Bashkimi Europian

T njohim

Europn!

Kt broshur n gjuhn shqipe dhe angleze si dhe shpjegime t tjera m t hollsishme mund ti gjeni n ec.europa.eu/com/publicationshttp://smei3.mie.gov.al/en/pages/Homehttp://integrimi.gov.al/

Komisioni EuropianDrejtoria e Prgjithshme pr KomunikiminPublikimet 1049 BrukselBELGJIK

Botimi n gjuhn shqipe u prgatit n kuadr t projektit t asistencs teknike SMEI 3 Mbshtetje pr Procesin e Integrimit Europian faza III, financuar nga Bashkimi Europian (IPA 2010).

Ilustrimet: Birte Cordes dhe Ronald Khler

LuksemburgZyra e Publikimeve t Bashkimit Europian, 2013

ISBN 978-92-79-32925-8doi:10.2775/3158

44 fq. [21.0 x 29.7 cm] shtojca [10.5 x 14.8 cm]Bashkimi Europian, 2012Riprodhimi sht i autorizuar

Printuar n Shqipri

1

T njohim Europn!

Prshndetje! Mirsevini n Europ!

Ne vijm nga vende t ndryshme dhe flasim gjuh t ndryshme, por ky kontinent sht shtpia jon e prbashkt.

Ejani me ne ta zbulojm Europn s bashku! Ky do t jet nj rrugtim plot aventura n koh dhe n hapsir, ku do t gjeni shum gjra interesante.

Gjat ktij rrugtimi, kontrolloni veten pr t par se sa keni msuar. Pr ta br kt, shkoni n faqen ton t internetit europa.eu/kids-corner, ku do t gjeni lojn T zbulojm Europn si dhe shum gjza dhe lojra t tjera mbi Europn.

N shkoll bni zbulime t tjera! Krkoni nga msuesi juaj tju flas m shum pr seciln nga temat n kt libr. Pastaj, bni hulumtime m t thella n bibliotekn e shkolls ose n internet. Ju madje mund t shkruani edhe nj librth tuajin lidhur me at q keni zbuluar.

Gati? Le tia fillojm!

2

Faqe

Nj kontinent pr tu zbuluar 3

Mnyrat e transportimit 6

Gjuht n Europ 8

Klima dhe natyra 10

Bujqsia dhe blegtoria 13

Deti 15

Rrugtim n koh 19

Dyzet personalitetet m t famshme - shtojca

Rrfimi pr Bashkimin Europian 30

far bn BE-ja 34

BE-ja dhe fqinjt e saj - harta 37

Vendet e Bashkimit Europian 38

Ta gjurmojm Europn! Kuiz 39

Si merren vendimet n BE 40

E nesrmja ... dhe pas saj 42

Referenca t dobishme pr ju dhe msuesin tuaj 44

far prmban ky libr?

3

Michael/Pixelio

Pixelio

Kratos May/Flickr

Mali Elbrus, mali m i lart n Europ

Liqeni Gjeneva n Alpe.

Liqeni Saimaa, n Finland.

Europa sht nj nga shtat kontinentet e bots. Kontinentet e tjera jan Afrika, Amerika Veriore, Amerika Jugore, Antarktiku, Azia dhe Australia/ Oqeania.

Europa shtrihet nga Arktiku n veri deri n detin Mesdhe n jug, si dhe nga Oqeani Atlantik n perndim deri te Malet Urale (Rusi) n lindje. Ka shum lumenj, liqene dhe vargmale. Harta n faqen 4 tregon emrtimet e disa prej lumenjve, liqenjve dhe vargmaleve m t mdha.

Mali m i lart n Europ sht Mali Elbrus, n malet e Kaukazit, n kufirin midis Rusis dhe Gjeorgjis. Maja e tij arrin 5.642 metra mbi nivelin e detit.

Mali m i lart n Europn Perndimore sht Mont Blanc, n Alpet n kufirin midis Francs dhe Italis. Maja e tij arrin n n 4.800 metra mbi nivelin e detit.

Po ashtu, n Alpe gjendet edhe liqeni i Gjenevs, liqeni m i madh n Europn Perndimore. Ky liqen shtrihet midis Francs dhe Zvicrs, ka nj thellsi maksimale prej 310 metrash, dhe prmban rreth 89 trilion litra uj.

Liqeni m i madh n Europn Qendrore sht Balatoni n Hungari. Ky liqen sht 77 kilometra i gjat dhe mbulon nj siprfaqe prej 600 kilometrash katrore (km2). Europa veriore ka liqene edhe m t mdhenj, duke prfshir liqenin Saima (Saimaa) n Finland (1.147 km2) dhe Venern (Vnern) n Suedi (m shum se 5.500 km2). Liqeni m i madh n Europ sht liqeni Ladoga. Ky liqen gjendet n Rusin veri-perndimore, dhe sht liqeni i 14-t pr nga madhsia n bot. Siprfaqja e tij shtrihet n 17.700 km2.

Nj kontinent pr tu zbuluar

4

D E T I N O R V E G J E Z

D E T I V E R I U T

D E T I I Z I

LiqeniSaima

O Q E A N I AT L A N T I K Kana

li Anglez

D E T I ME S D H E

Malet Kaukaze

Dvina Perndimo

re

Malet U

rale

Bjes

hkt

Kolen

DETI

BALT

IK

Pirinejet

LiqeniLadoga

LiqeniOnega

LiqeniVenern

LiqeniBallaton

Tagus

LiqeniGeneva

Mali Blanc4808m

Loire

Rajna

Elbe

Danubi

Vistula

Dnieper Vol

lga

Mali Elbrus5642m

A l pe t

Kontinenti i Europs

5

Pixelio

Flickr

Fridmar Damn/Corbis

Delta Danubiane,

Rumani.

Lugina e Luares sht e famshme

pr kshtjellat e saj t bukura.

Nj anije ngarkuese

udhton n Rajna.

Nj nga lumenjt m t gjat t Europs sht Danubi. Ky lum buron n rajonin e Pyllit t Zi t Gjermanis, rrjedh n drejtim t lindjes prmes Austris, Sllovakis, Hungaris, Kroacis, Serbis, Bullgaris, Moldavis dhe Ukrains deri n Rumani, ku formon nj delt n brigjet e Detit t Zi. Gjatsia e prgjithshme e ktij lumi sht rreth 2.850 km.

Lumenjt e tjer t mdhenj jan Rini (rreth 1.320 km i gjat), Elba (rreth 1.170 km), si dhe Luara dhe Vistula (s bashku m shum se 1.000 km). A mund ti gjeni n hart?

Lumenjt e mdhenj jan shum t dobishm pr transportimin e mallrave t ndryshme. Mallra t ndryshme ngarkohen n lundra, q i transportojn ato npr lumenj prej porteve detare dhe qyteteve t Europs n brendsi t territorit.

6

Is

tock

Colin Garratt/Corbis

Folkestone

Calais

Folkestone

Calais

Raketa e Stefensonit.

Trenat Eurostar n stacioninSt Pancras (Londr).

Duke udhtuarA e keni ditur se hekurudhat jan zbuluar n Europ? Ato jan zbuluar n Angli nga Xhorxh Stivenson (George Stephenson), i cili zbuloi trenin e par t udhtarve n vitin 1825. Lokomotiva e tij m e famshme sht quajtur Raket, dhe ka arritur shpejtsin prej m shum se 40 kilometra n or (km/h) q ka qen nj shpejtsi shum e madhe n ato koh.

Sot, trenat elektrik t shpejtsis s lart dallojn shum nga lokomotivat e para me avull. Trenat e sotm jan shum t rehatshm, dhe lvizin me shpejtsi deri n 330 km n or n binar t posam. Hekurudha jan duke u ndrtuar gjithnj e m shum n mnyr q njerzit t ken mundsin t udhtojn shpejt prej nj qyteti n nj qytet tjetr t madh t Europs.

Rrugt dhe hekurudhat nganjher duhet t kalojn npr vargmale, lumenj t gjer apo edhe nn dete. Rrjedhimisht, inxhiniert kan ndrtuar ura dhe tunele shum t gjata. Tuneli m i gjat rrugor n Europ sht tuneli Laerdal n Norvegji, midis qyteteve t Bergenit dhe Oslos. Ky tunel sht m shum se 24 km i gjat dhe sht hapur n vitin 2000.

Tuneli m i gjat hekurudhor n Europ sht tuneli anell (Channel). Npr kt tunel kalojn nn det trenat e shpejtsis s lart Eurostar, t cilt prshkojn rrugn midis qytetit Kale (Calais), n Franc dhe Folkston (Folkstone), n Angli. Ky tunel sht m shum se 50 km i gjat.

7

Je

an-P

ierr

e Le

scou

rret

/Cor

bis

Ura m e lart n bot MillauViaduct (Franc).

Aeroplani m i madhn bot pr pasagjer Airbus A380.

Aeroplani m i shpejt pr pasagjer i ndrtuar ndonjher, Konkordi

Ura m e lart n bot (245 metra e lart) sht Viadukti Millu (Millau Viaduct) n Franc, e cila sht hapur n vitin 2004.

Dy nga urat m t gjata n Europ jan rruga Oresund dhe ura hekurudhore (16 km e gjat) midis Danimarks dhe Suedis, si dhe ura n rrugn Vasko da Gama (m shum se 17 km e gjat) mbi lumin Taugus n Portugali. Ura Vasko da Gama ka marr emrin e nj zbuluesi t famshm, pr t cilin mund t lexoni n kapitullin Udhtim n koh.

Njerzit udhtojn npr Europ edhe me aeroplan sepse udhtimi me aeroplan sht m i shpejt. Disa nga aeroplant m t mir n bot prodhohen n Europ, pr shembull, Airbusi. Vendet e ndryshme t Europs prodhojn pjes t ndryshme t Airbusit, dhe pastaj ekipi i inxhinierve monton gjith aeroplanin.

Aeroplani m i shpejt i udhtarve i prodhuar ndonjher, Konkordi, sht projektuar nga nj ekip i inxhinierve francez dhe britanik. Konkordi ka fluturuar me shpejtsi prej 2160 km/h, dy her m shpejt se shpejtsia e zrit dhe e ka kaluar Oqeanin Atlantik n m pak se tre or! (pr shumicn e aeroplanve nevojiten tet or.) Konkordi bri fluturimin e tij t fundit n vitin 2003.

M t shpejta se do aeroplan jan raketat kozmike, si sht Ariana, nj projekt i prbashkt i disa vendeve europiane. Njerzit nuk udhtojn n raketn Ariana; ajo prdoret pr

drgimin e satelitve q nevojiten pr rrjetet televizive dhe t telefonis celulare , pr krkime shkencore dhe t tjera. Shumica e satelitve t bots tani drgohen

prmes ktyre raketave europiane.

Suksesi i Konkordit, Airbusit dhe Arians tregon se mund t arrihet kur vendet europiane bashkpunojn.

8

Popujt e Europs flasin shum gjuh t ndryshme. Shumica e ktyre gjuhve u prkasin tri grupeve apo familjeve t mdha t gjuhve: gjermanike, sllave dhe latine.

Gjuht n secilin grup kan ngjashmri me familjen e gjuhs s tyre mbasi kan prejardhje nga paraardhs t prbashkt. Pr shembull gjuht romake rrjedhin nga gjuha latine gjuh kjo e folur nga romakt.

Ja se si thuhet mirmngjes apo tungjatjeta n disa prej ktyre gjuhve

Gjuht n Europ

Gjermanike

Daneze God morgen Holandeze Goedemorgen Angleze Good morning Gjermane Guten Morgen Suedeze God morgon

Romake

Franceze BonjourItaliane BuongiornoPortugeze Bom diaRumune Bun dimineaaSpanjolle Buenos das

Sllave

Bullgare Dobr tro eke Dobr rno Polake Dzie dobry Sllovake Dobr rno Sllovene Dobro jutro

BroodPainBrot

Bread

Pain

Po

Kruh

Brood

Brd

Pane

PainBrot

Ekmek

Maize

9

Nuk sht vshtir t vrehen ngjashmrit midis gjuhve nga e njjta familje. Gjithashtu, ekzistojn edhe gjuh t tjera europiane q jan m pak t ndrlidhura apo nuk jan fare t ndrlidhura me njra-tjetrn.

Ja se si thuhet mirmngjes apo tungjatjeta n disa prej ktyre gjuhve.

N gjuhn e popullit rom, q jeton n shum pjes t Europs, mirmngjes thuhet Lasho dyes.

T msuarit e gjuhve mund t jet nj knaqsi shum e madhe dhe nj gj e till sht e rndsishme n nj kontinent si ky i yni. Shum nga ne knaqen duke shkuar me pushime n vendet europiane dhe duke u njohur me njerzit e atjeshm. Kjo sht nj mundsi shum e mir pr ti praktikuar fjalt dhe fjalit q dim n gjuh t ndryshme.

Flamujt e t gjitha shteteve tBE-s mund ti gjeni n faqen 38.

Baske Egun on

Bretone Demat

Katalunase Bon dia

Estoneze Tere hommikust

Finlandeze Hyv huomenta

Galike (Skoceze) Madainn mhath

Greke Kalimera

Hungareze J reggelt

Irlandeze Dia dhuit

Letoneze Labrt

Lituaneze Labas rytas

Malteze L-Godwa t-Tajba

Uellsiane Bore da

Chleb

Leib

Kenyr

Il-obaBread

Chlb

Pine

Brot

Brot

Duona

Brd

LeipBrd

Pan

Chlieb

Arn baile Bread

10

Klaus Hackenberg/Corbis

Arinjt ngjyr kafe europian jetojn n male ku e kalojn dimrin

n gjum.

Dhelpra e Arktikut ...

... dhe bufi i dbors jan maskuar mir.

Pjesa m e madhe e Europs ka nj klim t but, as shum t nxeht dhe as shum t ftoht. Vendet m t ftohta jan n veriun e largt dhe n malet e larta, ndrsa vendet m t ngrohta jan n jugun e skajshm dhe n juglindje.

Moti sht m i ngroht dhe m i that n ver (prej qershorit deri n shtator) dhe m i ftoht n dimr (prej dhjetorit deri n mars).

Vera m e nxeht n Europ ishte n vitet 2003 dhe 2006. A sht kjo nj shenj se klima po ndryshon? Ndryshimi klimatik sht problem botror q mund t zgjidhet vetm nse t gjitha vendet bashkpunojn.

Prballimi i dimrit

Shtazt e egra n rajonet e ftohta zakonisht kan gzof apo pupla t trasha pr t mbajtur ngrohtsin. Gzofi i tyre mund t jet edhe i bardh pr tu kamufluar n bor. Disa nga kto shtaz e kalojn dimrin n gjum pr t ruajtur energji. Kjo quhet rnie n gjum ose n letargji.

Klima dhe natyra

11

Aleaim

age

Edhe flamingot vijn n Europ n pranver.

Vera sht e kndshme n livadhet malore.

Shum lloje zogjsh ushqehen me insekte, gjallesa t vogla ujore apo me ushqime t tjera q nuk mund t gjenden leht gjat muajve t ftoht t dimrit. Kshtu q kta zogj gjat vjeshts fluturojn n jug dhe nuk kthehen deri n pranver. Disa madje fluturojn me mijra kilometra prgjat Detit Mesdhe dhe shkrettirs s Saharas pr t kaluar dimrin n Afrik. Ky fluturim stinor quhet shtegtim.

Knaqsia e pranvers dhe vers

Kur vjen pranvera n Europ (prej marsit deri n maj), moti bhet m i nxeht. Bora dhe akulli shkrihen. Peshqit e vegjl dhe larvat e insekteve jetojn n prrenj dhe pellgje. Zogjt shtegtar kthehen pr ti ndrtuar folet dhe pr t rritur t vegjlit e tyre. Lulet elin, ndrsa blett bartin polenin prej njrs bim n tjetrn.

Pemt vishen me petkun e ri t gjelbr, i cili trheq dritn e diellit dhe shfrytzon energjin e tij pr ta rritur pemn. N vendet malore, blegtort e drgojn bagtin n livadhe, ku tani ka bar t njom me bollk.

12

Peter Bohot/Pixelio

T

he ir

ish

imag

e co

llect

ion/

Corb

is

Grerzat i duan frutat gjithashtu!

Zvarranikt plqejn motin e ngroht.

Ketrat grumbullojn lajthit si ushqim gjat dimrit.

Vjeshta i vesh pemt me ngjyra.

Kafsht gjakftohta, si jan zvarranikt, gjithashtu kan nevoj pr diell. Gjat vers, posarisht n Europn jugore, shpesh mund t shihni hardhuca, duke u ngrohur n diell, si dhe mund t dgjoni cicrimin e karkalecave dhe gjinkallave.

Vjeshta: koh e ndryshimit

N vern e vonshme dhe n vjesht, ditt sa vijn e shkurtohen, ndrsa nett bhen m t ftohta. Shum fruta t shijshme piqen n kt koh t vitit dhe bujqit merren me vjeljen e tyre. N vjesht, piqen edhe arroret, ndrsa ketrat i mbledhin dhe i ruajn pr dimr.

N vjesht shum drunj zhvishen nga petku i tyre i gjelbr sepse nuk ka diell t mjaftueshm pr ti mbajtur n jet gjethet. Ata gradualisht ndryshojn ngjyrn prej t gjelbrs n nuanca t t verdhs, t kuqes, t ngjyrs s arit dhe t gshtenjs. Gjethet e rna kalben, duke ushqyer kshtu dheun pr brezat e ardhshm t bimsis.

Ky cikl vjetor i stinve dhe ndryshimi q vjen me t, e bjn natyrn e Europs, t bukur dhe shum e larmishme.

13

Ky rrush do t bhet ver e kuqe

Kulturat n vendet e thata kan nevoj pr ujitje.

N malet e larta dhe n veriun e skajshm t Europs, zhvillimi i bujqsis dhe i blegtoris sht i pamundur pasi atje mbretron i ftoht i madh dhe kulturat e ndryshme bujqsore nuk mund t kultivohen. Mirpo, drurt gjethembajts, si jan pishat dhe llojet e tjera t bredhave mund tu mbijetojn dimrave t ftoht. Kjo sht arsyeja pse vendet m t ftohta n Europ jan t mbuluara nga pyjet halore. Njerzit kan shfrytzuar drurt e ktyre pyjeve pr t br shum gjra, duke filluar nga shtpit dhe mobiljet e deri te letra dhe ambalazhet e ndryshme.

M tej n jug, pjesa m e madhe e toks sht e prshtatshme pr blegtori e bujqsi. N kto toka mund t kultivohen kultura t ndryshme bujqsore, duke prfshir grurin, misrin, panxharsheqerin, patatet dhe t gjitha llojet e frutave e perimeve.

Atje ku ka shum diell dhe shum pak akull (afr Mesdheut, pr shembull), bujqit mund t kultivojn fruta, si jan portokallet, limonat, rrushi dhe ullinjt. Ullinjt prmbajn vaj q mund t shtrydhet dhe t prdoret pr prgatitjen e ushqimit. Nga shtrydhja e rrushit prfitohet lngu, q mund t shndrrohet n ver. Europa sht e famshme pr verrat e veta shum t mira, t cilat shiten n mbar botn.

Bujqit e Mesdheut gjithashtu kultivojn shum fruta e perime t tjera. Domatet, pr shembull, piqen mir nn diellin e viseve jugore, por perimet kan nevoj pr shum uj, kshtu q bujqit n vendet e nxehta dhe t thata shpesh duhet ti ujisin kulturat e tyre. Kjo nnkupton ujitjen e tyre nga ujrat e lumenjve apo nga ujrat nntoksor.

Bujqsiadhe blegtoria

14

S

ylva

in S

aust

ier/

Corb

is

Derrat mund t mbahen brenda n shtpi.

Delet po kullotin n kullota.

Pulat japin vez t cilat prmbajn shum proteina dhe na ndihmojn t jemi t shndetshm.

T jetosh n fshat shtknaqsi pr kdo.

Nj mozaik i fushave n Europ.

Bari rritet shpejt aty ku ka shi t mjaftueshm, edhe nse dheu sht i cekt dhe jo shum pjellor. Shum fermer t Europs mbajn kafsh shtpiake barngrnse, si jan lopt, delet apo dhit. Ato japin qumsht, mish dhe prodhime t tjera t dobishme, si jan leshi e lkura.

Shum fermer po ashtu mbajn derra dhe pula. Kto kafsh mund t mbahen pothuajse gjithkund, sepse ato mund t mbahen n vende t mbyllura dhe mund tu jepet ushqim i posam. Nga pulat nuk prfitohet vetm mishi, por edhe vezt, ku disa ferma prodhojn me mijra vez do dit.

Fermat n Europ jan t madhsive t ndryshme, duke filluar nga ato m t voglat e deri te m t mdhat. Disa ferma kan siprfaqe t mdha, t cilat e lehtsojn korrje-shirjen e drithrave prmes makinerive t mdha bujqsore. Fermat e tjera n vende kodrinore mund t ken siprfaqe t vogla. Muret apo gardhet midis arave ndalojn erozionin e dheut nga errat dhe shiu, dhe po ashtu mund t jen t dobishme pr shtazt e egra.

Shum banor t qyteteve kan dshir t kalojn fundjavn dhe pushimet n fshatrat e Europs, duke u knaqur me pamjet, paqen, qetsin dhe ajrin e pastr. Ne t gjith duhet t bjm do gj q sht e mundur q ta ruajm natyrn dhe ta mbajm t bukur.

Deti

15

P

ixel

io

Bria

n La

wre

nce/

Van

Par

ys

Dou

g Pe

arso

n/Co

rbis

Deti ka formsuar kta shkembinj glqeror.

Nj akullnaj ka gdhendur kt fjord.

Zogu i detit bn folen n shkmbinj, dhe zhytet n uj pr t kapur peshk.

Kodra e rrs Duna du Pyla,m e larta n Europ.

Tufat e lejlekven grykderdhjet e deteve

Nj nga kafsht m t rralla t Europs, foka murg, e cila jeton n Mesdhe.

Europa ka mijra e mijra kilometra bregdet, t cilin natyra e ka formsuar n mnyra t ndryshme. Ky bregdet sht i pasur me brigje shkmbore dhe plazhe me rr apo me guralec t ngjyrave t ndryshme, t formuar nga deti q prplaset n brigjet shkmbore shekull pas shekulli.

N Norvegji, akullnajat kan skalitur bregdetin n lugina t rrpira, t quajtura fjorde. N disa vende t tjera, deti dhe era e grumbullojn rrn n kodra rre apo duna. Duna (Kodra e rrs) m e lart n Europ (117 metra) sht Duna du Pyla, afr Arkashonit (Arcachon) n Franc.

Shum lloje t peshkut dhe t gjallesave t tjera jetojn n detet e Europs. Ato jan ushqim i zogjve dhe i gjitarve t detit, si jan fokat. N derdhjet e lumenjve n det, vin edhe tufa lejleksh pr tu ushqyer me gjallesa q jetojn n balt.

16

S

cott

Barro

w/C

orbi

s

Anijet kontejner sjellin mallra n Europ dhe gjithashtu drgojn nga Europa.

Nj nga anijet m t mdha t udhtarve n bot, Queen Mary 2.

Njerzit dhe detiDeti sht i rndsishm edhe pr njerzit. Mesdheu ka qen aq i rndsishm pr romakt sa q e kan quajtur Mare Nostrum, deti yn. Gjat shekujve t kaluar, europiant kan lundruar n oqeanet botrore, kan zbuluar kontinentet e tjera, i kan hulumtuar ato dhe kan ndrtuar shtpit e veta atje. N kapitullin Nj udhtim n koh mund t gjeni m shum pr kto udhtime t famshme t zbulimit.

Anijet transportuese nga mbar bota sjellin lloje t ndryshme mallrash (shpesh t vendosura n kontejner) n portet e Europs. Ktu, mallrat shkarkohen dhe ngarkohen npr trena, kamion dhe maune. Pastaj, anijet ngarkohen me mallra q jan prodhuar n Europ dhe q do t shiten n kontinente t tjera.

Disa nga anijet m t mira t bots jan ndrtuar n Europ. Aty prfshihet anija Mbretresha Meri 2 (Queen Mary 2) , nj nga anijet m t mdha t udhtarve n bot. Ajo bri udhtimin e saj t par trans-oqeanik n janar t vitit 2004.

17

P.

Die

udon

ne/R

. Har

ding

/Cor

bis

N

atha

lie F

obes

/Cor

bis

P

ixel

io

Europiant hanshum lloje peshqish.Tuna sht nj nga m t mdhenjt!

Nj bark peshkimi hyn n dok n Skye, Skoci.

Kultivimi i salmonit.

Nuk sht gjithmon e nevojshme barka

pr t shkuarpr peshkim.

Zhytje n Mesdhe.

Vendet turistike bregdetare t Europs jan vende t mrekullueshme pr t kaluar pushimet. Atje mund t prjetoni t gjitha llojet e sporteve t ujit, duke nisur q nga srfi dhe lundrimi dhe deri te skit dhe zhytja n uj.

Ju gjithashtu mund t shkoni pr t pushuar, duke br banjo dielli apo duke u lar n det.

PeshkimiPeshkimi ka qen gjithmon i rndsishm pr njerzit n Europ.Qytete t tra jan rritur prreth porteve t peshkimit, ku mijra njerz, kan zn apo kan shitur peshk, pr t siguruar jetesn pr vete dhe familjet e tyre.

Anijet moderne t peshkimit si anijet fabrika zen sasi t mdha peshku. Pr tu siguruar q ne det sht ln nj sasi e mjaftueshme peshku, vendet europiane kan vn rregulla mbi sasin e peshkut q mund t zihet dhe mbi prdorimin e rrjetave, t cilat lejojn daljen e peshqve t vegjl.

Nj mnyr tjetr pr t pasur peshk t mjaftueshm, sht kultivimi i tij. N brigjet e Europs veriore salmoni kultivohet n kafaz t mdhej n det. N t njjtn mnyr mund t kultivohen edhe butakt, si midhjet, molusqet, etj.

18

Mbrojtja e bregdetit t EuropsDetrat dhe brigjet europiane jan t rndsishme si pr peshqit dhe gjallesat detare, ashtu edhe pr njerzit. Kshtu q ne duhet t kujdesemi pr to. Duhet ti mbrojm nga ndotja prej fabrikave dhe qyteteve. Nganjher isternat e nafts psojn aksidente, duke derdhur sasi t mdha nafte n det. Kjo mund t ket pasoja t rrezikshme pr plazhet, si dhe t shkaktoj ngodhjen e mijra zogjve detare.

Vendet europiane jan duke punuar s bashku pr t parandaluar q kto gjra t ndodhin dhe pr tu siguruar q bregdeti i yn t mbetet i bukur edhe pr brezat e ardhshm.

19

Wik

imed

ia

Pikturat parahistorike n shpella n Lascaux, Franc.

Nj mjet guri nga Epoka e Gurit.

Nj spat me kok bronzi.

Nj udhtim n kohGjat mijra vjetve, Europa ka ndryshuar pa mas.Ky sht nj rrfim mbreslns, por i gjat, kshtu q ktu do t prmendim vetm disa gjra kryesore.

Koha e GuritNjerzit e par n Europ kan qen gjuetar dhe grumbullues. N muret e disa shpellave, ata kan br vizatime t mrekullueshme t momenteve t gjuetis. Me kalimin e kohs, ata msuan se si t rrisin kafsht, t kultivojn drithrat dhe t jetojn n fshatra.

Ata kan prdorur gurin pr t br armt dhe mjetet e tyre t puns, si pr shembull duke e mprehur gurin e strallit.

Koha e Bronzit dhe Hekurit si u msua prdorimi i metalitMijra vjet para ers s re (para lindjes s Krishtit), njerzit kan zbuluar mnyrn e prfitimit t metaleve t ndryshme prmes nxehjes s gurve n zjarr. Bronzi, i cili sht nj przierje e bakrit dhe kallajit, ka qen mjaft i vshtir pr prodhimin e mjeteve t puns dhe t armve. Ari dhe argjendi kan qen t but, por shum t bukur, kshtu q prej tyre mund t bheshin stoli.

M von u zbulua nj metal edhe m i fort, hekuri. Por metali m i mir ka qen eliku, i cili ka qen i fort dhe nuk thyhej leht, kshtu q nga ky metal jan prodhuar shpata t cilsis s lart. Mirpo, prodhimi i elikut ka qen mjaft i vshtir, kshtu q shpatat e mira kan qen t rralla dhe t mueshme.

20

M

arie

-Lan

Ngu

yen/

Wik

imed

ia

Kjo vazo Greke e pikturuar me figura t kuqe daton nga

viti 530 p.e.s

Platoni, nj nga mendimtart m t mdhenj t bots.

Greqia antikeprafrsisht prej vitit 2000 deri n vitin200 para ers s re (p.e.r) para lindjes s Krishtit

Para 4000 vitesh, n Greqi njerzit filluan t ndrtojn qytete. Fillimisht, ato jan sunduar nga mbretrit, ndrsa m von rreth vitit 500 p.e.r, qyteti i Athins futi sistemin demokratik, q do t thot qeverisje nga populli, pra n vend t mbretit, burrat e Athins filluan t merrnin vendime prmes votimit. Demokracia shtnj zbulim i rndsishm europian, i cili shtprhapur n tr botn.

Disa nga gjrat e tjera q na kan dhn grekt e vjetr jan:

> Rrfimet e mrekullueshme pr zotat, luftrat dhe aventurat;> Tempujt elegant, statujat e mermerit dhe poaria e mrekullueshme;> Lojrat olimpike;> Teatrot e mirprojektuara dhe shkrimtart e mdhenj, dramat e t cilve shfaqen edhe sot e ksaj dite;> Msuesit, si kan qen Sokrati dhe Platoni, t cilt i msuan njerzit se si t mendojn n mnyr logjike;> Matematicient, si kan qen Euklidi dhe Pitagora, t cilt zbuluan modele dhe rregulla matematikore;> Shkenctart, si kan qen Aristoteli (i cili ka studiuar botn bimore dhe shtazore) dhe Eratosteni (i cili provoi se toka sht nj sfer dhe prcaktoi madhsin e saj).

21

A

lexa

nder

Bar

ti/Pi

xelio

Mozaikt jan br duke pdorur pjes t vogla t gurit, smaltit, qelqit ose t qeramiks dhe

jan prdorur pr t dekoruar ndrtesat.

Nj ujsjells romak q qndron ende sot, Pont du Gard n Franc

Perandoria romakePrafrsisht prej vitit 500 p.e.r deri n vitin 500 t ers s re pas lindjes s Krishtitt

Roma fillimisht ishte vetm nj fshat n Itali. Por romakt ishin shum mir t organizuar, ushtria e tyre ishte shum e mir n luft dhe gradualisht ata pushtuan t gjitha tokat rreth detit Mesdhe. Me kalimin e kohs, perandoria romake shtrihej duke filluar nga Anglia veriore e deri n shkrettirn e Saharas dhe nga oqeani Atlantik deri n Azi.

Ja disa nga gjrat q na kan dhn romakt:

> Rrugt e mira dhe t drejta, q lidhnin t gjitha pjest e perandoris;> Shtpit e bukura me oborre dhe me dysheme n form mozaiku;> Urat dhe ujsjellsat e fort (pr bartjen e ujit n largsi t mdha);> Kubet me maja t rrumbullakta, q i bnin ndrtesat m t forta dhe m t qndrueshme;> Materialet e reja t ndrtimit, si jan imentoja dhe betoni;> Armt e reja, si jan katapultet;> Shkrimtart e mdhenj, si kan qen Ciceroni dhe Virgjili;> Sistemin romak t s drejts, t cilin e prdorin edhe sot shum vende europiane.

22

Vikingt ishin aq detar t mirsa mbrritn edhe n Amerik (por nuk i than askujt).

Mesjeta prafrsisht prej vitit 500 deri n vitin 1500 (e.r.)

Pas rnimit t perandoris romake, pjes t ndryshme t Europs u morn nga popuj t ndryshm. Pr shembull...

Popujt gjermanik

Jo t gjith u vendosen n Gjermani:

> anglt dhe saksont u vendosen n Angli dhe sunduan deri n vitin 1066;

> frankt midis viteve 500 800 pushtuan nj pjes t madhe t Europs, duke prfshir Francn. Mbreti m i famshm i tyre ka qen Sharlemani (Charlemagne);

> gott (vizigott dhe ostrogott) krijuan mbretrit n Spanj dhe Itali;

> vikingt jetuan n Skandinavi. N vitet 800 dhe900 ata lundruan n vende t tjera, duke vjedhur thesar, duke tregtuar dhe duke u vendosur aty ku kishte toka t mira pr bujqsi e blegtori.

Normant

Apo Njerzit e veriut, ishin vikingt q u vendosen n Franc (n zonn q quhet Normandi) dhe n vitin 1066 pushtuan Anglin. Nj tekstile e famshme normane tregon skena nga ky pushtim. Kjo tekstile ruhet n muzeun e qytetit Bajo (Bayeux).

Keltt

Para periudhs romake keltt jetuan n shum pjes t ndryshme t Europs. Sot pasardhsit e tyre jetojn n Bretanj (Franc), Kornual (Angli), Galicia (Spanj), Irland, Skoci dhe Uells. N kto pjes t Europs gjuht dhe kultura kelte jan ende te gjalla.

23

SXC

D

iete

r Sc

tz/P

ixel

io

Kshtjellat mesjetare u ndrtuan pr t mbajtur armiqt jasht.

Arkitektura Gotike ishte nj shpikje e madhe e Mesjets. Kjo sht nj statuj kok ulluku n Katedraln e Milanos.

Pamja e xhamis s madhe mesjetare n Kordoba (Spanj).

Sllavt u vendosn n shum pjes t Europs lindore dhe ishin paraardhsit e popujve t sotm q flasin gjuht sllave, ku prfshihen bjellorust, bullgart, kroatt, ekt, polakt, rust, serbt, sllovakt, sllovent dhe ukrainasit.

Pas vendosjes s magjarve n bazenin e Karpateve n shekujt 9 dhe 10, n vitin 1000 u themelua Mbretria e Hungaris. Pasardhsit e tyre sot jetojn n Hungari dhe n vendet e tjera fqinj.

Gjat mesjets n Europ, mbretrit dhe fisnikt shpesh jan grindur dhe kan pasur luftra t shpeshta (kto kan qen koht kur kalorsit luftonin me parzmore). Pr tu mbrojtur nga sulmet, mbretrit dhe fisnikt shpesh kan jetuar n kshtjella t fortifikuara mir, me mure t trash prej guri. Disa kshtjella kan qen aq t forta sa q kan mbijetuar edhe sot e ksaj dite.

Gjat mesjets krishtrimi u b feja kryesore n Europ dhe kishat u ndrtuan pothuajse gjithkund. Disa prej tyre jan shum mbreslnse, vearisht katedralet e mdha, me kupolat e tyre t larta dhe dritaret e ngjyrosura.

Priftrinjt merreshin me bujqsi dhe blegtori, dhe ndihmuan n zhvillimin e tyre n mbar Europn. Ata gjithashtu hapen shkolla dhe shkruan libra. Manastiret e tyre shpesh kishin biblioteka, ku jan ruajtur libra t rndsishm q nga koha e antikitetit.

N Spanjn jugore, ku islami ishte feja kryesore, sundimtart ndrtuan xhami dhe minare t bukura. M t famshmet q kan mbetur deri n ditt e sotme jan xhamia n Kordob dhe ajo Giralda, n Sevil.

24

Wik

imed

ia

D

avid

Gay

a/W

ikim

edia

Wik

imed

ia

Nj nga statujat m t famshme t bots, Davidi nga Mikelanxhelo.

Leonardo da Vini skicoi kt helikopter 500 vjet m par!

Nj nga pikturat m t mira t Rilindjes, Venus nga Botieli.

Gjat mesjets, shumica e njerzve nuk kan ditur t shkruajn apo t lexojn, dhe kan ditur vetm ato gjra q i kishin msuar n kish. Vetm manastiret dhe universitetet kishin kopjet e librave, t shkruara nga grekt dhe romakt e vjetr. Por n vitet 1300 dhe 1400, studentt filluan ti rizbulojn librat e vjetr. Ata u mrekulluan nga idet dhe njohurit e mdha q gjetn aty dhe njohurit filluan t prhapen.

Njerzit e pasur dhe t shkolluar, pr shembull n Firenc (Itali), ishin shum t interesuar. Ata mund ti blinin librat, sidomos kur u zbulua procesi i shtypjes s tyre n Europ (1445) dhe ran n dashuri me Greqin dhe Romn e vjetr. Ata filluan t modelojn shtpit e tyre sipas pallateve t vjetra romake dhe t paguanin artistt e skulptort e talentuar pr ti dekoruar ato me skenat e rrfimeve greke e romake, si dhe me statuja t zotave, heronjve dhe t perandorve.

Rilindjaprafrsisht prej vitit 1300 deri n vitin 1600 (e.r.)

Dukej sikur u ringjall bukuria dhe dituria e humbur e bots. Pr kt arsye, kjo periudh quhet Rilindje. Kjo periudh i dha bots:

> Piktort dhe skulptort e mdhenj, si jan Mikelanxhelo dhe Botielli;> Arkitektt e talentuar, si ishte Bruneleski;

> Zbuluesin dhe artistin e mrekullueshm, Leonardo da Vinin;> Mendimtart e mdhenj, si ishin Tomas Mor, Erasmus dhe Montenji;

> Shkenctart, si ishin Koperniku dhe Galileu (i cili zbuloi se Toka dhe planett e tjera sillen rreth Diellit);> Ndrtesat e bukura, si jan kshtjellat n Luginn Luare;

> Interesimin pr at se ka mund t arrijn qeniet njerzore.

25

Wik

imed

ia

Henri Besemer,shpiksi i prpunimit modern t elikut.

Para rreth 250 vitesh n Europ filloi nj lloj tjetr revolucion n botn e industris. Ai filloi me krizn e energjis. Pr katr mij vjet njerzit kan djegur dru dhe qymyr. Por n kto vite disa n disa pjes t Europs po u mbaronin siprfaqet me pyje. far lnde djegse tjetr do t mund t prdorej?

Prgjigja ishte, qymyri. N Europ kishte shum qymyr, kshtu q minatort filluan ta nxjerrin at. Makinat e sapozbuluara me avull punonin me qymyr. Kjo lnd djegse mund edhe t prpunohej dhe t shndrrohej n koks, nj lnd djegse shum m e pastr dhe ideale pr prodhimin e hekurit dhe elikut.

Rreth 150 vite m par, nj anglez i quajtur Henri Besemer (Henry Bessemer) zbuloi furrnaltn, q mund t prodhonte sasi t mdha eliku me nj kosto t vogl prodhuese. Nuk kaluan shum koh dhe Europa prodhonte sasi m t mdha t elikut, duke ndryshuar kshtu botn. eliku i lir bri t mundshm ndrtimin e grataelave, urave t mdha, anijeve trans-oqeanike, veturave, frigoriferve, por edhe t armve e bombave.

Revolucioni industrialprafrsisht prej vitit 1750 deri n 1880 (e.r.)

26

E

.Ben

jam

in A

ndre

ws

G

rego

rio Lo

pes

C

athe

rine

Lusu

rier

Wik

imed

ia

Kopjet e anijeve tKristofor Kolombos.

Vasko de Gama njer

iu i par q

udhtoi nga Europa n

Indi.

Volter, nj nga shkrimtart m t mdhenj t kohs s Iluminizmit.

Dodo, nj zog jofluturues, dikur jetonte n nj ishull n Oqeanin Indian. Ai shkoi drejt zhdukjes nga kolonizatort europian .

Zbulime t mdha dhe ide t rejaprafrsisht prej vitit 1500 deri n vitin 1900 (e.r.)

N kohn e Rilindjes, tregtia me vendet e largta po bhej gjithnj e m e rndsishme pr tregtart europian. Pr shembull, ata shisnin mallra n Indi dhe sillnin erza t dobishme e gur t muar. Mirpo, udhtimi ishte i vshtir dhe merrte shum koh, kshtu q tregtart dshironin t arrinin n Indi prmes rrugve detare. Problemi ktu ishte se kontinenti i Afriks ishte penges, madje shum e madhe!

Megjithat, nse bota me t vrtet ishte e rrumbullakt (si kishin filluar t besonin njerzit), anijet europiane do t mund t arrinin n Indi duke lundruar nga perndimi. Kshtu, n vitin 1492, Kristofer Kolombo (Christopher Columbus) dhe marinart e tij u nisn nga Spanja dhe kaluan oqeanin Atlantik, por n vend q t shkonin n Indi, ata zbuluan ishujt Bahamas (n detin e Karaibeve, afr brigjeve t Ameriks).

Nuk kaloi shum koh dhe zbulues t tjer filluan gjithashtu udhtimet e tyre. N vitet 1497-98, Vasko da Gama, oficer portugez i marins, ishte europiani i par q arriti n Indi duke lundruar prreth Afriks. N vitin 1519, nj zbulues tjetr portugez, Ferdinand Magelani, n emr t mbretit t Spanjs, udhhoqi ekspeditn e par europiane q lundroi rreth bots.

Pa kaluar shum koh, europiant kishin zbuluar ishujt Karaibe dhe Amerikn, t ciln e quajtn Bota e Re, duke themeluar koloni n kto vende. Kjo do t thot se, ata zotruan tokn e ktyre vendeve duke deklaruar se tani ajo i takonte vendit t tyre prkats n Europ. Ata uan besimet, traditat dhe gjuhn e tyre, dhe pr kt arsye gjuha angleze dhe

ajo frnge u bn gjuht kryesore n Amerikn e Veriut, ndrsa gjuha spanjolle dhe portugeze n Amerikn Qendrore dhe at Jugore.

Me kalimin e kohs, europiant lundruan gjithnj e m larg pr t arritur n Kin, Japoni, Azin juglindore, Australi dhe Oqeani. Marinart q ktheheshin nga kto toka t largta deklaruan t kishin par krijesa t uditshme q dallonin shum nga ato n Europ. Kjo i nxiti shkenctart t hulumtojn kto vende dhe ti sjellin kto shtaz dhe bim n muzet e Europs. Gjat shekullit t 19-t, zbuluesit europian shkuan n vise t thella t Afriks, dhe deri n vitin 1910 vendet europiane kishin kolonizuar pjesn m t madhe t kontinentit t Afriks.

27

Ju

lia M

arga

ret C

amer

on

Zubr

o/W

ikim

edia

arls Darvini publikoi teorin e tij t evolucionit n 1859.

Telefoni i par, i shpikurnga nj skocez, Aleksandr Graham Bel. Sot, Europa prodhon telefona celular t tipit t fundit.

1886 Motori me djegie t brendshme1901 Lajmet e para prmes radios1909 Bakeliti, plastika e par

1912 Dritat e neonit1920s Televizori dhe autostradat1935 Radari dhe stilolapsi

1937 Kafeja e astit1939 Aeroplani i par me motor reaktiv1940s Kompjuteri i par

Ndrkoh, n Europ, shkenctart po kuptonin gjithnj e m shum se si funksionon gjithsia. Gjeologt q studionin shkmbinjt dhe fosilet, filluan t jen kureshtar se si sht formuar toka dhe sa e vjetr sht ajo. Dy shkenctart e mdhenj, Zhan-Baptist-Lamark (Jean-Baptiste Lamarck) n Franc dhe arls Darvin (Charles Darwin) n Angli arritn n prfundim se shtazt dhe bimt kishin evoluar, duke u ndryshuar nga nj lloj n nj lloj tjetr me kalimin e miliona, miliona vjetve.

Gjat shekullit t 18-t, njerzit filluan t parashtronin pyetje t tjera t rndsishme, si jan: mnyra se si duhet t qeverisen vendet dhe cilat t drejta dhe liri duhet t gzojn njerzit. Shkrimtari Zhan Zhak Ruso (Jean-Jacques Rousseau) tha se t gjith duhet t jen t barabart. Nj shkrimtar tjetr, Volteri (Voltaire), tha se bota do t ishte m e mir nse arsyeja dhe dituria do t zvendsonin mosdijen dhe bestytnit.

Kjo koh e ideve t reja, e quajtur Iluminizm solli ndryshime t mdha n disa vende, si pr shembull, revolucionin francez t vitit 1789, kur populli vendosi se nuk do t sundohej m nga mbretrit dhe mbretreshat. Nj nga sloganet e tyre revolucionar ishte liri, barazi dhe vllazri, q prfundimisht u b slogan kombtar francez.

Bota moderne prafrsisht prej vitit 1880 deri m sot

Zbulimet e tjera europiane nga shekujt 19 dhe 20 kan ndihmuar n krijimin e bots q sot njohim.

Sot, rreth nj e katrta e njerzve q punojn n Europ prodhojn mallrat q jan t nevojshme pr botn moderne: ushqime, pije, telefona celular, kompjutera, veshmbathje, mobilje, lavatrie, televizor, vetura, autobus, kamion, si dhe shum prodhime t tjera.

Rreth 7 nga do 10 puntor europian punojn n sektorin e shrbimeve. Me fjal t tjera, ata punojn n dyqane, posta, banka, kompani t sigurimeve, hotele, restorante, spitale, shkolla, etj., qoft duke shitur apo duke ofruar shrbime t nevojshme pr popullatn.

28

Msimet e nxjerra nga historiaFatkeqsisht, historia e Europs nuk ka t bj vetm me arritjet e mdha, pr t cilat mund t krenohemi. Ekzistojn shum gjra pr t cilat duhet t turprohemi. Gjat shekujve t kaluar, kombet europiane kan br luftra t tmerrshme kundr njri-tjetrit. Kto luftra zakonisht zhvilloheshin pr pushtet, prona dhe n baza fetare.

Kolonizatort europian kan vrar miliona njerz autokton n kontinente t tjera, duke luftuar me ta apo duke i keqtrajtuar ose duke prhapur padashje smundjet nga Europa. Po ashtu, europiant morn miliona afrikan pr t punuar si skllevr.

Nga kto t kqija sht dashur t nxirreshin msime. Tregtia e skllevrve n Europ sht ndaluar n vitet 1800. Kolonit fituan lirin e tyre n vitet 1900 dhe paqja m n fund erdhi edhe n Europ.

Pr t par si ndodhi kjo, lexoni kapitullin Bashkimi i familjes: historia e Bashkimit Europian.

LuftaFatkeqsisht, familja europiane ka pasur mosmarrveshje t shumta. N pjesn m t madhe t rasteve ato kishin t bnin me at se kush duhet t sundoj vendin apo cili vend ishte pronar i cilit territor. Nganjher sunduesi dshironte t fitonte m shum pushtet, duke pushtuar fqinjt e vet dhe dshironte t dshmonte se populli i tij ishte m i fort dhe m i mir se popujt e tjer.

Sido q t jet, Europa ka prjetuar luftra t tmerrshme gjat qindra viteve t kaluara. N shekullin e 20-t n kt kontinent filluan dy luftra t mdha, t cilat u prhapen n mbar botn. Pr kt arsye edhe u quajtn luftra botrore. N kto luftra u vran miliona njerz, duke ln Europn t varfr dhe n rrnoja.

A mund t bhet dika q kto gjra t mos ndodhin m? A do t msohen ndonjher europiant q t ulen s bashku dhe t diskutojn n vend se t luftojn?

Prgjigja sht po.

Kjo sht edhe tema e kapitullit ton t ardhshm: Historia e Bashkimit Europian.

29

Ne europiant u prkasim shum vendeve t ndryshme, me gjuh, tradita, zakone dhe besime t ndryshme. Por, nga ana tjetr, ne i prkasin njri-tjetrit, si nj familje e madhe. Kjo ndodh pr shkak t shum arsyeve.

Ktu do t paraqesim disa prej tyre:

> Ne kemi jetuar s bashku n kt kontinent me mijra vjet;

> Gjuht tona n t shumtn e rasteve jan t ndrlidhura me njra-tjetrn;

> Shum popuj n do vend jan pasardhs t popujve nga vende t tjera;

> Traditat, zakonet dhe festivalet tona shpesh kan prejardhje t njjt;

> Ne kemi t prbashkt dhe knaqemi me muzikn dhe artin e bukur, si dhe me shum drama e rrfime, q popujt nga mbar Europa kan shkmbyer mes tyre gjat shekujve;

> Pothuajse dokush n Europ beson n gjrat, si jan drejtsia, marrdhniet e mira fqinjsore, liria e mendimit, respekti pr njri-tjetrin dhe kujdesi pr personat n nevoj;

> Pra, ne knaqemi me at ka kemi t veant n vendin dhe rajonin ton, por gjithashtu knaqemi me ato q kemi t prbashkta si europian.

...dhe paqja

30

E

U

E

U Zhan Mone.Robert Shuman.

Lufta e dyt botrore prfundoi n vitin 1945. Kjo luft, e cila filloi n Europ, solli shkatrrime e vrasje t tmerrshme. Si do t mund t parandalonin udhheqsit e Europs ngjarje t ngjashme n t ardhmen? N kt aspekt, atyre u nevojitej nj plan i mir-studiuar q nuk ishte provuar asnjher m par.

Nj ide plotsisht e re

Nj francez, i quajtur Zhan Mone (Jean Monnet) kishte menduar shum pr kt. Ai kuptoi se ekzistojn dy gjra q i nevojiteshin nj vendi para se t niste luftn: hekuri pr prodhimin e elikut (nga i cili do t prodhoheshin tanke, armatime, bomba, etj) dhe qymyri pr prodhimin e energjis t nevojshme pr fabrika dhe hekurudha. Europa zotronte sasi t bollshme t qymyrit dhe elikut dhe pr kt arsye vendet europiane e kishin t leht t prodhonin armatime dhe t hynin n luft.

Kshtu q Zhan Mone doli me nj ide shum t guximshme. Ideja e tij ishte q qeveria e Francs dhe ajo e Gjermanis, dhe ndoshta edhe ato t vendeve t tjera europiane, nuk duhet t administronin m industrit e tyre t qymyrit dhe elikut, por kto industri do t duhej t organizoheshin nga popujt e t gjitha vendeve t prfshira, ata do t uleshin n tavolin dhe do ti diskutonin gjrat dhe do t vendosnin s bashku. Pr kt arsye lufta midis tyre do t ishte e pamundur.

Zhan Mone mendoi se plani i tij do t funksiononte vetm nse udhheqsit europian do t kishin vullnet t bashkpunonin dhe ta provonin. Ai foli pr kt plan me mikun e tij Robert Shuman, i cili ishte ministr n qeverin e Francs. Robert Shuman mendoi se kjo ishte nj ide e mrekullueshme dhe m 9 maj t vitit 1950 e shpalli at n nj fjalim t rndsishm.

Ky fjalim jo vetm q bindi udhheqsit francez dhe gjerman, por edhe udhheqsit e Belgjiks, Italis, Luksemburgut dhe t Holands. T gjith kto shtete vendosen q ti bashkojn industrit e tyre t qymyrit dhe elikut dhe ta formonin nj klub, q ata e quajtn Komuniteti Europian i Qymyrit dhe elikut (ECSC/KEQ). Ky Komunitet do t funksiononte pr qllime paqsore dhe do t ndihmonte n rindrtimin e Europs nga rrnojat e lufts. KEQ u themelua n vitin 1951.

Historia e Bashkimit Europian

31

K

eyst

one

R

andy

Wel

ls/C

orbi

s

T mrzitur n kufi radh si kjo kan qen pjes e jets normale n Europ.

Makina si kjo prdoren pr korrjen e grurit dhe kulturave t tjera.

Tregu i prbashkt

T gjasht vendet punonin aq mir s bashku saq shum shpejt vendosn t themelonin nj klub tjetr t quajtur Komuniteti Ekonomik Europian (EEC/KEE), i cili u krijua n vitin 1957.

Nj nga idet kryesore ishte q vendet e KEE t kishin nj treg t prbashkt pr ta br m t leht tregtin e tyre. Deri ather kamiont ,trenat apo anijet q transportonin mallra nga njri vend n tjetrin duhet t ndalonin gjithnj n kufi, ku kontrolloheshin dokumentet dhe bheshin pagesat pr t ashtuquajturat detyrime doganore. Kjo ishte nj penges dhe i bnte mallrat nga jasht m t shtrenjta.

Ideja pr t pasur nj treg t prbashkt synonte mnjanimin e t gjitha kontrolleve doganore dhe vonesave t pagesave doganore dhe mundsimin e vendeve pr t br tregti me njri-tjetrin sikur ato t ishin t gjith nga i njjti vend.

Ushqimi, bujqsia dhe blegtoria

Lufta e Dyt Botrore e vshtirsoi shum pr Europn prodhimin e ushqimit apo importimin e tij nga kontinente t tjera. Europs i mungonte ushqimi edhe n fillim t viteve 50-t . Kshtu q KEE vendosi t financonte fermert pr t prodhuar m shum ushqime dhe pr t br kshtu q ata t sigurojn nj jet m t mir nga toka.

Ky rregullim u quajt politika e prbashkt bujqsore (CAP/PPB). Ajo funksionoi mir. N fakt funksionoi aq mir saq fermert prodhuan ushqime me tepric dhe kjo politik duhej t ndryshohej! Sot sipas ksaj politike prsri fermert financohen pr tu kujdesur pr fshatin.

32

E

U

E

U

Bashkimi me klubin. N kt fotoGreqia nnshkruan antarsimin.

Mbrojta e mjedisit prfshin paksimin e ndotjes s ajrit, si pr shembull, duke prdorur energjin e ers pr prodhimin e rryms elektrike.

Nj polic dhe qeni i tij kontrollojn bagazhin pr drog.

Tregu i prbashkt shum shpejt filloi tua lehtsoj jetn njerzve n KEE.

Ata filluan t ken m shum para pr t shpenzuar, m shum ushqim pr t ngren dhe m shum mallra t ndryshme npr dyqane. Kjo ndodhi edhe n vendet e tjera fqinj, kshtu q n vitin 1960 disa nga kto vende filluan t pyesnin nse edhe ato do t mund ti bashkngjiteshin ktij klubi.

Pas disa viteve diskutimesh, Mbretria e Bashkuar, Danimarka dhe Irlanda iu bashkuan ktij klubi n vitin 1973. Ndrsa n vitin 1981 i erdhi radha Greqis, e cila u pasua nga Portugalia dhe Spanja n vitin 1986, si dhe nga Austria, Finlanda e Suedia n vitin 1995.

N kt moment ky klub kishte 15 shtete.

Gjat ktyre viteve, klubi po ndryshohej. Deri n fund t vitit 1992, kishte krijuar nj treg t vetm, por prve ksaj, po bnte

edhe shum gjra t tjera. Pr shembull, vendet e KEE-s po bashkpunonin pr mbrojtjen e mjedisit, ndrtimin e rrugve

dhe hekurudhave m t mira n mbar Europn. Vendet m t pasura ndihmuan ato m t varfra pr ndrtimin e rrugve t tyre dhe pr projekte t tjera t rndsishme.

Me qllim lehtsimin e udhtimit, shumica e vendeve t KEE-s i hoqn kontrollet e pasaportave n kufi. Nj person q jetonte n nj shtet antar ishte i lir t shkonte dhe t jetonte e t punonte n cilindo shtet tjetr antar. Qeverit e ktyre vendeve po diskutonin edhe ide t tjera, si pr shembull, mnyrn se si polict nga vende t ndryshme do t mund t ndihmonin njri-tjetrit n kapjen e kriminelve, trafikantve t drogs dhe terroristve.

E thn shkurt, klubi dallonte shum dhe ishte shum m tepr i bashkuar n vitin 1992, kshtu q vendosi ta ndryshoj emrin n Bashkim Europian (BE).

Nga KEE deri te Bashkimi Europian

33

Rrzimi i murit t Berlinit, n

vitin1989.

Flamujt e 28 vendeve antare t BE-s .

Ndrkoh, jasht kufijve t BE-s po ndodhnin gjra interesante. Shum vite me radh, pjesa lindore dhe perndimore e Europs kan qen t ndara. Ato nuk ishin n luft, por udhheqsit e tyre kishin mospajtime t mdha. Sundimtart e pjess lindore besonin n sistemin e qeverisjes t quajtur komunizm, i cili nuk u jepte njerzve shum liri. Pr shkak t mnyrs s qeverisjes, kto vende ishin t varfra n krahasim me Europn Perndimore.

Ndarja mes lindjes dhe perndimit ishte aq e madhe sa q shpesh prshkruhej si nj perde e hekurt. N shum vende kufiri ishte krijuar me gardhe apo me mure t lart, sikurse ai i qytetit t Berlinit q ndante Gjermanin n dy pjes. Marrja e lejes pr kalimin e ktij kufiri ka qen shum e vshtir.

M n fund, n vitin 1989, ndarja dhe mosmarrveshjet prfunduan. Muri i Berlinit u rrzua, dhe perdja e hekurt u shmb dhe pak koh m pas edhe Gjermania u ribashkua. Popujt e Europs qendrore e lindore zgjodhn vet qeverit e tyre dhe e flakn sistemin e vjetr e t rrept komunist. M n fund ishin t lir! Kto ishin kohra t mrekullueshme pr t festuar.

Vendet q kishin fituar lirin filluan t pyesnin nse do t mund ti bashkoheshin Bashkimit Europian, kshtu q shum shpejt u formua grupi i vendeve kandidate q prisnin t bheshin antare t BE-s.

Nj vend para se ti bashkohet Bashkimit Europian duhet t ket nj ekonomi funksionale. Po ashtu, ai duhet t jet nj vend demokratik, me fjal t tjera, populli i tij duhet t jet i lir t zgjedh at q dshiron ta udhheq, dhe t respektoj t drejtat e njeriut. T drejtat e njeriut prfshijn t drejtn pr t thn at q mendon, t drejtn pr t mos u burgosur pa nj gjykim t drejt, t drejtn pr t mos u torturuar, si dhe shum t drejta t tjera t rndsishme.

Ish-vendet komuniste punuan shum n t gjitha kto drejtime, dhe pas ca vitesh, tet prej tyre ishin t gatshme pr tu antarsuar n BE: Republika eke, Estonia,

Hungaria, Letonia, Lituania, Polonia, Sllovakia dhe Sllovenia.

Ato iu bashkuan BE-s m 1 maj 2004, s bashku me dy ishuj mesdhetar, Qipro dhe Malta. M 1 janar 2007, edhe dy shtete t tjera ish-komuniste, Bullgaria dhe Rumania, iu bashkuan grupit. N 1 korrik 2013 Kroacia u b shteti i 28-t antar i Bashkimit Europian.

Asnjher m par kaq shum shtete nuk i ishin bashkuar BE-s n nj periudh kaq t shkurtr kohore. Kjo prbn nj ribashkim t vrtet familjar, q ka bashkuar pjest lindore, qendrore dhe perndimore t

Europs.

Bashkimi i familjes

34

Ja

vier

Lar

rea

/Van

Par

ys

Har

ald

Reis

s/Pi

xelio

S

XC

Ndotja kalon kufijt kshtu q shtetet europiane punojn s bashku pr t mbrojtur mjedisin.

Euro prdoret n shum shtete t BE-s.

Student nga vende t ndryshme studiojn s bashku, me ndihmn e BE- s.

Ndryshimet klimatikedhe mjedisi

Mjedisi u prket t gjithve, kshtu q vendet e ndryshme duhet t bashkpunojn n mbrojtjen e tij. BE-ja ka rregulla pr ndalimin e ndotjes dhe pr mbrojtjen (pr shembull) t zogjve t egr. Kto rregulla vlejn n t gjitha vendet e BE-s, dhe qeverit e tyre duhet t sigurohen q ato rregulla t respektohen.

Ndryshimet klimatike, t njohura si ngrohja globale, jan nj problem tjetr, me t cilin vendet nuk mund t ballafaqohen ve e ve. Rrjedhimisht, vendet e BE-s jan pajtuar t bashkpunojn n zvoglimin e emetimeve t gazrave ndotse q shkaktojn ngrohjen globale. BE-ja gjithashtu prpiqet t ndikoj tek vendet e tjera q t bjn t njjtn gj.

Euro

Gjat viteve t kaluara, secili vend i Europs ka pasur monedhn e vet. Tani ekziston nj monedh e vetme, euro, t ciln mund ta ken t gjitha vendet e Europs nse dshirojn. Nj monedh e vetme e bn biznesin m t leht, si dhe udhtimin e blerjet n mbar BE-n, pa pasur nevoj t kmbehen monedhat nga njra n tjetrn.

Pr futjen e euros u deshn nnt vjet pun dhe nj planifikim i kujdesshm. Sot, m shum se dy t tretat e qytetarve t BE-s prdorin euron n vend t monedhave t tyre t vjetra. Nse i krahasoni monedhat e euros, do t shihni se n njrn an sht vizatimi q prfaqson vendin ku sht shtypur, ndrsa ana tjetr sht e njjt pr t gjitha vendet.

far bn BE-ja

Liria!

Njerzit n BE jan t lir t jetojn, punojn apo t studiojn n cilindo shtet t BE-s, dhe BE-ja sht duke br do gj q sht e mundur pr ta thjeshtsuar lvizjen nga nj vend n tjetrin. Kur kalon kufirin n shumicn e vendeve t BE-s nuk ka nevoj pr pasaport. BE-ja inkurajon studentt dhe t rinjt q t kalojn nj periudh studimesh apo trajnimesh n nj vend tjetr europian.

BE-ja prpiqet ta prmirsoj jetn n t gjitha mnyrat.Ktu do gjeni disa prej tyre.

35

S

teph

en M

osw

eeny

/Van

Par

ys

Ann

ie G

riffith

s, Be

lt/Co

rbis

Ja

vier

Lar

rea

/Van

Par

ys

Trajnimi i njerzve pr t marr nj profesion t ri sht shum i rndsishm.

BE-ja ndihmon pr t hapur rrug t reja.

BE-ja shprndan ushqim pr njerzit n nevoj.

Punsimi

sht e rndsishme q njerzit t jen t punsuar aty ku u plqen dhe aty ku mund ti tregojn aftsit e tyre. Disa nga parat q fitojn shkojn pr spitale dhe shkolla, si dhe pr kujdesin ndaj t moshuarve. Pr kt arsye BE-ja po bn do gj q sht e mundur pr t krijuar vende t reja dhe m t mira pune pr secilin q mund t punoj. Kjo u ndihmon njerzve t krijojn biznese t reja dhe ofron fonde pr aftsimin e tyre pr lloje t reja t punve.

Ndihma pr rajonet n vshtirsi

Jeta nuk sht e leht pr t gjith ata q jetojn n Europ. N disa shtete nuk ka mjaft vende pune, sepse minierat dhe fabrikat jan mbyllur. N disa zona, marrja me bujqsi e blegtori sht e vshtir pr shkak se nuk ka rrug apo hekurudha t mjaftueshme.

BE-ja i trajton kto probleme, duke grumbulluar para nga t gjith shtetet e saj antar dhe duke i prdorur ato pr t ndihmuar rajonet q kan vshtirsi. Pr shembull, ndihmon n ndrtimin e rrugve dhe hekurudhave t reja, si dhe bizneset pr t krijuar vende t reja pune.

Ndihma pr vendet e varfra

N shum vende t bots njerzit po vdesin apo kan jet t vshtir pr shkak t lufts, smundjeve dhe katastrofave natyrore, si jan thatsirat ose prmbytjet. Shpesh kto vende nuk kan para t mjaftueshme pr t ndrtuar shkolla dhe spitale, rrug dhe shtpi, pr t cilat kan nevoj qytetart e tyre.

BE-ja u jep fonde ktyre vendeve dhe drgon msues, mjek, inxhinier dhe ekspert t tjer pr t punuar atje. BE-ja po ashtu blen shum gjra q kto vende prodhojn pa taksa doganore. N kt mnyr, vendet e varfra mund t fitojn m shum para.

207mm 207mm

BE-ja dhe fqinjt e saj

Bruksel

Prag Soe

Kopenhag Berlin Talin Dublin Athin Madrid Paris Zagreb Rom Nikozi Rig Vilnius Luksemburg Budapest Valet Amsterdam Vien Varshav Lisbon Bukuresht Ljubljan Bratisllav Helsinki Stokholm Londr

Legjenda:

(*) UNSCR 1244

Bashkokryeqytetet me shtetete tyre ?

Island

Irland

Portugali

Spanj

Andor

Franc

Zvicr

Monako

Vatikan

Itali

Mbretria e Bashkuar Holand

Belgjik

Luksemburg

Gjermani

Danimark

Poloni

Republikaeke

SllovakiLihtenshtejn

AustriSlovenia Hungari

SerbiBosnj

dheHercegovin

Mali i Zi

Shqipri

Bullgari

Ish-Republika Jugosllave

e Maqedonis

Kosov (*)

Rumani

Moldavi

Ukrain

Bjellorusi

Lituani

Letoni

R.

Norvegji

Suedi

Estoni

Finland

Rusi

Kazakistan

Greqi

MaltTunizi AlgjeriMarok Qipro

Liban

Siri

Turqi

Irak

Iran

ArmeniAzerbaixhan

GjeorgjiSan Marino

D E T I I V E R I U T

G J I R I I B I S K A J S

D E T I I Z I

OQ

EA

NI

AT

LA

NI

TK

D E T I M E S D H E

D E T IB A L T I K

D E T I I N O R V E G J I S

Kroaci

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

Suriname

Brazil

Guajana (Fr)

Madeira (Pt)

Azoret (Pt)

Runion(Fr)

Martinique (Fr)

Mayotte (Fr)

Guadeloupe (Fr)

Vendet e ngjyrosura jan antare t Bashkimit Europian (BE).

Vendet me vija planikohet ti bashkohen BE-s.

Vendet e tjera, duke prfshir edhe ato t shnuara me nj rreth t vogl t bardh, jan fqinj t BE-s.

Pikat tregojn ku jan kryeqytetet.

Vatikani gjendet n Rom.

Disa ishuj dhe territore q i prkasin Francs, Portugalis dhe Spanjs jan pjes t BE-s, por jan shum larg kontinentit t Europs, kshtu q i kemi vendosur n kuti (n pjesn e siprme t djatht).

Ishujt Kanarie (Sp)

36

Flamuri i Bashkimit Europian.

Bashkimi Europian ka bashkuar shum shtete europiane si miq. Natyrisht, ato nuk pajtohen gjithmon pr do gj, por n vend q t luftojn, udhheqsit e tyre ulen rreth nj tavoline pr ti zgjidhur mosmarrveshjet e tyre.

Pra, ndrra e Zhan Mones dhe e Robert Shumanit u b realitet.

BE-ja ka sjell paqen mes antarve t saj. Po ashtu, sht duke punuar pr nj paqe afatgjat mes fqinjve t vet dhe n mbar botn. Pr shembull, ushtart dhe polict e BE-s ndihmojn n ruajtjen e paqes n ish-Jugosllavi, ku kan ndodhur luftra t tmerrshme jo shum vite m par.

Kto jan vetm disa prej aktiviteteve t BE-s, por ka edhe shum t tjera. N fakt, t qenit antar i BE-s krijon dallimin n pothuajse do aspekt t jets son. far duhet apo nuk duhet t bj BE-ja? Pr kt vendosin qytetart e BE-s. Si mund t bjm zrin ton t dgjohet? Kt mund ta gjeni n kapitullin e ardhshm.

Europa ka flamurin dhe himnin e vet, Oda e Gzimit nga simfonia e nnt e Bethovenit. Fjalt origjinale jan n gjuhn gjermane, por kur prdoret si himn europian nuk ka fjal, sht vetm melodi. Kt himn mund ta dgjoni n faqen e internetit:

europa.eu/abc/symbols/anthem/index_en.htm

Paqja

207mm 207mm

BE-ja dhe fqinjt e saj

Bruksel

Prag Soe

Kopenhag Berlin Talin Dublin Athin Madrid Paris Zagreb Rom Nikozi Rig Vilnius Luksemburg Budapest Valet Amsterdam Vien Varshav Lisbon Bukuresht Ljubljan Bratisllav Helsinki Stokholm Londr

Legjenda:

(*) UNSCR 1244

Bashkokryeqytetet me shtetete tyre ?

Island

Irland

Portugali

Spanj

Andor

Franc

Zvicr

Monako

Vatikan

Itali

Mbretria e Bashkuar Holand

Belgjik

Luksemburg

Gjermani

Danimark

Poloni

Republikaeke

SllovakiLihtenshtejn

AustriSlovenia Hungari

SerbiBosnj

dheHercegovin

Mali i Zi

Shqipri

Bullgari

Ish-Republika Jugosllave

e Maqedonis

Kosov (*)

Rumani

Moldavi

Ukrain

Bjellorusi

Lituani

Letoni

R.

Norvegji

Suedi

Estoni

Finland

Rusi

Kazakistan

Greqi

MaltTunizi AlgjeriMarok Qipro

Liban

Siri

Turqi

Irak

Iran

ArmeniAzerbaixhan

GjeorgjiSan Marino

D E T I I V E R I U T

G J I R I I B I S K A J S

D E T I I Z I

OQ

EA

NI

AT

LA

NI

TK

D E T I M E S D H E

D E T IB A L T I K

D E T I I N O R V E G J I S

Kroaci

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

Suriname

Brazil

Guajana (Fr)

Madeira (Pt)

Azoret (Pt)

Runion(Fr)

Martinique (Fr)

Mayotte (Fr)

Guadeloupe (Fr)

Vendet e ngjyrosura jan antare t Bashkimit Europian (BE).

Vendet me vija planikohet ti bashkohen BE-s.

Vendet e tjera, duke prfshir edhe ato t shnuara me nj rreth t vogl t bardh, jan fqinj t BE-s.

Pikat tregojn ku jan kryeqytetet.

Vatikani gjendet n Rom.

Disa ishuj dhe territore q i prkasin Francs, Portugalis dhe Spanjs jan pjes t BE-s, por jan shum larg kontinentit t Europs, kshtu q i kemi vendosur n kuti (n pjesn e siprme t djatht).

Ishujt Kanarie (Sp)

207mm 207mm

BE-ja dhe fqinjt e saj

Bruksel

Prag Soe

Kopenhag Berlin Talin Dublin Athin Madrid Paris Zagreb Rom Nikozi Rig Vilnius Luksemburg Budapest Valet Amsterdam Vien Varshav Lisbon Bukuresht Ljubljan Bratisllav Helsinki Stokholm Londr

Legjenda:

(*) UNSCR 1244

Bashkokryeqytetet me shtetete tyre ?

Island

Irland

Portugali

Spanj

Andor

Franc

Zvicr

Monako

Vatikan

Itali

Mbretria e Bashkuar Holand

Belgjik

Luksemburg

Gjermani

Danimark

Poloni

Republikaeke

SllovakiLihtenshtejn

AustriSlovenia Hungari

SerbiBosnj

dheHercegovin

Mali i Zi

Shqipri

Bullgari

Ish-Republika Jugosllave

e Maqedonis

Kosov (*)

Rumani

Moldavi

Ukrain

Bjellorusi

Lituani

Letoni

R.

Norvegji

Suedi

Estoni

Finland

Rusi

Kazakistan

Greqi

MaltTunizi AlgjeriMarok Qipro

Liban

Siri

Turqi

Irak

Iran

ArmeniAzerbaixhan

GjeorgjiSan Marino

D E T I I V E R I U T

G J I R I I B I S K A J S

D E T I I Z I

OQ

EA

NI

AT

LA

NI

TK

D E T I M E S D H E

D E T IB A L T I K

D E T I I N O R V E G J I S

Kroaci

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

Suriname

Brazil

Guajana (Fr)

Madeira (Pt)

Azoret (Pt)

Runion(Fr)

Martinique (Fr)

Mayotte (Fr)

Guadeloupe (Fr)

Vendet e ngjyrosura jan antare t Bashkimit Europian (BE).

Vendet me vija planikohet ti bashkohen BE-s.

Vendet e tjera, duke prfshir edhe ato t shnuara me nj rreth t vogl t bardh, jan fqinj t BE-s.

Pikat tregojn ku jan kryeqytetet.

Vatikani gjendet n Rom.

Disa ishuj dhe territore q i prkasin Francs, Portugalis dhe Spanjs jan pjes t BE-s, por jan shum larg kontinentit t Europs, kshtu q i kemi vendosur n kuti (n pjesn e siprme t djatht).

Ishujt Kanarie (Sp)

Atomium, Bruksel, Belgjik

Stonehenge, Wiltshire, Mbretria e Bashkuar

Manastiri Mbretror i San Lorenzo de El Escorial, Madrid, Spanj

Partenoni, Athin, Greqi

Godina e Parlamentit n Budapest, Hungari

Kulla Eiffel, Paris, Franc

Mullinjt e ers, Holand

Ura arlz, Prag, Republika eke

Statuja e Vogl Mermaid, Kopenhag, Danimark

Kisha e Shn Nikolas-it, Sofie, Bullgari

Katedralia Familja e Shenjt (Sagrada Familia) Barcelon, Spanj

Koloseu, Rom, Itali

Porta e Brandenburgut, Berlin, GjermaniA mund t gjeni secilin prej tyre n hartn m posht? Faqja e mparshme mund tju ndihmoj!

Lista e disa objekteve t famshme europiane:

38

Shtetet jan t paraqitura sipas rendit alfabetik, sipas mnyrs se si do vend quhet n gjuhn apo gjuht e veta (Si sht paraqitur

n kllapa).

Shtetet e Bashkimit Europian

(*) Emrtimi i plot i shtetit sht Mbretria e

Bashkuar e Britanis s Madhe dhe e Irlands,

por shkurtimisht, shumica e njerzve e quajn

Britani, Mbretri e Bashkuar apo MB.

Shifrat e popullsis jan t vitit 2012.

Burimi: Eurostat

Shteti Kryeqyteti Popullsia

Belgjik Bruksel 11.0 milion(Belgique/Belgi) (Brussel/Bruxelles)

Bullgari Sofie 7.3 milion(/Bulgaria) (/Sofija)

Republika eke Prag 10.5 milion(esk republika) (Praha)

Danimark Kopenhagen 5.6 milion(Danmark) (Kbenhavn)

Gjermani Berlin 81.8 milion (Deutschland) (Berlin)

Estoni Talin 1.3 milion(Eesti) (Tallinn)

Irland Dublin 4.6 milion(ire/Ireland) (Baile Atha Cliath/Dublin)

Greqi Athin 11.3 milion(/Ellda) (/Athinai)

Spanj Madrid 46.2 milion(Espaa) (Madrid)

Franc Paris 65.4 milion(France) (Paris)

Kroaci Zagreb 4.4 milion(Hrvatska) (Zagreb)

Itali Rom 60.8 milion(Italia) (Roma)

Qipro Nikozi 0.9 milion(/Kypros) (/Lefkosia)(Kibris) (Lefkosa)

Letoni Rig 2.0 milion(Latvija) (Riga)

Lituani Vilnius 3.0 milion(Lietuva) (Vilnius)

Luksemburg Luksemburg 0.5 million(Luxemburg) (Luxemburg)

Hungari Budapest 10.0 milion (Magyarorszg) (Budapest)

Malt Valet 0.4 milion(Malta) (Valletta)

Holand Amsterdam 16.7 milion(Nederland) (Amsterdam)

Austri Vien 8.4 milion(sterreich) (Wien)

Poloni Varshav 38.5 milion (Polska) (Warszawa)

Portugali Lizbon 10.5 milion(Portugal) (Lisboa)

Rumani Bukuresht 21.4 milion(Romnia) (Bucureti)

Slloveni Lubljan 2.0 milion(Slovenija) (Ljubljana)

Sllovaki Bratisllav 5.4 milion(Slovensko) (Bratislava)

Finland Helsinki 5.4 milion(Suomi/Finland) (Helsinki/Helsingfors)

Suedi Stokholm 9.5 milion(Sverige) (Stockholm)

Mbretri e Bashkuar (*) Londr 63.0 milion (United Kingdom) (London)

Flamuri

?

8.

39

Ejani t zbulojm Europn! Loj

Sa kontinente ka bota? Cila lnd djegse e makinave me avull bri t mundur revolucionin industrial?

Cilat jan dy qytetet q lidh tuneli anell?

Cila ngjarje historike ndodhi n vitin 1789?

N ciln dekad u zbulua kompjuteri?

Sa shpesh mbahen zgjedhjet n Europ?

Ku gjendet Gjykata Europiane e Drejtsis?

Sa shtete jan antare tBashkimit Europian?

Si quhet fluturimi i zogjve n jug gjat vjeshts dhe kalimi i dimrit n vende m t nxehta?

Si quhet procesi kur bujqit i ujisin tokat e tyre nga ujrat toksore apo nga lumenjt?

Prmendni nj gjalles t detit q mund t kultivohet.

do t thot demokraci?

1.

?

? ?

? ?

? ?

? ?

? ?

7.

2.

3. 9.

4. 10.

5. 11.

6. 12.

Prgjigjet1. Shtat (Europa, Afrika, Amerika e Veriut dhe ajo e Jugut, Antarktiku, Azia dhe Australia/Oqeania) (f. 3) / 2. Kale n Franc dhe Follestoe n Angli (f. 6) / 3. Shtegtim (f. 11) / 4. Ujitje (f. 13) / 5. Salmoni, midhjet, guacat, molusqet (f. 17) / 6. Qeverisja nga populli (f. 20) / 7. Qymyrguri (f. 25) / 8. Revolucioni francez (f. 27) / 9. 1940-ta (f. 27) / 10. 27 / 11. Luksemburgu (f. 41) / 12. do 5 vite (f. 40)

Dshironi t luani, t testoni njohurit tuaja dhe t zbuloni Europn m tej? Mund t hyni n faqen e internetit: europa.eu/europago/explore

(Kshill: prgjigjet pr t gjitha pyetjet mund ti gjeni n kt broshur)

40

Ministrat e t gjitha qeverive t shteteve t

BE-s takohen pr t miratuar ligjet e BE-s.

Komisioni Europian

N Bruksel, 28 gra dhe burra (nj nga do vend i BE-s) takohen do t mrkur pr t diskutuar aktivitetet e ardhshme. Kta njerz caktohen nga qeveria e vendit prkats, por miratohen nga Parlamenti Europian.

Ata quhen komisioner dhe prbjn bashkrisht Komisionin Europian. Puna e tyre sht t mendojn far sht m e mira pr BE-n n trsi, dhe t propozojn ligje t reja pr tr BE-n. Gjat puns s tyre, ata marrin ndihm nga ekspertt, juristt, sekretart, prkthyesit dhe kshtu me radh.

Pasi merren vesh se far ligjesh do t propozojn, ata e drgojn propozimin e tyre n Parlamentin Europian dhe n Kshillin e Bashkimit Europian.

Parlamenti Europian

Parlamenti Europian prfaqson t gjith popujt e BE-s. Ky Parlament do muaj mban nj seanc kryesore n Strazburg (Franc) pr t diskutuar ligjet e reja t propozuara nga Komisioni Europian. Nse Parlamenti nuk pajtohet me propozimin, mund t krkoj nga Komisioni q ta ndryshoj at derisa Parlamenti t vendos nse ligji sht i mir dhe mund t miratohet.

Parlamenti Europian ka 766 deputet. Deputett zgjidhen do pes vjet me zgjedhje, ku t gjith qytetart e BE-s me t drejt vote kan mundsin t votojn.

Si merren vendimet n BESi mund ta prfytyroni, organizimi dhe funksionimi i do gjje n BE krkon shum prpjekje dhe shum njerz. Kush e bn kt?

41

Kshilli Europian

Ktu mblidhen t gjith udhheqsit e vendeve t BE-s n nj mbledhje t nivelit t lart (samit), pr t biseduar si shkojn punt n Europ dhe pr t prcaktuar strategjin e Europs. Ata nuk i diskutojn shtjet me hollsi, por flasin pr formulimin e ligjeve t reja.

Kshilli

Deputett e Parlamentit Europian nuk jan t vetmit q vendosin pr ligjet e BE-s. Kto ligje duhet t diskutohen edhe nga ministrat e qeverive t t gjitha vendeve t BE-s. Mbledhjet e ministrave quhen Kshilli i Bashkimit Europian.

Pas diskutimit t propozimit, Kshilli voton pr t. Ekzistojn rregulla pr numrin e votave q ka secili vend dhe sa vota nevojiten pr miratimin e nj ligji. N disa raste, n baz t rregullave t parashikuara, thuhet se Kshilli duhet t jet n pajtim t plot.

Pasi Kshilli dhe Parlamenti t ken miratuar ligjin e ri, qeverit e shteteve t BE- s duhet ta respektojn at.

Gjykata e Drejtsis

Nse nj vend nuk zbaton ligjin n mnyrn e duhur, Komisioni Europian e paralajmron at dhe Komisioni mund t ankohet edhe n Gjykatn e Drejtsis n Luksemburg. Detyra e Gjykats sht t sigurohet q ligjet e BE-s t respektohen dhe t zbatohen n t njjtn mnyr nga do vend. Kjo Gjykat ka nga nj gjyqtar prej secilit vend.

Ekzistojn edhe grupe t tjera (komisione t ekspertve e kshtu me radh) q jan t prfshir n vendimmarrje n BE, sepse sht shum e rndsishme q kto vendime t jen t drejta.

42

Nj nga sfidat e Europs sot sht se si t sigurohemi q t rinjt t ken pun dhe nj t ardhme t mir. Kjo nuk sht e leht, sepse firmat europiane duhet t konkurrojn me kompani t pjesve t tjera t bots q mund t jen n gjendje ta kryejn t njjtn pun m lir.

Sot ekzistojn probleme t tjera t mdha, t cilat mund t trajtohen vetm nse t gjitha vendet e bots bashkpunojn pr t prmirsuar:

> Ndotjen dhe ndryshimet klimatike; > Urin dhe varfrin; > Krimin dhe terrorizimin ndrkombtar.

Bashkimi Europian sht duke punuar pr zgjidhjen e ktyre problemeve, por nuk sht gjithmon e leht pr 28 qeveri dhe pr Parlamentin Europian q t arrijn t pajtohen pr at q duhet br. Ndrlikimi i rregullave t vendimmarrjes n BE nuk ndihmon n kt aspekt.

Pr m tepr, njerzit mendojn se vetm votimi i deputetve t tyre nj her n pes vite nuk u jep atyre shum qasje n vendimmarrje n Bruksel apo n Strazburg.

E nesrmja

43

Ne duhet t vendosim pr t ardhmen, s bashku!

dhe e ardhmja

Pra, duhet t sigurohemi q t gjithve tu dgjohet zri pr shtjet q vendosen n Bashkimin Europian.

Si mund ta bjm kt? A keni ndonj ide t mir? Cilat mendoni se jan problemet e rndsishme, me t cilat duhet t merret BE-ja, dhe far do t bnit ju me ato probleme?

Pse t mos i diskutoni dhe ti shnoni n letr idet tuaja s bashku me msuesin tuaj dhe shokt e shoqet e klass, dhe tia drgoni prfaqsuesit tuaj n Parlamentin Europian? Pr t ditur se kush sht ai dhe adresn se ku mund ti shkruani, mund t hyni n faqen vijuese t internetit:europarl.europa.eu/

Po ashtu, mund t kontaktoni Komisionin Europian apo Parlamentin n njrn prej adresave n fund t ktij libri.

Tani jemi fmijt e sotm t Europs, por shum shpejt do t bhemi t rriturit e Europs.

44

Kndi i msuesve Kndi i Bashkimit Europian n internet pr msuesit sht qendr e prgjithshme burimore pr materiale

t ndryshme t msimdhnies lidhur me Bashkimin Europian dhe me politikat e tij. Ky material sht hartuar nga institucione t ndryshme t BE-s, si dhe nga organe t tjera qeveritare e joqeveritare. Pavarsisht nse krkoni frymzim pr njsit tuaja msimore apo krkoni materiale ekzistuese edukative-arsimore pr historin dhe kulturn e Europs, apo edhe nse krkoni tematika specifike, si jan ndryshimet klimatike dhe zvoglimi i konsumit t energjis, do t mund t gjeni dika t dobishme dhe t prshtatshme pr moshn e nxnsve tuaj n adresn vijuese t internetit:

europa.eu/teachers-corner

Pse t mos testoni at q keni msuar n kt libr dhe t luani n internet lojn e quajtur Ejani ta zbulojm Europn? Mund t hyni n faqen e internetit: europa.eu/europago/explore

Kndi i fmijve

Ju mund t gjeni informacione argtuese pr secilin nga vendet e BE dhe t msoni m shum pr BE-n tek Kndi i fmijve. sht i mbushur me lojra, gjza dhe argtim! europa.eu/kids-corner

Pr ju & Pr msuesin tuaj

Adresa t dobishme

TeachersCorner

Pika kontakti me BE-nONLINEInformacione n t gjitha gjuht zyrtare t Bashkimit Europian mund t gjeni n faqen e internetit Europa: europa.eu

PERSONALISHTN mbar Europn ka qindra qendra lokale informative t BE-s.Adresn e qendrs m t afrt mund ta gjeni n faqen e internetit Europe Direct: europedirect.europa.eu

PRMES TELEFONIT OSE POSTSEurope Direct sht shrbim q u prgjigjet pyetjeve tuaja mbi Bashkimin Europian. Kt shrbim mund ta kontaktoni n telefonin pa pages 00 800 6/7/8/9/10/11, (disa operator t telefonave celular nuk lejojn hyrjen n numrat 00800 ose jan me pages), telefonin me pages nse merrni nga vendet jasht BE-s+32 2 2999696, ose me an t posts elektronike t faqes s internetit Europe Direct: europedirect.europa.eu

LEXONI MBI EUROPNPr t lexuar botimet mbi BE-n, duhet t klikoni vetm nj her n faqen e internetit t libraris t BE-s: bookshop.europa.eu

Komisioni Europian dhe Parlamenti Europian ka Prfaqsi dhe zyra n t gjitha vendet e Bashkimit Europian. Bashkimi Europian gjithashtu ka delegacione n pjest e tjera t bots.

Ju mund t gjeni informacion dhe broshura mbi Bashkimin Europian n:N SHqIPRI

Delegacioni i Bashkimit Europian n ShqipriABA Business Center, Rr. Papa Gjon Pali II, kati 17 Tiran, Shqipri Faqja e Internetit : www.eeas.europa.eu/delegations/albaniaTelefon: +355 (0)4 222 8320 ose 223 0871 222 8479 223 4284Fax: +355 (0)4 223 0752E-mail: delegation-albania@eeas.europa.eu

ndiq Delegacionin e BE n:Portal: www.eudalbania.euFacebook: www.facebook.com/eu.delegation.albaniaTwitter: www.twitter.com/eu_albania

qendra e Informimit t BE-s n TiranRr. Ismail Qemali, Nr. 32Tiran, Shqipri Faqja e Internetit: www.euinfocentre.al E-mail: info@euinfocentre.alTelefon & Fax: +355 (0)4 226 1767

qendra e Informimit t BE-s n ShkodrRr. Kol Idromeno (Pedonale), Nr. 63Shkodr, Shqipri Faqja e Internetit: www.shkodra.euic.alTelefon & Fax: + 355 (0)22 254 552

qendra e Informimit t BE-s n VlorBulevardi Ismail Qemali, Vlor, Shqipri Faqja e Internetit: www.vlora.euic.alTelefon & Fax: +355 (0)33 408 688

Ministria e Integrimit Europian Ministria e IntegrimitRr. Papa Gjon Pali II, Nr. 3 Kutia Postare Nr. 8302 Tiran, Shqipri Faqja e Internetit: http://integrimi.gov.alTelefon: +355 (0)4 222 8623, 08000809Fax: +355 (0)4 222 8623E-mail: info@integrimi.gov.al

Projekti i Mbshtetjes s Proesit t Integrimit n BE (SMEI 3) Ministria e IntegrimitRr. Papa Gjon Pali II, Nr. 3 Tiran, Shqipri Telefon: +355 (0)4 223 6790 / 6741Faqja e Internetit: http://smei3.mie.gov.al/en/pages/HomeE-mail: info@smei3.com

Zyra e Publikimeve

T njohim Europn!

Europa: nj kontinent i bukur, me nj histori magjepsse. Ajo ka nxjerr shum

nga shkenctart, zbuluesit, artistt, kompozitort, sportistt, si dhe komikt m

t suksesshm botror.

Pr shekuj me radh, Europa ka qen e pllakosur nga luftrat dhe ndasit, por

n 60 vitet e fundit, vendet e ktij kontinenti t vjetr m n fund jan bashkuar

n paqe, miqsi dhe unitet, pr t punuar pr nj Europ dhe nj bot m t

mir. Prmes ktij libri pr fmij (t moshs 9 deri 12 vjeare) shpjegohen gjrat

n mnyr t thjesht dhe t qart. Libri sht i pasur me fakte interesante dhe

ilustrime t larmishme, jep nj pasqyr t qart t Europs, si dhe shpjegon

shkurtimisht se far sht Bashkimi Europian dhe si funksionon ai.

Ju sugjerojm t hyni n faqen e internetit:http://europa.eu/europago/explore

Atje do t gjeni shum gjza dhe lojra pr t testuar njohurit tuaja!

Knaquni duke zbuluar!

NA

-03-13-541-EN-C