T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM ... · 2019-05-10 · Sheikh’ul-Islam Minkarizade Yahya Efendi’s views about family law, fixing the

T.C.

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

ŞEYHU’L-İSLÂM MİNKÂRİZÂDE YAHYA EFENDİ’NİN TALAK İLE İLGİLİ

FETVALARI VE TAHLİLİ

Mehmet KOÇ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

ADANA-2008

T.C.

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI



Mehmet KOÇ

Danışman: Prof. Dr. Nasi ASLAN

YÜKSEK LİSANS TEZİ

ADANA-2008

Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü’ne

Bu çalışma, jürimiz tarafından Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir.

Başkan: Prof. Dr. Nasi ASLAN (Danışman)

Üye: Doç. Dr. Zeki Salih ZENGİN

Üye: Yrd. Doç. Dr.Hayri KAPLAN

ONAY Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. ..…/…../…...

Prof. Dr. Nihat KÜÇÜKSAVAŞ Enstitü Müdürü

Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, alıntıların, şekil ve tabloların kaynak gösterilmeden kullanımı 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

I

ÖZET



Mehmet KOÇ

Yüksek Lisans Tezi: Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı

Danışman: Prof. Dr. Nasi ASLAN

Eylül 2008, 201 Sayfa

Bu tez 17. yy Osmanlı Şeyhulislamlarından olan Minkârizâde Yahya Efendi’nin

aile hukukuyla ilgili fetvalarının bir bölümü olan boşanma konusuyla alakalı fetvalarını

Türkçeye çevirme, verdiği dipnotların kaynak gösterdiği eserlerde olup olmadığını

tespit etme, atıfta bulunduğu eserler ve müellifleri hakkında bilgi verme, fetva ve kaza

arasındaki ilişki ve Osmanlıda Şeyhulislamlık kurumu konularını kapsamaktadır.

Araştırma giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde araştırmanın

konusu, amacı ve yöntemi açıklanacak. Birinci bölümde Şeyhulislam’ın hayatı, eserleri,

fetva ve kaza arasındaki ilişki, Şeyhulislamlık, Osmanlıda Şeyhulislamlık konuları

hakkında bilgi verilecek. İkinci bölümde fetvalar Türkçeye çevrilecek, Arapça dipnotlar

tercüme edilecek ve eserde geçen kitap ve müellifleri hakkında bilgi verilecek. Üçüncü

bölümde eser metin yazımı yönünden tahkik edilecek ve değerlendirme yapılacaktır.

Sonuç bölümünde eser hakkında genel bir değerlendirme yapılacaktır.

Anahtar Sözcükler: Talak, el-Mesele, el-Cevap, Olur, Olmaz.

II

ABSTRACT

SHEIKH’UL-ISLAM MINKARIZADE YAHYA EFENDI’S VIEWS ABOUT

FAMILY LAW AND ANALYSIS

Mehmet KOÇ

MA. Thesis; Department of The Basic Islamic Sciences

Promoter: Prof. Dr. Nasi ASLAN

September 2008, 201 Pages

This thesis includes translation of divorce subject a chapter from the Ottoman

Sheikh’ul-Islam Minkarizade Yahya Efendi’s views about family law, fixing the

footnotes he gaved if they are in the books which have been given as sources,

knowledges about the books and authors that he attributed to them, tha relation between

district and viempoint and Sheikh’ul-Islam association in Ottomans.

This study consists of an introduction and three chapters. In the introduction the

subject, aim and method will be clarified. In the first chapter informations will be given

about Sheikh’ul-Islam’s about live and books, the relation between district and

viewpoint, the Sheikh’ul-Islam association in Ottoman Empire. In the second chapter,

the viewpoints and the Arabic footnotes will bw translated to Turkish and informations

will be given about the books and authors that passed. In the third chapter the book will

be inquired and appraised formally. And in the consequence part the book will be

evaluated generally.

Key Words: Divorce, The Subject, The Answer, Admissible, Disadmissible.

III

İÇİNDEKİLER

ÖZET ........................................................................................................................... I

ABSTRACT ................................................................................................................II

ÖNSÖZ ....................................................................................................................... V

KISALTMALAR LİSTESİ ..................................................................................... VII

GİRİŞ ........................................................................................................................... 1

BİRİNCİ BÖLÜM

MİNKÂRİZÂDE YAHYA EFENDİNİN HAYATI VE ESERLERİ

1.1. Hayatı .................................................................................................................6

1.2. Eserleri ...............................................................................................................7

1.3. Fetva ve Kaza .....................................................................................................7

1.3.1. Fetvâ ve Kazâ’nın Tarifi ...........................................................................7

1.3.2. Fetva ve Kaza Arasındaki İlişki ................................................................8

1.3.3. İfta Teşkilatının Tarihçesi .........................................................................8

1.4. Şeyhulislamlığın Tarihçesi ve Osmanlı Devlet Teşkilatında Şeyhulislamlık ........9

1.4.1. Şeyhulislamlığın Tarihçesi .......................................................................9

1.4.2. Osmanlı Devlet Teşkilatında Şeyhulislamlık .......................................... 10

İKİNCİ BÖLÜM

MİNKÂRİZÂDE YAHYA EFENDİNİN TALAK İLE İLGİLİ FETVALARI

2.1. Mesâilu’t-Talâk ................................................................................................ 13

2.2. Bâbu’t-Ta’lîk .................................................................................................... 36

2.3. Bâbu’l-Îlâ-i ve’l-Liân ........................................................................................ 61

2.4. Bâbu’l- Hul’ ..................................................................................................... 63

2.5. Bâbu’l-İddet ..................................................................................................... 71

2.6. Bâbu’n-Nafaka ................................................................................................. 76

2.7. Bâbu’l-Hidâne .................................................................................................. 93

IV

2.8. Eserde Kaynak Olarak Zikredilen Kitapların Müellifleri ve Kitaplar İle İlgili

Kısa Bilgiler .................................................................................................. 111

2.8.1. Müellifler ve Kitapları .......................................................................... 111

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ATIFTA BULUNULAN KAYNAKLARLA ESERDE ZİKREDİLEN ARAPÇA

İBARELERİN KARŞILAŞTIRILMASINDAN ÖRNEKLER

3.1. Arapça İbarelerin Karşılaştırılmalarından Örnekler ......................................... 123

3.2. Genel Değerlendirme ...................................................................................... 127

3.2.1. Osmanlıca Metindeki Kelime Yanlışlıkları ........................................... 127

3.2.2. Cevabı Verilmeyen Sorular .................................................................. 128

3.2.3. Talakla İlgisi Olmayan Bir Mesele ....................................................... 129

3.2.4. Arapça Metin Kaynak Gösterilirken Yapılan Yöntem Hataları ............. 129

SONUÇ .................................................................................................................... 132

KAYNAKÇA ........................................................................................................... 143

EK ............................................................................................................................ 146

ÖZGEÇMİŞ ............................................................................................................ 201

V

ÖNSÖZ

İslam dinî, insanların hem bu dünya hayatının hem de ahiret hayatının huzur ve

saadetini sağlamak için gönderilmiş ilâhî bir dindir. İslâm dîni, insanların mutluluk ve

huzurunu sağlamak, dînî ve sosyal yaşamın düzenli şekilde devamı için belirli kurallar

koymuş, Hz. Peygamber de ilâhî vahiyle aldığı hükümleri insanlara açıklamıştır.

İnsanların dini bir meseleyle ilgili sorunları olduğunda Hz. Peygambere sorarlar o da

bunları açıklardı. Hz. Peygamberin vefatından sonra da yeni meseleler meydana gelmiş,

bu sorunların çözümü de âlim sahabeler tarafından Kur’ân’a ve sünnete bakılarak

halledilmeye çalışılmıştır. İslam topraklarının genişlemesi yeni medeniyetlerle komşu

olunması vb. sebeplerden dolayı Hz. Peygamber zamanında olmayan yeni problemler

ortaya çıkmış, bu durumda aynı sahabelerin yaptığı gibi tabiîn de bu meselelere çözüm

bulmaya çalışmıştır. Tabiîn döneminden itibaren İslâmî ilimler tedvin edilmeye

başlanmış usul çalışmaları tamamlanmıştır. Kişilerin dini ve sosyal hayatlarıyla ilgili bir

sıkıntıları olduğu zaman o dönemin müctehidleri bu sorulara cevap vermiş ve bunun

sonucunda fıkıhla alakalı çok büyük bir külliyat ortaya çıkmıştır. İmam Ebû Hanîfe’nin

talebelerinden olan İmam Muhammed, Hanefî mezhebinin ilk yazılı eserleri olarak

bilinen ve “ Zâhiru’r-Rivâye” diye isimlendirilen kitapları telif etmiştir. Bu dönemden

itibaren yazma geleneği oluşmuş, aynı şekilde daha sonraki dönemlerde yaşayan âlimler

de kendi dönemlerinin ihtiyacına göre asıl kaynaklarda olmayan meseleler hakkında

yeni içtihatlarda bulunmuşlar ve eserler telif etmişler. V. yüzyıldan itibaren artık daha

önce yazılan kitapların şerh ve haşiyeleri yapılmaya başlanmış ve böylece bir durgunluk

dönemi başlamıştır. Bu dönemden sonra kullanılması kolay olsun diye fetva kitapları

yazılmaya başlanmış. Artık insanlar kolayca bu kitaplara ulaşarak onlardan

faydalanmaya başlamıştır.

Fetva kitapları Osmanlılar döneminde de yazılmıştır. Bizim de araştırma

konumuz olan Şeyhulislam Minkârizâde Yahya Efendi’nin fetva kitabı bu eserlerden

biridir. Bu eser XVII. asırda yazılmış, o dönemde yaşayan insanlar dini ve sosyal

hayatla ilgili sorunları olduğunda Şeyhulislam’dan bunların fetvasını istemişler o da bu

sorulara cevap vermiştir. Bu kitap kullanışlı olsun, sadece soran kimse bundan

faydalanmakla yetinmesin diğer insanlarda verilen bu fetvalardan yararlansın diye

fetvalar yazıya geçirilmiştir. Osmanlılar da her ne kadar Şeyhulislam’ın verdiği bu

fetvalar kişileri bağlasa da, kazâen icrâî bir nitelik taşımasa da yine de bu fetvalar,

VI

toplum yaşamını derinden etkilemiştir. Çünkü insanlar Şeyhulislam’ın dini kişiliğine

saygı duymuşlar ve onun verdiği fetvaları uygulamakta azami gayret göstermişlerdir.

Böyle olunca bu fetvalar her ne kadar kanun ve kanunname hükmünde olmasalar

da toplumsal hayatta kanun gibi algılanmış, ziyadeseyle itibar görmüştür.

Bu çalışmada bizim esasen üzerinde duracağımız konu birinci derecede kitapta

yer alan fetvaların hangi usule göre verildiği, fetvalar verilirken nelerin dikkate alındığı

vb. ve o dönemde toplumun talakla ilgili hangi sıkıntıların daha fazla olduğunu tespit

etmek olmayacak, çünkü fetvaların hangi yönteme göre verildiği ve fetvalar verilirken

nelerin öne çıktığını tesbit etmek başlı başına bir tez konusu olur, ancak yine de biz

eserde zikredilen ve dikkatimizi çeken çok önemli meselelere atıfta bulunup bu konu

hakkında çalışma yapacak kişilere eseri Türkçeye çevirmekle bir kolaylık sağlamış

olabiliriz. Bizim bu çalışmada incelemeye çaba sarfedeceğimiz esas mevzu, kitabı şekil

yönünden incelemek ve kaynakların tahlili şeklinde olacaktır. Şöyle ki, eserde sorulan

sorulara fetva veriliyor ve daha sonra o fetvanın hangi asli kaynağa göre verildiğine dair

bir atıfta bulunup kitap ismi, bölüm, fasıl, bab numarası veriliyor. Biz eserde zikredilen

kitapların asıllarına ulaşarak müellifin eserde zikrettiği ibarelerle asıl kitaptaki ibareleri

karşılaştırıp, müellifin kaynak gösterirken yaptığı hataları, müellifin zikrettiği ibarelerin

gerçekten atıfta bulunduğu kaynakta olup olmadığı kontrol etmek, müellif, asıl kitaptaki

ibareleri yanlış mı yoksa doğru bir şekilde mi nakletti ve onun kaynak gösterirken nasıl

bir yöntem izlediğini tespit etmeye çalışacağız.

Bunlara ilaveten fetva ve kaza arasındaki ilişki, Yahya Efendi’nin hayatı,

Şeyhulislamlık nedir, Osmanlı’da Şeyhulislamlık konusu hakkında kısa bilgiler

vereceğiz. Ayrıca eserin Osmanlıca ve Arapça bölümlerini Türkçeye çevireceğiz.

Ayrıca eserde zikredilen 50 civarındaki atıf yapılan kitaplar ve müellifleri hakkında kısa

bilgi vereceğiz.

Bu çalışmada konunun tespit edilmesi ve çalışmanın tamamlanmasına kadar

yapıcı ve yol gösterici uyarı ve alâkalarıyla yardımlarını esirgemeyen Sayın Hocam

Prof. Dr. Nasi ASLAN ve çalışmanın tamamlanması döneminde yardımlarını ve bilgi

birikimlerini esirgemeyen Sayın Doç. Dr. Zeki Salih ZENGİN ve Sayın Yrd. Doç.

Hayri KAPLAN Hocalarıma en samimi teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca tez çalışma

döneminde iki çocuğumuzla tek başına ilgilenen ve her türlü fedakârlığı gösteren eşim

Emine’ye bütün sevgi ve teşekkürlerimi sunarım.

Mehmet KOÇ

Adana–2008

VII

KISALTMALAR LİSTESİ

s. : Sayfa

c. : Cilt

h. : Hicrî

m. : Milâdî

b. : İbn

ts. : Tarihsiz

Hz. : Hazreti

DİA. : Diyânet İslam Ansiklopedisi

Sav. : Sallallâhu Aleyhi ve Sellem

age. : Adı geçen eser

agm. : Adı geçen madde

KBYEK. : Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi

vb. : ve benzeri

TTK. : Türk Tarih Kurumu

yy. : Yüzyıl

1

GİRİŞ

Osmanlı Devleti, büyük bir imparatorluktu. Osmanlı Devletini büyük yapan ve

altı asırdan fazla ayakta kalıp İslâm’a ve insanlara hizmet etmesini sağlayan devletin

güçlü ve kudretli olmasını mümkün kılan kendine has önemli kurumları vardı. Osmanlı

Devleti’nin kuruluşundan itibaren askerî ve mülkî idare sınıfının teşkilatlanmasıyla

beraber ilmiye sınıfı da doğup gelişmiştir. Bunun sonucunda Şeyhulislamlık Kurumu

ortaya çıkmıştır. Osmanlı Devlet yönetiminde Şeyhulislam’ın görev, yetki ve

sorumluluğu yaptığı işler açısından icrâî değil istişârî bir nitelik taşır. Ancak bu istişârî

mevkii Şeyhulislam’ın geri planda kalması manasına gelmez. Bilhassa dinî hayatla ilgili

meselelerde, onun görev ve yetkileri, istişârî olmaktan çıkıp icrâî bir özellik taşır.

Osmanlı Devlet yönetiminde kamu hukukuna taalluk eden düzenlemelerle, şahıs ve aile

hukukuna ilgilendiren sahalar birbirinden farklıdır. Kamu hukukuyla ilgili millî yahut

örfî denilebilecek hukuk, hükümdarın emir ve fermanlarıyla, kanun ve kanunname

dediğimiz hukuk metinleriyle gerçekleştirilir. Şeyhulislam’ın ise millî veya örfî hukuk

dediğimiz düzenlemelerde icrâî bir fonksiyonu olmamakla beraber onun konumu, şahıs

ve aile hukukunu ilgilendiren meselelerde icrâî bir fonksiyona sahiptir. Şeyhulislam’ın

verdiği fetvalar kanunnamelerin oluşmasına tesir etmektedir. Şeyhulislam’ın en önemli

görevi fetva vermektir. Bu fetvaların yerine getirilmesi kişilerin vicdanına kalmış olsa

da mahkemelerde verilen hükümler gibi bağlayıcı olmasa da Şeyhulislamlık makamı

ulvî bir makam olduğu için şahıslar ona saygı duyup verilen fetvaları yerine getirmeye

gayret gösterirler. Dolayısıyla onun fetvaları toplumsal hayatı etkileyip yönlendirir.

Şeyhulislam’ın verdiği fetvalar bazen yazılıp kitap haline getirilir. Bu fetvaları

yazan görevliler vardır. Bazen de Şeyhulislam’ın öğrencileri bu fetvaları kaleme alıp

kitap haline getirirler. Fetvaların bu şekilde kitap haline getirilmesinin sebebi, isteyen

kişilerin bunlardan rahatlıkla istifade etmesini sağlamak ve daha kullanışlı olmasını

sağlama amacıdır. Bu fetva kitaplarının bir kısmı yazma olarak kütüphanelerimizde

halen mevcuttur.

Bizim çalışma konumuzda XVII. yy.’da 1662 yılından itibaren 11 yıl

Şeyhulislamlık yapan Minkârizâde Yahya Efendi’ye sorulan fetvaların yazılıp bir araya

getirilmesiyle meydana gelen “Fetavâ-yı Yahya Efendi” diye bilinen (Süleymaniye

Kütüphanesi, Hamîdiye 601 nolu kayıt numaralı) kitabın aile hukukuyla ilgili olan talak

(boşanma) bölümündeki fetvaları inceleyip tahlil etmek, eserin Osmanlıca ve Arapça

2

bölümlerini Türkçeye çevirmek, eserde atıfta bulunulup kaynak gösterilen mezhebin

asli kaynaklarına ulaşıp eserdeki ibarelerle karşılaştırmak ve eserdeki metinlerle asıl

kaynaktaki metinlerin birbirlerine uygunluğunu kontrol etmek, yanlış veya eksik alınan

ibareleri tespit ettikten sonra doğru ibareleri asıl kaynağın bölüm, fasıl ve sayfa

numarasına işaret ederek eserdeki eksiklikleri ortadan kaldırmak olacaktır.

Çalışmamızın ana amacı XVII. yy. Osmanlı toplumunun talak ile ilgili soru ve

cevaplarının olduğu, Osmanlıca ve Arapça yazılan bu eseri Türkçeye çevirmek, bununla

beraber fetvaların dayandığı asli kaynaklarla müellifin eserde zikrettiği ibarelerin

karşılaştırılıp tahlil edilmesi, asli kaynaktan alıntı yapılırken yanlış ibarelerin alınıp

alınmadığını tespit etmek ve eserdeki lafızların doğru yazılıp yazılmadığını kontrol

etmek olacaktır. Bunlar eserin metin incelemesi ve kaynaklarının tahlil edilmesi

sonucunda ortaya çıkacaktır. Ve bu kısım çalışmamızın en önemli tarafını

oluşturacaktır. Ancak bunlarla beraber eserin Türkçeye çevrilmesiyle o dönemin

Osmanlı toplumunun aile hukuku yapısı hakkında genel bir kanaat elde etmemiz

mümkün olacaktır. Ayrıca verilen fetvaların nasıl bir yöntemle verildiği ve verilen bu

fetvalarda Şeyhulislamın kişi ve durumların hangi özelliğine daha çok önem verdiğini

ve o dönemdeki toplumun talak ile ilgili meselelerde en çok hangi sorunlarla

karşılaşmış olduğunu anlamamız da mümkün olacaktır. Son olarak Hanefi fıkıh

tarihindeki gelişmeleri, ilk dönemde yazılan kitaplarla Osmanlının bu döneminde

yazılan kitaplar arasındaki farklılıklar ve benzerlikleri de tespit etmemiz mümkün

olacaktır.

Bizi bu çalışmaya sevk eden esas unsur, bilim ve kültür alanında bize

sayılamayacak kadar çok kıymetli eserler bırakan atalarımızın, dört yüzyıl önce yaptığı

bir çalışmanın küçük bir bölümünü gün yüzüne çıkarma düşüncesi ve bildiğimiz

kadarıyla daha önce böyle bir çalışmanın yapılmamış olmasıdır.

Çalışma konumuz olan Şeyhulislam Minkârizâde Yahya Efendi’nin

Süleymaniye Kütüphanesi, Hamîdiye 601 nolu kayıt numaralı fetva kitabı 295 varak ve

33 satırdan oluşan el yazma bir eserdir. Bizim çalışacağımız kısım 77-104 varaklar

arasındaki aile hukukunun bir bölümü olan talak kısmıdır. Eserin müellifini bilmiyoruz,

eseri kaleme alan Şeyhulislam’ın bir öğrencisi veya fetvahanedeki bir katip olabilir. Bu

eserin Türkiye kütüphanelerinde farklı müellifler tarafından yazılan çeşitli el yazma

nüshaları bulunmaktadır. Tespit edebildiğimiz nüshalar ve kütüphaneler aşağıda

zikredilmiştir.

3

1- Beyazıt Devlet Kütüphanesi [Beyazıd] 002765 Fetava-yı Minkarizade /

Yahya b. Ömer el-Alai Minkarizade

2- Beyazıt Devlet Kütüphanesi [Beyazıd] 002789 Fetava-Yı Minkarizade /

Yahya b. Ömer el-Alai Minkarizade

3- Beyazıt Devlet Kütüphanesi [Veliyüddin Efendi] 003413 Fetavayi

Minkarizade / Şeyhülislam Minkari zade Yahya Efendi b. Ömer

4- Beyazıt Devlet Kütüphanesi [Beyazıd] 009039 Fetava / Yahya Efendi

Minkarizade

5- Beyazıt Devlet Kütüphanesi [Beyazıd] 009043 Fetava / Yahya Efendi

Minkarizade

6- Süleymaniye Kütüphanesi [Aşir Efendi] 000137 el-Fetava / Yahya b. Ömer

b. Ali el-Minkari-Şeyhülislam- Minkarizade.

7- Süleymaniye Kütüphanesi [Esad Efendi] 001088 Fetava / Yahya b. Ömer b.

Ali el-Minkari-Şeyhülislam- Minkarizade

8- Süleymaniye Kütüphanesi [Hamidiye] 000610 el-Fetava / Yahya b. Ömer b.


9- Süleymaniye Kütüphanesi [Hamidiye] 000355 el-Fetava / Yahya b. Ömer b.


10- Süleymaniye Kütüphanesi [Kılıç Ali Paşa] 000490 Fetevayı Abdürrahim /

Şeyhülislam- Minkarizade Yahya b. Ömer

11- Süleymaniye Kütüphanesi [Şehid Ali Paşa] 001055 Feteva / Yahya b.

Ömer b. Ali el-Minkari-Şeyhülislam- Minkarizade

12- Atıf Efendi Kütüphanesi [Atıf Efendi] 001154 Feteva / Minkarizade Yahya

Efendi

13- Nuruosmaniye Kütüphanesi [] 002001 Fetava-yı Yahya Efendi / Yahya b.

Ömer el-Alai Minkarizade









4

18- Koca Ragıp Paşa Kütüphanesi [] 000628 Fetava-yı Minkarizade /

Minkarizade Yahya (şeyhülislam)

19- Hacı Selim Ağa Kütüphanesi [Hacı Selim Ağa] 000449 Fetava-yı

Minkarizade / Yahya b. Ömer el-Alai Minkarizade

20- Köprülü Kütüphanesi [Ahmed Paşa] 000111 el-Fetava / Yahya b. Ömer el-

Alai Minkarizade

21- Topkapı Sarayı Kütüphanesi [Ahmed III Kit.] 000788 Fetava-i Yahya

Efendi / Şeyhülislam- Minkarizade Yahya Efendi

22- Kütahya Vahid Paşa İl Halk Kütüphanesi [] 001641 Fetavay-ı Yahya

Efendi / Minkarizade Yahya Efendi

23- Nevşehir Damat İbrahim Paşa Kütüphanesi [] 000142 Fetava-İ Yahya

Efendi / Minkarizade Yahya Efendi

24- Manisa İl Halk Kütüphanesi [] 000824/1 Fetavay-ı Minkari / Yahya

Minkarizade

25- Amasya Bayezid İl Halk Kütüphanesi [] 000484 Fetava / Minkari Zade

Yahya b. Ömer Alaiyeli

26- Amasya Bayezid İl Halk Kütüphanesi [] 000788 Fetava / Minkarizade


27- Adana İl Halk Kütüphanesi [] 001054 Fetava-i Yahya Efendi / Minkarizade


28- Antalya Akseki İlçe Halk Kütüphanesi [] 000127 Fetava-i Yahya Efendi /

Minkarizade Yahya b. Ömer Alaiyeli

29- Antalya Tekeli İlçe Halk Kütüphanesi [] 000361 Fetava-i Yahya Efendi /

Minkarizade Yahya Efendi

30- Burdur İl Halk Kütüphanesi [] 001980 *** Fetava / Minkarizade Yahya b.

Ömer Alaiyeli

Çalışmamız üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, eserin müellifi

Minkârizâde Yahya Efendinin hayatı ve eserleri, fetva ve kaza arasındaki ilişki,

Şeyhulislamlığın tarihçesi ve Osmanlıda Şeyhulislamlık konuları hakkında bilgi

verilecektir. İkinci bölümde, talak ile ilgili soruların ve cevapların olduğu Osmanlıca

metin ve kaynakların bulunduğu Arapça metin Türkçeye çevrilecek, bu bölümde, (el-

Mesele) diye başlayan yerleri, değerlendirme ve meselelere atıfta bulunurken kolaylık

olsun diye, eserin Osmanlıca metninde herhangi bir rakam olmadığı halde her meseleye

bir rakam verilecektir. Bu bölümde, eserde zikredilen 50 civarındaki Hanefi mezhebi

5

kitapları ve bu kitapların müellifleri hakkında kısaca bilgi verilecektir. Ayrıca bu

kaynaklara ne kadar atıfta bulunulduğu, ilgili kitap hakkında bilgi verilirken ifade

edilecektir. Üçüncü bölümde, müellifin, atıfta bulunduğu kaynaklarla kendisinin

yazdığı ibareler karşılaştırılarak eser tahlil edilecektir. Kaynak olarak gösterilen

kitaplarla müellifin kaleminden çıkan yazılar karşılaştırıp sorunlu olan metinleri tespit

ettikten sonra, bu sorunlu Arapça metinler doğru şekliyle yazılacak. Ayrıca yanlışın

yapıldığı meselenin hemen altına, ibarelerin doğru şekli, parantez içinde getirilerek

yanlışın hemen görülmesi sağlanacak. Ancak her sorunlu metnin Arapça metni

yazılmayacak. Eğer yazılmış olsaydı eser hacim olarak daha geniş olacaktı. Bu yüzden

sorunlu metinlerin eksikliğini ve yanlışlığını ifade eden cümleleri, yine meselenin

hemen altında parantez içi cümlelerle her birinin doğru yerleri kaynak ismi, bölüm ve

fasıl numarası verilerek Türkçe olarak ifade edildi.

Sonuç bölümünde, çalışmamamızın ana amacı olan, eserin metin incelemesi

sonucunda ortaya çıkan şeyler hakkında genel bir değerlendirme yapılacak. Ayrıca

verilen fetvalara bakarak, Şeyhulislam’ın nasıl bir fetva verme usulu olduğunu anlama

konusunda ve verilen bu fetvalar sonucunda o zamandaki Osmanlı toplumunun yapısı

ile ilgili kısa bir değerlendirme yapılacaktır.

6

BİRİNCİ BÖLÜM

MİNKÂRİZÂDE YAHYA EFENDİNİN HAYATI VE ESERLERİ

1.1. Hayatı Minkârizâde Yahya Efendi, Mekke kadısı iken vefat eden Alanyalı Ömer

Efendi’nin oğludur. Babasının İbrâhim Paşa-yı Atik Medresesi müderrisi olduğu sırada,

h.1018/m.1609 yılında İstanbul’da doğdu. Önce Aziz Mahmud Hüdâyî’den kur’an

dersleri aldı. Daha sonra Kiçi Mehmet Efendi, eniştesi Veli Efendi ve Abdurrahim

Efendi’den ilim tahsil etti. Şeyhulislâm Hocazâde Esad Efendi’den mülâzim oldu.1

Kırk akçeli medreseden mâzul iken Şevvâl 1046’da (Mart 1637) Hariç

dereceseyle Kürkçübaşı, Şevvâl 1049’da (Şubat 1640) Emre Hoca, Zilkâde 1050’de

(Şubat 1641) Hadım Hasan Paşa, Rabîulevvel 1051(Haziran 1641) Şeyhulislâm

Zekeriya Efendi, Zilkâde 1053’te (Ocak 1644) Sahn-ı Semân, Safer 1054’te (Nisan

1644) Pîrî Mehmed Paşa, Recep 1055’te 8Nisan 1645) İstanbul Siyavuş Paşa Sultan,

Recep 1056’da (Ağustos 1646) Yavuz Sultan Selim ve Muharrem 1058’de (Şubat 1648)

Süleymaniye Medreselerinde müderris oldu. Müderrislik görevinden sonra bir süre

çeşitli şehirlerde kadılık görevini yürüttü. Muharrem 1059’da (Şubat 1649) ilk olarak

Mekke kadılığına getirildi.2Daha sonra rahatsızlığı sebebeyle ayrıldığı Kahire kadılığına

Safer 1066 (Aralık 1655) ve Cemâziyelâhir 1067’de (Mart-Nisan 1657) tekrar atandı.

Rabîuevvel 1069 (Aralık 1658) mümeyyiz-i ülemâ tayin edildi. Recep 1069’da ( 8

Nisan 1659) İstanbul kadılığına atandı,3 ancak bu görevde altı ay kaldı. Hastalığı

sebebeyle bu görevden de ayrılmak zorunda kaldı. Cemâziyelâhir 1072’de (Şubat 1662)

Rumeli kazaskeri oldu.4 Bu görevde iken 9 Rabîulâhir 1073’te (21 Kasım 1662) Dîvân-ı

Hümâyun toplantısı sonrasında Şeyhulislâm olarak tayin edildi.5 On bir yıl süren

Şeyhulislamlığı döneminde IV. Mehmed’in takdirini kazanmış ve bundan dolayı ondan

çeşitli hediyeler almıştır. Minkârizâde Yahya Efendi Şeyhulislam olduktan sonra

Rumeli kadılarının gelir durumunu, derecelerindeki aksaklıkları dikkate alarak yeni bir

düzenleme yapılmasını Rumeli Kazaskeri Abdulkâdir Sinânî Efendi’ye bildirdi ve

1 İpşirli, Mehmet, “Minkârizâde Yahya Efendi” md. DİA, c. XXX, s.114. 2 Mehmed Efendi, Şeyhî, (1989) Şakâîk-i Nu’mâniyye ve Zeyilleri, Haz: Abdülkadir Özcan, İstanbul, s. 477. 3 Şeyhî, age., s. 478. 4 Bilmen, Ömer Nasuhi, (1967), Hukuku İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhıyye Kâmusu, İstanbul, c. I, s. 466. 5 Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, (1982), Osmanlı Tarihi, Ankara, c. III, s. 478.

7

1078’de (1667) bu düzenleme yapıldı. Şeyhulislamlığının son yıllarında hastalandı ve

bu sebeple çok defa padişahın seferlerinde ve av dolayısıyla gittiği yerlerde ona refâkat

edemedi. Hastalığı ilerleyip sağ tarafının felç olması sebebeyle üç ay kadar fetvâ

veremeyince Ankaravî Mehmed Emin Efendi’ye nâib olarak fetvâ hazırlama görevi

verildi.6 Bir yıl sonra da hastalığının artması sebebeyle 15 Zilkâde 1048’de (21 Şubat

1674) azledildi. Azledildikten sonra kendisine 500’ü evkaf ve 500’ü de cizye olmak

üzere 1000 akçelik emekli maaşı bağlanarak Beşiktaş’taki yalısında oturmasına izin

verildi. Zilkâde 1088’de (Ocak 1678) vefat etti.7Mikârizâde Yahya Efendi fâziletli,

dürüst, kemal sahibi, vakur, iyiliksever ve değerli bir âlimdi.8

1.2. Eserleri En önemli eseri “Fetavâ-yı Yahya Efendi”dir. Bu eserin İstanbul

kütüphanelerinde ve çeşitli illerdeki kütüphanelerde 30 civarında farklı nüshası vardır.

Bu eserin yanı sıra Mikârizâde Yahya Efendi’nin kaleme almış olduğu risaleleri de

mevcuttur. Ayrıca bazı Kur’an âyetlerini tefsir etmiş ve bazı eserlere haşiyeler

yazmıştır. Bunların arasında Risâle fî kavlihî te’âlâ “millete ebîküm İbrâhîm” , Hâşiye

ale’l-Âdâbi’l-Adûdiyye, el-İttibâ fî meseleti’l-istimâ’ ve Beydâvî tefsirine yazdığı

haşiyeler sayılabilir.9

1.3. Fetva ve Kaza

1.3.1. Fetvâ ve Kazâ’nın Tarifi

Sözlükte “bir olayın hükmünü açıklayan veya hükmünü koyan, güçlükleri çözen

kuvvetli cevap” anlamında kullanılan fetvâ kelimesi, “yiğit, delikanlı” anlamındaki fetâ

kelimesinden türemiştir. Fıkıh terimi olarak ise “fakih bir kişinin sorulan fıkhî bir

meseleye yazılı veya sözlü olarak verdiği cevap, ortaya koyduğu hüküm” demektir.

Örfte ise sorulan dini sorulara müftüler tarafından yazı ile verilen cevaptır.

Fetvâ, hukuki ve dini bir meselenin hal veya beyanı zımnında vâki’ olan sualin

cevabıdır. İftâ, hukuki ve dini suale cevap vermeye denir. İstiftâ, fetva istemek, bir

meselenin hukuktaki hükmünü müftiden sormak demektir. Hükmü soran şahsa

müsteftî, fetva veren şahsa da müftî denir.10

6 İpşirli, agm., s. 114. 7 Bilmen, age., c. I, s. 466. 8 Uzunçarşılı, age., c. III, s. 479. 9 İpşirli, agm., s. 114 . 10 Bilmen, age., c. VII, s. 206.

8

Kaza sözlükte “yargı, hüküm, hakimlik” anlamlarına gelir. Istılahta “özel bir

kamu yetkisinden ibaret olup, anlaşmazlıkları halledip karara bağlamaktır”.11

1.3.2. Fetva ve Kaza Arasındaki İlişki

Gerek müftü, gerekse yargılama ve hüküm vermekle görevlendirilen kadı,

Kur’an ve Sünnet’in hükümlerine bağlı olup bu çerçevede hüküm vermekle birlikte

kaza ile fetva arasında bazı temel farklar bulunmaktadır. Bunların önemlilerini şöyle

sıralamak mümkündür.

1. Fetva şer’î hükmü açıklamak ve haber vermekten ibarettir. Fetvayı soran kişi

bu hükümle amel etmesi için zorlanamaz. Kazâ da şer’î hükmü haber verip açıklamakla

birlikte, o, bağlayıcı bir nitelik taşır.

2. Müftünün fetvası bir bakıma, Kitap ve Sünnet’te yer alan dînî hükmün

açıklanması ve kapsamının belirlenmesi demektir. Bundan dolayı fetva mahiyetindeki

cevaplar hem soranı hem de başkalarını ilgilendiren genel bir hüküm mahiyetindedir.12

Hâkimin bir davaya ilişkin olarak vereceği hüküm genel nitelikli olmayıp özel nitelikli

bir hükümdür ve sadece o davanın taraflarını bağlar. Yani bir olay hakkında verilen

hüküm ona benzer başka bir olayın hükmü sayılamaz. Dolayısıyla her davada yeniden

yargılama yapılması gerekir. Çünkü vuku bulan hiçbir olay bir diğerinin aynısı

değildir.13

3. Fetva, şer’î hüküm ve meselelerin tamamını kapsadığından yargılamayla

ilgili konularda olduğu gibi ibadette ve benzeri dînî hususlarda da cârîdir. Kazâ ise

yalnız yargılama ve kanunlaştırma konusu olabilen hadiselerde cereyan eder.

4. Kazâ aslında devletin hakkı olup kadı devlet adına hükmeder. İftâ ise ilmî bir

yetenek konusu olup bu yeteneğe sahip bulunan kadın, erkek, hür veya köle her

müslüman fetva verebilir

5. Müftünün fetvası meselenin dînî yönünü (vicdani tarafını), hâkimin hükmü

ise kazâî yönünü ilgilendirir.”14

1.3.3. İfta Teşkilatının Tarihçesi

İfta teşkilatı, İslamın başlangıcında hususi bir teşkilattı. Hz. Peygamber

zamanından itibaren o, İslam adliyesinde önemli bir yer işgal etmiştir. Hz. Peygamber 11 Erdoğan, Mehmet, (2005), Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul, s. 298. 12 Atar, Fahrettin, “Fetva” md. DİA, c. XII, s. 487-488. 13 Aslan, Nasi, (2005), İslam Hukukunda Yargılama Etiği ve İlkeleri, Ankara, s. 73. 14 Atar, “Fetva” md. DİA, c. XII, s. 487-488.

9

hem bir kadı ve hem de bir müfti idi. Kendisine sorulan hukuki ve dini sorulara bizzat

cevap veriyordu. Hatta O’na sorulan bazı sorular ilâhi vahiyle cevaplandırılıyordu.

Rasûlullâh camide dini tedrisatı yaparken ashabını ilmen yetiştiriyor ve onların

sordukları sorulara ilmî cevaplar veriyordu. O bu usulu takip ederken ashabını yetiştirdi

ve onlar da fetva verecek dereceye yükseldiler. Sahabe devrinden sonra da tâbiîn ve

daha sonraki dönemlerde de ictihad edecek, yeni meselelere yeni çözümler üretecek

âlimler ve müctehidler yetişti. Ancak bu fetvâ verme ve ictihad yapma görevi, resmi

olarak yapılmamakta idi. Âlimler ve müctehid imamlar kendilerine sorulan sorulara

cevap veriyor halk ta bu cevaplara göre davranıyordu. Bu şekilde ğayri resmi olarak

işleyen fetva verme yöntemi ilk defa hicri birinci asrın sonlarına doğru Emevî Halifesi

Ömer b. Abdulaziz zamanında ifta teşkilatı olarak, resmi bir devlet teşkilatı haline

getirildi. Eyyub b. Şurahbil, Ömer b. Abdulaziz tarafından Mısır’a vali tayin

edildiğinde, Ca’fer b. Rab’ia, Yezid b. Ebî Habib ve Ubeydullah b. Ebi Ca’fer’i resmen

müfti tayin etti.15 Bu tarihten sonra Emeviler, Abbâsiler ve daha sonraki İslam

devletlerinde müftî olarak isimlendirilip resmi bir şekilde adliye teşkilatının bir parçası

olarak atanan müftüler varmıydı bilemiyoruz. Ancak iftâ işleri, gayri resmi olarak dini

en bilen âlim ve fakih kişilerce devam ettirildi. Osmanlıların da ilk döneminde resmi

olarak atanmış müftiler yoktu, onların devlet teşkilatı içinde resmi bir yeri olmaktan

ziyade halk ve devlet adamları nazarında manevi bir üstünlüğü söz konusuydu.

1.4. Şeyhulislamlığın Tarihçesi ve Osmanlı Devlet Teşkilatında Şeyhulislamlık

1.4.1. Şeyhulislamlığın Tarihçesi

Şeyhulislam, şeyh ve İslam kelimelerinden oluşmuştur. Şeyh kelimesi, ihtiyar,

yaşlı, başkan anlamlarına gelmektedir. İslam tarihi boyunca, dini bir rütbe, tarikat önde

gelenleri için unvan, Arap dünyasında dini yüksek okul yöneticileri için bir sıfat olarak

kullanılagelmiştir.

Lügat bakımından İslam’ın şeyhi, büyüğü, kıdemlisi ve yaşlısı manalarına gelen

Şeyhulislam tabiri, resmi sıfat ve unvan olarak Osmanlı Devlet’inde karşımıza

çıkmaktadır.16

15 Atar, (1999), İslam Adliye Teşkilatı, Ankara, s. 122-123. 16 Aksoy, Mehmet, (1998), Şeyhulislamlıktan Bugüne Şeyhulislamlıktan Diyanet İşleri Başkanlığına Geçiş, Köln, s. 5.

10

Şeyhulislam ünvanı hicri 4. (miladi 10.asır) da kullanılmış ve fukaha arasındaki

ihtilaflı meseleleri halletmiş olan yüksek âlim ve fakihlere alem olmuştur.17 Bununla

beraber İslam kelimesine eklenerek kullanılan başka tazim ifadeleri de vardır. Osmanlı

döneminden önceki zamanlarda büyük İslam âlimlerine buna benzer ünvanlar

verilmiştir. Bu terkiplerin başlıcaları İlmiye Salnamesi’nde şu şekilde zikredilir.

İmâdu’l-İslam, Fahru’l-İslam, Rüknü’l-İslam, Zeynü’l-İslam, Şemsu’l-İslam, Cemâlu’l-

İslam, Zıyâu’l-İslam, Behâu’l-İslam, Hüccetu’l-İslam, Burhânu’l-İslam, Nizâmu’l-

İslam.18Ancak bu sıfatlar genelleşmemiş birkaç âlim için kullanılmıştır. Bütün bu

sıfatları ihraz edenlerin de iftaya muktedir kimseler oldukları anlaşılmaktadır.19

1.4.2. Osmanlı Devlet Teşkilatında Şeyhulislamlık

Osmanlılarda Şeyhulislam ünvanının ilk olarak hangi tarihte kullanıldığı kesin

olarak bilinmemektedir. İlk olarak Elvan Fakîh, Şeyhulislam ünvanıyla Rumeli’ye Baş-

Müfti tayin edilmişti. Ancak ilk devir Şeyhulislamları ile daha sonra teşekkül eden

Şeyhulislamlık arasında farklar vardır. İlk devir müftilerinin devlet ve ilmiye teşkilatı

içinde resmi bir mevkii olmaktan ziyade, manevi bir nüfuzu vardı. Daha sonraki

deverlerde, dünya umurunun dini hükümlerle tanzim olunduğu bir sistemde mutlak dînî

lider olan Şeyhulislam’ın hassa vezirleri üzerinde sadrazamınkine yakın bir nüfuz

kazandığı görülmektedir. Hiyerarşi bakımından ise, ulemanın reisi sayılmaktaydı.20

Osmanlı devlet teşkilatı içinde Şeyhulislam’ın mevkii, açık olarak Fatih

kanunnamesi’nde şu şekilde ifade edilmiştir. “Ve Şeyhu’l-İslam, ulemanın reîsidir ve

muallim-i Sultânî dahî kezâlik serdâr-ı ulemâdır. Vezîr-i a’zamın, anları riâyeten üstüne

olmak münâsibdir. Ammâ, müftî ve hoca, sâir vüzerâdan bir nice tabaka yukarıdır ve

tasaddur dahî ederler.”21 Şeyhulislamlık kurumu, Osmanlı Devleti’ne mahsus bir

teşkilat olarak ortaya çıkmış ve devletin yıkılmasıyla beraber o da ortadan kalkmıştır.

Osmanlı Devleti’nde Şeyhulislam’ın en önemli görevlerinden biri fetva

görevidir. Fetvalar iki gurupta toplanabilir. Birincisi; şahısların dini problemlerle ilgili

olarak sordukları sorulara verilen cevaplardır. Bunlar daha çok özel hukuk veya aile

hukukunu ilgilendiren konulardır. Bunların icrai ve bağlayıcı yönü yoktur. İkinci

gurubu oluşturan fetvalar ise mahalli kadılar ve devletin yetkili mercileri tarafından

17 Uzunçarşılı, (1965), Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Ankara, s. 174. 18 İlmiye Salnamesi, İstanbul, s.304. 19 Baltacı, Cahit, (1976), 15. ve 16. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul, s. 51. 20 Baltacı, age., s. 51. 21Akgündüz, Ahmed, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri , İstanbul, c. I, s. 318.

11

Müftü’lere, Şeyhulislamlık Kurumu’na havale edilen meselelerin dini yönden açıklığa

kavuşturulması amacıyla sorulan hususların, dini-hukuki delilleri gösterilmek sureteyle

cevaplandırılmasından oluşmaktadır. Bunlar Osmanlı Devlet yönetiminde Örfi Hukuk

da diyebileceğimiz kanunnamelerle düzenlenen kamu hukuku sahasını

ilgilendirmektedir. Bu tür fetvaların, Kanunnamelerin oluşmasına tesir ettiği muhakkak

olmakla birlikte, icrai ve bağlayıcı olduğu hususunda farklı görüşler mevcuttur.22

İslam’ın ilk dönemlerinde herhangi bir fıkhî meselenin hükmünü öğrenmek

isteyen kimse sorusunu sözlü olarak soruyor, cevabını da aynı şekilde alıyordu. Cevabın

yazılı olarak verilmesi nâdir görülen bir husustur. Hicri 2.(m.7.) asırdan itibaren ise

ictihad ürünü yazılı ve sözlü fetvalar tedvin edilmeye başlanan fıkıh literatüründe yer

alır. Hicri 3. (m.9.) yüzyıldan sonra fetvaların genellikle yazılı verilmeye başlandığı ve

fetva makamının kurumsallaşmasına paralel olarak bazı geleneklerin oluştuğu görülür.23

Osmanlı’da fetva isteme ve Şeyhulislam’ın fetva verme şekli şöyleydi; Herhangi bir

şahıs şer’î bir husus hakkında fetva almak isterse, Fetva Emini Dairesine müracaat

ederek sualini yazar veya beyan eder. Bunun üzerine bu suali Fetva Emini Kâtibi şer’î

usule tatbîkan yani sâkk usulü üzere tâbirat-ı mahsusa ile kaleme alır ve buna (mesele)

adı verilirdi. Meseleler, dokuz parmak uzunluğunda ve dört parmak eninde bir kağıt

üzerine küçük harflerle talik kırması yazı ile yazılır. Meselenin az ve çok ehemmiyetine

göre verilecek cevap kısaca, vardır veya yoktur, olur veya olmaz, gelir veya gelmez,

meşrudur veya meşru değildir, caizdir veya caiz değildir gibi suale göre verilir. Bazen

de yine Fetva Kaleminden yazılan ve müftü tarafından verilen cevap, esbâb-ı mûcibeli

ve izahlı olurdu. Fetvalarda kullanılan isimler, erkekler için Zeyd, Amr, Bekir, Halid,

Velid ve kadınlar için Hind, Zeyneb, Hatice, Ümmü Gülsüm, Rabia gibi muhayyel olup

yerine göre İslam, Hristiyan, ecnebi tüccar ve muharib olanlar için dört türlü

kullanılırdı. Bu dört sınıftan her birine göre yukarıda zikrettiğimiz muhayyel isimler

ayrılmıştı. Fetvaların altlarına Şeyhulislamların bizzat imza atmaları lazımdı.24Fıkıh

âlimleri, özellikle belli bir ilmî seviyeye ulaşmış kimselerin istediği fetvalarda delil

veya kaynak gösterilmesini şart koştukları halde, avamdan olanların müftüden delil ve

kaynak istemesini hoş görmezlerdi. Ancak müsteftînin mutmain olması için fetvayı

aldıktan sonra müftüden şifahen delil istemesinin mümkün olduğunu da ifade ederler.

Osmanlı Devleti’nde müftüler fetvalarda kaynak gösterdikleri halde Şeyhulislamlar

22 Aksoy, age., s. 15. 23 Atar, “Fetva” md. DİA, c. XII, s. 494. 24 Uzunçarşılı,age., s. 200-201.

12

kaynak göstermek mecburiyetinde değillerdi.25 Şeyhulislamların fetvalarında düzenleme

yeri ve tarihi, Şeyhulislam’ın makamı belli olduğu için yazılmazdı. Ancak, Vilayet ve

Kaza Müftüleri verdikleri fetvalarda ikametgâhlarını, ünvanlarını ve fetvada kullanılan

kaynak eserleri bildirmek zorundaydılar.26 Mezheb İmamlarının, mezheb içerisinde

şöhret bulmuş diğer âlimler ile Şeyhulislamların vermiş oldukları fetvalar, zaman

içerisinde öğrencileri tarafından veya bu işle ilgilenen uzman şahıslar vasıtasıyla

derlenip toparlanmıştır.27

Şeyhulislamların fetva verme haricinde başka görevleri de vardı. Örneğin, II.

Beyazıd 911h.(1505m.)’de İstanbul’daki meşhur cami, medrese ve imaretini

yaptırdıktan sonra medresenin müderrisliğini Müftü yani Şeyhulislam olanlara şart

koşmuştu. Bu medresenin ilk müderrisi o tarihte Müftü olan Ali Cemali Efendi idi.

Vakfiye mûcibince müftü olan haftada bir gün ders okutacaktı.28 Şeyhulislamlar ayrıca

huzur dersleri diye bilinen, ramazan ayında padişahın huzurunda Kur’an-ı Kerim’den

surelerin okunup tefsir edilmesi derslerini verirlerdi. Ayrıca Şeyhulislamların ilmiye

sınıfı içindeki tayin ve denetleme görevleri de vardı. Padişah çocuklarına eğitim ve

terbiye için öğretmen tayin edildiğinde, bunların özel tahsile başlamaları münasebetiyle

düzenlenen törenlerde ilk dersi, Şeyhulislam’ın vermesi âdettendi.29 Osmanlı Devlet

yönetiminde, Şeyhulislam’ın devlet protokolündeki yeriyle ilgili Teşrifat Kanunun’da

önemli hükümler yer almıştır. Sözkonusu kanun hükümlerine göre, Şeyhulislam’ın

rütbesi gayet yücedir. Zira bu yüce dini rütbe ve ilmi vazife sahibi, müctehid imamların

varisidir. Görev yaptığı dönemde, Ebû Hanîfe’nin halefidir. Sultanlar, bunlara kıyam ve

tazim ederler. Devlet merasiminde Şeyhulislam saltanat mührünü taşıyan vekilin

dışında diğer devlet yetkililerinden önce gelir. İlmî ve askeri erkanın ileri gelenleri,

Şeyhulislam’ın elini öpmek suretiyle şeref kazanmak için huzuruna giderler.

Şeyhulislamlık sıfatını taşıyan zat, uzemâ ve kibardan bir ferdin ziyaretine varmazlar.

Bazı önemli işler ve büyük maslahatlar için görüşmek ve istişare etmek sözkonusu

olursa, Veziriazam Hazretleri Şeyhulislam’ı sarayına davet eder.30

25 Atar, “Fetva” md. DİA, c.XII, s. 494. 26 Aksoy, age., s. 36. 27 Aksoy, age., s. 36 28 Uzunçarşılı,age., s. 205. 29 Aksoy, age., s. 37. 30 Aksoy, age., s. 11.

13

İKİNCİ BÖLÜM

MİNKÂRİZÂDE YAHYA EFENDİNİN TALAK İLE İLGİLİ FETVALARI

2.1. Mesâilu’t-Talâk Varak 77 b

el-Mesele: 1

Zeyd zevce-i medhûlunn bihâsı (cinsel birleşme yaptığı karısı) Hind’i bâinen

(rucû hakkı olmayan boşama çeşidi) tatlîk (boşamak) etdikden sonra iddeti içinde

Hind'e üç talâk boş ol dese üç talâk boş olur mu?

el-Cevâb: Olur.31

Varak 78 a

el-Mesele: 2

Senden geçdim mufârakat (ayrılmak) etdim mânasına müteâraf (bilinen) olan

belde ahâlisinden Zeyd zevcesi Hind'e senden geçdim dese Zeyd’in talâk niyet etdiği

Hind Zeyd’den mübâne (bâin olarak boşanmış) olur mu?

el-Cevâb: Olur.32

el-Mesele: 3

Zeyd zevcesi Hind'e Zeyneb’in evine varursan benden ayrılmak lâzım gelür

deyüp ğayrı nesne söylemese Hind Zeyneb’in evine varıcak bu söz ile Zeyd’den boş

olur mu?

el-Cevâb: Olmaz.33

el-Mesele: 4

Zeyd âhar diyara gitdikden sonra zevcesi Hind'e muanven (adres belirtilmiş) ve

mersûm (yazıya geçirilmiş) mektup tahrîr (yazmak) edüp mektupda benden üç talâk boş

ol deyu kitâbet ve irsâl edüp Hind dahî Zeyd’den iddet çeküp ba’de inkıdâi’l idde

31 Sarih lafız, sarih ve bâini içine alır. Yani, o lafızla bâini kasteder, sonra sen boşsun der, talak meydana gelir. (Fethu’l- kadîr, Tefvîdu’t -talâk) 32 Kinayeler, onlarla talaka niyet ettiğinde bir bâin talak olur. Bu kinaye ile yapılan talak, “senden ayrıldım” sözü gibidir. (el-Bidâye, Fasıl: Talâk, kubeylu’d-duhûl ) 33 Bize göre, bu sorunun cevabı, şöyle ortaya çıkarılır, “ayrılık lazım olur” sözü “senden ayrıldım” sözünden daha aşağı konumda olan bir sözdür. Çünkü “senden ayrıldım” sözü ile talak meydana gelir. Talakın meydana gelmesinin, talakın gerekli olmasından daha kuvvetli olduğu açıktır. Sadece “ ey filan, senden ayrıldım” demekle, talak meydan gelmezse “ ayrılık lazım olur” sözü ile zaten talak meydana gelmez. Âlimlerin şu; “ senden ayrılık bana lazımdır” sözü ile ilgili fetvaları, bizim söylediklerimizi destekler. Âlimlerin bazısı talak meydana gelir demiş; bazısı da talak olmaz, demişlerdir. Kudûrî şerhinde zikretmiş. Ebu Hanife, Şeyhülislâm Zahîruddin el- Merğînânî talak olmaz diye fetva vermişler, aynı şekilde, Burhânî “Zahîra" isimli kitabının talak ile ilgili üçüncü faslında bunu zikretmiştir.

14

(bekleme süresinin sona ermesi) nefsini Amr’a tezvîc eylese Zeyd geldikde Hind'i

Amr’dan tefrîk etdirmeğe kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olmaz.34

(Mesele: 4 Müellif, asıl metinden nakil yaparken manayı bozacak bir değişiklik

yapmış.)35

el-Mesele: 5

Zeyd zevcesi Hind'e anasını fulân etdiğim deyu şetm (sövmek) eylese Hind

Zeyd’den boş olur mu?

el-Cevâb: Olmaz36.

el-Mesele: 6

Zeyd zevceleri Hind ve Zeyneb'e ikiniz üç talâk boş olun dese kaç talâk boş

olurlar?

el-Cevâb: Üçer talâk boş olurlar tevzî (bölüştürme, paylaştırma) murâd edecek

ikişer talâk vâki’ olur lâkin hilâf-ı zâhir olmakla kadâen tasdik olunmaz cevabun âhar:

Olurlar.37

el-Mesele: 7

Zeyd zevcesi Hind'e ba’de’l- yevm (bugünden sonra) anam ol deyüp anası gibi

haram olmasını murâd eylese Hind Zeyd'den mübâne olur mu?

el-Cevâb: Olur.38

el-Mesele: 8

Zeyd’e zevcen Hind'in nafakasını niçün görmezsin denildikde Zeyd bana avrat

lâzım değil dese bu söz ile Hind Zeyd'den boş olur mu?

el-Cevâb: Olmaz.39

el-Mesele: 9 34Adam talaka niyet ederek “karım boştur” diye yazı yazsa, talak meydana gelir. Bir sayfaya söyleme ve gönderme maksadı ile (bismillahirrahmanirrahim) lafzını yazdıktan sonra, “ ey filan kadın bu yazım sana ulaştığında sen boşsun” diye yazsa, yazı kadına ulaştığında talak meydana gelir. Adamın, “ben bunun tersini dilemiştim” demesine itibar edilmez. Çünkü yazının gideceği yer belirtilmişse o, konuşma yerine geçer. (ez- Zâhiriyye, fasıl: Îkâi’t-talâk ) 35 Ömer el-Buhârî, el-Fetâva’z-Zahîriyye, KBYEK, demirbaş no:144, Talak, fasıl: Îkâi’t-Talak, c. I, s. 137. 36 Ondan maksat şudur; adam karısının annesinin zina ettiğini söylemek istemiyor, bilakis o sözle karısına sövüyor. Bize göre de sövme ile talak meydana gelmez. 37 Adam, iki karısına birden üç talakı aralarında bölüştürmek niyeteyle, “ikiniz üç talak boşsunuz” dese, o diyâneten kendi ile Allah arasındadır, hanımlarından her biri ikişer talak boş olur. Çünkü söylediği lafızdan bu mananın çıkması mümkündür. Ancak hilâf-ı zâhir olarak kazaen bu şekilde hüküm verilmez. Her iki hanımı da üç talak boş olur. ( Fethu’l- kadîr, Kitabu’t talâk, bab: Âhir-i îkâi’t-talâk) 38 Kinaye lafızlarla talaka niyet ederse, bir bâin talak meydana gelir. Buna örnek, “ sen haramsın” sözü gibi. (el- Bidâye, Kitabu’t-talâk, fasıl: Talâk, kubeylu’d-duhûl) 39 Adam karısına, “sana ihtiyacım yok” dese, bu sözle, talaka niyet etse de talak meydana gelmez. (ez-Zâhiriyye, Talâk)

15

Zeyd zevcesi Hind'e irâdetin elinde olsun istersen üç talâk boş ol deyüp lâkin

Hind ol meclisde nesne söylemeyüp sükût eylese Zeyd mücerred (sadece) böyle

demekle Hind boş olur mu?

el-Cevâb: Olmaz.40

(Mesele: 9 Müellif, asıl kaynaktaki ibareyi aynen almamış, konuyu özetleyerek

nakletmiş.)41

el-Mesele: 10

Zeyd hasta olup aklı bi’l külliye zâil (aklını tamamen yitirmiş) iken zevcesi

Hind’i tatlîk eylese talâk vâki’ olur mu?

el-Cevâb: Olmaz.42

Varak 78 b

el-Mesele: 11

Zeyd zevcesi Hind'e mehr-i müeccelini (nikah esnasında peşin verilmeyen

mehir) verüp lâkin talâk zikretmese mücerred mehrini vermekle boş olur mu?

el-Cevâb: Olmaz.43

el-Mesele: 12

Hind Zeyd’in innîn (iktidarsız) idiğini bilmeden nefsini Zeyd’e tezvîc edüp

ba’dehû inneti (iktidarsızlık) zâhir olmağla Hind Zeyd’i bir sene te’cil (ertelemek)

etdirdikden sonra bir sene murûr (geçmek) edüp Zeyd Hind'e vâsıl olmasa Hind kendini

hâkime tefrîk etdirmeğe kâdire olur mu?

el-Cevâb: Olur.44

el-Mesele: 13

Hind Zeyd’in meczûm (cüzzamlı) idiğini bilmeden nefsini tezvîc eylese Hind

vâkıfe (durumu anlamak) oldukda râziye olmayup kadıya tefrîk etdirmeğe kâdire olur

mu?

40 Şayet adam karısına, “nefsini boşa” dese, kadın da oturduğu yerden kalksa, emir batıl olur. Şayet karısına, “istersen nefsini üç kere boşa” dese, o da “bir sefer boşadım” dese, “istedim” demedikçe bir şey olmaz, (talak vâki’ olmaz) çünkü talakın vâki’ olması üç sefer istemesine bağlıdır. O da mevcut olmamıştır. ( Câmiu’s- sağir, bab: Meşiyyetü’t- talâk) 41 eş-Şeybânî, Câmiu’s-sağîr, Beyrut, Meşiyyetu’t-talâk, c. I, s. 210 -211. 42 Adam uygun olmayan bir ilaç içse, bilincini kaybedip başı ağrısa, ağrıdan dolayı ne yaptığını bilmese, bu durumda iken hanımını boşasa, talak meydana gelmez. (et-Tatarhâniyye, Talâk) 43 Bize göre, mehirden maksat şudur; o kocanın ödemesi gereken borcudur. Kocanın mehrini karısına vermesi, borcunu ödemesi anlamına gelir, boşaması anlamına gelmez. Çünkü borcu ödemek fiilen yapılan şeydir. Talak ise, fiille meydana gelmez sözlerle meydana gelir. 44 Şayet koca innîn ise, hâkim ona bir sene müddet verir. Şayet karısına yaklaşırsa, (cinsel ilişkide bulunursa) ne âla, yok eğer yaklaşmazsa; kadın ayrılmayı isterse, hâkim onları ayırır. (el-Bidâye, Kitâbu’t-talâk, bab: İnnîn)

16

el- Cevâp: Olmaz meğer kadı İmam Muhammed kavli ile amele me’mur ola.45

el-Mesele: 14

Zeyd sıhhatinde zevcesi Hind’i bâinen tatlîk etdikten sonra iddeti içinde Zeyd

fevt (kaybolmak) olsa Hind Zeyd’e varise (mirasçı) olur mu?

el-Cevâb: Olmaz.46

el-Mesele: 15

Zeyd marid (hasta) iken zevcesi Hind’i tatlîk edüp ba’dehû sıhhat bulup ba’dehû

Hind’in iddeti munkadiye olmadan Zeyd maraz-ı (hastalık) âhardan fevt olsa Hind

Zeyd’e varise olur mu?

el-Cevâb: Olmaz.47

el-Mesele: 16

Zeyd Hind'e var yıkıl git deyüp lâkin talâk murâd etmese Hind mübâne olur mu?

el-Cevâb: Olmaz.48

el-Mesele: 17

Zeyd zevcesi Hind’in babası Amr ile da’vâsından sulh oldukda sen de ve kızında

alâkam yokdur deyüp lâkin talâk niyet etmese Hind mübâne olur mu?

el-Cevâb: Olmaz.49

(Mesele: 17 Müellif asıl metne ekleme yaparak örnek vermiş, altı çizili cümle

müellifin kendi tasarrufu ancak bu ekleme manayı bozacak bir değişiklik değil.)50

رجل قال المراتھ لم یبق بینى و بینك عمل لم تطلق اال ان ینوي انھ لم یبق النكاح ولو

قال ال حاجة لي فیك و ھو ینوي الطالق لم یكن طالقا الن اللفظ ال یحتملھ ونوي بھ

ایقاع الطالق تطلق النھ حینئذ نوي م یحتملھ لفظھ el-Mesele: 18 45 Kocada cüzzam varsa, İmam Ebu Hanife ve Ebu Yusuf’a göre, kadının muhayyerliği yok. İmam Muhammed’e göre kadının muhayyerliği var. ( el-Bidâye, önceki babla aynı) 46 Adam karısını sağlığında bir bâin talak boşarda, sonra ölürse kadın ittifak ile mirasçı olamaz ( Fethu’l kadîr, Kitâbu’t-talâk, bab: İddet) 47 Hasta adam cinsi münasebette bulunduğu karısını bâin talakla boşasa, sonra bu hastalığından iyileşse, kadın iddet beklerken adam başka bir hastalıktan dolayı ölse, kadın adama mirasçı olamaz. Çünkü adam ilk hastalıktan kurtulmuş, iyileşmiştir. (Velvâlicî, Talâk) 48 Dedi ki, diğer kinayelerle talaka niyet ettiğinde bir bâin talak olur. Örnek, onun git vb. sözü gibi. Ancak müzâkere’i-talâk esnasında, örneğin; “bâin, haram, emrin elimdedir, seç” gibi lafızlar kullandığında bu lafızlardan talak murad edildiği açıktır. Bu lafızlarla talak vâki olur. Ancak bu lafızlarla başka bir şeye niyet ederse, diyâneten Allah ile kendi arasında talak meydana gelmez. Dedi ki, müzâkere’i-talâk halinde kinaye lafızlar talakı reddetmeye elverişsiz ise ( emrin elindedir, haram, bâin gibi) kazaen tasdik olunmaz. Cevaba ve redde elverişli ise ( çık git, kalk gibi ) adam tasdik olunur.(el-Hidâye, Talâk) 49 Adam karısına “ seninle benim aramda bir iş kalmadı” dese talak meydana gelmez; ancak bununla talaka niyet ederse talak meydana gelir. Adam, karısına talaka niyet ederek, “ Sana ihtiyacım yok” dese, talak meydana gelmez. Çünkü bu lafızla talakın oluşma ihtimali yoktur. (Velvâlicî, Kinâyêtu’t-talâk) 50 Velvâlicî, (2003), Fetâva’l-Velvâlicî, Kinâyêtu’t-Talak, c. III, s. 18.

17

Zeyd zevce-i medhûlun bihâsı Hind’e benden boş ol dedikden sonra Zeyd

Hind’e iddeti içinde üç talâk boş ol dese Zeyd Hind’i bilâ hulle (çözüm olmaksızın)

tezevvüce (evlenmek) kâdir olur mu?

el-Cevâb : Olmaz.51

el-Mesele: 19

Zeyd zevcesi Hind-i hâmili üç talâk ile tatlîk eylese Zeyd hulle etdirmeden

Hind’i tezevvüc caiz olur mu?

el-Cevâb: Olmaz.52

(Mesele: 19 Müellif, cevaba uygun kaynak göstermemiş. Cevapta, hulle

yapmadan tekrar nikah kıyılmayacağına dair fetva veriliyor, kaynakta ise talakın

geçersiz olduğuna dair bir örnek veriliyor.)53

el-Mesele: 20

Hind’in zevci Zeyd’den üç defa kelime-i küfür sâdır olsa Zeyd tecdîd-i

(yenilemek) îman etdikden sonra Hind’i bilâ-hulle tezevvüc etmek caiz olur mu?

el-Cevâb: Olur.54

(Mesele: 20 Müellif, nakil yaparken asıl kaynaktaki bir kelimeyi atlamış ( عنده)

ancak bu önemli bir kelime, o kelime olmayınca zikredilen meselenin Ebû Hanîfe’nin

görüşü olduğu anlaşılmıyor.)55

Varak 79 a

el-Mesele: 21

Zeyd sıhhatinde zevcesi Hind’i bâinen tatlîk etdikden sonra iddeti içinde fevt

olsa Zeyd Hind’e vâris olur mu?

el- Cevâp: Olmaz.56

51 Sarih lafız sarih lafıza birleşir. (el-Kâfi, Kinâyêtu’t-talâk) 52 Câmiu’l- Fusûleyn ’de şöyle geçer; adam karısını, hamileyken üç talak boşasa , talakın kesinlikle geçersiz olduğuna hükmedilir, aynen bazı mezheplerde üç talakın birden yapılmasının geçersiz olduğu gibi. (el-Bahru’r-râik, Evêilu’t-talâk) 53 İbn Nuceym, el-Bahru’r-râik, Beyrut, Talak, c. III, s. 257. 54 Bir adam birkaç kez dinden çıkıp her seferinde yeniden Müslüman olsa ve Ebu Hanife’nin kavline göre tekrar nikah yapsa, hanımı ikinci bir kocayla evlenmeye gerek kalmadan kendisine helal olur. Çünkü dinden dönmek talakı gerektirmez. (Kâdıhân, bab: Mürted) Şayet bu irtidatlık ve adamın kafir olması ile ilgili soruda, aklında bir kuşku oluştuysa bize göre dinden çıkmakla kafir olmak arasında fark vardır. Şöyle derim; âlimler der ki; şeriattaki irtidat, İslam dininden dönmektir. Küfür ise, imanın zıddır. Bu iki tariften şöyle bir sonuç ortaya çıkar. Allah’u Teâlâ’yı inkar etmekle olan irtidatla, O’nu inkar etmeksizin olan irtidat arasında umum husus mutlaklık vardır. Şöyleki; küfür, mürtedi ve asli kâfiri kapsar, irtidat ise aslî kâfiri kapsamaz. Bu kişi hakkında o, İslam dininden döndü denilemez. Benim bu söylediklerimi el- Bedâyî isimli kitapta destekler. el-Bedâyî’de şöyle denilir; “riddetin rüknü, imandan sonra bile bile dileyle küfür kelimesini söylemekle gerçekleşir.” 55 el-Ferğânî, (h. 1310), Kâdıhân, Beyrut, Mürted, c. III, s. 581. 56 Adam sağlığında karısını boşar da sonra ikisinden birisi ölürse, diğeri ona mirasçı olamaz. (Fethu’l-kadîr, Talaku’l-marîd)

18

(Mesele: 21 Müellif, asıl metindeki altı çizili kelimeyi atlamış, manada eksiklik

olmuş.)57

لو طلقھا في الصحة في كل طھر واحدة ثم مات أحدھما لا یرثھ الآخر el-Mesele: 22

Zeyd marad-ı mevtinde (ölüm hastalığı) zevcesi Hind’i rızâsınsız bâinen tatlîk

etdikden sonra iddeti munkadiye olmadın Zeyd fevt olsa Hind Zeyd’e vârise olur mu?

el-Cevâb: Olur.58

el-Mesele: 23

Zeyd zevcesi Hind’e müzâkere-i talâk (boşama konuşmaları) esnasında irâdetin

elinde olsun dedikde Hind dahî nefsini tatlîk eylese Hind mübâne olur mu?

el-Cevâb: Olur.59

el-Mesele: 24

Hind zevci Zeyd’e sana avrat olmam dedikde Zeyd öyleyse benim avratım

yokdur dese böyle demekle Hind boş olur mu?

el-Cevâb: Olmaz60

el-Mesele: 25

İkrâh (zorlama) ile olan talâk vâki’ olur mu?

el-Cevâb: Olur.61

el-Mesele: 26

Zeyd Hind’i altı ay bırakup âhar diyâra giderse mübâne olmak şartıyla tezevvüc

edüp ba’dehû Zeyd Hind’i bırakup ahâr diyarı gidup altıaydan ziyade zaman mürûr

edüp gelmese Hind Zeyd’den mübâne olur mu?

57 İbn Humâm, (h. 1315), Fethu’l-kadîr, Talaku’l-marîd, c. III, s. 150. 58 Adam karısını maraz-ı mevtinde bir bâin talak boşar ve kadının iddeti bitmeden adam ölürse kadın adama mirasçı olur. (el- Bidâye, Talaku’l- marîd) Bundan kastedilen şudur; adam karısına sormadan onu boşadığı için böyledir. Ancak karısına sorarak boşamışsa kadın mirasçı olamaz. Çünkü kadın hakkının düşmesine razı olmuştur.(el-Haddâdî, Talâk) 59 Adam karısına, “emrin elindedir” dese, kadında kendisini boşasa, kadın ric’î olarak boşanmış olur. (Kenz, Talâk) 60 Kadın, kocasına “benim kocam yoktur” dese, kocası da talaka niyet ederek “doğru söyledin” dese, Ebû Hanîfe’nin görüşüne göre, talak meydana gelir. (Kâdıhân, Kitabu’t-talâk) Adam talaka niyet ederek, “ benim karım yoktur” dese, talak meydana gelmez. Şayet kadında “ benim kocam yoktur” dese, kocası da “evet” derse, onun bu cevabı, “benim karım yoktur” sözü gibi aynı manaya gelir. (el-Fetâvâ) Ebû Hanîfe’ye göre talak meydana gelir. Adam talaka niyet ederek, “ ben senin kocan değilim” dese, talak meydana gelir. (el-Attabiye, Talâk, fasıl: III) Adam, karısına “ benim karım yoktur” veya “ ben senin kocan değilim” dese, veya kendisine “ senin karın var mı?” denilse, adam talaka niyet ederek, “yok” dese, Ebu Yusuf ve Muhammed’e ihtilaf ederek Ebû Hanîfe’ye göre, talak meydana gelir. Bu ihtilafa binâen kadın, kocasına “ benim kocam yoktur” dese, adam da talaka niyet ederek, “doğru söyledin” dese, talak meydana gelir. (ez-Zahîriyye, Kinâyêtu’t-talâk) 61 Adamı, başka birisi karısını boşaması için zorlasa, adam da karısını boşasa, talak meydana gelir. (el-Bidâye, İkrâh)

19

el-Cevâp: Îcap (ilk söyleyen, ilk teklif eden) Zeyd tarafından olup şart-ı mezbur

(söylenilen, anılan şart) ile kabûl (ilk teklifte bulunana bir şekilde cevap vermek) Hind

cânibinden oldu ise olmaz eğer şart-ı mezbûr üzere îcab Hind tarafından olup kabûl

Zeyd tarafından oldu ise olur.62

el-Mesele: 27

Cünûn-u mutbîk (devamlı delilik) ile mecnun (deli) olan Zeyd zevcesi Hİnd’i

cünûnu halinde bâinen tatlîk eylese talâk vâki’ olur mu?

el-Cevâb: Olmaz.

-Bu surette Zeyd ifâgat (ayılma, aklı başına gelme) bulundukdan sonra dört ay

murûrunda Hind-i mezbureyi talâk-ı selâse ile tatlîk eylese Zeyd Hind’i bilâ hulle

tezevvüc etmek câiz olur mu?

el-Cevâb: Olmaz.63

Varak 79 b

el-Mesele: 28

On yaşında olan Zeyd-i sağîr zevcesi Hind’e benden üç talâk boş ol dese Hind

boş olur mu?

el-Cevâb: Olmaz.64

el-Mesele: 29

Zeyd medhûlun bihâ zevcesi Hind’e mütevâliyeten (ardı ardına) bâin talâk boş ol

bâin talâk boş ol bâin talâk boş ol dese Zeyd Hind’i bilâhulle tezevvüc etmek câiz olur

mu?

62 Adam bir kadınla emri elinde olmak üzere evlenirse; İmam Muhammed, Câmiu’s-sağir adlı kitabında nikahın caiz, kadının boşama hakkının olmadığını söyler. Bu konu el-Fetâvâ’da da zikredildi. Hasan b. Ziyad’dan naklonuldu; adam bir kadınla onu on güne kadar boşamak üzere evlenirse bu nikah caiz, talak batıldır. Fakîh Ebu’l-Leys şöyle dedi; koca “ boşamak, senin hakkın olmak üzere seninle evlendim” diye, söze ilk önce başlarsa veya kadın önce söze başlayıp “ talak hakkı benim olmak üzere seninle evlendim “ derse, koca da bunu kabul ederse nikah caizdir ve talak meydana gelir. Kocanın söze başlamasıyla nikahdan önce talakı meydana getirir ki, bu sahih değildir. Ancak sözün başlangıcı kadın tarafından olursa, tefvîd nikahdan sonra olur. Çünkü koca, kadının kelamından sonra kabul ettim demiştir. Cevap ise sorudaki şeyin iadesini kapsar. Sanki adam kadına; boşamak senin hakkındır, bunu kabul ediyorum demiştir.( Kâdıhân, fasıl: en-Nikâh’u ale’ş-şart) 63 Mecnûnun talakı vâki olmaz. (el-Bidâye, Talâk) Hür kadınlarda eğer meydana gelen talak üçüncü talak ise başka bir koca ile sahih bir nikah yapmadıkça ve duhul olmadıkça, akabinde ikinci koca da boşamadıkça, ilk kocaya kadın helal değildir.(el-Bidâye, Talâk) 64 Sabînin talakı meydana gelmez. (el-Bidâye)

20

el-Cevâb: Olmaz.65

el-Mesele: 30

Zeyd zevce-i medhûlun bihâsı Hind’e ihtiyârın elinde olsun dedikte Hind dahî ol

mecliste nefsini ihtiyar ve tatlîk edüp ba’dehû Zeyd Hind’e iddeti munkadiye olmadan

üç talâk boş olsun demiş olsa Zeyd Hind’i bilâhulle tezevvüc etmek câiz olur mu?

el-Cevâb: Olmaz.66

el-Mesele: 31

Hind zevci Zeyd’den beni tatlîk-i bâin ile tatlîk etdin deyü da’vâ ve Zeyd inkâr

edüp Hind müddeâsını isbat edemese Zeyd yemin edecek Hind ile ezvâc muâmelesine

şer’an kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur ammâ talâk bâin vâki’ ise Hind temkin (güvenmek) etmeyüp

zinadan ihtiraz (korunmak) lazımdır halas (kurtulmak) mümkün olmazsa mutlakan

taâmına zehir katmak tecvîz olunmuştur.67

el-Mesele: 32

Zeyd sekrân iken zevcesi Hind’e benden dokuz talâk boş ol dese Hind kaç talâk

boş olur?

el-Cevâb: Üç talâk boş olur.68

el-Mesele: 33

Hind zevci Zeyd’e beni tatlîk eyle dedikde Zeyd Hind’e benden inşallah bâin

talâkla boş ol dese Hind Zeyd den boş olur mu?

65 Onun kaynağı şudur; “bâin talak boş ol” sözü sarihtir. Sarih sarihi kapsar, “el-Kâfi” ve “Fethu’l-kadîr” de geçtiği gibi. Talakı bânlik ile vasıflandırmak, Burhâni’nin “el-Muhît” ve “ez-Zahîra” da açıkladığı gibi onu sarih olmaktan çıkarmaz. Burhani şöyle der; adam karısına “ bâin olarak sen boşsun “ dese, bir talak meydana gelir. Bâin vasfını eklemeseydi, “ sen boşsun” sözü ile de talak meydana gelirdi. Bâin sözünü kullanarak talakın meydana gelmesini sağlamlaştırıyor. Biz de bu yüzden burada bâin lafzı ile vasıflandırmak dedik. Bizim, “ bir bâin talakla boş ol” sözümüzle, “ bâin talakla boş ol” sözü aynı manaya gelmektedir.” 66 Onun kuralı şudur; âlimler seçmekle meydana gelenin bâin olduğunu açıkladılar. Bizim bu görüşümüz “Fethu’l-kadîr” de daha önce geçti. 67“el-Fetâvâ” da şöyle geçer; kadın, kocasının kendisini üç talak boşadığını duysa, kadın kocasını öldürmekle kendini kocasından koruyabilecekse, kocasının kendine yaklaşacağını anladığını an kocasını öldürebilir. Ancak onu bizzat kendisi değil de ilaç vererek öldürmesi gerekir.(el-Hulâsa, Kitabu’t-talâk, el-harâm-u ve’l-ibâha) 68 Sarhoşun talakı geçerli olur, karısına onbir kere boşsun dese de, üç talak meydana gelir. (Kâdıhân, fasıl: Kubeylu’l-kinâyêt)

21

el-Cevâb: Olmaz. İstisna mukaddem oldukda talâk vâki’ olmamak üzere İmam

Ebu Yusuf aleyhirrahmet kavli ile amel olunur. Kâdıhan da ve’l –Fetva alâ kavlî Ebî

Yusuf ve’l –Hulâsa da ve kavli Ebi Yusuf esahhu ve bihî ne’huzu denilmiştir.69

el-Mesele: 34

Zeyd zevcesi Hind’e sen bana haramsın dese Hind Zeyd’den mübâne olur mu?

el-Cevâb: Olur.70

(Mesele: 34 Müellif, nakil yaparken konuyu asıl kaynaktaki lafza bağlı

kalmadan, mefhum olarak nakletmiş ve özetlemiş.)71

Varak 80 a

el-Mesele: 35

Zeyd zevcesi Hind’e hitâp edüp avrat ben seni boşadım dese Hind iki talâk boş

olur mu?

el-Cevâb: Olur.72

el-Mesele: 36

Zeyd zevcesi Hind’e senden geçdim dese Zeyd dahî bende senden geçdim dese

Hind Zeyd’den mübane olur mu?

el-Cevâb: Talâk niyet etdiyse olur.73

el-Mesele: 37

Zeyd zevcesi Hind’e biğayrı hak darb eder olmağla hâkim Zeyd’e Hind’i biğayri

vech (olması gerekenin aksine) darb itme şer’ (din) böyle der dedikde Zeyd ben şer’

bilmem döğerim dese Hind Zeyd’den mübâne olur mu?

el- Cevâp: Olur.74

69 Şayet adam, karısına “inşallah sen boşsun” dese, Ebu Yusuf’un kavline göre kadın boşanmış olmaz. Muhammed’din kavline göre kadın boşanır. Fetva ise Ebu Yusuf’un kavline göredir. (Kadıhan, Talâk, ta’lik) Şayet adam karısına; “ inşallah sen boşsın” dese, Ebu Yusuf’un kavline göre, kadın boşanmış olmaz. İmam-ı Muhammed’in kavline göre kadın boşanır. Ebu Yusuf’un kavli daha sahihtir. Biz de onu alıyoruz. (el-Hulâsa, Talâk: VI) 70 Adam, karısına “sen bana haramsın” derken, bundaki niyeti ona sorulur. Bu İmam Muhammed’in kitaplarında ve “Nevâdir” de zikredilmiştir. Âlimlerimiz “sen bana haramsın” sözünde, örf hükmünce niyet etmese bile talakın meydana geleceğine dair fetva vermişler.(ez-Zahîratu’l-Burhânî, Talâk, IV) Belh âlimlerinden rivayet olunmuştur; “sen bana haramsın” sözüyle niyet etmişse, kadın boşanmış olur. Şemsu’l-Eimme el-Halvânî; örfen bu kullanış yaygınsa, boşamaya niyet etmese bile kadın boşanmış olur. Bazı zamanımız âlimleri de; “boşamaya niyet etmese de talak meydana gelir, çünkü bu sözün kullanımı kadınlar hakkında çoğalmıştır”, demişlerdir.(Muhîtu’l-Burhânî) Şemsu’l-Eimme “Fetâvâ”sın da şöyle der; adam karısına “ sen bana haramsın” dese, “haram” dan kasıt “talak” tır. Talaka niyet etmese bile talak meydana gelir. İmam Zahîruddîn el-Merğînânî der ki; niyetin şart olmadığını söylemiyor değilim, örfen o niyet etmiş gibidir.(el-Hulâsa, Kinâyêt, II) 71 İbn Mâze el-Buhârî, el-Muhîtu’l-Burhânî, Beyrut, c. III, fasıl: 4, s. 372. 72 Adam, karısına “seni boşadım” dese, iki talak meydana gelir.(Kâdıhân, Talâk) 73 Bunun benzeri önceki soruda geçti. Soru farklı olduğu için bizim tarafımızdan burada tekrar zikredildi. 74 Hâkim, davalıya, şeriat böyle emretmez, niye dövdün dese, davalı da ben şeriat dinlemem dese bu sözüyle o kâfir olur.(Câmiu’l-fusûleyn, fasıl: XXXVIII)

22

el-Mesele: 38

Zeyd Amr-ı Müslime bre kâfir deyu şetm etdikde Amr kabul etmem deyup lâkin

kâdıya götürüp ta’zir (ceza) etdirmese Amr’ın zevcesi mübâne olur mu?

el-Cevâb: Olmaz. 75

el-Mesele: 39

Hind kâdıya varup zevcim beni darb eder deyu şikâyet etdikde kâdı Zeyd’e

Hind’i niçün darb edersin etme dedikde Zeyd döğerim yine döğerim dese Hind

Zeyd’den böyle demekle mübâne olur mu?

el-Cevâb: Olmaz.76

el-Mesele: 40

Zeyd’in zevcesi Hind izinsiz babası evine gitmekle gazap edüp ben seni istemem

var sağlık ile deyup lâkin talâk niyet eylemese Hind mübâne olur mu?

el-Cevâb: Olmaz.77

el-Mesele: 41

Zeyd zevcesi Hind’i nâim (uyuyan) iken tatlîk eylese Hind Zeyd’den boş olur

mu?

el-Cevâb: Olmaz.78

el-Mesele: 42

Zeyd zevcesi Hind’e cehren (açık) ve muttasılen (bitişik) inşêallah irâdetin

elinde olsun dedikde Hind nefsini tatlîk etdim dese Hind Zeyd’den mübâne olur mu?

el-Cevâb: Olmaz.79

el-Mesele: 43

75 Bu sorunun cevabı açıklanmıştı, ancak mefhumu iyi anlaşılsın diye tekrar naklediyorum. Küfürle ithâmı kabul etmeyen adam, kendisine küfür isnad edildiğinde sussa ve kendi kendine buna razı olsaydı, ve o yerden ayrılıp gitseydi, adam kâfir olurdu. Câmiu’l-fusûleyn’in küfür lafızları bölümünde aynı şey açıklanmıştır. Kişinin kendisinin küfrüne razı olması küfürdür, burada tehlike olduğu için naklettim. Bu türlü bütün sorularda dinleyenin zihnindeki karışıklıkları açıklamak gerekiyordu. 76 Bizce onun kuralı şudur; adam şeriate karşı gelmemiş hâkime karşı gelmiştir. İmam Burhâni’nin de açıkladığı gibi hâkime karşı gelmek küfrü gerektirmez. Hâkim, ona “bu yaptığın şeriate aykırı” dese, o da, “şeriat dinlemem döverim” dese, şeriate karşı geldiği için kâfir olur. Hâkime karşı gelseydi bu durumda kâfir olmazdı. Kâfir olmadığı içinde karısı boşanmış olmaz. Çünkü ayrılığın meydana gelmesi küfürle olur. 77 Şayet adam karısına git dese, adam talaka niyet etmişse kadın boş olur. Ancak bu söz müzâkere-i talak esnasında olursa kazâen talak vâki olur, diyâneten kendi ile Allah arasında talak vâki olmaz.(el-Bidâye, Kinâyêt) 78 Uyuyanın talakı geçerli olmaz, çünkü onun tercihi ortadan kalkmıştır. (Mecmea’l-bahreyn) 79 Adam, karısına inşêallah lafzına bitişik olarak, “sen boşsun” dese, talak vâki olmaz. Çünkü adam belirsiz bir şeyi şart suretinde getirdi. Şartın içeriği bilinmiyor, dolayısıyla meşrûtta meydana gelmiyor. Peygamberimiz (sav) şu sözünden dolayı; “Bir kimse karısını boşamaya veya kölesini âzad etmeye yemin eder de bu yeminine bitişik olarak Allah (cc) dilerse dese söylediklerini yapmaması halinde yeminini bozmuş olmaz.” (el-Hidâye, fasıl: İstisnâ)

23

Zeyd zevcesi Hind’e menzilimde durma bana nâmahrem oldun dese böyle

demekle Hind Zeyd’den mübâne olur mu?

el-Cevâb: Olur.80

el-Mesele: 44

Zeyd fulân fi’li işlersem kelime üzerime olsun deyu şart eylese ol fi’li işledikde

zevcesi mutallaka (boşanmış) olur mu?

el-Cevâb: Talâkda müteâraf olıcak olur81

Varak 80 b

el-Mesele: 45

Zeyd zevcesi medhûlun bihâsı Hind’e ben sana talâk verdim boş ol boş ol boş ol

dese Hind kaç talâk boş olur?

el-Cevâb: Üç talâk boş olur82

el-Mesele: 46

Zeyd zevcesi Hind’e enti tâlikun selâsen dese Hind Zeyd’den kaç talâk boş olur?

el-Cevâb: Üç talâk.83

el-Mesele: 47

Zeyd zevcesi Hind’e gazap edüp var yıkıl git deyup elinden yapışıp taşraya kosa

Hind Zeyd’den mübâne olur mu?

el-Cevâb: Talâk niyet etdi ise olur.84

el-Mesele: 48

Zeyd âhar diyâra gidip ba’dehû ol diyardan zevcesi Hind’e şimden sonra bana

lâzım değilsin senden ferâğat etdim deyup muanven mersûm mektup yazup irsâl etmiş

olsa Hind Zeyd’den mübâne olur mu?

el-Cevâb: Talâk niyet etdi ise bâin talâk boş olur.85

el-Mesele: 49

80 Bize göre, bu sorunun cevabı, “sen haramsın” diyenin bu sözünden çıkarılan hükümle açıklanır. 81 Rum memleketinden bir adam, “şöyle yaparsam kelime üzerime olsun” dese, bu yemin talaka hamledilir. Çünkü o söz onlarca talak için kullanılır.(Câmiu’l-fusûleyn, bab: XXIII) 82 Bize göre onun kuralı şudur; onun “boş ol” sözü, bizim “kûnî tâlikan” sözümüzle aynı manaya gelir, “sen boş ol” sözü gibi bir lafız kullanarak bir kere söylemişse bir, üç kere söylemişse üç talak meydana gelir. 83 Şayet adam karısına , “sen üç hariç üç talak boşsun” dese, üç talak meydana gelir.(Hizânetu’l-ekmel, Talâk) 84 Adam karısına, talaka niyet ederek “git” dese kadın boşanmış olur. Özet olarak (el-Bidâye) 85 Bize göre onun kuralı şudur; daha önce geçtiği gibi o lafız kinâye sözlerdendir, kinâyeler ise niyete ihtiyaç duyar.

24

Zeyd cüzzam marazına mübtelâ oldukda zevcesi Hind nefsini Zeyd’den tefrîk

murâd eylese hâkimu’ş-şer’ olan Amr’a İmam Muhammed kavliyle amel etmek üzere

emr-i âlî vârid olıcak Amr mûcebince Hind’i Zeyd’den tefrîka kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.86

el-Mesele: 50

Zeyd zevcesi Hind’e hîn-i i’tizarda kâfir idim Müslüman oldum dese Hind

Zeyd’den mübâne olur mu?

el-Cevâb: Ba’zı meşâyıh katında olmaz.87

(Mesele: 50 Müellif, asıl kaynakta olmayan ve manayı değiştirecek bir kelime

eklemiş.)88

el-Mesele: 51

Zeyd’e Amr ile da’vandan sulh ol denildikde Zeyd talâk yemin etmiş değil iken

Amr ile sulh olmamağa talâka yemin eyledim dedikden sonra Amr ile sulh olsa zevcesi

Hind boş olur mu?

el-Cevâb: Olur.89

(Mesele: 51 Müellifin zikrettiği ibare asıl metinde yok.)90

el-Mesele: 52

Zeyd maraz-ı mevtinde zevcesi Hind’i bâinen tatlîk etdikden sonra iddeti

munkadıye olmadan fevt olsa Hind Zeyd’e vârise olur mu?

el-Cevâb: Hind’in rızası yoğiken tatlîk etdi ise vârise olur.91

el-Mesele: 53

Zeyd zevcesi Hind’e bir dahî sana cimâ (cinsel birleşme) edersem Allah’a şerîk

tutmuşlardan olayım dedikden sonra bir sene murûr edüp Zeyd Hind’e cimâ etmese

Hind Zeyd’den bihükmi’l-îlâ mübâne olur mu?

86 Bu sorunun cevabı daha önce geçti, sorudaki farklılıktan dolayı burada tekrar ettim. 87 Alâuddîn Tercumâni’ye göre; özür beyan ederken “kâfir idim sonra müslüman oldum” dese kâfir olmaz, sözü tahkîk değildir. Buhâri’ye göre kâfir olur.(Gunye, Siyer) 88 ez-Zâhidî, (ts. yazma), Gunyetu’l-munye li tetmînil-ğunye, KBYEK, demirbaş no: 806, c. I, s. 81. 89 Bir adamı bir topluluk şarap içmeye çağırsa, adam “şarap içersem karım boş olsun diye yeminim var” dese, sonra söylediği bu sözü yalanlayarak akâbinde şarap içse, karısı boşanmış olur.(Gunye, Talâk) 90 ez-Zâhidî, age.,Talâk, s. 105. 91 Bunun benzeri daha önce geçti. Rızâ olmaksızın kaydında bir fayda vardır. Bize göre vâris olunacağı hatırlatıldı. Adam karısını ölüm hastalığı olduğu anda bâin talakla boşasa ve akabinde ölse, kadın da iddetini tamamlamadıysa, kadın adama mirasçı olur.(el-Bidâye, Talaku’l-marîd)

25

el-Cevâb: Olur.92

el-Mesele: 54

Zeyd’in zevcesi Hind’in hamli zuhûr etdikde Zeyd Hind’e hamlin benden

değildir dese Zeyd’e liân lâzım olur mu?

el-Cevâb: Olmaz.93

(Mesele: 54 Müellif, altı çizili cümleyi tamamen yanlış yazmış, mana bozulmuş,

konuyla alakasız bir mana ortaya çıkmış.)94

وإذا قال الزوج لیس حملك مني فلا لعان بینھما Varak 81 a

el-Mesele: 55

Zeyd Hind-i bikri (bakire) tezevvüc edüp iki sene bir yerde olup halvet-i sahîha

bulunup lâkin Zeyd innîn olmağla vatîe ve cimâa kâdir olmayup Hind mufârakat

(ayrılık) murâd eylese hâkim beynlerini (aralarını) tefrîk itmeğe kâdir olur mu?

el-Cevâb: Eğer Hind vakt-i akdde bilmeseydi Zeyd adem-i vusûli ikrâr ederse

hâkim bir sene te’cil edüp vâsıl olursa febihâ olmazsa Hind taleb edecek tefrîk eder.95

(Mesele: 55 Müellif, kaynak olarak “el-Hidâye” kitabını göstermiş ancak asıl

metinde olmayan bir cümle zikretmiş.)96

el-Mesele: 56

Zeyd zevcesi bikr-i bâliğâyı ba’de’l-husûmet inat içün adem-i vusûli i’tiraf

etmekle hâkim bir seneye te’cil edüp sene tamamında adem-i vusûli Zeyd mu’terif

olucak hâkim Hind’i talebeyle Zeyd’den tefrîka kâdir olur mu?

Cevâb: Olur.

92 Adam, “şu işi yaparsam kâfir veya yahûdi veya puta tapan olayım” deyip, yeminini kâfir olmaya bağlasa, veyahutta “şu işi yaparsam yalancı olayım” diye yemin etse, bu kişi hakkında, kâfir olur diyenler ve olmaz diyenler olmuştur. Âlimler bu konuda ihtilaf etmiştir. İbn Şücêa Ebû Yusuf’dan bu şekilde yemin edenin kâfir olmayacağını nakletmiştir. Muhtâr olan görüş de budur. Aynı ifade el-Muhît ve ez-Zâhiriyye’de de geçer. Çünkü yalancılık yaygın hale gelmiştir. (el-Attâbiye, Evêilu’l-eymân) Adam, karısına “vallâhi sana yaklaşmayacağım” diye yemin ederse, o îlâ yapmış olur. Adam dört ay içinde karısına yaklaşırsa yeminini bozmuş olur, adama keffaret gerekir ve îlâ düşer. Çünkü yemini bozulmuştur. Dört ay bitinceye kadar karısına yaklaşmazsa kadın bâin talakla boşanmış olur. Şayet adam ebedi olarak yemin etseydi yemini devam ederdi, kadın boşanmış olduğu için yemini bozulmaz.(el-Hidâye, Îlâ) 93 Adam, karısına “karnındaki bizden filan kimseden değil dese”(el-Bidâye, Liân) 94 el-Merğînânî, (ts.), el-Bidâye, Beyrut, liân, c. II, s. 312. 95 Şayet koca innîn ise, hâkim, adama bir sene müddet verir ki hanımıyla cinsel ilişki kurabilsin, ancak ilişki kuramazsa, kadın ayrılığı isterse hâkim, onları ayırır. Adam karısıyla cinsel ilişkide bulunamadığını açıklasada durum aynıdır.(el-Hidâye, İnnîn) Kadın, adamın innîn olduğunu bildiği halde onunla evlenirse, kocasından ayrılmayı taleb edemez, çünkü bu halin onda olduğunu bildiği halde buna râzı olmuştu, ancak kadın adamın innîn olduğunu bilmese ve daha sonra buna râzı olmasa, ayrılmayı taleb edebilir. O zaman adama belli bir müddet verilir.(Ğâyetu’l-lisân) 96 el-Merğînânî, el-Hidaye, Beyrut, İnnîn, c. II, s. 313.

26

el-Mesele: 56-B

Bu sûretde hâkim Hind’i Zeyd’den tefrîk eylese mehr-i müsemmâsını (miktarı

evlenenler tarafından belirlenen mehir) Zeyd’den almağa kâdire olur mu?

el-Cevâb: Olur.97

(Mesele: 56 Müellif, asıl kaynaktaki altı çizili metni zikretmemiş, Parantez

içindeki cümle olmazsa cümlenin manasında eksiklik meydana geliyor, şöyle ki;

(iktidarsız adam kadınla halvet ederse ) kadın, mehrinin tamamını almayı hak eder.)98

ولھا كمال مھرھا إن كان خلا بھ فإن خلوة العنین صحیحة) el-Mesele: 57

Zeyd zevce-i medhûla bihâsı Hind’i talâk-ı ric’î ile tatlîk etdikden sonra Hind’in

iddeti munkadıye olmadan Zeyd fevt olsa Hind Zeyd’e vârise olur mu?

el-Cevâb: Olur.99

el-Mesele: 58

Zeyd zevce-i medhûla bihâsı Hind’i talâk-ı ric’î ile tatlîk etdikden sonra Hind’in

iddeti munkadıye olmadan Hind fevt olsa Zeyd Hind’e vâris olur mu?

el-Cevâb: Olur.100

el-Mesele: 59

Zeyd zevcesi Hind’e gazâp edüp var sağlıkla bana gerekmezsin dese Hind

mübâne olur mu?

el-Cevâb: Talâk niyet etdi ise olur.101

el-Mesele: 60

Zeyd zevcesi Hind’e var sağlıkla git demekle Hind boş olmak za’miyle

(zannetmek) nefsini Amr’a tezvîc eylese Zeyd talâk niyet etmediğine yemîn edecek

Hind’i tefrîk etdirmeğe kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.102

el-Mesele: 61

97 Kadın, mehrinin tamamını almayı hak eder. Çünkü innîn’in halveti sahihtir.(el-Hidâye, İnnîn) 98 el-Merğînânî, (ts.), el-Bidâye, İnnîn, c. II, s. 314. 99 Adam, karısını ric’î olarak boşasa, kadın iddetli iken adam ölse, kadın adama mirasçı olur. Talakın, adam hasta veya sağlıklı iken olmasıyla bir şey fark etmez.(Kâdıhân, Talâk) 100 Aynı şekilde kadın iddetli iken kadın ölse, kocası ona mirasçı olur. Kâdıhân’dan rivâyet ettiğimiz son meselenin ardında. 101 Kinâyelerden olduğu için talaka niyet ederse, bâin talak olur. Daha önce açıkladığımız gibi. 102 Gazap halindeki kinâyeli boşamalarda, kocanın sözü doğru kabul edilir. Kinaye lafızlarda reddetmeye ve sövmeye ihtimali olduğu için niyeti inkar edebilir. Ancak iddetini say, kendin seç, emrin elindedir gibi kinâyeli lafızlarla söylerse niyetini inkar edemez.(el-Hidâye)

27

Zeyd Amr’a zevcen Hind’i tatlîk etdin mi dedikde Amr başı cehenneme gitsun

dese Hind Zeyd’den mübâne olur mu?

el-Cevâb: Talâk niyet etmişse olur103

el-Mesele: 62

Zeyd âhar diyâra giderken kayın atası Amr Zeyd’e kızım Hind’i tatlîk eyle

dedikde Zeyd nice dilersen öyle eyle deyup çıkup getdikden sonra Amr dahî gidup

ba’dehû meclis-i âharda Amr Hind’i tatlîk eylese talâk vâki’ olur mu?

el-Cevâb: Olmaz.104

Varak 81 b

el-Mesele: 63

Zeyd zevcesi Hind’i bir defa talâk-ı ric’î ile ba’dehû müracaat etdikden sonra

talâk-ı bâin ile tatlîk edüp ba’dehû tezevvüc etdikden sonra Zeyd’den kelime-i küfür

sâdır olup Hind mübâne olmağla tecdîd-i îmân eylese Hind’i bilâ hulle tezevvüc etmek

câiz olur mu?

el-Cevâb: Olur.105

el-Mesele: 64

Zeyd’in menzilinden bir miktar eşyâsı zâyi’ oldukdan sonra Zeyd zevcesi Hind’e

sen yitirdin deyu darb etdikde Hind’in babası Hind yitirdi demekle eğer ol eşyâyı Hind

yitirmediyse senden üç talâk boş olsun dese Hind ben yitirmedim deyu yemîn edüp

lâkin Zeyd Hind yitirdi deyu kavlinde musırr (ısrarcı) olsa Hind’in yitirmediği yeminle

sâbit olup vukûu talâka hükm olunur mu?

103 Mecmûu’n-Nevâzil’de şöyle geçer; kadın kocasına “sana ihtiyacım yok” dese, adam da “cehenneme git” dese, talak meydana gelir.(ez-Zahîratu’l-Burhânî, Kinâyêtu’t-talâk) Mecmûu’n-Nevâzil’de şöyle geçer; adam talaka niyet ederek karısına, “cehenneme git” dese, talak meydana gelir.(el-Hulâsa, Talak, fasıl: III) Bizim burada, Hulâsa sahibinin talakı niyetle kayıtlayarak nakletmesi, “ez-Zahîra” sahibinin talakın mutlak olarak meydana geleceğini söyleyerek nakletmesi hususunu açıklamamız gerekir. Çünkü ikiside bu sözlerini “Mecmûu’n-nevâzil”den nakletmişler, ikisinin arasını uyumlu hale getirmek gerekir. Ben, gerçeği bilmek ve onu ortaya çıkarmak Allah’ın yardımıyla olur, derim. Hidâye sahibi ve diğer âlimler şöyle der; bilinen üç lafız dışındaki kinâye sözler niyete ihtiyaç duyar. Ancak müzâkere-i talak esnasında kinâye sözler senin de bildiğin gibi niyete ihtiyaç duymaz. Hulâsa sahibinin naklini, müzâkere-i talak halinin dışındaki bir zamana hamletmek gerekir, çünkü o mutlak olarak söylemiştir, talakın olması için niyete ihtiyaç vardır. Fakat Zahîra sahibinin naklini müzâkere-i talak halinde söylenilen söze hamletmek gerekir. Çünkü kadın “ sana ihtiyacım yok” demiştir. Dolayısıyla bu konuşma esnasında niyete ihtiyaç yoktur. En iyisini Allah bilir 104 Kadının velîleri toplansa ve kocasından onu boşamasını isteseler ve konuşma uzayıp gitse, koca kızın babasına şöyle dese; “benden ne istiyorsan istediğini yapacağım” deyip, dışarı çıksa, kadının babası kızını boşasa, talak meydana gelmez. Çünkü yetki kocanın elindedir, yetki vermede kocanın elindedir. Talak ihtimal ile meydana gelmez. (Velvâlicî, Talâk, fasıl: V) 105 Küfür kelimesi kullanarak yapılan ayrılıkta, talak meydana gelmez. Kâdıhân’dan daha önce zikrettiğimiz gibi.

28

el-Cevâb: Olunmaz.106

el-Mesele: 65

Zeyd zevce-i medhûla bihâsı Hind’e üç defa irâdetin elinde olsun dedikde Hind

ol mecliste nefsini irâde ve tatlîk itmeyup ba’dehû Zeyd Hind’e benden boş ol dese

Hind’e iddeti içinde mürâcaat edüp tecdîd-i nikâh olunmadan Hind ile ezvâc

muâmelesine kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.107

el-Mesele: 66

Bir diyarda ve yuvada olan Zeyd Amr’ın oğlu Bekr’i bir cürmle (suç) ittihâm

(suçlamak) edüp ve habs edüp beşyüz ğuruş cerîmeye (ceza) kesdikde Amr varup

Bekr’i tahlîs içün Zeyd beşyüz ğuruş verüp ba’dehû Zeyd Amr’a meblâğ-ı mezbûru

kendiden da’va ve istirdâd (geri istemek) etmemeğe talâk-ı selâseye yemîn verdikden

sonra Amr’ın tarafından emrinsiz (görevlendirilmeden) Bişr Zeyd ile muhâsama

(davalaşma) ve meblâğ-ı mezbûru Amr Zeyd’den istirdâd ba’dehû kâdı huzurunda

murâfaaya (durumlarını anlatma) vardıklarında Amr yanlarınca gedüp kâdıya

mukaddemen oğlu Bekr’in cerîmesi içün Zeyd’in kendinden cebren beşyüz ğuruş alup

ba’dehû meblâğ-ı mezbûru da’va ve istirdâd itmemeğe kenduye talâk-ı selâseye yemîn

verdiğini hikâyet edüp kâdı dahî Amr’ın ne husus içün yanlarınca gelüp ve ğayrın

muhâsama etdiğini fehm edecek meblâğ-ı mezbûru Zeyd’den Amr’a hükm edüp

alıvermeğe kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.

el-Mesele: 66-B

Bu sûretde hükm-ü mezbûra binâen Zeyd meblâğ-ı mezbûru Amr’a teslîm eylese

şart-ı mezbûra binâen Amr’dan zevcesi Hind üç talâk boş olur mu?

106 Onun kuralı şudur; Yemin eden koca, karısının eşyaları zâyi ettiğini iddia eder ve bunda ısrarcı oluyorsa, yeminin bozulup bozulmaması yemin edenin iddiasına göre olur. Velvâlicî’nin fetvâsında açıklaması da böyledir.(Velvâlicî, Kitâbu’l-eymân, fasıl: XIII) Bir adam, kendince sıkıcı olduğuna inandığı ama diğer insanlarca sıkıcı olmadığına inanılan birisi için “o kimse sıkıcıdır” diye yemin etse, diğer insanlarca kabul edilen şeye niyet etmedikçe yemini bozulmaz. Çünkü yeminin gerçekleşmesi kişinin yemin ettiği şeyi açıkça bilmesiyle olur. Yoksa niyet ettiği şey onu bağlamaz bize göre. 107 Bize göre onun kuralı şudur; birincisi, boşama yetkisinin kadına verilmesi ile kadın kendisini boşamazsa talak meydana gelmez, önceki metinlerde açıklandığı gibi, ikincisi, sarîh bir şekilde boşamayla kadının iddeti devam ettiği süre içinde kocanın karısına dönme hakkı vardır, daha önce de açıklandığı gibi

29


(Mesele: 66 Müellif, asıl metinden kelimeler atlamış ve zamirleri yanlış

kullanmış.)109

Varak 82 a

el-Mesele: 67

Hind’i sağîreyi liebeveyn (anabababir) er karındaşı ve veliyyi akrabı olan Zeyd

mehr-i misliyle (bilirkişilerin belirlediği mehir miktarı, kendisiyle aynı konumda olan

kadınların aldığı mehir miktarı) kufuvvi (denk) Amr’a tezvîc etdikden sonra Hind bâliğa

oldukda hıyâr-ı bülûğuyla nefsini ihtiyâr ve işhâd edüp ba’dehû Amr müddet-i seferi

baîd âhar diyarda sâkin olmağla Hind kendi beldesi kâdısı huzûrunda hîn-i bülûğda

ihtiyârını isbât edüp yedinde kâdî-i mezbûrdan nakl olundukdan sonra nakl-i mezbûru

Amr’ın muvâcehesinde (karşı karşıya olma, yüzyüze görüşme) varup isbâta tarafından

Bekr’i tevkîl Bekr dahî Amr’ın beldesine varup ol beldede kâdısı huzûrunda yedinde

olan naklin vurûdunu bi’l-vekâle şuhûd tarîkeyle Amr’ın muvâcehesinde isbât edecek

Hind’i Amr’dan kâdıya tefrîk etdirmeğe kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.110

108 Güçlü zorba biri bir adamın malını zorla alsa ve adama, kendisinden aldığı maldan dolayı dâvâ açmaması için yemin ettirse, bu konuda şöyle bir çare var dediler; başka bir kimsenin zorba hakkında dâvâ açması ve esas mal sahibinin de o ikiseyle beraber hâkimin yanına gitmesi ve hâkime şöyle demesidir; zorba kişi bana şöyle şöyle yemin ettirdi ve hâkimin de niye üçüncü bir şahsın dâvâ açıp da kendisinin dâvâ açmadığını anlaması, böylece hâkim, zorla alınan malın asıl sahibine geri veriımesine hükmeder.(Kâdıhân, Eymân, Tahlîfi’z-zulmet) Bize göre yeminin bozulmaması şu kâideye dayanır; yemin, parayı geri almamak ve dâvâ açmamak üzere edilmişti, yemin eden, ne dâvâ açtı ne de parayı geri istedi. Bu durumda yeminin bozulması gerekir mi? “el-Hulâsa” da bu konuya işaret eden bir mesele zikredildi. Şöyle ki; adam borcunu bugün ödememeye yemin etse, ancak kendisinden zorla bu para alınsa, bu durunda yeminini bozmuş olmaz. Ancak borcu, isteyerek alma ve zorla alma ile bu ikisinin dışındaki bir şekilde alma arasında fark olduğu ortadadır. Örneğin; hâkimin hüküm vermesiyle de borç ödenir. Bu hüküm de şuna binâen verilir; yemin eden ya alacağını ikrâr eder veya ikrâr etmeksizin alacağı olduğu şeye delalet edecek bir talepte bulunur, böylece yemin edenin hakkı sabit olur. Hâkim’e gidip durumunu ona anlatmasıyla, yemini bozulmuş olmaz. Adam hâkime gitmemeye ve durumunu hâkime anlatmamaya yemin etmişti ki, bu ikisini yapmakla yemini bozulmaz. Bilâkis adam kendisini zorlayanı dâvâ etmeyeceğine ve ona verdiği parayı geri istemeyeceğine dâir yemin etmişti. Adam kendini zorlayanı ne dâvâ etmişitir ne de ondan alacağını istemiştir ki bu durumda adamın yemini bozulsun. Adam üçüncü bir kişi aracılığı ile dâvâ açmış ve alacağını istemiştir. Böyle yapmakla yemini bozulmaz, tıpkı bir adamın evlenmemeye yemin edip ancak fuzûli bir şahsın onu bir kadınla evlendirmesi, yemin eden adamın da buna fiilen icâzet vermesiyle yemininin bozulmaması gibidir. el-Hulâsa ve başka kitaplarda da böyle geçer. Hulâsa sahibi Nesefî’den nakleder; o şöyle der ; adam evlenmemeye yemin etse, sonra bir âlime gitse kendisine evlenmesi için cevaz verinceye kadar durumunu ona anlatsa ….. söz burada bitti. 109 el-Ferğânî, age., Eymân, Tahlifiz-zulmet, c. II, s. 11. 110 Had ve kısas cezaları dışındaki dâvâları bir hâkimin başka bir hâkime yazı yazarak bilgi vermesi istihsânen câizdir. Kıyâsen bunu yapmak câiz değildir, çünkü yazıyla anlatım söyleyerek anlatmaktan daha kuvvetli değildir. Başka hâkime sözle bildirilecek olsa, hâkim duyulan şeyle amel etmez, dâvânın yazıyla bildirilmesi daha iyidir.(el-Bahru’r-râik, Kazâ)Bütün haklarda ve husûmetlerde vekâlet câizdir.(el-Bidâye, Vekâlet)

30

(Mesele: 67 Müellif, altı çizili cümleyi atlamış manada daralma meydana

gelmiş.)111

والقیاس أن لا یجوز قولھ یكتب القاضي إلى القاضي في غیر حد وقود أي استحسانا

؛ لأن كتابتھ لا تكون أقوى من عبارتھ وھو لو أخبر القاضي الآخر في محلھ لم یعمل

فكتابتھ أولى بخبره el-Mesele: 68

Zeyd zevce-i medhûla bihâsı Hind’i ihtiyârı elinde olsun söyle deyu Amr’ı irsâl

edüp Amr dahî Hind’e söyledikde nefsini irâde ve tatlîk etmeyüp sükût eylese Hind

mübâne olur mu?

el-Cevâb: Olur.112

(Mesele: 68 Müellif, asıl kaynaktaki altı çizili metni (bununla talaka niyet

ederek veya kendini boşa dese ) cümlesini atlamış, böylece mana tamamen değişiyor.

Çünkü adam talaka niyet etmeden kendini seç dese bu sözle talak meydana gelmez.)113

el-Mesele: 69

Zeyd zevcesi Hind’i talîkâ-i vâhide ile tatlîka Amr’ı tevkîl etdikde Amr Hind’i

talâkât-ı selâse ile tatlîk eylese Hind’e talâk vâki’ olur mu?

el-Cevâb: İmam Âzam katında olmaz.114

el-Mesele: 70

Zeyd zevce-i medhûlun bihâsı Hind’e boş ol deyüp ba’dehû Zeyd’in anası

Zeyneb Hind’i döğdükde Zeyd döğme ben anı boşadım alâkamız yokdur dedikde

Zeyneb dinlemeyüp yine döğdükde Zeyd ben anı boşadım boşadım dese Zeyd Hind’i

bilâ hulle tezevvüc etmek câiz olur mu?

el-Cevâb: Ben anı boşadım boşadım demekle inşâ murâd etmeyecek olur.115

el-Mesele: 71

Hind zevci Zeyd’den mukaddemen (öncelikle, başlangıçta) şarab içersem

avratım üç talâk boş olsun deyü şart etdikden sonra şarab içmekle ben senden mutallaka

111 İbn Nuceym, (1993), age., Kaza, c. VII, s. 2. 112 Adam, karısına “seç” veya “emrin elindedir” dese, kadın aynı mecliste olduğu müddetçe kendisini boşayabilir. Şayet o meclisten ayrılır veya başka bir işle meşğul olursa bu yetki elinden çıkar.(el-Bidâye) 113 el-Merğînânî, age., Tefvîdu’t-talâk, c. I, s. 276. 114 Bir kişi, başka bir kimseyi, hanımını bir talak ile boşaması için vekîl olarak tayin etse, vekil de adamın hanımını iki veya üç talak ile boşasa, Ebû Hanîfe’ye göre iki imamın hılafına talak meydana gelmez.(Hizânetu’l-ekmel, Vekâlet) 115 Şayet adam, karısına “sen boşsun” dese, başka bir adam ona “sen ne dedin” dese, koca “onu boşadım veya o boştur dedim” dese, kadın kazâen bir talak boş olur. Çünkü adamın ikinci “onu boşadım” sözü diğer adamın sorduğu soruya cevap olarak verilmiş sözdür ki birinci boşamadan haber vermektedir.(ez-Zahîratu’l-Burhânî, Talâk, III)

31

oldum deyü da’vâ etdikde ben hîn-i şart-ı tekellümde inşêallâh demişdim deyü yemin

eylese tasdîk olunur mu?


el-Mesele: 72

Zeyd zevcesi Hind’e esnâ-i müzâkere-i talâkda nikâhını al ve durma hânemden

git deyüp esbâbını (elbiseler) ayırup Hind’i esbâbı ile ondan ihrâc etdikden sonra talâka

niyet etmemişdim dese tasdîk olunur mu?

el-Cevâb: Olunur.117

Varak 82 b

el-Mesele: 73

Birkaç kimesneler Zeyd’e zevcen Hind’in nafakasını niçin görmezsin

didiklerinde Zeyd benim avratım yokdur dese böyle demekle Hind Zeyd’den mübâne

olur mu?


el-Mesele: 74

Zeyd zevcesi Hind’i talâk-ı selâse ile tatlîk edüp ba’dehû Amr-ı sağîre Hind’i

nikâh edüp Amr kable’l-bülûğ Hind’i tatlîk eylese sahîh olur mu?


el-Mesele: 75

On iki yaşını itmâm (tamamlamak) edüp bülûğun iddia itmeyen oğlana hulle

câiz olur mu?

el-Cevâb: İdhâle kâdir ise olur bülûğunu i’tiraf etmeyince talâkı sahîh olmaz.120

el-Mesele: 76

Zeyd’in talâk-ı selâse ile mutallakası olan zevcesi Hind nefsini Zeyd’in abd-i

memlûk-ü Amr-ı kebîre Zeyd’in izniyle tezevvüc edüp Amr dahî tezevvüc ve vatîe

etdikden sonra Zeyd Amr’ı Hind’e hîbe (bağış) ve teslîm Hind dahî kabul ve kabz 116 Nesefî “Fetâvâ” isimli kitabında şöyle der; adam, istisnâ ettiğini iddia etse, kadın da “bilâkis sen beni boşamıştın” dese, kadının sözüne itibar edilir. Adam delil getirmedikçe onun sözüne bakılmaz.(Fethu’l-kadîr, Talâk, fasıl: İstisnâ) 117 Müzâkere-i talâk halinde çık, git, kalk, giyin, örtün ve buna benzer sözler gibi cevaba ve redde elverişli lafızlarda kocanın niyyetini inkar etmesiyle, kocanın sözü doğru kabul edilir.(el-Hidâye, Talâk, Kable’d-duhûl) 118 Adama, “karın var mı” denilse, o da talaka niyet ederek “karım yok” dese, Ebû Hanîfe’ye göre iki imamın hılafına talak meydana gelir.(ez-Zahîriyye, Talâk, fasıl: II) 119 Sabî’nin talakı vâki’ olmaz.(el-Bidâye, Talâk) 120 Sahih bir nikahda duhul mevcud olduğu için mürâhik sabînin talakı bülûğa eren gibidir.(el-Hidâye, fasıl: Tehillu bihi’l- mutallaka) “el-Câmi”de mürahik çocuk buluğa ermemiş ve cimaya güç yetiremeyen diye açıklanmıştır. “ el-Menâfi”de buluğ çağına yaklaşan diye, Şemsu’l-İslâm da “Fevâid” inde 10 yaşındaki çocuk diye açıklamıştır.(Fethu’l-kadîr, fasıl: muharrer)

32

(almak) edüp Amr’a mâlike olmağla nikâh münfesih (bozulmuş) oldukdan sonra Zeyd

Hind’i ba’de inkidâi’l-idde tezevvüc etmek câiz olur mu?

el-Cevâb: Olur.121

el-Mesele: 77

Zeyd talâk-ı selâse ile mutallakası olan Hind’i tahlîl içün Amr’a tezvîc edüp

ba’dehu Amr Hind’e dâhil oldukdan sonra tatlîkdan imtinâ (kabul etmemek, çekinmek)

eylese hâkim Amr’a tatlîk eyle deyü cebre kâdir olur mu?


(Mesele: 77 Asıl kaynaktaki şu lafızları(االصل ) kelimesini (االقد) kelimesiyle ve

(ال یقتضیھ) ve (انھ شرط فالنكاح) şart edatıyla değiştirmiş, ayrıca (اذا) şart edatını (ان)

kelimelerini yazmamış. Ancak biz tercümeyi müellifin yazdığı ibareye göre değil asıl

metindeki ibareye göre yaptık, böyle yapmasaydık, müellifin kendi lafızlarından doğru

mana ortaya çıkmıyordu.) 123

el-Mesele: 78

Zeyd’in zevcesi Hind Zeyd’in zevce-i âhardan olan oğlu Amr içün ben Amr’ı

bişehvet takbîl (öpmek) etdim deyüp Zeyd Hind’in an şehvet-i takbîlini inkâr eylese

Hindîn kavliyle Hind Zeyd’den tefrîk olunur mu?


121 Üç talakla boşanmış kadın, hulle yoluyla kocasına geri dönmek isterse; güvendiği bir kimseye bir mikdar para verir, o kişi o parayla mürâhik bir köle satın alır, kadın o çocukla iki şâhid huzurunda evlenir, çocuk kadınla cinsel ilişkiye girer, daha sonra çocuğu satın alan kimse onu âzad eder, böylece nikah batıl olur ve çocuk başka bir memlekete gönderilir.(el-Fetâvâ li’l-Burhânî, Talâk, Mesâilu’z-zevc) 122 Çarelerden biri de şudur; şayet kadın muhallilin boşamamasından korkarsa, ona şöyle demesi gerekir; “emrim elimde istediğim zaman kendimi boşamak üzere seninle evleniyorum”, adam da bu şartı kabul ederse, nikâh câizdir. Boşama hakkı kadının olur. Bu çare, cumhurun kabul ettiği görüşe göredir. Tahlîl şart koşulursa o şart batıldır, nikah ise sahihtir. Bazıları ise şartın sahih olduğu görüşündedir. Hatta muhallil talak yapmazsa talak yapmaya zorlanır. Bu görüş Ebû Hanîfe’den “Ravdatü’z-Zendeveysi ” adlı eserden naklolunmuştur. “Zâhiru’r-rivâye” kitaplarında bu görüşe rastlanmamaktadır. Bu rivâyete dayanmak, onunla hüküm vermek doğru değildir. Mezhebin kurallarının kendisine muhâlif olduğu, sıhhati zayıf bir rivâyettir. Çünkü tahlîlin, akdin gereği olmayan bir şart olduğunda şüphe yoktur. Akitler iki kısımdır. Birinci kısım; tümüyle bu şartların kendisini iptal ettiği akitler, örneğin; alış veriş vb. gibi. İkinci kısım, şartın batıl olup akdin aslının sahih olduğu akitler. Nikah fâsit şartlarla batıl olmayan akitlerdendir. Şart batıl olur fakat nikah sahihtir. Bu durumda tahlîlin batıl olduğu açıktır. Muhallil talaka zorlanamaz. (Fethu’l-kadîr, Talâk, fasıl: Tehillu bihi’l- mutallaka) 123 İbn Humâm, age., Talak, Tehıllu bihî’l-mutallaka, c. III, s. 178. 124 Adam, bir kadınla evlendiğinde kadın, adama “ben iddetimi bitirmeden benimle evlendin” dese, kocası da bu sözü inkar edip de nikahın câiz bir nikah olduğunu iddia ederse, kocanın sözüne itibar edilir.(Kâdıhân, Muharremât) Baba oğlunun karısını şehvetle ve kadın istemediği halde öperse, oğlu da öpmenin şehvetle olmadığını söylese bu durumda oğlun sözüne itibar edilir. Çünkü oğul nikâhın bâtıl olduğunu inkar ediyor. Şayet oğul öpmenin şehvetle olduğunu doğrularsa, karısıyla ayrılırlar.(et-Tatarhâniye, Nikâh, Muharremât)

33

(Mesele: 78-dipnot-A Müellif, asıl kaynaktaki kelimelerden atlama yapmış,

ancak bu manayı bozacak bir değişiklik değil.)125

(Mesele: 78-dipnot-B Müellif, meseleyi asıl kaynaktaki metinden atlama

yaparak nakletmiş.)126

اذا قبل االب امراة ابنھ بشھوة وھى مكروھة و انكره الزوج ان یكون بشھوة فالقول

قول الزوج النھ ینكر بطالن ملكھ و ان صدق الزوج انھ كان عن شھوة وقعت الفرقة Varak 83 a

el-Mesele: 79

Zeyd zevcesi Hind’i menzilinde tatlîk edüp ba’dehû taşra çıkup suâl olundukda

bâin talâk boşadım dese Hind Zeyd’den iki talâk mı boş olur yoğsa bir talâk mı ?

el-Cevâb: İhbâr ile olucak bir talâk olur.

el-Mesele: 80

Zeyd medhûlun bihâ zevcesi Hind’i bâinen tatlîk etdikden sonra Zeyd Hind’i

iddeti içinde tezevvüc etmek câiz olur mu?

el-Cevâb: Talâk-ı selâse ile değil ise olur.127

(Mesele: 80 Müellifin kaynak olarak verdiği kitabın( Bedâiu’s-sanâi, Hükmü

talakı’l-bâin), o bölümünde naklettiği ibare yok. Müellif, kitap ismi ve bölümünü

yanlışlıkla vermiş olabilir.)128

el-Mesele: 81

Müteğallibeden Zeyd sâlih ve müttakî olan Amr’a zevcen Hind’i tatlîk eyle

dedikde Amr dahî Hind üç talâk boş olsun dimiş olsa hâlen Hind Amr’dan boş oldum

deyü da’vâ etdikde Amr nefsim işedecek mertebe olsun lafzına muttasılan inşêallah

demişdim deyü da’vâ eylese yemîni ile tasdîk olunur mu?

el-Cevâb: Kâdı i’tibar edüp tasdîk ederse yemîni ile kavli mu’teberdir.129

125 el-Ferğânî, age., Muharremât, c. 1, s. 369. 126 Âlim b. Âla, et-Tatarhâniye, Pakistan, Kitâbu’n-nikâh, Esbâbu’t-tahrîm, c. II, s. 625. 127 İddet hükmünce; kadının iddeti içinde kocasından başkasıyla nikahlanmasının haram olmasıdır.(el-Bahru’r-râik, İddet) Bize göre de kadın iddeti içinde kocasıyla evlenebilir. İddet içinde kocasının iddet bekleyen kadınla evlenmesi câizdir. Çünkü kadının yabancılarla evlenmesi yasaklanmıştır.(el-Bedâyî, fasıl: Hükm-ü talâkı’l-bâin) 128 Kâsânî, (1986), Bedâiu’s-sanâi, Beyrut, Hükmü Talakı’l-bâin, c. III, s. 187-192. 129 Şeyhu’l-İslâm Ebû’l-Hasen Necmuddîn en-Nesefî şöyle nakletti; Şeyhlerimiz istisnâ davalarında delil olmaksızın kocanın tasdîk edilmemesi görüşüne icâbet ettiler. Bu görüş zâhirin hilâfınadır. İnsanların davranışları bozulmuşsa da bence adamın doğru bir kişi olarak bilinmesi göz önüne alınır. “Muhît”te geçtiği gibi adamı doğrulamak için talakın vâki olmaması gerekir. Bu zamanda fısk çoğaldığı için adam şayet fâsık ve câhil olarak biliniyorsa onun sözünün kabul edilmemesi gerekir.(Fethu’l-kadîr, Talâk, İstisnâ)

34

(Mesele: 81 Müellif, asıl metni aynen almamış, bazı kelimeleri yazmamış, ancak

mana değişmemiş.)130

el-Mesele: 82

Ba’zı kimesneler Zeyd’e zevcen Hind seni istemez tatlîk eyle dediklerinde Zeyd

Hind beni istemezse ben de Hind’den ferâğat etdim dese böyle demekle Hind Zeyd’den

mübâne olur mu?

el-Cevâb: Ferâğat etdim demeden niyeti talâk olup beni istemezseden murâdı

canın istemez demek ise bilâ ta’lik (şart koşmak) mübâne olur. Ta’lik ise şartıyla

mukayyeddir.131

el-Mesele: 83

Zeyd zevce-i medhûlun bihâsı Hind’e seni boşadım dese vâki’ olan talâk talâk-ı

ric’î midir yoğsa bâin mi?

el-Cevâb: Ric’îdir.132

el-Mesele: 83-B

Bu sûretde Hind mu’tedde (iddet beklemekte) iken Zeyd Hind’e rızâsınsız

mürâcaat edüp tecdîd-i nikâh etmeden ezvâc muamelesine kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.133

el-Mesele: 84

Zeyd zevcesi Hind’e esvâbının nısfını (yarısı) bana ver de üç talâk boş ol

dedikde Hind esvâbının nısfını verüp Zeyd dahî alsa Hind üç talâk boş olur mu?

el-Cevâb: Olur.134

(Mesele: 84 Müellif, asıl kaynaktaki lafza uymamış, ancak mefhum olarak doğru

nakletmiş.)135

130 İbn Humâm, age., Talak, İstisnâ, c. III, s. 147. 131 Ebû Câfer der ki; kadın kocasına “ey kurtuban” dese, adam “eğer ben dediğin gibiysem sen boşsun” dese, adam ister kadının dediği gibi olsun isterse dediği gibi olmasın kadın boş olur. Çünkü çoğunlukla koca o sözle kadına eziyet etmek ister, tıpkı kocanın karısından duymak istediği şeyi karısının söylemek durumunda kaldığı gibi. Ebû Bekr el-İskâf der ki; adam bu sözümle şartı kasdettim derse, Allah ile kendi arasında olan şey tasdîk edilir. Muhtâr görüş de budur. Eğer adam öfkeli bir haldeyken bunu söylemişse şart olmaksızın adam için geçerlidir. Öfkeli olmadığı an söylemişse şarta bağlıdır.(ez-Zahîra, Kitâbu’t-talâk, fasıl: Ta’lik) 132 Bir Türk “tallaktü” sözü yerine “boşadım” sözünü söylese, “tallaktü” sözü sarihtir, onunla bir ric’î talak olur. “Boşadım” lafzı da sarihtir, onunla da bir ric’î talak olur bizce. Talak lafızlarının aslı şudur; Farsça’da talak için kullanılıp başka bir şey için kullanılmayan her lafzın söylenmesi Arapça’daki sarih talak lafızları gibidir. Şayet bu lafız hem talak hem de başka şeyler için söyleniyorsa Arapça’da kinâye lafızlar yerine geçer.(ez-Zahîra, Kitâbu’t-talâk, IV) 133 Adam, karısını bir ric’î talak ile boşasa, adam, kadına iddeti içinde dönme hakkına sahiptir. Kadın bu dönüşe râzı olsa da olmasa da fark etmez.(el-Bidâye, Talak, bab: Ric’at.) 134 Adam, karısına “şayet o şeyi verdiğinde veya verdiğin zaman sen boşsun” dese, kadın o şeyi kocasına vermedikçe talak meydana gelmez. O şeyi verdiğinde talak meydana gelmiş olur.(Velvâlicî, Talâk, VII) 135 Velvâlicî, age., Talak, fasıl: VII, c. III, s. 110-111.

35

el-Mesele: 85

Pencden (bir çeşit içki) sekrânın (sarhoş) talâkı vâki’ olur mu?

el-Cevâb: Olur.136

Varak 83 b

el-Mesele: 86

Zeyd zevcesi Hind’i babası Amr’ın evine gönderip ba’dehû Amr’a bana Hind

yaramadı bikr bulamadım sen de dursun deyüp lâkin tatlîk ile imsak (boşamama)

beyninde mütereddid (tereddütlü) olsa Hind mübâne olur mu?


el-Mesele: 87

Zeyd zevcesi Hind’e benden üç talâk boş ol dedikden sonra Zeyd ben câriyen

Zeyneb’i vatîe etmiş isem benden üç talâk boş ol deyüp şart-ı ta’lik etmişdim Zeyneb’i

vatîe etmiş olmamağla talâk vâki’ olmadı deyüp Hind ta’lîki münkire olsa Zeyd fesâd

ile müttehem iken ta’lik-i mezbûrda yemîni ile tasdîk olunur mu yoğsa beyyineye (delil)

muhtac mıdır?

el-Cevâb: Muhtacdır.138

el-Mesele: 88

Zeyd zevcesi Hind’in kız karındaşı Zeyneb-i sağîreyi vatîe eylese Hind

Zeyd’den mutallaka olur mu?

el-Cevâb: Olmaz sağîre müştehât (şehvet uyandıracak) değil ise ta’zir-i şedîde

olunur müştehât ise recm olunur.139

136 Abdulaziz et-Tirmîzî şöyle der; Ebû Hanîfe’ye penc içip sarhoş olup karısını boşayan adamın durumunu sordum, o da; “adam ne içtiğini bilerek içmişse karısı boş olmuştur”, dedi.(el-Hulâsa, Talâk, fasıl: I) 137 Bize göre onun kuralı şudur; talaka niyet etmeden “o kadına ihtiyacım yoktur” şeklinde yazı yazsa, talaka niyet olmadıkça kadın boşanmış olmaz. el-Fetâvâ’da böyle söyler. 138 İmam Burhânî’nin el-Muhît’inde açılandığı gibi sorunun cevabı istisnâ davasında daha önce geçmişti. Buna binâen, bizim de söylediğimiz gibi adam talakın gerçekleşmesini şarta bağladıysa talakın olması için başka bir şeye ihtiyaç yoktur. 139 Hidâye’de şöyle geçer; olgun bir adam iki kız kardeşten birine zinâ ederse zinâ ettiği kadın bir hayız görmeden diğer kızkardeşine yaklaşamaz, bu içinden çıkılmaz bir durumdur.(Fethu’l-kadîr) Şayet adam deli veya küçük kız çocukla zinâ eder veya onların benzerleriyle cimâ olunursa, sadece adama had cezası uygulanır.(el-Bidâye, bab: Mê yûcibu’l-hadd) Burada cimâ eder sözüyle kayıtlamış, eğer cimâ olmasaydı adama had cezası gerekmezdi. Çünkü o hayvana yaklaşmak gibidir bu da insan doğal tabiatı gereği hayvanla cinsî münasebeti istemez.(Ğâyetu’l-beyân, önceki ile aynı bab.) Hayvanla cinsel ilişki kurana had cezası yoktur, sadece ta’zir cezası verilir, çünkü o kimse helal olmayan bir şey yapmıştır. Bazıları da Peygamberimizden nakledilen “kim hayvana yaklaşırsa onu öldürün” hadisine dayanarak o kimseye had cezasının gerektiğini söylemişler, ancak bu hadis şazdır.(el-Mebsût, Talak, et-Tezevvücü ani’ş-şehâdet)

36

(Mesele: 88 Müellif, altı çizili birinci kelimeyi yazmamış, böylece manada

karışıklığa sebeb olmuş, ikinci çizili kelimede de müzekker zamir yerine müennes zamir

kullanmış yine manada değişikliğe sebeb olmuş.)140

وإن زنى صحیح بمجنونة أو صغیرة یجامع مثلھا حد الرجل خاصة 2.2. Bâbu’t-Ta’lîk el-Mesele: 89

Zeyd zevcesi Hind’e bir dahî Amr’ın menziline varırsan helâlim harâm olsun

dedikden sonra Hind Amr’ın menziline varsa Hind Zeyd’den mübâne olur mu?

el-Cevâb: Olur.141

el-Mesele: 90

Mücerred olan Zeyd fülân fi’li işlersem alup alacağım boş olsun dedikden sonra

ol fi’li işleyüp ba’dehû Amr Hind’i Zeyd’e fudûlî (yetkisiz üçüncü kişi) nikâh edüp

Zeyd dahî fiileyle kabul etdikden sonra ol fi’li yine işlese talâk vâki’ olur mu?


el-Mesele: 91

Zeyd dâyini (alacaklı) Amr’a deynimi sana fülân mahalde edâ etmezsem avratım

üç talâk boş olsun dedikden sonra Zeyd Bekr ile deyn-i mezbûru Amr’a gönderüp Bekr

dahî ol mahalde Amr’a teslîm edüp edâ eylese bizzat edâ murâd etmeyecek avratı boş

olur mu?


el-Mesele: 92

Bir karye ahâlisinden Zeyd bu karyeden göçmezsem avratım üç talâk boş olsun

dedikden sonra Zeyd ehl-u iyâli (aile fertleri) ile karyeden (köy, yerleşim yeri) göçüp

âhar karyede tevattun (yerleşmek, ikamet etmek) lâkin ehyânen karye-i ûlâya varup

gelse avratı boş olur mu?

140 el-Merğînânî, age., Kitâbu’l-hudûd, c. II, s. 392. 141 Âlimlerimiz “yemin olsun helâlim haram olsun” sözünde şöyle fetvâ verirler; örfî uygulamaya göre niyet etmezse de talak meydana gelir.(ez-Zahîratu’l-Burhânî, Talâk, IV) 142 Adam, evlenmemeye yemin eder de, fuzulî kimse onu evlendirir, fuzulî kendisini evlendirdiğini ona söyler de o adam da fiilen buna icâzet verirse, yemini bozulmuş olmaz. Âlimlerin büyük çoğunluğu bu görüştedir, aynısını Sadru’ş-Şehîd’de söylemiştir.(el-Hulâsa, Nikâh, fasıl: IV) 143 Borçlu, “falan kimseye borcumu vereceğim” diye yemin etse, daha sonra başka biri aracılığıyla borcunu ödese alacaklı parayı alınca, her ne kadar yeminle bizzat kendini kasdetmişse de bu durumda adam yeminini yerine getirmiş olur, bu diyâneten de kazâen de tasdîk edilir.(el-Muhîtu’l-Burhânî, Eymân)

37


(Mesele: 92 Müellif, asıl kaynaktaki metni aynen almamış, metni mefhum olarak

nakletmiş, manada bir eksiklik meydana gelmeden çevirmiş ayrıca farklı sayfalardaki

hükümleri birleştirerek yazmış.)145

Varak 84 a

el-Mesele: 93

Zeyd kaynanası Hind’e ba’de’l-yevm senin menziline girersem zevcem Zeyneb

üç talâk boş olsun dedikden sonra Hind menzilini Zeyneb’e hîbe ve teslîm edüp kendisi

çıkdıkdan sonra Zeyd menzile girse Zeyneb üç talâk boş olur mu?


(Mesele: 93 Müellif, asıl kaynaktaki metni aynen almamış, ancak naklettiği ibare

mefhum olarak doğru, ayrıca bölüm numarasını yanlış vermiş( مسكن ایمان ) yerine( ایمان

olması lazımdı.)147 (دخول

el-Mesele: 94

Zeyd karye ahâlisine incinmekle bu gün karyenizden çıkmazsam avratım üç

talâk boş olsun dedikden sonra Zeyd ol gün karye-i mezbûradan çıkup bir iki günden

sonra yine gelse Zeyd mahz-ı (sadece) hurûc murâd edecek şart-ı mezbûra binâen avratı

üç talâk boş olur mu?


el-Mesele: 95

144 Bir adam “şu mekandan çıkacağım” dese, geri dönmemeye niyet edip daha sonra dönse yeminini bozmuş olur. Dediler ki; bu dönüş devamlı oturma niyeti ile olursa yeminini bozmuş olur, yoksa ziyaret veya eşyasını taşımak için birkaç gün kalmak üzere gelmişse, yeminini bozmuş olmaz.(el-Muhîtu’l-Burhânî, Kitâbu’l-eymân, fasıl: Vukûu fi’l-meskene) Burada üç mesele vardır; şehir, köy ve ev. Evde ise, eşyaların taşınması şart koşulmuştur. Şehirdeki eşyaların taşıması şart değildir. Eşyalar köyde ise âlimler bunda ihtilaf etmişlerdir. Sahih olan Kerhî’nin “Muhtasar” ında söylediği gibi köy şehir gibidir. 145 İbn Mâze el-Buhârî, age., c. V, s. 5-10. 146 Adam, falan kimsenin evine girmeyeceğine dair yemin etse, o ev o kimsenin mülkünden çıksa, adam da o eve girse, İmam Ebû Hanîfe ve Ebû Yusuf’a göre yeminini bozmuş olmaz. İmam Muhammed o ikisine muhalefet etmiştir. (Hizânetu’l-ekmel, Evêilu’l-eymân) Adam filan kadının evine girmeyeceğine dair yemin etse, o kadın o evi satsa yemin eden adam da o evi satın alan kişiden kiralasa sonra eve girmeyi, evin bizzat kendisine girmemeye yemin ettiği için hoş görmese ancak eve girse yeminini bozmuş olur. Çünkü yeminini bizzat evin kendisine nisbet etmişti. Ancak adam eve girmeyi, ev o kadını hatırlattığı için hoş görmese ve eve girse yeminini bozmuş olmaz. Çünkü yeminini bizzat o kadın için etmemişti (el-Muhîtu’l-Burhânî, Eymân, nev’: Meskene) 147 İbn Mâze el-Buhârî, age., Eymân, fasıl: Duhûl, c. IV, s. 557. 148 Adam, evde oturmamaya değil bizzat o evden çıkmaya niyet ederek “bu evden çıkmazsam” deyip yemin etse, daha sonra o evde oturursa hemen oradan çıkmak istemese de yeminini bozmuş olmaz.(Kâdıhân, Eymân, fasıl: Mesêkine)

38

Hind zevci Zeyd’e benim üzerime evlenirsen dedikde Zeyd senin üzerine her

kimi tezevvüc edersem boş olsun dedikden sonra Zeyd Hind’in üzerine Zeyneb’i

tezevvüc eylese Zeyneb boş olur mu?

el-Cevâb: Olur.149

el-Mesele: 96

Zeyd Amr’a fülân fi’li işlemezsen avratım boş olsun deyüp lâkin zaman ta’yin

itmezse Amr ol fi’li işliyecek Zeyd’in avratı ne zaman boş olur?

el-Cevâb: Zamân-ı ye’sde.150

el-Mesele: 97

Mücerred olan Zeyd zaman ta’yin itmeden Amr’ın kulu (köle) Bekr’i iştirâ

(satmak) edüp katl (öldürmek, dövmek) etmezsem alup alacağum üç talâk boş olsun

dedikden sonra Amr Bekr’i i’tak (azad etmek, hürriyete kavuşturmak) etmekle iştirâ ve

katlden ye’s (engel çıkmak) hâsıl olup ba’dehû Zeyd tezevvüc murâd eylese boş

olmamağa mahlas-ı şer’ ne der?

el-Cevâb: Fudûlî nikâh edüp Zeyd fi’leyle kabûl etmek gerekdir.151

el-Mesele: 98

Binefsihî da’vâya mübâşeret (dolaysız, direkt) eder ma’kûlesinden olan Zeyd

fülân husûsu Amr’dan da’vâ edersem avratım üç talâk boş olsun dedikden sonra Zeyd

husûs-u mezbûru Amr’dan da’vâya Bekr’i tevkîl edüp Bekr dahî husûs-u mezbûru

Amr’dan da’vâ eylese Zeyd’in avratı üç talâk boş olur mu?


el-Mesele: 99

Zeyd zevcesi Hind’e sen fevt oldukdan sonra evlenirsem anam avratım olsun

dedikden sonra Hind fevt olup Zeyd Zeyneb’i tezevvüc eylese böyle demekle Zeyneb


149 Adam, karısına Farsça “eğer senin üzerine evlenirsem evlendiğim boş olsun “ dese ve daha sonra evlense, evlendiği kadın boş olur.(Kâdıhân, Kitâbu’t-talâk, Mesâil’u ta’lîku’t-talâk) 150 Adam, “şöyle yapmayacağım “ diye yemin etse, ebedî olarak onu yapmayı terk eder.(el-Bidâye, Eymân, Müteferrikât) 151 Adam, “evlenirsem aldığım kadın üç talak boş olsun “ dese, bunun çaresi, fuzûlînin ikisini nikahlaması ve adamın fiilen bu evliliğe cevaz vermesidir. Böylece yeminini bozmuş olmaz.(ez-Zahîriyye, Talâk, II) 152 Adam, “ onu kiralamayacağım” diye yemin etse, sonra başkasına onu yaptırsa yeminini bozmuş olmaz. “Aslu’l-fıkh”ta şöyle geçer; adam îlâ’ya yemin ederse, îlâ’yı kendi bozarsa yeminini bozmuş olur. “Hulâsa”da da böyle geçer.(Hizânetu’l-ekmel, Eymân) “Mecmûu’n-nevâzil” sahibi şöyle der; Necmeddin’den bu cevabın manasını sordum, yemin edenin kendisi o şeyi kiralasa yeminini bozmuş olur, başkası kiralasa, yeminini bozmuş olmaz. Bu cevap doğrudur. (ez-Zahîratu’l-Burhânî, Eymân, fasıl: IV)

39


Varak 84 b

el-Mesele: 100

Zeyd’e zevcen Hind zâniyedir denildikde zâniye ise boş olsun deyüp lâkin Zeyd

Hind’in zâniye olmadığına musırra olup zâniye olduğu sâbit olmasa mücerred böyle

demekle talâk hükm olunur mu?


(Mesele: 100 Müellif, bazı kelimeleri almamış, manayı değiştirecek derecede

değişiklikler yapmış.)155

el-Mesele: 101

Bir karye ahâlisinden Zeyd zevcesi Hind’e fülân zamanda bu karyeden

göçmezsem üç talâk boş ol dedikden sonra ol zaman gelmeden Hind’i bir talâk ile tatlîk

edüp iddeti munkadıye oldukdan sonra ol zaman gelüp Zeyd karyeden göçmeyüp

ba’dehû ol zaman murûr eddikden sonra Zeyd Hind’i tezevvüc eylese şart-ı mezbûra

binâen Hind üç talâk boş olur mu?


el-Mesele: 102

Zeyd Amr’ın eşyasından menzilimde nesne var ise avratım boş olsun dedikden

sonra Zeyd’in menzilinde hîn-i halfde (yemin) Amr’ın eşyasından bir kilim olduğu zâhir

ve sâbit olsa Zeyd’in avratı boş olur mu?

153 Her haram ebedî olarak haramdır. Onun helalliği şartla bağlanırsa yemin olur.(ez-Zahîra, Evêilu’l-eymân) Adam, “şu işi yaparsam helalim haram olsun” dese, aynı şekilde ittifakla bâin talak olur. Adamın karısı varsa, yeminini de bozmuşsa, talak bâin şekilde olur. Adamın karısı yoksa, yeminini de bozmuşsa, adamın karısı olmadığı için yeminini karısını boşamaya bağlasamasıyla gereksiz bir yemin yapmış olur.(ez-Zahîra, Talâk, fasıl: IV) 154 Karı ile koca şartın meydana gelip gelmemesinde ihtilaf ederlerse, kocanın sözüne bakılır yada kadının delil getirmesi gerekir. Bu durum asla bağlıdır, asıl olanda şartın meydana gelmemesidir. Adam. talakın vuku bulduğunu inkar ediyor ve kadın üzerindeki mülkiyetinin devam ettiğini söylüyor. Kadın ise bunun tersini söylüyor.(el-Hidâye, Talâk, bab: Eymân) Bir adama “karın zina etmiştir” denilse, adam da “eğer öyle yaptıysa o boştur” dese, koca karısını boşamaya niyyet etmediği müddetçe “karım öyle yapmamıştır” sözü geçerlidir. Çünkü adam talakın meydana gelmesini inkar ediyor.( Velvâlicî, Talâk, Ta’lîk) 155 Velvâlicî, age., Ta’lîku’t-talâk, c. III, s. 49. 156 Adam, karısına “ şayet eve girersen üç talak boşsun” dese, daha sonra adam karısının eve girmesini fakat üç talakın meydana gelmemesini isterse, bunun şu şekilde bir çözümü vardır; adam karısını bir talak ile boşayacak ve kadının iddeti bitecek daha sonra eve girecek böylece adamın yemini iptal olacak ve üç talak meydana gelmeyecek. Sonra boşadığı kadınla tekrar evlenecek. Sonuçta kadın eve girerse yemin batıl olduğu için talak meydana gelmez. Biz şöyle deriz; iddet betmiştir, ancak kadın iddeti içinde eve girseydi üç talak meydana gelirdi.(ed-Dürer, Talâk, bab: Ta’lîk,)

40

el-Cevâb: Olur.157

(Mesele: 102 Müellifin yazdığı ibare kaynak olarak gösterdiği kitapta yok.)158

el-Mesele: 103

Zeyd zevcesi Hind’e üzerine tezevvüc edersem alup alacağum boş olsun

dedikden sonra Zeyd Hind’in üzerine Zeyneb’i tezevvüc eylese Hind ve Zeyneb boş

olur mu?

el-Cevâb: Olurlar.159

el-Mesele: 104

Zeyd eğer şu iskeleden sefîneye (gemi) binüp deryâya (deniz) sefer edersem

avratım üç talâk boş olsun dedikden sonra Zeyd ol iskeleden sefîneye binmeyüp âhar

iskeleden sefîneye binüp deryâya sefer eylese avratı üç talâk boş olur mu?


el-Mesele: 105

Zeyd Hind’i tezevvüc etdikden sonra fülân fi’li işlersem küllemâ tezevvectü

imraeten fe hiye tâlikun selâsen (her ne zaman evleneceğim kadın üç talak boştur)

mefhûmu üzere şart ve ta’lîk edüp ba’dehû ol fi’li işlese şart-ı mezbûra binâen Hind boş

olur mu?


157 Adam, talakın meydana gelmesini hırsızlık üzerine yemin ederek “yanımda benden aldıklarından başka dirhem varsa talak olsun”diye yemin etse, dediler ki; adamın yanında üç veya daha fazla dirhem varsa, talak meydana gelir. Yemin eden yanında para olup olmadığını bilmese de durum değişmez.(Kâdıhân, Talâk, bab: Ta’lîk.) 158 el-Ferğânî, age., Ta’lîku’t-talâk, c. I, s. 472-518. 159 Bizce yeni evlendiği kadının boşanmış olduğu hakkında açıklama yapmaya gerek yok. Onun hükmü bellidir. Birinci karısının boşanıp boşanmayacağı konusunda âlimlerin farklı görüşleri vardır. Onlar “alup” sözüyle “aldığım” sözünün manasının aynı olduğunu söylerler, “alup” lafzını kelamdan çıkarmazlar. Çünkü “kelamın kullanılması ihmal edilmesinden daha iyidir” sözü bir usul haline gelmiştir. Durum böyle olunca önceki karısı da yenisi gibi boşanmış olur. 160 Adam, “evin şu kapısından çıkmayacağım “ diye yemin etse, kasdettiği kapının haricinde başka bir kapıdan çıksa yeminini bozmuş olmaz. Şemsu’l-İslam yemininin bozulacağını söyler. Fakih Ebû’l-Kâsım es-Sığâr, Fakih Ebû Ca’fer, Nasr b. Yahya, Muhammed b. Seleme ve benim bildiğim birçok âlim yeminin bozulacağını söyler. Onlar yemini dışarı çıkmaya bağlamışlar. Rahimehullah der ki; adamın yemininin sebebi evden dışarı çıkmayı uygun görmemekse kapıdan çıkması şart değil başka yerden de çıksa yemini bozulur. Ancak yemininin sebebi kapının önünde oturan kimselerin kendine bakmasından hoşlanmaması veya demir kapıdan geçmemek niyeteyle bizzat o kapıdan çıkmamaya yemin etmişse başka kapıdan çıkmakla yemini bozulmuş olmaz.(ez-Zahîratu’l-Burhânî, Eymân, fasıl: XII) 161 Fiillerle alakalı olan şart harfleri altı tanedir. “iz, izâ, izâmâ, metâmâ ve küllemâ” bu harfler geçmiş değil gelecek fiillerle ilgilidir. Çünkü şart, bir şeyin oluşmasıyla, olacak olan şeyin ciddi bir şey olmasıyla ilgili bir bilgi oluşturur. “küllü” kelimesi ise şart harfi değildir, çünkü o isimlerle beraber kullanılır. Ancak “küllü” kelimesi şayet fiille vasıflandırılırsa şart kelimesi olur, senin şöyle dediğin gibi; “evleneceğim bütün kadınlar”(Velvâlicî, Eymân, fasıl: I)

41

(Mesele: 105 Müellif, asıl metindeki kelimeleri değiştirerek vermiş, manayı da

değiştirmiş.)162

Varak 85 a

el-Mesele: 106

Bir karye ahâlisi içlerinden Zeyd’e koyunlarını mer’amızda otlatırsan

avratlarımız boş olsun dediklerinden sonra Zeyd koyunlarını oğlu Amr’a hîbe ve teslîm

etdikden sonra koyunları ol mer’ada otlatsa ahâlinin avratları boş olurlar mı?

el-Cevâb: Olmazlar.163

el-Mesele: 107

Bir belde ahâlisinden Zeyd eğer bu beldede sâkin olursam avratım üç talâk boş

olsun dedikden sonra Zeyd filhâl belde-i mezbûrdan çıkup ehl ve iyâli ile bir karyede

tevattun ba’dehû belde-i mezbûraya sâkin olmak vechi üzere varmayup ancak ba’zı

mesâlihi içün varup gelse avratı boş olur mu?


el-Mesele: 108

Dediğim olsun mu demek avratın boş olsun mu demek ma’nasına müteâraf olan

bir belde ahâlisinden Zeyd Amr’a fülân fi’li işlersen dediğim olsun mu dedikde Amr

dahî olsun deyüp ba’dehû Amr ol fi’li işledikde Zeyd murâdım üç talâk idi deyüp lâkin

Zeyd üç talâk murâd etmese mücerred Zeyd böyle demeseyle Amr’ın avratı üç talâk boş

olur mu?


el-Mesele: 109

Zeyd fülân fi’li işlersem avratım boş olsun dedikde cehren ve muttasılen

inşêallah dese ba’dehû Zeyd ol fi’li işleyicek avratı boş olur mu? 162 Velvâlicî, age., Eymân, c. III, s. 157. 163 Adam, falan kimsenin kölesiyle konuşmayacağına dair yemin etse, köle o kimsenin mülkünden çıktıktan sonra yemin eden adam o köleyle konuşsa, Ebû Hanîfe ve Ebû Yusuf’a göre İmam Muhammed’in hilafına yeminini bozmuş olmaz.(Hizânetu’l-ekmel, Kitâbu’l-eymân) 164 Bu mesele birkaç sayfa önce geçti, ancak sorudaki farkı belirtmek için burada tekrarladık. 165 Yemin ettiren, yemin edene “benim dediğim olsun mu” dese, yemin eden de kabul etse, sonra yemin ettiren ben onunla karının üç talak boşanmasını dilemiştim dese, bu durumda üç talak meydana gelir. Yemin ettiren senin sözünle ben üç talakı kasdetmiştim dese de veyahut yemin eden adam kendisi de olsa, aynı şey olur, böylece üç talak meydana geir. Çünkü burada yemin ettirenin niyyetine itibar edilir, yemin edenin niyetine itibar edilmez, çünkü yemin meclisinde yemin ettirenin beyanı önemlidir. Ancak meclis dağıldıktan sonra yemin edenin niyyeti önemli hala gelir. Yemin ettirenin niyyetine itibar edilmez. Çünkü talakın meydana gelmesi için yemin etmek meşru görülmemiş, nehyedilmiştir. Yemin eden de talakın meydana gelmesini istemiyor. Yemin ettiren bunun aksine talakın meydana gelmesini istiyor Böylece yemin edenin niyyetine itibar edilir yemin ettirenin niyyetine itibar edilmez. Sonuçta talak meydana gelmez. Yemin eden yemin ettirenin sözünü kabul etmeseydi yapılan yemin mecliste veya başka bir şekilde gerçekleşseydi bu durumda yine talak meydana gelmezdi.(Hâvi’l-munye, fasıl: fîmê yuksadu bihi’l-kizb)

42


el-Mesele: 110

Bir belde ahâlisinden Zeyd fülân gün bu beldeden çıkmazsam avratım üç talâk

boş olsun dedikden sonra ol gün zevcesi ile ol beldeden çıkup ve esâs-ı (eşya) beytin bir

mikdârını götürüp bir karyede tevattun etdikden sonra Zeyd zevcesi Hind ile belde-i

mezbûrada terk etdiği esâs-ı beyti nakl içün belde-i mezbûra gelse avratı üç talâk boş

olur mu?


el-Mesele: 111

Zeyd zevcesi Hind’e Amr ile söyleşirsen benden üç talâk boş ol dedikden sonra

Amr ile söyleşirse üç talâk boş olur mu?

el-Cevâb: Olur.168

el-Mesele: 112

Zeyd zevcesi Hind’e bir dahî sana cimâ’ edersem bâin talâk boş ol deyüp dört ay

tamâmına dek Hind’e cimâ’ itmeyüp bihükmi’l-îlâi Hind Zeyd’den boş olup ba’dehû

Zeyd tecdîd-i nikâh edüp Hind’i aldıkdan sonra bir ay murûrunda Hind’e cimâ’ eylese

Hind üç talâk boş olur mu?

el-Cevâb: Olur.169

(Mesele: 112-dipnot-A Müellif, manayı etkileyecek derecede asıl metindeki

ibareden atlama yaparak meseleyi nakletmiş.)170

(Mesele: 112-dipnot-B Müellif, konuyu mefhum olarak doğru çevirmiş,

lafızlarda atlama yaparak meseleyi özetlemiş.)171

166 Adam karısına “inşêallah” lafzını bitişik olarak “sen boşsun” dese, Peygamberimizin (sav) şu; “Bir kimse karısını boşamaya veya kölesini âzad etmeye yemin ederde bu yeminine bitişik olarak “inşêallah” derse söylediklerini yapmaması halinde yeminini bozmuş olmaz” sözünden dolayı talak meydana gelmez.(el-Hidâye, İstisnâ) 167 Adam oturmayı istemeden bizzat evden çıkışı kasdederek yemin etse, evden çıktıktan sonra eve gelip oturmasıyla talak meydana gelmez. Ayrıca eşyaları almak için eve dönse yine talak meydana gelmez. İki sayfa önce bu meseleyi “Muhîtu’l-Burhâni”den naklederek açıkladık. Sonuç olarak, iki iradeyle talakın meydana gelmeyeceği malumumuzdur. 168 Ta’lik’i bir mülke bağlamak sahihtir. Adam karısına “oraya gedersen boşsun” dese şartın gerçekleşmeseyle talak meydana gelir.(el-Bahru’r-râik, Talâk, Ta’lîk) 169 Adam karısına “sonsuza dek sana yaklaşırsam üç talak boş ol” dese, bunun çaresi yoktur. Adam karısına yaklaşırsa üç talak meydana gelir. Dört ay bitinceye kadar yaklaşmazsa yine talak olur, bundan sonra tekrar nikahlansa îlâ olur. (Kâdıhân, Talâk, bab: Îlâ) Adam ebedi olarak karısına yaklaşmamaya yemin etse, yemini mutlak olduğu için yemin devam eder. Yemini bozmayı gerektirecek bir şey mevcut değilse, adam da talak meydana geldikten sonra tekrar o kadınla evlense îlâ’da geri döner. Adam karısıyla cinsel ilişki kurarsa adama kefaret gerekir. Cinsel ilişki kurmazsa dört ayın bitiminde tekrar talak meydana gelir. Çünkü yaptığı yemin mutlak olduğu için yemini devam eder.(el-Hidâye, bab: Îlâ) 170 el-Ferğânî, age., Kitâbu’t-talak, c. I, s. 545. 171 el-Merğînânî, el-Hidaye, Îlâ, c. II, s. 299.

43

Varak 85 b

el-Mesele: 113

Zeyd Amr’a senden Hünkâr’a şikâyet etmezsem avratım üç talâk boş olsun

diyüp lâkin zaman ta’yîn itmeyüp fevre (aceleye) delâlet eder nesne olmasa Zeyd

Amr’dan hâlen Hünkâr’a şikâyet etmeyecek avratı ne vaktde boş olur?

el-Cevâb: Zam’an-ı ye’sde.172

el-Mesele: 114

Zeyd Amr’dan beşyüz akçemi aldı deyu da’vâ etdikde Amr senden akçe almış

olursam avratım boş olsun deyüp ba’dehû Amr’ın Zeyd’den akçe aldığı sâbit olsa

Amr’ın avratı boş olur mu?

el-Cevâb: Müteâraf üzere olur.173

el-Mesele: 115

Zeyd firâr (kaçmak) ve ğaybet (kaybolmak) eden Amr içün Amr’ın kaçdığından

haberim varsa avratım üç talâk boş olsun deyüp fil-hakîka haberi olmayup ba’dehû ehl-i

örf Zeyd’i ahz (yakalamak) edüp Amr’ın kaçdığını bilurum deyu ikrâr ile ve illâ seni

katl ederum deyu ikrâh-ı (zorlamak) mu’teber (geçerli)ile ikrâh edüp Amr dahî

mükrehen (zorlanmış halde) ikrâr eylese avratı boş olur mu?


el-Mesele: 116

Zeyd kızkarındaşım Zeyneb’i nikâhla Amr’a verirsem avratım üç talâk boş olsun

deyüp ba’dehû Zeyneb’i Amr’a vermeyup ve Amr’a nikâh olmamağa sa’y-i

(çabalamak) belîğ edüp lâkin Zeyneb memnûa olmayup Amr’a varsa Zeyd’in avratı boş

olur mu?


el-Mesele: 117

Bir belde ahâlisinden Zeyd Amrâ sen bu beldede iken boza (içilecek bir şey)

içersem alup alacağum boş olsun deyüp ba’dehû Amr ol beldede değil iken Zeyd boza

içse hâlen Zeyd Hind’i tezevvüc etdikde Hind boş olur mu?

172 Adam, “şunu mutlaka yapacağım” diye yemin etse, o fiili yapmaktan umudunun kesilmesine kadar onu yapmadığında yemininin bozulmasına hükmedilmez.(Fethu’l-kadîr, Eymân, Müteferrik) 173 Davalı, borcunun olduğunu inkar edip “borcum varsa talak meydana gelsin” diye yemin etse, davacı da alacağı olduğuna dair delil getirse, davalının karısı boşanmış olur.(ez-Zahîra, Eymân, Mesâilu’l-müteferrikât) 174 Adam, talak lafzını söylemesi için zorlanırsa talak meydana gelmez.(Kâdıhân, Evvelu’l-ikrâh) 175 Adam, oğluna “eğer filan adamla beraber çalışmayı bırakırsan karım şöyle şöyle olsun” derse, şayet çocuk akıl baliğ olup ancak fiilen babasını engelleyemiyorsa, babasını söz ile engellemesi gerekir, böylece çocuk babasının yemininden sorumlu olmaz.(Kâdıhân, Eymân, Mesâilu’l-yemîn ale’t-terk)

44


el-Mesele: 118

Zeyd Hind’i, tezevvüc etmek murâd olundukda Zeyd Hind’i her bir tezevvüc

edersem benden üç talâk boş olsun dedikden sonra Zeyd Hind’i tezevvüc murâd eylese

ne işlemek gerekdir ki talâk-ı selâse vukû’undan halâs ola?

el-Cevâb: Bir kimesne fuzûlî nikâh edüp Zeyd fi’li ile kabul etmek gerekdir.177

el-Mesele: 119

Ehl-i örf tâifesinden (topluluk, grup) Zeyd Amr’ın biğayrı hak bir mikdar

akçesini aldıkda Amr Zeyd’e meblâğ-ı mezbûru senden da’vâ edersem avratım üç talâk

boş olsun deyu şart etdikden sonra Amr meblâğ-ı mezbûru Zeyd’den da’va ve husûmete

Bekr’i tevkîl edüp Bekr dahî meblâğ-ı mezbûru Zeyd’den da’vâ eylese Amr’ın avratı

boş olur mu?


Varak 86 a

el-Mesele: 120

Zeyd oğlum Amr izinsiz menzilime girerse zevcem Hind üç talâk boş olsun

dedikden sonra Zeyd menzil-i mezbûru ba’de’t-tahliye Amr’a hîbe ve teslîm edüp Hind

âhar menzilde sâkin oldukdan sonra Amr ol menzile Zeyd’den izinsiz girse Hind


el-Cevâb: Ta’lîk menzil cihetinde ise olur ammâ menzilin kendiye izâfeti

cihetinden ise olmaz Zeyd Amr’a hîbe ve teslîm ile kendiye izâfet geder.179

el-Mesele: 121

Zeyd fülân husûsu işledim ise helâlim haram olsun dese Zeyd’in ol husûsu

işlediği şer’an sâbit olıcak zevcesi Zeyd’den mübâne olur mu?

176 Adam, “falan kimse veya falan yönetici bu memlekette olduğu müddetçe avlanmayacağım” diye yemin etse, o yönetici başka bir memlekete gitse, yemin edende yönetici dönmeden önce veya o gittikten sonra avlansa yeminini bozmuş olmaz. Çünkü yemin yöneticinin o memleketten çıkmasıyla sona ermiştir.(ez-Zahîra, Eymân, III) 177 “Her ne zaman bir kadınla evlenirsem o benden üç talak boş olsun” diyen adam hakkında, ona soruldu. O bunun yolu şudur dedi; fuzûlinin nikah yapması, adamında mehir olarak bir şey vermeseyle nikahı geçerli olur.(Gunye, bab: Ta’lik-u nikâhı’l-fudûlî) 178 Bizim tarafımızdan bu sorunun benzerinin açıklaması daha önce yapıldı. İki sayfa önce geçen cevabın başına bakıldığında sorunun açıklaması ortaya çıkar. 179 Bizim tarafımızdan “Muhît”ten nakledilen cevap iki sayfa önce geçti. O bu sorunun da cevabıdır.

45

el-Cevâb: Olur.180

el-Mesele: 122

Zeyd eğer şu menzile girersem avratım boş olsun dedikden sonra Zeyd ol

menzile girip avratı boş olsa Hind medhûlun bihâ olmağla Zeyd Hind’e iddeti içinde

mürâcaat edüp ezvâc muâmelesine kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.181

el-Mesele: 123

Zeyd bir dahî babam Amr’ın menziline girersem avratım üç talâk boş olsun deyu

şart etdikden sonra birkaç kimesneler Zeyd’in ellerini ve ayaklarını bağlayup ba’dehû

Bekr Zeyd’i omzına alup Amr’ın menzilinin içine kosa Zeyd’in zevcesi üç talâk boş

olur mu?

el-Cevâb: Olmaz.

el-Mesele: 124

Zeyd Amr’ın menzilinden çıkup ba’dehû Amr’ın ol menziline ihtiyârıyla girse

Zeyd’in zevcesi üç talâk boş olur mu?

el-Cevâb: Olur.182

el-Mesele: 125

İki zevcesi olan Zeyd fülân fi’li yarın işlemezsem avratım üç talâk boş olsun

dedikden sonra yarın murûr edüp ol fi’li işlemese zevceleri üç talâk boş olur mu?

180 Bir kimse “Şu adamın bana bin dirhem borcu var” dese o adam da yemin ederek öyle bir şey yok dese, diğeri de iddia ettiği şeyi ispatlasa, yemin edenin yemini bozulmuş olur. Bu görüş Muhammed’in Ebû Hanîfe ve Ebû Yusuf’a muhalefet ederek verdiği fetvadır. Kadı “Nâtıfî” Muhammed’in görüşünü desteklemiş. Fetva da buna göredir.(Bezzâziye, Eymân) Bazı zamanımız âlimleri “helalim haram olsun” sözüyle niyet olmaksızın talakın meydana geleceği fetvasını vermişler, çünkü bu söz kadınlar hakkında çok kullanılır olmuştur. (el-Muhîtu’l-Burhânî, Talâk, V) 181 Adam, karısını bir veya iki talak ile ric’î olarak boşarsa, adamın karısına iddeti içinde dönme hakkı vardır, kadın bu dönüşe ister razı olsun ister olmasın fark etmez.(el-Bidâye, Talâk, Ric’at) Önce de geçtiği gibi “boş ol” sözü sarih bir lafızdır. Arapça’daki “tâlik ol” lafzı da böyledir. “Tâlik ol” lafzıyla ric’î bir talak oluyorsa bizim “boş ol” lafzımızla da ric’î bir talak meydana gelir. Çünkü “boş ol” lafzı ile “tâlik ol” lafzı aynı şeyi ifade eder bize göre. İbn Hümâm şerhinde derki; ric’î talak, kendisine duhul yapılmış kadının üç talaktan az bir talakla talakın meydana gelmesi ve kadına tekrar dönme hakkının olduğu talak şeklidir. Fakir derki; İbn Hümâm bu sözüyle şu cevaba işaret ediyor ,“kim duhul yaptığı karısına talak lafzını kullanırsa” bunu söyleyen yani talak lafzını kullanan kişi bu lafzı herhangi bir şey ile kayıtlamaya ihtiyaç duymamıştır. Çünkü onun sözü (talak lafzı) ric’î talaka işaret eder bize göre. 182 Adam “falanın evine girmeyeceğim” diye yemin etse, bir kimse onu taşıyıp zorla eve girdirse bu durumda yemini bozulmuş olmaz, dediler ki; ancak bu konuda iki durum vardır. Yemin eden kişi kendisini taşıyan adamı ya engellemeye gücü yeter yada yetmez. Adamı engellemeye gücü yetmezse yemini bozulmaz. Çünkü yemininin bozulma şartı eve girmesiydi, eve girmesi de ne hakikaten ne de takdiren mevcut değildir. Şayet adamı engelleme imkanı varsa bu konuda âlimler ihtilaf etmiştir. Ebû Hanîfe ve Ebû Yusuf’un yemini bozulmaz görüşlerine kıyas yapmak gerekir. (el-Muhîtu’l-Burhânî, Kitâbu’l-eymân, fasıl: XII)Adam “şunu yapmayacağım” diye yemin etse onu ebedi olarak terk eder Çünkü o fiili mutlak olarak nefyetmiştir. Bu şekildeki menetme de zaruri olarak nefyedilen fiili umumi olarak kapsar.(el-Hidâye, Kitâbu’l-eymân, Mesâilu’l-müteferrika) Ebedi olarak dediğinde bütün zamanın hepsini kapsar ve yeminini bozmuş olur.(ez-Zahîra, Evvelu’l-eymân)

46

el-Cevâb: Biri üç talâk boş olup Zeyd’e ta’yin etdirilür.183

el-Mesele: 126

Zeyd fülân fi’li işlersem talâk-ı selâse üzerime olsun dedikden sonra ol fi’li

işlese zevceleri boş olurlar mı?

el-Cevâb: Müteâraf üzere biri üç talâk boş olup Zeyd’e ta’yin etdirilür.184

Varak 86 b

el-Mesele: 127

Zeyd bir kasabada sâkine olan Hind’i tezevvüc eder oldukda Hind’i tezevvüc

etdikden sonra kasaba-i mezbûradan çıkarup kasaba-i uhrâya götürürsem üç talâk boş

olsun deyu şart etdikden sonra Hind’i tezevvüc edüp ba’dehû Hind’i kasaba-i

mezbûradan çıkarup kasaba-i uhrâya götürse Hind üç talâk boş olur mu?

el-Cevâb: Olur.185

el-Mesele: 128

Bir kasaba sâkinlerinden Zeyd fevr niyet itmedin bu kasabada sâkin olursam

zevcem Hind üç talâk boş olsun deyu şart edüp ba’dehû Zeyd ol kasabadan kalkup

birkaç gün bir karyede sâkin oldukdan sonra yine ol kasabada sâkin olup şart-ı mezbûra

binâen Hind Zeyd’den boş olur mu?

el-Cevâb: Olur.186

el-Mesele: 129

Zeyd zevcesi Hind’e fülân fi’li işlersem irâdetin elinde olsun deyüp ba’dehû

Zeyd ol fi’li işledikde Hind ol meclisde nefsini ihtiyâr ve tatlîk eylese Hind Zeyd’den

mübâne olur mu?

183 “Şöyle yaparsam karım boş olsun” diyen adamın iki karısı varsa, birisi boşanmış olur, ancak adamın hangisinin boş olduğunu söylemesi lazım.(Bezzâziye, Müteferrikatu’l-eymân, fasıl:III) 184 Adam, “şu işi yaparsam üzerime üç talak olsun” dese, bu sözün yemin olup olmamasına o memleketteki örfe göre karar verilir.(et-Tatarhâniye, Talâk, IV) 185 “Seninle evlenirsem sen boşsun” cümlesinde olduğu gibi talakın olmasını nikaha bağlarsa, nikahın akabinde talak meydana gelir.(el-Bidâye, Talâk, bab: Eymân) 186 “Şöyle yapacağım” şeklinde yemin eden onu ebediyyen terk eder. Çünkü yemin, fiilin mutlak olarak nefyini gerektirir, menetme zaruri olarak nefyin genelini kapsar. (el-Hidâye, Eymân, Mesâilu’l-müteferrika) Adam “bu köyde oturmayacağım”diye yemin etse ve oradan gitse, bu şarta binaen tekrar o köye döner ve orada oturursa yemini bozulmuş olur. (el-Fetâvâ’s-suğrâ) İmam el-Kâdî şöyle der; şayet adam hemen oradan çıkmaya yemin etmişse, çıkıp daha sonra tekrar dönüp orada oturmasıyla yemini bozulmuş olmaz.(el-Hulâsa, Kitâbu’l-eymân)

47

el-Cevâb: Olur.187

el-Mesele: 130

Zeyd Amr’a sende olan şu kadar akçe hakkımı almazsam avratım üç talâk boş

olsun dedikden sonra Zeyd Amr’ın ol kadar akçe kıymetli metâ’ını (eşya) deyni içün

Amr’dan iştirâ eylese Zeyd Amr’dan hakkını istîfâ (almak) etmiş olup talâk vukû’undan

halâs (kurtulmak) olur mu?

el-Cevâb: Olur.188

el-Mesele: 131

Zeyd zevcesi Hind ile mülkü olan menzilde sâkinler iken Zeyd Hind’e seni bu

menzilden ğayrı menzilde iskân edersem üç talâk boş ol dedikden sonra Zeyd Hind ile

akrabâsından Amr’ın menziline varup bir gice yatup ba’dehû gelseler Hind boş olur

mu?


el-Mesele: 132

Zeyd ba’de’l-yevm şarâb ve boza ve arak (bir içki türü) içersem avratım boş

olsun dedikden sonra şarâb içse avratı boş olur mu?

el-Cevâb: Olur.190

Varak 87 a

el-Mesele: 133

Zeyd zevcesi Hind’e karındaşın Amr’ın menziline varırsan benden boş ol

dedikden sonra Hind Amr’ın menziline varmayup Bekr’in menziline ziyâret içün

vardıkda Hind dahî ol menzile varup anda Amr’ı ziyâret eylese Hind şart-ı mezbûra

binâen boş olur mu?

187 Adam, karısına “falan kimsenin evine girersen emrin elinde olsun”dese kadın o kimsenin evine girse ve kendini boşasa, şayet kadın kendini evin iç kısmı diye isimlendirilen yerden ayrılmadan boşamışsa, talak meydana gelir. Çünkü kadın kendisini boşama yetkisi elinde iken boşamıştır. Şayet kadın o mekandan iki adım atarda kendini boşarsa, boşama hakkı o mekandan çıktığı için yok olmuştur. Daha sonra kadın tekrar o mekana girerse, boşama hakkıda kendine geri döner. Kadın o mekanda olduğu müddetçe kendini boşama hakkına sahiptir. İsterse o mekanda kalması bir gün veya daha fazla zaman olsun fark etmez. Çünkü kadının orada kalacağı zaman uzun da olabilir kısa da olabilir.(ez-Zahîra, Talâk,fasıl: XV) 188 Alacaklı,“senden şu kadar parayı almazsam” diye yemin etse, yemininde zikrettiği paranın miktarınca onun yerine o kimseden elbise alabilir, çünkü borcun ödenmesi alacaklının borçludan bir şey almasıyla olur. Burada elbisenin değeri ödenecek borcun değerine eşitse elbiseyi almakla borç ödenmiş olur.(ez-Zahîra, Eymân, mê yukrahu beyne sâhibi’l-mâli ve ğarîmihî) 189 Bizim tarafımızdan “Muhîtu’l-Burhâni”den nakledip yazdığımız cevap üç sayfa geçti. O bu sorunun da cevabıdır. 190 Adam yemin ederek “şunu ve şunu içmeyeceğim” dese, onlardan birini içse yemini bozulmuş olur.(ez-Zahîra, Kitâbu’t-talâk, Mesâilu’şürb)

48


el-Mesele: 134

Bir karyede sâkin olan Zeyd bu senenin martı dâhil oldukda bu karyeden

gitmezsem avratım üç talâk boş olsun dedikden sonra ol senenin martı geldikde

karyeden göçüp âhar karyede birkaç ay sâkin olup ba’dehû yine karye-i ûlâya nakl

eylese avratı üç talâk boş olur mu?

el-Cevâb: Mahz-ı (sadece) zihâb (gidiş) murâd etdi ise olmaz.192

el-Mesele: 135

Zeyd ba’de’l-yevm bu karyede sâkin olursam avratım üç talâk boş olsun deyüp

ba’dehû göçüp karye-i âharda sâkin oldukdan sonra karye-i ûlâda olan bağ ve

bağçesinin mahsûlünü kabz içün karye-i ûlâya varup birkaç gün meks (oturma, kalma)

eder olsa avratı üç talâk boş olur mu?


el-Mesele: 136

Zeyd Amr’a incindikde eğer evine varursam zevcem Hind üç talâk boş olsun

deyüp ba’dehû Amr evini oğlu Bekr-i kebîre hîbe ve teslîm edüp ba’dehû Bekr

müstakillen (sadece) ol evde sâkin iken Zeyd ol eve varsa Hind üç talâk boş olur mu?

el-Cevâb: Evin husûsu içün dimicek olmaz.194

el-Mesele: 137 191 Bize göre onun kuralı şudur; şart koşulan şey, kadının kardeşinin evine gitmemesiydi bu şart mevcut olmamıştır, dolayısıyla talak meydana gelmez. Kadının, kardeşini ziyaret etmesinin bir sakıncası yoktur, çünkü kocası bunu şart koşmamıştır. 192 Bu soruyu dört sayfa önce “Kâdıhân”dan naklederek açıklamıştık. 193 Bu sorunun benzeri geçti, ancak burada sorudaki küçük bir farklılıktan dolayı tekrar ettik. 194 Adam, karısına “ şayet kardeşimin evine girersen sen boşsun” dese, yemin edenin kardeşide diğer bir evde oturuyorsa kadında bu eve girse, bu durumla ilgili bazıları dedi ki;adam yemini öfkelendiği için etmişse karısının eve girmeseyle yemini bozulmaz. Ancak adam yeminini kardeşini kastederek etmişse yemini bozulur. Adam yemininde bir şeye niyet etmemişse Ebû Hanîfe ve Muhammed’e göre yemini bozulur. Şayet yemin zamanında mülkiyeti kardeşinin, ama kardeşinin oturmadığı o eve kadın girerse adamın yemini yine bozulur. Ancak evin mülkiyeti satış, hibe veya başka bir sebepten dolayı kardeşinin mülkiyetinden yeminden sonra çıkarsa yemini bozulmuş olmaz. (Kâdıhân, Kitâbu’t-talâk, bab: Ta’lîk) Ondaki kural şudur;yemin eden kimse başkasının mülkündeki bir şeye, yapacağı bir fiili o mülkle alakalı bir şey üzerine yaparsa;onun yemini ,üzerine yemin edilen fiilin gerçekleşme zamanıyla değil, mülke nispet edilen şeyin gerçekleşmeseyle bozulur. Üzerine yemin edilen şey mevcut olmadıkça, yeminin gerçekleşmesini zamana bağlamanın bir hükmü yoktur. Örneğin; bir kişi “falan kimsenin evine girmeyeceğim” diye yemin etse, diğer adam da o evi satsa yemin eden kişi de daha sonra o eve girse yeminini bozmuş olmaz. Çünkü yemin, evin bizzat kendine değil evin sahibine hamledilmiştir. Ayrıca ev genellikle bir yere taşınmaz ve götürülmez ki yemin evin üzerine yapılsın, ancak taşınıp gitmesi sahibinin taşınıp gitmesi manasına gelir. Çünkü evin canı yoktur, cansızdır, onun başkalarına zarar vermesi düşünülemez. Bundan dolayı yemin, mülkün bizzat kendisine girmekle bozulmaz.(ez-Zahîra, Eymân, fasıl: XX) Adam “filan kadının evine girmeyeceğim” diye yemin etse, kadın o evi satsa yemin eden de o evi alan adamdan kiralasa ve eve girse, bu girişini bizzat evin kendisine girmemeğe yemin ettiği için hoş görmese adam yeminini bozmuş olur. Çünkü yeminini bizzat evin kendisine nisbet etmişti. Adam kadını hatırlattığı için eve girmeyi hoş görmese yemini bozulmuş olmaz. Çünkü yeminini bizzat kadının şahsına nisbet etmişti. Bu bağlantıda ortadan kalkmıştır.(el-Muhîtu’l-Burhânî, Eymân, fasıl: Duhûl)

49

Müteğallibeden Zeyd Amr’a zimmetinde olan akçeni benden taleb edersen

avratın boş olsun mu dedikde Amr dahî olsun deyüp ba’dehû Zeyd fevt olsa hâlen

Amr’ın vekîli Bekr ol akçeyi tereke-i (ölünün ardında bıraktığı mal vs.) Zeyd’i kabz

eden veresesinden taleb eylese Amr’ın zevcesi Hind boş olur mu?


el-Mesele: 138

Zeyd zevcesi Hind’in buyût-u müteaddideyi (sayılı odalar) müştemil (kapsayan)

olan evinde sâkin olup ol evde bir odada Zeyd ve Hind taâm (yemek) yirler iken Zeyd

Hind’e ğazab edüp biaynihî ol odaya işaret itmeden bir odada seninle taâm yirsem

benden üç talâk boş ol deyüp ba’dehû Zeyd Hind ile ol evde ğayrı odada taâm yise üç

talâk boş olur mu?

el-Cevâb: Olur.196

Varak 87 b

el-Mesele: 139

Zeyd ba’de’l-yevm şu menzilime girersem avratım üç talâk boş olun deyu şart

etdikden sonra Zeyd menzil-i mezbûru hedm (yıkmak) edüp ve birini bağçe edüp

ba’dehû bağçeye girse avratı üç talâk boş olur mu?


(Mesele: 139 Müellif, burada yine altı çizili kelimeleri atlamış,mefhum olarak

özetlemiş son altı çizili olan kelime (âhar) sini de atlamış manada değişikliğe sebep

olmuş.)198

ولو حلف لا یدخل ھذه الدار فخربت ثم بنیت أخرى فدخلھا یحنث لما ذكرنا أن الاسم

باق بعد الانھدام وإن جعلت مسجدا أو حماما أو بستانا أو بیتا فدخلھ لم یحنث لأنھ لم

یبق دارا لاعتراض اسم آخر علیھ ، el-Mesele: 140

195 Bize göre onun kuralı şudur; talakın bağlandığı şey Amr ile Zeyd’in arasındaki meseleydi, aksine varislerle olan mesele talakın meydana gelmesinde bir bağ değildir. Amr’ın varislerden bireyle arasındaki meseleden dolayı talak meydana gelmez, aynı şekilde varislerle Amr’ın vekili arasındaki meseleden dolayı da talak meydana gelmez. Bu cevap daha evladır. 196 Bize göre onun kuralı şudur; talakın olmasının şartı odalardan bir odaydı. Çünkü adam belirli bir odaya işaret etmemiştir. Odalardan hangisinde yemek yerse, karısı boşanmış olur. 197 Adam “bu eve girmeyeceğim” diye yemin etse, sonra ev bostan haline getirilse yemin eden adam da oraya girse yeminini bozmuş olmaz. Ona başka bir isim verildiği için artık ev olarak isimlendirilmez.(el-Hidâye, Eymân, bab: Yemîn fi’d-duhûl) 198 el-Merğînânî, age., Eymân, Duhûl, c. II, s. 364.

50

Zeyd her zaman şarab içersem avratım boş olsun deyu şart etdikden sonra Zeyd

şarab içüp avratı Zeyd’den boş olup ba’dehû Hind’i tezevvüc eylese Zeyd yine şarab

içicek Hind Zeyd’den boş olur mu?


el-Mesele: 141

Bey’(satmak) ve şirâya (satın almak) binefsihi mübâşeret eder ma’kûlesinden

Zeyd şu berikini bey’ edersem avratım bâin boş olsun dedikden sonra berikini bey’a

Amr’ı tevkîl edüp Amr bey’ eylese Zeyd’in avratı bâin olur mu?


el-Mesele: 142

Mücerred olan Zeyd fülân fi’li işlersem her alup alacağum boş olsun deyüp

ba’dehû ol fi’li işleyüp ba’dehû Hind’i tezevvüc edüp Hind Zeyd’den boş oldukdan

sonra Zeyneb’i tezevvüc eylese Zeyneb Zeyd’den boş olur mu?

el-Cevâb: Olur.201

el-Mesele: 143

Bir mahalle ahâlisinden Zeyd bu günden sonra bu mahallede dudursam zevcem

Hind benden üç talâk boş olsun deyüp ba’dehû Zeyd ertesi gün mahalleden göçüp

gedüp âhar mahallede sâkin oldukdan sonra Zeyd Hind’i bâinen tatlîk edüp iddeti

munkadıye oldukdan sonra mahalle-i ulâya gelüp sâkin olsa hâlen Zeyd Hind’i tezevvüc

etdikde Hind Zeyd’den üç talâk boş olur mu?


el-Mesele: 144

Bey’ ve şirâya binefsihî mübâşeret âdeti olan Zeyd şu arsayı Amr’a bey’

edersem avratım üç talâk boş dedikden sonra Zeyd’in oğlu Bekr arsayı fudûlen Amr’a

semen-i (miktar) ma’lûma bey’ ve teslîm etdikden sonra Zeyd şerâyit-i icâzet mevcûde

(caizlik şartları meydana gelmek) olmağla bey’i tecvîz ve semeni Amr’dan kendisi ahz

eylese avratı boş olur mu?

199 Adam, yabancı bir dille “eğer evlenirsem o karım boş olsun” dese, sonra evlense, sonra başka bir kadınla daha evlense, birinci karısı boş olur, ikincisi boş olmaz. Çünkü adam “her evlendiğim” dememiştir. Dolayısıyla bu lafız sadece bir kadını kapsar. Birinci evliliği ile yeminini bozmuş olur bundan sonra yemini de artık geçersiz hale gelmiştir dolayısıyla yemin kinci karısını kapsamaz.(Velvâlicî, Talâk, fasıl: II) 200 Bunun cevabı daha önceki bir soruda geçti, tekrar cevaplamaya gerek yok. 201 Adam “her evleneceğim kadın boştur ancak birisi hariç” dese, sonra bir kadınla evlense o kadın boş olur. İkincisiyle evlense ikincisi boş olmaz. Ancak şöyle yemin etseydi; “her ne zaman evlensem aldığım bütün kadınlar boş olsun” deseydi, alacağı kadınların hepsi boş olurdu. 202 Bu meseleyi “ed-Dürer”den naklederek dört sayfa önce açıkladık.

51


el-Mesele: 145

Zeyd’in Amr ile da’vâsı olup ba’dehû Amr bir beldeye geder oldukda Zeyd

seninle ol beldeye gitmezsem avratım üç talâk boş olsun deyüp ba’dehû Amr ile yola

çıkup birkaç konak böyle gedüp ba’dehû esnâ-i tarîkde Amr meks etmekle Zeyd Amr’ı

bırakup ol beldeye varsa avratı üç talâk boş olur mu?


Varak 88 a

el-Mesele: 146

Ben dediğim olsun mu demek örf âmillerinde avratın boş olsun mu demek

ma’nâsına müteâraf bir beldede Zeyd medyûn-u Amr’a eğer on beş güne dek gelüp

deynini edâ etmezsen ben dediğim olsun mu dedikde Amr dahî olsun dedikden sonra on

beşinci gün Amr gelüp lâkin Zeyd ğaybet edüp Zeyd’e deyn-i mezbûru edâ mümkün

olmamağla Amr kâdıya varup ahvâlini i’lâm (bildirmek) etdikde kâdı Zeyd’in

tarafından deyn-i mezbûru kabza Bekr’i vekîl nasb edüp Amr dahî deyn-i mezbûru ol

gün Bekr’e def’(vermek, iade etmek) edecek talâk vukûundan halâs olur mu?

el-Cevâb: Olur.205

el-Mesele: 147

Zeyd zevcesi Hind ile çekişdikde bir dahî senin gömleğini giyersem benden üç

talâk boş ol dedikden sonra Hind bez iştirâ edüp becde (terzi) varup gömleği

dikdirdikden sonra Zeyd’e hîbe ve teslîm edüp Zeyd ol gömleği giyse Hind üzerine

talâk-ı selâse vâkı’ olur mu?

203 Bizce satışa izin vermesinde bir sakınca yoktur. Çünkü o yeni bir satış değildir bilakis fudûlî kimsenin yaptığı satış akdini onaylamaktır. Adam satış yapmayacağına yemin etse, başka birini kendine vekil tayin ederek o satışı yaptırsa, yeminini bozmuş olmaz.(Hizânetu’l-ekmel, Eymân) Bir kimse satış yapmayacağına yemin etse, fuzûlî onun yerine satış yapsa, yeminini bozmuş olmaz. Ancak yemin edenin normal zamanda satış yapma velayeti olması gerekir. (Cevâhiru’l-fetâvâ, Talâk, bab: VI) 204 Adam, “falan kimseyle beraber Mekke’ye getmek için yola çıkacağım” diye yemin edip o kimseyle beraber yola çıksa, namazı kısaltarak kılacak kadar bir mesafe şehirden uzaklaşsa, evine geri dönmesi caizdir.(Hizânetu’l-ekmel, Eymân) Gidişin ne olduğu konusunda ihtilaf vardır. Bazıları gidişin yola çıkmak olduğunu söyler. Sadru’ş-Şehîd’de “Vâkıât”ında aynı şeyi söyler. Bu görüş daha sahihtir, özetle (ez-Zahîra, Eymân) 205 Borçlu adam, “yarın falan kimseye borcumu kesinlikle ödeyeceğim” diye yemin etse, o kimsede ortadan kaybolup bulunamazsa, yemin eden borcunu vermiş sayılır, yemini bozulmaz.(Vâkıâtu’n-Nâtıfî) Hâkim bir vekil tayin eder, vekile parayı alacaklıya vermesini söyler. Alacaklıya parayı verince yemin edenin yemini bozulmamış olur.(ez-Zahîra, Eymân, nev’: Kadâu’d-deyn)ve’l-Vâlicî’de de böyle geçer. Bu görüş fetvada muhtar görüştür.

52


el-Mesele: 148

Zeyd Amr’dan zulmen bir mikdâr ğuruş aldıkda adedini kimesneye söylersen

avratın üç talâk boş olsun mu dedikde olsun deyüp ba’dehû Amr bir taş duvara hitâb

edüp ol ğuruşların mikdârını ve kendinden zulmen alındığını söyledikde beşer

istimâ’(işitmek) eylese talâk vâki’ olur mu ?


el-Mesele: 149

Zeyd Amr’a bu gün evime girersen zevcem Hind üç talâk boş olsun dedikden

sonra Amr Zeyd’in kapusı içine bir ayağını idhâl edüp çekse Hind Zeyd’den mutallaka

olur mu?


el-Mesele: 150

Zeyd hamrdan sekrân iken bir dahî şarab içersem avratım üç talâk boş olsun

dedikden sonra şürb-i hamr eylese avratı üç talâk boş olur mu?

el-Cevâb: Olur.209

el-Mesele: 151

Zeyd zevcesi Hind’e kızkarındaşının menzili kapusundan içeri girersen benden

üç talâk boş ol deyüp ba’dehû Hind ol menzilin kapusından girmeyüp kapusız âhar

mevdıında (yer) içeri giricek Hind üç talâk boş olur mu?

206 Adam karısının elbisesini giymeyeceğine dair yemin etse, kadın o elbiseyi satsa, adam o satılan elbiseyi giyse yemini bozulmuş olmaz.(Gunye, Eymân, bab: yemîn ale’l-lubsi) Ancak adam kadının diktiği elbiseyi giymemeye yemin etmişse, o elbiseyi satın aldıktan sonra da giyse, yemini bozulmuş olur. 207 Adam, kimseye anlatmayacağına dair yemin etse, akabinde bir duvara konuşarak, ey duvar ben şöyle yaptım sen yapma veya şöyle şöyle oldu dese, bunu söylemekteki maksadı başkalarına duyurmakta olsa, yeminini bozmuş olmaz.(ez-Zahîriyye, Eymân, VIII) 208 Adam, “şu eve girmeyeceğim “ diye yemin etse sonra ayağının birini içeri atsa diğer ayağı dışarıda kalsa yeminini bozmuş olmaz. Aynı şeyi İmam Muhammed el-Asl’da söyler. Bazı âlimler de şöyle der; iki taraf birbirine eşitse, şayet girilen yer engin ise, yemini bozulur. Bazıları da dayanılan ayağı itibara alırız demişler, vücudu taşıyan ayak içerdeyse yemini bozulur, ayak dışarıda ise bozulmaz. Ancak “Zâhiru’r-Rivâye”de ayaklardan birinin girmeseyle içeri girilmiş olunmaz, denilmiştir. eş-Şeyh Şemsu’l-Eimme el-Halvânî ve eş-Şeyh Şemsu’l-Eimme es-Serahsî’de bu görüştedir. (ez-Zahîratu’l-Burhânî, Kitâbu’l-eymân, nev’: Duhûl) 209 Sarhoş adam, karısını yatağa çağırsa, kadında bunu reddetse, adam da; “ya sözümü yerine getirirsin yada üç talak boş ol” dese, şayet kadın ileriki zamanda kocası onu yatağa çağırır o da yatağa gederse, adamın yemini bozulmuş olmaz. Kadın reddederse adamın yemini bozulmuş olur. (Nefdu’l-fetâvâ, Eymân, VI) Talak mevzuunda geçen soruyla buradaki sorunun tekrar edildiği zannedilmesin. Buradaki soru ta’likle ilgilidir. Buradaki soruyla önceki soru her yönünle mutabakat etmez. Bilakis burada vurgulamak istediğim, sarhoşun boşamasının geçerli olduğu gibi sarhoşun, talakı şarta bağlamasının da geçerli olduğudur.

53

el-Cevâb: Mutlakan menziline girmek murâdı etmedi ise olmaz.210

Varak 88 b

el-Mesele: 152

Bir karye ahâlisinden birkaç kimesneler karyemize geldikde sizi korsak

avratlarımız üç talâk boş olsun deyu şart edüp ba’dehû Zeyd karye-i mezbûraya

geldikde ol kimesneler Zeyd’i komamağa sa’y-i belîğ edüp lâkin men’a kâdir olmasalar

şarta binâen avratları boş olur mu?


el-Mesele: 153

Zeyd zevce-i medhûla bihâsı Hind’e eğer fülân fi’li işlersem benden boş ol

deyüp ba’dehû ol fi’li işledikden sonra üç gün murûrunda Zeyd Hind’e üç talâk boş ol

dese üç talâk boş olur mu?

el-Cevâb: Olur.212

el-Mesele: 154

Zeyd Amr ile âsitâneye (İstanbul) gitmezsem avratım üç talâk boş olsun dedikde

Zeyd Amr ile istâneye vusûl olmayup ancak beldesinden Amr ile hurûc eylese hâlen

Zeyd Amr ile bir iki gün istâne yoluna gedüp kable’l-vusûl yoldan vilâyetine dönse şart-

ı mezbûra binâen avratı boş olur mu?


el-Mesele: 155 210 Şayet adam, “bu evin kapısından girmeyeceğim “ diye yemin ederse, eve başka bir yerden girse, yeminini bozmuş olmaz. Eve girmek için başka kapı açıp girse, yeminini bozmuş olur. Her ne kadar o evin normal kapısından girmemiş olsa da yine de kapıdan girmiştir. Kazâen hükmolunmaz çünkü yemin eden kimsenin yemin ettiği lafzın, delaleti olmaksızın umumluğunun tahsisi vardır burada.(Velvâlicî, Eymân) Adam evin kapısının önünde durarak “bu kapıdan içeri girmeyeceğim” diye yemin etse daha sonra eve girmek için başka bir kapı açıp oradan girse yeminini bozmuş olmaz. Şayet adam kapıdan girmeyeceğim diye yemin etmiş olsaydı, ikinci kapıdan girmekle yine yemini bozulmuş olurdu.(el-Attâbiye, Kitâbu’l-eymân, fasıl: III) 211 Adam, “filan kimseyi bu köprüden geçirirsem karım boş olsun” diyerek yemin etse, diğer adam köprüden geçerken fiilen engellemeye gücü yetmesede, söz ile engellemeseyle yeminini bozmamış olur.(Kâdıhân, Mesâilu’l-yemîn ale’terk) 212 Adam, ric’î talak ile boşadığı karısını iddet beklerken üç talak boşsun dese, kadın üç talak boş olur.(Kâdıhân, Ta’lîku’t-talâk) Sarih sarihi içine alır.(el-Kâfî, bab: Tefvîdu’t-talâk) 213 Hizâne ve Zahîra’dan özetleyerek bu meseleyi daha önce açıklamıştık. Ancak kalpden şüphelerin gitmesi ve bu meselenin ayrıntısı bilinsin diye burada o konunun özetini tekrar nakledeceğim. Bu konunun özetini söylüyorum; adam “Mekke’ye gitmeyeceğim” diye yemin etse bu konuda Nasr b. Yahya ve Muhammed b. Selime ihtilaf etmiştir. Bu yemin oraya varmayı kasdetmekte, dolayısıyla Mekke’ye ulaşmadığı müddetçe yemini bozulmaz. Nuh b. Selim’de yola çıkmayı esas almıştır.(Yola çıkınca yemini bozulur der) Sadru’ş-Şehîd’de “Vâkıât”ında son söylenen görüş daha sahihtir der. Çünkü getmekle, yola çıkmak aynı manada kullanılır. “Falan kimse Mekke’ye gitti” denilir, adam Mekke’ye varmak için yola çıktığında. Tıpkı Mekke’ye getmek için çıktı denildiği gibi. “el-Müntekâ”da İmam Muhammed’den bir rivâyet gördüm; yola çıkmak, oraya gitmek yerinde kullanılır, her ne kadar oraya gitmeye niyeti olmasa da, şayet adam getmekle oraya varmayı niyet ettiyse, onun niyetine bakılır.(ez-Zahîra, Eymân, nev’: Hurûc)

54

Zeyd zevcesi Hind ile esnâ-i kelamda Hind Zeyd’e üzerime avrat alırsan dedikde

Zeyd Hind hayatda oldukda bir dahî tezevvüc edersem alup alacağım boş olsun

dedikden sonra Zeyd Hind’in hayatında Zeyneb’i tezevvüc eylese Hind ve Zeyneb boş

olurlar mı?


el-Mesele: 156

Zeyd fülân fi’li işlersem her alup alacağum boş olsun dedikden sonra Amr

Hind’i Zeyd’e tezevvüc eylese Zeyd Zeyneb’i tezevvüc murâd etdikde tekrar akd-i

fuzûlîye muhtâc olur mu?

el-Cevâb: Olur.215

Varak 89 a

el-Mesele: 157

Zeyd zevcesi Hind’e bir dahî senin döşeğine girersem benden üç talâk boş ol

dese Zeyd mûlî (karısına yaklaşmamaya yemin eden kişi) olmuş olur mu?

el-Cevâb: Îlâya niyet itmiyecek olmaz.216

el-Mesele: 158

Zeyd ba’de’l-yevm şarab içersem zevcem Hind boş olsun dedikden sonra Zeyd

sekr olan şerbeti içüp sarhoş olsa Hind boş olur mu?

el-Cevâb: Olur.217

el-Mesele: 159

Zeyd zevcesi Hind’e min ba’di terk-i cimâa (bundan sonra cinsel ilişkiyi terk

edeceğim) niyetle bir dahî döşeğine girersem üç talâk boş ol dedikden sonra Hind’e

vatîe etdiği takdirde talâk-ı selâse vâki’ olmamağa ilâc (çare) var mıdır?

214 Kadın, kocasına “sen benim üzerime evlenmek istiyorsun” dediğinde adam da “bir kadınla evlenirsem o boş olsun” dese, adamın ilk karısıda boşanmış olur. Adamın sözü karısının sözüne dayanmaktadır. Çünkü adamın söylediği sözün içine kadının söylediği sözlerde girmektedir tıpkı kadının kocasına; “ sen bir kadınla evlenmek istiyorsun” cümlesindeki anlam hem kadının kendisini hemde başka kadınları kapsadığı gibi.(Velvâlicî, Ta’lîki’t-talâk)Bu meseledende anlaşıldığı üzere talak hem eski karısını hem de yenisini kapsamaktadır. 215 Onun kuralı şudur; “her” kelimesi bütün kadınları kapsar, her evlenmeyi kapsamaz. “her ne zaman” cümlesi bütün evlilikleri kapsar. “her evlendiğim kadın” derse yemini bozulmaz. “her ne zaman evleneceğim kadın” derse yemini bozulur, böylece evlendiği bütün kadınlar boşanmış olur.(el-Attâbiye, Kitâbu’t-talâk, Eymân, bab: III) 216 Adam karısına “yatakta seninle gecelemeyeceğim veya yatağına yaklaşmayacağım” dese îlâ’ya niyyet etmedikçe böyle söylemesi îlâ olmaz.(ez-Zahîriyye, Talâk, bab: Îlâ) 217 Adam, bir şeye niyet etmeden “içecek bir şey içmeyeceğim” diye yemin etse, adamın bu yemini içki olarak anlaşılır. Allah (cc) ondan razı olsun, şöyle demiştir; bizim örfümüzde her sarhoş eden şeyle yemin meydana gelir.(Kâdıhân, Eymân, fasıl: Şürb)

55

el-Cevâb: Yokdur.218

el-Mesele: 160

Zeyd-i sağîr fülân fi’li işlersem alup alacağum boş olsun dedikden sonra Zeyd ol

işi işleyüp ba’dehû bâliğ oldukda Zeyd Hind’i tezevvüc eylese Hind Zeyd’den şart-ı

mezbûra binâen boş olur mu?


el-Mesele: 161

Zeyd bir menzilde ücret ile sâkin iken zevcesi Hind’e ba’de’l-yevm bu menzile

akrabamdan ğayrı avratları korsan benden boş ol dedikden sonra ertesi Hind’in

eşnâlarından (komşu) Zeyneb-i ecnebiye (yabancı) Hind’in haberi ve rızâsı yoğken ol

menzile geldikde Hind Zeyneb’i menzilden kuvvetle ihrâc eylese Hind üç talâk boş olur

mu?


el-Mesele: 162

Mücerred olan Zeyd bir dahî şarab içersem avratım üç talâk boş olsun dedikden

sonra Zeyd Hind’i tezevvüc edüp ba’dehû şürb-i hamr eylese Hind Zeyd’den üç talâk

boş olur mu?


el-Mesele: 163

Zeyd’in zevcesi Hind anası Zeyneb’in evinde olmağla Zeyd menzile girmeyüp

Hind’i ol menzile götürmek isteyüp Zeyneb salıvermemekle Zeyd ğadaba gelüp Hind’i

benimle salıvermezsen benden üç talâk boş olsun dedikde Zeyneb Hind’i saılvermeyüp

Zeyd gedüp bir iki günden sonra salıverse Hind Zeyd’den üç talâk boş olur mu?

218 Bu kelamla îlâ’ya niyet olduğu az önce geçti. Bu soru daha önce geçti. Üç talakın meydana gelmemesi için bir çare yoktur. Dört sayfa önce “Kâdıhân”dan naklederek açıkladık. 219 Küçük çocuk “eğer içki içersem evleneceğim bütün kadınlar boş olsun” dese, ardından küçükken içki içerse, baliğ olduktan sonra evlense, ve evlilik dolayısıyla talakın meydana geldiğini düşünse ve “karım bana haram oldu” dese, bu durumda dediler ki; bu ikrarından dolayı karısı kendine başlangıçta haram olmuştur. Bazıları da; karısı haram olmamıştır dedi. Sahih görüşte budur. Çünkü o başlangıçta karısının haram olduğunu ikrar etmemiştir, bilakis önceki sebebi ikrar etmiştir. Bu sebepte batıldır.(Kâdıhân, Ta’lîku’t-talâk) 220 Adam, karısına “evime falan kimseyi alırsan boş ol” dese, o kimse eve girse, adam o kimsenin eve serbestçe girdiğini bilse, karısı boş olur. Mulahhasan (el-Hulâsa, Eymân)Adam karısına “falan evime girerse sen boş ol” dese o kimse eve girse, Necmeddîn en-Nesefî bu konuda; “o kimse eve zorla girerse adamın karısı boş olmaz”, diye fetva verir. Ezhar görüş te budur. (ez-Zahîra, Eymân, nev’: Duhûl) 221 Adam evli olmadığı halde “şu işi yaparsam karım boş olsun” dese, sonra evlense ve o işi yapsa, karısı boş olmaz.(Bezzâziye, Kitâbu’l-eymân)

56

el-Cevâb: Olur.222

Varak 89 b

el-Mesele: 164

Zeyd Hind’i tezevvüc etdikden sonra fülân fi’li ilersem avratım üç talâk boş

olsun deyüp ba’dehû Zeyd Zeyneb’i tezevvüc edüp ba’dehû ol fi’li işlese Hind

Zeyd’den üç talâk boş olur mu?


el-Mesele: 165

Zeyd bir dahî arak ve şarab içersem avratım boş olsun dedikden sonra bal suyu

içse avratı üç talâk boş olur mu?

el-Cevâb: Olur.224

el-Mesele: 166

Zeyd zevcesi Hind’e şürb-i hamr edersem benden boş ol deyüp ba’dehû şürb-i

hamr edüp Hind Zeyd’den boş oldukdan sonra Zeyd Hind’i tezevvüc edüp ba’dehû

şürb-i hamr eylese Hind Zeyd’den tekrar boş olur mu?


el-Mesele: 167

Zeyd’in zevcesi Hind Zeyd’in menzilinde olan bir odanın taşrasında iken Zeyd

ol odaya işâret edüp Hind şu odanın kapusından içerü girersen benden üç talâk boş ol

deyu şart etdikden sonra Hind ol odaya kapusından girmeyüp ol odanın penceresinden

girse talâk-ı selâse vâki’ olur mu?

el-Cevâb: Kapusından girmemek murâdı olup mutlakan odaya girmemek murâdı

değil ise olmaz.226

222 Bu konudaki kural şudur; adam “satın alacağım bütün cariyelerle cima yapmayacağım onlar hür olsun” dese, bu örnekte olduğu gibi , bir şeyin hemen olması “fe” harfeyle meydana gelir. Bazen hemen meydana gelmeye delalet eden başka bir şeyle olur, örneğin; adamın, “sen bana söz söylersen sana cevap vermeyeceğim” kavlindeki gibi burada “vav “harfi “fe” harfi gibi kullanılmıştır.(Attâbiye, Eymân, III) Adam karısına bir tartışma anında “eğer sen çıkmazsan helalim bana haram olsun” dese, daha sonra adam ben bu sözümle hemen çıkmayı kasdetmedim dese, kadında bir saat sonra çıksa, eğer tartışma konusu çıkma ile ilgiliyse, adamın yemini bozulmuş olur. Başka bir konudaysa, yemini bozulmuş olmaz.(Nakdu’l-fetâvâ, Eymân, bab: XI) 223 Bize göre onun kuralı şudur; ta’likin gerçekleşme şartı, mülk veya mülkle alakalı bir şeydir. Zeyneb ise ta’lik vaktinde henüz nikahlı değildir. Yemin eden adam, “eğer seninle evlenirsem” diyerek mülkiyeti Zeyneb’e bağlamamıştır. Böylece ta’lik Zeyneb hakkında değildir. Sonuç olarak Zeyneb boşanmış olmaz. Sayfanın başında “Bezzâziye” den naklederek yazmış olduğum mesele bu sorudan dolayıdır. 224 Bu sorunun cevabı bir sayfa önce geçti. Ancak sorudaki farklılıktan dolayı soruyu burada tekrar ettim. 225 Bize göre onun kuralı şudur; yemini bir kere bozmakla yeminin hükmü biter. Ancak koca “her şarap içtiğimde” diye yemin etseydi, her içtiğinde talak meydana gelirdi. 226 Bu sorunun cevabı iki sayfa önce “Velvâlicî’den nakledilen cevabla verildi.

57

el-Mesele: 168

Zeyd zevcesi Hind ile bir menzilde sâkinler iken ba’de’l-yevm bu menzilde

sâkin olursam Hind boş olsun deyüp ba’dehû Zeyd ol gün menzilden çıkup âhar

mahalleye gedüp lâkin zevcesini ve sâir esvâbını ihrâc itmeyüp ol gün murûr eylese

Hind boş olur mu?

el-Cevâb: Olur.227

el-Mesele: 169

Zeyd fülân fi’li işlersem alup alacağum boş olsun dedikden sonra Zeyd Hind’i

tezeccüv edüp Hind boş oldukdan sonra Zeyd Hind’i yine tezevvüc eylese Hind tekrar

boş olur mu?


el-Mesele: 170

Zeyd fülân gice fülân fi’li işlemezsem alup alacağum boş olsun dedikden sonra

ol gice ol fi’li işlemese hâlen Zeyd tezevvüc murâd etdikde nice etmek gerekdir ki

alacağı boş olmaya?

el-Cevâb: Akd-i fudûlî kabûl-i fi’lî.229(yetkisiz üçüncü kişinin evlendirmesi,

evlendirilen kişinin fiilen yani cinsel ilişkiye girme şeklinde kabul etmesiyle)

Varak 90 a

el-Mesele: 171

Mücerred olan Zeyd fülân fi’li işlersem alacağum boş olsun deyüp Zeyd ol fi’li

işleyüp tezevvüc murâd etdikde Amr Hind’i Zeyd’e fudûlen tezvîc Zeyd dahî mehr-i

muaccel (peşin) irsâl ile kabûl eylese Hind talâk vukû’undan halâs olur mu?

el-Cevâb: Olur.230

el-Mesele: 172

227 Adam, “şu evde oturmayacağım” diye yemin etse, ailesini ve eşyalarını evde bırakarak eve dönmemek üzere hemen evden çıksa, yine de yemini bozulmuş olur.(el-Câmiu’s-sağîr, Eymân, bab: Duhûl) 228 “el-Attâbiye”den bir sayfa önce naklettiğimiz cevab bu sorunun da cevabıdır. 229 Adam, “evleneceğim her kadın üç talak boştur” dese, bazıları bunun çaresi yoktur demiş, bazıları da şöyle bir çare var demişler; adamın haberi yokken başka bir adam onu bir kadınla evlendirir, yemin eden adam da bu nikaha, kadına mehir göndererek veya kadına dokunarak fiili olarak icazet verir. Fakih Ebu’l-Leys de; insanın başına böyle bir şey gelse, anlatılan çözümü yapsa bir sakıncası yoktur demiştir.(Hizânetu’l-ekmel, Kitâbu’l-eymân) Adam evlenmeyeceğine dair yemin etse, fuzuli o adamı nikahlasa adam da sözle buna icazet verse yeminini bozmuş olur. Fiili olarak icazet verse yeminini bozmuş olmaz. Âlimlerin büyük çoğunluğu bu görüştedir. Sadru’ş-Şehîd de el-Vâkıât’ında böyle der.(Hulâsatu’l-fetâvâ, Eymân, fasıl: IV) 230 Yazılan bu mesele bir önceki soruda cevablandı. Hanefiler dışındakilerce ufak bir farklılıktan dolayı burada tekrar edildi.

58

Zeyd sekrân iken eğer bu gün odaya girersem avratım üç talâk boş olsun deyüp

ba’dehû Bekr ve Bişr git deyu ilhâm etdiklerinde Zeyd dahî ayağı ile yürüyüp ol

odasına gitse talâk vâki’ olur mu?

el-Cevâb: 231

el-Mesele: 173

Zeyd dâyini Amr’a gelecek cum’a günü deynimi sana edâ etmezsem helalim

haram olsun deyüp ba’dehû ol günde edâ edemese zevcesine talâk vâki’ olur mu?

el-Cevâb: Bâin olur.232

el-Mesele: 174

Zeyd’in bıçağı zâyi’ oldukda Amr’a bıçağımı sen aldın almadınsa zevcem Hind

üç talâk boş olsun deyüp Amr dahî aldım ise avratım üç talâk boş olsun deyüp ba’dehû

Zeyd bıçağını Amr’ın aldığını huzûr-u hâkimde isbât ve hâkim hükmedicek Amr’ın

zevcesi Zeyneb şart-ı mezbûra binâen Amr’dan üç talâk boş olur mu?

el-Cevâb: Olur.233

el-Mesele: 175

Zeyd kalbinden fülân fi’li işlersem zevcem boş olsun lâkin lisânıyla tekellüm

etmese ba’dehû Zeyd ol fi’li işlese zevcesi boş olur mu?


el-Mesele: 176

Zeyd bir mevzide (arazi) koyun ra’y ederken Amr gelüp bu koyunlar arab

oğlunun mı dır dedikde Zeyd eğer onun ise avratım üç talâk boş olsun dese ol

231 Başkası zorla girdirirse, yemini bozulmuş olmaz, aynı şekilde onu taşıyıp girdirirlerse yine yemini bozulmuş olmaz. Şayet ayaklarıyla girerse sözlü ve fiili olarak yemini bozulur.(el-Hulâsa, Eymân, nev’:Duhûl) Şayet adam zorlanarak taşınıp girdirilse yemini bozulmuş olmaz. Şayet kalben bu taşınmaya razıysa, bu konuda ihtilaf var. Tercih edilen görüşe göre zorlanarak ta girdirilse yemini bozulmuş olur.(el-Attâbiye, Eymân, fasıl: Duhûl) Onu zorla taşıyarak girdirseler yemini bozulmaz ancak onu zorlamadan taşısalar ve ayaklarıyla girse, bu durumda âlimler ihtilaf etmiştir. Bazıları yemini bozulmaz demiş bazıları da girmeyi engellemeye gücü yettiği halde girdiyse yemini bozulur engellemeye gücü yoksa yemini bozulmaz, demiştir.(ez-Zahîra, Eymân, nev’: Duhûl, fasıl: XII) 232 Talakın meydana gelmesi şartın olmasıyla olur. Talakın bâin olarak meydana gelmesi ise söylenilen sözün sarih olmamasından dolayıdır. Söz sarih olmadığı için talak bayinen olmuştur. Tıpkı diğer sarih olmayan lafızlarla olduğu gibi. 233 Adam, bir kişide bin dirhem alacağı olduğunu iddia etse, davalı da “benim sana bin dirhem borcum varsa karım boş olsun” dese, davacı da “benim senden bin dirhem alacağım yoksa, karım boş olsun” dese, davacı alacağı olduğuna dair delil getirse, hâkim bin dirhemin davacıya verilmesine hükmeder ve davalı ile karısını ayırır. Aynı görüşü Muhammed nakletmiştir. “el-Uyûn” da Ebû Yusuf’a göre karısıyla boşanır, Muhammed’e göre ise boşanmaz. Aynı görüş “el-Müntekâ”da da zikredilir. Böylece Muhammed’den iki rivayet olmuştur. Ancak fetva ayrılmaları yönündedir.(ez-Zahîra, Eymân, Müteferrik) 234 Kadın kocasına üç parmağını işaret ederek beni boşa dese ve bununla üç talakı istese, talak meydana gelmez. Ancak dileyle söylemesi gerekir ki talak olsun. Talak gizli bir şeyle meydana gelmez.(Velvâlicî, Evvelu’t-talâk) Talaka niyet ederek nefes alıp verse talak meydana gelmez.(ez-Zâhiriyye, Talâk, IV)

59

koyunların bir mikdârı arab oğlunun oldığı mükrâr (ikrar edilmiş, açıklanmış) olıcak

avratı boş olur mu?

el-Cevâb: Ânın bunda koyunı yokdur eğer var idi ise olsun didi ise olur.235

el-Mesele: 177

Zeyd zevcesi Hind’e bir dahî bedel alup küreğe gedersem benden üç talâk olsun

deyüp ba’dehû Zeyd sefîne reislerinden Amr’a medyûn olmağla Amr Zeyd’i cebren

sefînesinde küreğe koyup kerhen kürek çekdirse Hind üç talâk boş olur mu?


Varak 90 b

el-Mesele: 178

Zeyd kayınatası Amr ile çekişdikde ba’de’l-yevm kızın zevcem Hind’i senin

menziline gönderirsem üç talâk boş olsun dedikden sonra Amr fevt olup menzil

veresesine intikal etdikde Zeyd Hind’i ol menzile götürse Hind boş olur mu?

el-Cevâb: Menzil husûsu içün demeyüp Amr’ın husûsu içün dedi ise olmaz.237

el-Mesele: 179

Zeyd şarab ve arak içersem avratım boş olsun dedikden sonra tatlı şire içse avratı

boş olur mu?


(Mesele: 179 Müellif, asıl metnin lafzına uymamış, konuyu özetleyip mefhum

olarak nakletmiş.)239

el-Mesele: 180

235 Sultan, bir adama bu mallar Emir’indir dese, adam da inkar edip, “başkasının malı yanımdaysa karım boş olsun” diyerek yemin etse, yemin eden adamın yanında Emir’in karısının gönderdiği bir mal olsa, malı getiren adamda o malın yemin eden adamın karısının malı olduğunu iddia etse, bu malların yemin eden adamın karısının mallarının bir benzerinin olması mümkündür. Emir’in karısı da o malların kocasının olduğunu iddia etse, yemin eden adamın karısı bu durumda boşanmış olmaz. Ancak yemin eden, yanında olan malın başkasının malı olduğunu açıklar veya hâkim mahkeme sonucunda bir delile dayanarak o malların yemin eden adamın karısının olmadığına hüküm verirse, yemin eden adam yeminini bozmuş olur.(Kâdıhân, Eymân, fasıl: Tahlîfu’z-zulmet) 236 “ez-Zahîra ve el-Attâbiye”den nakille bu sorunun cevabı bu sayfada açıklanacak. 237 Burhânî rahimehullah başka bir meselede bunu açıklamıştı. Özet olarak, adam “falanın evine girmeyeceğim” diye yemin etse o kimse evini başkasına satsa, yemin eden de daha sonra o eve girse, adam yeminini bizzat evin kendisini kasdederek yapmışsa, eve girince yemini bozulur. Ancak evin sahibini kasdederek yemin etmişse, sonradan eve girmekle yemini bozulmaz.(ez-Zahîratu’l-Burhâniyye, Eymân) Adam karısına “falanın evine girersen boşsun” dese o kimse ölse ev de miras olarak kalsa, kadında o eve girse ölen borçlu değilse yemin bozulmaz. Ölen borçlu ise yemini bozulur. Fakih Ebû’l-Leys yeminin bozulmayacağını söyler, fetva da böyledir.(el-Hulâsa, Eymân, fasıl: Duhûl) 238 Kâdıhân’dan naklederek bu sorunun cevabını iki sayfa önce açıkladık. Bu sorunun cevabı açıktır, bununla beraber âlimler şu konuda ihtilaf etmiş; adam içecek bir şey içmemeye yemin etse, akabinde su içse bazıları yemini bozulur demiş, bazıları da bozulmaz, demiş. Ancak bize göre tatlı su ile acı suyun farkının olmadığı açıktır. 239 el-Buhârî, (ts. yazma), Hulâsatu’l-fetâvâ, KBYEK, demirbaş no: 2522, s. 140.

60

Zeyd zevcesi Hind’e üzerine tezevvüc itmezsem üç talâk boş ol dedikden sonra

Hind’in üzerine tezevvüc itmedin Zeyd fevt olsa Hind Zeyd’e vârise olur mu?

el-Cevâb: Olur.240

(Mesele: 180 Müellif, kaynak olarak gösterdiği metinden özet yapmış.)241

el-Mesele: 181

Zeyd zevcesi Hind’e üzerine tezevvüc edersem ve seni âhar diyâra götürürsem

üç talâk boş ol dedikden sonra Hind’i âhar diyâra götürmeyüp Hind’in üzerine tezevvüc

eylese Hind üç talâk boş olur mu?

el-Cevâb: Olur.242

el-Mesele: 182

Zeyd Amr’a olan deynimi fülân zamana dek vermezsem avratım boş olsun

dedikden sonra Bekr Zeyd’in vekâleteyle deyn-i mezbûru ol zamana değin Amr’a verse

Zeyd’in zevcesi talâk vukû’undan halâs olur mu?

el-Cevâb: Olur.243

(Mesele: 182 Müellif, asıl kaynaktaki metni aynen almamış, bazı kelimeleri

atlamış ama mefhum olarak doğru aktarmış.)244

el-Mesele: 183

Zeyd zevcesi Hind’e eğer Zeyneb evime gelürse benden boş ol dedikden sonra

bir saat murûrunda Fâtıma dahî deyüp bundan ğayrı nesne demeyecek Fâtımâ Zeyd’in

evine gelse Hind boş olur mu?

240 Ta’lik üç çeşittir. Üçüncü şekil; ta’liki kendi yaptığı bir fiile bağlamasıdır, ister bu ta’lik adamın sağlığında olsun, şartın yerine gelmesi de adamın hastalığında olsun, veya her ikisi (ta’lik ve şartın yerine gelmesi) hastalık döneminde olsun aynıdır. Fiil, adamın mutlaka yapması gereken bir fiildir veya mutlaka yapması gerekmeyen bir fiildir. Böylece adam fiili yapmakla, nikahı iptal kasdı mevcut olduğu için adam boşanmayı istemektedir. Nikahı iptal kasdının mevcut olması ise ya ta’lik ile yada adam hasta iken şartla alakalı bir şeyin olması ile olur. Şayet adamın yaptığı o fiil, şart koştuğu fiillerden biri değilse talak gerekmez. Böylece adamın yaptığı tasarruf, kadından zararı defetmek için reddedilir.(el-Bidâye, Talaku’l-marîd) 241 el-Merğînânî, el-Bidâye, Talakul-marid, c. II, s. 292. 242 Adam “yemeğin veya içeceğin tadına bakarsam karım boş olsun” deyip yemin ederse onlardan birinin tadına bakarsa, karısı boşanmış olur. Aynı şekilde “şu yemeği yemeyeceğim” diye yemin ederse daha sonra yerse, yine karısı boşanmış olur.(el-Muhîtu’l-Burhânî, Kitâbu’t-Talak, fasıl: XVII) 243 Adam falan kimseye borcunu ödemek için yemin etse, başka birini borcunu ödemesi gönderse vekil borcunu ödese, yemini bozulmaz. Ancak üçüncü kişi vekil tayin edilmeden gidip o borcu ödese adamın yemini bozulur.(Velvâlicî, Eymân, IV) 244 Velvâlicî, age., Eymân, c. III, fasıl: IV, s. 213.

61


Varak 91 a

el-Mesele: 184

Hind zevci Zeyd’e beni suçsuz düğersen deyu izhâr-ı hüzn etdikde Zeyd dahî

seni ba’de’l-yevm düğersem benden boş ol deyüp ba’dehû Hind’i namaz kılmadığı içün

düğse Hind boş olur mu?


2.3. Bâbu’l-Îlâ-i ve’l-Liân el-Mesele: 185

Zeyd’in zevcesi Hind’den bir veled vücûda geldikde Zeyd veled-i mezbûr

benden değildir zinâdandır deyu nefy-i neseb edüp şerâyit-i mülâane (karısının zina

ettiğine şahit olduğunu söyleyen kişinin hakim huzurunda karısıyla lanetleşmesi)

mevcûde olmağla hâkime mürâfaa olduklarında hâkim ba’de’l-mülâane veled-i

mezbûru Hind’e verüp Hind’i Zeyd’den tefrîka kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.247

el-Mesele: 186

245 Yemin eden, yaptığı yemine bir şart eklerse, şart lehine ise bu şart icma ile yeminin içine girmez. Şart aleyhine ise, yeminin içine girer mi girmez mi? Muhammed b. Seleme girmez demiş. Sadru’ş-Şehîd de öyle demiş. Birinciye örnek; adam karısına “bu eve girersen boşsun” dese, hemen sussa sonra yine sussa sonra “şu eve girersen de” dese, ikinci olarak söylediği ev yeminin içine girmez. Talakın olması birinci eve girmeye bağlıdır. “Şu ev” sözünü söylemeden kelam kesintiye uğradığı için yemin ikinci ev için geçersiz hale gelmiştir. Kadın birinci eve girerse boşanmış olur ikinci eve girdiğinde boşanmaz. İkinci örnek; adam karısına “bu eve girersen boşsun” hemen sussa yine sussa “şu eve de ikinci karım girerse” dese ikinci lafzı da yeminin içine girer. Çünkü burada yeminin değişmesi yoktur, “şu evde ikinci karım içindir” kelamı olmaksızın, birinci karısı oraya girerse boşanmış olur. “şu evde ikinci karım içindir” sözünden sonra da yine eve girse, boşanmış olur.(Zahîratu’l-fetâvâ, Eymân, VII) 246 Onun dayanağı şudur; adam karısını haksız yere dövdüğü için kadının sözünde geçtiği gibi, haksız yere dövmek diye kayıtlanıp bu şekilde şart koşuldu. İmam Buhârî’de “Zahîra”de aynı şeyi söyledi.(ez-Zahîra, Kitâbu’l-eymân, bab: Takyîdu’l-yemîni’l-mutlaka bi delâleti )Adam bir adama haydi gel benimle kahvaltı yap dese, diğer adam da vallâhi kahvaltı yapmam dese, sonra babasının yanına gitse ve aileseyle beraber kahvaltı yapsa, yeminini bozmuş olmaz. Çünkü yemini belirli bir kahvaltı için yapmıştı, şöyleki diğer adamın “gel kahvaltı yap” demesine karşılık yemin eden adamın sadece o kahvaltı için kahvaltı yapmam demesi, sadece o kahvaltıyı kapsar. Aynısını “Hizânetü’l-ekmel” sahibide talak kitabında bahsetti.( Hizânetü’l-ekmel, Kitâbu’t-talâk) Adam, karısını dövmeyeceğine dair yemin edip sonra haksız yere onu döverse, yeminini bozmuş olur. 247 Lian’ın şartları şunlardır: Karı ve kocanın ikisininde hür, akıl baliğ, Müslüman, kaziften dolayı had yememiş olmaları, nikahları duhul olsun veya olmasın sahih olması bu şartların hepsi bulununca hâkim ikisini de önünde karşılıklı olarak ayağa kaldırır ve ilk önce kocaya dört kere; “Allâh’ı şahit tutarımki onun çocuğu benden değildir ve zina ile onu suçladığım şeyde ben doğrulardanım” diye söylesini emreder ve beşincisinde “eğer ben yalancı isem Allâh’ın laneti üzerime olsun” diye söyletir. Kadına da aynı şeyi söyletir, beşincisinde ise “eğer kocam doğru söylüyorsa Allâh’ın ğazabı üzerime olsun” diye söyletir. Lian bittikten sonra hâkim onları ayırır(Şerhu’t-Tahâvî, bab: Lian) Kazf, çocuğu nefyetmekten dolayı oluyorsa hâkim çocuğun nesebini adama bağlamaz, annesine bağlar.(el-Bidâye, Kitâbu’t-talâk, bab: Lian)

62

Zeyd zevcesi Hind’e bir dahî sana cimâ’ edersem benden üç talâk boş ol deyüp

dört ay tamâmına dek Hind’e cimâ’ etmeyüp bihükmi’l-îlâ-i Hind Zeyd’den boş olup

ba’dehû Zeyd tecdîd-i nikâh edüp Hind’i aldıkdan sonra bir ay murûrunda Hind’e cimâ’

eylese Hind Zeyd’den üç talâk boş olur mu?

el-Cevâb: Olur.248

el-Mesele: 187

Zeyd ile medhûlun bihâ zevcesi Hind beynlerinde şerâyit-ı liân cem’ olup

ba’dehû Zeyd Hind’i talâk-ı ric’î ile tatlîk eylese Zeyd’den liân sâkıt olur mu?


(Mesele: 187 Müellif, Molla Hüsrev’in ed-Düreru’l-hükkâm fî şerh’i ğureri’l-

ahkâm isimli kitabını kaynak olarak vermiş ancak kaynak olarak gösterdiği kitabın o

bölümünde böyle bir metin yok.)250

Varak 91 b

el-Mesele: 188

Zeyd ile zevcesi Hind beynlerinde şerâyit-ı liân cem’ oldukdan sonra Zeyd

Hind’i bâinen tatlîk eylese Zeyd’den liân sâkıt olur mu?

el-Cevâb: Olur.

el-Mesele: 188-B

Bu sûretde Zeyd’den sâkıt oldukdan sonra Zeyd’e hadd lâzım olur mu?


(Mesele: 188 Müellif, hem asıl metindeki manayı daraltacak derecede altı çizili

kelimeyi atlamış hem de bab ismini yanlış vermiş ( bâbu muhilli-l muharrer) yerine

(bâbu’l-liân) demesi gerekirdi.)252 ثم طلقھا بائنا ، أو ثلاثا سقط أي اللعان ولم یجب

الحد el-Mesele: 189


dese Zeyd mûlî (îlâ yapan) olmuş olur mu?

el-Cevâb: Îlâ’ya niyet etmeyecek olmaz.

248 Bu sorunun aynısı ta’lik bölümünde geçti, cevabı orada yazıldı, o babta yazıldığı için aynı cevabı iki babta da tekrar yazmak bizce uygun değil. 249 Adam karısını ric’î talakla boşarsa lian düşmez, eş olmasının aslî olarak devamı bilinmektedir.(ed-Dürer, Kitâbu’t-talâk, bab: Liân) 250 Molla Hüsrev, (h. 1329), ed-Düreru’l-hükkâm fî şerh’i ğureri’l-ahkâm, İstanbul, c. I, s. 398-400. 251 Adam karısını bâin olarak boşarsa, lian düşer, had gerekmez.(ed-Dürer, Muhılli’l-muharrer) 252 Molla Hüsrev, age., c. I, s. 399.

63

el-Mesele: 189-B

Bu sûretde Zeyd’in niyeti îlâ olmayup ancak maksûdu Hind’in mülki olan

döşeğine girmemek olıcak Zeyd Hind’in döşeğine girmeden Hind’e cimâ’ eylese Hind


el-Cevâb: 253

el-Mesele: 190

Zeyd zevcesi Hind’e min ba’di terk-i cimâ’ niyetiyle senin döşeğine girersem

benden üç talâk boş ol dedikden sonra Hind’e vatîe etdiği takdirde talâk-ı selâse vâki’

olmamağa ilâc var mıdır?

el-Cevâb: Yokdur.254

el-Mesele: 191

Zeyd zevcesi Hind’e bir dahî sana cimâ’ edersem hazreti Allâh’a şerîk

koşmuşlardan olayım dedikden sonra beş sene murûrunda Zeyd Hind’e cimâ’ eylese

Hind Zeyd’den bihükmi’l-îlâ-i mübâne olur mu?

el-Cevâb: Olur.255

el-Mesele: 192

Zeyd zevcesi Hind’in hamli zuhûr etdikde Zeyd Hind’e hamlin benden değildir

dese Zeyd’e liân lâzım olur mu?


2.4. Bâbu’l- Hul’ el-Mesele: 193

Zeyd Amr’a zevcen Hind ile muhâlaa (adamın karısını para karşılığı boşaması)

eyle deyu ibrâm (söylemek) etdikde Amr hul’ murâd itmemekle nesne söylemeyüp

Zeyd’i def’ içün hul’ vâki’ olmamak kasdıyla bir kağıda Hind ile hul’ oldum deyu

yazup hul’ lafzını yazmayup ol kağıdı Zeyd’e verse mücerreden vech-i muharrer (yazılı,

kayıtlı) üzere kitâbeti ile hul’ vâki’ olur mu?

253 Bu soru ta’lik bölümünde geçti, burada da tekrar ettik. 254 Bu mesele de ta’lik bölümünde geçti. 255 Adam, karısına, “Vallâhi sana yaklaşmayacağım” diyerek yemin etse, adam îlâ yapmış olur. Dört ay içerisinde karısıyla cima yaparsa yeminini bozmuş olur. Adama keffâret gerekir ve îlâ düşer. Şayet karısına yaklaşmaz ve dört ay geçerse kadın bir bâin talak boşanmış olur.(el-Bidâye, Îlâ) 256 Koca, karısına hamlin benden değildir dese, liân olmaz.(el-Bidâye, Liân)

64


Varak 92 a

el-Mesele: 194

Hind zevci Zeyd ile mehri ve iddeti hayızla olmak i’tikâdı ile nafakaya ve iddeti

üzerine hul’ oldukdan sonra Hind’in Zeyd’den hamli zâhir olsa Hind vad-i haml idince

Zeyd’den nafaka almağa kâdire olur mu?

el-Cevâb: Olur.258

el-Mesele: 195

Zeyd’in zevcesi Hind-i kebîrenin babası Amr Hind’den izninsiz Hind’in mehri

üzerine hul’ olup mehri kendi malından dâmin oldukdan sonra Hind vâkıfe oldukda

kabûl etmese hul’ vâki’ olur mu?

el-Cevâb: Olur.

el-Mesele: 195-B

Bu sûretde Hind mehrini Zeyd’den taleb etdikde Zeyd baban dâmin (ödemeyi

kendi üzerine almak) olmağla babandan al deyu vermemeğe kâdir olur mu?


el-Mesele: 196

257 Adam, karısına, “terâ talâğa” derse bunlar beş lafızdır, birincisi o, ikincisi; “terâ telêga”, üçüncüsü; “terâ telêke”, dördüncüsü; “terâ talêke”, beşincisi; “terâ telêğa”. Şeyhu’l-İmâm Ebû Bekr Muhammed b. Fadl’dan nakledildi; eğer bu lafızları söyleyen bilgili biriyse talak meydana gelmez, cahil biriyse talak meydana gelir. Sonra şöyle dedi; bunların hepsinde talak meydana gelir. Şayet adam, bu lafızlarla talakın meydana gelmesini kasdetmedim derse, kazaen adamın bu sözü kabul edilmez, talak meydana gelir, ancak diyaneten Allâh ile kendi arasında adamın bu sözü doğru olur. Ancak adam bu sözleri söylemeden önce şahit tutar da , karım boşanmayı istiyor ben ise istemiyorum, ben bu sözleri karımın husumeti kesilsin diye söylüyorum dese, sonra bu lafızları söylese şahitler de işitse daha sonra şahitler hâkimin önünde bu olaya şahitlik etseler, hâkim, talakın olduğuna hükmetmez.(Kâdıhân, Evvelu’t-talâk) Kinayeler iki çeşittir: Yazıyla ifade edilen ve yazıyla ifade edilmeyen. Mersum: Yazıyla ifade edilen , varacağı yer belli olan, örneğin; uzakta olan belli bir kimseye yazılan şey . Ğayrı mersum: Kime gideceği belli olmayan yazı. Bu da iki çeşittir. Müstebin(açık, görünür) ve ğayrı müstebin (açık ve görünür olmayan) . Müstebine örnek; kağıda, duvara, toprağa yazılan okunması ve anlaşılması mümkün olan lafızlar. Ğayrı müstebin; havaya, suya yazılan lafızlar gibi okunması ve anlaşılması mümkün olmayan lafızlar. Anlaşılması mümkün olmayan yazılarla adam talaka niyet etse bile talak meydana gelmez, ancak yazının anlaşılması mümkün olup kime yazıldığı ve adresi belli değilse yazan kimse talaka niyet etmişse, talak meydana gelir, niyet etmemişse talak meydana gelmez. Ancak adresi belli bir yazıysa, talaka niyet etmese de talak meydana gelir.(Kâdıhân, Talâk, fasıl: Kinâyêt) 258 Karısıyla mehri ve iddeti bitinceye kadar nafakası üzerine hul yapan adam hakkında soruldu. Ancak bu hul akdinden sonra kadının hamile olduğu ortaya çıktı. Kadın kendisine nafaka bağlanmasını istedi. Kadının bu isteği kabul edilir mi? Hâkim kadına nafaka verilmesine hükmeder. Ancak adam bunu onaylamazsa, bu konuda kadının sözü kabul edilir. Hâkim kadına nafaka verilmesine hükmeder.(Nakdu’l-mesâil, Kitâbu’t-talâk, Da’vâ) 259 Adam büyük kızı için kızının kocasıyla hul bedelini ödemeyi kabul edip hul akdi yapsa, hul meydana gelir. Sonra bakılır, kız bu hul akdine onay verirse, onayı geçerlidir. Kocasından mehir alamaz. Şayet hul akdine onay vermezse kocasından mehrini alır. Koca da kızın babasından o mehri alır. Çünkü baba bedeli ödemek üzere hul yapmıştı.(Kâdıhân, Hul’)

65

Hind-i sağîre-i mümeyyizenin (yedi yaşını geçmiş çocuk) anası Zeyneb Hind’in

zevci Zeyd’le kable’d-duhûl Hind’den izninsiz mehr-i müsemmâsı üzerine hul’ oldukda

mehre dâmine olmayup Hind vâkıfe oldukda hul’ kabul eylese Hind bâliğa oldukda

mehr-i müsemmâsının nısfını Zeyd’den almağa kâdire olur mu?

el-Cevâb: Olur.260

(Mesele: 196 Müellif, maynak metinden çok fazla atlama yapmış, manayı

değiştirmiş.)261

ثم الحاصل في الخلع الصغیرة ان الخالع اذا ضمن الصداق یصح الخلع و یقع الطالق

سواء كان العاقد ابا او اجنبیا و اذا بلغت ترجع بالصداق علي االب وال یرجع علي

الزوج كذا شمس االئمة السرخسي رحمھ اهللا و قال بعضھم ترجع علي الزوج اذا بلغت

ثم الزوج یرجع علي االب و ان لم یضمن المخالع الصداق ال شك انھ ال یسقط الصداق

النھا صغیرة و ھل یقع البینونة ان قبلت الصغیرة عقد الخلع و كانت تعقل بان تعبر ,kelimesini eklemiş الزوج yerine االب

yerine زوجوال یرجع علي ال ,kelimesini eklemiş ثم الزوج

.kelimesini ekleme yapmış علي الضمان

el-Mesele: 197

Hind-i hâmil zevci Zeyd ile mehri üzerine hul’ oldukda tevellüd (doğacak)

edecek veledi kendi malından infâk (yedirmek içirmek) ve iksâ (giydirmek) etmek üzere

hul’ olup lâkin müddeti beyân olunmasa Hind veled doğurdukda nafakasını Zeyd’den

almağa kâdire olur mu?

el-Cevâb: Olur.262

el-Mesele: 198

Hind zevci Zeyd ile mehri ve Zeyd’den olan sağîr oğlu Amr’ı iki sene tamâmına

dek infâk etmek üzere hul’ olup ve Hind mûsıra (zengin) olsa seneteyn (iki yıl)

tamâmına dek sağîrin nafakasını Zeyd’den almağa kâdire olur mu?

260 Küçük kız hakkındaki hul meselesinde meydana gelen netice şudur; hul akdini yapan kimse hul bedelini ödemeyi üstlenirse bu hul sahihtir ve talak meydana gelir. Akdi yapan yabancı da olsa aynıdır. Kız büluğa erince mehrini kocasından alır. Kocanın mehri vermesi lazım. Koca vermezse, kız küçük diye mehir hakkı düşmez. Bu durumda ayrılık meydana gelir mi? Küçük kız akde akıl erdirecek derecede olgunsa ve hul akdini kabul ederse ittifakla talak meydana gelir.(Ahkâmu’s-sığâr, Hul’) 261 Usrûşenî, Ahkâmu’s-sığâr, Kahire, Hul’, c. I, s. 167. 262 Şart koşulmazsa, adam çocuğun nafakasını vermekten ve süt emzirme bedelinden sorumlu olur. Ancak bunlardan belirli bir süre belirterek muaf olma şartı koşulursa, adam bunlardan sorumlu olmaz. Belirsiz bir süre olmazsa adam yine bunlardan sorumludur.(Kadıhân, Hul’)

66


el-Mesele: 199

Hind zevci Zeyd ile mehri ve şu kadar akçe üzerine hul’ olsa hâlen Zeyd

meblâğ-ı mezbûru Hind’den taleb etdikde meclis mübeddel (değişmiş) oldı deyu

vermemeğe kâdire olur mu?


el-Mesele: 200

Zeyd mümeyyize olan zevcesi Hind-i sağîre ile mehri üzerine hul’ olup Hind

dahî kabûl eylese Hind bâliğa oldukda mehrini Zeyd’den almağa kâdire olur mu?

el-Cevâb: Olur.265

Varak 92 b

el-Mesele: 201

Hind-i sağîrenin babası Zeyd Hind’in zevci Amr ile Hind’in mehri üzerine hul’

olup lâkin mehre dâmin olmasa sağîra bâliğa oldukda medhûlun bihâ olmamağla nısf

mehrini Zeyd’den almağa kâdire olur mu?

el-Cevâb: Olur.266

(Mesele: 201 Müellif, asıl kaynaktaki bazı kelimeleri atlamış ve yeni kelimeler

koymuş.)267

263 Önceki cevap bu sorununda cevabıdır. Ancak burada kadının zengin olduğu belirtilmiş. Şayet kadın fakir olsaydı kocasından nafaka talebinde bulunabilirdi. 264 Karı ve koca evliliği yürütme konusunda zorlandığında ve Allâh’ın emirlerini yerine getirmemekten korktuklarında, kadının kendisini boşaması için kocasına bir mal verip hul yapmasında bir sakınca yoktur. Allâh (cc)âyeti kerimesinde şöyle buyurur; “Kadının (erkeğe) fidye vermesinde her iki taraf içinde sakınca yoktur”(Bakara-229) İkisi bunu yaptıklarında hul ile bir bâin talak meydana gelir. Kadının kocasına bir mal vermesi gerekir.(el-Hidâye, bab: Hul’) 265 Aklı eren (mümeyyiz) küçük kız, kocasıyla mehri üzerine hul yapsa, bir bâin talak meydana gelir. Mehir düşmez.(Kâdıhân, Hul’) 266 Adam, küçük kızı için kızının kocasıyla hul yapsa ve hul bedelini kendisinin vereceğini söylese, bu bedeli babanın kabul etmesiyle, hul meydana gelir. Daha sonra koca, kızın babasından mehri istese baba mehri vermese talak meydana gelir mi? Şayet kız mehri kabul ederse talak meydana gelir. Eğer baba hul akdini kabul ederse talakın meydana gelip gelmemesinde âlimler ihtilaf etmiştir. Sahih olan görüşe göre, talak meydana gelir, çünkü babanın sözü kızının sözü gibidir.(Kâdıhân, Hul’) Kız küçükse mehri ödemeseyle hul meydana gelir. Hul yapan kimse mehri öderse hul sahih olur ister bu hul akdini yapan kızın babası olsun veya başka biri olsun talak meydana gelir, ancak hul yapan mehri ödemezse sadece hul akdini yapmakla mehrin verilmeyeceği düşünülemez. Lakin durum böyle olmakla beraber ayrılık meydana gelir mi? Şayet küçük kız hul akdini idrak edecek derecede akla sahip olup ta hul’u kabul ederse, ittifakla talak meydana gelir. Şayet kız hul akdini kabul etmezse ayrılık meydana gelir mi? O zaman akdi yapan kimse babası değil yabancı bir kimse ise, ittifakla talak meydana gelmez. Akdi yapan babası ise ve bedeli ödemezse durum nedir? Talak meydana gelir mi? Şeyhu’l-İslâm Hâherzâde şöyle dedi; bu konuda âlimler ihtilaf etmiştir. Şemsu’l-Eimme el-Halvânî bu konuda iki rivayetin olduğunu söylemiştir. Bir rivayete göre talak meydana gelmez. Diğer bir rivayete göre talak meydana gelir, demiş ve (Allâh ona rahmet etsin) bu konuda bazı şartlara işaret etmiştir. Talakın meydana gelmesi ve babanın hul bedelini ödemesinde bir çelişki yoktur. Bu söylenilen söz talakın vâki’ olması için bir şartın olmasının gerekmediğinin delilidir.(ez-Zahîra, Talâk, Hul’) 267 el-Ferğânî, age., Hul’, c. I, s. 536.

67

el-Mesele: 202

Hind zevci Zeyd ile mehri üzerine hul’ oldukdan sonra Hind iddeti munkadiye

olmadın fevt olsa Zeyd Hind’e vâris olur mu?


el-Mesele: 203

Zeyd Hind’in zevci Amr ile Hind’in mehri üzerine fudûlen hul’ olup lâkin mehri

dâmin olmayup ba’dehû hul’-ı mezbûru istima’ etdikde kabûl etmese hul’-ı mezbûr

sahîh olur mu?


el-Mesele: 204

Hind zevci Zeyd ile mehri ve Zeyd’den olan veled-i sığârını yedi sene infâk

etmek üzere hul’ olup ba’dehû Hind veledi aslâ infâk itmeyüp Zeyd’e teslîm edüp kendi

tevâri (kaçmak) etmekle veled-i sinnini (yaşı küçük çocuk) merkûmede (birikmiş,

yığılmış) Zeyd infâk eylese hâlen Zeyd müddet-i mezbûrada infâk etdiğinin kıymetini

Hind’den almağa kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.270

(Mesele: 204 Müellif, asıl metindeki bazı kelimeleri atlamış ancak manayı

bozacak bir değişiklik yok.)271

el-Mesele: 205

Cunûn’u mutbik (devamlı delilik) ile mecnûne (deli) olan Hind cunûnu hâlinde

hul’ olsa Hind ifâkat (ayılmak, aklı başına gelmek) buldukda mehrini Zeyd’den almağa

kâdire olur mu?

el-Cevâb: Olur.272

el-Mesele: 206

Hind zevci Zeyd’den olan veled-i sağîrini yedi seneye dek infâk üzere zevci

Zeyd ile hul’ olsa Hind mu’sıra (fakir) olıcak sağîrin nafakasını Zeyd’den almağa kâdire

olur mu?

268 Adam ölüm hastalığında iken karısını bâinen boşasa, şayet kadın ölse adam kadına mirasçı olamaz. Çünkü koca, talakı yapmakla kadın üzerindeki hakkının batıl olmasına razı olmuştur. Bu mesele “Muhît”te de böyledir.(el-Bahru’r-râik, Talâku’l-marîd) 269 “ez-Zahîra” dan naklettiğimiz önceden geçen cevab, bu sorunun da cevabıdır. 270 Kadın, kocasıyla mehri, iddet nafakası ve belirli bir zaman tayin ederek çocuğun nafakası üzerine hul yapsa, çocuğu bir sene yanında tutsa sonra adama geri verse ve belirlenen müddet bitinceye kadar ortadan kaybolup kaçsa, müddet bitince ortaya çıksa, adam kadından sözleşipte çocuğa bakmadığı müddetin parasını alır.(Kâdıhân, Kitâbu’t-talâk, Hul’) 271 el-Ferğânî, age., Hul’, c. I, s. 538. 272 Mecnunun akdi ve tasarrufu sahih değildir.(el-Bidâye, Hacr)

68

el-Cevâb: Olur.273

Varak 93 a

el-Mesele: 207

Hind zevci Zeyd ile mehri ve nafaka-i iddeti üzerine hul’ oldukdan sonra Hind

hul’-u mezbûru ikrâh-ı mu’teber ile oldığını isbât edecek mehr ve nafaka-i iddetini

Zeyd’den almağa kâdire olur mu?

el-Cevâb: Olur.274

el-Mesele: 208

Hind zevci Zeyd ile mehri üzerine muhâlaa etdikden sonra Hind nefsini Amr’a

tezvîc etdikde Zeyd hul’u inkâr ve Hind isbât itmeyüp Zeyd yemîn etmekle Hind’i

Amr’dan tefrîk murâd etdikde Hind Zeyd ile tekrar mehri ve altı bin akçe üzerine hul’

olup altı bini Zeyd’e verse hâlen Hind hul’-ı evvele ikâmet beyyine edecek altı bini

Zeyd’den istirdâda kâdire olur mu?

el-Cevâb: Olur.275

el-Mesele: 209

Hind-i hâmil zevci Zeyd ile mehri ve nafaka-i iddeti üzerine hul’ olsa Hind vad’i

haml edince Zeyd’den nafaka almağa kâdire olur mu?


el-Mesele: 210

Hind zevci Zeyd ile Zeyd’den olup iki yaşında olan kızı Zeyneb Zeyd’in yanında

kalmak üzere hul’ olsa hâlen Hind Zeyneb’i Zeyd’den alup ben terbiye ederüm demeğe

kâdire olur mu?

el-Cevâb: Olur.277

el-Mesele: 211

273 Kadın, kocasıyla mehri ve 10 yaşına kadar çocuğun nafakası üzerine hul yapsa, sonra kadın fakir olup çocuğun nafakasını karşılayamasa çocuğun nafakasını kocasından taleb edebilir, (rahimehullâh) böyle demiş. Mutemed görüş budur. Mezhebimizdeki diğer müftülerden onun düşmesini kabul eden yok.(Gunye, Kitâbu’t-talâk, bab: Hul’) 274 Koca, karısını hul yapmaya zorlarsa talak meydana gelir. Mehri karısına vermesi lazım.(el-Hulâsa, Kitâbu’l-ikrâh) 275 Kadın, kocasıyla bir mal karşılığında hul yapsa, daha sonra kadın kocasının, kendini hul yapmadan önce bâin talakla boşadığına dair delil getirse, kadının sözü kabul edilir. Koca hul bedelini kadına geri verir.(el-Hulâsa, Hul’) 276 İddet nafakası ve mehir üzerine hul yapmak sahihtir, ikisi anlaştıktan sonra nafaka vacip değildir.(Munyetu’l-müftî, Hul’) Kadın hamile ise doğum yapmasıyla iddeti biter. Allâh (cc) sözünde olduğu gibi; “Hamilelerin bekleme süresi yüklerini bırakmalarıyla biter”(el-Bidâye, bab: İddet) 277 Adam, küçük çocuğunun kendi yanında kalması şartıyla karısıyla hul yapsa, bu hul akdi sahihtir. Ancak şart batıldır, çünkü annesinin yanında kalması küçük çocuğun hakkıdır. Anne babanın anlaşmasıyla bu hak geçersiz hale gelmez.(Kâdıhân, bab: Hul’)

69

Zeyd’in zevcesi Hind-i sağîranın babası Amr Hind’in mehri üzerine Zeyd ile

muhâlaa etdikde bedel-i hul’a dâmin olsa Hind ba’de’l-bulûğ Zeyd’den mehrini alıcak

Zeyd dahî rucû’ edüp bedel-i mezbûru Amr’dan almağa kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.278

el-Mesele: 212

Zeyd’in zevcesi Hind-i sağîrenin babası Amr Zeyd ile Hind’in mehri üzerine

hul’ olup mehri dâmin olsa hul’ sahîh olur mu?

el-Cevâb: Olur.279

el-Mesele: 213

Hind zevci Zeyd ile bir menzile bedel hul’ olmak üzere hul’ oldukdan sonra ol

menzil Zeyd’in oldığı tasâduklarıyla (doğrulamak) zâhir olsa hul’-u mezbûra binâen

Hind üzerine talâk vâki’ olur mu?

el-Cevâb: Olur.280

(Mesele: 213 Müellif, asıl metindeki ibarede atlama yapmış ve konuyu

özetlemiş.)281

el-Mesele: 214

Hind zevci Zeyd zimmetinde olan mehrinden Zeyd’i ibrâ (açıklamak) etdikden

sonra Zeyd Hind ile muhâlaa murâd etdiklerinde Hind mülk-ü menzilini Zeyd’e bedel-i

hul’ verüp Zeyd ile hul’ olsa Hind nâdime (pişman) olup ol menzili Zeyd’den almağa

kâdire olur mu?


Varak 93 b

el-Mesele: 215

278 Kız, küçük olduğu halde iken mehri üzerine yapılan hul akdi sahihtir. Küçük kız adına hul akdini yapan, mehri ödemeyi kabul ederse hul akdi geçerli olur, bu akdi yapan ister kızın babası olsun isterse yabancı biri olsun talak meydana gelir. Kız büluğa erdiğinde kendisine duhul olmamışsa mehrinin yarısını kocasından alır, duhul olmuşsa mehrinin hepsini alır. Koca da hul akdini yapıp mehri ödemeyi üstlenen kişiden bu bedeli alır.(ez-Zahîra, Hul’) 279 Önceki sorunun cevabı bu sorununda cevabıdır. 280 Kadın, kocasıyla bir köle üzerine hul yapsa sonra o kölenin kocasının olduğu anlaşılsa, karşılıklı hul anlaşması yapıldığı için bir sakınca olmaz. Kadının kocasına bir şey vermesi gerekmez. Çünkü hul bedeli olarak köle, adama teslim edilmiştir. İsterse adam, kölenin kendisinin kölesi olduğunu bilsin.(Gunye, bab: Hul’) Karısının kendisine verecek bir şeyi olmadığını bilerek adam, karısıyla mehri üzerine hul yapsa,bu hul akdi sahihtir. Kocaya tekrar bir şey vermek gerekmez. Bu durum kocanın, evin içinde eşya olmadığını bildiği halde karısıyla evin içindeki eşya üzerine hul yapması gibidir.(el-Hulâsa, Kitâbu’t-talâk, Evâilu’l-hul’) 281 el-Buhârî, age., hul’, s. 89. 282 Adam, karısıyla belirlenmiş bir köle veya elbise üzerine hul yapsa, bunları adamın alması caizdir. Ancak hangi köle olacağı belli değilse, adam, orta halli bir köle almayı hak eder. Elbise ve hayvan da böyledir. Adamın kadına mehrini vermeseyle talak meydana gelir.(Kâdıhân, bab: Hul’)

70

Hind’in eniştesi Zeyd Hind’in zevci Amr ile Hind’in mehri üzerine fudûlen hul’

oldukda mehri dâmin olmayup ba’dehû Hind vâkıfe oldukda mücîze (onay verme)

olmasa Hind Amr’dan mübâne olur mu?

el-Cevâb: Olur.283

el-Mesele: 215-B

Bu sûretde Amr fevt olsa Hind Amr’a vârise olur mu?

el-Cevâb: Olmaz.

el-Mesele: 216

Zeyd Hind’in zevci Amr ile Hind’in mehri üzerine fudûlen hul’ olup mehre

dâmin olsa hâlen Hind hul’u kabûl etmeyüp mehrini Amr’dan alıcak Amr dahî Zeyd’e

rucû’ edüp Zeyd’den almağa kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.284

el-Mesele: 217

Hind Zeyneb’in zevci Zeyd ile Zeyneb’in vekîliyim deyu Zeyneb’in mehri ve

nafaka-i iddeti üzerine hul’ oldukdan sonra Zeyneb Hind’e tevkîlini inkâr edüp tevkîle

ikâmet-i beyyineden acz olunup Zeyneb yemîn eylese Zeyneb mehrini ve nafaka-i

iddetini Zeyd’den almağa kâdire olur mu?

el-Cevâb: Zeyd Hind’in vekâletini tasdîk etdi ise olur.285

el-Mesele: 218

Zevcesi Hind’i darba kâdir olan Zeyd zevcesi Hind mahkemeye varup benimle

mehrin üzerine hul’ olmazsan seni darb-ı şedîd ile darb ederim deyu tahvîf (korkutma)

etmekle Hind dahî mahkemeye varup Zeyd ile mehri üzerine hul’ olsa hâlen Hind hul’-u

mezbûr vech-i muharrer üzere ikrâh ile oldığını isbât edecek mehrini almağa kâdire olur

mu?

283 Fuzûli, hul bedelini ödemeyi kabul etse hul akdi meydana gelir. Fuzûli, bedeli ödemeyi kabul etmezse akdin meydana gelmesi, kadının bedeli ödemeyi kabul etmesine bağlıdır. Özetle,(Kâdıhân, Hul’) 284 Bu mesele, fuzûlinin hul yapması meselesinde geçti. 285 Bir topluluk, bir adama gidip karısının adına hul yapmaya vekil olduklarını iddia etseler, adam da onlarla hul yapsa, kadın da onlara vekalet verdiğini inkar etse, onlar hul bedelini ödemeyi kabul ettilerse talak meydana gelir. Hul bedelini üstlenmedilerse, koca, karısına; onları sen vekil yaptın diye iddiada bulunsa talak meydana gelir ve hul bedelini kadın öder. Ancak koca, karısına, “ topluluğun seni boşamam için hakkından vazgeçmemi istediler” diye iddia etmezse, talak meydana gelmez. “Böyle yapmamı istediler” derse talak meydana gelir.(el-Hulâsa, Talâk, fasıl: V, cins: III)

71

el-Cevâb: Olur.286

2.5. Bâbu’l-İddet el-Mesele: 219

Zeyd zâtı hayz olan zevce-i medhûlun bihâsı Hind’i bâinen tatlîk etdikden sonra

altmış gün tamâmında Hind nefsini âhara tezvîc murâd etdikde üç hayz görüp iddetim

munkadıye oldu dese Amr inanıcak Hind’i tezevvüc etmek câiz olur mu?

el-Cevâb: Olur.287

el-Mesele: 220

Hind-i nasrâniyyenin (Hırıstiyan) zevci Zeyd-i müslim fevt olsa Hind’e iddet

lâzime olur mu?

el-Cevâb: Olur.288

Varak 94 a

el-Mesele: 221

Hind’in zevci Zeyd âhar diyarda iken Zeyd’in fevti şâyi’ olmağla Hind ba’de

inkidâi’l-idde nefsini Amr’a tezvîc edüp Amr dahî Hind’i vatîe etdikden sonra Zeyd

hayyen (sağ, diri) gelüp Hind’i Amr’dan tefrîk etdirse Hind’in iddeti munkadıye

olmadın Zeyd Hind’i vatîe etmek câiz olur mu?


el-Mesele: 222

Zeyd-i müteveffânın (ölü) ümmü veledi (efendisinden çocuğu olan cariye) Hind

Zeyd’in fevtinden kırk gün tamâmında üç hayz görüp iddetim munkadıye oldı deyu

nefsini Amr’a tezvîc etdikden sonra Hind fevt olsa Amr Hind’e vâris olur mu?

286 Buhârî der ki, adam karısını şiddetli bir şekilde kendiseyle mehri ve iddet nafakası üzerine hul yapıncaya kadar dövse, kadın hul bedelini vermez. Talak ta meydana gelir. (Gunye, İkrâh) Buhârî der ki; borçlu alacaklısına gidip bana “benden alacağın olmadığını ikrar ettiğine dair sözleşme ver yoksa senin çok fazla altının olduğunu söylerim” dese, alacaklı bunun üzerine “senden alacağım yoktur” diye sözleşmeyi ona verse, bu zorlama manasına gelir. Alacaklının, parasını borçludan alma hakkı vardır.(Gunye, Kitâbu’l-ikrâh) 287 el-Asl’da şöyle denir; kadın bir adama gidip kocam beni üç talak boşadı, iddetimde bitti dese, adamın kalbinde onun doğru ve âdil bir kadın olduğu kanaati oluşursa adamın o kadınla evlenmesi caizdir.(el-Hulâsa, İddet) Hür kadınlarda iddetin en az bitme süresi iki ay olarak tasdik edilir. (el-Hulâsa, iki yaprak önceseyle aynı bab) 288 Kocası ölen kadın, hürse onun iddeti dört ay on gündür, kadın hayız görsün veya görmesin, müslüman olsun veya kitâbî olsun, küçük olsun veya büyük olsun, kendisine duhul olsun veya duhul olmasın hepsi eşittir.(Şerhu’t-Tahâvî, İddet) 289 Evli olup duhul olmuş kadınlar, talak olduğunda, onların iddeti üç hayızdır. Özetle, (Kâdıhân, İddet)

72


el-Mesele: 223

Zeyd zâtı hayz olan medhûlun bihâ zevcesi Hind’i tatlîk etdikden sonra seksen

gün murûrunda Hind nefsini Amr’a tezvîc edüp ba’dehû Hind akd-i mezbûr iddetim

içinde olmuşdı deyu da’vâ ve Amr inkâr edüp Hind’in müddeâsı sâbit olmasa kavl-i

mücerrediyle kendüyi tefrîk etdirmeğe kâdire olur mu?


el-Mesele: 224

Zeyd ümmü veledi Hind’i i’tâk itmeden Amr’a tezvîc murâd etdikde Hind’e

iddet lâzime olur mu?

el-Cevâb: Olmaz lâkin efdâl olan bir hayz ile istibrâ (temizlenmek) edüp

ba’dehû tezvîc etmekdir.292

(Mesele: 224 Müellif, meseleyi özetleyerek mefhum olarak ifade etmiş, mana

bozulmamış.)293

el-Mesele: 225

Zeyd-i zimmînin (memlekette oturmasına izin verilmiş ğayri müslim) zevcesi

Hind-i nasrâniyye şeref-i İslâm ile müşerref olup ba’dehû Zeyd’e İslâm arz olundukda

kabûl etmemekle tefrîk olunsa Hind’e iddet lâzime olur mu?

el-Cevâb: Olur.294

(Mesele: 225 Müellif, konuyu asıl kaynaktan özetleyerek vermiş, manada

değişiklik yok.)295

290 Bu mevzu nikâh bölümünde geçti, meselenin iyi anlaşılması için buraya da yazdık. Ümmü veledin sahibi ölse, onun iddeti üç hayızdır. Bu iddet nikâh iddetine benzediği için cinsel münasebet bittiği için gerekmiştir.(el-Bidâye, İddet) Hür kadının kendisi iddetinin bittiğini tasdik ederse, iddet süresi en az iki aydır.(el-Hulâsa, İddet) Fasit olarak yapılan nikâhın sonucunda miras diğer eşe geçmez. Fasit nikâhla karşılıklı miras alma sabit değildir. Serahsî’nin “Mebsût” undan özetle alınmıştır. (el-Mebsût li’s- Serahsî) Bizce bu nikâh fasittir, çünkü kadın iddet beklerken nikâh yapılmıştır. 291 Kadın, kendi emsallerinin hayız bitme müddeti sonunda başka bir adamla evlense, sonra benim iddetim bitmemişti dese ikinci evliliği geçerli olur. Çünkü daha önce iddetinin bittiğini ikrar etmişti. (el-Fusûlu’l-İmâdiyye, Talaku’l-marîd) 292 Adam, ümmü velediyle evlenmek istese, kadın hayızdan temizleninceye kadar beklemesi gerekir. Ancak ümmü veled hayız görüp temizlenmeden önce de adam onunla evlenirse, bu nikah caizdir. (Kâdıhân, Kitâbu’l-itâk, İsti’lâ) 293 el-Ferğânî, age., Kitâbu’l-itâk, c. II, s. 570. 294 Karı ve kocadan birisi müslüman olsa, diğerine de İslama girmesi telkin edilir. O da Müslüman olur sa sorun yok, olmazsa ayrılmaları gerekir. Adamın İslamı kabul etmemesi durumunda talak meydana gelir. Kadın kabul etmezse talak olmaz. Kadına şayet duhul olduysa onun iddet beklemesi gerekir. Çünkü kadın müslüman olmuştur. Müslüman olması ise İslamın hükümlerinin uygulanmasını gerektirir. Kadının iddet beklemesi de onun hükmüdür. (el-Bahru’r-râik, Nikâhu’l-kâfir) 295 İbn Nuceym, age., Nikâhu’l-kâfir, c. III, s. 227-228.

73

el-Mesele: 226

Zeyd kendîden hâmil olan ümmü veledi Hind’i i’tâk etdikden sonra Hind’i

tezevvüc murâd eylese Hind’e iddet lâzım olur mu?


el-Mesele: 227

Zeyd sağîre kızı Hind’i Amr’a tezvîc edüp kable’duhûl Amr fevt olsa Hind

Amr’dan iddet-i vefât çeker mi?

el-Cevâb: Çeker.297

Varak 94 b

el-Mesele: 228

Zeyd-i marîz Hind’i tezevvüc etdikden sonra Hind ile halvet (kapalı bir yerde iki

kişinin cima yapacak kadar süre yalnız kalmaları) olup cimâa kâdir olmamağla cimâ

etmeden Zeyd fevt olsa Hind’e iddet lâzime olur mu?

el-Cevâb: Olur.298

el-Mesele: 229

Hind’in zevci Zeyd âhar diyarda fevt oldığını görenler birkaç gün murûrunda

gelüp Hind’e haber verseler Hind’in iddeti yevm-i mevtden mi yoğsa haber vusûlünden

mi?

el-Cevâb: Yevm-i mevtinden.299

el-Mesele: 230

Zeyd fevt oldukda zevcesi Hind-i hâmil Zeyd’in fevtinden bir ay murûrunda

müstebîni’l-halk (azaları belli olan) bir cenîn-i meyyit (ölü bebek) ilkâ (meydana

gelmek) eylese Hind’in iddeti munkadıye olup nefsini âhara tevzîce kâdire olur mu?

el-Cevâb: 300

el-Mesele: 231

Âhar diyarda olan Zeyd’in zevcesi Hind’e Zeyd’in fevtini sikât ihbâr etmeleriyle

ilm hâsıl olmağla mu’tedde olup nefsini Amr’a tezvîc etdikden sonra Zeyd hayyen

296 Karısını boşayan adam, iddet bekleyen karısını iddeti bitmeden onunla tekrar evlenmesi caizdir. İddet içinde yabancı kimseler o kadınla evlenemez.(el-Bedâyî, Kitâbu’n-nikâh, fasıl: Hükm-ü talâkı’l-bâin) 297 Bu sorunun cevabını kapsayan açıklama sayfanın başında Şerhu’t-Tahâvî’den nakille geçti. Burada ayrı bir açıklama yapmaya gerek yok. 298 Şerhu’t-Tahâvî’den yaptığımız alıntı aynı şekilde bu sorunun cevabını da içerir. 299 Kadına kaybolan kocasının ölüm haberi ulaştığında iddeti ölüm haberini aldığı an değil kocasının öldüğü vâki’tten itibaren başlar.(Kâdıhân, Kitâbu’t-talâk, bab: İddet) 300 Kadın, düşük yaptığında düşen şeyin hepsi veya bir kısmının canlı olduğu görülürse, bu durumda iddeti betmiş olur. Düşen canlı birşey değilse iddeti devam eder.(el-Cevheratü’n-neyyira, İddet) Hamilenin iddeti doğum yapmakla veya ceninin hepsinin veya bir kısmının düşmeseyle biter.(Kâdıhân, bab: İddet)

74

gelüp Hind’i Amr’dan tefrîk etdirmeden tatlîk edüp ba’dehû Hind Amr’dan tefrîk

olunsa hâlen Hind nefsini yine Amr’a tezvîc murâd etdikde Zeyd’den iddet çeker mi?

el-Cevâb: Çeker.301

el-Mesele: 232

Zeyd-i mütevaffânın zevcesi Hind Zeyd’in vefâtı gününden dört ay on gün

tamâm olmadın nefsini Amr’a tezvîc edüp kable’d-duhûl ve’l-halvet Amr dahî fevt olsa

hâlen Hind Zeyd’in vefâtı gününden dört ay on gün tamâm oldukda nefsini Bekr’e

tezvîc câiz olur mu?

el-Cevâb: Olur.302

(Mesele: 232 Müellif, asıl metnin lafzına bağlı kalmamış ancak manayı mefhum

olarak doğru nakletmiş.)303

el-Mesele: 233

Zeyd âhar diyarda iken Amr Zeyd’in zevcesi Hind’i zevci oldığını bilürken

tezevvüc ve duhûl eylese Zeyd gelüp Hind’i Amr’dan aldıkda Hind’e iddet lâzime olur

mu?


(Mesele: 233 Müellif cümlenin anlamını etkileyecek derecede çok önemli

kelimeleri atlamış.)305

رجل تزوج منكوحة الغیر و دخل بھا فان كان ال یعلم انھا منكوحة الغیر كان علیھا

العدة وال نفقة لھا وان كان یعلم انھا منكوحة الغیرال العدة علیھا el-Mesele: 234

Âhar diyarda olan Zeyd’in zevcesi Hind Zeyd beni tatlîk etdi deyu iddet çeküp

ba’dehû nefsini Amr’a tezvîc edüp Amr dahî duhûl etdikden sonra Zeyd gelüp tatlîki

inkâr edüp tatlîk sâbit olmamağla Hind’i Amr’dan tefrîk etdirdikde Amr’dan olan

hamlini vad’ ile iddeti munkadıye olmadın Hind’i vatîe kâdir olur mu?

301 Kocası olan nikahlı bir kadın, başka bir adamla evlense ve ikinci koca duhul yapsa, daha sonra hâkim bu durumu öğrense onları ayırır. Daha sonra koca öğrense ve kadını üç talak boşasa, kadının her iki kocası için de iddet beklemesi gerekir. (Kâdıhân, bab: Nafaka) 302 Fasid nikah, adamın başka birinin karısıyla evlenmesi olur.(et-Tatarhâniye, Nikâh, bab: IX)Fasid nikah meydana geldiğinde ve duhul olmadan hâkim iki eşin arasını ayırdığında, kadının iddet beklemesi gerekmez.(ez-Zahîra, Nikâhu’l-fâsid) 303 el-Ferğânî, age., Kitâbu’n-nikâh, Nikâhu’l-fâsid, c. III, s. 248. 304 Bir adam, başkasının nikahlı karısıyla evlense ve duhul olsa, şayet adam kadının başkasıyla evli olduğunu bilmiyorsa kadının iddet beklemesi gerekir. Şayet başkasının karısı olduğunu biliyorsa kadının iddet beklemesi gerekmez. (Kâdıhân, Kitâbu’t-talâk, Nafakatü’l-iddet) 305 el-Ferğânî, age, Kitâbu’t-talâk, Nafakatu’l-iddet, c. I, s.442.

75


el-Mesele: 235

Zeyd’den talâk-ı bâin ile mutallaka olan Hind inkidâ-i iddeti içün altmış günde

üç hayz gördüm deyu yemîn eylese musaddıka (doğrulanmak) olur mu?

el-Cevâb: Olur.307

Varak 95 a

el-Mesele: 236

Zeyd-i müteveffânın ümmü veledi olup zâtı hayz olan Hind üç hayz görmedin

nefsini âhara tevzîce kâdire olur mu?


el-Mesele: 237

Zeyd-i zimmînin zevce-i medhûlun bihâsı Hind-i nasrâniyye müslime olmağla

Zeyd’e İslâm arz olunup ebâ (kabul etmemek, çekinmek) etmekle Hind Zeyd’den tefrîk

olunsa Hind iddet çekmeden nefsini âhara tevzîce kâdire olur mu?


el-Mesele: 238

Hind-i nasrâniyyenin zevci Zeyd-i zimmî fevt oldukda nefsini Amr-ı zimmîye

tezvic murâd eylese Hind’e iddet lâzime olur?

el-Cevâb: İ’tikadları çekmemek üzere ise olmaz.310

el-Mesele: 239

Hind-i hâmil zevci Zeyd ile mehri üzerine hul’ oldukdan sonra on gün

murûrunda vad’-i haml eylese iddeti munkadıye olmuş olur mu?

el-Cevâb: Olur.311

el-Mesele: 240

306 Sayfanın başında geçtiği üzere, kendisine duhul olmuşsa ikinci evliliğin iddetini bekler, hamile ise doğum yapınca iddeti biter. Bütün kaynaklar böyle söyler. 307 Boşanmış hür kadın iki aydan önce hayız görerek iddetinin bittiğini söylerse kabul edilmez.(Kâdıhân, Kitabu’t-talâk, İnkidâi’l-iddet) 308 Ümmü veledin mevlası ölse, ümmü veledin iddeti üç hayızdır. Çünkü iddet cinsel ilişkinin ortadan kalkmasıyla gerekli hale gelir. Böylece talak iddetine benzer.(el-Hidâye, İddet) 309 Bunun benzeri daha önce geçti. Arasındaki farkı göstermek için tekrar ettik. 310 Zimmî bir adam, zimmî karısını boşarsa veya zmmî adam ölürse, zmmî kadının iddet beklemesi gerekmez. Şayet bir müslüman veya zimmî bir adam talaktan hemen sonra o kadınla evlenmek isterse bu evlilik caizdir. Bu şekildeki evlilik zimmînin inancına ters düşmüyorsa. (Fethu’l-kadîr, Âhiru’l-iddet) 311 Şayet kadın hamile ise iddeti hamlini bırakıncaya kadardır. Talak yoktur. Allâh (cc) şöyle buyurur “Gebe olanların bekleme süresi ise, yüklerini bırakmaları(doğum yapmaları)dır” Ömer (ra) dedi ki; “kocası yatağının başında olduğu halde kadın doğum yapsa iddeti sona erer ve kadının başkasıyla evlenmesi kendisine helal olur”.(el-Hidâye, İddet)

76

Şürb-i hamr itmemeğe talâk-ı selâseye şartı olan Zeyd’in zevcesi Hind ba’de’l-

half Zeyd’in şürb-i hamr etdiğini muvâcehesinde isbât edüp kâdî vukûu talâkıyla kazâ

ve beynlerini tefrîk eylese Hind’in iddeti şürb-i hamr gününden mi i’tibâr olunur yoğsa

tefrîk gününden mi?

el-Cevâb: Şürb-i hamr vaktinden.312

el-Mesele: 241

Zeyd zevce-i medhûlun bihâsı Hind’i bâinen tatlîk etdikden sonra iddeti içinde

nefsini Amr’a tezvîc edüp kable’d-duhûl Hind Amr’dan tefrîk olunsa Zeyd Hind’i

tezevvüc murâd etdikde iddet lâzime olur mu?


el-Mesele: 242

Zeyd mevtûe (cinsel ilişkide bulunulmuş) câriyesi Hind’i tedbîr-i mutlak ile

müdebbire (sahibi ölünce hür olacak köle) eylese Zeyd fevt olup Hind nefsini Amr’a

tezvîc murâd etdikde Hind’e iddet lâzime olur mu?

el-Cevâb: Olmaz.

2.6. Bâbu’n-Nafaka el-Mesele: 243

Zeyd-i sağîrin anası Hind ile ammi Amr’dan ğayrı kimesnesi olmasa nafakası

mezbûrların üzerlerine ne vechile lâzime olur?

el-Cevâb: Sülüs Hind’e bâkisi Amr’a lâzime olur.314

el-Mesele: 244

Hind-i fakîrenin nafakası mûsirler (zenginler) olan oğlu Amr ile kızları

üzerlerine ne vechile lâzime olur?

el-Cevâb: Cümlesine beraber lâzime olur.315

el-Mesele: 245

Hind-i bâliğâ-i fakîrenin nafakası babası Zeyd üzerine lâzime olur mu?

312 “Câmiu’l-kebîr”de şöyle geçer; adam karısını boşasa sonra boşadığını inkar etse, kadın da adamın boşadığına dair delil getirse, hâkim ayrılmalarına hükmeder. Kadın iddetini talak vaktinden itibaren çekmeye başlar, mahkeme vaktinden itibaren değil.(el-Hulâsa, Talâk, II)”Gunye”de bunun hilafına görüş sunulur. Ancak biz buna fetva vermeyiz. Çünkü bu meselede ihtilaf vardır.”Câmiu’l-kebîr”de İmam Muhammed’in görüşüne göre fetva verilir bize göre. 313 Fasit nikahla evlenen kadın duhul olmadıysa iddet beklemesi gerekmez. Özetle,(ez-Zahîra, Nikâhu’l-fâsid) 314 Küçük çocuğun, annesi ve amcası varsa mirastan aldıkları paya göre çocuğun nafakasını üstlenirler.(el-Bahru’r-Râik, Kitâbu’t-talâk, bab: Nafaka) 315 Anababanın nafakasını vermede evlada hiç kimse ortak olmaz, nafakayı erkek ve kız evlat beraberce verirler.(el-Hidâye, bab: Nafaka)

77

el-Cevâb: Olur.316

Varak 95 b

el-Mesele: 246

Zeyd’in zevcesi Hind Zeyd’in menzilinden izninsiz biğayri hak çıkup zevc-i

âhardan olan oğlu Amr’ın menziline vardıkda Zeyd üzerine nafaka takdîr etdirüp bir

müddet Amr’ın menzilinde nâşize-i (itaatkarsızlıkla) sâkine olsa nafaka-i mezbûrayı



el-Mesele: 247

Zeyd âhar diyâra getdikde zevcesi Hind takdîr-i kâdîya terâzî yoğiken bir

müddet kendi malıyla geçinse Zeyd geldikde Hind müddet-i mezbûra içün Zeyd’den

nafaka nâmına nesne almağa kâdire olur mu?


el-Mesele: 248

Hind zevc-i mutallıkı (boşayan kişi) Zeyd’den olup hidânesinde olan veled-i

sağîr-i fakîr içün Zeyd üzerine hâkime nafaka takdîr etdirüp ve istidâneye (çocuğa

bakma) izin alup bir müddet sağîri istidâne ile infâk Hind nafaka-i müstedâneyi


el-Cevâb: Olur.319

el-Mesele: 249

Zeyd zevcesi Hind’i bilâ nafaka bırağup âhar diyâra getdikde Hind kâdıya varup

Zeyd üzerine kenduye kadr-i mâruf şu kadar akçe takdîr etdirüp ba’dehû bir müddet

emr-i hâkimle istidâne edüp nafakasına sarf etdikden sonra Zeyd’den almadan Zeyd fevt

olsa Hind nafaka-i müstedâneyi tereke-i Zeyd’den almağa kâdire olur mu?

el-Cevâb: Olur.320

el-Mesele: 250

316Baba, erkek olsun kız olsun, küçük fakir çocuklarının nafakasını vermek zorundadır. Kız çocukları baliğ olsa da özellikle de fakirseler yine babanın, kızının nafakasını vermesi gerekir. Erkek baliğ çocuklarda, yaş ve fakirlik şart koşulmuştur.(Şerhu’t-Tahâvî, bab: Nafaka) 317 Şayet kadın itaatsizlik ederse, kocasının evine dönünceye kadar ona nafaka yoktur.(el-Bidâye, Nafaka) 318 Hâkimin hükmü olmazsa veya emzirme karşılığı olarak değilse, geçmişe yönelik nafaka vermek gerekli değildir. Çünkü nafaka, verilmesi gereken bir borç değil, kadına yapılan bir ihsandır bize göre. Hüküm olmadan nafaka vermek mecburi değildir.(el-Bahru’r-râik, Nafaka) 319 Hâkim, kadına, borç alarak çocuklarının nafakasını vermesini hükmetse, kadında borç alıp çocuklara baksa, bu parayı çocukların babasından isteme hakkına sahiptir.(ez-Zahîra, Nafaka) 320 Kadın, hâkimin hükmüyle çocukların nafakası için borçlansa, ebeveynlerden biri borç alınan parayı ödeyemeden ölse, alınan borç düşmez ödenmesi gerekir.(ez-Zahîriyye, Nafaka)

78

Zeyd fevt oldukda Amr Zeyd’in zevcesi Hind’e ba’de inkidâi’l-idde nefsini

kenduye tezvîc etmek şartıyla nefsini infâk içün şu kadar akçe verüp Hind dahî

nafakasına sarf etdikden sonra nefsini Amr’a tezvîcden ebâ eylese Amr meblâğ-ı

mezbûru Hind’den tazmîne kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.321

el-Mesele: 251

Zeyd iki üç yaşında olan sağîra kızı Hind’i Amr’a tezvîc eylese Hind’in nafakası

Amr üzerine lâzime olur mu?


el-Mesele: 252

Zeyd-i zimmînin zevcesi Hind İslâma gelmekle Hind’in Zeyd’den olan sağîra

kızı Zeyneb’in İslâmına hükm olunsa Zeyneb’in malı olmıyacak nafakası Zeyd’e lâzime

olur mu?

el-Cevâb: Olur.323

el-Mesele: 253

Zeyd fâkir ve muhtâc olup oğlu Amr-ı mûsırdan ğayrı kimesnesi olmamağla

Amr’ın malından şu kadar akçe Amr’ın izninsiz kadr-i ma’rûf nafakasına sarf eylese

Amr meblâğ-ı mezbûru Zeyd’den tazmîne kâdir olur mu?


Varak 96 a

el-Mesele: 254

Hind-i sağîranın hadanası anasının anası Zeyneb Hind içün babası Amr üzerine

nafaka takdîr etdirüp ve istidâneye izin alup lâkin istidâne etmeyüp Hind’i bir müddet

321 Bir adam, başkasından dolayı iddet bekleyen kadına iddeti bittikten sonra evlenmek üzere onun nafakasını verirse, adam verdiği nafakayı geri isteyebilir, isteyemez de denilmiştir. Adam parayı geri istemeyi; “benimle evlenmen şartıyla verdiğim parayı harca, şayet benimle evlenmezsen sana verdiğim parayı geri isterim” diyerek şart koşmuşsa, parayı geri isteyebilir. Şart koşmamışsa parayı geri isteyemez. En sahih görüş; o kadınla evlenmezse parayı geri isteyebilir. Adam şart koşmadan parayı kadına verse ancak örfen adamın evlenme şartıyla kadına para verdiği biliniyorsa, adamın parayı geri isteme hakkı olduğu söylenmiştir. Çünkü bilinen şey şart koşulmuş gibidir. Bu görüş sahihtir, ancak esahh olan görüşe göre parayı geri isteme hakkı yoktur. Diğer bir görüşe göre, kadına verilen para rüşvet olarak görülmüş, adamın geri isteme hakkı yok denilmiştir. Adam kadına dirhem olarak vermişse, geri isteyebilir, yiyecek bir şey vermişse isteyemez, denilmiştir.(Câmiu’l-fusûleyn, fasıl: XXI in az öncesi) 322 Küçük kızçocuğu cimaya elverişli değilse, onun nafakasını kocasının vermesi gerekmez. Cimanın olmaması nafakanın olmaması demektir.(el-Hidâye, Nafaka) 323 Annesi müslüman olmuş küçük çocukların nafakasını zimmî babanın vermesi gerekir.(Şerhu’t-Tahâvî) 324 Baba fakir olup, oğlunun malından kendine yetecek kadar alsa babaya bu aldığı ödettirilmez.(Şerhu’t-tahâvî, Vasâyâ) Babanın ihtiyacı olup oğlunun malından alıp harcamasıyla baba gasbçı olmaz. Kesinlikle harcadığı para babaya ödettirilmez. Peygamber (sav) sözünde olduğu gibi “Babanın ihtiyacı olup, oğlunun malından kendine yetecek kadar alma hakkı vardır.”(Câmiu’l-fusûleyn, XXVII)

79

kendi taâmından infâk eylese Zeyneb mücerred yedimde nafaka hücceti vardır deyu

Amr’dan ol müddetde nafaka nâmına nesne almağa kâdire olur mu?


el-Mesele: 255

Hind-i mutallaka (boşanmış kadın) zevci Zeyd’den olup hidânesinde olan veled-i

sağîri içün Zeyd üzerine kadr-i ma’rûfdan ziyâde nafaka ta’yin etdirse Zeyd ziyâdeyi

vermemeğe kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.326

el-Mesele: 256

Zeyd cimâa mutbika (güç yetiren) olan kızı Hind’i sağîreyi Amr’a tezvîc

etdikden sonra bilâ nafaka bırağup âhar diyâra gitmekle Zeyd Hind içün hâkime Amr’ın

üzerine kadr-i ma’rûf yevmiye şu kadar akçe nafaka takdîr etdirüp ba’dehû emr-i

hâkimle Amr’a rucû şartıyla istidâne edüp Hind’i bir müddet istidâne ile infâk etdikden

sonra Zeyd fevt olsa veresesi istidâneyi Amr’dan almağa kâdir olurlar mı?


el-Mesele: 257

Zeyd fakîr ve muhtâç olup kızı mûsırdan ğayrı kimesnesi olmamağla Zeyd

Hind’in şu kadar malını kadr-i ma’rûf nafakasına sarf eylese Hind ol malı Zeyd’en

tazmîne kâdir olur mu?


el-Mesele: 258

Hind kızının kızı Zeyneb-i sağîreyi bihakkı’l-hidâne terbiye ederken Zeyneb

içün babası Zeyd üzerine hâkim kadr-i ma’rûf şu kadar akçe nafaka takdîr etdirüp

Zeyd’den taleb etdikde Zeyd bilâ nafaka besle ve illâ Zeyneb’i senden alurum demeğe

kâdir olur mu?

325 Anne hâkime gidip “şu küçük çocuğun nafakasını babasının vermesine hükmet ve çocuğun nafakası için borç almamı emret”dese, hâkim de kadının istediği hükmü verse, baba zenginse kadın borç aldığı parayı babadan isteme hakkına sahiptir. Şayet kadın borç almayıp kendi parasından harcamışsa kadının kocasından onu isteme hakkı yoktur.(el-Hulâsa, Nafaka) 326 Hâkimin her zaman ve mekanda yetecek derecede nafakayı göz önünde bulundurması, dikkate alması gerekir.(el-Bahru’r-râik, Talâk, bab, Nafaka) 327 Müslüman olsun kâfir olsun, yaşı büyük olsun cima yapmaya elverişli küçük kız olsun, bunların hepsinin nafakası kocaya aittir.(Câmiu’r-rumûz, fasıl: Nafaka) Borçlanılan nafakanın verilmesi gerektiğine dair bir soru, daha önce bunun cevabı geçti, tekrar söylemeye gerek yok bizce. 328 Bu meseleyi sayfanın baş tarafında açıkladık.

80


el-Mesele: 259

Zeyd zevcesi Hind’i bilâ nafaka bırağup âhar diyâra getdikde Zeyd’in kendiyde

vedîat (emanet) olan akçesinden kadr-i ma’rûf akçe sarf eylese Hind’e damân (ödeme)

lâzım olur mu?


el-Mesele: 260

Zeyd âhar diyâra gider oldukda zevcesi Hind’e bir senelik nafakasını verüp

getdikden sonra Hind üç aylık nafakayı sarf eyleyüp ba’dehû Zeyd fevt olsa sâir

veresesi nafaka-i mezbûradan Hind’in yedinde fülân mikdârı mîrasa idhâle kâdir olurlar

mı?


Varak 96 b

el-Mesele: 261

Zeyd’in zevce-i mutallakası Hind Zeyd üzerine hâkime nafaka takdîr etdirmeden

iddeti munkadıye olsa Hind Zeyd’den nafaka-i iddet nâmına nesne almağa kâdire olur

mu?


(Mesele: 261 Müellif manayı daraltacak şekilde asıl metindeki altı çizili yeri

atlayarak nakletmiş.)333

329 Erkek çocuk yedi yaşına gelip kendini idare edebilinceye kadar annesi ve ninesi ona bakmaya daha layıktır. Ebû’l-Leys kız çocuğu da yedi yaşına kadar anne veya ninesinin yanında kalır der.(el-Bahru’r-râik, Hadâna) 330 Kadın, kocasının dirhem, dinar ve yiyeceğini ele geçirse onlardan alma hakkı vardır.(el-Attâbiye, Talâk, bab: III) Uzakta olan adamın karısının yanında malı olsa, kadında ihtiyacı için ondan harcasa bu harcama caizdir. Daha sonra geri ödemez, çünkü o mal kendi elindedir ve ihtiyacına göre o maldan alma hakkı vardır. “ez- Zahîra”dan özetle alınmıştır.(ez-Zahîra, Kitâbu’n-nafaka) 331 Şayet kadına bir senelik nafakası peşin olarak verilse, bir sene dolmadan önce kocası ölse, o nafaka kadından geri alınmaz.(el-Attâbiye, Talâk, IV) 332 İddet bekleyen kadın iddeti bitinceye kadar iddet nafakası almak için dava açmazsa, ona nafaka verilmez. Aynı şekilde hâkim kadına iddet nafakası verilmesine hükmetse, kadında iddeti bitinceye kadar nafakayı almazsa, nafaka hakkının kadından düşüp düşmeyeceği konusunda âlimler ihtilaf etmiştir. Şemsu’l-Eimme el-Halvânî nafakanın düşeceğini söylemiştir.(Kâdıhân, Talâk, Nafakatu’l-iddet) İddet bekleyen kadın iddet nafakasını almak için dava açmazsa veya hâkim kadına iddeti bitinceye kadar nafaka bağlamazsa, kadının iddet nafakası almaya hakkı yöktur. Çünkü nafaka iddet halindedir.(ez-Zahîra, Nafakatu’l-mutallaka, II) 333 el-Ferğânî, age, Talâk, Nafakatu’l-iddet, c. I, s. 441-442.

81

المعتدة اذا لم تخاصم في نفقة العدة حتي انقضت عدتھا ال نفقة لھا وكذا لو كان القاضي

فرض لھا نفقة العدة فلم تاخذ حتي مات احدھما سقطت النفقة و ان لم یمت احدھما

انقضت العدة اختلفوا فیھ قال شمس االئمة الحلواني رحمھ اهللا تعالي تسقط النفقة el-Mesele: 262

Hind zevci Zeyd ile mehri ve Zeyd’den sağîre oğlu Amr’ı beş sene infâk etmek

üzere hul’ olup sağîri bir sene infâk etdikden sonra sağîr fevt olsa Zeyd dört senenin

nafakasının kıymetiyle Hind’e mürâcaata kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.334

el-Mesele: 263

Zeyd-i fakîrin oğlu Amr’dan ğayrı kimesnesi olmayup Amr dahî fâkir olup kâr

ve kesbe kâdir olmasa Zeyd’in nafakası Amr üzerine lâzim olur mu?


el-Mesele: 264

Zeyd-i müteveffânın zevcesi Hind-i hâmil tereke-i Zeyd’den nafaka-i iddet

nâmına nesne almağa kâdire olur mu?


el-Mesele: 265

Hind zevc-i mutallıkı Zeyd’den olan sağîra kızı Zeyneb içün hâkim Zeyd üzerine

kadr-i kifâyeden ziyâde nafaka takdîr etdirse Zeyd ziyâdeyi hâkime hat (yazdırmak,

kaydettirmek) etdirmeğe kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.337

334 Kadın kocasıyla oğlunun bir senelik nafakası üzerine hul yapsa, çocuk beş gün sonra ölse, koca kadından çocuğun nafakasının geri kalan kıymetini ister.(Gunye, Talâk, bab: Hul’) 335 Çocuk fakir ise ana babasının nafakasını vermeye zorlanamaz. Ancak baba, oğlunun yanında kalıp oğlunun yediğinden yeme hakkına sahiptir. Anne de öyledir. Anne fakir olup çocuğuyla beraber kalıp onun yediğinden yiyebilir. Çocuk ana babasının nafakasını vermeye zorlanamaz.(Şerhu’t-Tahâvî, Talâk) 336 Kocası ölen kadına nafaka yoktur. Çünkü kadının beklemesi kocanın hakkı değil şeriatın hakkıdır.(el-Hidâye, bab: Nafaka) 337 Hâkim nafakayı hükme bağlasa, sonra yiyecekler ucuzlasa nafakadaki fazlalık düşer. Yine hâkim yiyecekler ucuz olduğu için en az miktara göre nafaka bağlar ve fiyat daha da aşağı inerse nafakadaki fazlalık ta düşer.(el-Hulâsa, Nafaka)Bunda ikisinin durumuna beraber bakılır. Bu Hassâf’ın görüşüdür, fevta da buna göredir. O peygamberimizin (sav) , Ebû Süfyân’ın hanımı Hind için, “Ebû Süfyân’ın malından sana yetecek kadar al” sözüne yönelmiş. Yetecek kadardan maksat nafakadır. Çünkü nafakanın, fakirlik derecesine göre yetecek miktarda olması lazım. Nafakanın zenginleştirecek derecede olması gerekmez. İhtiyaçtan fazla verilmesinin anlamı yok.(el-Hidâye, Nafaka)

82

(Mesele: 265 Müellif manayı değiştirecek şekilde asıl metinde tasarruf

yapmış.)338

el-Mesele: 266

Zeyd’in üveğ kızı Hind-i sağîre bir müddet Zeyd’in nefsiçün tabh (pişirilen)

olunan taamdan Zeyd’in izniyle tenâvül (yemek yemek) edüp bu vechile beslense Zeyd

Hind’in malından ol müddet içün nafaka bihâ nâmına nesne almağa kâdir olur mu?


el-Mesele: 267

Zeyd zevcesi Hind’i bilâ nafaka bırağup âhar diyâra getdikden sonra Hind Zeyd

üzerine hâkime nafaka takdîr etdirdikden sonra geldikde nafaka-i mukaddireyi

Zeyd’den almadın Zeyd ile mehri üzerine hul’ olup zevciyyete mutaallık (ilgili, bağlı)

da’vâdan zimmetini ibrâ etmiş olsa nafaka-i merkûme sâkıta olur mu?

el-Cevâb: Olur.340

Varak 97 a

el-Mesele: 268

Zeyd vasîsi olduğu Hind-i sağîrenin malına rucû’ şartıyla Hind’i bir müddet

kendi malından infâk ve işhâd eylese Zeyd masrûfını Hind’in malından almağa kâdir

olur mu?

el-Cevâb: Olur.341

Hind-i müteveffânın kızı Zeyneb Hind’in vâlidesi Hadîce bihakkı’l hidâne

terbiye ve Zeyneb’in malından hâkime kadr-i ma’rûf nafaka takdîr etdirüp infâk ederken

Zeyneb’in babasının anası Ayşe ben nafakasız beslerim deyu Zeyneb’i almağa kâdire

olur mu?

338 el-Buhârî, age., Nafaka, s. 115. 339 Buhârî der ki; küçük çocuğun vasisi, çocuk büluğa erinceye kadar onun yemeğini ve ekmeğini karşılar. Bu vasinin görevidir. Ancak büluğa erdikten sonra ona harcadığı nafakayı geri isteyebilir.(Gunye, Vasâyâ) Bize göre bu konuya başka bir gerekçe de şudur; çocuğun yanında kaldığı vasî, çocuğa infak ettiği yemeğin kıymetini geri alamasa bile çocuğu doyurması gerekir. Geri isteme şartıyla infak edemez. Çünkü çocuğa harcadığı nafakayı geri alacağı kimse yoktur. 340 Kadın kocasıyla hul yapsa, daha önceden kadına verilmesi hükme bağlanan nafaka düşer.(Gunye, Hul’) Kadına verilmesi hükme bağlanan nafaka hul yapınca düşer mi? Tahâvî velînin nikahı babında şöyle zikreder; koca, kadının nafakasını vermek durumunda iken kadınla hul yapsa icmâ ile vereceği nafaka düşer.(Mecmea’l-bahreyn, Hul’) 341 “el-Müntekâ”da şöyle geçer; vasî gönüllü olarak ve iyilik yapma niyeteyle küçük çocuğa kendi malından harcar, ancak küçük çocuğun malının olduğunu öğrense harcadığı parayı ondan geri alabilir.(Âdâbu’l-evsıyâ, fasıl: İnfâk)

83


el-Mesele: 270

Hind zevc-i mutallıkı Zeyd’den olan sağîr oğlu Amr’ı bihakkı’l hidâne terbiye

üzere iken Amr içün Zeyd üzerine kâdıya kadr-i ma’rûf yevmiye şu kadar akçe nafaka

takdîr etdirüp lâkin Zeyd mu’sır olup Zeyd’in vâlidesi Zeyneb Amr’ı meccânen

(karşılıksız) infâk ederim dese Hind’e sen dahî Amr’ı bilâ nafaka besle ve illâ Zeyneb’i

ver denulur mu?

el-Cevâb: Denilmez.343

el-Mesele: 271

Zeyd zevcesi Hind’i bilâ nafaka bırağup âhar diyâra getdikden sonra Hind Zeyd

üzerine hâkime kadr-i ma’rûf nafaka takdîr etdirüp bir iki sene kendi malından nefsini

infâk etdikden sonra Hind ol nafakayı Zeyd’den almadın fevt olsa Hind nafaka-i

merkûmeyi tereke-i Zeyd’den almağa kâdire olur mu?


el-Mesele: 272

Zeyd zevcesi Hind’i bilâ nafaka bırağup âhar diyâra gitdikde Hind Zeyd üzerine

hâkime kadr-i ma’rûf nafaka takdîr etdirüp bir iki sene kendi malından nefsini infâk

etdikden sonra Zeyd geldikde Hind nafakayı almadın Zeyd Hind’i tatlîk eylese Hind ol

nafakayı Zeyd’den almağa kâdire olur mu?


el-Mesele: 273 342 Anne, çocuğuna bakmaya daha fazla hak sahibidir. Anne olmazsa babaanne bakar.(el-Bidâye, Talâk, bab: el-Veledu men ehakku bihî) Ancak bize göre burada ninenin karşılıksız olarak çocuğa bakmasına itibar edilmez. Burada dikkat edilecek şey ileride geleceği gibi çocuğun malının olmaması, aynı zamanda babanın da fakir olmasıdır. Ancak babanın malı varsa hukuki olarak babası kendi malıyla çocuğuna bakar. 343 Şayet annenin haricinde başka birisi ücret almadan çocuğu emzirse, anne de emzirmek için ücret istese, asıl anneye emzirme ücreti verilmez, ancak sütanne annenin yanında çocuğu emzirebilir. Çocuk anneden alınmaz. Çünkü ümmet, annenin çocuğunu yanında bulundurması konusunda icmâ etmiştir. Sütanne annesinin yanında çocuğu emzirir.(el-Câmiu’s-sağîr, bab: el-Veledü men ehakku bihî) (Rahimehullâh) fetva isteyen kişiler için kendisinin sabit muhayyerliği olduğu için bazen farklı bir fetva verir, bazen de verdiği fetvanın tersine fetva verir. Bu sebepten dolayı yukarda zikredilen fetvanın tersi bir fetva da gelebilir. Sen ğâfil olmazsın ve hatayı yüklenmezsin, çünkü bizim dediğimiz gibi o hata değildir. Bir soruda, babaanne kendisinin hidane hakkı olduğu halde küçük çocuğa bakmayı istiyor. Başka bir soruda da, adam sütanneye çocuğunu emzirtmek istiyor. Burada ise önceki soruyla bir mutabakatın olması gerekiyor. Çünkü biz, çocuğun annesi ve anneannesi varken çocuğun babaannesi yabancı kimse gibidir diyoruz, başkaları da böyle söylüyor. 344 Ödenmesi hükme bağlanan nafaka ölümle düşer.(el-Vecîz, Nafaka) 345 Eşlerden birinin ölümüyle hakîmin verdiği nafaka verme hükmü, talak ile de düşer mi? Âlimler bu konuda ihtilaf etmiş. İmam Ebû Alî en-Nesefî düşer demiş. Bakkâlî “Fetâvâ”sında düşer demiş. Halvâni de zikretmiş, Hassâf kadına hükmedilen nafakanın düşeceği sözüne başka bir şey eklemiş ve şöyle demiştir; nafaka ikisinin birinin ölümüyle düşeceği gibi adamın boşamasıyla da düşer.(Kâdıhân, Kitâbu’t-talâk, bab: Nafaka)

84

Zeyd zevcesi Hind’i bilâ nafaka bırağup âhar diyâra gitdikde Hind hâkime Zeyd

üzerine kadr-i kifâye nafaka takdîr etdirüp birkaç sene nefsini malıyla infâk eylese Zeyd

geldikde nafaka-i mukadderayı Zeyd’den almağa kâdire olur mu?

el-Cevâb: Olur.346

Varak 97 b

el-Mesele: 274

Zeyd hâmil zevcesi Hind’i bâinen tatlîk etdikden sonra Hind takdîr-i kâdıya

zevciyle beynlerinde terâdî (hükme razı olma) yoğiken üç ay nefsini kendi malıyla infâk

edüp ba’dehû vad-i haml ile iddeti munkadıye olsa Hind ol murûr eden üç ayın nafakası

içün Zeyd’den nesne almağa kâdire olur mu?


el-Mesele: 275

Hind-i hâmil zevci Zeyd ile mehri ve nafaka-i iddeti ve karnında olan veledi

doğurdukdan sonra yedi yaşına değin kendi malıyla infâk etmek üzere hul’ olsa hâlen

Hind veled doğmadın nafakası üzerine hul’ sahîh değildir deyu veledin nafakasını yedi

sene tamâmına dek Zeyd’den nesne almak kâdire olur mu?


el-Mesele: 276

Zeyd’in zevcesi Hind Zeyd’in menzilinden biğayri hak çıkup babası menzilinde

nâşize sâkine olsa Hind’in nüşûzu hâlinde nafakası Zeyd üzerine lâzime olur mu?


el-Mesele: 277

Hind zevci Zeyd ile mehri ve Zeyd’den olan veled-i sağîrini dört seneye dek

malından infâk etmek üzere hul’ oldukdan sonra nefsini âhara tezvîc etmekle veled-i

mezbûru Hind’in anası Zeyneb bihakkı’l hidâne aldıkda babası Zeyd üzerine nafaka

takdîr etdirüp almağa kâdire olur mu?

el-Cevâb: Olur.

el-Mesele: 277-B

346 Hâkim kadına nafaka verilmesine hükmetse, kadın da kendi malından harcasa, kadının kendi malından harcadığı nafakayı kocasından alma hakkı vardır. (Kâdıhân, Nafaka) 347 İddet bekleyen kadın nafakasını almak için mahkemeye gitmeyip, kendine nafaka bağlanmasını hükme bağlatmasa iddeti bittiğinde ona nafaka verilmez. Çünkü nafaka iddet süresince verilir.(ez-Zahîra, Nafakatu’l-mutallaka, bab: II) 348 Kadın kocasıyla doğuracağı çocuğunu emzirme ve emzirmeden sonraki nafakasını on yaşına kadar karşılamak üzere hul’ yapsa, Ebû Yusuf’a göre caizdir. (Kâdıhân, Hul’) 349 Eğer kadın itaatsizlik ederse, kocasının evine dönünceye kadar ona nafaka yoktur.(el-Bidâye, Kitâbu’t-talâk, Nafaka)

85

Bu sûretde Zeyneb Zeyd üzerine sağîr içün kadr-i ma’rûf nafaka takdîr etdirüp

alsa Zeyd ol nafaka ile Hind’e mürâcaata kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.350

el-Mesele: 278

Zeyd-i sağîrin hadânası vâlidesi Hind Zeyd’in malından Zeyd’in nafakasıiçün

hâkime kadr-i ma’rûf yevmiye şu kadar akçe nafaka takdîr etdirüp ba’dehû kendi

malından rucû’ şartıyla sağîri bir müddet infâk etdikden sonra masrafını almadın sağîr

fevt olsa Hind masrafını sağîrin malından almağa kâdire olur mu?

el-Cevâb: Olur.351

el-Mesele: 279

Zeyd zevcesi Hind’i bilâ nafaka bırağup âhar diyâra gedüp ba’dehû Hind hâkime

varup kendiyi ve Zeyd’den olan veled-i sağîri içün Zeyd’in Amr yedinde vedîat olan

akçesinin Amr emânete ve zevciyyete ve sağîre mu’terif (itiraf etmek) olmağla kadr-i

ma’rûf nafaka takdîr etdirüp almağa kâdire olur mu?

el-Cevâb: Olur.352

Varak 98 a

el-Mesele: 280

Zeyd’in evlâd-ı sığârının analarından muntekil malları vâr iken nafakaları

babaları üzerine lâzime olur mu?


el-Mesele: 281

Fakîre ve muhtâce olan Hind-i mukâtebenin nafakası mevlâsı olan Zeyd üzerine

lâzime olur mu?

350 Adam, karısıyla iki çocuğunun on yaşına kadar nafakasını verme ve kadının yanında kalmaları üzerine hul yapsa, sonra kadın başkasıyla evlenip başka bir yere gitse, baba çocukların nafakasını karşılasa adam on yaşına kadar harcadığı nafaka miktarını kadından alma hakkına sahiptir. On yaşından sonraki harcamalarını isteyemez.(Gunye, bab: Hul’) 351 Ebû Bekr’den: Anababası ayrılmış bir çocuk hakkında hâkimin çocuğun nafakasını babasının vermesi gerektiğine hükmetmesi ve annesinin kendi malından çocuğunun nafakasını harcaması durumu soruldu. Ebû Bekr şöyle cevap verdi; hâkimin nafakayı babasının vermesi gerektiğine hükmetmesinden sonra kadının kendi malından verdiği nafakayı adamdan isteme hakkı vardır.(et-Tatarhâniye, Kitâbu’n-nafaka, bölüm: Nafakatu zevi’l-erhâm) 352 Başka bir kişinin yanında malı olan bir adam kaybolsa, emanetçi kişi de o malın kendi yanında olduğunu ve kaybolan adamın evli olduğunu açıklasa, hâkim bu maldan kadının, küçük çocuklarının ve anne babasının nafakasının verilmesine hükmeder. Yine aynı şekilde, emanetçi adam kaybolan adamın malının kendi elinde olduğunu açıklamasa, hâkim de bunu öğrense, yine onların nafakasını o maldan alır. Çünkü hüküm şuna göre veriliyor; emanetçi kişi kendi elinde kaybolan adamın malı olduğunu ve evli olduğunu açıklamasıyla kadının o maldan alma hakkını da açıklamış oluyor. Kadının, kocasının malından kocasının rızası olmasa da alma hakkı vardır.(el-Hidâye, Nafaka) 353 Küçük çocuğun kendi malı varsa, nafakasını kendi malından harcar. Çünkü asıl olan, insanın küçük çocuk olsun, büyük adam olsun nafakasını kendi malından harcamasıdır.(el-Kâfî, fasıl: Nafakatu’l-evlâd)

86


el-Mesele: 282

Kâr-ı kesbe (çalışmak) kâdir olan Zeyd-i fakîr kesb itmeyüp mücerred fakîrim

deyu nafakasını anası Hind-i mûsıradan almağa kâdir olur mu?


el-Mesele: 283

Zeyd-i zaîm (başkan, komutan, önder) seferde iken Amr’a fülân diyarda olan

zevcem Hind’e nafakasıiçün tarafımdan üç yüz ğuruş ver nafakasını sarf eylesün

ba’dehû sen zeâmetim mahsûlünden istîfâ eyle deyüp Amr dahî Hind’e zevcen Zeyd

nafakana sarf içün irsâl etdi deyu üç yüz ğuruş verüp ba’dehû birkaç eyyâm murûrunda

Zeyd fevt olup zeâmeti âhara verilse hâlen Amr meblâğ-ı mezbûru tereke-i Zeyd’den

taleb etmeyüp Hind’den taleb ve ahze kâdir olur mu?


(Mesele: 283-dipnot-A Müellifin atıfta bulunduğu kaynakta böyle bir ibare

yok.)357

(Mesele: 283-dipnot-B Asıl kaynaktaki (في استرداد ما دفع ) kelimelerini yazmamış,

ancak manada bir değişiklik yok. Fakat (واي االحتمالین ما اعتبرنا لم یكن ه حق االسترداد)

cümlesindeki olumsuzluk edatı (ما) nı yazmamış dolayısıyla müellifin sorulan soruya

verdiği cevapla (Olmaz) demiş, kaynak olarak gösterdiği metindeki ibare (Olur)

anlamına gelmektedir. Böylece birbirinin zıddı görüş meydana gelmektedir.)358

el-Mesele: 284

Zeyd-i sağîr-i fakîrin nafakası mûsırları olan anası ile liebeveyn ammi Bişr

üzerine nice lâzime olur?

354 Kölenin nafakası konusundaki kural şudur; köle menfeat sağlayan mülklerden ise, nafakasını vermesi için sahibi zorlanır. Çünkü o menfeat sağlamayan mülklerdendir. (ez-Zahîra, fasıl: Nafakatu’l-memâlik ve’l-mükâteb, V) 355 Kız çocuklarında, baliğde olsalar, özellikle fakir olmalarına itibar edilir, erkeklerde ise fakirlik ve acizlik şart koşulur. Bu acizlikte, yürüyememek, ellerin veya ayakların kesik olması veya çalışmayı engelleyecek herhangi bir arızanın olmasıyla olursa, erkeklerin de nafakaları verilmelidir. Böyle bir acizlik yoksa, onların nafakaları anne babalarına düşmez.(Şerhu’t-Tahâvî, Nafaka) 356 Adam, bir kimseye benim veya çocuklarım yerine infak et dese, o kimse de infak etse, harcadığı şeyin geri ödenmesi şart koşulmasa da adam harcadığı şeyi geri almak hakkına sahiptir. Zahîruddîn el-Merğînânî böyle söyledi. (el-Hidâye, Kitâbu’l-kefâlet) Geri isteme şartı koşulmadan harcadığı parayıgeri isteyemez. Ebû Yusuf’tan gelen bir rivayete göre döner. (et-Tatarhâniye, Kitâbu’l-kefâlet) Bir adam başkasına “benim yerime bin dirhem öde” dese o da ödese, parayı ödeyen adam ödediği parayı geri almak için, ne öde diyen adama, ne de parayı ödediği kişiye geri dönebilir. Bu konudaki hüküm, parayı ödeyen, ödenmesini isteyen ve paranın ödendiği kimse hakkında ihtimallidir. Biz parayı geri isteme hakkının olmadığını düşünüyoruz.(Velvâlicî, Kefâlet, bölüm: II) 357 el-Merğînânî, el-Hidaye, Kitâbu’l-kefâlet, c. III, s. 77-98. 358 Velvâlicî, age., Kefâlet, c. IV, fasıl:II, s. 405.

87

el-Cevâb: Üçte bir ümme üçte iki amme.359

el-Mesele: 285

Zeyd-i mu’sırın zevcesi Hind’in besleme hizmetkârı Zeyneb’in nafakası Zeyd

üzerine lâzime olur mu?


el-Mesele: 286

Zeyd zevci olmayan Hind-i mu’sırenin nafakası Hind’in kızı Zeyneb ile

liebeveyn karındaşı Amr üzerlerine ne vechile lâzime olur?

el-Cevâb: Yalınız kızı üzerine lâzime olur.361

el-Mesele: 287

Zeyd-i fakîrin nafakası mûsırları olan kızı Hind ile oğlunun oğlu Amr üzerlerine

ne vechile lâzime olur?

el-Cevâb: Yalınız Hind üzerine lâzime olur.362

el-Mesele: 288

Fakîr olan Zeyd sağîr oğlu Amr’a müteveffât vâlidesinden intikâl iden malından

nefsini infâka kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.363

el-Mesele: 289

Hind zevc-i mutallıkı Zeyd’den olup hadânası oldığı sağîr oğlu Amr içün kâdıye

varup Zeyd üzerine kadr-i ma’rûf nafaka takdîr etdirüp ba’dehû Zeyd’den rucû’ şartıyla

sağîri bir müddet malından infâk eylese Hind vech-i muharrer üzere masrafını Zeyd’den

almağa kâdire olur mu?

el-Cevâb: Olur.364

el-Mesele: 290

Zeyd-i mu’sır ğâib olup zevcesi Hind-i mûsıradan olan Zeyneb-i sağîreyi Zeyd’e

mürâcaat etmek üzere infâka emrolunur oldukda Hind’e mi emrolunur yohsa Zeyd’in

karındaşına mı?

359 Bu sorunun benzeri nafaka konusunun başında geçti. Burada tekrara gerek yok. 360 Eğer koca zenginse, kadının hizmetçisinin de nafakası kocaya aittir, diye hükmolunmuştur. Burada kocanın fakirliği durumunda hizmetçinin nafakasını vermesi gerekmeyeceğine işaret vardir. Bu Ebû Hanîfe’den gelen hasen bir rivayettir. Esahh olan görüştür. (el-Hidâye, Nafaka) 361 Anababanın nafakasını vermede evlada başkası ortak olmaz. Çünkü nass ile sabittir ki, evladın malını anababasının alma hakkı vardır. Anababanın evlattan başkasının malını almaya hakkı yoktur.(el-Hidâye, Nafaka) 362 Önce geçen cevap, bu sorunun da cevabıdır. 363 Bu sorunun benzeri bu bölümün başında geçti. Sorudaki uslüp farkından dolayı burada tekrar ettik. 364 Önceki sayfalarda bu meselenin benzeri geçti, aralarında küçük bir fark olduğu için burada tekrar ettik.

88

el-Cevâb: Hind’e.365

Varak 98 b

el-Mesele: 291

Zeyd âhar diyâra gider oldukda zevcesi Hind ile nafakasıiçün şu kadar akçe

üzerine musâlaha (anlaşma) edüp ba’dehû Zeyd gedüp Hind bir müddet nefsini malıyla

infâk eylese hâlen Zeyd geldikde Hind müctemâ’ (biriken, toplanan) olan nafakayı


el-Cevâb: Olur.366

el-Mesele: 292

Hind zevc-i mutallıkı Zeyd-i mu’sırdan olan oğlu Amr içün Zeyd üzerine nafaka

takdîr etdirüp beslemek murâd etdikde sağîrin ammesi Zeyneb-i mûsıra ben sağîri

meccânen besleyüp Hind’den men’ itmem dese kâdî Hind’e sağîri meccânen imsâk eyle

yâhud Zeyneb’e ver dimeğe kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.367

(Mesele: 292 Müellif asıl metinde olan altı çizili iki kelimeyi manayı

değiştirecek şekilde atlamış.)368

صغیرة لھا اب معسر وعمة موسرة ارادت العمة ان تربي الولد بمالھا مجانا وال تمنع

الولد عن االم واالم تابي ذلك و تطالب االب باالجر لولد اختلفوا فیھ والصحیح ان یقال

لالم اما ان تمسكي الولد بغیر اجر و اما تدفعي الي العمة el-Mesele: 293

Zeyd Amr’ın katırını Amr’ın bişartı’r-rucû’ emriyle bir müddet infâk eylese

Zeyd kadr-i ma’rûf masrûfını Amr’dan almağa kâdir olur mu?

365 Kardeş, kaybolan kardeşinin çocuklarının nafakasını vermek zorundadır. Verdiği nafakayı çocukların babasından daha sonra alma hakkı vardır. Anne ise nafaka verme konusunda diğer akrabalardan daha önce gelir.(Gunye, Nafakatu’l-egârib) 366 Koca ile karısı belirli bir nafaka üzerinde anlaşsalar, adamın o şeyi vermesi gerekir. Adam o şeyi vermeden ortadan kaybolsa, kadın borç alarak veya başka bir şekilde nafakasını temin etse, kadının adamdan nafaka isteme hakkı vardır. Çünkü onlar birbirlerinin velileridirler. Onların bir konuda anlaşmaları sanki hâkimin hükmü gibidir.(Velvâlicî, Nikâh, âhiru faslı’s-sânî) 367 Küçük kızın fakir babası ve zengin teyzesi olsa, teyzesi çocuğun kendisine verilip ona karşılıksız olarak bakacağını söylese, çocuk annesinden alınmaz, çocuğa annesi bakar. Anne babadan nafaka isterse bu konuda ihtilaf edimiştir. Sahih görüş şudur; “anneye, ya çocuğa ücretsiz bak ya da çocuğu teyzesine ver” denilir.(Kâdıhân, Hadâna) 368 el-Ferğânî, age, Hidâne, c. I, s.422.

89

el-Cevâb: Olur.369

el-Mesele: 294

Zeyd Hind’i tezevvüc edüp mehr-i muaccelini verüp ba’dehû Zeyd Hind’i bir

günlük mesâfe olan karyesine nakl murâd etdikde Hind imtinâ’ ve ebâ etmekle Zeyd

gedüp Hind Zeyd’in rızâsınsız menzilinde kalsa hâlen Hind ol hâl üzere iken Zeyd’den

nafaka almağa kâdire olur mu?


el-Mesele: 295

Zeyd zevcesi Hind-i hâmili bâinen tatlîk eylese Hind vad-i haml edince

Zeyd’den nafaka almağa kâdire olur mu?

el-Cevâb: Olur.371

(Mesele: 295 Müellif, burada ayetin altı çizili olan yerini yazmamış.)372

( وإن كانت حاملا فعدتھا أن تضع حملھا ) لقولھ تعالى { وأولات الأحمال أجلھن أن

}یضعن حملھن el-Mesele: 296

Zeyd-i mefkûdun hâli mütebeyyin olunca Zeyd’in emvâl ve erzâkını hâkim

gayyîm-i nasb (görevlendirmek) etdiği Amr’a zabt etdirdikden sonra Amr Zeyd’in fesâd

ihtimâli olan menkûlatdan bir mikdar eşyasını emr-i hâkimle semen-i misline (aynı

ücret) bey’ ve kabz-ı semen (ücreti almak) etmiş olsa Amr semen-i mezbûrdan kifâyet

mikdârını Zeyd’in hâli mütebeyyin olunca re’y-i hâkimle zevcesi Hind’in nafakasına

sarfa kâdir olur mu?

369 Adam, bir eşek kiralasa, eşek yolda bitkin düşse, eşeği kiralayan adam da birisine şu eşeğin karnını doyur dese, o kişi de eşeği doyursa, dediler ki; eşeği doyuran kişi bu eşeğin, başka birinin eşeği olduğunu biliyorsa, eşeğe verdiği yemin parasını kimseden alamaz. Çünkü o kişi o yemi gönüllü olarak vermiştir. Şayet eşeği doyuran o kişi eşeğin başkasının olduğunu bilmiyorsa, dediler ki; eşeği doyuran kişi, her ne kadar ben eşeğin sahibi değilim dese de eşeği doyur diyen kiracidan yem parasını alır. (Kâdıhân, fasıl: fîme yecibu li’l-êciri ale’l-müste’ceri) Eşeği kiraya veren, kiralamak isteyene “şu işçiyi de kiraya tut ve onun nafakasını ver” dese, kiralayan adam işçinin de hayvanın da yiyeceklerini verse, hayvana harcanan masraf kiraya verene aittir.(el-Attâbiye, İcâre, IV) 370 Kadın, kocasının evinde otursa, sonra o evden çıkmak istese, kocası karısına bir ev hazırlasa ve karısına “benim şu evimde otur” dese, kadın da o evde oturmazsa, kadına nafaka verilmesi gerekmez.(Gunye, bab: mê sagata nefakatu’z-zevciyyeti) 371 Adam, karısını boşadığında kadının iddeti süresince nafaka ve barınma hakkı vardır. Bu boşanmanın ric’î veya bâin olması fark etmez.(el-Bidâye, fasıl: Nafakatu’l-mutallaka) Şayet kadın hamile ise onun iddeti çocuğu doğurunca biter. Allâh (cc) ün kavlınde olduğu gibi; “Gebe olanların bekleme süresi ise, yüklerini bırakmaları(doğum yapmaları) dır.” (el-Hidâye, bab: İddet) 372 el-Merğînânî, age., İddet, c. II, s. 315.

90

el-Cevâb: Olur.373

Varak 99 a

el-Mesele: 297

Zeyd’in kulu Amr Hind-i hürreyi tezevvüc edüp Hind’in Amr’dan veledi

oldukdan sonra Amr Hind’i tatlîk edüp ba’dehû Zeyd Amr’ı âhara bey’ eylese Hind

Zeyd’e mücerred kulından hâsıl olmuş idi deyüp veledin nafakasını Zeyd’den almağa

kâdire olur mu?


el-Mesele: 298

Zeyd fevt olup zâhirde vâris-i ma’rûfu olmamağla terekesini emîn-i beytü’l-mâl

olan Amr kabz etdikde Amr terekeden bir barkîrı (bakır) emr-i hâkimle terekeden kadr-i

ma’rûf akçe sarf edüp infâk eylese Zeyd’in vârisi zuhûr etdikde Amr’a sarfını tutmam

demeğe kâdir olur mu?


el-Mesele: 299

Ğaybet-i munkatıa ile ğâib (uzun zamandan beri kayıp) olan Zeyd’in zevcesi

Hind’in nafakası Zeyd’in karındaşı Amr üzerine lâzime olur mu?


el-Mesele: 300

Cimâ’a mutîka (güç yetirebilen, elverişli olan) olan Hind-i sağîrenin nafakası

zevci Zeyd üzerine lâzime olur mu?

el-Cevâb: Olur.377

el-Mesele: 301

Hind-i mûsıra zevc-i mutallıkı Zeyd’den olan veled-i sağîri içün Zeyd mu’sır

olmağla kendi malından infâk edüp ba’dehû yesârî (durumunun iyileşmesi,

zenginleşmek) halinde Zeyd’e mürâcaat etmek üzere kâdıya kadr-i kifâye nafaka ta’yin 373 Adam, kaybolupta yeri bilinmediğinde, onun ölü mü, diri mi olduğu bilinmediği zaman, hâkim onun malını koruyacak birisini görevlendirir. Hâkim, daha sonra malın yok olmasından korkarsa, onu satar, adamın karısı ve çocuklarına verir.(el-Hidâye, Kitâbu’l-mefkûd) 374 Köle, çocuklarının nafakasını vermeye zorlanamaz, bu çocuklar hür bir kadından veya cariyeden doğsun fark etmez. Ancak cariyenin çocuğunun nafakası cariyenin sahibine aittir. Kadın hür ise çocuklarının nafakasını kendisinin vermesi lazım.(el-Attâbiye, Nafaka) 375 Kiraya veren adam, ortadan kaybolsa, hayvanı kiralayan adam da hâkimin hükmüyle kiraladığı hayvanın nafakasını verse, kiracı hayvana verdiği nafakayı hayvanın sahibinden ister.(el-Attâbiye, İcâre, II) 376 Kardeş, kaybolan ve haber alınamayan kardeşinin karısının nafakasını vermeye zorlanamaz.(ez-Zâhidî, Nafaka) 377 Müslüman olsun kâfir olsun, yaşı büyük olsun cima yapmaya elverişli küçük kız olsun, bunların hepsinin nafakası, kocaya aittir.(Câmiu’r-rumûz, Nafaka)

91

etdirüp beslerken Zeyd Hind’e elbette sağîri meccânen infâk eyle yâhud meccânen

infâka tâlibe olan ammesine ver demeğe kâdir olur mu?


(Mesele: 301 Müellif, atıfta bulunduğu kaynaktaki ibareleri değiştirmiş, manayı

bozmadan mefhum olarak nakletmiş.)379

el-Mesele: 302

Zeyd-i sağîrin babasının anası Zeyneb’den başka kimesnesi olmayup Zeyd’in

malı olmayup Zeyneb mûsıra olsa Zeyd’in nafakası Zeyneb üzerine lâzime olur mu?

el-Cevâb: Olur.380

el-Mesele: 303

Zeyd-i sağîrin nafakası babası Amr üzerine mi lâzım olur yohsa anası Hind-i

mûsıra üzerine mi?

el-Cevâb: Sağîrin malı yoğise Amr üzerine.381

Varak 99 b

el-Mesele: 304

Zeyd sağîr oğlu Amr’a Hind’i tezvîc edüp ba’dehû Amr bâliğ oldukdan sonra

Hind’e nafakasını alıkomıyup firâr edüp ğaybet-i munkatıa ile ğâib olsa Hind nafakasını

Zeyd mûsıra olmağla Zeyd’den almağa kâdire olur mu?

el-Cevâb: Olur.382

el-Mesele: 305

378 Adam, küçük çocuğu olduğu halde karısını boşasa, çocuk, annesinin yanındayken çocuğun teyzesi ücretsiz olarak çocuğun bakımını yapmak ve onu emzirmek istese, annesi de bunu kabul etmese çocuğun nafakasını, emzirme ücretini babasından istese, bu durumda çocuğa bakmaya anne daha layıktır. Ancak anne emzirme ücretini piyasa değerinden daha fazla istese çocuğa bakma hakkı kalmaz. Sahih olan görüşe göre, anne ya çocuğunu ücretsiz emzirecek ya da teyzesine verecek, meselenin gerisi “Câmiu’s-sağîr”da anlatıldı. (Velvâlicî, Kitâbu’n-nikâh, bölüm: V) Boşanmış anne, çocuğunu ücretsiz olarak veya iki dirhem karşılığında emzirmek istese, kocası da başka bir kadına iki dirhem karşılığında çocuğunu emzirtmek istese, anne çocuğa bakmaya daha layıktır. Şayet anne de başka biri de ücretsiz emzirmek istese, yine anne çocuğa bakmaya daha layıktır. Başkası iki dirheme annesi daha fazla para isteyerek çocuğunu emzirmek istese, çocuk anneye verilmez. Başkası ücretsiz olarak emzirmek istese, annesi de ücret istese, yine anneye verilmez ancak başkası çocuğu annesinin yanında emzirmesi gerekir. Çocuk annesinin yanından alınamaz, çünkü ümmet, çocuğun annesinin yanında kalmasında icma etmiştir. Sütanne annesinin yanında çocuğu emzirir.(el-Câmiu’s-sağîr, bab: el-veledu men ehakku bihî) 379 eş-Şeybânî, age, el Veledu men ehakku bihî, c. I, s. 237. 380 Her akraba nafaka vermeye zorlanır. Allâh (cc) ün kavlinde olduğu gibi; “Mirasçıya da bunun benzeridir.” (el-Mebsût, bab: Nafaka) 381 Çocuklarının nafakasını vermede baba tek sorumludur. Çocuğun biri küçük ve fakir ise anababa da zengin ise, çocuğun nafakası babaya aittir anaya değil. Ancak baba fakir ise ve bir acziyeti yoksa hâkim, anneye çocuğun nafakasını vermesini hükme bağlar. Ancak annenin harcadığı bu nafaka babaya borç olarak yazılır, baba daha sonra o borcu öder.(Şerhu’t-Tahâvî, Nafaka) 382 Baba, kaybolan oğlunun karısının nafakasını vermek zorundadır. (Gunye, Kitâbu’t-talâk, Nafakatu’l-egârib)

92

Zeyd vasîsi olduğu Hind-i sağîrenin malından nafakasıçün hâkime kadr-i ma’rûf

şu kadar akçe takdîr etdirüp yedinde olan sağîrenin malından ol kadar akçeyi nafakasına

sarf eder oldukda işhâd etmek lâzım olur mu?

el-Cevâb: Olur.383

el-Mesele: 306

Hind vasî olduğu Zeyd-i sağîrin birkaç eyyam nefsiçün tabh etdiği taamdan

infâk eylese Hind vech-i muharrer üzere infâkiçün Zeyd’in malından nesne almağa

kâdire olur mu?


el-Mesele: 307

Hind müteveffâ zevci Zeyd’den olma sağîr oğlu Amr’ı bihakkı’l hidâne terbiye

üzere iken sağîrin malından sağîr içün hâkime kadr-i ma’rûf nafaka takdîr etdirüp

ba’dehû vasîsi yedinde olan malından almak murâd etdikde vasî Hind’e sen sağîri

malından infâk ve iksâ eyle ba’dehû sağîrin malından vereyim demekle Hind dahî rucû’

şartıyla sağîri bir müddet infâk ve iksâ edüp masrûfını almadın sağîr fevt olsa Hind

masrûfını vasî yedinde olan sağîrin terekesinden almağa kâdire olur mu?

el-Cevâb: Olur.385

el-Mesele: 308

Hind-i mu’sıranın hidânasında olan oğlu Amr-ı sağîr-i fakîrin kendi ile

liebeveyn ammi Bekr-i mûsırdan ğayrı kimesnesi olmasa sağîrin nafakası Bekr üzerine

lâzım olur mu?

el-Cevâb: Olur.386

el-Mesele: 309

383 Vasî, çocuğun nafakası için yiyecek ve giyecek alırken harcadığı parayı daha sonra çocuğun kendi malından almak için bu alışverişleri şahitler huzurunda yapması gerekir. Şahit tutulması şart koşulmuştur, çünkü çocuğa infak konusunda vasînin sözüne itibar edilir. Ancak vasî delil olmadan çocuğa infâk ettiği parayı çocuğun kendi malından alamaz.(el-Hulâsa, Vasâyâ) 384 Vasî, kendisi için yaptığı yemek ve ekmekten küçük çocuğa infak eylese, bu verdiği yemek ve ekmeği çocuktan geri isteyemez. Ancak kendisi için değil de sadece çocuk için yaptığı harcamayı çocuğun malından alma hakkı vardır.(Âdâbu’l-evsıyâ, fasıl: Damân) 385 Vasî, çocuğa infak ettiği malı, çocuğun malından şart koşmadan geri alabilir mi? Şart koşmadan geri alabilir diyenler olduğu gibi şart koşarak geri alabilir diyenler de vardır. İhtilaflı bir mesele. İmam Serahsî, vasî, geri almayı şart koşmadan çocuğa harcadığı masrafı çocuğun malından geri alabilir der. Hâherzâde de, şart koşmadıysa alamaz der.(Ahkâmu’s-sığâr, Vasâyâ) 386 Küçük çocuğun âciz ve fakir babası olsa, anababa bir amcası da olsa, çocuğun nafakası amcaya düşer.(el-Attâbiye, Kitâbu’n-nikâh, bab: IV, fasıl: III)

93

Zevci olmayan Hind-i fakîrenin nafakası oğlunun üzerine lâzime olur mu?

el-Cevâb: Olur.387

(Mesele: 309 Müellif, manayı etkileyecek derecede asıl metinden atlama

yapmış.)388

el-Mesele: 310

Zeyd’in zevcesi Hind merîda olsa medâvâtı (yemesi içmesi) zevci Zeyd

üzerine lâzime olur mu?


Varak 100 a

2.7. Bâbu’l-Hidâne el-Mesele: 311

Hind zevc-i mutallıkı Zeyd’den olan sağîr oğlu Amr’ı akd-i nikâh olduğu

beldede bihakkı’l-hidâne terbiye üzere iken Hind Amr’ı belde-i mezbûradan mesâfe-i

seferi baîd olan belde-i uhrâya götürmek murâd eylese Zeyd Hind’i men’a kâdir olur

mu?

el-Cevâb: Olur.390

(Mesele: 311 Bu meselede birkaç farklı eksiklik var. Birincisi: (bu konuda ihtilaf

vardır ……) diye devam eden cümleyi, asıl metinde olmadığı halde aşağıda boş

bırakılan yere eklemiş. İkincisi: altı çizili kelimeleri değiştirmiş, ikisinde mana

bozulmuyor ama, (et-tezevvücü fîhi) kelimesini (ez-zevcü) diye değiştirmiş. Evliliğin

olduğu yerle kocanın olduğu yer farklı olabilir, dolayısıyla kelimelerin değişmesiyle

mana da değişiyor.)391 وإن أرادت الخروج إلى مصر غیر وطنھا وقد كان التزوج فیھ أشار في الكتاب إلى

أنھ لیس لھا ذلك ،

387 Adam, anababası muhtaç ise onların nafakasını vermeye zorlanır. Allâh (cc) ün şu sözünden dolayı; “O ikisine öf bile demeyin” homurdanmak eziyet manasına gelir, eziyetse çoğunlukla anababa muhtaç durumda iken onların nafakalarını vermemekle olur. İşte bu sebeble çocuğun anababasının nafakasını vermesi gerekir.(el-Mebsût, Nafakatu zevî’l-erhâm.) 388 es-Serahsî, el-Mebsût, Beyrut, bab: nafakatu-zevi’l-erhâm, c. V, s. 209. 389 Hasta kadının yiyeceklerini, kocasının karşılaması gerekli değildir.(ez-Zahîratu’l-Burhâniyye, Nafaka) 390 Kadın, kocasının olduğu şehirden başka bir şehre gitmeyi istediğinde, bu konuda farklı görüşler vardır. En sahihi şudur: İki şehir arasında zıtlık olursa, kadın buradan (kocasının oturduğu şehirden) çıkmaz. Ancak bu iki şehir birbirine yakınsa öyle ki, babanın çocuğunu görüp aynı gün babanın kendi evinde gecelemesi mümkünse bunda bir sakınca yoktur. (Muhtârâtu li sâhibi’l-hidâye, bab: Hadâna) Kadın, kendi şehrine gitmeyi isterse, ancak nikah akdi o şehirde olmamışsa görüşlerin ittifakıyla çocuklarını oraya (kendi şehrine) götürme hakkı olmaz.(Mi’râcu’d-dirâye, bab: el-veledu men ehakku bihî) 391el-Merğînânî, age., c. II, s. 328.

94

إذا كان بین المصرین تفاوت ، أما إذا تقاربا بحیث یمكن للوالد أن یطالع ولده ویبیت

في بیتھ فلا بأس بھ el-Mesele: 312

Zeyd-i sağîrin anası ve hadânası Hind nefsini sağîre ecnebî olan Amr’a tezvîc

eylese sağîrin anasının anası Zeyneb sağîri bihakkı’l-hidâne Hind’den almağa kâdire

olur mu?

el-Cevâb: Olur.392

el-Mesele: 313

Bir belde ahâlisinden Hind’in zevci Zeyd-i müteveffâdan olan sağîre kızı

Zeyneb’i bihakkı’l-hidâneti imsâk üzere iken nefsini Zeyneb’e ecnebiye tezvîc edüp

Hind’in anasının anası olmasa müddet-i seferi baîd olan beldede mutavattıne olan

sağîrenin babasının anası Hadîce sağîreyi alup Zeyd’in izninsiz ol beldeye götürmeye

kâdire olur mu?


el-Mesele: 314

Hind-i sağîrenin anası ve hadânası Zeyneb nefsini sağîre ecnebiyeye tezvîc edüp

lâkin sağîrenin kimesnesi olmamağla Zeyneb Hind’i re’y-i hâkimle imsâk eylese

sağîrenin vasîsi mücerred vasîsi olmağla Hind’i Zeyneb’den almağa kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olmaz.

el-Mesele: 315

Hind zevci Zeyd-i müteveffâdan olan sağîre kızı Zeyneb’i bihakkı’l-hidâneti

imsâk üzere iken Hind nefsini ecnebiye tezvîc edüp nisvâdan (kadınlar) hidâne-i uhrâsı

olmamağla Zeyneb’i akrab-ı asâbeti (erkek tarafından akraba olanlar) liebeveyn ammi

Amr Hind’den almış olsa hâlen Hind ahyânen gelüp Zeyneb’i görmek istedikde Amr

göstermem deyu men’a kâdir olur mu?

392 Kadının, çocuğa mahrem olmayan kişeyle evlenmesi, kadının hidane hakkını düşürür.(Muhtasaru’l-vikâye, Hadâna) Anne çocuğuna bakmaya daha fazla hak sahibidir. Anne ölür veya evlenirse hidane hakkı anneannesinindir.(Velvâlicî, Hadâna) 393 Anne öldüğünde çocuk, anneannesine verilir. O da çocuğu babasının ikamet ettiği şehirden başka bir şehre götürmek istese bunu yapmaya hakkı yoktur. Eğer götürülecek şehir çocuğun annesinin nikahının yapıldığı şehir ise, oraya götürme hakkı sadece annesinindir. Çünkü annenin, kocasıyla nikah akdi yaptığı şehre çocuğunu götürme hakkı vardır. (Edebu’l-kâdî)

95


el-Mesele: 316

Hind müteveffâ zevci Zeyd’den olan sağîre kızı Zeyneb’i bihakkı’l-hidâne

terbiye üzere iken Zeyneb dokuz yaşını tekmîl edüp hakk-ı hidâne sâkıt oldukda

Zeyneb’in veliyy-i akrabı liebeveyn ammi Amr Zeyneb’i Hind’den alup terbiye ve

imsâka kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.395

(Mesele: 316 Müellif, meseleyi asıl metinden çok fazla kelime atlayarak

nakletmiş, manayı özetleyerek ifade etmiş.)396

Varak 100 b

el-Mesele: 317

Zeyd-i müteveffânın sağîr oğlu Amr’ı anası Hind bihakkı’l-hidâne imsâk üzere

iken nefsini sağîra ecnebî olan Bişr’e tezvîc etdikde Hind’in anası Hadîce dahî ecnebiye

mütezevvice olup nisvândan hidâna-i uhrâsı olmayıcak sağîri veliyy-i akrabı liebeveyn

karındaşı Bekr Hind’den almağa kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.397

el-Mesele: 318

Altı yaşında olan Hind-i sağîreyi anası Zeyneb bihakkı’l-hidâne terbiye üzere

iken Hind’den hakk-ı hidâne sâkıt olmadın sağîrenin ammi Amr sağîreyi Zeyneb’den

almağa kâdir olur mu?


el-Mesele: 319

Hind zevc-i mutallıkı Zeyd’den olan sağîr oğlu Amr’ı bihakkı’l-hidâne terbiye

ederken nefsini sağîra ecnebiye tezvîc eylese sağîrin anasının anası olmamağla sağîri

babasının anası Zeyneb alup terbiyeye kâdire olur mu? 394 Çocuk, anne veya babanın birinin yanında ise biri diğerinin çocuğa bakmasına ve ilgilenmesine engel olamaz.(et-Tatarhâniye, Kitâbu’n-nikâh, fasıl: XXX) 395 Erkek çocuğa, anne daha sonra anneanne yedi yaşına gelip kendi kendini idare edinceye kadar bakmaya daha layıktırlar. Kız çocuğuna ise hayız görünceye kadar bakılır. Ebû’l-Leys dokuz yaşına kadar bakılır demiş, fetvâ da buna göredir.(el-Bahru’r-râik, Hadâna) Çocuk, kendi kendini idare etme yaşına gelince babasına verilir, o yoksa dedesine, o yoksa kardeşine, o yoksa kardeş çocuklarına, onlarda yoksa amcaya, o da yoksa amca çocuklarına verilir. Bu sıralama erkek çocuğu içindir. Kız çocukları amca çocuklarına verilmez.(Velvâlicî, Hadâna) 396 Velvâlicî, age, Hidâne, c. I, s. 382. 397 Anne, başka bir adamla evlenirse, adam bu çocuğa mahremse çocuk anneden alınmaz. Adam, çocuğa mahrem değilse çocuk, anneden alınır ve anababa tarafından en yakın akrabaya teslim edilir.(Şerhu’t-Tahâvî, Hadâna) Anne ölür veya çocuğa mahrem olmayan bireyle evlenirse, çocuğunda kadınlardan akraba ve mahrem olan kimsesi yoksa, hidâne hakkı miras sırasına göre erkek asabelere geçer.(et-Tatarhâniye, Kitâbu’t-talâk, XX) 398 “el-Bahr”dan naklederek cevapladığımız soru bu sorunun da cevabıdır.

96

el-Cevâb: Olur.399

el-Mesele: 320

Hind müteveffâ zevci Zeyd’den olan sağîr oğlu Amr’ı bihakkı’l-hidâne terbiye

ederken nefsini sağîra ecnebî olan Bekr’e tezvîc etdikde sağîrin babasının anası Zeyneb

ile liebeveyn kız karındaşı Hadîce olsa hakk-ı hidâne gangisinindir.

el-Cevâb: Zeyneb’indir.400

el-Mesele: 321

Hind zevci Zeyd-i müteveffâdan sağîr oğlu Amr’ı bihakkı’l-hidâne imsâk

ederken nefsini sağîra ecnebiye tezvîc edüp sağîrin ammesi Zeyneb’den ğayrı kimesnesi

olmayup Zeyneb dahî ecnebiye mütezevvice olup sağîri Hind ve Zeyneb’den gangisi

hıfz eder?

el-Cevâb: Hâkim dilediğine vad’ eder.401

el-Mesele: 322

Zeyd-i müteveffânın ümm-ü veledi Hind Zeyd’den olan veled-i sağîri bihakkı’l-

hidâne imsâk ederken Hind’in fahşi zâhir olup ekseri evkatde (zaman) sağîri yalınız

menzilinde bırağup gezer olsa sağîrin liebeveyn kız karındaşı Hadîce sağîri Hind’den

alup bihakkı’l-hidâne imsâka kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.402

el-Mesele: 323

İki yaşında olan Amr-ı sağîri anası Hind terbiye ederken nefsini sağîra ecnebî

olan Bişr’e tezvîc edüp nisvândan kimesnesi olmamağla veliyy-i akrabı liebeveyn ammi

Bekr Amr’ı Hind’den almış olsa hâlen Bekr kendinin vatanı olan âhar diyâra sefer eder

oldukda sağîri dahî beldesinden ihrâc edüp ol diyâra götürmeğe kâdir olur mu?

399 Anne, ölür veya yabancı bir adamla evlenirse, çocuğu anneanne alır. O da ölür veya yabancı bir adamla evlenirse, o zaman çocuğu babaanne alır.(Ahkâmu’s-sığâr, Hadâna) 400 Babanın anası, kızkardeşlerden daha evladır. Çünkü o annelerdendir.(el-Hidâye, Hadâna) 401 Sadru’ş-Şehîd, annesi ölen küçük kız hakkında, şöyle der; kadınlardan çocuğa akraba ve mahrem olan kimse yoksa hidane hakkı erkeklere geçer. Çocuğun asabesi yoksa çocuk akrabalarına verilir. “Tuhfetu’l-fukahâ” da şöyle der; kız çocuğunun amcaoğlundan başka asabesi yoksa hüküm hâkime bırakılmıştır. Hâkim, eğer amcaoğlu iyi huylu biriyse çocuğu ona verir, değilse güvenilir bir kimseye verir.(Ğâyetu’l-beyân, Hadâna) Küçük kızın, kardeşi ve amcası kendilerinden korkulan fesatçı kimse iseler, küçük kız onlara verilmez. Kızın onlara verilme sebebi, küçük kıza gelebilecek zararları onların engellemesiydi, eğer kendileri küçük kıza zarar verecek iseler, onu almaya hakları yoktur. Sanki onlar yok sayılır. Bu durumda çocuğu, hâkim koruması altına alır ve onu müslüman ve güvenilir bir kadına teslim eder. Aynı şekilde hâkim, çocuk küçük olduğu için onun malının koruyucusudur da, böylece çocuğun hakkını korumuş olur.(el-Mebsût, Hükmü’l-veled) 402 Bundaki kural şudur; ayrılıktan sonra çocuğa bakma hakkı müslüman olsun, kitâbî olsun, âzad edilmiş ümmü veled olsun annenindir. Ancak o dinden çıkarsa, kendisine güvenilmeyen, açıkça günah işleyen biriyse veyahut da çocuğa mahrem olmayan yabancı biriseyle evlense çocuğa bakma hakkı ondan düşer.(el-Attâbiye, Nikâh, fasıl: II)

97


Varak 101 a

el-Mesele: 324

Hind zevci Zeyd-i müteveffâdan olan bir yaşında sağîr oğlu Amr’ı bihakkı’l-

hidâne terbiye üzere iken Hind mürtedde (dinden çıkmış) olsa sağîrin ricâl (erkekler) ve

nisâdan kimesnesi olmayıcak vasîsi Bekr emr-i hâkimle sağîri Hind’den almağa kâdir

olur mu?

el-Cevâb: Olur.404

el-Mesele: 325

Hind zevc-i mutallıkı Zeyd’den olan sağîr oğlu Amr’ı bihakkı’l-hidâneti terbiye

ederken Amr yedi yaşını tekmîl edüp istiğnâ olsa Zeyd sağîri Hind’den almağa kâdir

olur mu?

el-Cevâb: Olur.405

el-Mesele: 326

Beş yaşında olan Zeyd-i sağîri anasının kız karındaşı Hind ile babasının kız

karındaşı Zeyneb’den gangisi alur?

el-Cevâb: Hind alur.406

el-Mesele: 326-B

Bu sûretde Zeyd yedi yaşını tekmîl edüp istiğnâ (kendi kendini idare edebilme)

hâsıl olup asabetden kimesnesi olmasa gangisi hıfz eder?

el-Cevâb: Hâkim gangisini evlâ görürse ona hıfz etdirür.407

el-Mesele: 327

Zevci olmayan Hind bihakkı’l-hidâne kızının kızı Zeyneb-i sağîreyi Zeyneb’in

menzilinde terbiye ve imsâk üzere iken Zeyneb’in vasîsi Bekr Hind’e Zeyneb’i âhar

menzile götür anda terbiye eyle ben Zeyneb’in menzilini âhara icâr ederim deyu Hind’i

ol menzilden ihrâca kâdir olur mu? 403 Ana ve babadan başkasının böyle bir hakkı olduğunu açıkça bulamadım. Çocuk başkasıyla sefere çıkar mı yoksa çıkmaz mı? (et-Tatarhâniye) Mezâd’dan naklolunmuştur; annenin akrabalarının çocuğu sefere çıkarmaya hakları yoktur. Daha önce de geçti. (Edebu’l-kâdî) Çocuğu sefere çıkarma hakkı annenindir. Bize göre anne ve babanın dışındaki kimselerin böyle bir hakkı yoktur. 404 Çocuğa bakma hakkının nasıl düşeceğini az önce “el-Attâbi”den naklederek açıkladık. Hâkimin çocuğu vasîsine vereceğini bu sayfanın ortasında “el-Mebsût”tan naklederek açıklamıştık. 405 Bu mesele önceki sayfada “el-Bahr”dan nakledilerek geçti. 406 Teyze, haladan daha layıktır. Çünkü teyze, anneye yakındır, hala da erkeğe yakındır. Çocuğa bakma konusunda kadın tarafından olan herkes çocuğa bakmaya daha layıktır. Özetle, (Şerhu’t-Tahâvî, Hadâna) 407 Bundaki kural şudur; erkek çocuklarda hidane hakkı daha önce de ifade ettiğimiz gibi yedi yaşına kadardır. Yedi yaşını bitirince onu asabeleri alır. Çocuğun asabesi yoksa hâkim çocuğa bakacak bir velî bulur. Hâkim, çocuğu, ona bakmak isteyen güvenilir birine verir. Bunu sayfanın ortasında “el-Mebsût”tan naklederek açıklamıştık.

98


(Mesele: 327 Müellif, kaynak metinden kısaltma yapmış, cümle yerine zamir

kullanmış ancak mana bozuk değil.)409

el-Mesele: 328

Hind zevci Zeyd-i müteveffâdan olup üç yaşında olan oğlu Amr’ı bihakkı’l-

hidâneti terbiye ederken nefsini Amr’ın liebeveyn ammi oğlu Bişr’e tezvîc eylese

Hind’den hakk-ı hidâne sâkıt olur mu?


(Mesele: 328 Müellif, asıl metindeki kişileri, müzekker ve müennes zamirlerin

yerlerini değiştirmiş, ayrıca fasıl numarasını yanlış vermiş, 24. fasıl yerine 25. fasıl

yazmış).411

el-Mesele: 329

Yedi yaşını tekmîl eden Zeyd-i sağîri ecânibden Amr terbiyesine alsa Zeyd’in

ammesi kızı Zeyneb Zeyd’i Amr’dan almağa kâdire olur mu?

el-Cevâb: Olmaz hâkim yed-i emîne vad’ (güvenilir kişiye teslim etmek) eder.412

(Mesele: 329 Müellifin atıfta bulunduğu kaynağın o bölümünde kendisinin

zikrettiği ibare yok.)413

el-Mesele: 330

Bir karyede sâkin olan Zeyd fevt oldukda Zeyd’den olan sağîr oğlu Amr’ı anası

Hind imsâk ederken sağîri ol karyeden dört saat bu’di (mesafe, uzaklık) olan kendinin

karyesine götürmek istedikde Zeyd’in babası Bekr Hind’i men’a kâdir olur mu?


Varak 101 b

el-Mesele: 331

408 Fevâid kitabında “el-Muhît” sahibine şöyle bir soru sorulduğunu gördüm; bir kadının evi olan küçük bir çocuğu olsa, kadın küçük çocuğunun evinde oturabilir mi? O şöyle cevap verdi; kadın başkasıyla evli değilse, ihtiyacı olduğu için o evde oturabilir. (Ahkâmu’s-sığâr, İcâre) 409 Usrûşenî, age., İcâre, c. II, s. 18. 410 Bakkâlî “el-Fetâvâ” isimli kitabında zikretti; rivayet olundu ki; amcaların oğulları amca kızı yerindedir. Amcaoğullarının hidane yoktur. Zâhir görüş bunun hilafınadır.(el-Muhît, bab: XXV) 411 İbn Mâze el-Buhârî, age., Kitâbu’n-nikâh, c. III, fasıl: XXIV, s. 314 412 Amcakızı, dayıkızı, halakızı ve teyzekızlarının, hidane konusunda hakları yoktur. Kudûri’de aynı şeyi söyledi. (el-Muhît, Nikâh, bab: XXIV) 413 İbn Mâze el-Buhârî, age., Kitâbu’n-nikâh, c. III, fasıl: XXIV, s. 314. 414 İki köyün birbirine yakınlığı, babanın çocuğu görüp akşam kendi evinde kalabilecek kadar yakın mesafede ise, çocuğun diğer köyde kalmasının sakıncası yoktur. (Muhtârâtü’n-nevâzil, Hadâna)

99

Hind zevc-i-mutallıkı Zeyd’den veled-i sağîrini bihakkı’l-hidâneti terbiye

ederken Zeyd veled-i mezbûru yedi yaşını tekmîl etdi deyu Hind’den taleb etdikde

ancak altı yaşındadır deyup ihtilaf eyleseler hükm-ü şer’i nedir?

el-Cevâb: Kâdî sağîr eğer yalınız ekl ve şürbe ve libâs giymeğe kâdir olmağla

istiğnâ hâsıl oldu ise Zeyd’e def’ eder olmadıysa Hind yanında ibkâ eder.415

el-Mesele: 332

Zeyd fevt oldukda zevcesi Hind Zeyd’den olan sağîr oğlu Amr’ı bihakkı’l-

hidâne imsâk ederken Amr dokuz yaşına vâsıl oldukda dayısı Bekr Amr’ı ben alurum

demeğe kâdir olur mu?

el-Cevâb: Hâkim re’y ederse olur.416

el-Mesele: 333

Hind-i sağîreyi anasının anası Zeyneb bihakkı’l-hidâne imsâk ederken Zeyneb

pîr ve ihtiyâr olup harekete kâdire olmayup Hind’i hıfz ve terbiye edemese babası Zeyd

Hind’i re’y-i hâkimle yanına almak istedikde Zeyneb sağîreyi oğlumun câriyesine

gönderdim deyu vermemeğe kâdire olur mu?


el-Mesele: 334

Hind zevc-i mutallıkı Zeyd’den olan veled-i sağîrini bihakkı’l-hidâne imsâk

üzere iken Zeyd’den hidâne içün ücret taleb etdikde Zeyd mu’sır olup vâlidesi Zeyneb

bilâ ecr imsâka tâlibe iken Hind’e sen dahî bilâ ücret imsâk eyle ve illâ Zeyneb’e ver

denilur mi?

el-Cevâb: Denilur.418

el-Mesele: 335

415 Şayet anababa çocuğun yaşında ihtilaf edip, baba 7 yaşında ana da 6 yaşında der ise hâkim hiçbirine yemin ettirmez, ancak çocuk tek başına yiyip içebiliyor ve giyinebiliyorsa, çocuğu babaya verir, yoksa anaya verir.(İbn Hümam, Hadâna) 416 Küçük kızın, asabesi yoksa, anabir kardeşine, o yoksa anabir kardeşinin oğluna, o da yoksa anabir amcasına, o da yoksa anabababir dayısına, o da yoksa baba bir dayısına verilir, sonra ana bir dayısına verilir. Çünkü onlar Ebû Hanîfe’ye göre nikahta velâyet hakkına sahiptirler.(Fethu’l-kadîr, bab: el Veledu men ehakku bihî) 417 Anne, çocuğa bakmaya en haklıdır, bu genelde böyledir. Ancak annenin çocuğa bakmaya ehil olması gerekir diye bir sınırlama getirilmiştir. Dinden çıkan ve fasık olanın çocuğa bakma hakkı yoktur. “Fethu’l-kadîr”de aynı şey söylenmiş.(el-Bahru’r-râik, Hadâna) Burada fasık kadın konusu yanlış anlaşılmasın, hidane hakkının elinden alındığı fasık kadın, çocuğu koruma ve terbiyede kusurlu kadındır bize göre. Küçük çocuğa bakma konusunda, çocuğa bakmaktan âciz anneanne ve çocuğa bakmaya gücü yeten babaanne olduğunda çocuğun hangisine verilmesi konusu soruldu. Şöyle cevap verdi; çocuğa, bakmaya gücü yeten bakar. Anneannenin gücü yetmiyorsa, çocuğa bakmaya gücü yetene çocuk verilir.(el-Fetâva’l-ğarîme, Hadâna) 418 Cevap üç sayfa önce geçti, o, bu sorunun da cevabıdır.

100

On dört yaşına dâhile olup henüz re’y-i aklı müctemia olmayan Hind-i bikr-i

bâliğa babası olmamağla babasının babası Zeyd’in mücerred terbiyesinde iken hâlen

ben bâliğa oldum deyu Zeyd’den ayrulup karındaşı Bekr ile âhar diyâra getmek murâd

eylese Zeyd men’a kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.419

(Mesele: 335 Müellifin atıfta bulunduğu kaynakta böyle bir metin yok. Kitabın

başka bir bölümünde olabilir.)420

el-Mesele: 336

Zeyd-i sağîrin hadânası anasının anası Hind Zeyd’i babası Amr’ın izinsiz iki

konak bu’di olan âhar diyâra götürmeğe kâdire olur mu?


Varak 102 a

el-Mesele: 337

Hind zevci Zeyd-i müteveffâdan olan sağîr oğlu Amr’ı Amr’ın menzilinden

bihakkı’l-hidâne terbiye ederken nefsini Bekr-i ecnebiye tezvîc edüp Bekr ile sağîrin

menzilinde sâkin olmak murâd eylese sağîrin vasîsi Bişr men’a kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.422

el-Mesele: 338

Zeyd-i mu’tak-ı sağîrin kimesnesi olmamağla hâkim sağîri Amr’a hıfz ve terbiye

içün teslîm eylese Zeyd’in fevt olan mevlâsı Bekr’in zevcesi Hind ben alurum terbiye

ederim dimeğe kâdire olur mu?


el-Mesele: 339


hidâneti terbiye ederken Amr’ın hâli Bişr bana ver bende dursun demeğe kâdir olur mu?

419 Kız çocuğu, baliğ olup ve dul ise, velilerinin onu yanlarında tutma hakkı yoktur, ancak kızın bir zarara uğramasından korkarlarsa tutabilirler. Kız çocuğunun yaşı küçük ve bekar ise zarara uğramasından korkulmasa bile velilerinin onu yanlarında tutma hakları vardır. Ancak kızın yaşı büyür kendi kendine karar verebilecek olgunluğa ulaşmışsa, velilerinin onu tutmaya hakları yoktur. Kız istediği yere gidebilir.(el-Muhît, Kubeylu’n-nikâh) 420 İbn Mâze el-Buhârî, age., Kitâbu’n-nikâh, c. III, fasıl: XXIV, s. 310. 421 Bu önceki sayfada geçti, o, bu sorunun da cevabıdır 422 Yetim çocuğun evinde, annesiyle üvey babasının oturmaya hakkı yoktur. Necmu’l-Eimme el-Buhâri’de aynı görüştedir.(Gunye, Kitâbu’l-vasâyâ, Tasarrufu’l-ebi) 423 Onun kuralı şudur; o yabancıdır onun velâyet hakkı yoktur. Velîsi olmayanın velîsi hâkimdir, nikah bölümünde geçtiği gibi. Hâkim, en güvenilir kimseye çocuğu verir. İlgili babta söylediğimiz gibi.

101


el-Mesele: 340

Zeyd fevt oldukda zevcesi Hind sağîra kızı Zeyneb’i bihakkı’l-hidâne imsâk

üzere iken nefsini sağîra ecnebî Amr’a tezvîc etmekle Hind’in anası Hadîce bihakkı’l-

hidâne Zeyneb’i alup hıfz ederken Zeyneb on yaşına girüp müştehât olsa ricâldan

kimesnesi olmasa Hadîce dahî olmayıncak hâkim Zeyneb’i Hadîce’den alup bir emîne

hâtun yedine vad’ etmeğe kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.425

el-Mesele: 341

Zeyd-i müteveffânın sağîre kızı Hind’i anası Zeyneb bihakkı’l-hidâne terbiye

ederken nefsini Amr-ı ecnebiye tezvîc etdikde Hind’in ricâl ve nisâdan liümm (anabir)

karındaşı Bekr’den ğayrı kimesnesi olmasa Bekr Hind’i Zeyneb’den alup terbiyeye

kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.426

el-Mesele: 342

Hind-i sağîreyi vâlidesi Zeyneb bihakkı’l-hidâneti terbiye ederken nefsini

ecnebiye tezvîc etmekle sağîreyi babasının anası ahz etmiş olsa sağîrenin anasının anası

Âişe sağîreyi Hadîce’den almağa kâdire olur mu?

el-Cevâb: Olur.427

el-Mesele: 343

Zeyd-i müteveffânın sağîra kızı Hind’in nisvândan hakk-ı hidâne sâbit olur

kimesnesi olmamağla liebeveyn ammi Bekr Hind’i terbiyesine almağa kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.428

(Mesele: 343 Müellif, asıl metindeki altı çizili yeri değiştirmiş, manayı

değiştirmemiş ama anlamda bir eksiklik olmuş.)429

فإن لم تكن للصبي امرأة من أھلھ فاختصم فیھ الرجال فأولاھم بھ أقربھم تعصیبا el-Mesele: 344 424 Bizce onun kuralı şudur; çocuğa bakmaya en haklı annesidir. Hidane hakkını düşürecek bir kusur olmadıkça çocuk annesinden alınmaz. Annesinden alınma durumunda çocuğu yakın asabeleri mi yoksa zevil erhâmı mı alcağı ihtilaflıdır. Aynısını “el-Fetâvâlar” ve “Metinler” de söyler. 425 Tarafımızdan biraz önce açıklandı. 426 Küçük çocuğın asabesi yoksa, Ebû Hanîfe’ye göre, çocuk, zevil erhâmdan olan anabir kardeşe, anabir amcaya ve dayıya verilir. Çünkü onlar Ebû Hanîfe’ye göre, nikah konusunda velâyet sahibidirler. Hidane de nikah gibidir.(Zeylaî, Hadâna) 427 Anne, çocuğu almaya daha haklıdır. Anne yoksa uzakta otursa da anneanne gelir, o da yoksa babaanne gelir.(el-Bidâye, Hadâna) 428 Ailesinden çocuğa bakacak bir kadın yoksa, çocuk asabelerden en yakınına verilir.(el-Bidâye, Hadâna) 429 el-Merğînânî, el-Bidâye, Hidâne, c. II, s. 326.

102

Hind zevc-i mutallıkı Zeyd’den olan veled-i sağîrini bihakkı’l-hidâneti terbiye

ederken Hind’e cünûn ârız olup veledin nisvândan hidâne-i uhrâsı olmasa Zeyd veledini

almağa kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.430

el-Mesele: 345

Hind-i müslime zevc-i mutallıkı Zeyd’den olan sağîra kızı Zeyneb’i bihakkı’l-

hidâneti imsâk ederken Hind nefsini sağîra ecnebî olan Bekr’e tezvîc etdikde Hind’in

vâlidesi Hadîce nasrâniyye olup ênifen (heran, hemen) küfr ihtimâli olup hidâne-i uhrâ

olmayıcak Zeyd Zeyneb’i terbiyesine almağa kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.431

Varak 102 b

el-Mesele: 346

Zeyd sağîra kızı Hind’i Amr’a tezvîc ve teslîm etdikden sonra Zeyd fevt olsa

Hind maslahat-ı ricâle (cinsel ilişki) sâlih olmayıcak Zeyd’in liebeveyn kız karındaşı

Zeyneb Hind’i Amr’dan almağa kâdire olur mu?


el-Mesele: 347

Hind fevt olup sağîr oğlu Amr’ı terk etdikde Hind’in babası Amr ile dayısı

Bekr’den ğayrı kimesnesi olmasa Zeyd’i Amr ile Bekr’den gangisi terbiye eder?

el-Cevâb: Amr terbiye eder.433

el-Mesele: 348

Hind-i sağîreyi veliyy-i akrabı anası Zeyneb mehr-i misliyle küfuvvî Zeyd’e

tezvîc etdikden sonra Hind’in vasîsi olmağla mehr-i muaccelini Zeyd’den alup ba’dehû

nefsini ecnebî olan Bekr’e tezvîc edüp Hind dahî dokuz yeşını tekmîl edüp vatîe

tahammüli olmağla Zeyd Hind’i Zeyneb’den almak murâd etdikde Zeyneb on beş

yaşına girmeden vermem demeğe kâdire olur mu?

430 Daha önce çocuğun terbiyesi ve korunmasına güç yetirilmesi şartlarını açıkladık. 431 Çocuğa bakma konusunda kâfir anne, müslüman anne gibidir. Çünkü müslüman ile kâfir çocuğa aynı şefkati gösterir. Ancak çocuğun din konusunda aklı ermeye başlar veya çocuğun küfre yönelmesinden korkulursa, çocuk kâfir anneden alınır. Böylece çocuğun kâfir olması engellenir. (el-Kâfî, Hadâna) 432 Baba küçük kızını evlendirir ve kocasının evine gönderirse, küçük kızda cimâya elverişli değilse, babasının evine geri döner. Baba, kızını, cimâya elverişli olunca tekrar kocasının evine gönderir.(Şerhu-Edebi’l-kâdî, bab: Mehr) Kocası, karısını çağırır kızın velileride onun daha cimâya elverişli olmadığını söyler, kocası da cimâya elverişli olduğunu iddia ederse, kadınlar kızı görür kızın cimâya elverişli olduğunu söylerlerse kız kocasına gönderilir. Özetle, (Şerhu-Edebi’l-kâdî, Mehr) 433 Çocuğun asabesi yoksa, sırasıyla mahremi olanlara verilir.(Fethu’l-kadîr, Hadâna)

103


el-Mesele: 349

Zeyd Amr’ın câriyesi Hind’i tezevvüc edüp bu’d-ı zamân fevt oldukda Hind

Zeyd’den olup altı yaşında olan bikre ecnebî olan Bişr’e nefsini tezvîc etdikde ricâl ve

nisâdan mevlây-ı (sahip, efendi) itâkası olan Amr’dan ğayrı kimesnesi olmamağla Amr

sağîri Hind’in yedinden almağa kâdir olur mu?

el-Cevâb: Hâkim re’y ederse olur.435

el-Mesele: 350

Dört beş yaşında olan Hind-i sağîreyi anası fevt olmağla anasının anası Zeyneb

bihakkı’l-hidâne terbiye murâd etdikde Hind’in liebeveyn ammi oğlu Bekr Hind’i ben

alurum deyu Zeyneb’i men’a kâdir olur mu?


el-Mesele: 351

Hind-i sağîrin hidânesi anasının anası Hind ile babasının anası Zeyneb’den

gangisidir?

el-Cevâb: Hind’indir.437

el-Mesele: 352

Hind-i sağîreyi anası Zeyneb bihakkı’l-hidâne terbiye ederken nefsini sağîreye

ecnebîye tezvîc eylese Hind’i hidâne akrabâsı liebeveyn kız karındaşı Hadîce

Zeyneb’den alup terbiyeye kâdire olur mu?

el-Cevâb: Olur.438

(Mesele: 352 Müellif, bu örnekte asıl metindeki ibareyi değiştirmiş, altı çizili

olan kısmı yazmamış, manayı özetleyerek vermeye çalışmış, çok özetlediği için kendi

yazdığı ibareyi anlamak biraz güçleşiyor.)439

434 Kocası, küçük karısına duhul yapmak istese, kız beş yaşında ise ona duhul yapamaz, kız dokuz yaşındaysa yapabilir. Kız olgun ise duhul yapabilir, cılızsa yapamaz denilmiştir. Âlimlerin çoğunluğu, yaş önemli değil kızın cimâya güç yetirmesi ve cinsel organı önemli demişlerdir.(el-Hulâsa, Nikâh) 435 Erkek çocuk kölenin sahibine verilir.(Ğâyetu’l-beyân, Hadâna) 436 Küçük kız, amcaoğullarına verilmez.(el-Kâfî, Hadâna) Anne çocuğa bakmaya daha layıktır. Anne yoksa anneanne o da yoksa babaanne gelir. Babaanne kızkardeşlerden daha önceliklidir. Anabababir kızkardeş önce gelir. Sonra anabir kızkardeş sonra bababir kızkardeş gelir.(el-Bidâye, Hadâna) 437 Çocuğa bakma konusunda insanlar içinde en haklı olan annesidir, sonra anneannesidir. Yukarı doğru böyle devam eder, sonra babaannesidir bu da yukarı doğru geder.(Şerhu’t-Tahâvî, Hadâna) 438 Anne, çocuğa bakmakta daha haklıdır. Anne yoksa anneanne, o da yoksa babaanne kızkardeşlerden daha önce gelir. Anabababir kızkardeşin önceliği vardır. Sonra anabir kızkardeş daha sonra bababir kız kardeş gelir.(el-Bidâye, Hadâna) 439 el-Merğînânî, age., Hidâne, c. II, s. 365.

104

وإذا وقعت الفرقة بین الزوجین فالأم أحق بالولد والنفقة على الأب ولا تجبر الأم

علیھ فإن لم تكن لھ أم فأم الأم أولى من أم الأب وإن بعدت فإن لم تكن أم الأم فأم الأب

أولى من الأخوات فإن لم تكن لھ جدة فالأخوات أولى من العمات والخالات { ورفع

أبویھ على العرش } وتقدم الأخت لأب وأم ثم الأخت من الأم ثم الأخت من الأب el-Mesele: 353

Hind zevc-i mutallıkı Zeyd’den olan sağîra kızı Zeyneb’i bihakkı’l-hidâne imsâk

ederken nefsini sağîreye ecnebîye tezvîc edüp sağîrenin nisvândan hidâne-i uhrâsı

olmasa Zeyd Zeyneb’i Hind’den almağa kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.440

el-Mesele: 354

Hind-i müteveffânın zevci Zeyd’den olan üç yaşında sağîra kızı Zeyneb’i Zeyd

alıkomuş olsa Zeyneb’in hâlası Hadîce Zeyd’den alup bihakkı’l-hidâne imsâka kâdire

olur mu?

el-Cevâb: Olur.441

Varak 103 a

el-Mesele: 355

Zeyd sağîra kızı Hind’i Amr’a tezvîc ve teslîm etdikden sonra Zeyd fevt olsa

Zeyd’in liebeveyn kız karındaşı kızının kızı Zeyneb Hind maslahat-ı ricâle sâlihâ

değildir deyu Hind’i Amr’dan almağa kâdire olur mu?


el-Mesele: 356

Hind zevci Zeyd-i müteveffâdan olan sağîra kızı Zeyneb’i imsâk üzere iken

Zeyneb on iki yaşına girdikde Zeyneb’ in üzerine fesâd-ı havfî olmağla veliyy-i akrabı

olup sâlih ve mütedeyyin olan liebeveyn er karındaşı Amr Zeyneb’i alup terbiye ve

imsâka kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.443

440 Anne, çocuğa mahrem olmayan yabancı bireyle evlenirse, çocuk anneden alınır ve anneye en yakın akrabaya verilir.(Şerhu’t-Tahâvî, Hadâna) 441 İnsanlardan çocuğa bakmaya en layık olan, annesi, sonra anneannesi, sonra babaannesi daha sonra da bababir kızkardeşidir.( Şerhu’t-Tahâvî, Hadâna) 442 Onun kuralı şudur; “el-Muhît” sahibi İmam Burhânî’nin “Kudûrî”den naklederek söylediği gibi, annebir kızkardeşin torununun hidane hakkı yoktur. Üç sayfa önce nakletmiştik. 443 Bakire kızın babası ve dedesi yoksa kardeşi ve amcası varsa kızkardeşi veya amcasına verilebilir. Çünkü onlar kızın babası gibi şefkatli olamasalar da yine de ona karşı şefkatlidirler.(el-Mebsût, bab: Hükmü’l-veled.)

105

(Mesele: 356 Müellif, asıl metinden manayı bozacak derecede bir atlama

yapmış.)444

el-Mesele: 357

Hind-i sağîrenin nisvândan akâribi ecânibe mütezevvice olsalar Hind’i veliyy-i

akrabı lieb er karındaşı Amr terbiyesine almağa kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.445

el-Mesele: 358

Hind zevci Zeyd ile mehri ve Zeyd’den olup üç yaşında olan oğlu Amr’ın

hidânesinden geçmek üzere hul’ olmakla Zeyd Amr’ı Hind’den alsa hâlen Hind Amr’ı

Zeyd’den alup bihakkı’l-hidâne terbiyeye kâdire olur mu?

el-Cevâb: Olur.446

el-Mesele: 359

Hind-i sağîrenin nisvândan anası Zeyneb ile liebeveyn hâlası Hadîce’den ğayrı

kimesnesi olmayup mezbûralar dahî sağîreye ecnebîlere mütezevvice olsalar sağîreyi

gangisi terbiye eder?

el-Cevâb: Re’y-i hâkime müfevvıddır(dayanmak).447

(Mesele: 359 Müellif, manayı bozacak şekilde ekleme yapmış, asıl metinde

olmayan zamirleri eklemiş.)448

el-Mesele: 360


hidâne imsâk üzere iken nefsini sağîra ecnebî Bekr’e tezvîc etdikde Amr’ın nisvândan

babasının liebeveyn kız karındaşı Zeyneb’den ğayrı kimesnesi olmamağla Zeyneb

Amr’ı bihakkı’l-hidâne terbiye ederken Zeyneb fevt olup kızı Hadîce’yi terk etdikde

Amr’ı Hadîce ahz edüp yanında iken on yaşına girse Amr’ın ricâlden kimesnesi

olmamağla Hind Amr’ı re’y-i hâkimle Hadîce’den almağa kâdire olur mu?

444 es-Serahsî, age., bab: Hükmü’l-veled inde iftirâkı’z-zevceyn, c. V, s. 199-200. 445 Bizce onun kuralı şudur; çocuğa bakan kadın küçük çocuğa mahrem olmayan biriyle evlenmesiyle hidane hakkı düşer. Bütün metinler böyle söyler. Kadından hidane hakkının düşmeseyle çocuğun en yakın velîsi çocuğu alır. 446 Adam, küçük çocuğunun kendi yanında kalması şartıyla karısıyla hul yapsa, bu hul akdi sahihtir. Ancak şart batıldır, çünkü annesinin yanında kalması küçük çocuğun hakkıdır. Anne babanın anlaşmasıyla bu hak geçersiz hale gelmez. (Kâdıhân, Hul’) 447 (Kız çocuğunun bakımıyla sorumlu olan) kadınların (yeni) kocaları kız çocuğuna mahrem olmayan yabancı kişilerse hâkim, o kadınlardan istediğinin yanına o çocuğu verebilir.(el-Muhîtu’l-Burhânî, Nikâh, XXIV) 448 İbn Mâze el-Buhârî, age., Kitâbu’n-nikâh, c. III, fasıl: XXIV, s. 315.

106

el-Cevâb: Olur.449

el-Mesele: 361

Zeyd fevt oldukda zevcesi Hind Zeyd’den olan sağîra kızı Zeyneb’i bihakkı’l-

hidâne imsâk üzere iken Zeyneb on dört yaşına girüp bâliğâ oldukdan sonra Zeyneb’in

asabetten kimesnesi olmayup ve Zeyneb nefs-i me’mûne (kendine güven) müctemi’

olsa Hind dahî sâlihâtdan olmağla Zeyneb Hind’in menzilinde Hind ile sâkine olmak

murâd etdikde Zeyneb’in lieb kız karındaşı Âişe Zeyneb’e gel benimle ol deyu cebre

kâdire olur mu?


Varak 103 b

el-Mesele: 362

Zeyd’in on altı yaşında olup âkil bâliğ olan oğlu Amr Zeyd’den müstağnî olup

nefsine me’mûn olmağla anası olup Zeyd’in mutallakası olan Hind ile sâkine ihtiyâr

edüp başka bir yerde Hind sâkin olsa Zeyd Amr’a elbette gel benimle sâkin ol deyüp

Amr’ı cebren menzilinde iskâna kâdir olur mu?


el-Mesele: 363

Zeyd fevt olup zevcesi Hind’i ve sağîra Zeyneb’i ve liebeveyn karındaşı Amr’ı

terk etdikde Hind bihakkı’l-hidâne terbiye ederken Zeyneb dokuz yaşını tekmîl edüp

müştehât olsa Amr Zeyneb’i Hind’den almağa kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.452

el-Mesele: 364

449 Hâkimin emriyle anneden alır. Az önce “el-Muhît” ten naklederek açıklandı. Kızlarına verilmemesi hususunu da “el-Muhît” ten iki sayfa önce naklettik. Çünkü çocuğa bakma konusunda halakızlarının hakkı yoktur. 450 Küçük çocuk, bakire kız ise, kendine güveniyorsa da serbest bırakılmaz. Kızın babası ve dedesi yok, erkek kardeşi ve amcası varsa, onlara teslîm edilir. Erkek kardeşi ve amcası güvenilir değilse, onlara teslîm edilmez. Hâkim güvenilir bir kadın varsa ona teslîm eder. Kızın aklı erip olgunlaşınca istediği yere gidebilir. (Şerhu’t-Tahâvî, Hadâna) 451 Erkek çocuk, akıl bâliğ olunca anne veya babasından istediğinin yanında kalabilir.(Velvâlicî, Nikâh, V) Bu metnin birkaç satır ilerisinde “Velvâlicî” şöyle der, küçük erkek çocuk, büluğa erdiğinde babasının ona velî olma hakkı düşer. Çocuğun kendi kendini idare edecek duruma geldiğine inanılırsa onun üzerinde babasının velâyeti kalmaz. Ancak çocuğa güvenilemiyorsa baba, çocuğunun velâyetini kendine bağlayabilir. 452 Erkek ve kız çocukları büyüyünce onları asabelerinin alması daha uygundur. Asabeler baba, dede, kardeş, kardeşoğlu ve amcadır sırasıyla.( Şerhu’t-Tahâvî, Hadâna) Erkek çocuk yedi yaşına, kız çocuk dokuz yaşına girip hayız görünceye kadar anne ve nine onlara bakmaya daha layıktır.(el-Bahru’r-râik, Hadâna)

107

Hind zevc-i mutallıkı Zeyd’den olan veled-i sağîrini bihakkı’l-hidâne Zeyd’den

alup terbiye ederken Zeyd haftada bir kerre veledini görmeğe vardıkda Hind

göstermekden imtinâ’a kâdire olur mu?


el-Mesele: 365

On dört yaşında olup sabîhu-l vech (tüysüz) olan Zeyd avâmdan Amr’ın yanına

hizmetkârlığa vardıkda Zeyd’i liebeveyn ammi ve veliyy-i akrabı Bekr Amr’dan alup

yanında imsâka kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.454

(Mesele: 365 Müellif, asıl metindeki ibareye kelimeler eklemiş, müzekker ve

müennes zamirlerin yerlerini değiştirmiş, ancak müellifin verdiği mana mefhum olarak

asıl kaynağa uygun.)455

el-Mesele: 366

Bir beldede sâkin olan Zeyd fevt oldukda sağîra kızı Hind’in nisvândan

liebeveyn ammesi Zeyneb’den ğayrı kimesnesi olmamağla Zeyneb Hind’i bihakkı’l-

hidâne terbiyesine alup ba’dehû Hind vasî olup müddet-i seferi bu’d olan karyesine

götürmek istedikde Hind’in vasiyy-i muhtârı re’y-i hâkimle men’a kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.456

el-Mesele: 367

Hind-i bikr-i sağîra bâliğâ olmağla sâlihâ olan vâlidesi Zeyneb’in yanında

Zeyneb ile sâkine olmak istedikde liebeveyn ammi Bişr Hind’i Zeyneb’den alup kendi

terbiye etmeğe kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur Bişr fâsid değil ise.457

el-Mesele: 368

Yedi sekiz yaşında olup vâlidesi Hind’den ğayrı kimesnesi olmayan Zeyd-i

sağîri anası Hind hıfz ve terbiye içün ecânibden Amr’a verüp Amr dahî Hind’in izniyle

453 “el-Hâvî” de ; anne ve baba anlaştıklarından dolayı, çocuk ikisinin birinin yanında kaldığında biri diğerinin, çocuğu görmesini engelleyemez.(et-Tatarhâniye, Nikâh, fasıl: XXX) 454 Ebû’l-Leys “Fetâvâ” isimli kitabında zikretti; erkek çocuk bıyıksız, parlak yüzlü ise babasının, çocuğu sakalı çıkıncaya kadar yolculuktan menetme hakkı vardır. (el-Muhîtu’l-Burhânî, Müteferrikatu’l-hacc) 455 İbn Mâze el-Buhârî, age., Kitâbu’l-menâsik fi’l-müteferrikât, c. III, fasıl: XX, s. 108. 456 Çocuğa bakma konusunda kızkardeş mutlak olarak teyzeden daha önce gelir. Kadın tarafından olan herkes erkek tarafından daha önce gelir. Özetle,( Şerhu’t-Tahâvî, Hadâna) 457 Yaşı küçük de olsa, kıza zarar vermelerinden korkulmayan velîlerinin küçük kızı yanlarına alma hakları vardır. Ancak kızın yaşı büyükse ve kendi kendine karar verebiliyorsa, velîlerinin onu yanlarına alma hakkı yoktur. Kızın kendisine zararı olmayacak velîlerinden istediğini seçme hakkı vardır.(el- Muhîtu’l-Burhânî, Nikâh)

108

âhar diyâra götürüp hıfz ederken ecânibden Bekr Zeyd’i ğasben ahz etmiş olsa Amr

re’y-i hâkimle sağîri Bekr’den almağa kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.458

Varak 104 a

el-Mesele: 369

Zeyd-i sağîri anası Hind bihakkı’l-hidâne terbiye ederken nefsini sağîra ecnebî

Amr’a tezvîc etdikde Zeyd’in liebeveyn ammi Amr mevcûd olup lâkin fâsid olup emîn

olmasa hâkim sağîri bir emîne hıfz etdirmeğe kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.459

(Mesele: 369 Müellifin atıfta bulunduğu kaynakta böyle bir ibare yok.)460

el-Mesele: 370

Zeyd-i sağîrin nisvândan kimesnesi olmamağla Zeyd’in vasîsi Amr ecnebî olmuş

olsa Zeyd’in liebeveyn hâli Bekr’den ğayrı kimesnesi olmamağla Bekr Zeyd’i Amr’dan

alup terbiye ve imsâka kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.461

(Mesele: 370 Müellif, altı çizili ilk iki kelimeyi müzekker sığasında getirmiş.

Altı çizili üçüncü kelimeleri yazmamış manada bir değişiklik olmamış ama hidane

sıralamasını tam vermemiş.)462

إلى الأخ لأم ثم إلى ولده ثم إلى العم لأم ، ثم إلى تدفععصبة لصغیرة، وإذا لم یكن ل

، لأن لھؤلاء ولایة عند أبي حنیفة رحمھ اللھ في النكاح لأب وأم ، ثم لأب ثم لأم خالال

. el-Mesele: 371

Altı yaşında olan Hind-i sağîreyi anasının anası Zeyneb bihakkı’l-hidâne terbiye

ederken nefsini sağîreye ecnebîye tezvîc edüp sağîrenin babasının anası ve hâlesi

olmasa sağîreyi liebeveyn kız karındaşı Hadîce Zeyneb’den alup bihakkı’l-hidâne

terbiyeye kâdire olur mu?

458 Bizce onun kuralı şudur; çocuğun annesinin hidane hakkı, çocuk sekiz yaşını bitirdiği için düşer. Çocuğun asabesi ve yakın akrabası yoksa, bu durumda hâkim, çocuğu isteyen birisine verir. Bu mesele anlatılmıştır. Örnekleri burada tekrar zikretmeye gerek yok. 459 Şayet amca kendisinden korkulan biriyse, hâkim, çocuğu güvenilir bir kimsenin yanına yerleştirir.(el-İhtiyâr, Hadâna) 460 el-Mevsılî, el-İhtiyar li ta’lili’l-muhtar, İstanbul, , Hidâne, c. IV, s.16. 461 Küçük erkek çocuğun asabesi yoksa, o anabir kardeşe, o yoksa, anabir kardeşin oğluna o da yoksa anabir amcaya sonra dayıya verilir. Çünkü onlar Ebû Hanîfe’nin görüşüne göre nikah konusunda velâyet hakkına sahiptirler. .(Fethu’l-kadîr, bab: el Veledu men ehakku bihî) 462 İbn Humâm, age., el Veledu men ehakku bihî, c. III, s. 316.

109

el-Cevâb: Olur.463

(Mesele: 371 Müellif, asıl kaynaktaki ibareyi aynen almamış ve manayı kendi

cümleleriyle ifade etmiş.)464

el-Mesele: 372

Zeyneb-i bikr-i bâliğâ babası Zeyd’in menzilinde Zeyd ile sâkine iken hâlen

Zeyd’in izinsiz liümm karındaşı Amr’ın menzilinde sâkine olmağa kâdire olur mu?


el-Mesele: 373

Hind zevc-i mutallıkı Zeyd’den olan sağîra kızı Zeyneb’i bihakkı’l-hidâne

terbiye murâd etdikde Zeyd ben nafaka vermem kendim beslerüm deyüp vermemeğe

kâdir olur mu?


el-Mesele: 374

Hind-i sağîrenin hidânesi liebb kız karındaşı Zeyneb ile babasının liebeveyn kız

karındaşı Âişe’den gangisidir?

el-Cevâb: Zeyneb’indir.467

el-Mesele: 375

Zeyd-i mu’tak (azad olmuş köle) fevt oldukda zevcesi Hind-i hurre Zeyd’den

olan sağîr oğlu Amr’ı bihakkı’l-hidâne terbiye ederken Zeyd’in mu’tıkının (azad eden

kişi) liebeveyn karındaşı Bişr ben sağîrin veliyy-i akrabıyım deyüp Hind’den hakk-ı

hidâne sâkıt olmadın sağîri almağa kâdir olur mu?


el-Mesele: 376

Üç yaşında olan Hind-i sağîreyi hidânesi olan Zeyneb-i nasrâniyye terbiye

ederken babası Zeyd-i müslim Hind’i Zeyneb’den almağa kâdir olur mu?

463 Küçük çucuğa bakan kadın, çocuğa mahrem olan bir yabancıyla evlenirse annesinden sonra gelen akrabalarına verilir. Özetle, (Velvâlicî, Hadâna) Çocuğa bakma hakkı sırasıyla anne, anneanne, babaanne, bir rivayete göre, kızkardeş sonra teyzedir, başka bir rivayete göre, teyze kızkardeşten önce gelir. Sahih olan görüşe göre de teyze kızkardeşten daha önce gelir.(Tuhfetu’l-fukahâ, Hadâna) 464 Velvâlicî, age., Hidâne, c. I, s. 382-385. 465 Başka bir soruda onun cevabı geçti. 466 Anne, çocuğa bakmakta daha haklıdır. Nafaka babaya aittir.(el-Bidâye, Hadâna) 467 Az önce açıkladık bu konuyla alakalı soru sormaya gerek yok 468 Çocuk kendi işini görünceye kadar, anne, çocuğa bakmaya daha fazla hak sahibidir.(el-Bidâye, Hadâna)

110

el-Cevâb: Teakkul-u dîn eder oldukda alur.469

el-Mesele: 377

Zeyd bir kasaba ahâlisinden Hind’i ol kasabada tezevvüc edüp ba’dehû Zeyd

Hind’i rızâsıyla müddet-i seferi baîd olan kendi beldesine götürüp Hind’in Zeyd’den

veledi oldukdan sonra Hind Zeyd ile hul’ olup ba’dehû Hind veled-i mezbûru bihakkı’l-

hidâneti terbiye ederken vatan-ı aslîsi olan kasaba-i mezbûraya gitmek murâd etdikde

Zeyd’in rızâsınsız veledi götürmeğe kâdire olur mu?

el-Cevâb: Olur.470

(Mesele: 377 Müellif, altı çizili ibareyi değiştirmiş ancak mana bozulmuyor.

İbarenin son kelimelerini “el-Hidâye” den almış ama sadece “el-Bidâye” yi kaynak

olarak göstermiş.)471 لیس لھا ذلك وإذا أرادت المطلقة أن تخرج بولدھا من المصر ف

إلا أن تخرج بھ إلى وطنھا وقد كان الزوج تزوجھا فیھ لأنھ التزم المقام فیھ عرفا

وشرعا

el-Mesele: 378

Hind-i sağîreyi anasının anası Zeyneb bihakkı’l-hidâne terbiye ederken Hind

dokuz yaşını tekmîl edüp müştehât olsa veliyy-i akrabı liebeveyn hâlî Zeyd Hind’i

Zeyneb’den almağa kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.472

(Mesele: 378 Müellif, altı çizili ilk iki kelimeyi müzekker sığasına dönüştürmüş.

Üçüncü altı çizili kelimeleri de atlamış, böylece hidane sırasını bozmuş.)473

أنھ إذا لم یكن للصغیر امرأة من أھلھ أو وجب الانتزاع من النساء أخذه الرجال ،

وأولاھم أقربھم تعصیبا، وإذا لم یكن للصغیرة عصبة تدفع إلى الأخ لأم ثم إلى ولده ثم

إلى العم لأم ، ثم 469 Zimmî kadın, müslüman çocuğun din konusunda aklı ermediği müddetçe, çocuğa bakmaya daha fazla hak sahibidir. (el-Bidâye, Hadâna) Çocuğun aklı ermeden kadına verilmesi durumunda ve çocuğun babaya verilmesinden önce çocuğun zihninde küfür hallerinin işlenmeseyle bir zarar ihtimali olup olmadığını öğrenmek için çocuk zimmî kadının yanındayken onun durumuna bakılır.(el-İnâye) 470 Boşanmış kadın, çocuğunu oturduğu şehirden çıkarmak istese, buna hakkı yoktur. Ancak evliliğin gerçekleştiği vatanına götürebilir. Çünkü orada şer’an ve örfen oturması mümkündür. (el-Hidâye, Hadâna) 471 el-Merğînânî, el-Hidaye, Hidâne, c. II, s. 327. 472 Küçük erkek çocuğun ailesinden bir kadın yoksa veya bir kadın olupta kadın çocuğa bakmaya elverişli olmasa, çocuğu asabe bakımından en yakın akrabaları alır. Çocuğun asabesi yoksa çocuk, ana bir kardeşe o yoksa anabababir dayıya o yoksa bababir dayıya o da yoksa anabir dayıya verilir, çünkü onlar Ebû Hanîfeye göre nikah konusunda velâyet hakkına sahiptir.(Fethu’l-kadîr, Nikâh) 473 İbn Humâm, age., el Veledu men ehakku bihî, c. III, s. 316.

111

2.8. Eserde Kaynak Olarak Zikredilen Kitapların Müellifleri ve Kitaplar İle

İlgili Kısa Bilgiler

2.8.1. Müellifler ve Kitapları

ŞEYBÂNÎ (132-189 / 749-805) (el-Câmiu's-sağîr)

Ebû Abdullah Muhammed b. el-Hasan b.Ferkad eş-Şeybânî. Ebû Hanîfe’nin

önde gelen talebelerinden. Hanefî mezhebinin ana kaynaklarının tedvîninde en ö nemli

rolu oynayan şahıstır. Şeybânî, el-Câmiu's-sağîr’deki malumatı, Ebû Yusuf vasıtasıyla

Ebû Hanîfe'den nakletmiştir.474 Bu eser güvenilir Zâhiru'r-rivâye kitaplarının ikincisidir.

Mezheb âlimlerinin çoğu bu kitabı över. Sadru’ş-Şehîd şöyle der; “Bizim âlimlerimiz

bu kitaba çok önem verirler. Bu kitabı diğer kitaplara tercih ederler. Bu kitabın

meselelerini ezberlemeyen hüküm veremez. Kim bu kitabın manalarını ve içindeki

kaidelerini öğrenirse hüküm ve fetva vermeye ehil olur.” İmam Muhammed, bu

kitabında kendi görüşünü ve Ebu Yusuf ile Ebu Hanîfe’nin ihtilaf ettikleri meseleleri,

delillerini zikretmeden açıklamıştır.475 Müellif bu eseri 5 defa kaynak olarak göstermiş.

HASSÂF (181-261 / 797-864) (Edebu'l-kâdî)

Ebû Bekr Ahmed b. Ömer eş-Şeybânî el-Hassâf. Hesap ve ferâizde mahir olup

zamanında hanefîlerin önde gelen âlimlerindendi. Edebu'l-kâdî muhakeme usulüne dair

önemli bir eser olup birçok şerhi yapılmıştır.476 Müellif bu eseri 1 defa kaynak olarak

göstermiş.

TAHÂVÎ (239-321 / 853-933) (el-Muhtasar)

Ebû Câfer Ahmed b.Muhammed b. Selâme b. Abdulmelik el-Ezdî et-Tahâvî.

Mısır'ın yetiştirdiği en büyük hanefî fıkıh âlimi. Başlangıçta Şâfii iken daha sonra hanefî

olan Tahâvî, usûl ve furu'da mezheb imamına birçok muhalefet etmiş bir müctehiddir.

Zamanında hanefîlerin önde gelen âlimlerindendi. el-Muhtasar, hanefî fıkhına dair

önemli bir eserdir. Cessas, Serahsî ve İsbicâbî gibi hanefi âlimler tarafından

şerhedilmiştir.477Hanefî fıkhının şümullu ilk muhtasar kitabıdır. Mezhebin ana

meselelerini ve güvenilir rivayetlerini içine alır. Okuyucu başka metinlerde bulamadığı

meseleleri bu metinde bulabilir.478 Müellif bu eseri 2 defa kaynak olarak göstermiş.

474 Özel, Ahmet, , Hanefî Fıkıh Alimleri, Ankara, s. 23. 475 Nagîb, Ahmed, el-Mezhebu’l-Hanefiyye, Riyâd, c. II, s. 453-454. 476 Özel, age., s. 28. 477 Özel, age., s. 30. 478 Nagîb age., c. 2, s. 461.

112

EBU’L-LEYS es-SEMERKANDÎ (v.373 / 983) (el- Fetâvâ)

Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrahim es-Semerkandî. İmâmu’l-

Hudâ diye anılan hanefî fıkıh ve kelâm âlimi. İslâmî ilimlerin birçok dalında eserler

verdi.479 Müellifin el- Fetâvâ isimli eserinin olduğu biliniyor, eser hakkında ayrıntılı

bilgi yok. Müellif bu eseri 1 defa kaynak olarak göstermiş.

KUDURİ (362-428 / 927-1037) (el-Muhtasar)

Ebu’l Huseyin Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b.Câfer el-Kudûrî. Zamanında

Irak Hanefi ulemâsının en önde gelen şahsıdır. “Ashâbu’t-tercih”ten sayılan bir

âlimdir.480 el-Muhtasar, hanefî mezhebinin meşhur metinlerindendir. Hanefiler

arasında en fazla okunan kitaplardan biridir. Âlimler bu kitabı anlamaya ve anlatmaya,

öğrenmeye ve öğretmeye ısrarcı olmuşlardır. Muhtasar üzerine 30 civarında şerh, hâşiye

vb. çalışma yapılmıştır.481 Müellif bu eseri 1 defa kaynak olarak göstermiş.

NÂTIFÎ (v.446 / 1054) (Vâkıâtu’n-Nâtıfî)

Ebu’l Abbas Ahmed b. Muhammed b. Amr (Ömer) en-Nâtıfî. Büyük hanefî

âlimlerinden. Vâkıâtu’n-Nâtıfî, eser hakkında kaynaklarda pek bilgi yok, sadece eserin

ismi biliniyor. Müellif bu eseri 1 defa kaynak olarak göstermiş.

SERAHSÎ (400-483 / 1009-1090) (el-Mebsût)

Ebû Bekr Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed, Şemsu’l-Eimme es-Serahsî. Büyük

hanefî müctehid. Hanefî fıkıh kitaplarında “Şemsu’l-Eimme” dendiğinde o,”el-Mebsût”

denince de onun eseri kasdedilir.482 el-Mebsût, el-Hâkimu’ş-Şehîd’in el-Kâfî isimli

kitabının geniş hacimli şerhidir. Hanefilerce ve diğer mezheblerce de meşhur olan ve

çok kullanılan bir kitaptır.483 Müellif bu eseri 7 defa kaynak olarak göstermiş.

HAHERZÂDE (v.483 / 1090) (el-Mebsût)

Ebû Bekr Muhammed b.Hüseyin (Hasan) b. Muhammed el-Buhârî, Bekr

Hâherzâde. Mâverâunnehr’in büyük hanefi âlimlerindendir. “Hâherzâde” lakabı

479 Bilmen, age., c. I, s. 357. 480 Özel, age., s. 36. 481 Nagîb,age.,c.2, s.466. 482 Özel, age., s. 42. 483 Nagîb, age., c.II, s. 520-521; Özel, age., s. 43.

113

“kızkardeşin oğlu” manasına gelir.484 el-Mebsût, meşhur fetvâ kitaplarında çokça

zikredilen önemli bir eserdir.485 Müellif bu eseri 1 defa kaynak olarak göstermiş.

CÜRCÂNÎ (v.522 / 1128) (Hizânetu’l-ekmel)

Ebû Abdullah Yusuf b. Ali (Muhammed) el-Cürcânî. Hanefî fıkıh âlimi.

Hizânetu’l-ekmel, 6 ciltlik büyük bir eserdir. Kendisinden önce yazılan eserlerden

derlenerek yazılmıştır.486 Müellif bu eseri 9 defa kaynak olarak göstermiş.

İSBÎCÂBÎ (454-535 / 1062-1140) (Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî)

Ali b. Muhammed b. İsmail b. Ali b. Ahmed el-İsbîcâbî es-Semerkandî.

Zamanında Mâverâünnehr’in en büyük hanefî âlimlerinden birisiydi. Şerhu Muhtasari’t-

Tahâvî, hanefî fıkhında kıymetli, muteber şerhlerden biridir. Tasnif bakımından en

meşhur, en mühim kitaplardandır. Müellif, eserinde mezhep içi Ebû Hanîfe, Ebû Yusuf,

Muhammed ve Züfer’in ihtilaflarını delillereyle beraber zikreder. Bazen de imam

Şafiî’nin görüşünü zikreder.487 Müellif bu eseri 12 defa kaynak olarak göstermiş.

es-SADRU’ş-ŞEHÎD (483-536 / 1090-1141) (Vâkıâtu’l-Husâmî veya el-

Ecnâs), (el-Fetâva’s-suğrâ) ve (Şerhu Edebi’l-kâdî)

Ebû Muhammed Husâmuddîn Ömer b. Abdulaziz b. Ömer b. Mâze, es-Sadru’ş-

Şehîd (el-Husâmu’ş-Şehîd). Zamanında Mâverâünnehr hanefî âlimlerinin en önde

geleni idi. Daha babası hayatta iken Horasan’ın tanınmış âlimleri arasına girdi.488

Vâkıâtu’l-Husâmî (el-Ecnâs), müellif, bu eserini kendi kitabı el-Fetâvâ’l-kübrâ’nın

dayandığı kaynaklardan yararlanarak oluşturmuştur. 489 el-Fetâva’s-suğrâ, Yusuf es-

Sicistânî bu eserden seçmeler ve ilavelerle Münyetu’l-müftî adıyla bir eser telif

etmiştir.490 Şerhu Edebi’l-kâdî, Hassâf’ın Edebu’l-kâdî adlı eserinin şerhidir. Çok

meşhur ve yaygın olarak kullanılan bir eserdir.491 Müellif bu eserleri birer defa kaynak

olarak göstermiş.

484 Kâtip Çelebi, (1941), Keşfu’z-zunûn, c. I, s. 352. 485 Özel, age., s. 42. 486 Özel, age., s. 45. 487 Nagîb,age., c. II, s. 518. 488 Bilmen, age , c. I, s. 453. 489 Kâtip Çelebi, age., c. II, s. 1228. 490 Özel, age., s. 46. 491 Kâtip Çelebi, age., c. I, s. 46.

114

NESEFÎ (461-537/1068-1142) (Fetâva’n-Nesefî) veya (el-Fetâva’n-Nesefiyye)

Ebû Hafs Necmuddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed b. İsmail en-Nesefî es-

Semerkandî el-Mâturidî. Tanınmış hanefî fıkıh, kelâm ve tefsir âlimi. 100 civarında eser

telif etmiş, kendine “müfti’s-sakaleyn” denilmiştir.492 Fetâva’n-Nesefî (el-Fetâva’n-

Nesefiyye), bu eserin içeriği hakkında fazla bilgi yok. Müellif bu eseri 1 defa kaynak

olarak göstermiş.

SEMERKANDÎ (v.538 / 1144) (Tuhfetu’l-fukahâ)

Ebû Bekr Alâuddîn Muhammed b. Ahmed es-Semerkandî. Tanınmış hanefi

âlîmi. Tuhfetu’l-fukahâ, tertîbi bakımından o zamana kadar kaleme alınan fıkıh

kitaplarından ayrı bir özelliğe sahip meşhur bir kitaptır.493Metni uzun ve meselelerinin

anlaşılması kolay bir eserdir. Mezhep içi ihtilafları ve diğer mezheplerin görüşlerini

çoğu zaman delillerini göstererek açıklar.494 Müellif bu eseri 1 defa kaynak olarak

göstermiş.

VELVÂLİCÎ (467-540 / 1075-1146) (Fetâva’l-Velvâlicî)

Ebû’l-Feth Zahîruddîn Abdurreşîd b. Ebî Hanîfe b. Abdurrezzâk el-Velvâlicî.

Tataristanlı hanefî fıkıh âlimi. Fetâva’l- Velvâlicî (el-Fetâva’l-Velvâliciyye) diye de

bilinen bu eseri, müellif, Ömer b. Abdulaziz el Husâmu’ş-Şehîd’in eserinden istifadeyle

ve İmam Muhammed’in eserlerinden fetva ehli için gerekli bazı faydalı bilgiler ve

mühim vakıaları ilave ederek telif etmiştir. Meseleleri bol örnek vererek açıklamıştır.495

Müellif bu eseri 20 defa kaynak olarak göstermiş.

BUHÂRÎ (482-542 / 1090-1147) (Hulâsatu’l-fetâvâ)

İftihâruddîn Tâhir b. Ahmed b.Abdurreşid el-Buhârî. Zamanında hanefilerin

önde gelen âlimlerinden ve müctehid bir kişi. Hulâsatu’l-fetâvâ, hanefilerce muteber

kabul edilen meşhur fetvâ kitaplarındandır. el-Leknevî; “bu eser âlimler ve fakihler

tarafından muteber kabul edilen kitaptır” der. Müellif, mezhep içi görüşleri zikreder.

Görüşlerin “muhtar”, “mezhepte müftâ bih” olanlarını açıklar, nadiren de bunların

delillerini söyler.496 Müellif bu eseri 23 defa kaynak olarak göstermiş.

492 Bilmen, c. I, s. 440. 493 Özel,age.,s.49. 494 Nagîb,age.,c.II, s. 468. 495 Özel, age., s. 50. 496 Nagîb, age., c. II, s. 603.

115

ATTÂBÎ (v.586 / 1190) (el-Fetâva’l-Attâbiyye)

Ebû Nasr Zeynuddîn Ahmed b. Muhammed b. Ömer el-Attâbî el-Buhârî.

Mavêunnehr hanefî ulamasının önde gelen şahsiyetlerinden biridir. el-Fetâva’l-

Attâbiyye, Câmi(Cevâmî)u’l-fıkh diye de bilinen bu eser, ilk hanefî kaynaklara

dayanmakta olup Ebû Hanîfe ve talebeleri yanında daha sonraki hanefî ulemanın

görüşlerini de ihtiva etmektedir. Müellif, mezheb içi ihtilafları ve imam Şâfiî’nin

görüşlerini de inceler ve kısaca delillerini de zikreder. Eser hanefilerce itibar edilen

kıymetli bir kitaptır. Attâbî, fıkıh âlimliği yanında aynı zamanda müfessirdir.497 Müellif

bu eseri 15 defa kaynak olarak göstermiş.

KÂSÂNÎ (v.587 / 1191) (Bedâiu’s-sanâî fî tertîbi’ş-şerâî)

Alâuddîn Ebûbekr b. Mesud b. Ahmed el-Kâsânî. Meşhur hanefî âlimidir.

Bedâiu’s-sanâî fî tertîbi’ş-şerâî, özellikle tertip ve metodu bakımından klasik hanefî

kitapları arasında önemli bir yer tutan fıkıh kitabıdır. Müellif kendi zamanına kadar

işlenmemiş bir metodla, her konunun başında plan verir ve konuyu bu plana göre işler.

Fıkhî meseleleri aklî ve naklî deliller sunarak ele alır ve ta’liller yapar. Mezheb içi

ihtilafları, sık sık Şâfiî’nin bazen de Mâlik’in görüşlerini delilleriyle beraber zikreder.

Görüşleri muhtâr, esahh, râcih diye belirtir.498 Müellif bu eseri 3 defa kaynak olarak

göstermiş.

KÂDIHÂN (v.592 / 1196) (Fetâvâ Kâdıhân)

Fahruddîn Hasan b. Mansur b. Mahmud el-Uzcendî el-Ferğânî. Büyük hanefî

âlimi ve müctehid. Fetâvâ Kâdıhân (el-Fetâva’l-Hâniyye) diye de bilinen klasik fıkıh

kitaplarının tertibinde olan bu meşhur eser, vukû bulmuş meleleri değil de esasen nazarî

fıkıh konularını ihtivâ etmektedir. Ancak, hayatta sıkça rastlanan konulara ağırlık

vermesi bakımından önem ve fetva hususunda kolaylık arzetmektedir. Müellif eserinde

Ebû Hânife ve talebelerinin görüşlerini ve müteahhir hanefî âlimlerininde görüşlerini

zikreder. Ancak diğer mezheplerin görüşleri ile delillerine pek değinmemiş, ezhar ve

meşhur görüşleri belirtmiştir.499 Müellif bu eseri 39 defa kaynak olarak göstermiş.

497 Nagîb, age., c. II, s. 525; Özel, age., s. 55. 498 Kâtip Çelebi, age., c. I, s. 370; Nagîb, age., c. II, s. 568-569; Özel, age., s. 54. 499 Nagîb, age., c. II, s. 530; Özel, age., s. 56.

116

MERĞÎNÂNÎ (v.593 / 1197) (el-Bidâye), (el-Hidâye) ve (Mecmûu’n-nevâzil)

Ebu’l-Hasan Burhânuddîn Ali b. Ebûbekr b. Abdulcelil el-Ferğânî el-Merğînânî

er-Riştânî. Büyük hanefi âlimi, müctehid. Başta fıkıh olmak üzere bütün İslâmî

ilimlerde derin bir âlimdir.500 Merğînânî el-Bidâye eserini imam Muhammed’in el-

Câmiu’s-sağîr ve Kudûrî’nin Muhtasar’ını ihtisar ederek meydana getirmiştir. Ancak bir

zaruret oldukça eklemelerde bulunmuştur. Müellif Ebu Hanife, Ebu Yusuf ve

Muhammed’in görüşlerini bazen delillerini göstererek açıklamış.501 Müellif bu eseri 37

defa kaynak olarak göstermiş. el-Hidâye, müellifin kendi kitabı el-Bidâye’nin şerhidir.

Bu kitapta, mezheb içindeki Ebû Yusuf, Ebû Hanife, Muhammed ve Züfer’in ihtilaf

ettikleri meseleleri, bazen mûtemeddir, sahihtir diye işaret eder. Çoğu zaman da İmam

Şâfii’nin karşı görüşünü zikreder. Çoğunlukla takip ettiği yol şöyledir; önce mezhepteki

muhtâr görüşü zikreder, sonra muhâlif görüşü delileyle beraber zikreder, en son muhtâr

görüşün delilini söyler. Bu eser önceki ve sonraki hanefiler arasında en yaygın olarak

kullanılan meşhur bir kitaptır. Özellikle de Osmanlılar zamanında çok itibar

görmüştür.502 Müellif bu eseri 30 defa kaynak olarak göstermiş. Mecmûu’n-nevâzil de

Merğînânî’nin fetvalarının toplandığı bir eserdir. Müellif bu eseri 2 defa kaynak olarak

göstermiş.

ABDULAZÎZ el-BUHÂRÎ (v.615 / 1219) (el-Muhîtu’l-Burhânî) ve

(Zahîratu’l-fetâvâ)

Burhânuddîn (Burhânu’ş-şerîa) Mahmud b. Ahmed b. Abdulaziz b. Ömer b.

Mâze el-Buhârî. Büyük hanefi âlimi, müctehid, zamanında hanefi ulemanın en önde

gelenlerindendi.503 el-Muhîtu’l-Burhânî, müellif, bu eseri İmam Muhammed’in altı

“zâhirurrivâye” eserindeki meselelere “nevâdir” görüşleri ve daha sonraları meydana

gelen olaylara ulemanın verdiği cevapları ekleyerek telif etti.504 Müellif bu eseri 14

defa kaynak olarak göstermiş. Zahîratu’l-fetâvâ (ez-Zahîratu’l-Burhâniyye),müellif, bu

kitabı kendi eseri el-Muhîtu’l-Burhânî’den ihtisar etmiştir.505 Müellif bu eseri 12 defa

kaynak olarak göstermiş.

500 Özel,age.,s.57. 501 Nagîb, age.,c.II, s. 472. 502 Nagîb, age., c. II, s. 532; Özel, age., s. 57. 503 Özel, age., s. 61. 504 Kâtip Çelebi, age., c. I, s. 823. 505 Kâtip Çelebi, age., c. II, s. 1221.

117

BUHÂRÎ (v.619 / 1222) (el-Fetâva’z-Zahîriyye)

Ebû Bekr Zahîruddîn Muhammed b. Ahmed b. Ömer el-Buhârî. Usul ve furûda

devrinin önde gelen hanefî fıkıh âlimi.506 el-Fetâva’z-Zahîriyye, birçok fetvayı içeren

bir eserdir.507 Müellif bu eseri 9 defa kaynak olarak göstermiş.

USRÛŞENÎ (v.632 / 1234) (Ahkâmu’s-sığâr)

Mecduddîn Muhammed b. Mahmud b. Hüseyin el-Usruşenî. Semerkand’lı

hanefî âlimi. Ahkâmu’s-sığâr veya Câmiu’s-sığâr diye de bilinen bu eser, küçüklerle

ilgili fıkhî hükümleri içeren bir kitaptır.508 Müellif bu eseri 4 defa kaynak olarak

göstermiş.

ZÂHİDÎ (v.658 / 1260) (Gunyetu’l-munye li-tetmîni’l-ğunye)

Ebu’r-Recâ Necmuddîn Muhtâr b. Mahmud b. Muhammed ez-Zâhidî el-

Ğazmînî. Tanınmış hanefî fıkıh âlimi. Fıkıh, kelâm, hilâfiyyat ve münazara konularında

bilgiliydi. İtikat bakımından mu’tezilî olan Zâhidî’nin eserlerinde zayıf rivayetler çok

olup diğer muteber fıkıh kitaplarıyla mutabık olmadıkça muteber sayılmaz.509

Gunyetu’l-munye li-tetmîni’l-ğunye, bu eser ulema nezninde rivayet zaafıyla

meşhurdur.510 Müellif bu eseri 13 defa kaynak olarak göstermiş.

İMÂDÎ (v. 670 / 1271) (el-Fusûlu’l-İmâdiyye)

Ebu’l-Feth Zeynuddîn Abdurrahîm b. Ebûbekr İmâduddîn b. Ali el-Merğinânî

el-İmâdî. Hanefî fıkıh âlimi, Hidâye sahibinin torunu. 511 el-Fusûlu’l-İmâdiyye, bu eser

farklı meselelerdeki hükümleri içerir. 512 Müellif bu eseri 1 defa kaynak olarak

göstermiş.

MEVSILI (599-683 / 1203-1284) (el-Muhtâr li’l-fetvâ) ve (el-İhtiyâr li-

ta’lîli’l-muhtâr)

Ebu’l-Fadl Mecmuddîn Abdullah b. Mahmud b. Mevdûd b. Mahmûd el-Mevsılî

el-Bağdâdî. Usûl ve furûda hanefilerin önde gelen âlimlerindendir. “Ashâbu temyîz”

506 Özel, age., s. 62. 507 Özel, age., s. 63. 508 Kâtip Çelebi, age., c. I, s. 19. 509 Özel, age., s. 67. 510 Nagîb, age., c. II, s. 607. 511 Özel, age., s. 68. 512 Özel, age., s. 68.

118

den sayılır.513 el-Muhtâr li’l-fetvâ, hanefi fıkhında muhtasar metinlerdendir. Birçok

müteahhir âlimin itimat ettiği bir kitaptır. Bu eser ezberlenen meşhur metinlerdendir.514

Müellif bu eseri 1 defa kaynak olarak göstermiş. el-İhtiyâr li-ta’lîli’l-muhtâr, bu eser de

müellifin el-Muhtâr li’l-fetvâ isimli muhtasar metninin şerhidir. Kitap hanefi fıkhında

“mutûnu erbaa” diye anılan dört muteber kaynaktan biridir. Mezhep içi ihtilafları

nadiren de imam Şâfiî ve Mâlik’in görüşünü delilleriyle beraber kısaca zikreder.

Müellif, önce mezhepteki muhtâr görüşü zikreder sonra karşı görüşü deliliyle zikreder,

en sonunda muhtâr görüşün delilini söyler.515 Müellif bu eseri 1 defa kaynak olarak

göstermiş.

İBNU’s-SÂATİ (v.694 / 1295) (Mecmau’l-bahreyn ve Mültekâ’n-neyyireyn)

Muzafferuddîn Ahmed b. Ali b. Tağlib el-Ba’lebekkî el- Bağdâdî İbnu’s-Sâatî.

İslâmî ilimlerde, bilhassa usûl ve furûda derin, tanınmış hanefî fıkıh âlimidir.516

Mecmau’l-bahreyn ve Mültekâ’n-neyyireyn, hanefî fıkıh metinlerinden biridir.

Müellif Kudûrî’nin Muhtasar’ı ve Necmuddîn en-Nesefî’nin Manzûmetü’l-hilâfiyyât’ını

esas alarak bazı kayıtlar ve meseleler ekleyerek bu eseri telif etmiştir. Görüşlerin esahh

ve muhtâr olanlarına işaret etmiştir. Eser “mutunu erbaa” diye anılan dört muteber

kaynaktan biridir. Kitabın birçok şerhi vardır.517 Müellif bu eseri 1 defa kaynak olarak

göstermiş.

NESEFÎ (v.710 / 1310) (Kenzu’d-dekâik) ve (el-Kâfî)

Ebu’l-Berekât Hâfızuddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmud en-Nesefî. Müellif,

fıkıh, fıkıh usûlu, kelâm ve hadiste zamanının en büyük hanefi âlimlerinden biri idi.

Bütün eserleri ulema nezninde muteberdir.518 Müellif kendi eseri el-Vâfî’den yaygın

olarak meydana gelen meselelerin kısımlarını özetleyerek Kenzu’d-dekâik isimli metni

meydana getirmiştir. Müteahhir hanefî âlimlerin en fazla itimat ettiği ve yaygın olarak

kullandığı bir kitaptır. İbn Nüceym; bu kitap hanefî fıkhında tasnif edilmiş en güzel

muhtasar kitaptır der. Eser “mutunu erbaa” diye anılan dört muteber kaynaktan

biridir.519 Müellif bu eseri 1 defa kaynak olarak göstermiş. el-Kâfî, fıkha dair bu eser,

513 Özel, age., s. 69 514 Nagîb, age., c. II, s. 474. 515 Nagîb, age., c. II, s. 542-543; Özel, age., s. 69. 516 Özel, age., s. 70. 517 Nagîb, age., c. II, s. 477; Özel, age., s. 70; Kâtip Çelebi, Keşfu’z-zunûn, İstanbul, c. I, s. 235. 518 Kâtip Çelebi, age., c. II, s. 1116; Özel, age., s. 72. 519 Nagîb, age., c. II, s. 482-483.

119

Nesefî’nin Ebû Hanîfe, talebeleri, Şâfiî ve Mâlik’in görüşlerini topladığı el-Vâfî adlı

eserinin şerhidir.520 Müellif bu eseri 5 defa kaynak olarak göstermiş.

ZEYLÂÎ (v.743 / 1343) (Tebyînu’l-hakâik)

Ebû Muhammed (Ömer) Fahruddîn Osman b. Ali b. Mihcen ez-Zeyla’î el-Bariî.

Fıkıh, nahiv ve feraizde derin tanınmış hanefî fıkıh âlimi.521 Tebyînu’l-hakâik, Kenzu’d-

dekâik’in orta hacimli bir şerhidir. Mezhep içi ihtilafları, imam Şâfiî’nin görüşleri bazen

de imam Mâlik’in görüşlerini delilleriyle beraber zikreder. Müteahhirun âlimlerce itimat

edilmiş şerhlerden biridir. İbn Nuceym, bu eserin Kenzu’d-dekâik’in en güzel şerhi

olduğunu söyler.522 Müellif bu eseri 1 defa kaynak olarak göstermiş.

İTKÂNÎ (685-758 / 1286-1357) (Ğâyetu’l-beyân ve nâdiretu’l-akrân fî

âhiri’z-zamân)

Kıvâmuddîn Emîr Kâtip b. Emîr Ömer b. Emîr Ğâzî, Ebû Hânîfe el-İtkânî el-

Farâbî. Zamanında hanefîlerin önde gelen âlimlerinden olup eserlerinde taassuba varan

derecede mezhebine bağlılığı ve muhaliflerine karşı sert tavrıyla tanınır.523 Ğâyetu’l-

beyân ve nâdiretu’l-akrân fî âhiri’z-zamân, Merğînâni’nin Hidâye’sinin şerhi olan bu

eser 26 yılda telif edilmiştir. Müellif mezhep içi ihtilafları, Şâfiî ve Mâlik’in görüşlerini

de delilleriyle beraber zikreder.524 Müellif bu eseri 3 defa kaynak olarak göstermiş.

BÂBERTÎ (714-786 / 1314-1384) (el-İnâye)

Ekmeluddîn Muhammed b. Mahmud b. Ahmed el-Bâbertî er-Rûmî el-Mısrî.

Bayburtlu tanınmış hanefî âlimi. el-İnâye, eser Hidâye’nin en güzel şerhlerinden biridir.

Müellif râcih kavli zikreder, sonra muhalif görüşü deliliyle beraber zikreder, daha sonra

ilk görüşü delillereyle beraber tekrar söyler.525 Müellif bu eseri 1 defa kaynak olarak

göstermiş.

ÂLİM b. el-ALÂ (v.768 / 1384) (el-Fetâva’t-Tâtârhâniyye)

Ferîduddîn Âlim b. el-Âla. Hindistan’lı hanefî fıkıh âlimi. el-Fetâva’t-

Tâtârhâniyye, bu kitap el-Muhîtu’l-Burhânî, ez-Zahîratu’l-Burhâniyye, Fetâvâ Kâdıhân

520 Özel, age., s. 73. 521 Özel, age., s. 76. 522 Nagîb, age., c. II, s. 546. 523 Kâtip Çelebi, age., c. II, s. 2033; Özel, age., s. 79. 524 Nagîb ,age., c. II, s. 548. 525 Nagîb, age., c. II, s. 55; Özel, age., s. 84.

120

ve el-Fetâva’z-Zahîriyye isimli kitapların önemli meselelerini bir araya getirerek 7

fasılda incelemiş. Ebû Hanife ve arkadaşlarının görüşlerini bazen de Şâfiî’nin

görüşlerini delilleriyle beraber zikretmiş.526 Müellif bu eseri 7 defa kaynak olarak

göstermiş.

KÂKÎ (v.749 / 1384) (Mi’râcu’d-dirâye)

Kıvâmuddîn Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Kâkî el-Hucendî es-

Sancârî. Hanefî fıkıh âlimi. Tedris ve iftâ ile meşgul oldu.527 Mi’râcu’d-dirâye, bu eser

Hidâye’nin önemli şerhlerinden biridir. Dört mezheb imamının görüşlerinden sahih ve

muhtar, kadim ve yeni görüşleri delilleriyle beraber verilmiştir.528 Müellif bu eseri 1

defa kaynak olarak göstermiş.

HADDÂDÎ (v.800 / 1397) (el-Cevheretu’n-neyyira)

Ebûbekr b. Ali b. Muhammed el-Abbâdî el-Yemenî, el-Haddâdî. Yemen’li

hanefi âlimi. el-Cevheretu’n-neyyira, bu eser Kudûri’nin meşhur Muhtasar’ının şerhidir.

Müellif, eserinde mezheb içi ihtilaflı görüşleri bazen delillereyle beraber zikreder.

Bazen de Şâfiî ve Mâlik’in delillerini zikreder. İbn-i Âbidin, risalelerinde; “Haddâdî’nin

bu kitabı o kadar meşhurdur ve yaygındır ki yaşı küçük talebelerin bile elinde dolaşır”

demiştir.529 Müellif bu eseri 1 defa kaynak olarak göstermiş.

TÂCU’Ş-ŞERÎ’A (h.8.asır/m.14.asır) (el-Vikâye)

Mahmud b.Ahmed b. Ubeydullah b. İbrahim b. Ahmed el-Mahbûbî, Tâcu’ş-

Şerî’a. Büyük hanefî âlimi. Hayatı hakkında kaynaklarda fazla bilgi yok.530 el-Vikâye

(Vikâyetu’r-rivâye fî mesâili’l-hidâye), eser “mutunu erbaa” diye anılan dört muteber

kitaptan biridir.531 Müellif bu eseri 1 defa kaynak olarak göstermiş.

BEDREDDİN SIMÂVÎ(v.823 / 1420) (Câmiu’l-fusûleyn)

Bedruddîn Mahmud b. İsrâil b. Abdulaziz, İbn Kâdî Simâvne

(Semâve).Tanınmış hanefî fıkıh âlimi, mutasavvıf ve dînî-ictimâî birçok hareketin başı.

526 Nagîb, age., c.II, s. 208-209. 527 Özel, age., s. 78. 528 Kâtip Çelebi, age., c. II, s. 2033. 529 Nagîb, age., c.II, s. 554. 530 Özel, age., s. 77. 531 Bilmen, age., c. I, s. 460.

121

Müellifin, Kütahya’nın Simav ilçesine nisbet edilmesi yanlıştır.532 Câmiu’l-fusûleyn,

kaza ve muhakemeyle ilgili konular ağırlıkta olmak üzere muamelata dair bir eserdir. el-

Fusûlu’l-Usrûşeniyye ve el-Fusûlu’l-İmâdiyye adlı eserlerin derlenmesiyle telif

edilmiştir.533 Müellif bu eseri 5 defa kaynak olarak göstermiş.

BEZZÂZÎ (v.827 / 1424) (el-Fetâva’l-Bezzâziye)

Hâfizuddîn Muhammed b. Muhammed b. Şihâb b. Yusuf el-Hârezmî el-Kerderî

el Bezzâzî. Tanınmış hanefî âlimi. el-Fetâva’l-Bezzâziye, asıl adı el-Câmiu’l-veciz’dir.

Ebû Hanîfe ve talebeleri ile daha sonraki hanefî ulemanın verdiği fetvaları muteber

kaynaklardan muhtasar olarak derleyen müellif, görüşleri verirken değerlendirme ve

tercihte bulunur. Kendi zamanında vuku bulan bazı meselelere verilen fetvalar da eserde

yer almaktadır.534 Müellif bu eseri 4 defa kaynak olarak göstermiş.

İBNU’L-HUMAM (790-861 / 1388-1457) (Fethu’l-kadîr)

Kemâluddîn Muhammed b. Abdulvahîd b. Abdulhamîd b. Mesud el-Humam es-

Sivâsî el-İskenderî. İslâmî ilimlerin her sahasında derin hanefî âlimi ve müctehid bir

şahsiyettir. Aslen Sivas’lıdır.535 Fethu’l-kadîr, Hidâye’yi ayrıntılı bir şekilde şerh eden

çok önemli bir kitaptır. Eser daha çok hadisleri değerlendirme bakımından temayüz

eder. Müellif eserini vekâlet bölümüne kadar yazabilmiş gerisini Kadızâde

tamamlamıştır. Müellif mezhep içi ihtilafları, Şâfiî’nin ve Mâlik’in görüşlerini hadisleri

delil göstererek açıklamaya çalışır.536 Müellif bu eseri 16 defa kaynak olarak göstermiş.

AHÎ ÇELEBİ (AHÎZÂDE) (v.905/1499) (Zahîratu’l-ukbâ fî Sadrişşerîati’l-

uzmâ)

Yusuf b. Cüneyd et-Tokâtî, Ahîzâde, Ahî Çelebi. II. Beyazıd devri Osmanlı

âlimi. Zahîratu’l-ukbâ fî Sadrişşerîati’l-uzmâ, bu eser Sadruşşerîa’nın kendi adıyla

meşhur Şerhu’l-Vikâye adlı eserinin hâşiyesi olup Hâşiye-i Çelebi diye de bilinir.537

Müellif bu eseri 26 defa kaynak olarak göstermiş.

532 Kâtip Çelebi, age., c. I, s. 566. 533 Özel, age., s. 91. 534 Özel, age., s. 92. 535 Özel, age., s. 97. 536 Nagîb, age., c. II, s. 559. 537 Kâtip Çelebi, age., c. II, s. 1227.

122

MOLLA HÜSREV (v.886 / 1480) (ed-Dureru’l-hukkâm)

Muhammed b. Ferâmuz b. Ali, Molla Hüsrev: Tanınmış Osmanlı âlimi,

Şeyhulislâm. Fatih Sultan Mehmet ona “zamanın Ebû Hanîfe’si” derdi. Molla Hüsrev’in

fıkıh usûlüne dair eseri Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutuldu.538 ed-

Dureru’l-hukkâm, müellifin kendisine ait Ğureru’l-ahkâm isimli eserinin şerhidir.

Mezhep içi ihtilafları zikretmiş bazen de imam Şâfiî’nin görüşlerini zikretmiş ancak

delilleri söylemeye pek ehemmiyet vermemiş.539 Müellif bu eseri 4 defa kaynak olarak

göstermiş.

ALÎ CEMÂLÎ EFENDİ (v.932 / 1525) (Âdâbu’l-evsıyâ)

Alâuddîn Ali b. Ahmed b. Muhammed el-Cemâlî, Zenbilli Ali Cemâlî Efendi.

Meşhur Osmanlı Şeyhulislâmı. 2. Beyazıd tarafından Şeyhulislamlığa getirildi. Bu

görevi aralıksız 24 yıl sürdürdü. 540 Âdâbu’l-evsıyâ, 32 fasıldan oluşan eser kadılar için

çok faydalıdır.541 Müellif bu eseri 2 defa kaynak olarak göstermiş.

KUHİSTÂNÎ (v.962 / 1554) (Câmiu’r-rumûz)

Şemsuddîn Muhammed b. Husâmuddîn el-Horasânî el-Kuhistânî. Horasan’lı

tanınmış hanefî fıkıh âlimi. Câmiu’r-rumûz, Mahbûbî’nin en-Nugâye adlı eserinin

şerhidir. Hanefî fıkhında kıymetli muhtasar eserlerden biridir. Hacı Halîfe eser hakkında

şöyle der; “hacim olarak küçük ama fayda olarak çok büyük bir kitaptır”. Müellif

mezhep içi ve dışı görüşleri bazen delilleri göstererek zikretmiş.542 Müellif bu eseri 2

defa kaynak olarak göstermiş.

İBN NUCEYM (926-970 / 1519-1562) (el-Bahru’r-râik)

Zeynuddîn (Zeynelâbidîn) b. İbrahim b. Muhammed b.Nuceym el-Mısrî.

Tanınmış hanefî âlimi. el-Bahru’r-râik, Nesefî’nin Kenzu’d-Dekâik adlı eserinin büyük

hacimli şerhidir. O eserini “icâre” bölümüne kadar getirmiş, allâme et-Tûrî el-Kadîrî

eseri tamamlamıştır. Müellif mezhep içi ve dışı görüşlerin, hangisinin “râcih”,

hangisinin “mezhepte müftâ bih”olduğunu açıklamış.543 Müellif bu eseri 13 defa kaynak

olarak göstermiş.

538 Kâtip Çelebi, age., c. II, s. 1119; Özel, age., s.102. 539 Nagîb, age., c. II, s. 563. 540 Özel, age., s. 111. 541 Kâtip Çelebi, age., c. I, s. 45. 542 Kâtip Çelebi, age., c. II, s. 1971; Nagîb, age., c. II, s. 571. 543 Nagîb, age., c. II, s. 572;

123

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ATIFTA BULUNULAN KAYNAKLARLA ESERDE ZİKREDİLEN ARAPÇA

İBARELERİN KARŞILAŞTIRILMASINDAN ÖRNEKLER

3.1. Arapça İbarelerin Karşılaştırılmalarından Örnekler Mesele: 17

Müellif asıl metne ekleme yaparak örnek vermiş, altı çizili cümle müellifin

kendi tasarrufu ancak bu ekleme manayı bozacak bir değişiklik değil.544

رجل قال المراتھ لم یبق بینى و بینك عمل لم تطلق اال ان ینوي انھ لم یبق النكاح ولو

قال ال حاجة لي فیك و ھو ینوي الطالق لم یكن طالقا الن اللفظ ال یحتملھ ونوي بھ

ایقاع الطالق تطلق النھ حینئذ نوي م یحتملھ لفظھ Mesele: 21

Müellif, asıl metindeki altı çizili kelimeyi atlamış manada eksiklik olmuş.545

لو طلقھا في الصحة في كل طھر واحدة ثم مات أحدھما لا یرثھ الآخر Mesele: 54

Müellif, altı çizili cümleyi tamamen yanlış yazmış, mana bozulmuş, konuyla

alakasız bir mana ortaya çıkmış.546

وإذا قال الزوج لیس حملك مني فلا لعان بینھما Mesele: 56

Müellif, asıl kaynaktaki altı çizili metni zikretmemiş, Parantez içindeki cümle

olmazsa cümlenin manasında eksiklik meydana geliyor şöyle ki; (iktidarsız adam

kadınla halvet ederse ) kadın, mehrinin tamamını almayı hak eder.547 ولھا كمال مھرھا إن كان خلا بھ فإن خلوة العنین صحیحة) Mesele: 67

Müellif, altı çizili cümleyi atlamış manada daralma meydana gelmiş.548

544 Velvâlicî, Fetâva’l-Velvâlicî, Kinâyêtu’t-Talak, c. III, s. 18. 545 İbn Humâm, Fethu’l-kadîr, Talaku’l-marîd, c. III, s. 150. 546 el-Merğînânî, el-Bidâye, Beyrut, liân, c. II, s. 312. 547 el-Merğînânî, el-Bidâye, İnnîn, c. II, s. 314. 548 İbn Nuceym, age., Kaza, c. VII, s. 2.

124

یاس أن لا یجوز والق قولھ یكتب القاضي إلى القاضي في غیر حد وقود أي استحسانا

؛ لأن كتابتھ لا تكون أقوى من عبارتھ وھو لو أخبر القاضي الآخر في محلھ لم یعمل

بخبره فكتابتھ أولى Mesele: 78-B

Müellif, meseleyi asıl kaynaktaki metinden atlama yaparak nakletmiş.549

اذا قبل االب امراة ابنھ بشھوة وھى مكروھة و انكره الزوج ان یكون بشھوة فالقول

قول الزوج النھ ینكر بطالن ملكھ و ان صدق الزوج انھ كان عن شھوة وقعت الفرقة Mesele: 88

Müellif, altı çizili birinci kelimeyi yazmamış, böylece manada karışıklığa sebeb

olmuş, ikinci çizili kelimede de müzekker zamir yerine müennes zamir kullanmış yine

manada değişikliğe sebeb olmuş.550

وإن زنى صحیح بمجنونة أو صغیرة یجامع مثلھا حد الرجل خاصة Mesele: 139

Müellif, burada yine altı çizili kelimeleri atlamış,mefhum olarak özetlemiş son

altı çizili olan kelime (âhar) sini de atlamış manada değişikliğe sebep olmuş.551

ولو حلف لا یدخل ھذه الدار فخربت ثم بنیت أخرى فدخلھا یحنث لما ذكرنا أن الاسم

باق بعد الانھدام وإن جعلت مسجدا أو حماما أو بستانا أو بیتا فدخلھ لم یحنث لأنھ لم

یبق دارا لاعتراض اسم آخر علیھ ، Mesele: 188

Müellif, hem asıl metindeki manayı daraltacak derecede altı çizili kelimeyi

atlamış hem de bab ismini yanlış vermiş ( bâbu muhilli-l muharrer) yerine (bâbu’l-liân)

demesi gerekirdi.552

ثم طلقھا بائنا ، أو ثلاثا سقط أي اللعان ولم یجب الحد Mesele: 196

Müellif, maynak metinden çok fazla atlama yapmış, manayı değiştirmiş.553

549 Âlim b. Âla, et-Tatarhâniye, Pakistan, Kitâbu’n-nikâh, Esbâbu’t-tahrîm, c. II, s. 625. 550 el-Merğînânî, age., Kitâbu’l-hudûd, c. II, s. 392. 551 el-Merğînânî, age., Eymân, Duhûl, c. II, s. 364. 552 Molla Hüsrev, age., c. I, s. 399. 553 Usrûşenî, Ahkâmu’s-sığâr, Kahire, Hul’, c. I, s. 167.

125

ثم الحاصل في الخلع الصغیرة ان الخالع اذا ضمن الصداق یصح الخلع و یقع الطالق

سواء كان العاقد ابا او اجنبیا و اذا بلغت ترجع بالصداق علي االب وال یرجع علي

الزوج كذا شمس االئمة السرخسي رحمھ اهللا و قال بعضھم ترجع علي الزوج اذا بلغت

ثم الزوج یرجع علي االب و ان لم یضمن المخالع الصداق ال شك انھ ال یسقط الصداق

النھا صغیرة و ھل یقع البینونة ان قبلت الصغیرة عقد الخلع و كانت تعقل بان تعبر

,kelimesini eklemiş الزوج yerine االب

yerine وال یرجع علي الزوج kelimesini eklemiş ve ayrıca ثم الزوج

.kelimesini de ekleme yapmış علي الضمان

Mesele: 233

Müellif cümlenin anlamını etkileyecek derecede çok önemli kelimeleri

atlamış.554

رجل تزوج منكوحة الغیر و دخل بھا فان كان ال یعلم انھا منكوحة الغیر كان علیھا

العدة وال نفقة لھا وان كان یعلم انھا منكوحة الغیرال العدة علیھا Mesele: 261

Müellif manayı daraltacak şekilde asıl metindeki altı çizili yeri atlayarak

nakletmiş.555

المعتدة اذا لم تخاصم في نفقة العدة حتي انقضت عدتھا ال نفقة لھا وكذا لو كان القاضي

فرض لھا نفقة العدة فلم تاخذ حتي مات احدھما سقطت النفقة و ان لم یمت احدھما

انقضت العدة اختلفوا فیھ قال شمس االئمة الحلواني رحمھ اهللا تعالي تسقط النفقة Mesele: 292

Müellif asıl metinde olan altı çizili iki kelimeyi manayı değiştirecek şekilde

atlamış.556

صغیرة لھا اب معسر وعمة موسرة ارادت العمة ان تربي الولد بمالھا مجانا وال تمنع

الولد عن االم واالم تابي ذلك و تطالب االب باالجر لولد اختلفوا فیھ والصحیح ان یقال

لالم اما ان تمسكي الولد بغیر اجر و اما تدفعي الي العمة Mesele: 295

554 el-Ferğânî, age, Kitâbu’t-talâk, Nafakatu’l-iddet, c. I, s.442. 555 el-Ferğânî, age, Talak, Nafakatu’l-iddet, c. I, s. 441-442. 556 el-Ferğânî, age, Hidâne , c. I, s.422.

126

Müellif, burada ayetin altı çizili olan yerini yazmamış.557

( وإن كانت حاملا فعدتھا أن تضع حملھا ) لقولھ تعالى { وأولات الأحمال أجلھن أن

}یضعن حملھن Mesele: 311

Bu meselede birkaç farklı eksiklik var. Birincisi: (bu konuda ihtilaf vardır ……)

diye devam eden cümleyi asıl metinde olmadığı halde aşağıda boş bırakılan yere

eklemiş. İkincisi: altı çizili kelimeleri değiştirmiş, ikisinde mana bozulmuyor ama, (et-

tezevvücü fîhi) kelimesini (ez-zevcü) diye değiştirmiş. Evliliğin olduğu yerle kocanın

olduğu yer farklı olabilir, dolayısıyla kelimelerin değişmesiyle mana da değişiyor.558

وإن أرادت الخروج إلى مصر غیر وطنھا وقد كان التزوج فیھ أشار في

الكتاب إلى أنھ لیس لھا ذلك ،

إذا كان بین المصرین تفاوت ، أما إذا تقاربا بحیث یمكن للوالد أن یطالع ولده ویبیت

في بیتھ فلا بأس بھ Mesele: 343

Müellif, asıl metindeki altı çizili yeri değiştirmiş, manayı değiştirmemiş ama

anlamda bir eksiklik olmuş.559

فإن لم تكن للصبي امرأة من أھلھ فاختصم فیھ الرجال فأولاھم بھ أقربھم تعصیبا Mesele: 352

Müellif, bu örnekte asıl metindeki ibareyi değiştirmiş, altı çizili olan kısmı

yazmamış, manayı özetleyerek vermeye çalışmış, çok özetlediği için kendi yazdığı

ibareyi anlamak biraz güçleşiyor.560 وإذا وقعت الفرقة بین الزوجین فالأم أحق بالولد والنفقة على الأب ولا تجبر الأم

علیھ فإن لم تكن لھ أم فأم الأم أولى من أم الأب وإن بعدت فإن لم تكن أم الأم فأم الأب

أولى من الأخوات فإن لم تكن لھ جدة فالأخوات أولى من العمات والخالات { ورفع

أبویھ على العرش } وتقدم الأخت لأب وأم ثم الأخت من الأم ثم الأخت من الأب Mesele: 370

557 el-Merğînânî, age., İddet, c. II, s. 315. 558el-Merğînânî, age., c. II, s. 328. 559 el-Merğînânî, el-Bidâye, Hidâne, c. II, s. 326. 560 el-Merğînânî, age., Hidâne, c. II, s. 365.

127

Müellif, altı çizili ilk iki kelimeyi müzekker sığasında getirmiş. Altı çizili

üçüncü kelimeleri yazmamış manada bir değişiklik olmamış ama hidane sıralamasını

tam vermemiş.561

إلى الأخ لأم ثم إلى ولده ثم إلى العم لأم ، ثم إلى تدفععصبة لصغیرة، وإذا لم یكن ل

، لأن لھؤلاء ولایة عند أبي حنیفة رحمھ اللھ في النكاح لأب وأم ، ثم لأب ثم لأم الخال

. Mesele: 377

Müellif, altı çizili ibareyi değiştirmiş ancak mana bozulmuyor. İbarenin son

kelimelerini “Hidâye” den almış ama sadece “Bidâye” yi kaynak olarak göstermiş.562

وإذا أرادت المطلقة أن تخرج بولدھا من المصر فلیس لھا ذلك إلا أن تخرج بھ إلى

وطنھا وقد كان الزوج تزوجھا فیھ لأنھ التزم المقام فیھ عرفا وشرعا Mesele: 378

Müellif, altı çizili ilk iki kelimeyi müzekker sığasına dönüştürmüş. Üçüncü altı

çizili kelimeleri de atlamış, böylece hidane sırasını bozmuş.563

رجال ، أنھ إذا لم یكن للصغیر امرأة من أھلھ أو وجب الانتزاع من النساء أخذه ال

وأولاھم أقربھم تعصیبا، وإذا لم یكن للصغیرة عصبة تدفع إلى الأخ لأم ثم إلى ولده ثم

إلى العم لأم ، ثم 3.2. Genel Değerlendirme

3.2.1. Osmanlıca Metindeki Kelime Yanlışlıkları

el-Mesele: 64

Bu meselede altı çizili kelimenin “benden” değilde “senden” şeklinde

değiştirilmesi gerekir, böyle olmazsa cümlenin anlamında bir karışıklık meydana gelir.

Zeyd’in menzilinden bir miktar eşyâsı zâyi’ oldukdan sonra Zeyd zevcesi Hind’e

sen yitirdin deyu darb etdikde Hind’in babası Hind yitirdi demekle eğer ol eşyâyı Hind

yitirmediyse benden üç talâk boş olsun dese Hind ben yitirmedim deyu yemîn edüp

lâkin Zeyd Hind yitirdi deyu kavlinde musırr olsa Hind’in yitirmediği yeminle sâbit

olup vukûu talâka hükm olunur mu?

el-Mesele: 286 561 İbn Humâm, age., el Veledu men ehakku bihî, c. III, s. 316. 562 el-Merğînânî, el-Hidaye, Hidâne, c. II, s. 327. 563 İbn Humâm, age., el Veledu men ehakku bihî, c. III, s. 316.

128

Bu meselede altı çizili kelime cümleye fazladan bir ekleme olmuş, o kelime

kaldırılınca cümle anlamlı hale geliyor.

Zeyd zevci olmayan Hind-i mu’sırenin nafakası Hind’in kızı Zeyneb ile

liebeveyn karındaşı Amr üzerlerine ne vechile lâzime olur?

el-Mesele: 333

Bu meselede altı çizili kelime “Zeyneb’i” değilde “Hind’i”şeklinde olması

gerekir.

Hind-i sağîreyi anasının anası Zeyneb bihakkı’l-hidâne imsâk ederken Zeyneb

pîr ve ihtiyâr olup harekete kâdire olmayup Zeyneb’i hıfz ve terbiye idemese babası

Zeyd Hind’i re’y-i hâkimle yanına almak istedikde Zeyneb sağîreyi oğlumun câriyesine

gönderdim deyu vermemeğe kâdire olur mu?

3.2.2. Cevabı Verilmeyen Sorular

Bu üç meselede müellif “olur” veya “olmaz” diye bir cevap vermemiş.

el-Mesele: 172

Zeyd sekrân iken eğer bu gün odaya girersem avratım üç talâk boş olsun deyüp

ba’dehû Bekr ve Bişr git deyu ilhâm etdiklerinde Zeyd dahî ayağı ile yürüyüp ol

odasına gitse talâk vâki’ olur mu?

el-Cevâb:

el-Mesele: 189


dese Zeyd mûlî olmuş olur mu?

el-Cevâb: Îlâ’ya niyet etmeyecek olmaz.

Bu sûretde Zeyd’in niyeti îlâ olmayup ancak maksûdu Hind’in mülki olan

döşeğine girmemek olıcak Zeyd Hind’in döşeğine girmeden Hind’e cimâ’ eylese Hind


el-Cevâb:

el-Mesele: 230

Zeyd fevt oldukda zevcesi Hind-i hâmil Zeyd’in fevtinden bir ay murûrunda

müstebîni’l-halk bir cenîn-i meyyit ilkâ eylese Hind’in iddeti munkadıye olup nefsini

âhara tevzîce kâdire olur mu?

el-Cevâb:

129

Not: Bu üç meseleyi Minkârizâde Yahya Efendi’nin fetvalarının derlendiği

Süleymaniye Esat Efendi Kütüphanesi 1088 kayıt nolu başka bir nüsha ile

karşılaştırdım, ancak o nüshada zikredilen bu üç mesele yazılmamış.

3.2.3. Talakla İlgisi Olmayan Bir Mesele

Müellif burada talakla alakası olmayan bir meseleyi talakla ilgili fetvaların

arasında zikretmiş, bu mesele icâre ( kiralama) konusuyla alakalı bir soru, dolayısıyla

bu ibare icâre meselesiyle ilgili fetvaların olduğu bölümde zikredilmeliydi.

el-Mesele: 293

Zeyd Amr’ın katırını Amr’ın bişartı’r-rucû’ emriyle bir müddet infâk eylese

Zeyd kadr-i ma’rûf masrûfını Amr’dan almağa kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.

Not: Bu mesele de Süleymaniye Esat Efendi Kütüphanesi 1088 kayıt nolu

nüshada yok.

3.2.4. Arapça Metin Kaynak Gösterilirken Yapılan Yöntem Hataları

Müellif, sorulan fetvalara cevap verildikten sonra o fetvaların, mezhebin hangi

kitaplarına dayandığını belirtmek istemiş, ancak bu kaynaklara atıfta bulunurken,

kaynak gösterirken çok tutarlı bir yöntem takip etmemiş. Aşağıda tesbit edebildiğimiz

eksiklikleri kısaca ifade edeceğiz.

a) Müellif, fetvası istenen bazı sorulara sadece (olur veya olmaz) diyerek cevap

vermiş, bu cevaplara dayanak olacak delilleri zikretmeyerek ve mezhebin ana

kitaplarına atıfta bulunmayarak kaynak göstermemiş.564

b) Birinci maddedeki duruma benzeyen diğer bir eksiklik te, fetvaya cevap

verildikten sonra müellif, o cevabın açıklamasını yapıyor (örneğin, “lenâ” mezhebimize

göre bu meselenin kuralı şudur, deyip o meseleyi açıklıyor) ancak müellif, bazen bu

söylediklerini herhangi bir kaynağa işaret etmeden, kitap veya kişi adı zikretmeden

yapıyor.565 Bununla beraber burada bir hususu açıklamak gerekir, “lenâ” kelimesi,

normalde mezhebin ana kitaplarında zikredildiğinde “mezhebimize göre şu mesele

şöyledir, mezhebimizin görüşü budur” şeklinde bir anlam ifade eder. Fakat müellifin

zikrettiği bazı “lenâ” kelimeleri “mezhebimizin görüşü budur” şeklinde bir anlama

564 Bkz. 79,123 ve 314. meseleler. 565 Bkz.5, 11, 20, 39, 43, 45, 48, 59, 61, 64, 65, 83, 87, 103, 122, 133, 137, 138, 144, 150, 166,184, 198, 222, 266, 270, 326, 333, 357. meseleler.

130

gelmiyor, müellif “lenâ” lafzıyla eserdeki ibareleri kendisinin yazdığını ifade etmek

istiyor. Örneğin, birbirine benzeyen sorularda ilk soruya verilen cevap ikinci sorunun da

cevabıysa, ikinci soruya sadece olur veya olmaz diyerek kaynak göstermiyor “bizce bu

sorunun cevabı daha önce açıklandı veyahut bizim tarafımızdan biraz önce bu

meselenin cevabı zikredildi” diyor, sonuç olarak, “lenâ” lafzının geçtiği her yerde

mezhebimizin görüşüdür budur demek kastedilmiyor.566

c) Diğer bir tutarsızlık ta, müellif, bazı kaynak gösterdiği metinleri

(mulahhasan) diyerek özet olarak naklettiğini ifade ediyor.567 Ama müellif, birçok yerde

meseleyi özetlediğini söylemeden özetleyerek naklediyor.568

d) Başka bir tutarsızlık ta, müellif, birçok örnekte kaynak olarak gösterdiği

metnin bölümünü, fasıl numarasını, bab ismini vermiş ancak her zaman aynı şeyi

yapmamış, sadece kitap ismi ve bölümünü söylemiş, fasıl numarasını ve bab ismini

zikretmemiş,569 hatta bazen bölüm ismini, fasıl numarasını zikretmeden sadece eser

ismini vermekle yetinmiş.570 Her ne kadar sorulan sorudan o meselenin hangi konuyla

alakalı olduğu anlaşılsa da, yine de eser ismiyle yetinmemesi gerekirdi, çünkü birçok

meselede eser ismini vermekle yetinmemiş.

e) Müellif, bazen kaynak olarak gösterdiği asıl metindeki lafızları zikretmeden

ve manayı daraltacak şekilde bazen de manayı bozacak derecede nakiller yapıyor.571

f) Müellif, bazı örneklerde kaynak olarak gösterdiği metinlerin fasıl

numarasını, bab ismini yanlış vermiş.572

g) Müellifin eserde zikrettiği metin, kaynak olarak atıfta bulunduğu kitapta

bazen olmuyor. Müellif ya yanlış kaynak gösteriyor ya da asıl metnin lafzını çok fazla

değiştirerek nakil yapıyor olabilir. Çünkü müellifin kitap, fasıl, bab ismi vermesine

rağmen işaret ettiği yerde kendisinin yazdığı metnin aynısı olmuyor .573

h) Müellif, kaynak gösterirken genellikle mezhebte muteber olarak kabul

edilen kaynaklara atıfta bulunmaya gayret etmiş ama bazen rivayet zaafıyla meşhur olan

kaynaklara da atıfta bulunmuş. Örneğin Zâhidî’nin “Gunyetu’l-Munye li-tetmîni’l-

566 Bkz. 36, 38, 49, 227, 107, 119, 120, 131, 134, 135, 143, 212, 216, 257, 284, 287, 288, 289,324, 334, 336, 338, 340,344, 374. meseleler. 567 Bkz. 47, 154, 161, 178, 215, 221, 222-C. 241, 248, 259-B, 326, 366, 371. meseleler. 568 Bkz. 9,34, 66, 67, 78, 81, 84, 92, 93, 112-B, 179, 180, 182, 201, 213, 224, 225, 232, 283-B, 291, 301, 313, 316, 327, 352, 365, 371.meseleler. 569 Bkz. 8, 10, 15, 16, 22, 23, 27, 35, 50, 51, 57,74, 91, 106, 121, 128-C,144-A, 145-A, 145-B,151,161-A, 162,184, 254, 263, 265-A, 265-B, 271, 300, 348.meseleler. 570 Bkz. 28, 33, 41, 44, 47, 55, 60, 96-B, 128, 146, 222, 252, 313, 323. meseleler. 571 Bkz. 4, 20, 21, 54, 67, 68, 88, 100, 105, 112-A, 139, 196, 265, 309, 311, 343, 352, 356, 359.meseleler. 572 Bkz. 93, 188, 328, 329, 335. meseleler. 573 Bkz. 51, 80, 102, 187, 283-A, 335, 369.meseleler.

131

ğunye” adlı eseri ulema nezninde rivayet zaafıyla meşhur574 olmasına rağmen bu esere

13 kere atıfta bulunup kaynak göstermiş.575

574 Özel, age., s. 67. 575 Bkz.50, 51, 118, 147, 206, 213, 218, 262, 266, 267, 277, 290, 337.meseleler.

132

SONUÇ

İncelediğimiz bu eser, atalarımız olan Osmanlılardan bilim ve kültür mirası

olarak günümüze kadar ulaşmış çok önemli ve kıymetli yazma kaynaklardan biridir.

Şeyhulislam Yahya Efendi’nin bu eserini inceledikten sonra eserle ilgili bazı önemli

noktalara işaret etmek gereklidir.

Bizim incelediğimiz “Fetavâ-yı Yahya Efendi” diye bilinen (Süleymaniye

Kütüphanesi, Hamîdiye 601 nolu kayıt numaralı) bu eseri kimin istinsah veya telif

ettiğini bilemiyoruz. Bildiğimiz şey bu fetva kitabının Şeyhulislam Minkarizade Yahya

Efendi’ye sorulan fetvaların derlenmesiyle meydana gelen bir eser olmasıdır. Yahya

Efendi’nin fetvalarının derlenmesiyle oluşturulan varak numaraları farklı, yani kısa

risale şeklinde olan veya daha hacimli kitap halinde olan ve bunların bir kısmının da

müellifinin belli olduğu Türkiye’nin değişik kütüphanelerinde yaklaşık 30 civarında bu

isimle anılıp Şeyhulislam Minkarizade Yahya Efendi’ye nispet edilen yazma eser

mevcuttur. Çalışmamızın ana amaçlarından biri olan, eseri ve müellifini eleştirme işini

yaparken burada aslında Şeyhulislam Minkarizade Yahya Efendi’yi eleştirmiş

olmayacağız. Eseri istinsah ve telif eden ismini bilmediğimiz zatı eleştirmiş olacağız.

Aşağıda da genel olarak işaret edeceğimiz üzere müellif, eseri kaleme alırken yazma

hatalarından tutun da kaynak olarak gösterdiği kitaplarla kendisinin zikrettiği metnin

birbirini tutmamasına kadar bu eserde, birçok eksiklik ve yanlışlıklar yapmıştır. Bir

önceki bölümde müellifin yaptığı hataları mesele numaralarını dipnot düşerek ayrıntılı

bir şekilde açıklamıştık, burada ise bu eksiklik ve hataları özet olarak tekrarlayacağız.

Tespit edebildiğimiz konular şunlar, müellif, Osmanlıca metinde manayı

etkileyecek şekilde bazen şahıs isimlerini birbirine karıştırmış, cümleye gereksiz bir

isim eklemiş ve zamirleri yanlış kullanmış. Bu zikrettiğimiz hatalar sanırım hızlı

yazmadan dolayı yapılmış hatalardır, bunların bilinçli bir şekilde yapıldığı kanaatinde

değiliz. Ayrıca müellif, bazı soruların cevabını yazmamış, yani olumlu veya olumsuz

bir şey dememiş. Belki buralarda Şeyhulislam’ın o soruya verdiği cevabı duymamış

veya anlamamış olabilir, fakat yine de bunları Şeyhulislam’a kontrol ettirmesi gerekirdi.

Biz bu meselelere başka bir nüshadan daha baktık fakat o nüshada bu zikredilen

meseleler hiç yoktu. Müellifin yaptığı başka bir dikkatsizlik te şudur; talakla ilgisi

olmayan bir meseleyi, icare konusuyla alakalı bir meseleyi talak bölümünde zikretmiş.

133

Bu söylediklerimiz eserin Osmanlıca metniyle alakalı olan yönleriydi ayrıca Arapça

metinlerle alakalı da birçok sıkıntı var, şimdi onları da kısaca zikredelim.

Müellif, verilen fetvalara kaynak gösterilen Arapça ibareleri naklederken bazı

eksiklik ve yanlışlıklar yapmış. Müellif, bazı meselelere sadece “olur veya olmaz”

diyerek cevap vermiş, ancak bu cevaplara dayanak olacak delilleri zikretmeyerek ve

mezhebin ana kitaplarına atıfta bulunmadan kaynak göstermemiş. Ayrıca müellif, bazı

kaynak gösterdiği metinleri (mulahhasan) diyerek özet olarak naklettiğini ifade ediyor.

Ancak bununla beraber o, birçok yerde meseleyi özetlediğini söylemeden özetleyerek

naklediyor. Başka bir sıkıntı da, müellif, birçok örnekte kaynak olarak gösterdiği metnin

bölümünü, fasıl numarasını, bab ismini vermiş ancak her zaman aynı şeyi yapmamış,

sadece kitap ismi ve bölümünü söylemiş, fasıl numarasını ve bab ismini zikretmemiş,

hatta bazen bölüm ismini, fasıl numarasını zikretmeden sadece eser ismini vermekle

yetinmiş. Yukarda zikredilen sıkıntının bir benzeri sudur, müellif, bazen kaynak olarak

gösterdiği asıl metindeki lafızları zikretmeden ve manayı daraltacak şekilde, bazen de

manayı bozacak derecede nakiller yapıyor. Aynı şekilde müellif, bazı örneklerde

kaynak olarak gösterdiği metinlerin fasıl numarasını, bab ismini yanlış vermiş.

Müellifin eserde zikrettiği metin, kaynak olarak atıfta bulunduğu kitapta bazen olmuyor.

Müellif ya yanlış kaynak gösteriyor ya da asıl metnin lafzını çok fazla değiştirerek nakil

yapıyor olabilir. Başka bir eksiklik te, müellif, kaynak gösterirken genellikle mezhebte

muteber olarak kabul edilen kaynaklara atıfta bulunmaya gayret etmiş, özellikle el-

Bidâye’ye 37,el-Hidâye’ye 30, el-Bahru’r-râik’e 13, Velvâlicî’ye 20 defa atıfta bulunup

bunları kaynak göstermiş, ama bazen rivayet zaafıyla meşhur olan kaynaklara da atıfta

bulunmuş. Örneğin Zâhidî’nin “Gunyetu’l-munye li-tetmîni’l-ğunye” adlı eseri ulema

nezninde rivayet zaafıyla meşhur olmasına rağmen bu esere 13 kere atıfta bulunup

kaynak göstermiş. Ayrıca Kâdıhan’ı 39 ve ez-Zahîra’yı 25 defa kaynak olarak olarak

göstermiş. Bu iki eser, fetva kitabı şeklinde konuları mesele mesele anlatıp örnek

vermek suretiyle ele almışlardır. Müellifimiz diğer kitaplara nazaran kaleme aldığı

eserle şekil itibarıyla aynı özellikleri taşıyan bu iki kitaba daha fazla atıfta bulunup

bunları kaynak olarak göstermiş ve Kâdıhan’daki örneklere baktığımızda neredeyse

oradaki meseleler ve cevapları Yahya Efendi’nin fetva kitabındakiyle aynı. Buradan şu

sonucu çıkarabiliriz; Kâdıhan’nın yazıldığı dönem olan miladi 1180 yıllarıyla Fetavâ-yı

Yahya Efendi’nin yazıldığı miladi 1660 yılları arasında uzun bir süre olmasına rağmen

ve iki dönemin dilleri ve toplumsal yaşantıları birbirinden farklı olduğu halde, bu iki

dönemde de talak ile ilgili sıkıntıların aynı olduğunu görüyoruz, dememiz mümkün

134

olabilir. Müellif, bazen de verilen fetvanın açıklamasını herhangi bir kaynağa işaret

etmeden, kitap veya kişi adı zikretmeden yapıyor, bu durumda o zikredilenleri,

mezhebin görüşü olarak değil de onları, müellifin kendi görüşüymüş gibi algılamak

mümkün oluyor. Burada çok önemli bir noktaya dikkat çekmek lazım. Bu Arapça

açıklamaları Şeyhulislam Yahya Efendi yapıyor, müellif de bu kaynakları ve gerekli

izahı Yahya Efendi’nin diliyle naklediyorsa, şöyle bir çelişki meydana geliyor; Müellif,

bu yaptığı açıklamaları ya Yahya Efendi’den bağımsız olarak onun işaret etmediği

şeyleri ve açıklamaları eserde zikrediyor ya da bu zikredilenler Yahya Efendi’nin işaret

ettiği şeyler olduğu halde müellif bunları Yahya Efendi’ye nispet etmiyor. Eğer birinci

durum geçerliyse eseri kaleme alan kişi Arapça bölümlerin hepsini kendisi eklemiştir ki

bu durumda kendisinin de fetva verecek derecede bir güce sahip olduğunu düşünmemiz

icap eder. Çünkü fetvaya dayanak olacak delilleri zikretmek herkesin yapabileceği bir iş

değildir. Durum böyleyse müellifin, “bu açıklamaları ben Yahya Efendi’den bağımsız

olarak yapıyorum” diye bir açıklama yapması gerekirdi, ama bu açıklamayı da

yapmamış. Ya da müellif Yahya Efendi’nin dediklerini aynen yazıya aktarıyor. Bizim

kanaatımız gerekli Arapça açıklamaları müellifin kendisinin yapmış olacağı üzerindedir,

çünkü eserde metin yazımı ve muhtevasıyla ilgili birçok eksiklikler var. Böyle

olmasaydı Şeyhulislam Yahya Efendi bu yazılanları kontrol ederdi diye düşünüyoruz.

Bu söylenenler sonucunda, eseri telif eden zatın Yahya Efendi’nin vefatından sonra

sadece fetvaların olduğu Osmanlıca bölümü alıp daha sonra kendisinin Arapça

açıklamaları yapmış olması, büyük bir ihtimaldir diye düşünüyoruz.

Buraya kadar eseri metin incelemesi ve kaynaklarını tahlil etme yönüyle

değerlendirmeye çalıştık. Buradan itibaren ise araştırmamızın esas amacı olmadığı

halde eserdeki çok dikkat çekici fetvalara, Şeyhulislam Yahya Efendi’nin fetva verirken

en çok nelere dikkat ettiğini ve Osmanlının o döneminde talakla ilgili en çok hangi

sıkıntıların olduğuna kısaca değineceğiz. Şimdi eserdeki meselelerden örnekler vererek

dikkatimizi çeken fetvaları zikredelim.

Bir mesele hakkında fetva verilirken genellikle olayların dış görünüşüne göre

hüküm verilir. Şeyhulislam Yahya Efendi de çoğunlukla olayların zahirine göre fetva

vermiştir ancak bazen, “hükümler zahire göre verilir” kuralının tersine, tarafların

sıkıntılarıyla ilgili olayların dış görüşüne önem vermeyerek, onun daha çok kişilerin

olayın gerçekleştiği andaki niyetlerine göre fetva verdiğini müşahede ediyoruz.

Aşağıdaki meselelerde bunun örneklerini görebiliriz. “Zeyd zevcesi Hind’e gazap edüp

var yıkıl git deyup elinden yapışıp taşraya kosa Hind Zeyd’den mübâne olur mu?” Bu

135

örneğin zahirine bakınca “var yıkıl git” sözüyle talakın meydana gelmeyeceği aklımıza

gelen ilk şeydir, ancak Şeyhulislam, kişi o sözüyle “boşanmayı diledi ise talak meydana

gelir” şeklinde bir fetva veriyor. Bu konuyla alakalı başka bir örnek te şudur; “Zeyd

zevcesi Hind’e gazâp edüp var sağlıkla bana gerekmezsin dese Hind mübâne olur mu?”

şeklindeki soruya Şeyhulislam, yine kişi, “ Talâk niyet etdi ise olur” diye cevap veriyor.

Bu konuyla alakalı birçok örnek var, onlardan birkaçını daha zikredelim; “Zeyd zevcesi

Hind’e var sağlıkla git demekle Hind boş olmak za’miyle (zannetmek) nefsini Amr’a

tezvîc eylese Zeyd talâk niyet etmediğine yemîn edecek Hind’i tefrîk etdirmeğe kâdir

olur mu? el-Cevâb: Olur.”, “Zeyd Amr’a zevcen Hind’i tatlîk etdinmi dedikde Amr başı

cehenneme gitsun dese Hind Zeyd’den mübâne olur mu? el-Cevâb: Talâk niyet etmişse

olur.” , “Zeyd zevcesi Hind’e esnâ-i müzâkere-i talâkda nikâhını al ve durma hânemden

git deyüp esbâbını (elbiseler) ayırup Hind’i esbâbı ile ondan ihrâc etdikden sonra talâka

niyet etmemişdim dese tasdîk olunur mu? el-Cevâb: Olunur.”, “Birkaç kimesneler

Zeyd’e zevcen Hind’in nafakasını niçin görmezsin dediklerinde Zeyd benim avratım

yokdur dese böyle demekle Hind Zeyd’den mübâne olur mu? el-Cevâb: Olmaz.”, “Ba’zı

kimesneler Zeyd’e zevcen Hind seni istemez tatlîk eyle dediklerinde Zeyd Hind beni

istemezse ben de Hind’den ferâğat etdim dese böyle demekle Hind Zeyd’den mübâne

olur mu? el-Cevâb: Ferâğat etdim demeden niyeti talâk olup beni istemezseden murâdı

canın istemez demek ise bilâ ta’lik (şart koşmak) mübâne olur ta’lik ise şartıyla

mukayyeddir.”, “Zeyd kaynanası Hind’e ba’de’l-yevm senin menziline girersem

zevcem Zeyneb üç talâk boş olsun dedikden sonra Hind menzilini Zeyneb’e hîbe ve

teslîm edüp kendisi çıkdıkdan sonra Zeyd menzile girse Zeyneb üç talâk boş olur mu?

el-Cevâb: Olmaz.” Bu örneklerin hepsinde kişilerin niyetleri dikkate alınarak fetva

verildiğini görüyoruz.

Şeyhulislam’ın görevi, insanlar kendisine gelip ondan dînî bir meseleyle ilgili

fetva istediklerinde, onları aydınlatmak ve dinin kurallarına göre onlara cevap

vermektir. Ancak bu meselelerin cevabını vermek her zaman kolaylıkla olmaz. Bazen

çok çetrefilli sorular gelebilir. O soruların cevapları nasslarda, diğer şerî delillerde, örfi

hukukta olmayabilir. Şeyhulislam, bu durumda çaresi olmayan, örneğin, evlenemeyecek

durumda olan bir kimsenin evlenmesini mümkün hale getirebilecek şerî çözüm ve çare

olabilecek fetvalar verebilmektedir. Bu türlü şerî çözüm ve çarelere her zaman ve kişi

için başvurulmamıştır. Gerçekten bir mazereti olan veyahut bilinçsizce ama saf niyetli

olarak kendisine evlenme engeli çıkaran kişiler için bu yol uygulanmıştır. Ancak daha

sonraları bu şerî hilelerin sınırları genişlemiş ve çok zaman iyi niyetli olmayan kişiler

136

tarafından bu konu suistimal edilmiştir. Yahya Efendi’de, çaresi olmayan kişilerin

sıkıntılarını kaldırmak için bazen şerî hile denilebilecek, bir çıkış yolu bulmaya, bir

çözüm üretmeye yönelik fetvalar vermiştir. Ağağıdaki meselelerde bunun örneklerini

görüyoruz. “Mücerred olan Zeyd fülân fi’li işlersem alup alacağım boş olsun dedikden

sonra ol fi’li işleyüp ba’dehû Amr Hind’i Zeyd’e fudûlî (yetkisiz üçüncü kişi) nikâh

edüp Zeyd dahî fiileyle kabul etdikden sonra ol fi’li yine işlese talâk vâki’ olur mu? el-

Cevâb: Olmaz.” Bu meselede evlenmemeye yemin eden kişinin evlenebilmesi için bir

çözüm, hile-i şer’iyye bulunmaya çalışılmış. “Zeyd dâyini (alacaklı) Amr’a deynimi

sana fülân mahalde edâ etmezsem avratım üç talâk boş olsun dedikden sonra Zeyd Bekr

ile deyn-i mezbûru Amr’a gönderüp Bekr dahî ol mahalde Amr’a teslîm edüp edâ eylese

bizzat edâ murâd etmeyecek avratı boş olur mu? el-Cevâb: Olmaz.”, “Binefsihî da’vâya

mübâşeret (dolaysız, direkt) eder ma’kûlesinden olan Zeyd fülân husûsu Amr’dan da’vâ

edersem avratım üç talâk boş olsun dedikden sonra Zeyd husûs-u mezbûru Amr’dan

da’vâya Bekr’i tevkîl edüp Bekr dahî husûs-u mezbûru Amr’dan da’vâ eylese Zeyd’in

avratı üç talâk boş olur mu? el-Cevâb: Olmaz.”, “Bir karye ahâlisinden Zeyd zevcesi

Hind’e fülân zamanda bu karyeden göçmezsem üç talâk boş ol dedikden sonra ol zaman

gelmeden Hind’i bir talâk ile tatlîk edüp iddeti munkadıye oldukdan sonra ol zaman

gelüp Zeyd karyeden göçmeyüp ba’dehû ol zaman murûr etdikden sonra Zeyd Hind’i

tezevvüc eylese şart-ı mezbûra binâen Hind üç talâk boş olur mu? el-Cevâb: Olmaz.”,

“Zeyd eğer şu iskeleden sefîneye (gemi) binüp deryâya (deniz) sefer edersem avratım üç

talâk boş olsun dedikden sonra Zeyd ol iskeleden sefîneye binmeyüp âhar iskeleden

sefîneye binüp deryâya sefer eylese avratı üç talâk boş olur mu? el-Cevâb: Olmaz.”,

“Zeyd Amr’dan zulmen bir mikdâr ğuruş aldıkda adedini kimesneye söylersen avratın

üç talâk boş olsun mu dedikde olsun deyüp ba’dehû Amr bir taş duvara hitâb edüp ol

ğuruşların mikdârını ve kendinden zulmen alındığını söyledikde beşer istimâ’(işitmek)

eylese talâk vâki’ olur mu ? el-Cevâb: Olmaz.” Bu fetvanın açıklamasında müellif,

komik bir çözüm örneği sunuyor; Adam, kimseye anlatmayacağına dair yemin etse,

akabinde bir duvara konuşarak, ey duvar ben şöyle yaptım sen yapma veya şöyle şöyle

oldu dese, bunu söylemekteki maksadı başkalarına duyurmakta olsa, yeminini bozmuş

olmaz. (ez-Zahîriyye, Eymân, VIII) Bu örneklerin hepsinde talakın meydana gelmemesi

veya evlenmeye engel olan durumun ortadan kalkması için Şeyhulislam’ın çare ve

çözüm bulmaya çabaladığını müşahede etmekteyiz. “Mücerred olan Zeyd zaman ta’yin

itmeden Amr’ın kulu (köle) Bekr’i iştirâ (satmak) edüp katl (öldürmek, dövmek)

etmezsem alup alacağum üç talâk boş olsun dedikden sonra Amr Bekr’i i’tak (azad

137

etmek, hürriyete kavuşturmak) etmekle iştirâ ve katlden ye’s (engel çıkmak) hâsıl olup

ba’dehû Zeyd tezevvüc murâd eylese boş olmamağa mahlas-ı şer’ ne der? el-Cevâb:

Fudûlî nikâh edüp Zeyd fi’leyle kabûl etmek gerekdir.” Evlenme engeli olanların

genellikle fuzuli kişi (yetkisiz üçüncü kişi) tarafından evlendirilmek suretiyle çözüm

bulunmaya çalışılmış.

Yukarıda da ifade edildiği gibi meselelerin çözümü her zaman Kur’an, sünnet ve

diğer asli kaynaklarda olmayabilir. Bu gibi durumlarda fetva vermekle sorumlu olan

kişiler dinin diğer kurallarıyla çatışmayan ve toplumsal bir alışkanlık haline gelmiş

olan, örfe göre de fetva verebilir. Yahya Efendi’nin verdiği fetvalarda da toplumun örf

ve adetini dikkate alarak cevaplar verdiğini aşağıda örneklerde görüyoruz. “Zeyd fulân

fi’li işlersem kelime üzerime olsun deyu şart eylese ol fi’li işledikde zevcesi mutallaka

(boşanmış) olur mu? el-Cevâb: Talâkda müteâraf olıcak olur.”, “Zeyd Amr’dan beşyüz

akçemi aldı deyu da’vâ etdikde Amr senden akçe almış olursam avratım boş olsun

deyüp ba’dehû Amr’ın Zeyd’den akçe aldığı sâbit olsa Amr’ın avratı boş olur mu? el-

Cevâb: Müteâraf üzere olur.”, “ Zeyd firâr (kaçmak) ve ğaybet (kaybolmak) eden Amr

içün Amr’ın kaçdığından haberim varsa avratım üç talâk boş olsun deyüp fil-hakîka

haberi olmayup ba’dehû ehl-i örf Zeyd’i ahz (yakalamak) edüp Amr’ın kaçdığını

bilurum deyu ikrâr ile ve illâ seni katl ederum deyu ikrâh-ı (zorlamak) mu’teber

(geçerli) ile ikrâh edüp Amr dahî mükrehen (zorlanmış halde) ikrâr eylese avratı boş

olur mu? el-Cevâb: Olmaz.”, “ Zeyd fülân fi’li işlersem talâk-ı selâse üzerime olsun

dedikden sonra ol fi’li işlese zevceleri boş olurlar mı? el-Cevâb: Müteâraf üzere biri üç

talâk boş olup Zeyd’e ta’yin etdirilür.”, “Ben dediğim olsun mu demek örf âmillerinde

avratın boş olsun mu demek ma’nâsına müteâraf bir beldede Zeyd medyûn-u Amr’a

eğer on beş güne dek gelüp deynini edâ etmezsen ben dediğim olsun mu dedikde Amr

dahî olsun dedikden sonra on beşinci gün Amr gelüp lâkin Zeyd ğaybet edüp Zeyd’e

deyn-i mezbûru edâ mümkün olmamağla Amr kâdıya varup ahvâlini i’lâm (bildirmek)

etdikde kâdı Zeyd’in tarafından deyn-i mezbûru kabza Bekr’i vekîl nasb edüp Amr dahî

deyn-i mezbûru ol gün Bekr’e def’(vermek, iade etmek) edecek talâk vukûundan halâs

olur mu? el-Cevâb: Olur.” Bu örneklerde, fetvaların, toplumun örf ve adetleri göz önüne

alınarak verildiğini görüyoruz.

Şeyhulislam’a gelen sorulara baktığımızda soruların genelde tartışmalı

konularda olduğunu görüyoruz. Bu ihtilaflı konulara da genellikle Şeyhulislam’ın iki

tarafın evliliklerin devamını sağlaması için kolaylık yolunu seçip karı kocaya olumlu

fetvalar vermektedir. Ancak kadının, kocasının elinde oyuncak olacak bir duruma

138

düşmesine de müsaade edecek bir fetva hiçbir zaman verilmemiştir. Bu konuyla alakalı

olarak talakta ta’lik konularını örnek verebiliriz. Kişiler talakın meydana gelmesini

herhangi bir şeyi şart koşmaya bağlasalar, şart koşulan şeyler oluşunca talak ta hemen

meydana gelmektedir. Halbuki koca herhangi bir şeyi şart koşarken onunla bir işi yapıp

yapmamayı güçlendirmek istemiştir, burada kocanın maksadı her ne kadar boşanmak

olmasa da şart koşulan şeyin meydana gelmesiyle talak ta anında meydana gelmektedir.

Aşağıdaki örneklerde bunları görüyoruz. “Zeyd dâyini Amr’a gelecek cum’a günü

deynimi sana edâ etmezsem helalim haram olsun deyüp ba’dehû ol günde edâ edemese

zevcesine talâk vâki’ olur mu? el-Cevâb: Bâin olur.” , “ Zeyd zevcesi Hind’e üzerine

tezevvüc edersem ve seni âhar diyâra götürürsem üç talâk boş ol dedikden sonra Hind’i

âhar diyâra götürmeyüp Hind’in üzerine tezevvüc eylese Hind üç talâk boş olur mu? el-

Cevâb: Olur.”, “ Zeyd ba’de’l-yevm şarâb ve boza ve arak (bir içki türü) içersem

avratım boş olsun dedikden sonra şarâb içse avratı boş olur mu? el-Cevâb: Olur.”, “

Zeyd zevcesi Hind’e Amr ile söyleşirsen benden üç talâk boş ol dedikden sonra Amr ile

söyleşirse üç talâk boş olur mu? el-Cevâb: Olur.” Bütün bu örneklerde gördüğümüz gibi

ta’lîk-i talak ta maksadın boşanmak olmadığı, bir şeyin olup olmamasını

kuvvetlendirmek olduğu halde, şart koşulan şeylerin meydana gelmesiyle talak ta

meydana geliyor.

Şeyhulislam bazen çok ilginç fetvalar vermiş. Örneğin, kocasının kendisini üç

talak olarak boşağını duyan ancak bunu, mahkemede ispat edemeyen kadının, kocasının

kendisine yaklaşmasını engellemek, zinanın oluşmasını engellemek için kadının

kocasını öldürmesine izin verilen bir fetva var. “Hind zevci Zeyd’den beni tatlîk-i bâin

ile tatlîk etdin deyü da’vâ ve Zeyd inkâr edüp Hind müddeâsını isbat idemese Zeyd

yemin edecek Hind ile ezvâc muâmelesine şer’an kâdir olur mu? el-Cevâb: Olur ammâ

talâk bâin vâki’ ise Hind temkin (güvenmek) etmeyüp zinadan ihtiraz (korunmak)

lazımdır halas (kurtulmak) mümkün olmazsa mutlakan taâmına zehir katmak tecvîz

olunmuştur.” Müellif, verilen bu fetvaya daha önce yazılan bir fetva kitabını kaynak

olarak gösteriyor. O kitapta aynen şu ibare geçiyor; “ el-Fetâvâ da şöyle geçer; kadın,

kocasının kendisini üç talak boşadığını duysa, kadın kocasını öldürmekle kendini

kocasından koruyabilecekse, kocasının kendine yaklaşacağını anladığını an kocasını

öldürebilir. Ancak onu bizzat kendisi değil de ilaç vererek öldürmesi gerekir.(el-Hulâsa,

Kitabu’t-talâk, el-harâm-u ve’l-ibâha)” Biz verilen fetvayı kadının kocasını öldürmek

değilde, kocasının yemeğine uyku ilacı gibi bir şey katıp onu bayıltmak şeklinde telif

edebiliriz. İlginç fetvalardan biri de, hasta karısının yiyeceğini kocasının karşılamasının

139

mecbur olmadığına dair verilen “Zeyd’in zevcesi Hind merîda olsa medâvâtı (yemesi

içmesi) zevci Zeyd üzerine lâzime olur mu? el-Cevâb: Olmaz.” şeklinde bir fetva var,

müellif, bu fetvayı daha önceki bir kitaptan alıntı yaparak açıklama yapıyor. “Hasta

kadının yiyeceklerini kocasının karşılaması gerekli değildir.(ez-Zahîratu’l-Burhâniyye,

Nafaka)” Bu fetva gerçekten çok farklı bir fetva, çünkü normalde koca, evlilikleri

devam ettiği müddetçe karısının bütün ihtiyaçlarını karşılamak zorundadır. Bu soruda

eksik yazılan veya hasta karısının yiyeceğini kocasının karşılamasının mecbur

olmadığına dair verilen bu cevaz için, belirli şartlar olup ta onlar burada zikredilmemiş

olabilir. Ayrıca verilen bu iki fetvada da soruyu soran kişilerin özel durumları olabilir.

Şeyhulislam da bu özel durumlara binaen bu farklı ve ilginç fetvaları vermiş olabilir.

Yoksa o makamda oturan kişi bunların kural dışı ve çok farklı fetvalar olduğunu

bilmektedir.

Verilen fetvalarda kişilerin haklarının korunduğunu görmekteyiz. Örneğin şu

meselede küçük kız çocuğunun hakkının korunmasıyla ilgili bir fetva var. “Hind’i

sağîreyi liebeveyn (anabababir) er karındaşı ve veliyyi akrabı olan Zeyd mehr-i misleyle

(bilirkişilerin belirlediği mehir miktarı, kendisiyle aynı konumda olan kadınların aldığı

mehir miktarı) kufuvvi (denk) Amr’a tezvîc etdikden sonra Hind bâliğa oldukda hıyâr-ı

bülûğuyla nefsini ihtiyâr ve işhâd edüp ba’dehû Amr müddet-i seferi baîd âhar diyarda

sâkin olmağla Hind kendi beldesi kâdısı huzûrunda hîn-i bülûğda ihtiyârını isbât edüp

yedinde kâdî-i mezbûrdan nakl olundukdan sonra nakl-i mezbûru Amr’ın

muvâcehesinde (karşı karşıya olma, yüzyüze görüşme) varup isbâta tarafından Bekr’i

tevkîl Bekr dahî Amr’ın beldesine varup ol beldede kâdısı huzûrunda yedinde olan

naklin vurûdunu bi’l-vekâle şuhûd tarîkeyle Amr’ın muvâcehesinde isbât edecek Hind’i

Amr’dan kâdıya tefrîk etdirmeğe kâdir olur mu?

el-Cevâb: Olur.” Baba ve dedesi dışında bir velisi tarafından evlendirilen küçük

kız çocuğu, büyüdüğünde büluğ muhayyerliğini kullanarak bu nikah akdini

feshedebiliyor. Çocuk küçük diye onun hakkı zayi olup elinden gitmiyor. Verilen bu

fetvayla tarafların biri küçük çocuk ta olsa, onun kişiliğinin yok sayılmadığını, ona

saygı duyulduğunu görmemiz mümkün.

Verilen fetvalarda mezhepte kural olarak var olan hükümlerin, fiilen

uygulanmasına dair fetvaların verildiği görüyoruz. Örneğin sarhoşun talakının geçerli

olduğu ilkesini bizzat verilen fetvalarda görüyoruz. Normalde bu hüküm insanları içki

içmekten sakındırmak için caydırıcı bir kural olarak konulmuştur. Normalde kişinin

yaptığı tasarruflardan sorumlu olması için aklının başında olması gerekir. Sarhoş

140

insanın aklının başında olmadığı ortadadır. Ancak sarhoşun talakının geçerli olduğu

kuralını, verilen şu; “Pencden (bir çeşit içki) sekrânın (sarhoş) talâkı vâki’ olur mu? el-

Cevâb: Olur.” fetva ile uygulamasının da olduğunu bizzat görüyoruz.

Verilen fetvalarda bazen birbirine zıt hükümler ifade eden fetvalar görülüyor.

Örneğin mührehin talakının geçerli olup olmamasıyla ilgili iki farklı fetva var. Şu

meselede; “İkrâh (zorlama) ile olan talâk vâki’ olur mu? el-Cevâb: Olur.” fetvasıyla,

hanefî mezhebindeki genel kurala uygun olarak, mükrehin talakının geçerli olduğu

ilkesine uygun bir fetva verilmiş. Ancak bu fetvanın aksine, şu meselede de; “Zeyd firâr

(kaçmak) ve ğaybet (kaybolmak) eden Amr içün Amr’ın kaçdığından haberim varsa

avratım üç talâk boş olsun deyüp fil-hakîka haberi olmayup ba’dehû ehl-i örf Zeyd’i ahz

(yakalamak) edüp Amr’ın kaçdığını bilurum deyu ikrâr ile ve illâ seni katl ederum deyu

ikrâh-ı (zorlamak) mu’teber (geçerli)ile ikrâh edüp Amr dahî mükrehen (zorlanmış

halde) ikrâr eylese avratı boş olur mu? el-Cevâb: Olmaz.” Mükrehin talakının geçersiz

olduğuna dair bir fetva var, kaynak olarak ta muteber fetva kitaplarından sayılan

“Kadıhan”a atıfta bulunularak “Adam talak lafzını söylemesi için zorlanırsa talak

meydana gelmez(Kâdıhân, Evvelu’l-ikrâh)” şeklinde de bir açıklama yapılıyor. Şu

durumda birbirine zıt iki fetva var ortada, acaba Şeyhulislam niye böyle birbiriyle

çelişen fetvaları verdi? diye aklımıza gelen soruya, şu şekilde cevap vermemiz mümkün

olur. Bu iki sorudaki kişiler, farklı şahışlar ve bunların durumları da farklı olabilir.

Şeyhulislam bunların özel durumlarını bildiği için her birine en uygun fetvayı vermiş

olabilir.

Yukardaki birbirine zıt görünen fetvaların bir örneği de, küçük çocuğa bakma

konusunda annenin, anneannenin, babaannenin bulunmadığı durumlarda teyzenin mi

yoksa kızkardeşin mi daha önce geleceği hakkında iki farklı rivayettir. Müellif, bu iki

farklı rivayeti, farklı kaynaklar göstererek Şeyhulislamın verdiği fetvaları açıklamaya

çalışıyor. Örneğin “Tuhfetu’l-fukahâ” isimli kitaptan alıntı yaparak bu konuda iki farklı

rivayetin olduğunu şu şekilde “Çocuğa bakma hakkı sırasıyla anne, anneanne,

babaanne, bir rivayete göre, kızkardeş sonra teyzedir, başka bir rivayete göre, teyze

kızkardeşten önce gelir. Sahih olan görüşe göre de teyze kızkardeşten daha önce gelir.

(Tuhfetu’l-fukahâ, Hadâna)” şeklinde açıklıyor, ama bununla beraber müellifimiz, fetva

kitabının başka bir yerinde kızkardeşi, teyzenin önüne “Şerhu’t-Tahâvî” isimli kitaba

atıfta bulunarak “Çocuğa bakma konusunda kızkardeş mutlak olarak teyzeden daha

önce gelir.( Şerhu’t-Tahâvî, Hadâna)” kısmını zikredip kızkardeşi teyzenin önüne

geçirmiş. Şimdi bir mesele hakkında iki farklı görüş olduğunda ve müellif de birbirinin

141

zıttı olan görüşleri değişik fetvalarda kullanınca, insanın aklına acaba fetva veren kişiler

kendilerine sorulan sorulara gelişi güzel ve dikkatsiz bir şekilde mi cevap veriyorlar,

diye bir soru gelebilir. Ancak mesele o kadar basit değil çünkü fetva vermeye ehil olan

kişiler bu şekilde dikkatsiz bir biçimde fetva vermiş olamazlar. Bu durumu şu şekilde

açıklayabiliriz; küçük çocuğa bakma konusunda kızkardeş ve teyzeden hangisinin

maddi durumu, ahlaki durumu, merhamet vb. fazlaysa ona verilmesi konusunda bir

genişlik olabilir. Fetva veren kişi de, bu özellikleri, onlardan hangisi taşıyorsa ve o kişi

çocuğa bakmaya daha ehil ise ona verebilir.

Eserdeki fetvaların sorulma sıklığına bakarak o zamanki Osmanlı toplumunun

boşanma ve boşanmanın sonuçları ile ilgili en fazla hangi sorunlarla karşılaşmış olduğu

hakkında bir yorum yapmamız mümkün olabilir. Mesela, en çok soru ta’lik, yani

boşanmayı herhangi bir şartın yerine gelmesine bağlayarak yemin etme konusuyla

alakalı olarak geldiğini görüyoruz. Demek ki o toplumda erkekler bu şart koşma

lafızlarını bilerek veya bilmeyerek çok fazla kullanmışlar diyebiliriz. İkinci en fazla

sorunun geldiği bölüm ise, nafaka, yani boşanmış kadının iddet süresinde ve daha

sonrasında geçimini sağlamak için kendisini boşayan kişiden alacağı para vb. şeyler

hakkında gelmiş. Aynı şekilde o zamanki Osmanlı toplumu boşanmanın sonucunda en

fazla nafaka konularıyla ilgili sorun yaşamışlar diyebiliriz. Yine boşanma sonucunda

ikinci sırada en fazla sorunun olduğu bölüm, küçük çocuğa kimin bakacağı konusunda

gelmiştir, öyleyse boşanmanın sonucunda küçük çocuğa bakma konusunda nafaka

konusundan sonra sıkıntılar çocuğa kimin bakacağı konusunda meydana gelmiştir,

diyebiliriz. Bunun ardından, mesâilu’t-talâk denilen boşanmanın şekli, boşanmanın ric’i

mi bâin mi olduğu, kinayeleri lafızlarla yapılan boşanma, boşanmadan sonra erkeğin

aynı kadınla tekrar evlenmesinin mümkün olup olmadığı gibi meseleleri içine alan

bölüm gelmektedir. En az sorunun ise hul; yani kadının kocasına para verip anlaşma

sonucunda kocanın karısını boşaması, îla; yani kocanın karısıyla cima etmeyeceğine

dair yemin etmesi sonucu meydana gelen durumlar ve lian; yani adam karısının

başkasıyla zina ettiğine dair yemin edip karısıyla lanetleşmesi, aynı şekilde kadının

başkasıyla zina etmediğine dair yemin edip, eğer zina etmiş ise Allah’ın laneti kendi

üzerine olmasını dilemesi şeklindeki bir merasim sonucu meydana gelen boşanma şekli

hakkında gelmiştir. Öyleyse o zaman diliminde yaşayan Osmanlı toplumu en az hul, îlâ

ve lian konularında sıkıntı yaşamışlar diyebiliriz. Elbetteki yaptığımız bu değerlendirme

kesin bir yargı ifade etmiyor, ama soruların gelme sıklığına bakıp böyle bir

değerlendirme yapma imkanımız var.

142

Biz bu kıymetli yazma eseri incelerken öncelikli olarak eserin metin yönüyle

incelemesini ve zikredilen kaynakların tahlilini yapmaya çalıştık. Bununla beraber

eserdeki fetvaları şekil itibariyle değilde muhteva itibariyle düşündüğümüzde yani

boşanmayla ilgili hangi tür sıkıntılar daha fazla yaşanmış olduğunu, bununla beraber

Şeyhulislam’ın fetva verirken en çok hangi konuları göz önüne almış olduğunu,

dikkatimizi çeken ilginç fetvaları vb. kısaca zikrettik. Ve bunların sonucunda Osmanlı

toplumunun o zaman dilimindeki boşanma ve boşanma sonrası yaşamlarıyla ilgili bilgi

sahibi olduk. Ve bu bilgiler sonucunda onların toplum yapısı hakkında elimize ipuçları

geçti. Biz bu çalışmayı yapmakla o zaman dilimiyle ilgili araştırma yapacak

sosyologlara bir bakıma da veri sunmuş oluyoruz.

Eseri incelemekle elde ettiğimiz faydalardan biri de Hanefi fıkıh tarihindeki

gelişmeleri, ilk dönemde yazılan kitaplarla Osmanlının bu döneminde yazılan kitaplar

arasında bir farklılık olup olmadığını, bir gelişmenin olup olmadığını anlama konusunda

ve onları birbirleriyle karşılaştırma yapma imkanı sunacak olmasıdır. İncelediğimiz bu

eser konuları inceleme ve açıklama açısından kendisinden daha önce kaleme alınan

fetva kitaplarına benzemektedir. Eserde, fetva verildikten sonra o fetvanın dayanağı

zikredilerek kitap ismi, bölüm ve fasıl numarası veriliyor. Bu yönüyle kendisinden çok

önceleri kaleme alınan ve çok meşhur bir fetva kitabı olan “Kâdıhan” isimli eserden

ayrılmakta ve bir adım onun önüne geçmekte, çünkü “Kâdıhan” da fetva verildikten

sonra o fetvanın nereden alındığına işaret edilmiyor. Bu açıdan Yahya Efendi’nin bu

eseri “Kâdıhan”a göre bir ilerleme kaydetmiştir. Ayrıca böyle bir eserin atalarımız

Osmanlılar tarafından meydana getirilip Hanefi fıkıh literatürü içinde zikredilmesi

bizler için bir gurur vesilesidir.

143

KAYNAKÇA

AKGÜNDÜZ, Ahmed, (1990), Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, İstanbul,

Fey Vakfı Yayınları.

AKSOY, Mehmet, (1998), Şeyhulislamlıktan Bugüne Şeyhulislamlıktan Diyanet İşleri

Başkanlığına Geçiş, Köln, Önel Yayınevi.

ÂLİM b. el-ALÂ, Ferîduddîn (1990), (v.768/1384), et-Tatarhâniye, Pakistan, İrâdetu’l-

Kur’ânî ve’l-Ulûmu’l-İslâmiyyeti.

ASLAN, Nasi, (2005), İslam Hukukunda Yargılama Etiği ve İlkeleri, Ankara, Avrasya

Yayınları.

ATAR, Fahrettin, (1999), İslam Adliye Teşkilatı, Ankara, Diyanet İşleri Başkanlığı

Yayınları.

_________, “Fetva”, DİA, c.XII, s.487-488.

BALTACI, Cahit, (1976), 15. ve 16. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul, İrfan

Matbaası.

BİLMEN, Ömer Nasuhi, (1967), Hukuku İslamiyye ve Istılahatı Fıkhıyye, İstanbul,

Bilmen Yayınevi.

BUHÂRÎ, Ebû Bekr Zahîruddîn Muhammed b. Ahmed b. Ömer (ts.), (v.619/1222), el-

Fetâva’z-Zahîriyye, (yazma) Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi,

Demirbaş no: 144.

BUHÂRÎ, İftihâruddîn Tâhir b. Ahmed b.Abdurreşid (ts.), (v.482-542/1090-1147),

Hulâsatu’l-Fetâvâ, (yazma), Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi,

Demirbaş no: 2522.

ERDOĞAN, Mehmet, (2005), Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Ensar

Yayınları.

FERĞÂNÎ, Fahruddîn Hasan b. Mansur b. Mahmud el-Uzcendî (h. 1310),

(v.592/1196), Kâdıhân, Beyrut, Dâru İhyâu’t-Turâsi’l-Arabiyye.

HASSÂF, Ebû Bekr Ahmed b. Ömer eş-Şeybânî (1994), (v.181-261/797-864), Edebu’l-

kâdî, Beyrut, Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye.

İBNÜ’L-HUMAM, Kemâluddîn Muhammed b. Abdulvahîd b. Abdulhamîd b. Mesud

el-Humam es-Sivâsî el-İskenderî, (h.1315), (v. 790-861/1388-1457),

Fethu’l-Kadîr, Beyrut, Matbaatu Mustafa Muhammed.

144

İBN MÂZE el BUHÂRÎ, Burhânuddîn (Burhânu’ş-şerîa) Mahmud b. Ahmed b.

Abdulaziz b. Ömer, (2003), (v.615/1219), el-Muhîtu’l-Burhânî, Beyrut, Dâru

İhyâu’t-Turâsi’l-Arabiyye

İBN NUCEYM, Zeynuddîn (Zeynelâbidîn) b. İbrahim b. Muhammed b. Nuceym el-

Mısrî, (1993), (v. 926-970/1519-1562), el-Bahru’r-râik, Beyrut, Dâru’l-

Ma’rife İlmiye Salnamesi, İstanbul, 1334, s.304.

İPŞİRLİ, Mehmet, “Minkârizâde Yahya Efendi” md. DİA, c. XXX, s.114.

KÂTİP ÇELEBİ, (1941), Keşfu’z-zunûn, İstanbul, TTK Yayınları.

KÂSÂNÎ, Alâuddîn Ebûbekr b. Mesud b. Ahmed el-Kâsânî (1986), (v.5871191),

Bedâiu’s-Sanâi, Beyrut, Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye.

MERĞÎNÂNÎ, Ebu’l-Hasan Burhânuddîn Ali b. Ebûbekr b. Abdulcelil el-Ferğânî el-

Merğînânî er-Riştân (ts.), (v.593/1197), el-Bidâye, Beyrut, Şeriketu Dâru’l-

Erkâm.

_________, (ts.), el-Hidaye, Beyrut, Şeriketu Dâru’l-Erkâm.

MEVSILÎ, Ebu’l-Fadl Mecmuddîn Abdullah b. Mahmud b. Mevdûd b.Mahmûd (1996),

(v. 599-683/1203-1284), el-İhtiyar li ta’lili’l-muhtar, İstanbul, Çağrı

Yayınları.

MOLLA HÜSREV, Muhammed b. Ferâmuz b. Ali (h.1329), (v.886/1480), ed-

Düreru’l-hükkâm fî şerh’i ğureri’l-ahkâm, İstanbul, Derseadet.

NAGÎB, Ahmed b. Muhammed Nasîruddîn, (2001), el-Mezhebu’l-Hanefiyye, Riyâd,

Mektebetu’r-Rüşd.

ÖZEL, Ahmet, (1990), Hanefî Fıkıh Alimleri, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.

SERAHSÎ, Ebû Bekr Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed, Şemsu’l-Eimme es-Serahsî.

(2001), (v.400-483/1009-1090), el-Mebsût, Beyrut, Dâru’l-Kütübü’l-

İlmiyye.

ŞEYBÂNÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. el-Hasan b.Ferkad (ts.), (v. 132-189/749-805)

Câmiu’s-sağîr, Beyrut, Âlemu’l-Kütüb.

ŞEYHÎ, Mehmed Efendi, (1989), Şakâik-i Nu’mâniyye ve Zeyilleri, (Haz: Abdülkadir

Özcan), İstanbul, Çağrı Yayınları.

USRÛŞENÎ, Mecduddîn Muhammed b. Mahmud b. Hüseyin (1986), (v.632/1234),

Ahkâmu’s-sığâr, Kahire, Dâru’l-Fadîle.

UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, (1965), Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Ankara,

Türk Tarih Kurumu Yayınları. 2. baskı,

_________, (1982), Osmanlı Tarihi, Ankara, TTK Yayınları.

145

VELVÂLİCÎ, Ebû’l-Feth Zahîruddîn Abdurreşîd b. Ebî Hanîfe b. Abdurrezzâk (2003),

(v. 467-540 /1075-1146), Fetâva’l-Velvâlicî, Beyrut, Dâru’l-Kütübü’l-

İlmiyye.

ZÂHİDÎ, Ebu’r-Recâ Necmuddîn Muhtâr b. Mahmud b. Muhammed ez-Zâhidî el-

Ğazmînî, (ts.), (v.658/1260), Gunyetu’l-Munye li Tetmîni’l-Ğunye, (yazma),

Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, Demirbaş no: 806.

146

EK

ORİJİNAL OSMANLICA VE ARAPÇA METİN

1

1

2

77-b

147

3

78-a

4

5

6

7

8

9

10

148

78-b

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

149

79-a

21

22

23

24

25 26

27

150

79-b

28

29

30

31

32

33

34

151

80-a

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

152

80-b

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

153

81-a

55

56

56-b 57

58

59

60

61

62

154

81-b

63

64

65

66

66-b

155

82-a

67

68

69

70

71

72

156

82-b

73

74

75

76

77

78

157

83-a

79

80

81

82

83

84

85

158

83-b

86

87

88

89

90

91

92

159

84-a

93

94

95

96

97

98

99

160

84-b

100

101

102

103

104

105

161

85-a

106

107

108

109

110

111

112

162

85-b

113

114

115

116

117

118

119

163

86-a

120

121

122

123

124

125

126

164

86-b

127

128

129

130

131

132

165

87-a

133

134

135

136

137

138

166

87-b

139

140

141

142

143

144

145

167

88-a

146

147

148

149

150

151

168

88-b

152

153

154

155

156

169

89-a

157

158

159

160

161

162

163

170

89-b

164

165

166

167

168

169

170

171

90-a

171

172

173

174

175

176

177

172

90-b

178

179

180

181

182

183

173

91-a

184

185

186

187

174

91-b

188

189

188-b

190

189-b

191

193

192

175

194

195

196

197

198

199

92-a

200

176

92-b

201

202

203

204

205

200

206

177

213

212

93-a

209

210

211

208

200

207

214

178

93-b

215

215-b

216

217

218

219

220

179

94-a

223

225

224

226

227

222

221

180

94-b

228

231

232

235

233

234

229

230

181

95-a

236

239

240

241

242

243

244

245

237

238

182

95-b

249

250

252

251

248

247

253

246

183

96-a

256

257

258

260

259

255

254

184

266

264

267

263

261

265

262

96-b

185

97-a

270

268

269

272

271

273

186

277

279

278

276

275

97-b

274

187

283

285

286

288 289

280

287

281

290

284

282

98-a

188

294

295

291

296

293

292

98-b

189

297

299

301

298

300

303

302

99-a

190

304

305

303

306

308

307

309

99-b

310

191

311

100-a

312

313

315

314

316

192

317

100-b

319

318

320

321

322

323

193

330

329

328

327

326

325

324

101-a

326-b

194

331

333

332

336

334

335

101-b

195

339

340

344

341

343

338

337

102-a

342

345

196

347

348

350

349

351

352

353

354

346

102-b

197

356

357

358

361

360

359

355

103-a

198

103-b

362

363

364

366

367

368

365

199

370

369

104-a

373

371

372

374

375

376

377

378

200

104-b

201

ÖZGEÇMİŞ

Kişisel Bilgiler :

Adı Soyadı : Mehmet KOÇ

Doğum Tarihi : 25. 01. 1977

Medeni Durumu : Evli

Telefon : 0 (544) 874 87 88

Eğitim Durumu :

Yüksek Lisans

2002-2008 Çukurova Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı

Lisans

1997-2002 Ç.Ü. İlahiyat Fakultesi

Lise

1993-1996 Adana İmam-Hatip Lisesi

Yabancı Dil :

Arapça, İngilizce

İş Durumu :

2003-2004 İmam-Hatiplik Çermik/ Diyarbakır

2004-2005 Vaizlik İmamoğlu/ Adana

2005- Diyanet İşleri Başkanlığı Selçuk Eğitim Merkezi

Müdürlüğünde uzun süreli hizmetiçi eğitim kursunda kursiyer

Documents

T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM ... · 2019-05-10 · Sheikh’ul-Islam Minkarizade Yahya Efendi’s views about family law, fixing the