T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ

FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

AKDOĞAN (EĞİRDİR-ISPARTA) VE SİPAHİLER (SÜTÇÜLER) ARASININ JEOLOJİSİ VE DOLOMİTLERİN PETROGRAFİK İNCELEMESİ

Fatma TEKKANAT

Danışman: Yrd. Doç. Dr. Kamil YILMAZ

YÜKSEK LİSANS TEZİ JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI

ISPARTA-2011

i

İÇİNDEKİLER Sayfa

İÇİNDEKİLER ..................................................................................................... i

ÖZET .................................................................................................................... iii

ABSTRACT ......................................................................................................... iv

TEŞEKKÜR ......................................................................................................... v

ŞEKİLLER DİZİNİ ……………………………………………………….......... vi

ÇİZELGELER DİZİNİ ………………………………………………………..... viii

1. GİRİŞ ………………………………………………………………………… 1

1.1. Çalışmanın amacı ve kapsamı ……………………………………………. 1

1.2. Çalışma alanının yeri ……………………………………………………... 1

1.2.1. Coğrafya …………………………………………………………………. 1

1.2.1.1. Jeomorfoloji ……………………………………………………………. 1

1.2.1.2. İklim ve bitki örtüsü ……………………………………………………. 3

1.2.1.3. Ekonomik durum ve ulaşım ……………………………………………. 4

2. KAYNAK ÖZETLERİ ………………………………………………………. 5

3. MATERYAL VE YÖNTEM ………………………………………………… 11

4. ARAŞTIRMA BULGULARI ………………....……………………............... 12

4.1. Stratigrafi……………………………………… ………………………….. 12

4.1.1. Alakırçay napı…………………………………………………………….. 12

4.1.1.1. Sofular formasyonu…………………………………………………….. 14

4.1.1.2. Yılanlı formasyonu ………………………………………….................. 16

4.1.2. Olistosromal melanj ……………………………………………………… 18

4.1.3. Kızıldağ harzburjiti………………………………………………............. 19

4.1.4. Kovada dolomiti ……...……………………………………………......... 22

4.1.5. Dulup Kireçtaşı……… …………………………………………............... 34

4.1.6. Alüvyon…….…………………………………………………………….. 36

4.2.Yapısal Jeoloji………………….…………………………………………… 36

4.3. Dolomitlerin oluşumları özellikleri………………………………………… 37

4.4.Kovada dolomitlerinin kaya kimyası ve endüstride kullanım özellikleri…… 41

4.5 Kovada dolomitlerinin mermer yatağı olarak değerlendirilmesi……………. 42

5. SONUÇLAR…………….…………………………………………………… 47

6.KAYNAKLAR…..... ………………………………………………………..... 49

ii

EKLER………………………………………………………………………….

ÖZGEÇMİŞ……………………………………………………………………...

52

53

iii

ÖZET

YÜKSEK LİSANS TEZİ

AKDOĞAN (EĞİRDİR-ISPARTA) VE SİPAHİLER (SÜTÇÜLER) ARASININ JEOLOJİSİ VE DOLOMİTLERİN PETROGRAFİK İNCELEMESİ

Fatma TEKKANAT

Süleyman Demirel Üniversitesi

Fen Bilimleri Enstitüsü Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı

Danışman: Yrd.Doç. Dr. Kamil YILMAZ

Bu tez kapsamında Isparta- Akdoğan (Eğirdir) ve Sipahiler (Sütçüler) yöresinin

jeolojisi ve dolomitlerin petrografik incelemesi yapılarak, dolomitlerin ekonomik

önemleri irdelenmiştir. Bu alanlarda litolojik özellikleri ve yapısal konumları

oldukça karmaşık olan Mesozoyik yaşlı allokton konumlu kayalar bulunmaktadır.

Bölgede yüzeyleyen birimlerin tabanında Triyas-Ketase yaşlı kumtaşı, şeyl,

radyolarit ve çörtlerden oluşan allokton konumlu kayaçlar yer alır. Bu kayaçlar

kireçtaşı olistolit bloklarını içeren bir melanj ve peridotitik kayaçlar tarafından

tektonik olarak üzerlenmektedirler. Tüm bu istif Jura-Kretase yaşlı dolomit ve

kireçtaşlarından oluşan birimlerce üzerlenir. Elde edilen veriler, çalışma alanındaki

dolomitlerin geç diyajenetik evrede gömülme sırasında gelişen stilolitter ve mikro

çatlaklar boyunca gezinen Mg'lu suların etkisiyle oluştuklarına işaret etmektedir.

Bölge dolomitlerinin kimya özellikleri endüstriyel olarak demir çelik ve cam

sanayiinde kullanıma uygun özellikler sunmaktadır. Çalışma alanındaki dolomitler

doku, renk, tabaka kalınlığı, yayılım, rezerv, levha haline gelebilme ve cila alma gibi

özellikleri açısından mermer sektörünün beklentilerine cevap verebilecek önemli

potansiyel sunmaktadırlar.

Anahtar Kelimeler: Antalya napları, dolomit, mermer, Eğirdir, Isparta

2011, 52 sayfa

iv

ABSTRACT

M. Sc. Thesis

GEOLOGY OF THE AREA BETWEEN AKDOĞAN (EĞİRDİR-ISPARTA)

AND SİPAHİLER (SÜTÇÜLER-ISPARTA) DISTRICTS, AND PETROGRAPHICAL INVESTIGATION OF DOLOMITIC ROCKS

Fatma TEKKANAT

Süleyman Demirel University

Graduate School of Applied and Natural Sciences Department of Geology Engineering

Supervisor: Assist. Prof. Dr. Kamil YILMAZ

In this study, geological features of the area between Akdoğan (Eğirdir) and

Sipahiler (Sütçüler) districts in Isparta region, and petrographical aspects and

economical potential of dolomitic rocks have been investigated. Studied area also

include Mesozoic aged allocthonous units with very complex lithological properties

and structural positions. Triassic-Cretaceous aged allocthonous units comprising

sandstones, shale, radiolarite and chert levels present at the bottom of geological

units. These rocks are tectonically overlying by peridotitic rocks and a melange with

limestone olistolitic blocks. Overall units are overlying by Jurassic-Cretaceous aged

dolomite and limestone units. Obtained data indicate that the dolomitic rocks in the

studied area occured by the effect of both i) stilolites developing during the late

diagenetic embedding and ii) Mg-rich fluids circulating along with micro-fissures.

The chemical features of dolomitic rocks show suitable standarts for using in Iron -

Steel and Glass industries. Several defined parameters (e.g. colour, texture, thicknes,

distribution, reserve, block capacity and to be polishability) for studied dolomitic

rocks revealed that these rocks have important economical potential for marble

industry.

Key Words: Antalya nappes, dolomitic rocks, marble, Eğirdir, Isparta

2011, 52 pages

v

TEŞEKKÜR

Bu tez çalışması için beni yönlendiren, karşılaştığım zorlukları aşmamda yardımcı

olan değerli Danışman Hocam Yrd. Dr. Kamil YILMAZ’a teşekkürlerimi sunarım.

Tezimin her aşamasında desteğini aldığım, bilgi ve tecrübesi ile sıkıntılı

dönemlerimde hep yanımda olan, beni her zaman destekleyen ve bugün burada

olmama vesile olan hakkını ödeyemeyeceğim değerli hocam Yrd. Doç. Dr. Şemsettin

CARAN’ a, ders aşamasında ve literatür çalışmalarında yardımlarını aldığım değerli

hocam Doç. Dr. Hakan ÇOBAN’a teşekkürlerimi sunarım.

Yüksek lisansımı yaptığım dönemlerde her zaman yanımda olan eşim; Jeoloji

Mühendisi Osman TEKKANAT’ a İnce kesit yapımında bana yardımcı olan Mustafa

DİNÇER’e teşekkür ederim.

2210-YL-10 nolu proje ile tezimi maddi olarak destekleyen SDÜ Bilimsel Araştırma

Projeleri Yönetim Birimi Başkanlığı’na teşekkür ederim. Hayatımın her döneminde yanımda olan ve bugünlere gelmemde büyük emeği olan

ve hakkını hiçbir zaman ödeyemeyeceğim annelerim Gülseren KARABAŞ ve Huma

TEKKANAT’ a sonsuz sevgi ve saygılarımı sunarım.

Fatma TEKKANAT

ISPARTA, 2011

vi

ŞEKİLLER DİZİNİ

Şekil 1.1. Çalışma alanının yer bulduru haritası.............................................. 2

Şekil 1.2. Çalışma alanı yakın çevresinde genç tektonizmanın etkisiyle ortaya çıkan graben alanında gelişen Eğirdir ve Kovada göllerinden genel görünüm………………..……...……………………………….

3

Şekil 2.1.Antalya Karmaşığı(Napları) ve yakınçevresinin basitleştirilmiş jeoloji haritası….…………………………………………………….

6

Şekil 4.1. Çalışma alanı ve yakın çevresinin genelleştirilmiş tektono-stratigrafik sütun kesiti…………………....…………………………

13

Şekil 4.2. Sofular formasyonu’na ait kumtaşı ve çamurtaşı ardalanması…… 15

Şekil 4.3. Bölgede etkili tektonizma normal altta yer alan Sofular formasyonu’nun çamurtaşlarını yer yer tektonik dilimler şeklinde Yılanlı formasyonu’nun çörtleri üzerine itmiştir……………………

15

Şekil 4.4. Tektonizmaya maruz kalmış ve kıvrımlanma sunan çörtlerin görünümü…………………………………………………………… 17

Şekil 4.5. Yılanlı formasyonuna ait çörtlerin mostra görünümü……………. 17

Şekil 4.6. Yılanlı formasyonuna ait çörtler ve çamurtaşlarının ardalanmalı görünümü………………………………………………………… 17

Şekil 4.7. Olistosromal melanj içerisinde Dulup kireçtaşı dipsiz bloklar şeklinde bulunmaktadır……………………………………………… 19

Şekil 4.8. Kırmızı alterasyon rengine ve yeşil kırılma yüzeyine sahip harzburjitler………………………………………………………….. 21

Şekil 4.9. Kırmızı alterasyon rengine ve yeşil kırılma yüzeyine sahip harzburjit……………….…………………………………………………… 21 Şekil 4.10. Harzburjitlerin hâkim olan mineral bileşenlerinden olivin ve

ortoproksenlerden görünüm…………………………………………. 21 Şekil 4.11. Koyu yeşil yağımsı parlaklığa sahip serpantinitlerin genel

görünümü……………………………………………………………. 22 Şekil 4.12. Kızıdağ harzburjitleri içerisinde etrafı dunit zarfı ile kuşatılmış

kromit merceğinden genel bir görünüm…………………………….. 22 Şekil 4.13. Kovada dolomitleri Dulup kireçtaşlarının tabanının gözlendiği

alanlarda mostra vermektedir……………………………………….... 24 Şekil 4.14. Kovada dolomitleri Dulup kireçtaşlarının tabanınında sarp bir

yamaç üzerinde mostralar sunmaktadır…………………………….... 24

Şekil 4.15. İri kristalli dolomitlerin mostralarından yakın görünüm………... 25

Şekil 4.16. Kahve renkli kristalize dolomitlerin el örneklerinden bir görünüm……………………………………………………………… 25

vii

Şekil 4.17. İri kristalli dolomitlerin incekesitlerinden mikroskobik görünüm……………………………………………………………… 26

Şekil 4.18. İri kristalli dolomitlerin mostralarından bir görünüm……………. 27

Şekil 4.19. İri kristalli dolomitlerin mostralarından bir görünüm…………… 27

Şekil 4.20. İri kristalize dolomitlerin mostraları üzerinde açılmış mermer ocağı……………………………………………………………….. 28

Şekil 4.21. Dolomitler içerisinde örümcek ağına benzer şekilde çatlaklar gelişmiş ve bu çatlaklar ince kristalli dolomitlerce doldurulmuştur… 28

Şekil 4.22. Örümcek ağı dokusunun geliştiği iri kristalli dolomitlerin plaka görünümü……………………………………………………………. 29

Şekil 4.23. İnce kristalli dolomitlerin ince kesitlerinden mikroskobik görünüm……………………………………………………………. 29

Şekil 4.24. İnce kristalli dolomit mostrasının yakından görünümü.Açık kahve renkli dolomitler breşik bir görünüm almıştır………………… 30

Şekil 4.25. İnce kristalli bej renkli dolomitlerin el örneğinde görünümü……. 30

Şekil 4.26.Tabaka izlerinin nispeten korunduğu ince kristalli dolomit mostrasının görünümü……………………………………………… 31

Şekil 4.27.Breşik bir görünüm kazanmış ince kristalli dolomitlerin yakın mostra görünümü…………………………………………………..

31

Şekil 4.28. Çok kırıklı (breşik) olan ince kristalli dolomitlerin çatlakları boyunca dolomit mineralleri bağlayıcı olacak şekilde gelişmiştir…. 32

Şekil 4.29. Breşik taneleri birbiriyle tutturulmamış ince kristalli dolomitlerin mostra görünümü………………………………………………. 32 Şekil 4.30. Breşik taneleri birbiriyle tutturulmamış ince kristalli dolomitlerin

yakından görünümü………………………………………………… 33

Şekil 4.31.Dulup kireçtaşı mostralarında belirgin olan tabakalı görünüm…. 34

Şekil 4.32. Dulup kireçtaşı yer yer melanj içerisine düşmüş çok büyük bloklar şeklinde gözlenmektedir. …………………………………… 35

Şekil 4.33. Kireçtaşı olistolitlerinden yaygın olan bej renkli seviyeler……… 35

Şekil 4.34. Çamurtaşı-vaketaşı fasiyeslerinde karbonatlardan yapılı olan Dulup kireçtaşlarının mikroskobik görünümü……………………… 35

Şekil 4.35. Bahamalarda evaporatif ve tatlı, meteorik su ile deniz suyunun karışımı sonucu dolomit oluşumunu gösteren diyagram…………… 39

Şekil 4.36. Emperador plaka örnekleri……………………………………. 45

Şekil 4.37. Emperador plaka örnekleri……………………………………… 46

viii

ÇİZELGELER DİZİNİ

Çizelge 4.1. Kovada dolomitlerinin major element analiz sonuçları…………... 42

Çizelge 4.2. Dolomitlerin Sınıflandırılması……………………………………. 42Çizelge 4.3. İsdemir, Erdemir, Fiifle Cam ve Kardemir’de kullanılan

dolomitlerin kimyasal özellikleri………………………………………. 42

Çizelge 4.4.Endüstriyel hammadde olarak mermer sınıflaması……………….. 44

1

1.GİRİŞ

1.1. Çalışmanın amacı ve kapsamı

Bu çalışma, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Jeoloji

Mühendisliği Anabilim Dalında yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır. Bu çalışma

ile kuzeyde Akdoğan (Eğirdir) ve güneyde Sipahiler (Sütçüler) köyleri arasında

yüzeylenen kayaçların (i) jeolojik özelliklerinin ortaya konması, (ii) petrografik

tanımlamalarının yapılması ve (iii) jeolojik, petrografik ve yapısal özelliklerine

dayalı ekonomik önemlerinin tartışılması amaçlanmıştır. Bu kapsamda (i) çalışma

alanı yakın çevresinin jeolojisi literatür ve saha çalışmaları ile deneştirilmiş, (ii)

dolomitlere ait örneklerin mineralojik, petrografik ve kaya kimyasal incelemeleri

gerçekleştirilmiş ve (iii) elde edilen tüm veriler değerlendirilerek bölge

dolomitlerinin oluşum özellikleri ve ekonomik potansiyelleri ortaya konulmuştur.

1.2. Çalışma alanının yeri

İnceleme alanı Akdeniz bölgesinde Isparta ili Eğirdir ilçesi sınırları içerisinde

yüzeylenen karbonat kayaçların bir bölümünü kapsamaktadır. Özellikle Akdoğan ve

Sipahiler köyleri yakın çevresinde yüzeylenen dolomitik kayaçlar üzerinde

odaklanılmıştır (Şekil 1.1).

1.2.1. Coğrafya

1.2.1.1. Jeomorfoloji

Bölge jeomorfolojisi önemli jeolojik olaylar neticesinde şekillenmiştir. Bunlardan

başlıcası bindirmeli tektonizmadır. Paleosen öncesinde bölgede bindirmeli

tektonizma etkin olmuş ve bu süreçte bindirme zonları boyunca ezilmeler ve kıvrımlı

yapılar gelişmiştir. Kırıntılı sedimanter seriler üzerine bindirmeyle gelen karbonat

kayaçlar bölgede en sarp topografyayı (Dulup Dağı) oluşturmaktadır. Alt

Miyosen ve sonrasında ise bölgede çekme gerilmelerinin etkisiyle grabenleşme etkin

2

Şekil 1.1. Çalışma alanının yer bulduru haritası (Google Earth’ten uyarlanmıştır).

3

olmuştur. Grabenleşme süreci Hoyran-Eğirdir-Kovada hattının neredeyse tamamen

yükseltilerle çevrelenmesine neden olmuştur. Bölgedeki göller de bu genç

tektonizmanın ürünü olarak ortaya çıkmışlardır (Şekil 1. 2). Bölgedeki akarsuların

debileri mevsimlere bağlı olarak değişiklikler gösterir. Kurak ve sıcak geçen yaz

aylarında derelerin birçoğu kurumakla birlikte bazı dereler akışını sürdürmektedir.

1.2.1.2. İklim ve bitki örtüsü

Yöre genellikle Akdeniz iklimi ile karasal iklim etkisi altındadır. Genellikle iklim

koşulları serttir ancak karasal iklimden daha yumuşaktır. Kış ayları soğuk ve yağışlı,

yaz ayları sıcak ve kuraktır. Yöre bitki örtüsü bakımından genel olarak Akdeniz bitki

örtüsünün özelliklerini yansıtır. Arazinin yüksek kesimlerinde çam ve meşe

ağaçlarına rastlanır. Özellikle Eğirdir Gölü çevresinde ve diğer bazı alanlarda büyük

ölçekte elma yetiştiriciliği çalışmaları yapılmaktadır.

Şekil 1.2. Çalışma alanı yakın çevresinde genç tektonizmanın etkisiyle ortaya çıkan

graben alanında gelişen Eğirdir ve Kovada göllerininden genel görünüm(Google Earth’ten uyarlanmıştır).

4

1.2.1.3. Ekonomik durum ve ulaşım

Çalışma alanının ve yakın çevresinin yüksek ve engebeli kısımlarında, uygun tarım

şartları mevcut olmadığı için küçükbaş hayvancılık yapılır. Engebenin düşük ve

toprağın verimli olduğu ovalarda ise tarıma dayalı bir bölge ekonomisi gözlenir.

Meyvecilik en önemli tarım ürünleridir. Çalışma alanı Isparta merkezine yaklaşık 45

km. uzaklıktadır.

5

2. KAYNAK ÖZETLERİ

Toroslar’a ilişkin ilk araştırmalar 19. yüzyılın sonlarında başlamasına rağmen

ayrıntılı jeolojik incelemeler 1940’lı yıllarıda başlar.

Blumenthal (1963), bölgede geniş kapsamlı çalışmalar yapmış, Isparta büklümünü ve

ofiyolitik kayaçların sürekliliğini göstermiştir.

Brunn ve Diğerleri (1971), Isparta Büklümü Doğusunda Otokton ve Allokton

Birimlerin Stratigrafisi (Batı Toroslar) adlı çalışmalarında, çok farklı ortam

koşullarında oluşmuş kaya birimlerinin yüzeylendiği Batı ve Orta Toroslar’da,

otokton kaya birimleri üzerinde yerleşim yaşları farklı, allokton kütlenin yaygın

olarak bulunduğunu belirtmişler ve yerleşim yaşlarına göre bu allokton kütleleri;

Likya napları (Orta Miyosen), Beyşehir-Hoyran-Hadim napları (Eosen sonu) ve

Antalya napları (Paleosen-Eosen) olarak adlandırmışlardır (Şekil 2.1).

Dumont ve Kerey (1975), Isparta Büklümü Doğusunda Otokton ve Allokton

Birimlerin Stratigrafisi (Batı Toroslar) adlı çalışmalarında Dulupdağı çevresindeki

birimlerin Tahtalıdağ napını oluşturan istifler olduğunu belirtmişler ve bu istifin

olistrosromal birim üzerine yersel olarak itilmiş Dogger yaşlı paraotokton Kovada

dolomiti (altta) ve Malm-Senomaniyen yaşlı paraotokton Dulup kireçtaşını (üstte)

kapsadığına değinmişlerdir. Ayrıca Dulup kireçtaşının yaklaşık 500 m kalınlık

gösterdiğini ifade etmişlerdir. Araştırmacılar, Eğirdir güneyinde değişik havzalarda

oluşmuş kayaları kapsayan ayrı birlikler saptamışlar ve bunları sırasıyla Karacahisar

Birliği, Ofiyolitli Birlik ve Dulup Birliği olarak adlandırılmışlardır. Yazarlar,

Karacahisar Birliği içinde biri güneybatıda, diğeri ise kuzeydoğuda olmak üzere

başlıca metasedimanter kayalardan ve yumrulu kireçtaşlarından oluşan iki değişik

tipte Paleozoyik temel ayırtlamıştır. Aynı yazarlara göre Paleozoik temellerin üzerine

Mesozoyik serileri transgressif olarak gelir. Triyas’tan Üst Kretase’ye dek değişen

Mesozoyik birimleri alttan üstte doğru Bahçeevleri formasyonu, Hacıilyas

formasyonu, Kasımlar formasyonu ve Menteşe dolomiti, Alakilise Kireçtaşı ve

Eşekini kireçtaşından oluşur.

6

Şekil 2.1. Antalya Karmaşığı (Napları) ve yakın çevresinin basitleştirilmiş jeoloji haritası (Gutnic vd. (1979), Poisson vd. (2003) ve Alpan vd. (1964) den

deneştirilerek hazırlanmıştır).

7

Dumont (1975) Isparta Açısının kuzeye doğru meydana getirdiği V’de eski

Paleocoğrafik hiçbir ize rastlamadığını ve Üst Kretase üzerinde yer almış olan

napların tek allokton sistem meydana getirdiğini savunur.

Özgül (1976) Toroslar’da Kambriyen – Tersiyer aralığında çökelmiş ve birbirinden

değişik havza koşullarına yansıtan birliklerin yer aldığını belirtmiştir. Bağıl

stratigrafi konumları, kapsadıkları kaya birimleri ve günümüzdeki yapısal

konumlarıyla birbirlerinden ayrılan bu birlikler yazar tarafından Bolkar Dağı Birliği,

Aladağ Birliği, Geyik Dağı Birliği, Alanya Birliği, Bozkır Birliği ve Antalya Birliği

olarak adlandırılmıştır. Yazara göre, birlikler birbirleriyle anormal dokanaklı olarak

Toros kuşağı boyunca yüzlerce km yanal devamlılık gösterirler ve çoğunlukla

birbirleri üzerinde allokton örtüler oluştururlar.

Poisson (1977) Beydağlarını oluşturan karbonat kayalarının stratigrafisini ortaya

koymaya çalışmıştır ve bunların Liyas’tan Senoniyen’e kadar resifal kireçtaşları

olarak devam ettiğini, Senoniyen’in ise pelajik kireçtaşlarından oluştuğunu

belirtmiştir.

Ricou (1980) Toros kuşağını oluşturan karbonat ekseninin Toroslar’dan başlayarak

Beydağları ve Anamas Dağı’nı içine alarak Silifke dağlık bölgesine dek uzanan bir

otokton kaya istifi olduğunu savunur. Yazar bu bağıl otoktonun kuzey kanadında

Kretase sonundan Miyosen’e kadar çeşitli aşamalarda yerleşmiş radyolorit ve

ofiyolitler kapsayan napların yer aldığını belirtir. Yazar ayrıca, kuzey kanat üzerinde

Likya Napları, Beyşehir - Hoyran Napları, Hadım Napı ve Bozkır Birliği’nin yer

aldığını ve tüm bu napların kuzey kökenli olduğuna değinir. Diğer taraftan bağıl

otokton karbonat ekseninin güney bölümünde Antalya’nın ofiyolitli ve radyolaritli

napları ve allokton Alanya metamorfik masifi yer alır.

Koçyiğit (1981) Toros karbonat platformunun, özellikle Mesozoyik, Alt Tersiyer

sırasında oluşmuş örnek istiflerinden birinin, Isparta Büklümü kuzey iç kenarında

(Hoyran Havzası) yüzeylediğini belirtir. Yazara göre, bölgedeki karbonat istifi

8

GB’dan KD’ya doğru aşamalı bir deniz ilerlemesiyle gelişmiş tipik neritik

karbonatlardan oluşur. Yazar, Üst Triyas, Üst Lütesiyen aralığında süreklilik sunan

istifin Mastrihtiyen’e değin yalnızca litoral neritik özellikli karbonatlarla temsil

edilirken, Mastrihtiyen – Üst Lütesiyen sırasında, aynı zamanda yerel pelajik

fasiyesin de gelişmeye başladığını, tortullaşmanın en sonunda filiş fasiyesiyle

sonlandığını belirtir.

Waldron (1982), “Antalya Karmaşığı Kuzeydoğu Uzanımının Isparta Bölgesindeki

Stratigrafisi ve Sedimanter Evrimi” adlı çalışmasında, Antalya karmaşığının (Antalya

napları) Batı Toroslar’ın Isparta dirseğine yerleşmiş olan ve başlıca Mesozoyik yaşlı

kayalardan oluşan allokton bir topluluk olduğunu belirtmiştir. Bu karmaşığın

kuzeydoğu bölümünde, Eğridir Gölü doğusunda iki grup tanımlamıştır. Bunlardan

Pazarköy grubunun mafik lavlar, radyolaritler, çamurtaşları, türbüditik kireçtaşları ve

palejik kireçtaşlarını içerdiğini, Yuvalı grubunun ise tamamen sığ deniz

karbonatlarını kapsayan formasyonlardan oluştuğunu ifade etmiştir. Bunlardan başka

harzburjitler ve oldukça geniş yayılımlı melanj ve megabreşlere de değinilmiştir.

Araştırmacı Antalya karmaşığının kuzeydoğu uzanımının, Mesozoyik yaşlı bir kıta

kenarının karmaşık paleocoğrafyasını yansıtan bir yöreyi simgelediğini savunur.

Devamlı karbonat banklarının(Yuvalı grubu) derin deniz çökel ortamlarıyla

(Pazarköy grubu) çevrildiğine, bu bölgenin Üst Kretase zamanında kuzeydoğu yönlü

bindirme faylarıyla deformasyana uğradığına ve bölgede Tersiyer yaşlı

deformasyonların etkilerinin olduğuna da değinilmiştir.

Poisson et al., (1984), Isparta büklümü ile ilgili çalışmalarında, büklümün batı

kanadında Beydağları karbonat platformunun, doğu kanadında ise Anamas-Akseki

platformunun bulunduğunu, Antalya naplarının orijininin bu iki platform arasında

yer alan pelajik basenden kaynaklandığını ileri sürmüşlerdir.

Yalçınkaya vd. (1986) bölgedeki birimleri otokton ve allokton birimler olarak

tanımlamışlardır. Isparta büklümünü de kapsayan çalışma alanında yüzeylenen kaya

birimleri arasındaki stratigrafik ve yapısal ilişkileri araştırarak, değişik zamanlarda

bölgeye yerleşmiş Allokton kütlelerin yayılımlarını haritalamışlardır. Araştırıcılar,

9

Antalya Napları olarak bilinen allokton kaya birimlerinin platformda yer yer çökelen

rift çökelleri ve otokton olduğunu, bunların platform çökelleri ile yanal ve düşey

yönde geçişli olduğunu savunurlar. Allokton varsaydıkları birimlerin ofiyolitlerle

birlikte İzmir-Ankara zonundan kaynaklandığını, Üst Kretase – Paleosen’de

Menderes Masifi güneyinde, Üst Paleosen – Alt Eosen’de Anadolu Torid platformu

güneyinde yerleştiğini vurgularlar.

Şenel vd. (1992) Eğirdir – Yenişarbademli – Gediz – Geriş – Köprülü civarında

yapmış oldukları çalışmalarında Prekambriyen’den günümüze kadar oluşmuş kaya

birimlerinin yüzeylendiğini ve konumlarının allokton, otokton veya göreli otokton

olduğunu belirtirler. Allokton konumlu olanları Antalya napları ve Alanya napı,

otokton veya göreli otokton olduğunu belirtirler. Allokton konumlu olanları ise

Beydağları – Karacahisar ve Anamas – Akseki otoktonları olarak tanımlarlar.

Beydağları – Karacahisar otoktonlarının birbirinden az çok stratigrafik farklılıklar

göstermesine karşılık Beydağları Karacahisar otoktonu olarak birlikte ele alındığını

belirtirler.

Bozcu (1996) Eğirdir (Isparta) güneydoğusunda yaptığı çalışmada bölgenin ayrıntılı

jeoloji ve yapı haritasını hazırlamıştır. Ayrıca Kasımlar ve Karacahisar bölgesinde

yüzeyleyen Mesozoyik yaşlı kırıntılı ve karbonatlı tortulların petrol ana kayası ve

hazne kaya olabilme özelliklerini araştırmış, Kasımlar formasyonunun orta veya

zayıf derecede bir ana kaya özelliği taşıdığını belirtmiştir.

Poison et al. (2003), Isparta Büklümü’nün tektonik gelişimi ile ilgili yaptıkları

jeolojik yorumda; tabandan en üste doğru önce Beydağları otoktonunun, sonra Geç

Kretase-Paleosen’de Antalya napının (Isparta Çay formasyonu) bölgeye yerleştiğini,

Erken-Orta Miyosen’de denizel tortullaşmanın Antalya napı ve Beydağları karbonat

platformu üzerinde uyumsuz olarak geliştiğini belirtmiştir.

Tezin ana konusu olan dolomite gelince, dolomit oluşumu oldukça karmaşık ve

problemli konu olduğundan, bu konuda değişik oluşum modelleri ortaya konulmuş

ve pek çok teori öne sürülmüştür. Hardie (1986) bu konuda önemli değerlendirmeler

10

yapmış ve dolomitleşmenin erken ve geç diyajenetik olarak iki evrede

oluşabileceğine değinmiştir. Erken diyajenetik olanlar depolanma veya hemen

sonrasında gelişirler ve oluştukları ortamsal koşulları yansıtırlar. Evaporitik

dolomitler (Deffeyes vd., 1964; İlling ve diğ., 1965; Behrens ve Land, 1972;

Patterson ve Kinsman, 1982), karışım suyu dolomitleri (Hashaw vd., 1985) ve

denizel dolomitler gibi (Land, 1985). Evaporitik dolomitler, karasal iklimde

buharlaşmanın yoğun olduğu gelgit üstü ortamlarında yaygındırlar. Bunlar jips-

anhidrit-dolomit gibi bir mineralojik toplulukla birlikte veya evaporitlerin yıkanması

ile kovuklu dolomit şeklinde oluşabilirler (İlling ve diğerleri, 1965). Karışım suyu

(deniz suyu-tatlı su) dolomitleri çoğunlukla beraberinde evaporit bulundurmayan

platform tipi kireçtaşlarının dolomitleşmesini açıklamak için kullanılmaktadır. Deniz

suyu dolomitleşme modeli ise kalın ve masif platform dolomitlerinin oluşumunda

gerekli olan yüksek orandaki Mg kaynağının doğrudan deniz suyundan sağlandığı

görüşüne dayanılarak ortaya atılmıştır (Varol ve Magaritz, 1992). Geç diyajenetik

dolomitleşme, epijenetik evrede veya gömülme sırasında gelişen stilolitter ve mikro

çatlaklar boyunca gezinen Mg'lu suların yol açtığı dolomitleşme olarak

tanımlanmıştır (Zenger, 1983). Ayrıca gömülme sırasında şeyllerden atılan Mg'lu

eriyikler ile (McHargue ve Price. 1982) hidrotermal kökenli Mg'ca zengin eriyiklerin

(Matsumoto vd. 1988; Radke ve Mathis. 1980) komşu kireçtaşı bölgeleri için

dolomitleştirici etki oluşturabildiğine değinilmektedir.

11

3. MATERYAL VE YÖNTEM

Bu tez çalışması 2010 ve 2011 yıllarında arazi çalışmaları ve laboratuar araştırmaları

olarak iki bölüm altında gerçekleştirilmiştir. Arazi çalışmalarında 1/25.000 ölçekli

topoğrafik haritalardan yararlanılmıştır. Bölgenin jeoloji haritası Dulup Dağı

karbonatları ve yakın çevresindeki bütün litolojileri kapsayacak şekilde literatür

deneştirmeleri de dikkate alınarak hazırlanmıştır. Dulup dolomitleri ile ilgili olarak

jeolojik ve litolojik gözlemler ve numune alım çalışmaları yapılmıştır. Sahadan

alınan örneklerin ince kesitleri hazırlanmış ve bu ince kesitlerden ilgili kayaç

örneklerinin petrografik tanımlamaları yapılmıştır. Petrografik gözlemler dijital

olarak fotoğraflanmış ve değerlendirilmiştir. Dolomitlerden alınan kaya örneklerinin

ana-oksit analizleri ACME (Kanada) laboratuarında yaptırılmıştır. Yapılan saha ve

laboratuar çalışmalarından elde edilen jeolojik, petrografik ve jeokimyasal veriler

literatür eşliğinde değerlendirilmiş ve rapor olarak sunulmuştur.

12

4. ARAŞTIRMA BULGULARI

4.1. Stratigrafi

Çalışma alanı ve yakın çevresinde Antalya Karmaşığına (Naplarına) ait farklı yaş ve

litolojilerle temsil edilen, farklı ortam koşullarını yansıtan çökel kaya toplulukları ile

magmatik kayaçlar yer almaktadır (Ek 1) Bunlar allokton konumludurlar. Allokton

birimler tektonostratigrafik olarak alttan üste doğru; Alakırçay napı, olistosromal

melanj, Kızıldağ harzburjiti, Kovada dolomiti ve Dulup kireçtaşıdır. Otokton tek

birim ise alüvyondur (Şekil 4.1).

4.1.1. Alakırçay napı (Ma)

Antalya naplarının alt orta bölümüne karşılık gelen birimleri kapsayan nap, Şenel ve

diğ. (1981) tarafından adlandırılmıştır. Nap sistemi içerisindeki birimler bölgede

Waldron (1982) tarafından Pazarköy grubu olarak isimlendirilmiştir. Poisson (1977)

nap sistemine ait birimleri Isparta Çay formasyonu adını vermiştir. Birim tektonik

hareketlerden fazla etkilendiği için içerisindeki litolojilerin stratigrafik konumlarını

belirlemek oldukça güçtür. Bundan dolayı, bu çalışmada daha tanımlayıcı olduğu

düşünülerek Alakırçay napı ismi tercih edilmiştir. Bu nap sistemi çalışma alanı yakın

çevresinde birbiriyle yanal ve düşey yönde girik, formasyon mertebesinde

ayırtlanmış pek çok birimi kapsar (Şenel ve diğ., 1981; Waldron, 1982). İnceleme

alanında ise çamurtaşı, kumtaşı, kalkarenit ve Halobialı kireçtaşı gibi çökel

kayalardan oluşan Sofular formasyonu ve tabakalı çört ve çamurtaşlarından oluşan

Yılanlı formasyonu ile temsil olunur. Bölgede Alakırçay nap sistemi içerisindeki

çökel kayalar genellikle ince tabakalıdır, çoğunlukla çamurtaşları ve çörtlerle temsil

olunurlar ve yoğun kıvrımlanma gösterirler. Bu kayalar bindirme faylarının etkisiyle

tekrarlanan tektonik dilimler oluşturacak şekilde deformasyona uğramışlardır.

Deformasyonun oldukça karmaşık etkili olduğu inceleme alanında karmaşık tektonik

dilimlenmeler tektonik melanjlar oluşturmuştur. Dolayısıyla yoğun tektonik

dilimlenmenin oluştuğu bölgede, nap sistemine ait formasyonlar aşırı derecede

deformasyon geçirmiş, kırılmış, kıvrımlanmış, ekaylanmış ve kaotik (karmaşık) bir

yapı kazanmıştır. Bu nedenle çalışma alanının jeoloji haritası hazırlanırken bu nap

13

Şekil 4.1. Çalışma alanı ve yakın çevresinin genelleştirilmiş tektono-stratigrafik sütun kesiti.

14

sistemine ait formasyonların ayırdı yapılamamış ve Alakırçay napı olarak

haritalanmışlardır. Ancak çalışma alanı dışındaki bazı alanlarda bu ayırtlamaların

yapıldığı dikkate alınarak nap sistemine ait formasyonlar stratigrafik sütün kesitte ve

metin içerisinde ayrı ayrı sunulmuştur. Alakırçay naplarına ait birimler çalışma

alanının kuzeyinde Akdoğan köyü çevresinde ve orta kesimlerde Yuvalı ve Sipahiler

köyleri arasında geniş yayılımlar sunmaktadırlar (Ek 1). İnceleme alanında nap

siteminin tabanı gözlenmez ancak üst ilişkisi de tektoniktir.

4.1.1.1 Sofular formasyonu (TR-Js)

Tanım ve yayılım: Formasyonun adlaması Waldron (1982) tarafından tipik kesitinin

görüldüğü Sofular köyüne (Eğridir'in 27 km kuzeydoğusunda) atfen yapılmıştır.

İnceleme alanında, Sofular formasyonu Alakırçay naplarına ait tüm tektonik

dilimlerde yüzeyler.

Litoloji: Çalışma alanında, formasyonun içerisinde çamurtaşları egemendir, yersel

olarak ince kömür damarları içeren ve bitki kırıntılarınca zengin ince tabakalı

kumtaşları vardır ve killi kireçtaşları ve demirli silttaşı bantları da olağandır.

Waldron (1982) çalışma alanı yakın çevresinde bu litojilere derecelenme gösteren

kumtaşı tabakalarının, ince tabakalı çok belirgin pembe-gri renkli silttaşlarının

(Kirazlar tepe üyesi), mikritik, Halobia'lı, pembe, yumrulu kireçtaşlarının (Akdoğan

üyesi), kalınlığı en çok üç metre olabilen mafik lav akıntılarının ve siyah renkli

kireçtaşı tabakalarının eşlik ettiğini ifade etmiştir. Çamurtaşları ve kumtaşları

ardalanmalı olarak bulunurlar (Şekil 4.2). Kumtaşları genellikle kaya kırıntısı

(kireçtaşı kırıntıları) egemen grovak türünde olup, kırıntılar yine karbonat çimento ile

tutturulmuştur. Kumtaşları altere olmayan seviyelerde çok sert ve dayanıklıdırlar.

Taze kırılma yüzeyleri açık gri renkli olup, ayrışma yüzeyi koyu kahverengi,

siyahımsı renklerdedir. Kumtaşı seviyelerinin kalınlıkları 15-40 cm arasında değişir.

Birim içerisinde kil boyutunda kırıntıların egemen olduğu seviyeler çamurtaşları

olarak ayırtlanmıştır. Bunlar mostralarında belirgin yapraklanma sunarlar ve buna

bağlı olarak çamurşeyl olarakta adlandırılırlar. Çamurşeyl düzeylerinin kalınlıkları 2

mm’den 5 cm’ye kadar uzanır.

15

Dokanak ve kalınlık: Sofular formasyonu’nun tabanı çalışma alanı ve yakın

çevresinde hiç görülememiştir. Formasyonun ilksel ilişkili olduğu tabanından

koparılarak tektonik dilimler şeklinde bölgeye yerleştiği sanılmaktadır. Bölgede

etkili olan bindirmeli tektonizma Sofular formasyonuna ait birimleri yer yer Yılanlı

formasyonu üzerine tektonik dilimler şeklinde itmiştir (Şekil 4. 3). Ancak birimin üst

dokanağı Yılanlı formasyonu ile geçişlidir (Waldron, 1982). Araştırmacı Sofular

formasyonunun toplam kalınlığını 1050 metre olarak belirtir.

Şekil. 4.2. Sofular formasyonu’na ait kumtaşı ve çamurtaşı ardalanması.

Şekil 4. 3. Bölgede etkili tektonizma normal altta yer alan Sofular formasyonu’nun çamurtaşlarını yer yer tektonik dilimler şeklinde Yılanlı formasyonu’nun çörtleri

üzerine itmiştir.

16

Yaş ve ortam: Waldron (1982) Sofular formasyonu’nun önemli bir bölümünün

yaşının Orta Triyastan Alt Jura’ya kadar değiştiğini, formasyonun kıt fosilli alt

bölümlerinin ise Alt Triyas yaşlı olduğunu belirtir. Araştırmacı birimin türbitit

akmalarından meydana gelen sedimanter kayaçlar olduğunu savunur.

4.1.1.2. Yılanlı formasyonu (J-Ky)

Tanım ve yayılım: Formasyonun adlaması tipik mostralarının yüzeylendiği Yılanlı

Köyü’ne (Eğridir'in 22 km doğusunda) atfen Waldron (1982) tarafından yapılmıştır.

Formasyona ait litolojiler Alakırçay naplarına ait inceleme alanında yer alan pek çok

tektonik dilimde mostra verirler.

Litoloji: Formasyon çört, çamurtaşı, nadir kireçtaşı ve mangan seviyeleri ile temsil

olunur (Şekil 4.4; 4.5; 4.6). Çörtler bu formasyonun hâkim litolojisidir.

Mostralarında belirgin kırmızı-bordo renklerin hâkimiyeti ile tanınırlar. Ayrıca gri,

yeşil, siyah ve kahve renklerde de gözlenirler. Silis içeriklerinden dolayı oldukça

serttirler. Yoğun tektonizma nedeniyle oldukça şiddetli kıvrımlanmış ve

parçalanmışlardır. Çörtler ince-orta (1-10cm) kalınlıkta tabakalanmalar sunar. Çörtler

laminalanma sunan çamurtaşları ile oldukça sık ardalanmalar sunar. Çamurtaşlarının

renkleri çörtlerle uyumludur. Bu litolojilerin ara seviyelerinde yer yer mangan bant

ve mercekleri gözlenir. Manganlar siyah renkleri ve eli boyamaları ile tanınırlar.

Kireçtaşları çörtler içerisinde çok ince bantlar şeklinde gelişmişlerdir.

Dokanak ve kalınlık: Formasyon Sofular formasyonu’nun tavanıdır ancak Yılanlı

formasyonunun tabanı, inceleme alanının tüm kesimlerinde net mostralar vermez.

Birim üst dokanağında olistostromal melaj tarafından tektonik olarak üzerlenir (Şekil

4.1). Pek çok lokasyonda birimi Kovada dolomitlerinin üzerlediği görülür. Bu

dokanak ilşkisinin tektonik mi veya uyumsuzmu olduğu konusu tartışmalıdır

Birimin kalınlığının genel olarak 175 m. civarında olduğu belirtilmiştir (Waldron,

1982).

Yaş ve ortam: Waldron (1975) Yılanlı formasyonunun yaşını formasyonun tipik

17

Şekil 4.4. Tektonizmaya maruz kalmış ve kıvrımlanma sunan çörtlerin görünümü.

Şekil 4. 5. Yılanlı formasyonuna ait çörtlerin mostra görünümü.

Şekil 4. 6. Yılanlı formasyonuna ait çörtler ve çamurtaşlarının ardalanmalı görünümü.

18

kesitinin tabanından elde ettiği radyolaryalara göre, Alt Jura-Üst Kretase olarak

belirtmiştir. Yılanlı formasyonuna ait çört ve çamurtaşları okyanus kabuğunun

(ofiyolitik istifin) üst dilimini temsil eden derin denizel sedimanlardır. Bunlar

okyanusal kabuğun karalar üzerine yerleşmesi sırasında Antalya napları içerisinde

tektonik dilimler şeklinde kalmışlardır.

4.1.2. Olistosromal melanj (To)

Tanım yayılım: Birimin adlaması sistematik dışı olarak tarafımızdan yapılmıştır.

Birim daha önce Mutlutürk (1985) tarafından en iyi gözlendiği Akdoğan köyüne

atfen Akdoğan formasyonu olarak adlandırılmıştır. Ancak bölgede bazı özellikleri ile

çevre birimlerden ayrı özellikler sunan, tipik melaj özellikleri gösteren ve yaygın

olistolitler içeren birim için, sistematik bir adlama yapılana kadar tanımlayıcı olması

için olistosromal melaj adlaması tercih edilmiştir. Birim yaygın olarak çalışma

sahası kuzeyinde Akdoğan köyü çevresinde ve daha az olarak çalışma alanının

güneyinde mostra vermektedir.

Litoloji: Birim killi bir matriks içinde değişik litolojide pek çok yabancı blok

kapsayan ve yer yer serpantinit parçalarının egemen olduğu melanj ile temsil olunur.

Birim karışmış konumda serpantinit, kireçtaşı, çört, kiltaşı ve marn parçaları

içerisinde km boyutuna varan kireçtaşı kaya bloklarını bulunduran karışık bir

topluluk halindedir (Şekil 4.7). Ofiyolit malzemesinin ürünleri olan serpantinit ve

çört çakılları killi bir matrix ile tutturulmuştur. Birim belirli bir stratigrafik iç düzenin

olmadığı karmaşık bir yapı sunar.

Dokanak ve kalınlık: Birim bindirmeli bir tektonizmanın ürünü olarak ortaya çıktığı

için altındaki ve üstünde birimlerle olan dokanağı tektoniktir. Alt dokanağı boyunca

Alakırçay napını üzerleyen birim, üst dokanağında ise Kovada dolomiti tarafından

üzerlenir.

Yaş ve ortam: Mutlutürk (1995) birimin içerisinde yer alan irili ufaklı blokların

Orta-Üst Triyas’tan Alt Paleosen’e kadar yaş verisi sunmalarını, birimin bölgeye

19

Şekil 4. 7. Olistosromal melanj içerisinde Dulup kireçtaşı dipsiz bloklar (olistolit)

şeklinde bulunmaktadır.

yerleşiminin Alt Paleosen sonrasında gerçekleştiğine yorumlar. Birim içinde

ofiyolitik malzeme çakılların varlığı bölgede bir ofiyolit yerleşiminin olduğunu

göstermektedir. Ofiyolit ilerlemesi sırasında melanj hem dilimler ve bloklar şeklinde

yaşlı temel birimlerin parçalarını hem de ofiyolit dilimi üzerinden aşındırılan

parçaları içerisine alarak yürümüştür.

4.1.3. Kızıldağ harzburjiti (Krk)

Tanım ve yayılım: Bu birimin adlaması Juteau (1975) tarafından, çalışma alanının

güneydoğusunda en iyi gözlemlendiği Kızıldağ'a atfen yapılmıştır. Birim çalışma

alanının güneydoğusunda yaklaşık olarak 3,5–4 km² lik bir alanda mostra

vermektedir.

Litoloji: : Kızıldağ harzburjitleri dağılmış bir ofiyolitik istifin tabanını temsil eden

peridotitik kayaçları kapsar. Dağılmamış tam bir ofiyolit topluluğu alttan üste manto

peridotitleri, ultramafik-mafik kümulatlar, izole diyabaz daykları, levha dayk

karmaşığı, mafik yastık lavlar ve sedimanter serilerden oluşur. Bölgede harzburjitler

ile birlikte az olarak piroksenit, diyabaz daykları, dunit ve kromitler vardır.

20

Harzburjitler mostralarında kırmızı alterasyon renkleri ile kilometrelerce uzaktan

ayırt edilebilmektedirler. Taze kırılma yüzeylerinde yeşil renkleri ile tipiktirler

(Şekil. 4.8; 4.9). Mineral bileşenleri hakim olarak olivin, ortopiroksen ve daha az

klinoproksendir (Şekil 4.10). Yöredeki harzburjitler pek çok alanda 90% a varan

oranlarda serpantinleşmiştir. Bazı seviyelerde nadir olarak serpantinleşmeden

nispeten daha az etkilenmiş harzburjitler gözlenmektedir. Serpantinleşme ve

tektonizma çoğunlukla harzburjitlerin ilksel litolojisinin belirlenmesini engelleyecek

mertebede etkili olmuştur (Şekil 4.11). Bu kayaçlar bölgedeki kromitlere ev sahipliği

yaparlar. Kromitler genellikle benekli ve leopar tip olarak bulunurlar, siyah renkleri

ile ayırt edilirler. Kromitlerin etrafı dunit zarfları ile kuşatılmıştır (Şekil. 4.12).

Çalışma alanındaki kromitler ekonomik önem taşıyabilecek özellikler sunmaktadır.

Kromit ile birliklte olivinler de değerlendirilebilir. Bölgede bulunan kromit

yataklarında masif, bantlı, leopar, saçınımlı, benekli yapılarda kromitleri görmemiz

mümkündür. Bunlarla ilgili detay çalışmalar gerçekleştirilmesi önerilir. Genellikle

krom katkılı metaller paslanmaz özelliğe sahiptirler ve bunun için için galvaniz adı

verilen demir çelik içerikli paslanmaya karşı dirençli bir malzeme üretiminde

kromdan faydalanılır.

Dokanak ve kalınlık: Birim bölgede bir tektonik dilim olarak bulunduğu için gerçek

kalınlığından bahsedilemez. Ancak görünür kalılığı çalışma alanı dışındaki

mostralarına göre 500-600m dir. Kızıldağ harzburjitlerinin altındaki olistosromal

melanja ait litolojileri yeralırken, üst dokanağında ise Kovada dolomitleri ve Dulup

kireçtaşları bulunur. Bu iki dokanak ta bindirmelidir.

Yaş ve ortam: Birim magmatik kökenli olduğu için fosile dayalı bir yaş verisi elde

edilemez. Başka radyometrik yaş veriside bulunamamıştır. Bu kayaçlar için yerleşim

yaşı esas alınmalıdır. Ancak çevrede yerleşim yaşı için ölçü edinilecek otokton

birimler de bulunmamaktadır.

21

Şekil 4. 8. Kırmızı alterasyon rengine ve yeşil kırılma yüzeyine sahip harzburjitler.

Şekil 4. 9. Kırmızı alterasyon rengine ve yeşil kırılma yüzeyine sahip harzburjit.

Şekil 4. 10. Harzburjitlerin hâkim olan mineral bileşenlerinden olivin ve ortopiroksenlerden görünüm.

22

Şekil. 4. 11. Koyu yeşil yağımsı parlaklığa sahip serpantinitlerin genel görünümü.

Şekil 4.12. Kızıdağ harzburjitleri içerisinde etrafı dunit zarfı ile kuşatılmış kromit

merceğinden genel bir görünüm. 4.1.4. Kovada dolomiti (Tr-Jk)

Tanım ve yayılım: Birim ilk kez Kerey ve Dumont (1975) tarafından

adlandırılmıştır. Dolomitler kireçtaşlarının tabanının gözlendiği pek çok lokasyonda

mostra vermektedir (Şekil 4. 13; 4.14). Akdoğan Köyü güneyi, Serpil Köyü kuzeyi,

23

Yuvalı Köyü çevresi, Dulup Dağı batısı ve Kovada Gölü doğusu bu lokasyonlardan

bazılarıdır (Ek. 1).

Litoloji: Yüzeylendiği alanlarda karbonat platformunun tabanını oluşturan birim

dolomitler ile temsil olunur. Pek çok lokasyonda sarp bir yamaç üzerinde yüzeylenir

(Şekil 4.14). Dolomitler doku özellikleri ve kristal büyüklüklerine göre iri ve ince

kristalli tipler olarak ayırtlanabilmektedir. İri kristalli dolomitlerde tane iriliği ile

belirginleşen sakkaroid doku egemendir (Şekil 4.15). Dolomitlerin mostralarında

renk farklılığı oldukça yaygın olduğundan beyaz, bej, sarı, kahve, gri ve yeşil

renklerde gözlenir (Şekil 4.15; 4.16). İri taneler bazen eş boyutlu mozayik görünümü,

bazen de heterojen tane boyu dağılımı sunar (Şekil 4.17). İri kristalli temiz dolomit

kristalleri çoğunlukla dolosparit bir mozayikle temsil edilmektedir. Dolomit

kristalleri özşekilli-yarı özşekilli ve orta tane boyutludur (0.24-0.37 mm). Kristal

sınırları yer yer düzgün, yer yer girifttir. Kristallerde kenetlenme çok mükemmel

gelişmiştir. Bu nedenle porozite gelişimi oldukça azdır ve çok zor kırılırlar. İri

kristalli dolomit mostralarında tabakalanmaya rastlanmaz. Mostralarında bazen geniş

betonlanmış bir yüzey şeklinde bazende tek parça büyük blok görünümü sunarlar

(Şekil 4.18; 4.19; 4.20). Kristallarin belirgin olması ile ayırt edilen iri kristalli

dolomitler içerisinde örümcek ağına benzer şekilde çatlaklar gelişmiş ve bu çatlaklar

ince kristalli dolomitlerce doldurulmuştur (Şekil 4.21; 4.22).

Bazı lokasyonlarda dolomitlerin kristalleri çok incedir ve bu seviyeler mikritik

kireçtaşlarını andırır (Şekil 4.23). İnce kristalli dolomitlerde tane boyutları ise ince

olup (<0.10 mm.), kristalleri birbirleri ile temas halindedir. Tane arası porozite

oldukça düşüktür. Renkleri genellikle bej ve açık kahve arasında değişir (Şekil (Şekil

4.24; 4.25). İnce kristalli dolomit seviyeleri genellikle tabakalanma sunarlar. Ancak

tektonizma nedeniyle çok kırıklanmış ve breşleşmiş olduklarından tabakalanma izleri

silinir veya düzensiz gözlenir (Şekil 4.26). Kırık ve breşler yer yer birbiriyle

kenetlenmiştir (Şekil 4.27). Bu alanlarda çok kırıklı (breşik) olan birimin çatlakları

boyunca yine dolomit mineralleri bağlayıcı olacak şekilde gelişmiştir (Şekil 4.28).

İnce kristalli dolomitlerin breşik taneleri bazı lokasyonlarda (Kovada Gölü doğusu,

Yuvalı Köyü kuzeyi) birbiriyle tutturulmamıştır (Şekil 4.29; 4.30). Bu lokasyonlarda

24

Şekil 4. 13. Kovada dolomitleri Dulup kireçtaşlarının tabanının gözlendiği alanlarda mostra vermektedir (Tepeli köyü güneyi-Yuvalı Köyü yolu).

Şekil 4. 14. Kovada dolomitleri Dulup kireçtaşlarının tabanınında sarp bir yamaç üzerinde mostralar sunmaktadır. (Akdoğan Köyü güneyi-Dulup Dağı batısı).

25

Şekil 4.15. İri kristalli dolomitlerin mostralarından yakın görünüm.

Şekil 4.16. Kahve renkli kristalize dolomitlerin el örneklerinden bir görünüm.

26

Şekil 4.17. İri kristalli dolomitlerin incekesitlerinden mikroskobik görünüm (Çift nikol. A:Sınırları bir birine girik konumlu yarı özşekilli dolomit kristalleri, B:

Sınırları bir birine girik konumlu özşekilsiz dolomit kristalleri, C-D: İri kristalli dolomitler içerisinde yersel olarak tektonizma etkisiyle ezilerek ufalanmış zonlardaki

dolomit kristalleri, E: İri kristalli dolomitler içerisinde tektonizma etkisiyle yaygın olarak gelişmiş kırık ve çatlaklar ince kristalli dolomitlere doldurulmuştur, F: İri

kristalli dolomitlerde genellikle eş boyutlu kristaller hakimdir.

27

Şekil 4.17. Kristalize dolomitlerin mostralarından bir görünüm.

Şekil 4.18. İri kristalli dolomitlerin mostralarından bir görünüm

Şekil 4.19. İri kristalli dolomitlerin mostralarından bir görünüm

28

Şekil 4.20. İri kristalize dolomitlerin mostraları üzerinde açılmış mermer ocağı.

Şekil 4.21. Dolomitler içerisinde örümcek ağına benzer şekilde çatlaklar gelişmiş ve

bu çatlaklar ince kristalli dolomitlerce doldurulmuştur.

29

Şekil 4.22. Örümcek ağı dokusunun geliştiği iri kristalli dolomitlerin plaka görünümü.

Şekil 4.23. İnce kristalli dolomitlerin incekesitlerinden mikroskobik görünüm. İnce kristalli dolomitlerde kristalleri ayırt etmek güçtür. Tektonizmanın etkisiyle gelişmiş

fisür kırıklar yaygındır.

30

Şekil 4.24. İnce kristalli dolomit mostrasının yakından görünümü. Açık kahve renkli dolomitlerin breşik bir görünüm almıştır.

Şekil 4.25. İnce kristalli bej renkli dolomitlerin el örneğinde görünümü.

31

Şekil 4.26. Tabaka izlerinin nispeten korunduğu ince kristalli dolomit mostrasının görünümü.

Şekil 4. 27. Breşik bir görünüm kazanmış ince kristalli dolomitlerin yakın mostra görünümü.

32

Şekil 4.28. Çok kırıklı (breşik) olan ince kristalli dolomitlerin çatlakları boyunca dolomit mineralleri bağlayıcı olacak şekilde gelişmiştir.

Şekil 4.29. Breşik taneleri birbiriyle tutturulmamış ince kristalli dolomitlerin genel

mostra görünümü.

33

Şekil 4.30. Breşik taneleri birbiriyle tutturulmamış ince kristalli dolomitlerin yakından görünümü.

dolomitlerin ayrışma yüzeyi kirli beyaz, taze kırılma yüzeyi ise açık gri renkli ve

kristalleri belirsizdir. Tamamen dolomit mineralinden oluşan bu kayaçlar arazi

çalışmaları esnasında üzerlerine damlatılan soğuk seyreltilmiş hidroklorik asit ile

görünür bir reaksiyon vermezler. Ancak toz haline getirildiklerinde köpürler.

Dokanak ve kalınlık: Birimin tüm mostralarında üstünde yer alan Dulup kireçtaşı

ile deçişli olduğu saptanmıştır. Dolomitler üzerindeki kireçtaşları ile birlikte alttaki

melanj üzerine tektonik olarak itilmişlerdir. Ancak bu yerleşmenin paraotokton veya

bindirme olup olmadığına karar verilememiştir. Birimin mostralarında gözlenen

kalınlığı yaklaşık 50 m. civarındadır.

Yaş ve ortam: Formasyon içerisinde fosile rastlanmamıştır. Waldron (1982)

tarafından Kovada dolomitini üzerleyen Dulup kireçtaşının tabanında Üst Jura

fosilleri saptandığından, Kovada dolomitinin yaşı Jura veya Jura öncesi olmalıdır.

34

4.1.5. Dulup Kireçtaşı (Tr-Jd)

Tanım ve yayılım: Formasyon adlaması tipik mostralarının yüzeylendiği Dulup

Dağına atfen Dumont ve Kerey (1975) tarafından yapılmıştır. Çalışma sahasında

görülen en yaygın birimdir. Formasyona ait litolojiler çalışma alanında Dulup Dağı,

Serpil Köyü, Yuvalı Köyü ve Akdoğan Köyü çevresinde yaygın olarak yüzeylenir

(Ek 1).

Litoloji: Birim litolojik olarak kireçtaşlarından oluşmuş homojen bir istiflenme

sunar. Dulup kireçtaşı mostralarında tabakalanma belirgindir (Şekil 4.31). Genellikle

ince-orta tabakalı ve daha az kalın tabakalıdırlar. Kireçtaşlarının rengi taze kırılma

yüzeylerinde kahvenin tonlarında olup, yüzeydeki ayrışma rengi açık grinin

tonlarındadır. Birimle eşdeğer olduğu düşünülen kireçtaşı blokları melanj içerisinde

olistolit blokları olarak yer alır (Şekil 4.32). Olistolit bloklarının bazı seviyelerinde

bej renkler yaygındır (Şekil 4.33). Dulup kireçtaşları çamurtaşı-vaketaşı

fasiyeslerinde karbonatlardan yapılıdır (Şekil 4.34). Dulup kireçtaşlarında üzerinde

yeryer düdenler şeklinde gözlenen karstik boşluklar gelişmiştir.

Şekil 4.31. Dulup kireçtaşı mostralarında belirgin olan tabakalı görünüm (Akdoğan

Köyü güneyi).

35

Şekil 4.32. Dulup kireçtaşı yer yer melanj içerisine düşmüş çok büyük bloklar şeklinde gözlenmektedir (Akdoğan Köyü kuzeyi).

Şekil 4.33. Kireçtaşı olistolitlerinden yaygın olan bej renkli seviyeler.

Şekil 4.34. Çamurtaşı-vaketaşı fasiyeslerinde karbonatlardan yapılı olan Dulup kireçtaşlarının mikroskobik görünümü.

36

Dokanak ve kalınlık: Dulup kireçtaşları Kızıldağ harzburjitlerini, melanj birimlerini

ve Tahtalıdağ naplarının filiş ve çörtlerini bindirme ile üzerler. Birimle eşdeğer

olduğu düşünülen kireçtaşı blokları Yılanlı karmaşığı içerisinde olistolit blokları

olarak yer alır. Birimin çalışma alanındaki görünür kalınlığı yaklaşık 600-700 m

kadardır.

Yaş ve ortam: Dumont ve Kerey (1975) Dulup kireçtaşında Üst Jura-Alt Kretase

yaşlı mikrofosiller saptamışlardır. Araştırmacılara göre Dulup kireçtaşı ortamsal

olarak resif ve resif önü ortamını yansıtır.

4.1.6. Alüvyon

Çalışma alanında ova çökelleri, yamaç molazları ve dere sedimanları olarak

gözlenirler. Ova çökelleri çevre kayaçlardan türeyen kırıntıların topoğrafyanın

yayvanlaştığı yerlerde birikmesi ile oluşmuşlardır. Büyük bir bölümü tarım arazisi

olarak kullanılmaktadır. Yamaç molozları belirgin olarak Dulup kireçtaşlarının

yayılım sunduğu tepelerin eteklerinde gözlenir. Kireçtaşlarından türeyen köşeli blok,

çakıl, kum boyutunda kırıntıların yine karbonat çimento ile tutturulmasından

meydana gelmişlerdir. Dere sedimanları ise kuru dere yatakları boyunca

gözlenmektedir.

4.2. Yapısal jeoloji

Tabakalanma; Sofular formasyonundaki çamur taşlarının tabaka kalınlıkları 2 mm

den 5 cm ye kadar değişmektedir. Bu çamur taşlarında yapraklanma(laminalanma)

özelliği görülmektedir. Kumtaşlarında ise tabaka kalınlıkları 15-40 cm arasında

değişmekte olup orta kalın katmanlıdır. Yılanlı formasyonunda bulunan çörtlerin

tabaka kalınlıkları 2mm den 10 cm ye değişmektedir. Kovada dolomitlerinde tabaka

yapıları nadiren gözlenmektedir, çoğunlukla masif bir yapıya sahiptirler. Dulup

kireçtaşlarının tabaka kalınlıkları genellikle orta katmanlıdır.

37

Kıvrımlanma; Çalışma alanındaki tüm birimler yoğun bir şekilde bindirmeli

(sıkışmalı) tektonizmaya maruz kaldıgından dolayı çok fazla kıvrımlanma

gelişmiştir. Özellikle ince tabakalı kiltaşları ve çörtlerde bu kıvrımlanma yapıları

(antiklinal-seklinal) daha belirgin görülmektedir.

Faylanmalar; Türkiye genelinde olduğu gibi bölgemizde peleotektonik dönemin

sıkışmalı tektoniği etkisinde şekillenmiştir. Isparta açısını oluşturan Lisiyen napları,

Hoyran-Beyşehir napları ve Antalya napları bu dönemin ürünleridir. Çalışma alanı ve

yakın çevresi Antalya napları tarafından şekillendirildiği için, bölgede sıkışmalı

tektonizmanın etkisi (bindirmeli yapılar) oldukça fazladır. Bundan dolayı tüm

birimler tektonik dilimler şeklinde gözükür. Ancak Neotektonik dönem bölgede

açılma tektoniğinin etkileriyle belirginleşmektedir. Bu dönemde bölgede normal

faylar gelişmiştir. Bu faylarla ilişkili gelişen çöküntü (graben) alanlarının belirli

bölümlerinde göller (Eğirdir ve Kovada Gölleri) oluşmuştur.

4.3. Dolomitin özellikleri ve oluşumu

Dolomit; formülü CaMg(CO3)2 olup, teorik olarak bileşiminde, % 47.9 CO2, % 21.7

MgO ve % 30.4 CaO bulunan, sertliği Mohs skalasına göre 3.5- 4.0 arasında değişen,

özgül ağırlığı MgO içeriğine bağlı olarak 2.71 ile 2.87 arasında değişen bir mineral

türüdür. Romboedrik sistemde kristallenir. İçeriğinde ki organik madde miktarı

arttıkça rengi koyulaşan dolomitin rengi; beyaz, renksiz, gri veya sarımsı kahverengi

tonları, arasında değişir. İçerdiği empuriteler nedeniyle başka renklerde de olabilirler.

Saf dolomit % 54.35 CaCO3 ,% 46.85 MgCO3 içerir. Ayrıca içerisinde başka

bileşikler de bulunabilir. Dolomitten oluşan kayaç ta aynı isimle anılır. Dolomit

tabiatta bol bulunur ve refrakter hammadde olarak kullanılabilir. Dolomit ısıtılınca

CO2 içeriğini kaybetmektedir (dekompoze olmaktadır). Ticari saflıktaki dolomitin

ergime noktası 1925°C- 2485°C arasında değişir. Empüre olarak içerisinde çört, kil,

feldispat gibi mineraller bulunabilir.

Dolomit kayacı mono mineralik (tek tip mineralli) olup egemen olarak dolomitten

oluşurlar. Dolomitik kireçtaşlarında ise dolomite kalsit ilave olunur. Dolomit

38

kayaçları oluşum açısından daima kireçtaşları ile ilişkilidir ve genellikle yanal ve

düşey yönde kireçtaşlarına geçiş gösterirler. Kireçtaşı ve dolomit olarak kayaç türü

ayırımı yapılmasında ve geçiş kayalarının tespitinde, kayacın içerdiği kalsit ve

dolomit mineralleri miktarı baz alınmaktadır. Bununla ilişkili olarak dolomitle ilgili

bazı terimler aşağıda sunulmuştur:

Saf dolomit: Teorik olarak % 45,7 MgCO3 içeren dolomit “saf dolomit” olarak

adlandırılır. Saf dolomit en az % 20 MgO ve en az % 97 MgCO3 + CaCO3 içermeli

veya en az % 40 MgCO3 ve en fazla % 2 SiO2 içermelidir.

Kalsitik dolomit: Kalsit minerali içeren dolomittir. Bileşimi genellikle % 10- 50

kalsit ve % 50–90 dolomittir. % 25- 35 MgCO3 içeren dolomit kayacıdır.

Dolomitik kireçtaşı: Dolomit minerali içeren kireçtaşıdır. Bileşimi genellikle % 10-

50 dolomit ve % 50- 90 kalsittir. Kısmi olarak dolomitleşmiş kireçtaşıdır.

Magnezyumlu kireçtaşı: En az % 90 kalsit ve en fazla % 10 dolomit veya % 10- 23

MgCO3 içeren magnezyumlu kireçtaşıdır.

Dolotaşı: Dolomit minerali ile karıştırılmasını önlemek amacıyla dolomit kayacı için

kullanılan bir isimdir.

Dolomitleşme: Kireçtaşı bileşiminde bulunan kalsitin Mg içeren sular (deniz suyu

veya çevrim halindeki meteorik su) tarafından yerdeğiştirmesi sonucu oluşur.

Dolomit oluşumuna, aktüel karbonat çökellerinde ancak düzensiz şekilde sediment-

su girişim bölgelerinde rastlanmaktadır.

Dolomitin oluşumu ile ilgili başlıca dört model oluşturulmuştur:

1.Alkalin salamuralardan doğrudan dolomitin kimyasal çökelmesi,

2.Aşırı tuzlu (hypersaline) sıvılarla yer değiştirme,

3.Tatlı ve tuzlu su karışımıyla oluşturulan yer değiştirme,

4.Geç gömülme diyajenezi anında yeraltı akışkanları yoluyla yer değiştirme.

Karbonat çökellerinin ikincil yer değiştirmesiyle meydana gelmiş dolomit, hacim

olarak daha önemlidir. Dolomit yataklarının oluşumu Mg’ca zengin kayaçların

(serpantin vs.) hidrotermal veya yüzey sularıyla alterasyonu ile ilgilidir. 100 – 200

°C sıcaklık aralığında kalsit, dolomit ve manyezitin birbirine dönüşümü mümkündür.

39

Asidik veya bazik olsun bütün magmatik hidrotermal çözeltilerde bir miktar Mg

bulunabilir. Ancak dolomit yataklarının oluşumunu sağlayan Mg’un esas kaynağının

çözeltilerin etkisinde kalan peridotitler veya yüzey sularının olduğu sanılmaktadır.

Dolomitleşme genel olarak karbonatların çökelmesinden hemen sonra başlar ve geç

diyajenetik evreye kadar sürebilir. Eğer dolomit sudan doğrudan çökeldi ise ilksel

dolomit olarak, eğer diyajenez esnasında oluştu ise sinjenetik (eş oluşumlu) ve

çimentolanmadan sonra, geç diyajenetik evrede oluştu ise epijenetik (sonradan

oluşumlu) dolomit olarak adlandırılırlar. Bir kayacın içerindeki dolomit tane

büyüklüğüne ve tipine bağlı olarak göre dolosparit, dolorudit (doloçakılı), doloarenit

(dolokumu) veya dolomikrit olarakta adlandırılabilir. Günümüzde dolomitler birçok

sedimanter ortamda oluşmaktadırlar. Dolomit oluşum mekanizmasının en iyi

anlaşıldığı yer olan Bahamalar da, dolomit meteorik su ile deniz suyunun karıştığı

alanlarda oluşmaktadır (Şekil4.35).

Şekil 4.35. Bahamalarda evaporatif ve tatlı, meteorik su ile deniz suyunun karışımı

sonucu dolomit oluşumunu gösteren diyagram (Tucker 1981).

İnceleme alanında dolomitlerin dokusal özellikleri genellikle çökelme sonrası

kazanılan ikincil dokusal özellikler şeklinde gelişmiştir. Çökelme esnasında

kazanılan birincil dokusal özellikler; kimyasal çökelme ile oluşan kayacın gösterdiği

dokusal özellikleri kapsar. Çökelme sonrası kazanılan ikincil dokusal özellikler ise

yeniden kristalleşme ve otijenez gibi süreçlerin etkisiyle gelişir. Çökelme sonrası

etkili olan bu süreçler organizma kalıntılarının, karbonat çimentosunun ve

40

çamurunun sahip olduğu ilksel dokusal özellikleri değiştirmiştir.

Dolomitleşmenin erken ve geç diyajenetik olarak iki evrede oluşabileceği genel

olarak kabul edilir. Erken diyajenetik olanlar depolanma veya hemen sonrasında

gelişirler ve oluştukları ortamsal koşulları yansıtırlar. Evaporitik dolomitler

(Deffeyes ve diğ., 1964; İlling ve diğ., 1965; Behrens ve Land, 1972; Patterson ve

Kinsman, 1982), karışım suyu dolomitleri (Hashaw ve diğ., 1985) ve denizel

dolomitler gibi (Land, 1985). Evaporitik dolomitler, karasal iklimde buharlaşmanın

yoğun olduğu gelgit üstü ortamlarında yaygındırlar. Bunlar jips-anhidrit-dolomit gibi

bir mineralojik toplulukla birlikte veya evaporitlerin yıkanması ile kovuklu dolomit

şeklinde oluşabilirler (İlling ve diğerleri, 1965). Karışım suyu (deniz suyu-tatlı su)

dolomitleri çoğunlukla beraberinde evaporit bulundurmayan platform tipi

kireçtaşlarının dolomitleşmesini açıklamak için kullanılmaktadır. Deniz suyu

dolomitleşme modeli ise kalın ve masif platform dolomitlerinin oluşumunda gerekli

olan yüksek orandaki Mg kaynağının doğrudan deniz suyundan sağlandığı görüşüne

dayanılarak ortaya atılmıştır (Varol ve Magaritz, 1992). Geç diyajenetik

dolomitleşme, epijenetik evrede veya gömülme sırasında gelişen stilolitter ve mikro

çatlaklar boyunca gezinen Mg'lu suların yol açtığı dolomitleşme olarak

tanımlanmıştır (Zenger, 1983). Ayrıca gömülme sırasında şeyllerden atılan Mg'lu

eriyikler ile (McHargue ve Price. 1982) hidrotermal kökenli Mg'ca zengin eriyiklerin

(Matsumoto ve diğerleri. 1988; Radke ve Mathis. 1980) komşu kireçtaşı bölgeleri

için dolomitleştirici etki oluşturabildiğine değinilmektedir.

Çalışma alanında pek çok lokasyonda dolomit kayaçları çatlak ve mikro çatlaklar

tarafından kesilmiş olup, bu mikro çatlaklar daha küçük boyutlu dolomit çimento ile

doldurulmuştur (çatlak içi beyaz görülen kısımlar). Bu dokusal özellikler inceleme

konusunu oluşturan dolomitlerin geç diyajenetik evredeki gömülme ve çatlak

sistemlerine bağlı Mg'lu suların etkisiyle oluştuklarını destekleyen dokusal özellikler

ile uyumluluk gösterirler. Geç diyajenetik evrede gerçekleşen gömülmenin

kireçtaşlarında parçalanmaya neden olabildiğine ve bu esnada tabanda bulunan

şeyllerden atılan Mg'lu eriyikler ile (McHargue ve Price. 1982) hidrotermal kökenli

Mg'ca zengin eriyiklerin (Matsumoto ve diğerleri. 1988; Radke ve Mathis. 1980)

41

komşu kireçtaşı bölgelerinde dolomitleştirici etki oluşturabildiğine değinilmektedir.

Epijenetik evrede veya gömülme sırasında gelişen stilolitter ve mikro çatlaklar

boyunca gezinen Mg'lu suların yol açtığı dolomitleşme geç diyajenetik gömülme

dolomitleşmesi olarak tanımlanmıştır (Zenger, 1983).

4.4. Kovada dolomitlerinin kaya kimyası ve endüstride kullanım özellikleri

Kovado dolomitlerinin yayılım sunduğu alanlardan sistematik örnekler alınmıştır.

Alınan örneklerden petrografik incelemelere göre seçim yapılmıştır. Seçilen örnekler

200 mesh altına öğütülmüş ve Kanada ACME analiz labaratuarında major element

analizleri yapılmıştır. Kovada dolomitleri petrografik ve jeokimyasal olarak

ayırtlanan dolomitleri kapsar. Bu kayaçların major element analiz sonuçları çizelge

4.1 de sunulmuştur. İnceleme alanındaki dolomitler MgO (18.39 - 21.34 wt %), CaO

(31.25 - 34.45 wt %), SiO2 (0.01 - 0.79 wt değerleri ile karakterize olurlar. Dolomit

teorik olarak % 30,4 CaO , % 21,7 MgO ve % 47,9 CO2 içerir. Böyle bir bileşime

sahip çok saf dolomitin CaO/MgO oranı ise 1.4‘tür (Çizelge 4.2). İnceleme

alanındaki dolomitlerin CaO/MgO oranları 1.46-1.86 arasında değişir. Dolomit

sınıflandırmasına göre Kovada dolomitleri dolomit-kalkerli dolomit olarak

sınıflandırılır (Çizelge 4.2). Kovada dolomitlerinin Dulup kireçtaşları ile olan

dokanaklarından alınan iki örneğin ( örnek no:14-7A1) kireçtaşı olduğu anlaşılmıştır.

Dolomit demir çelik sektöründe refrakter, eritici ve cüruftan istenmeyen özellikleri

uzaklaştırmak için kullanılır. Ayrıca şişe cam, azot sanayi, krom bileşikleri elde

etmede ve seramik endüstrisinde de kullanılır (Kuşçu vd., 2001). Bununla birlikte

gübre, boya, tuğla, çimento, tarımda toprak ıslahı, kimya sanayi gibi sektörlerde de

geniş bir kullanım alanı bulur. Ayrıca dolgu maddesi olarak boya ve yer kaplamaları

ile lastik sanayi başta olmak üzere çok çeşitli alanlarda kullanılmaktadır. Ülkemizde

dolomit kullanan demir-çelik fabrikaları ve cam sanayi, kullandıkları dolomitlerle

ilgili olması gereken özellikleri maksimum ve minumum değerler olarak aşağıdaki

gibi belirtmişlerdir (Çizelge 4.3). Bu çizelge de belirtilen değerlere göre Kovada

dolomitinin endüstriyel olarak demir çelik ve cam sanayiinde kullanıma uygun

özellikler sunduğu anlaşılmaktadır. Dolomitler arzu edilen son kullanım alanının

42

gereksinimlerine uygun olarak değişik MgO/CaO oranlarına sahip olabilmektedirler.

Ancak empure miktarının % 2’den az olması zorunluluktur.

Çizelge 4.1. Kovada dolomitlerinin major element analiz sonuçları. Örnek no

SiO2 Al2O3 Fe2O3 MgO CaO Na2O K2O TiO2 P2O5 MnO Cr2O3 Ateş kaybı

Toplam S

Toplam CaO/ MgO

1 0.51 0.13 0.06 18.41 33.72 0.04 0.04 <0.01 <0.01 <0.01 <0.002 46.8 <0.02 99.74 1.83 12 0.09 0.02 0.05 19.92 32.21 0.02 <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.002 47.4 <0.02 99.75 1.62 13 0.09 0.01 0.04 19.39 32.78 0.03 <0.01 <0.01 0.02 <0.01 <0.002 47.4 <0.02 99.79 1.69 15 0.02 0.01 0.04 19.82 33.50 0.02 <0.01 <0.01 0.03 <0.01 <0.002 46.3 <0.02 99.77 1.69 16 0.03 0.01 0.04 20.70 32.14 0.02 <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 0.003 46.7 <0.02 99.68 1.55 17 0.03 0.01 0.04 20.89 31.73 0.02 <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.002 47.0 <0.02 99.76 1.52 18 0.06 0.03 0.04 21.34 31.25 0.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.002 46.9 <0.02 99.67 1.46 2 0.37 0.14 0.05 18.49 33.68 0.03 0.02 <0.01 <0.01 <0.01 <0.002 46.9 <0.02 99.73 1.82 20 0.01 0.01 0.04 20.16 32.85 0.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 0.003 46.6 <0.02 99.72 1.63 4 0.79 0.29 0.18 18.39 32.97 0.05 0.11 <0.01 <0.01 <0.01 <0.002 46.9 <0.02 99.71 1.79 5 0.36 0.15 0.04 20.96 31.44 0.02 0.03 <0.01 <0.01 <0.01 <0.002 46.6 <0.02 99.63 1.50 7C 0.05 0.01 0.06 18.57 34.45 0.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.002 46.5 <0.02 99.69 1.86 9 0.09 0.01 0.04 19.89 32.73 0.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.002 47.0 <0.02 99.81 1.65 S1 0.03 0.01 0.04 20.41 31.81 0.02 <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.002 47.4 <0.02 99.76 1.56 14 0.19 0.03 0.04 0.58 55.92 0.01 0.02 <0.01 <0.01 <0.01 <0.002 43.2 <0.02 100.02 96.41 7A1 0.16 0.03 0.04 1.64 54.13 0.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.002 44.0 <0.02 100.05 33.01

Çizelge 4.2. Dolomitlerin Sınıflandırılması (Kuşçu, 2001) Kalite CaO/MgO SiO2 Al2O3 + T iO2 Fe2O3 MnO Çok saf dolomit

1,39–1,45 <1 0,1 <1 <0,5

Dolomit 1,45–1,70 <2 1,0 1–1,5 <0,5 Kalkerli dolomit

> 1,70 >2 1,0 >2 >0,5

Çizelge 4.3. İsdemir, Erdemir, Fiifle Cam ve Kardemir’de kullanılan dolomitlerin kimyasal özellikleri (Kuşçu vd., 2001).

MgO (%) min.

CaO (%) Max

SiO2+ Al2O3 (%) Max.

Fe2O3 (%) max.

SiO2 (%) max

S (%) max

Nem (%) max

AZ (%)

İsdemir 20,08 29,54 2,82 - - 0,92 3,00 46,38 Erdemir 17,00 33,00 2,50 - - 0,05 1,00 - Fiifle cam Düz cam Züccaciye

18,00 18,00 18,00

35.00 35.00 35.00

2.00 2.00 2.00

0,070 0,080 0,026

-

-

1,00 -

Kardemir 18,00 32.00 - 3,00 - - - 4.5. Kovada dolomitlerinin mermer yatağı olarak değerlendirilmesi

Son yıllarda, özellikle 1985 yılından sonra ülkemizde mermer sektöründe ki

gelişmelere bağlı olarak köken ve litoloji bakımından çok farklı kayaçlar kesilip,

parlatılarak iç ve dış piyasaya sunulmuştur. Jeolojik anlamda metamorfizma geçirmiş

kireçtaşına mermer denilmektedir. Bununla birlikte, bir kayaç kesilip, parlatılıp

pazarlanabiliyorsa o zaman bu kayaç ticari anlamda mermer olarak

43

tanımlanabilmektedir (Çizelge 4.4) Bu anlamda kökensel ve petrografik olarak farklı

pek çok kayaca mermer denilebilir. Jeolojik mermerlerin başlıca minerali kalsittir.

Çok az mermerde kalsitin yerine dolomit hâkimdir. Kesilen ve parlatılan mermer

bugün başlıca mimaride geniş kullanım alanına sahiptir. Bugünkü üretimin yarıdan

daha fazlası binalarda iç ve dış döşemelerde, kapı ve pencere eşiklerinde,

merdivenlerde, sütunlarda, kaplama ve süslemelerde kullanılmaktadır.

Dolomitlerin mermer olarak kullanımı sundukları renk ve dokusal özellikleri ile son

yıllarda oldukça artmıştır. Dolomitlerde gelişen stilolitter ve mikro çatlaklar boyunca

gezinen Mg'lu suların yol açtığı dolomitleşme kayaçta yaygın olarak örümcek ağını

andırır dokuların oluşumuna neden olmuştur. Renklerinin yanı sıra bu dokusal

özeliğinden dolayı tercih edilen bir mermer türünü oluşturan dolomitler mermer

sektöründe emperator olarak isimlendirilmektedirler. Emperator olarak adlandırılan

bu mermerler açık (ligt) ve koyu (dark) renkleri ile tercih edilir (Şekli 4.36; 4.37).

Emperator mermer olabilecek dolomitik kayaçları içeren inceleme alanı mermer

aramacılığı açısından potansiyel hedef bir bölgedir. Mermer aramacılığı açısından

uygun litoloji bulunan bölgede renk, tabaka kalınlığı, yayılım, rezervi açısında

olumlu veriler vardır. Hedef bölge olabilecek bölgede mermer olabilecek dolomitler

tektonizmadan önemli derecede etkilenmişlerdir. Birimin kalınlığı pek çok alanda 50

m’den fazla olup, yanal yönde yeterli yayılım sunmaktadır. Dolomitlerde altere

olmuş seviyeler oldukça incedir. Renk değişimi sık aralıklarla değişim

sunabilmektedir. Genellikle masiftirler, eklemler yer yer sık aralıklarla gelişmiştir.

Sahadan alınan küçük örneklerden elde edilen plakalar üzerinde yapılan gözlemler

dolomitlerin levha haline gelebilme özellikleri ile parlatma ve cila alma özelliklerinin

uygun olduğuna işaret eder (Şekil 4.21). İnceleme alanı içerisinde dolomitler

üzerinde açılan bazı pilot mermer ocakları istenilen ebatlarda blok alınmasının

mümkün olduğunu göstermiştir (Şekil 4.20). Ancak bu ocaklarda renk homojenitesi

açısından problemler yaşanmaktadır. Bu durumda bölgedeki dolomitlerin renk

homojenitesi sunan bölümlerinin tespiti çok önemlidir.

44

Çizelge 4.4. Endüstriyel hammadde olarak mermer sınıflaması (Kuşçu, 2001) A.JEOLOJİK SINIFLAMA A.a.Mermer B.TİCARİ SINIFLAMA B.1.Sertliği Düşük Mermerler (sertliği<5) B.2.Sertliği Yüksek Mermerler

(sertliği>5) B.1.a.Karbonatlı Kayaçlar B.2.a.Derinlik Kayaçları

a.1.Mermer Granit

a.2.Kireçtaşı Granadiyorit

Kristalize Kireçtaşı Diyorit

Dolomitik Kireçtaşı Monzonit Breşik Kireçtaşı Siyenit

Oolitik Kireçtaşı Gabro

Fosilli Kireçtaşı Norit

a.3.Traverten Harzburjit

a.4.Oniks Lerzolit

B.1.b.Kırıntılı Kayaçlar Verlit

b.1.Kumtaşı Dunit

b.2.Konglemera(Çakıltaşı) Labrodorit

b.3.Puding B.2.b.Damar Kayaçları b.4.Breş Diyabaz Granit Porfir

Siyenit Porfir

B.2.c.Yüzey (Volkanik )Kayaçları

Riyolit

Andezit

Traki-andezit

Trakit

Bazalt vb.

45

Light Emp Dark Emp

Şekil 4.36. Emperador plaka örnekleri

46

Alanya emp Alanya dark emp. Blue emp.

Green emp. Seben emp. Seben dark emp. Golden emp Şekil 4.37. Emperador plaka örnekleri

47

5. SONUÇLAR

Akdoğan (Eğirdir) ve güneyde Sipahiler (Sütçüler) arasında kalan bölgenin jeolojisi,

mineralojisi ve petrografisinin ortaya konması ve bölgedeki dolomitlerin ekonomik

önemlerinin tartışılması amacıyla hazırlanan bu çalışmada aşağıdaki sonuçlar elde

edilmiştir.

Çalışma alanının 1/25 000 ölçekli jeolojik haritası çıkarılarak yüzeylenen kayaçlar

formasyon mertebesinde ayırtlanmıştır. Ayrıca şematik jeolojik enine kesit

hazırlanarak birimlerin yapı ilişkileri çözülmeye çalışılmıştır.

Bölgede gerçekleştirilen ayrıntılı jeolojik incelemeler sonucunda yörenin tektono

stratigrafik çatısı aşağıdaki gibi oluşturulmuştur. Çalışma alanında, Üst Kretase-

Paleosen döneminde bölgeye yerleşen, Antalya Naplarına ait farklı yaş ve litolojilerle

temsil edilen kaya birimleri geniş yayılımlar sunar. Yörede temeli Antalya naplarının

alt seviyelerini temsil eden Orta Triyas-Üst Kretase yaşlı Alakırçay napına ait

litolojiler (Sofular ve Yılanlı formasyonları) oluşturur. Bu litolojiler olistosromal

melanj, Kızıldağ harzburjiti tarafından tektonik dilimler şeklinde üzerlenirler. Üst

Jura- Alt Kretase yaşlı Kovada dolomiti ve Dulup kireçtaşı tüm birimleri tektonik

olarak üzerleyen diğer litolojiler olarak bulunurlar. İnceleme alanında otokton

konumlu gözlenen tek birim ise alüvyondur.

Çalışma alanındaki dolomitlerin dokusal özellikleri dolomitlerin geç diyajenetik

evrede gömülme sırasında gelişen stilolitter ve mikro çatlaklar boyunca gezinen

Mg'lu suların etkisiyle oluştuklarını destekler.

Üst Kretase-Paleosen döneminde Antalya Naplarının bölgeye yerleşimi

bindirmelerin, ters fayların, kıvrımların ve eklem takımlarının gelişimine sebep

olmuştur. Miyosen sonrası bölgede çekme gerilmelerinin etkisinde normal faylar ve

bunlarla ilişkili grabenler gelişmiştir.

Kovada dolomitlerinin kimyasal özellikleri endüstriyel olarak demir çelik ve cam

48

sanayiinde kullanıma uygunluk sunmaktadır.

Kovada dolomitlerde gelişen stilolitter ve mikro çatlaklar boyunca gezinen Mg'lu

suların yol açtığı dolomitleşme kayaçta yaygın olarak örümcek ağını andırır

dokuların oluşumuna neden olmuştur. Uygun renklerinin yanı sıra bu dokusal özellik

mermer sektöründe tercih edilen bir mermer türünü (emperator) oluşturmaktadır.

Emperator (dolomitik mermer) aramacılığı açısından açısından önemli potansiyel

sunan bölgede renk, tabaka kalınlığı, yayılım, rezerv, levha haline gelebilme ve cila

alma özellikleri açısında olumlu veriler vardır. Ancak renk homojenitesi açısından

problemler yaşanan bölgede dolomitlerin renk homojenitesi sunan bölümleri

üzerinde önemle durulmalıdır.

49

6. KAYNAKLAR Alpan, S., Pamir. H.N., Erentöz, C., 1964. 1/500000 scale geological map of Turkey

published by the Institute of Mineral Research and Exploration in 1964, Ankara, Turkey.

Badiozamani, K., 1973, The dorag dolomitization model. Application to the Middle Ordovîcian of the Wisconsin: J. Sed. Petr., 43, 965-986. Behrens, E.W. ve Land. L.S., 1972, Subtıdal Holocene dolomite, Baffin Bay, Texas:

Sedimentary Geol., 42, 155-161 Bozcu, A., 1996 Kasımlar (Sütçüler-Isparta) yöresinde yer alan Mesozoyik yaşlı

denizel tortulların jeolojisi, petrografisi ve organik jeokimyasal yöntemlerle incelenmesi SDU.Fen bilimleri Enst., Doktora Tezi.135 s.

Brunn JH, Dumont JF, Graciansky PC de, Gutnic M, Juteau T, Marcoux J, Monod O,

Poisson A, (1971) Outline of the geology of the western Taurides. In geology and History of Turkey, Campbell AS (ed). Petroleum Exploration Society of Libya: Tripoli, pp 225–252.

Poisson A, (1971) Outline of the geology of the western Taurides. In geology and

History of Turkey, Campbell AS (ed). Petroleum Exploration Society Deffeyes. K.S.; Lucia, F.J. ve Weyl, P.K., 1964. Dolomitization: Observations on the

island of Bonaire, Netherlands Anlilles: Science, 143, 678-679. Dumont, J., E.. Kerey, 1975. Eğirdir Gölü Güneyinin Jeolojisi, T.J.K. 169-175,

ANKARA. Gutnic, M., Monod, O., Poisson, A., Dumont, J.F., 1979. Géologie des Taurides

occidentals (Turquie). Mémorie de la Société Géologique de France 137, 1–112.

Hanshaw, B.B.; Back, W. ve Dieke, R.G., 1971, A geochemical hypothesis for

dolomitization by groundwater: Econ. Geol., 66, 710-724. Hardie, L.A., 1986, Perspectives dolomitization: A critical view of some current

views: sedimentary Geol., 57, 166-183. İlling, L. V., Wells, A.J. ve Taylor, J.C.M., 1965, Peneconlemporary dolomite in the

Persian Gulf, in dolomitizalion and limestone diagenesis: Soc. Econ. Paleontol. Mineral. Spec. Publ., 28, 13, 89-111.

Kamil, Y.,1985, Ayvalı (Isparta ili) ve Dolayının Jeolojisi.İstanbul Teknik

Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mineroloji Petrografi Anabilim Dalı.Yüksek lisans Tezi,46s.

50

Kuşcu .M., 2001, Endüstriyel Kayaçlar ve Mineraller SDU yayını No. 10.381 s. Kuşcu, M.,O, Cengiz.,A, Bozcu., 2001, Menteşe (Isparta) Dolomitlerinin Endüstriyel

Hammadde Özelliklerinin Araştırılması. Koçyiğit A., 1981, "Hoyran Gölü yöresinin (Afyon-Isparta) stratigrafik ve tektonik

özellikleri" A. Ünv. Fen. Fak. Genel Jeo. Kür., Doç. tezi, 172s (yayınlanmamış), Ankara.

Land, L.S., 1985, The origin of massive dolomite: J. Geol. Educ.,33. 112-125. Matsumoto, R ; Lıjıma, A. ve Katayama, T., 1988, Mixedwater and hydrothermal

dolomitization of the Pliocene Shirahama Limestone, Izu Peninsula, central Japan: Sedimentology, 35, 979-998.

McHargue, T.R. ve Prıce, R.C., 1982, Dolomite from day in argıllaceous or shale-

associated marine carbonates: Sedimentary Geol., 52, 873-886. Mutlutürk, M., 1995, Pazarköy (Isparta ili) ve dolayının jeolojisi. İstanbul

Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mineraloji-Petrografi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 41s (Yayınlanmamış).

Özgül, N., 1976, Torosların bazı temel jeoloji özellikleri. Turk. Jeol. Kurumu Bul.

19, 65–78. Poisson, A., 1984, The extension of the Ionian trough into southwestern Turkey. In:

Dixon, J.E., Robertson, A.H.F. (Eds.), Geological Evolution of the Eastern Mediterranean. Geol. Soc. London, Spec. Publ., vol. 17, pp. 241– 250.

Poisson, A., Wernli, R., Sagular, E., Temiz, H., 2003. New data concerning the age

of aksu Thrust in the South of the aksu valley, Isparta Angle (SW Turkey): consequences for the Antalya basin and Eastern Mediterranean. Geological Journal 38, 257–282.

Radke, B.M. ve Mathıs, R.L., 1980, On the formation and occurrence of saddle

dolomite: Sedimentary Geol.,50, 1149-1168. Ricou, L.E.,1980, Toroslar’ın Helenidler ve Zagridler arasında ki yapısal rolü :

Türkiye Jeol. Kur. Bült., 23, 2, 101-118 Serdar, O., 1991, Kovada Gölü (Isparta-Eğirdir) ve Dolayının Karst

Hidrolojisi.İstanbul Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Maden Anabilim Dalı Doktora Tezi,109s

Şenel, M., vd, 1992, Eğirdir-Yenişarbademii-Gebiz ve Geriş-Köprülü(Isparta-

Antalya) arasındaki kalan alanların jeolojisi:TPAO Rap.No.3132, MTA Rap. No. 9390, 559s,(yayımlanmamış), Ankara.

51

Tucker, M., and Wright, V.P., 1990. Carbonate Sedimentology.Blackwell,Oxford 482 pp. Varol, B., ve Magaritz, M., 1992, Dolomitization time boundaries and

unconformities: examples from the dolostone of the Taurus Mesozoic sequence, southcentral Turkey: Sedimentary Geol., 76, 117-133.

Yalçınkaya, S., Ergin, A., Afşar, Ö.P. ve Taner, K., 1986. "Batı Torosların Jeolojisi,

Isparta projesi raporu" MTA Genel Müd. Rap.,7898(yayınlanmamış), Ankara. Zenger, D.H., 1983, Burial dolomitization in the Lost Burro Formation/Devonian,

eastcentral California and the significance of late diagenetic dolomitization: Geology, 11,519-522

Waldron, J.W.F.,(1982, Antalya karmaşığı Kuzeydoğu uzanımının Isparta bölgesinde ki stratigrafisi ve sedimanter evrimi. MTA. Enst. Dergisi, 98s.

52

EKLER

Ek 1. Akdoğan-Sipahiler Arasında Kalan Bölgenin Jeoloji Haritası ve Şematik Enine Kesiti

53

ÖZGEÇMİŞ

Adı Soyadı : Fatma TEKKANAT

Doğum Yeri ve Yılı: Bulancak-1982

Medeni Hali : Evli

Yabancı Dili : İngilizce

Eğitim Durumu:

Lise : Giresun Lisesi (1996-2000)

Lisans: Süleyman Demirel Üniversitesi, Mühendislik Mimarlık Fakültesi,

Jeoloji Mühendisliği (2003-2008)