Upload
apr-media-groep
View
221
Download
1
Embed Size (px)
DESCRIPTION
Tastend naar een Wereldbeeld In dit boek zijn columns geschreven in 2010 samengebracht die open uitnodigingen zijn tot reflectie en discussie. Uitlopende onderwerpen zoals de afgestompte maatschappij en de film ‘This is It’ van Michael Jackson en alles wat er tussen in zit wordt besproken in korte, makkelijk leesbare stukken.
Citation preview
L.L. Stegman
TASTEND NAAR EEN
WERELDBEELD
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 1 31-03-2011 13:50:47
2
Eerste druk april 2011
© Leo P.F. van de Voort, Soest
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd,
opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in
enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën,
opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande toerstemming van de
auteur.
Omslagontwerp en stramien: Martijn Brinks, APR Groep, Amersfoort
Opmaak: Marleen Cramer, APR Groep, Amersfoort
Lettertype: Minion (Body) en de DIN (Koptekst)
Fotografie: Evelyne Brehm, Puur Design, Utrecht
Co-uitgever: Jaco Otto, APR Groep, Amersfoort
Druk: Ten Brink, Meppel
ISBN 978-90-76128-09-2
Informatie: [email protected] (of via: [email protected])
www.aprpublishers.nl www.redzebragroup.nl
Colofon
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 2 31-03-2011 13:50:48
4
‘Schrijven is kijken met je ogen dicht’.
Remco Campert
‘Het ziet er naar uit dat ik een agent ben
van een andere planeet. Maar ik heb
mijn orders nog niet kunnen decoderen’.
William S. Burroughs tegen Jack Kerouac
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 4 31-03-2011 13:50:48
5
1 In 1943 publiceerde Johan Huizinga een korte verhandeling onder de titel
‘Over vormverandering der geschiedenis’ - een getuigenis over zijn groeiende
pessimisme over wat hij ziet als de dreigende ontmanteling en verwoesting van de
Europese normen en cultuur. Hoe actueel.
Huizinga stelt dat je veel over een tijd kunt zeggen door te kijken naar hoe men
zijn geschiedenis schrijft - de vorm en verbeeldingskracht waarmee die tot stand
komt. Geschiedenis is, stelt Huizinga, de geestelijke vorm, waarin een cultuur
‘zich rekenschap geeft van haar verleden’. Het belangrijkste doel van geschiedenis
is om licht te werpen op en duidelijkheid te krijgen over het heden. In elke periode
beslist een gemeenschap wat men als de voornaamste normen ziet, zoekt men naar
die waarden in het eigen verleden, en maakt men daar met verbeeldingskracht een
verhaal van dat zin en betekenis verleent aan het hier en nu.
Geschiedenis is daarmee een ethische zoektocht.
2 Het is een dilemma: wil de journalistiek overleven, dan lijkt ze vooral te moe-
ten volgen. Wil ze geloofwaardig blijven, dan zal ze steeds meer moeten leren
te doorgronden. Wat er gebeurt, weten we allemaal binnen een paar minuten;
waarom het gebeurt is het echte nieuws. Dat vereist een nieuw soort journalist,
een die vooral kritisch oppositie voert tegen de gemeenzaamheid van de media.
Het vereist ook een kritische nieuwsconsument, die tegen zichzelf in durft te den-
ken, die zichzelf lastige vragen durft te stellen, en niet louter bevestigd wenst te
worden in wat hij toch al vindt.
3 In dat grijze gebied tussen geschiedenis en heden, en tussen volgen en door-
gronden beweegt zich de columnist. Hij ziet in de geschiedenis het heden, en
in het nu wat was. En altijd zo om er ‘straks’ iets mee te doen. Tastend naar een
wereldbeeld.
Een columnist luidt de klok, en duidt de klepel. En nodigt daarmee uit tot ‘twee-
Voorwoord
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 5 31-03-2011 13:50:48
6
spraak’, een echt en kritisch gesprek, al is het maar in gedachten.
Althans, zo zie ik het. En in dat licht zijn de in dit boekje bijeen gebrachte stukken
ontstaan. En als zodanig dienen ze begrepen te worden.
Maar dat is een uitnodiging. Aan de lezer. Aan u.
Soest, april 2011,
L.L. Stegman
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 6 31-03-2011 13:50:48
11
Tijd voor ‘inschatters’
We zijn afgestompt, hoorde ik onlangs. Maar het dringt niet echt tot me door.
Goede grap, wrange grap.
De Spaanse auteur Rafael Chirbes stelde onlangs in een interview naar aanleiding
van zijn laatste roman ‘Crematorium’: ‘Een volk dat denkt is hoogst gevaarlijk. Maar
een volk dat ophoudt met denken is onverdraaglijk’.
Ik moest hieraan denken nu alle verkiezingsretoriek weer in volle omvang over
ons wordt uitgestort, met alle holle frasen, de woordspelletjes, het (om)draaien,
de perverse oppervlakkigheid. En het manifeste gebrek aan diepgang, oprechte
beleving en integriteit. Je zou er bijna geen aandacht meer op slaan, en stoppen
met denken, als dat niet onverdraaglijk zou zijn.
Integriteit is het vermogen om je verantwoordelijkheden te onderkennen. Op
straffe van vergetelheid.
Twee zaken kunnen grondig af breuk doen aan integriteit. In de eerste plaats
‘macht’. Macht is een grote verleiding – invloed hebben, iemand zijn naar wie
wordt geluisterd, het werkt verslavend. En om macht te kunnen conserveren vergt
continue aanpassing en meebewegen. En als er ergens conformisme heerst, dan
toch bij behoudende bestuurders. Verlies aan macht en invloed riskeren door
onafhankelijkheid van geest, dat kan deze realisten met angst vervullen. En het
vergt moed om niet de visie aan het schelle licht van de feiten aan te passen, maar
de feiten te herinterpreteren in het zoeklicht van de visie.
In de tweede plaats ‘ongeloof ’. Ongeloof in de daadwerkelijke betekenis van waar-
den, en boven-tijdelijke verbinding. Hier spelen de op de Verlichting gebaseerde
natuurwetenschappen een stevige rol: zin, waarde, goed, kwaad, schoonheid, wijs-
heid, deugden, zelfkennis, rechtvaardigheid, het zijn woorden die geen plaats
(kunnen) krijgen in die wetenschappen, waar de taal heerst van feiten, analyse,
objectiviteit, realiteit, doel, vooruitgang. Maar deze taal zegt op zich niets;
immers, de waardering van de werkelijkheid kan alleen bestaan door kennis die
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 11 31-03-2011 13:50:48
12
weet heeft van en vertrouwen in transcendente waarden. Het onderscheid tussen
zinvol en zinloos, tussen waardevol en waardeloos, tussen goed en kwaad, komt
niet tot ons uit de feiten, maar uit het wereldbeeld dat we hanteren, en de integri-
teit waarmee we dat wereldbeeld bejegenen en waarin we geloven.
Paul Aristide schreef een prachtige novelle over een schrijver die in een winterse
nacht bezoek krijgt van een vreemdeling die zichzelf de ‘inschatter’ noemt. Zijn
beroep is oordelen of kunstenaars aan de eeuwigheid of aan de vergetelheid toebe-
horen.
Gebrek aan integriteit krijgt altijd een tegenhanger in afkeer en apathie. Die kant
moeten wij niet op. Het is de hoogste tijd dat de ‘inschatters’ langs de Haagse deu-
ren gaan.
En o, ja, u en ik zijn die inschatters, en laten we met velen zijn.
Voordat het onverdraaglijk wordt.
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 12 31-03-2011 13:50:48
13
Compromitteer de dromen niet
Warren Bennis heeft het ooit geweldig uitgedrukt: ‘Believing the purpose of busi-
ness is to make money is like saying the purpose of the human body is to keep
blood flowing’. Winst, of, veel beter, cash flow, is essentieel, maar niet de enige, en
ook niet de eerste reden, voor het bestaan van een onderneming. Maar wel een
conditio sine qua non…
Enige tijd geleden las ik het boek ‘The Path of Least Resistance’ van Robert Fritz.
Hij noemde de kloof tussen de wijze waarop de dingen zijn en de wijze waarop wij
zouden willen dat de dingen zijn een ‘structural tension’, een spanning die ook een
‘emotional tension’ in zich droeg, - ‘that includes fear that we harbor about our
being able to manifest our vision. In many cases this fear is based upon an inhe-
rent belief of unworthiness or powerlessness. Since tension seeks resolution, and
fear can interfere with the vision being realized, the tension is most often resolved
by lowering of the vision – or what is wanted – thus allaying the fear. (…) .. relie-
ving the discomfort. People often lower their expectations for the future, their
visions, and dreams for themselves and their loved ones, because of this tension.
They choose not to maintain it. They assume that ‘reality’ won’t change so they
must reduce their ideas about what’s possible in order to lessen the tension. (…)
Their discomfort is relieved but their dreams are compromised’.
In de Griekse oudheid was ethiek een levensstijl, en veelomvattend: morele waar-
den, maar ook voortreffelijkheid (met betrekking tot een geheel aan competen-
ties: fysiek, psychisch, sociaal, esthetisch – kernvaardigheden om op hoog niveau
te kunnen functioneren). Een holistische opvatting, waarbij de lat op alle vlakken
hoog lag, zowel materieel als immaterieel, aspecten die onlosmakelijk aan elkaar
waren verbonden.
In de loop der eeuwen is deze holistische visie en levenswijze op twee wijzen ‘ver-
kleind’. In de eerste plaats heeft de Verlichting ‘excellentie’ teruggebracht tot ‘rede-
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 13 31-03-2011 13:50:48
14
lijkheid en maakbaarheid’, waarbij voortreffelijkheid al snel de kunst van het haal-
bare werd (zeg maar het ‘goddelijke’ werd de mens ontnomen). In de tweede plaats
werd ethiek verkleind tot een materiële en instrumentele aangelegenheid. Het
Christendom ca. heeft als het ware een ‘clerus’ tussen het geestelijke en de mens
geplaatst (zeg maar het ‘immateriële’ werd de mens ontnomen).
Dit reductionisme, of althans het toenemende besef daarvan, leidt in toenemende
mate naar de vraag naar de zin van het (dit) alles. Materialisme en middelmatig-
heid blijken steeds minder bronnen van motivatie en energie.
Waarom pompen het bloed en de cash rond?
Het gaat steeds minder om vullen, en steeds meer om vervullen.
‘Mensch, durf te dromen’!
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 14 31-03-2011 13:50:48
15
Stoom afblazen
Veel positieve idealen, als zeggenschap, solidariteit, emancipatie, stonden de laat-
ste tien jaar veel minder (en zeker niet positief) in de aandacht dan voorheen. Het
ging (en gaat steeds meer) om de verongelijkte mens die zich immer tekort gedaan
voelt. En die anderen op vaak luidruchtige wijze deelgenoot wil maken van zijn of
haar ongenoegen en gekwetstheid.
In het SCP-rapport De Sociale staat van Nederland (2009) geeft ruim 80% van de
Nederlanders aan gelukkig te zijn, waarbij onderliggend lijkt: met mij gaat het
goed, dankzij mezelf, met ons gaat het minder, door toedoen van anderen.
De burger is boos, en het liefst op gezag of instanties. Die boosheid is eigenlijk het
verlangen naar een andere verhouding tussen overheid en samenleving. Men trekt
zich terug in eigen (beperkte) kring en voelt zich niet meer medeverantwoordelijk
voor oplossingen voor maatschappelijke problemen.
Een anekdote: ‘Er was eens een man die hard op een koperen fluitketel timmerde.
‘Wat doe je nu toch?’, werd hem gevraagd. ‘Stoomlocomotieven kan ik niet uit-
staan.’ ‘Maar dit is een ketel, geen locomotief ’. ‘Ja, ja, dat weet ik, maar je moet ze
doodmaken, als ze nog klein zijn’.’
We slaan er uit voorzorg en onmacht (verbaal gelukkig nog…) maar vast stevig op
los.
Die andere en zeer nodige verhouding is er nog niet – en kan er ook nog niet zijn -
nu we middenin een migratie zitten van een ‘hiërarchisch bestuurde’ (met een
bevelshuishouding) naar een ‘netwerk’samenleving (met een onderhandelings-
huishouding). In dat vacuüm is vooral ruimte voor een ultimatumhuishouding:
een nieuw spel van volwassen geven en nemen kent nog onvoldoende contouren,
regels en ervaring en wordt nog overvleugeld door onomwonden uit onzekerheid
gepostuleerde ultimata.
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 15 31-03-2011 13:50:48
16
Duurzame compromissen vereisen juist dat betrokkenen bereid zijn hun eigen
droom over de in hun ogen ideale oplossing van het conflict op te geven; ze moe-
ten ook het inlevingsvermogen opbrengen om de visie van de tegenstander in het
geschil op z’n minst te kunnen begrijpen en te erkennen dat ook de tegenpartij
vecht voor wat hij als zijn legitieme belangen ziet. Grote valkuil is dat de onder-
handelingspartner de droom van zijn tegenstander als een hersenschim beschouwd
en die van hem zelf als een doel dat mogelijk niet nu maar misschien wel later kan
worden gerealiseerd.
Ik vind dat we eerder naar onze compromissen dan naar onze idealen en normen
beoordeeld zouden moeten worden. Idealen mogen ons dan misschien iets belang-
rijks vertellen over wat we zouden willen zijn. Maar compromissen vertellen ons
wie we zijn.
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 16 31-03-2011 13:50:48
17
VOOR REDZEBRA GROUP
Vertrouwen, geen papieren tijger
Met je tijd mee gaan, aanpassen aan de omstandigheden, is van zichzelf niks, heeft
niets met een (politiek) idee te maken. De ‘retoriek van de overmacht’, noemt James
Kennedy dat.
De briljante artikelenbundel ‘Bezielende verbanden’ van de historicus Kennedy laat
zich lezen als een diagnose van de tragische lotgevallen van onze (publieke)
bestuurders.
‘De pragmatische drang tot vernieuwing en modernisering (is) een uitgeklede publie-
ke ideologie. Het leidt vaak tot erosie van principes’, en het omvormen van bestuur-
ders van (potentieel) krachtige en visionaire leiders tot opportunistische ‘windva-
nen’.
Maar met goed bestuur of leiderschap of het uitdragen van serieuze ideeën heeft
het allemaal niet veel te maken. En alles met afkalvend gezag en verdampend ver-
trouwen.
Twee, drie decennia lang is er gehamerd op het eigenbelang als het enige ware en
geldende belang. Publiek of algemeen belang gold slechts als te ontmaskeren hypo-
crisie. In die situatie is nauwelijks plaats voor vertrouwen.
Hoe anders is dat nu!
Vertrouwen wordt het bezielende woord voor het komende decennium, nu zich
financiële crisis op economische crisis op politieke crisis op morele crisis stapelt.
Vertrouwen is afhankelijk van het gevoel kritisch deelgenoot te kunnen zijn; mee
(kunnen, moeten) doen, zaait vertrouwen. Daarnaast is aanspreekbaarheid een
belangrijke pijler van vertrouwen. Als er ‘iets’ is, dan moet er ook ‘iemand’ zijn.
Verder is vertrouwen alleen mogelijk als er enig geloof bestaat in een publiek
belang, en in het belang van derden. Je kunt alleen vertrouwen op bestuurders als
je gelooft dat zij door meer worden bewogen dan door het najagen van louter eigen
belang.
Daarnaast draait vertrouwen ook om de erkenning en aanvaarding van risico’s.
De ontkenning ervan leidt zeker niet tot het verdwijnen ervan. De garantie-eis van
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 17 31-03-2011 13:50:49
18
de laatste decennia leidt bij voortduring tot ondermijning van vertrouwen – van
politiek tot DSB. Vertrouwen, verantwoordelijkheid en risicoacceptatie gaan hand
in hand.
Tenslotte, vertrouwen vereist overgave. Je lot in andermans handen leggen. Ver-
trouwen is de beslissing dat te doen, vanuit het besef dat je onmogelijk overal zelf
baas over kunt zijn, en zeker niet meer alles kunt doorzien of overzien.
Daarom zou ik vertrouwen – vrij naar de dichter Willem Kloos – willen duiden
als ‘de aller-individueelste expressie van de aller-individueelste emotie’ in een col-
lectief verbond.
Normen, waarden, bezieling, doelen, ze moeten ‘van papier worden gehaald’ –
anders regeert de overmacht van de retoriek.
En dat is de lachspiegel van vertrouwen.
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 18 31-03-2011 13:50:49
19
Geïnstitutionaliseerde donkere wolken
Nelson Algren, een van mijn favoriete schrijvers, die als geen ander in staat was
om ‘de andere kant’ van welvaart, tevredenheid en zelfgenoegzaamheid te laten
zien in zijn prachtige, ruige maar ook poëtische romans uit de jaren ‘50/’60 van de
vorige eeuw (bv. ‘The Man with the Golden Arm’), schreef eens: ‘He looked like a
man who had never seen a cloud’. Hoe mooi. Deze hemelse blik deed, en doet, mij
aan de Kerk denken. En aan de donkere wolken die zich er nu boven samenstape-
len.
Van de Kerk herinner ik me nog dat ze altijd in staat was een (elk) ‘incident’ te
verabsoluteren. Ontspoorden ergens een paar pubers sexueel, dan was opeens de
hele jeugd bandeloos. Enz. enz.
In dit licht is het dan ook uitermate teleurstellend – to put it mildly – dat de Kerk
er nu niet in slaagt om over de eigen incidentele schaduw heen te stappen, en toe
te geven dat de ontsporingen waar we nu al enige tijd (en internationaal) mee wor-
den geconfronteerd eerder op institutionalisatie duiden dan op individuele aber-
raties. Daarmee wil ik niet zeggen dat de Kerk bandeloos is, maar wel het systeem
waarop het is gebaseerd. Die andere kant wordt nu zichtbaar.
Normen en waarden werken bevrijdend als systeem omdat zij inperken, en duide-
lijkheid en richtlijnen voor het leven en organiseren bevatten. Daarmee is het sys-
teem vele malen sterker dan haar zwakste schakel. Maar alleen als zij die zwakste
schakel insluit. Zuiverheid begint niet in het systeem, maar in de zwakste schakel,
waarbij het geheel moet ‘helen’ en meenemen. Laat men de zwakke individuele
schakel los, dan wordt het een confederatie van dwalenden.
Dat doet mij denken aan ‘The Matrix’ (1999). In die film is de zichtbare wereld
een illusie, een verzameling data uit een supermachine. Als die illusie wegvalt,
bevinden de hoofdpersonen zich in een oneindig witte vlakte. Geen hoogte, geen
diepte, geen begrenzing. Een onbeschreven blad, een ruimte waarin alles mogelijk
is.
En het is nu juist de kracht van een (elk) normen- en waardensysteem dat niet
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 19 31-03-2011 13:50:49
20
alles mogelijk is. Dat het kleur geeft, en verdieping. Dat zij de lijnen aangeeft op
het blad, waarop eenieder zijn eigen verhaal schrijft.
En als er structureel buiten de lijnen wordt geschreven, is het tijd om of de lijnen
scherper te trekken, of het lijnenstelsel te herdefiniëren. Maar wel met elkaar.
Een andere roman (‘rich in shock’, zoals The Times stelde) van Algren is ‘A Walk
on the Wild Side’… wat valt er meer te zeggen?!
Wordt het ieder voor zich dwalen langs de ‘wild side’, of wordt het samen reiken
naar de ‘bright side’?
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 20 31-03-2011 13:50:49