكناالجي جي حساب

سوالن جا جواب ۽ ثبوت موجود آهن ۽ ان تي سائنسدانن جي وچ ۾ اكثريت جو اتفاق را به ملي

.ٿو

خدا عالمت هئي، ٻيائي . خدا جو مقابلو انسان سان نه پر اصل ۾ انسان مقابال نامعلوم هو

)Otherness (جي ٻاهر جيكو كجھ هو، اهو خدا سان منسوب ورشعيعني انسان جي علم ۽ . جي

هو، جتي انسان جو وس ۽ علم ختم ٿيندو هو، اتان خدا جي بادشاهي شروع ٿيندي هئي، جيئن

، قوت ۽ اختيار ۾ واڌارو ٿيندو ويو، خدا جي خدائي ويندي رهي ۽ نيٺ شعورجيئن انسان جي علم ۽

ائين كنهن ماورا طاقت جو وجود يا ان جا ڳالھ آخري سوال تائين آڻي پهتي، پر افسوس اڃا ت

كائنات جي تخليق جي . . . . . . . . . . . كنهن به طرح جا اثر هن كائنات کي هالئڻ ۾ ته ڇا

هن مضمون ۾ كائنات جي تخليق جي سلسلي ۾ سائنس جي بگ . سوال تي به نه مليا آهن

174

ي ۾ كئين طرح جا بينگ جي نظريئي جو مختصر احوال پيش كيو ويو آهي، پر ان سلسل

جيكي سوال ذهنن ۾ پئدا ٿي سگهن ٿا، هاڻي اسان ڏسون ٿا ته سائنس انهن جو كهڑو جواب ڏي

ٿي، مثالطور؛ سائنس جو اهو چوڻ ته كائنات ڦهلجي رهي آهي ته سوال پئدا ٿيندو ته، هن

كائنات جي ٻاهر كو مكان موجود آهي، جتي هي وڌيك جڳھ وٺي رهيو آهي؟، جڎهن ته

جو اهو چوڻ ته، كائنات کان ٻاهر نالي جي كا شئي نه آهي، سائنس چوي ٿي ته ڳالھ سائنس

جڳھ هئي، ته ڌماكو ٿيو ۽ ) Void(ائين نه آهي ته، بگ بينگ جي وقت كا المحدود خالي

عمومي “آئين اسٹائين جو . كهكشائون ان جي اونهائين ۾ ڦهلجنديون ۽ منتشر ٿينديون ويون

) Space(اها ڳالھ ثابت كري چكو آهي ته، مكان ) General theory of relativity(” نظريه اضافيت

كرڻ جي ) warp(۽ موڙ ) Stretch(كنهن ثابت ۽ ساكن ميدان جو نالو نه آهي، پر ڦهلجندڙ

جو ٻيو نالو آهي، ) Gravitational field(مكان اصل ۾ كشش ثقل جي ميدان . صالحيت رکي ٿو

كشش ثقل جي ميدان جي ور کائڻ جو اهو ،تهجي هوندي آهي جڎهن ڳالھ كائنات جي سطح

جيكو وقت سان گڎ ڦهلجندو ويندو آهي، تنهن كري عمل مكان جي شكل ۾ واقع ٿئي ٿو،

هي كائنات هك ڦوكڻي وانگر آهي، جيكا اندران ڦوكجندي پئي وڃي، تنهن كري

چؤطرف وڌندي كائنات مان ) Nothingness(مكان جي تخليق به بگ بينگ سان شروع ٿي، عدم

داغ يا ٻيو سوال اهو ٿو ٿي سگهي ته ان پهرين . جي تصور ۾ نه ايندڙ وسعتن تائين ڦهلجي ويئي

ڇا هئي؟، جتان هي كائنات ڦٹي پئي هئي؟، سائنس جو چوڻ ) Location(جي بيهك بليك هول

ڻ ته آهي ته اهو بليك هول كا اهڑي شئي نه هئي، جنهن جي آسپاس خالي جڳھ هجي، ڇاكا

اهو مكان جي تخليق جو پل هو، اڳ جيكا المحدود حد تائين دٻجي چكي هئي ۽ نه ئي اهو

سوراخ المحدود وقفي ال ويهي ٿو، اهو اک ڇنڀ ۾ عدم مان ظاهر ٿئي ٿو ۽ جلد ئي ڦهلجي وڃي

جو جنم به ) زمان(بگ بينگ کان پهرين وقفي جي ڳالھ هيئن به نه ٿي ٿي سگهي ته خود وقت . ٿو

سائنس جي اها ڳالھ زور ڏيئي چوي ٿي ته، زمان ۽ مكان . بينگ جي ظهور سان شروع ٿئي ٿوبگ

كائنات جي . هن مادي كائنات جو حصو آهن، كائنات ان جي اندر پنهنجو وجود نه ٿي رکي

تنهن كري اهو چوڻ بي معنى آهي، ته بگ بينگ کان پهرين . ابتدا ئي زمان ۽ مكان جو آغاز هو

كجھ نه “هو ته به ” كجھ نه“سمجھڻ به غلط هوندو ته ڇا هو؟، پر اهو

جنهن مان مراد ” المكان“۾ ) Abstract state(هك تجريدي حالت . . . . . . . . . . . . . هو ” كجھ

.مكان جنم ورتو

جيكو به ” المكان“يا ” عدم“، ” نه” كجھ“تنهن كري عقيدي وارا دعوا كن ٿا، ته

نالي جي ” عدم“يا ” المكان“و، پر سائنس ان کي رد كندي چوي ٿي ته؛ ان کي هو اهو ئي خدا ه

قطعي كجھ به “مان مراد ” كجھ نه“كنهن حالت يا شئي سان نه سمجھيو وڃي، ان جي

ان مونجھاري کي اسٹيفن هاكنگ هي سوال كري سمجھايو، ته . آهي) Absolute nothingness(” نه

175

هوندو ته ڏکڻ قطب جي ڏکڻ ۾ كجھ ناهي، ڇا ان جو ڏکڻ قطب جي ڏکڻ ۾ ڇا آهي؟، جواب

نالي جي كا پراسرار جڳھ آهي؟، پر ان ” كجھ ناهي“مطلب اهو هوندو ته، ڏکڻ قطب جي ڏکڻ ۾

جي معنى اها ٿيندي ته، جنهن ڳالھ ڏانهن اشارو كيو ويو، ان جو كو وجود ئي ناهي، ائين نه ته

اهڑي ئي حالت بگ بينگ کان . ه عدم وجود آهيكو جسماني وجود ناهي، پر منطقي لحاظ کان ب

پهرين جي هئي، ان تي كجھ ماڻهو اعتراض واريندا ته سائنسدان اسان سان اکرن جي راند کيڎي ۽

منطق جي مار ڏيئي كا چالبازي كري رهيا آهن، اهي شك ۾ پئجي سگهن ٿا ته، سائنسدان

هي زمان ۽ مكان جي وجود ۽ كائنات جي آخري حقيقت ٻڌائڻ کان قاصر آهن، تنهن كري ا

چكرن ۾ وجھي، پنهنجي مخالفن جي اکين ۾ ڌوڙ وجھي رهيا آهن، ان منجهيلعدم وجود جي

جي جواب ۾ سائنسدانن جو چوڻ آهي ته، اهڑا سوال ان كري پئدا ٿيندا آهن، جو اسانجا ذهن علت

به مادي سبب ۽ معلول جي اصطالح ۾ سوچڻ جا عادي آهن، جيئن نارمل حالتن ۾ پهرين كو

هلي ٿو، پر اڄ جي فلكياتي ) Effect(زمان جي اندر پئدا ٿيندو آهي ۽ ان سبب مان پو هك اثر

كائنات جي ابتدا جي سوال تي اسان کي فكر جي دعوت ڏي ٿي ته، ان جي ) Cosmology(سائنس

۾ اچي جي دائري ) Normal sense(پويان كو اهڑو سبب يا علت موجود ناهي، جيكا عام سمجھ

آهي، ) Cause(علت ) Supra- natural( فطرت کان مٿانهينسگهي، ان كري نه ته هي كا غيرمعمولي

وجود ئي نه ٿو رکي، جنهن ۾ علت پئدا كرڻ )Prior epoch(کان اڳيون زمانو پر ان كري ته ان

عمل كري . . . . . . . . . ڀلي اها فطري هجي يا فطرت کان مٿانهين . . . . . . واري كا ايجنسي

سگهي، يعني كائنات جي وجود ۾ اچڻ کان پهرين كو دؤر هجي ها ته پو اهو سوال اٿي

رپر ڏني، پر بيهو، . . . . . . . . ها ته اهو خدا هو يا كو مادي سبب، جنهن بگ بينگ جي عمل کي چ

و ئي سهارو وٺي جي عدم وجود ج) Prior epoch(ڳالھ اتي ختم نه ٿي ٿئي ته، سائنس رڳو ماقبل دؤر

تخليق كائنات جي تشريح كري ٿي، ڇاكاڻ ته سوال اتي جو اتي رهجي ٿو وڃي ته، نيٺ ائين

ٿي ويو، ان سلسلي ۾ جيكا جديد ترين سوچ ) Off(كيئن ) Switch(اوچتو زمان ۽ مكان جو سوئچ

رپر، غيرمكان ۽ زمان جو پئدا ٿيڻ جو ) Quantum mechanics(آهي، ان جو چوڻ آهي ته اوچتو، بنا چ

فطري نتيجو آهي، اهو علم جيكو طبيعيات جي اها شاخ آهي، جنهن ۾ ايٹمي ذرڙن جومطالعو

)Heisenberg ( جي غير يقيني جي اصول)Principle of uncertainty (جنهن . کي الڳو كري كجي ٿو

ٿا، ذكر موجب سمورن مشاهداتي مقدارن ۾ اوچتو ۽ اڳواٽ نه ٻڌائي سگهجندڙ الٿ ۽ چاڙھ ٿين

جي پئدا كرڻ ۾ قطعي كنهن شئي جو هٿ نه ) Quantum fluctuation(كيل كوانٹم چاڙھ الٿ

اهي حقيقي طور تي پاڻمرادو پئدا ٿين ٿا ۽ پنهنجي اونهي ترين سطح تائين فطرت ۾ جبلي . ٿو هجي

ان طور ملن ٿا، تنهن كري جڎهن كوانٹم جا اصول زماني ۽ مكان تي الڳو كيا ويندا آهن ته،

ڳالھ جو امكان هك سائنسي حقيقت اختيار كري ٿو وٺي ته، زمان ۽ مكان جو سوئچ

ٿي سگهي ٿو يا وري ٺك سان وجود ۾ اچي سگهن ٿا، بنا كنهن سبب ۽ ) Off(كنهن به وقت

176

هاكنگ جي نظريئي موجب زمان ۽ مكان لڳاتار نكرندو رهي ٿو، ۽ كو خاص . علت جي

)Specific ( آهي، جتان وقت شروع ٿيندو آهي، ۽ نه ئي وقت کي پوئتي ڏانهن پهريون پل نه هوندو

.ابديت تائين وٺي وڃي سگهجي ٿو

هاڻي اهو سوال كري سگهجي ٿو ته، سائنس جن کي فطرت جا قانون چوي ٿي ڇا اهي

كائنات جي رو پذير ٿيڻ کان پهريائين وجود رکندا هئا؟، سائنس چوي ٿي اهي قانون زمان ۽

نه ٿا هجن، پر ان ” ۾“جي اندر وجود نه ٿا رکن، اهي رڳو دنيا کي بيان كن ٿا ۽ پاڻ ان مكان

جو مطلب اهو به نه آهي ته، اهي كائنات سان گڎ هك پيكيج طور عدم مان وجود ۾ اچي

ويا هئا، ڇاكاڻ ته اهڑي طرح اسان انهن قانونن کان نه ٿا پڇي سگهون ته، كائنات جي

كري تخليق كائنات کي سائنسي طور سمجھڻ جي ال ضروري آهي شروعات كٿان ٿي، ان

سوال اهو آهي ته اهي . ته اسان انهن قانونن کي هك تجريدي ۽ ابدي خصوصيت عطا كريون

مسئلي ۾ مابعد الطبيعياتيقانون ڇو بڻيا؟، ۽ ٻي قسم جا قانون ڇو نه بڻجي ويا؟، سائنسدان ان

گهاڙي حقيقت جي كن جو چوڻ. مختلف رويا اختيار كن ٿاآهي ته، انهن قانونن کي هك ا

طور تي قبول كرڻ گهرجي، كجھ چون ٿا ته قانون اهي ئي هئڻ گهرجن، جيكي منطقي

ضرورتن کي پورو كن، ۽ كجھ سائنسدانن جو اهو به خيال آهي ته اسان جنهن دنيا ۾ رهون

رڳو اتفاق آهي، ۽ كجھ ٿا، اها گهڻين دنيائن منجھان هك آهي ۽ هتي اهڑي قانونن جو وجود

شكي ماڻهو ان حد تائين وڃن ٿا ته، انهن قانونن جو كو وجود ئي ناهي، اهي انسان جي

پنهنجي ايجاد آهن ته، جيئن هن مادي دنيا کي سمجھي سگهجي، پر اهي سمورا سائنسدان

جيكي بنيادي مسئلن تي تحقيق كري رهيا آهن، اهي انهن قانونن کي خود مختيار حقيقت

طور تي قبول كن ٿا، ان نقطه نظر سان اها دليل ڏيڻ ممكن ٿي ويندي آهي ته، ذكر جي

كيل فطري قانون منطقي طور هن كائنات کان پهرين موجود هئا، جن کي هي بيان كن ٿا،

تنهن كري اسين ان موڙ تي پهچون ٿا ته، تخليق كائنات جي سوال کي رويتي علت جي

جي اصول کي ) Explanatory chain(ھڻ بدران تشريحي سلسليسان سمج) Casual chain(سلسلي

. اپنايون

مختصر ته اسان ان جا تي اچي چكا آهيون، جڎهن خالق كائنات جي بحث

فلسفي مان نكري سائنس جي ليباريٹري ۾ داخل ٿي چكي آهي، كائنات ۽ انساني شعور ان

الڳاپيل سوالن جا جواب ڇا ڏيئي رهيا آهن؟، هن كتاب جي پوئين صفحن ۾ مختصر سان

جائزو پيش كرڻ جو سعيو كيو ويو آهي، جنهن مان اهو نتيجو كڍي سگهجي ٿو ته، انساني

ذهن ۽ عملي حقيقتون مذهب جي پيش كيل خدا جي تصور سان مطمئن نه ٿا ٿي سگهن،

سائنس جي طرفان نه ٿي ٿئي، ان وقت تائين عقيدي جيستائين خدا جي وجود جي حتمي تعريف

. جي دعوى بهرحال كمزور ۽ مشكوڪ ئي سمجھي ويندي