Eindrapportvooraanvraag‘DeAanhouderWint!DuurzameOnderwijsvernieuwingen

rondomWetenschap&Technologie’

Auteurs:dr.M.D.Hubers&dr.M.D.Endedijk-UniversiteitTwente

Looptijdproject:juni2016–november2017

2

TableofContents

1 ManagementSummary.............................................................................................3

1.1 Aanleidingendoelstelling..............................................................................................3

1.2 Dataverzameling............................................................................................................3

1.3 Conclusiesenaanbevelingen..........................................................................................4

2 Doelstellingproject....................................................................................................6

3 Data-verzameling.......................................................................................................8

3.1 Reviewstudiesenmeta-analyses....................................................................................8

3.2 Professionaliseringsmateriaal........................................................................................8

3.3 Interviewdata................................................................................................................8

4 Resultaten.................................................................................................................9

4.1 Inzichtenuiteerderonderzoek......................................................................................9

4.2 ToepassingopbestaandeTYF-projecten......................................................................12

4.3 Opvattingenvanonderzoekers,leerkrachtenenschoolleiders.....................................13

5 Conclusies&Aanbevelingen....................................................................................17

6 Disseminatie............................................................................................................22

6.1 Publicatie.....................................................................................................................22

6.2 Bijdragenopconferenties............................................................................................22

6.3 Keynote&Gastcollege.................................................................................................22

7 Referenties..............................................................................................................23

7.1 ReferentiesW&T..........................................................................................................23

7.2 Referentiesalgemeen..................................................................................................24

3

1 ManagementSummary

Indezerapportagewordendeonderzoeksresultatenvanhetproject‘DeAanhouderWint!’

beschreven.DitprojectisgefinancierddoorTechYourFutureenuitgevoerddoorde

UniversiteitTwente.

1.1 Aanleidingendoelstelling

Eerderonderzoeklaatziendatheteengroteuitdagingisomhetgedragvanleerkrachtenop

delangetermijnteveranderen.Zijmakenvaakslechtskleineaanpassingeninhun

onderwijspraktijkofstoppenzelfshelemaalmetdenieuwaangeleerdeonderwijsvormen

wanneerdefinancieringenondersteuningwegvallen.Ditbetekentdat

onderwijsvernieuwingennognietduurzaamzijn.Eenvernieuwingisduurzaamalser

blijvendeschool-bredeveranderingenoptredeninhetbeleidénindedagelijkse

onderwijspraktijkdieblijvendaanhouden,zelfsalsbepaaldepersoneelsledendeschool

verlaten.Leerkrachtprofessionaliseringwordtalseenessentiëlestapgezienomtotdeze

blijvendeveranderingeninhetonderwijstekomen.

Hetdoelvanditonderzoekwasdanookomeenoverzichttemakenvandefactoren

enkenmerkenvaneffectieveprofessionaliseringsprogramma’s.Bovendienwerdvastgesteld

inwelkematedehuidigeprojectenbinnenTechYourFutureaandachtbestedenaandeze

factorenenkenmerken.Totslotwerdvastgesteldinwelkemateonderzoekers,leerkrachten

enschoolleidersdeverduurzamingvanW&T-onderwijsvernieuwingenalseenuitdagingzien

en,indiengewenst,opwelkemanierzijhierinondersteundzoudenwillenworden.

1.2 Dataverzameling

Indezeverkennendestudiezijndrietypendataverzameld.Eerstwerdenbestaande

reviewstudiesenmeta-analysesverzameld,omzoeenoverzichtvankenmerkenvan

effectieveleerkrachtprofessionaliseringtemaken.ZowelW&T-specifiekealsalgemene

onderwijskundigestudieswerdenhiervoorgebruikt.Vervolgenswerdvastgesteldin

hoeverredehuidigeprojectenvanTechYourFutureaandachtbestedenaandeze

kenmerken.Hiertoewerdendeprofessionaliseringsmaterialen(bijv.handleidingenen

werkbladen)vanvierverschillendeprogramma’sverzameldengeanalyseerd.Totslotwerd

vastgesteldinwelkemateonderzoekers,leerkrachtenenschoolleidersdeverduurzaming

4

vanW&T-onderwijsvernieuwingenalseenuitdagingzienen,indiengewenst,opwelke

manierzijhierinondersteundzoudenwillenworden.Ditwerdopbasisvaninterviews

vastgesteld.

1.3 Conclusiesenaanbevelingen

Erzijnnegenkenmerkengeïdentificeerdwaaraaneeneffectiefprofessionaliseringstraject

voldoet.Inhetprofessionaliseringsprogramma…

1. staatdeW&T-vakinhoudcentraal;

2. wordenconcretelesactiviteitengebruikt;

3. ontvangendeleerkrachtenondersteuning,sturingenfeedback;

4. werkenleerkrachtenactiefsamenmetcollega’s;

5. sluitendeleerdoelenenbijbehorendeleeractiviteitengoedopelkaaraan(consistentie

ininhoud);

6. wordteenminimalelooptijdvan1jaaraangehouden;

7. wordtaangeslotenopdeschoolcontext(consistentiemetschoolcontext);

8. wordtrekeninggehoudenmetorganisatiefactoren(bijv.deschoolcultuurendeervaren

werkdruk);

9. enwordtrekeninggehoudenmetindividuelefactoren(bijv.motivatieenattitude).

Opditmomentzijndezekenmerkennognietsterkverankerdinde

professionaliseringsmaterialen.Indevieronderzochteprofessionaliseringsprogramma’s

werdaanmaximaalvierenminimaaleenvandenegenkenmerkenvoldaan.

Totslotbleekuitditonderzoekduidelijkdaterbehoefteisaanmeerkennisen

aandachtvoorduurzameW&T-onderwijsvernieuwingen,waarbijzoweldeonderzoekersals

deschoolleidersenleerkrachtenbehoeftehaddenaanconcretehandvatten.Metnamede

behoefteaanschool-specifiekehulpkwamduidelijknaarvoren.

Hetonderzoekleiddetotdevolgendeaanbevelingen:

ü Teneersteishetbelangrijkomkennisteverspreidenonderschoolleidersen

leerkrachtenoverwatduurzaamheidisenhoehetgestimuleerdkanworden.Ditkan

enerzijdsgedaanwordendooreffectieveprofessionaliseringsactiviteitenteontwikkelen,

enanderzijdsdoorschoolleidersteondersteuneninhetafstemmenvande

professionaliseringsactiviteitophetschoolbeleid.Eenconcreteschool-specifieke

5

professionaliseringsstrategie(zoalshetdiagnose-instrumentvanTechYourFuture)biedt

hierbijuitkomst.

ü Tentweedeishetraadzaamomookonderdeonderzoekerskennisteverspreidenover

watduurzaamheidinhoudtenhoehetgestimuleerdkanworden.Daarnaastishet

belangrijkdatonderzoekers(deels)dezelfdemeetinstrumentengaangebruikenomde

verduurzamingvanonderwijsvernieuwingeninkaarttebrengen.Ditzorgtervoordatde

kennisbasisbinnenTechYourFuturesnelenefficiëntuitbreidt

ü Totslotishetbelangrijkomopbasisvandenegenkenmerkenvaneffectieve

leerkrachtprofessionaliseringeengemeenschappelijkdesign-kadertebiedenvoorde

onderzoekersvanTechYourFuture.Hierdoorwordtheteenvoudigomvoorde

projectaanvraagdekansrijkheidvanheteenprofessionaliseringstrajectvasttestellen.

Bovendienmaakteengemeenschappelijkdesign-kaderhetvoordeonderzoekers

makkelijkeromonderlingbest-practicesuitwisselen.

6

2 Doelstellingproject

Uiteerderonderzoekwetenwedatheteengroteuitdagingisomhetgedragvan

leerkrachtenopdelangetermijnduurzaamteveranderen(Fullan,2007;Harris&Jones,

2010;VanVeen,Zwart,Meirink,&Verloop,2010).Wesprekenpasvanduurzaamheidalser

blijvendeschool-bredeveranderingenoptredeninhetbeleidénindedagelijkse

onderwijspraktijk(e.g.,Coburn&Turner,2011;Honig,2008;Sherer&Spillane,2011).Deze

veranderingenmoetendermategoedverankerdzijnindeschooldatzeblijvenaanhouden,

zelfsalsbepaaldepersoneelsledendeschoolverlaten(Sherer&Spillane,2011).

Eerderonderzoeklaatziendatleerkrachtenvaakslechtskleineaanpassingenmaken

inhunonderwijspraktijkofzelfshelemaalstoppenmetdenieuwaangeleerde

onderwijsvormenwanneerdefinancieringenondersteuningwegvallen(Coburn,2004).Het

kanookzijndatleerkrachtenwelverderproberentegaan,maarnadeligeaanpassingen

makenwaardoordekwaliteitvanhetonderwijsinhetgedrangkomt(Hubersetal.,2017;

McLaughlin&Mitra,2001).

Opditmomentwordternogweinigonderzoekgedaannaardeduurzaamheidvan

onderwijsvernieuwingen(Crossan&Apaydin,2010;Hubers,invoorbereiding;Sleegers&

Leithwood,2010;VanDrieletal.,2012).Watwewelweten,isdat

leerkrachtprofessionaliseringeenbelangrijkestapisomtotveranderingeninhetonderwijs

tekomen(Sleegers&Leithwood,2010).Deprobleemstellingvandezevoorverkenningis

danook:Watzijndekenmerkenvaneffectieveprofessionaliseringsprogramma’senin

welkematezijndezeaanwezigindeprogramma’svanTechYourFuture?Deachterliggende

gedachtedaarbijisdateeneffectiefprofessionaliseringsprogrammaervoorzorgtdat

leerkrachtenoptimaallerenomW&T-onderwijsvormtegeven.Ditbiedtscholenvervolgens

eenvruchtbarebodemomhetW&T-onderwijsverdervormtegeven.Omde

probleemstellingtekunnenbeantwoordenmakenwegebruikvanhetmodelvoor

OnderwijskundigOntwerponderzoek,zieFiguur1.

7

Figuur1.ModelvoorontwerponderzoekzoalsgedefinieerddoorMcKenneyenReeves

(2008).

Devoorverkenningrichtzichopdefasevananalyseenexploratie.Dezefaseheeftalsdoel

omtoteenbeterbegripvanhetprobleemtekomen(McKenney&Reeves,2012).Indit

projectgaathetdaarbijomeffectievedocentprofessionalisering.Inditrapportwordende

inzichtenuitdezefasevananalyseenexploratiebesproken.Concreetlevertdit:

- Eenoverzichtvandefactorenenkenmerkenvaneffectieve

professionaliseringsprogramma’s.

- Eeneersteindicatievoordematewaarinhuidigeprojectenbinnen

TechYourFutureaandachtbestedenaandezefactorenenkenmerken.

- Eeneersteinzichtindematewaarinonderzoekers,leerkrachtenenschoolleiders

deverduurzamingvanW&T-onderwijsvernieuwingenalseenuitdagingzienen,

indiengewenst,opwelkemanierzijhierinondersteundzoudenwillenworden.

Voorverkenning

8

3 Data-verzameling

Indezeverkennendestudiezijndrietypendataverzameld.

3.1 Reviewstudiesenmeta-analyses

Eenvandedoelenvanditvooronderzoekwasominkaarttebrengenwatdekenmerken

vaneffectievedocentprofessionaliseringzijn.Omtotkenmerkentekomenwaarvanhet

belangherhaaldelijkisaangetoond,iservoorgekozenomdenadrukteleggenopbestaande

reviewstudiesenmeta-analysesnaardocentprofessionalisering.ErwerdenzowelW&T-

specifiekealsalgemeneonderwijskundigestudiesverzameld.Omeenup-to-dateoverzicht

tekrijgenwerderalleengezochtnaarstudiesrecenterdanhetjaar2000.

3.2 Professionaliseringsmateriaal

Eenanderdoelvanhetvooronderzoekwasomvasttestelleninwelkematedekenmerken

vaneffectievedocentprofessionaliseringookvertegenwoordigdzijninde

professionaliseringsprogramma’svanTechYourFuture.Hiertoezijndematerialenvanvier

verschillendeprogramma’sverzameldengeanalyseerd.Hetgaathierbijomde

handleidingen,werkbladen,enpresentatieslidesdiegebruiktwerdenomleerkrachtente

ondersteuneninhetvormgevenvanW&T-onderwijs.Tweevandezeprogramma’srichtten

zichophetPO,éénrichttezichzowelophetPOalsVO,enéénrichttezichophetVO.

3.3 Interviewdata

Hetlaatstedoelvanditprojectwasomeeneersteinzichttekrijgenindematewaarin

onderzoekers,leerkrachtenenschoolleidersdeverduurzamingvanW&T-

onderwijsvernieuwingenalseenuitdagingzienen,indiengewenst,opwelkemanierzij

hierinondersteundzoudenwillenworden.Binnenditprojectwerdenvijfonderzoekersvan

TechYourFuturegeïnterviewd.Daarnaastwerdenerdriegroepsinterviewsafgenomenbij

steedseenschoolleidereneenoftweeleerkrachtendiedeelnamenaaneen

professionaliseringsactiviteit.Ookisdebestuurdervaneengrotescholenstichting

geïnterviewd.

9

4 Resultaten

4.1 Inzichtenuiteerderonderzoek

Deliteratuuranalysehadalsdoelomeenoverzichttemakenvandekenmerkenvan

effectieveprofessionaliseringsprogramma’s.Deachterliggendegedachtedaarbijisdateen

effectiefprofessionaliseringsprogrammaervoorzorgtdatleerkrachtenoptimaallerenom

W&T-onderwijsvormtegeven.Ditbiedtscholenvervolgenseenvruchtbarebodemomhet

W&T-onderwijslangdurigeneffectiefverdervormtegeven.Daarnaastkanzo’noverzicht

concretehandvattenbiedenaanonderzoekersomviahunprofessionaliseringsprogramma

deverduurzamingvanW&T-onderwijstestimuleren.Intotaalwerdennegenkenmerken

geïdentificeerd,zieTabel2.

10

Tabel2

KenmerkenvanEffectieveW&T-Professionaliseringsprogramma’s.

Kenmerk Beschrijving(gebaseerdop:Desimone,2002;Dogan,Pringle,&Mesa,2016;Gegenfurtner,2011;Gerard,Varma,Corlis,&Linn,2017;Higgins&Spitulnik,2008;Postholm,2012;VanDriel,Beijaard,&Verloop,2001;VanDriel,Meirink,vanVeen,&Zwart,2012).

1. Focus InhetprogrammaisereenspecifiekenadrukophetvergrotenvandeW&T-vakinhoudelijkeenvakdidactischekennisvanleerkrachten(pedagogicalcontentknowledge).Onderzoeklaatziendatwanneerhiermeeraandachtaanbesteedwordt,deleerkrachtenmeerkennisopdoen,hunlespraktijkeerderzullenaanpassenendatdeleerprestatiesvandeleerlingenverhogen.

2. Activiteiten Erwordtgebruikgemaaktvanactievewerkvormenwaarbijconcretelesactiviteitenzoalsinstructie,toetsing,enreflectiecentraalstaan.Ditzorgtervoordatleerkrachtenderelevantieenhetnutvandeprofessionaliseringinzienenhetgeleerdekunnenrelaterenaanhuneigenlespraktijk.

3. Feedback Erisgelegenheidvoordeleerkrachtenomondersteuning,sturingenfeedbacktekrijgenvanbijvoorbeelddecoach/trainer,collega’s,leerlingen,ofdeleidinggevende.Dezeinformatiehelptdeleerkrachtnietalleenomtezienwatalgoedgaatenwatbeterkan,maargeeftooknieuweinputeninspiratievoorandereaanpakken.

4. Samenwerking Samenwerkingkaneenkrachtigebronvanlerenzijn.OnderzoekwijstuitdatsamenwerkingervoorzorgtdatleerkrachtenzichbetervoorbereidvoelenopW&T-onderwijsenvakergebruikmakenvantechnologieënomzohetbegripvandestudententebevorderen.Verschillendevormenvansamenwerkingzijnmogelijk,bijvoorbeeldhetbediscussiërenvanW&T-onderwijs,ofhetobserverenenbesprekenvanelkaarslessen.

11

5. Consistentieindeinhoud

Hetprogrammaisconsistentwatbetreftde(leer)doelendiegesteldwordenendebijbehorendeleeractiviteiten.Bijv.:hetleerdoelisdatdeleerkrachtcollaboratievewerkvormenkaninzetten,endeactiviteitishetoefenenmethetopzettenenbegeleidenvanditsoortwerkvormen.Deconsistentiekangestimuleerdwordendoorexpliciettemakenhoebepaaldekenmerkenvanhetprogrammagerelateerdzijnaandeleerdoelen.Deze‘theoryofimprovement’helptervoorzorgendatdeleerdoelenenactiviteitenlogischopelkaarvoortbouwenenallebelangrijkeactiviteitenaanbodkomen.

6. Tijdsduur Omdenieuwekennisenvaardighedengoedtelatenbeklijvenbijdeleerkrachtenishetbelangrijkdathetprogrammaeenlangelooptijdheeftengevolgdwordtdoorfollow-upondersteuning.Alsglobalerichtlijnwordteenminimalelooptijdvan1jaargegeven.

7. Consistentiemetcontext

Inhetprogrammawordtexplicietaangeslotenbijdedoelenenhetbeleidvandeschool/scholenwaarophetprogrammawordtaangeboden.Ditvoorkomtdatdeprofessionaliseringsactiviteitalsgeïsoleerdeactiviteitplaatsvindt.

8. Organisatie-factoren

Inhetprogrammawordtexplicietrekeninggehoudenmetdefactorenbinnendeschool/scholendieheteffectvanhetprogrammakunnenbeïnvloeden.Hetgaathierbijomderelatiestussencollega’s,faciliteitenenhulpmiddelen,deschoolcultuur,kenmerkenvanhetwerk(bijv.ervarenwerk-entijdsdruk),fysiekekenmerkenvandeschool,en/ofexternefactoren(regelgeving,beleid,etc.).Erwordtgeprobeerdomdezefactorenopeenpositievemanierintezettenzodathetleerprocesvandeleerkrachtgestimuleerdwordt.

9. Individuelefactoren

Inhetprogrammawordtexplicietrekeninggehoudenmetdefactorenbinnendeindividueleleerkrachtendiedeelnemenaanhetprogramma.Hetgaatdaarbijompersoonlijkheid(bijv.openheid),eigenschappen(bijv.attitudes,opvattingen,motivatie),en/ofcompetenties.Hierdoorisdekansgroterdatdekennisenvaardighedenbijdeindividueleleerkrachtenbeklijven.

12

4.2 ToepassingopbestaandeTYF-projecten

VervolgenshebbenwevastgesteldofdekenmerkenuitTabel2herkenbaaraanwezigzijnin

vierprofessionaliseringsprogramma’svanTechYourFuture.Deachterliggendegedachte

daarbijisdatalshetexplicietindehandleidingvermeldstaat,deonderzoekersbewust

hebbennagedachtoverhetinzettenvanditkenmerk.Bovendienisdehandleidingeen

concreetproductwatdeleerkrachtennaafloopvandeprofessionaliseringmetzich

meenemenenafentoezullenraadplegen.Alsdenegenkenmerkenhierduidelijkin

verwerktzijnzalhetvoordeleerkrachtenmakkelijkerzijnombijvoorbeeldzelfnatedenken

overhoezefeedbackwillenkrijgen.

DeeersteresultatenvandeanalysestaaninTabel3.Eenkenmerkwerdalsaanwezig

beschouwdalshetminimaal1keervoorkomtinhetprogramma(bijv:erisminimaal1keer

gelegenheidvooreenleerkrachtomindividuelefeedbacktekrijgenopzijn/haarlesontwerp,

lesuitvoeringofgespreksvoering).Voorhetkenmerktijdsduurwerdnaardeinde

handleidingbeschrevenlooptijdgekeken.Indiendelooptijdongeveer1jaaroflangerwas

werdditkenmerkalsaanwezigbeschouwd.

Tabel3

AanwezigheidvanGeïdentificeerdeKenmerkeninhetProfessionaliseringsmateriaal.

Kenmerk Progr.1 Progr.2 Progr.3 Progr.4

1. Focus

2. Activiteiten X X X X

3. Feedback X X X

4. Samenwerking

5. Consistentieindeinhoud X

6. Tijdsduur X X

7. Consistentiemetcontext X

8. Organisatie-factoren

9. Individuelefactoren

13

Uithetprofessionaliseringsmateriaalbleekdatdeleerkrachteninallevierde

programma’seenactieverolspeelden.Ditbetekentdatconcreteactiviteitenzoalshet

ontwerpenengevenvanlessen,enhetvoerenvanbepaaldegesprekkencentraalstonden.

EenspecifiekenadrukopdeW&T-vakdidactischeenpedagogischekennisvanleerkrachten,

samenwerkingtussencollega’s,enhetrekeninghoudenmetindividueleenorganisatie-

factorenbleekingeenvandeprojectenexplicietnaarvorentekomen.

4.3 Opvattingenvanonderzoekers,leerkrachtenenschoolleiders

Totslotwerdvastgesteldinwelkematedeonderzoekers,leerkrachtenenschoolleidersde

verduurzamingvanW&T-onderwijsvernieuwingenalseenuitdagingzien,welkefactoren

hieropvaninvloedzijn,en,indiengewenst,opwelkemanierzijhierinondersteundzouden

willenworden.

4.3.1 Definitieduurzaamheid

Demeesteonderzoekers,schoolleidersenleerkrachtendefinieerdenduurzaamheidalsde

matewaarinleerkrachtenW&T-onderwijsinhundagelijkselespraktijkverankerdhebben.

Deinternbegeleidervaneenschoolgafbijvoorbeeldaandateenonderwijsvernieuwing

duurzaamis:‘Ophetmomentdatleerkrachtenerachterstaanenhettoepasseninhun

dagelijkseonderwijs’.Debestuurdergafaan:‘Eenvernieuwingisduurzaamalshetgeborgen

is.Datwilzeggendatjehetcontinuterugzietindeprogramma’s,endathetnietbeperktis

toteenprojectofeenweek.Jemoethetiederedagterugkunnenzien.’Eenvande

onderzoekersdefinieerdeduurzaamheidals:‘[Het]betekentdathetblijft,datheteen

blijvendeveranderingisdiejezouwillenzienbijmeerderecollega’sindeschool.’Sommigen

geïnterviewdenvoegdenaanhundefinitietoedathetdaarbijgaatomlangdurige

veranderingendieschoolbreedgedragenworden.

Uitalleinterviewsbleekdatdegebruiktedefinitiesvanduurzaamheidsmallerzijn

dandedefinitievanditprojectwaarbijduurzaamheidwerdgedefinieerdalsdematewaarin

blijvendeschool-bredeveranderingenoptredeninhetbeleidenindedagelijkse

onderwijspraktijk.Dezeveranderingenmoetendermategoedverankerdzijnindeschool

datzeblijvenaanhouden,zelfsalsbepaaldepersoneelsledendeschoolverlaten.Wanneer

dedefinitievanhetprojectvergelekenwordtmetdedefinitiesvandegeïnterviewdenvalt

14

opdatmetnamedebeleidskantendebestendigheidvanverduurzamingbijde

geïnterviewdenonderbelichtblijven.

Zoweldeonderzoekersalsdeschoolleidersenleerkrachtengavenaandathet

belangrijkisommeeraandachttebestedenaandeduurzaamheidvan

onderwijsvernieuwingen.Zoverteldeeenonderzoeker:‘Ermoeteensoortolievlekwerking

binneneenschoolkomenzodatsteedsmeercollega’sbetrokkenraken.Maardatgebeurt

vaakniet’.TotnutoekomtdevraaghoehetW&T-onderwijsverduurzaamdkanworden

binnendescholenlaatofnietaanbod.Daarnaastgafeenvandeschoolleidersaandatzij

hetergmoeilijkvindtomeenbalanstevindentussenhetvormenvanbeleidrondomW&T-

onderwijsenhetvanuitdeleerkrachtenzelftelatenontstaan.Zezei:‘Maakjenoueen

beleidwatiedereenmoetvolgen,danzitjeergtop-downwatwenietpersewillen.Ofgaan

wehetgewoondoenenaandehandvanderesultatengaanwebeleiduitzetten?Datiselke

keerafwegen.Wantalsjebeleidsstukkenschrijft:ofjetimmertallesdicht,ofjehoudjeer

nietaan.’Ookdeonderzoekersgavenaandatzijopditmomentdeduurzaamheidvande

professionaliseringstrajectennognietmetenenooknognietgoedwetenhoezij

verduurzamingkunnenstimuleren.Eenvandeonderzoekersgafbijvoorbeeldaandathet

enigewatzijkandoenis:‘hopendatdescholenzelfeencombinatievanverschillendedingen

hebben,datculmineert,endatzijeensoortintegraalbeeldkrijgenvanwaarzijheenwillen.

Endatzedaardanaanblijvenwerkenenontwikkelen.’

4.3.2 Beïnvloedendefactoren

Volgensdegeïnterviewdeschoolleiders,leerkrachtenenonderzoekerszijndiversefactoren

vaninvloedopdematewaarinW&T-onderwijskanverduurzamen,zieTabel1.Uitdeze

tabelblijktdatzoweldeschoolleidersenleerkrachtenalsdeonderzoekersvanmeningzijn

datindividuelefactorenbinnendeleerkrachten(zoalsmotivatieenhetdurvenomnieuwe

dingenuitteproberen)eenbelangrijkerolspelen.Volgensdeleerkrachtenenschoolleiders

ishetdaarnaastbelangrijkomtijdengeldtotdebeschikkingtehebben.Onderzoekers

gevenaandatdeschoolleidingenhetaantalleerkrachtendatbinneneenschoolmeedoet

belangrijkis,maarditwerddoordeschoolleidersenleerkrachtenzelfnietbenoemd.

15

Tabel1

Aantalkeerdatschoolleiders/leerkrachtenenonderzoekersaangavendateenbepaalde

factorvaninvloedwas.

Factor

AantalkeergenoemddoorSchoolleiders/leerkrachten

(max.4)Onderzoekers

(max.5)Faciliteiten:dematewaarinvoldoendetijd/geldbeschikbaaris.

4 2

Individuelefactoren:eigenschappenalsmotivatie,flexibiliteit,creativiteit,opleidingsniveau,eigenaarschap,enmatewaarineenleerkrachtnieuwedingendurftteproberen.

4 5

Deelnamecollega’s:matewaarinmeerderecollega’svandezelfdeschooldeelnemen.

0 4

Schoolleiding:aansturingenstimuleringvandeleerkrachten.

1 5

Deorganisatievandeschool:matewaarinroostersveranderdkunnenworden,ruimtesandersingedeeldkunnenworden,etc.

1 1

Samenwerkingscultuur:kwaliteitvansamenwerkingtussenleerkrachten,bijv.ofhetspannendisomvideo-opnamesvanjeeigenlesmetelkaartedelen.

0 1

4.3.3 Toolsvoorverduurzaming

Erkwamgeeneenduidigantwoordopdevraagofereentoolkitontwikkeldmoetworden

diedeverduurzamingvanW&T-onderwijsinkaartkanbrengen.Sommigengavenaandaar

geenvertrouwenintehebbenomdatzijverwachtendathetmoeilijkisomverschillende

soortenonderwijsvernieuwingmeteenzelfdetooltestimuleren.Eenschoolleiderzei

hieroverbijvoorbeeld:‘Ikgeloofnietinhetontwikkelenofmakenvanietswatjekunt

kopiërenengaangebruiken.Hetzithemindeattitude,demindset,hetontwikkelingsgericht

bezigzijn’.Anderengavenaandattoolszoudenkunnenhelpenombijvoorbeeldeen

‘startfoto’vandeschoolvoorafgaandaandeonderwijsvernieuwingentemaken.Een

schoolleidergafdaarbijaan:‘Hetzoumijhelpeninhetbegeleidenvandeontwikkelingvan

16

deleerkrachten’.Mochtzo’ntoolkiterkomendanisdebelangrijksteontwerpeisdathet

eenschool-specifiekinstrumentis.Hetkandusnietzozijndateenstappenplanopelke

schoolopdezelfdemanierwordtuitgevoerd.Hetbelangvanrekeninghoudenmetde

school-contextkwamookduidelijknaarvorenwanneerdekwaliteitvan

professionaliseringsprogramma’swerdbesproken.Zoverteldedeinternbegeleideroverde

trainingdiezijophaarschoolvolgde:‘Hetiseenstandaardcursusdiewaarschijnlijkopelke

schoolzogegevenwordt.Datzalopheelveelscholenwelwillen,maarniethier.Danzit

iedereenerbijvan:maarikbengeenstandaardschool,wijdoenalveeldingenandersdan

anderen’.

17

5 Conclusies&Aanbevelingen

Uitditonderzoekblijktduidelijkdaterbehoefteisaanmeerkennisenaandachtvoor

duurzameW&T-onderwijsvernieuwingen,waarbijzoweldeonderzoekersalsde

schoolleidersenleerkrachtenbehoeftehaddenaanconcretehandvatten.Echter,ditbleek

(nog)nietindevormvantoolstezijn.Metnamedebehoefteaanschool-specifiekehulp

kwamduidelijknaarvoren.

Inditonderzoekwerdeeneerstestapgemaaktinhetbiedenvanconcrete

handvattenvoordeonderzoekers.Erzijnnamelijknegenkenmerkengeïdentificeerd

waaraaneeneffectiefprofessionaliseringstrajectvoldoet:focusopW&T-vakinhoud,het

gebruikvanconcreteactiviteiten,feedbackkrijgen,samenwerkenmetcollega’s,

consistentieindeinhoud,tijdsduur,consistentiemetschoolcontext,enrekeninghouden

metorganisatie-enindividuelefactoren.Degedachtehierachterisdatwanneer

onderzoekersdezenegenkenmerkenverwerkeninhunprofessionaliseringsaanpak,de

leerkrachtenzogoedmogelijkwordenvoorbereidophetverzorgenvanW&T-onderwijs.Dit

zorgtvervolgensvooreengoeduitgangspuntomhetW&T-onderwijszelfstandigbinnende

schoolteverduurzamen.Opditmomentzijndezekenmerkennognietsterkverankerdinde

professionaliseringsmaterialen.Indevieronderzochteprofessionaliseringsprogramma’s

werdaanmaximaalvierenminimaaleenvandenegenkenmerkenvoldaan.

Opbasisvanditonderzoekwordendevolgendeaanbevelingengedaan:

ü Dedefinitiesoverwatverduurzamingbetekentwarenzowelbijdeonderzoekersalsde

leerkrachtenenschoolleiderssmal,waarbijmetnamehetontwikkelenvanbeleid

rondomW&T-onderwijsontbrak.Eenbelangrijkevervolgstapisomkenniste

verspreidenoverwatduurzaamheidinhoudtenhoehetgestimuleerdeninkaart

gebrachtkanworden.Hiertoekaneenhand-outgemaaktwordenwaarineenpraktische

definitie,concretetipsenmeetinstrumentenbeschrevenworden.Daarnaastkanhet

helpenomeenaantalalgepubliceerdesleutelartikelenoverditthemavooralle

onderzoekersbeschikbaartestellen.

ü Ookdeschoolleidersenleerkrachtenblijkenbehoeftetehebbenaanondersteuningop

hetgebiedvanduurzameW&T-onderwijsvernieuwingen.Hetisraadzaamhieropinte

spelendoorhenconcretehandvattentebieden.Ditkanenerzijdsgedaanwordendoor

effectieveprofessionaliseringsactiviteitenteontwikkelen,enanderzijdsdoor

18

schoolleidersteondersteuneninhetafstemmenvandeprofessionaliseringsactiviteitop

hetschoolbeleid.Eenconcreteschool-specifiekeprofessionaliseringsstrategie(zoalshet

diagnose-instrumentvanTechYourFuture)biedthierbijuitkomst.Destappenuithet

modelvoorontwerpgerichtonderzoek(ziepagina4)kunnengevolgdwordenomeen

professionaliseringsprogrammateontwikkelenentetoetsen.

ü Denegenkenmerkenvaneffectieveleerkrachtprofessionaliseringkunnen

gecommuniceerdwordennaaronderzoekersdieeenprofessionaliseringstrajectwillen

ontwerpen.VervolgenskandeinditverslagopgenomenTabel2alschecklistgebruikt

wordenomineenvroegstadium(voordeprojectaanvraag)dekansrijkheidvaneen

professionaliseringstrajectvasttestellenenwaarnodigaanpassingentemaken.

Idealitervoldoeteenprojectaanallekenmerken.InTabel4wordenconcretesuggesties

gegevenomaandezekenmerkentevoldoen.

ü DekenmerkenuitTabel2biedeneengemeenschappelijkdesign-kadervoorde

onderzoekersvanTechYourFuture.Wellichtkunnenopditgebiedbest-practicesmet

elkaaruitgewisseldworden.Bijvoorbeeld,metwelkefeedbackinstrumentenkan

gewerktworden?Welkesamenwerkingsvormenwordendoordeleerkrachtenalsnuttig

ervaren?Dezekenniskantijdensnetwerkbijeenkomstengedeeldworden,maarkan

wellichtookonderdeelzijnvandevoortgangsgesprekkenmetTechYourFuture.Opbasis

hiervankanTechYourFutureeenoverzichtvanervaringengenereren,watonderzoekers

indeontwerpfasevanhunprofessionaliseringstrajectkunnenraadplegen.

ü Eenanderbelangrijkpuntisdatopditmomenthetprocesvanverduurzamingnogniet

inkaartgebrachtwordtdoordeonderzoekers.Eengemeenschappelijkkaderen(deels)

gemeenschappelijkinstrumentariumkanervoorzorgendatdekennisbasisbinnen

TechYourFuturesnelenefficiëntuitbreidt.Bovendienzorgteengemeenschappelijk

kaderervoordatdeonderzoekersconcretehandvattenkrijgenommetverduurzaming

aandeslagtegaanen,doordatzedandezelfde“taal”gaanspreken,eenvoudigvan

elkaarsbevindingenkunnenleren.Eenvoorbeeldhiervanishetgebruikvanhetbegrip

‘organisatieroutines’onderdeonderzoekers.Ditiseennuttigeinsteekomde

veranderingeninhetschoolbeleidendedagelijkselespraktijkinkaarttebrengen,zie

ookHubersetal.(2017),enhetwerkvanSpillane.

19

Tabel4

Concretesuggestiesomdekenmerkenvaneffectieveleerkrachtprofessionaliseringvormtegeven.

Kenmerk Suggestiesoverdewijzewaaropditkenmerktotuitingkankomeninhetprofessionaliseringsprogramma

1. Focus IneenprofessionaliseringsprogrammaligtdenadrukopW&T-vakdidactischekennisenpedagogischekennis.Dat

betekentdatexplicietwordtgemaaktwatleerkrachtenalwetenopditgebied,enwordenzeverleidomzichhierverder

inteverdiepen.Ditkangestimuleerdwordendoorbijvoorbeeldverdiepingsmateriaaloptenemenofleerkrachten

(vanuithuneigeninteresse)samenbepaaldeonderwerpentelatenuitdiepen(zieooksamenwerking).

2. Activiteiten InalleonderzochteTYF-programma’skwamenconcreteactiviteitenzoalshetgevenofvoorbereidenvanlessenof

gesprekkenenhetreflecterenopdeeigenervaringenaanbod.Eenbelangrijkevervolgstapishetvormgevenvan

activiteitenwaardoordeleerkrachtenlerenvasttestellenofdeleerlingenietsgeleerdhebbenenhoeditleerproces

eruitzag.Uitdeliteratuurblijktnamelijkdatleerkrachtenhetwaargenomeneffectophunleerlingenalseenvande

belangrijkstecriteriagebruikenomtebepalenofzijhunlessenwelofnietwillenaanpassen.Indezeleeractiviteitspeelt

reflectieeenbelangrijkerol.Hetkandaarbijhelpenomeencollegaoftrainereenlestelatenobserveren.Opdiemanier

kunnendeleerkrachtendeobservantsamenbesprekenhoehetleerprocesvandeleerlingeneruitzag.

3. Feedback Idealiterontvangendeleerkrachtenmeerderekerenconstructievefeedback,liefstzosnelmogelijknadathetonderwerp

vandefeedback(bijv.eenles)heeftplaatsgevonden.Dithoeftnietaltijddoordeonderzoeker/trainergegevente

worden,maarbijvoorbeeldookdoorcollega’s.Daarmeewordtmeteenookdesamenwerking(zievolgendepunt)

gestimuleerd.Sommigescholensprekenbijvoorbeeldafdatleerkrachtenperjaarminimaal4keerbijelkaarindeles

komenkijken.

20

4. Samenwerking Omtotduurzameonderwijsvernieuwingentekomenishetbelangrijkdatdesamenwerkinggestimuleerdwordt,

bijvoorbeelddoorbijelkaarindelestekijkenenlessenplannenofvideoopnamesmetelkaartebespreken.Deze

samenwerkingvindtidealiterinverschillendesamenstellingenplaats.Ditbetekentdatdeleerkrachtendiealergverzijn

nietautomatischgekoppeldwordenaandeleerkrachtendieminderverzijn.Voordegroepleerkrachtendiealverzijnis

hetnamelijkookergmotiverendeninspirerendommetgelijkgezindentewerken,enhiermoetdanookvoldoende

ruimtevoorzijn.

5. Consistentiein

deinhoud

OnderzoekersvanTechYourFutureschrijveneen‘theoryofimprovement’documentwaarinzijzoconcreetmogelijk

uitleggenwelkeleerdoelencentraalstaanenhoedezeleerdoelenbereiktworden.Daarnaastkunnenzijinditdocument

uitleggenopwelkemanierzijaandenegenkenmerkenvaneffectieveprofessionaliseringtegemoetkomen.Ditdocument

kanmeegenomenwordenindebeoordelingvandeaanvraagen/ofviaeenpeer-reviewsysteemvanfeedbackvoorzien

worden.

6. Tijdsduur Professionaliseringsprogramma’sdiedepilotfasedoorlopenhebbenengrootschaliggeïmplementeerdwordenhebben

eenminimalelooptijdvan1jaarmetdaarnanogenkelefollow-upbijeenkomsten.

7. Consistentie

metcontext

Voorafgaandaandeelnameaanhetprofessionaliseringsprogrammabespreektdetrainersamenmetdeschoolleiding(en

evt.ookleerkrachten)waaromdeschoolwildeelnemenaanhetprogrammaenhoehetprogrammakaninspelenopde

schoolvisiemetbetrekkingtotW&T-onderwijs.Ookwordtinkaartgebrachtwaarophetprogrammakaninhaken(bijv.

bepaaldeprojectweken,vergadermomenten).Tijdensdedeelnameaanhetprofessionaliseringsprogrammawordtde

relatiemetdeeigenschoolbesproken(bijv.weetjijwaaromdeschoolwildatjeaanditprogrammameedoet?Watisde

visievandeschool?Watverwachtenzeconcreetvanjou?).

21

8. Organisatie-

factoren

Erwordtindevoorbereidingentijdenshetdoorlopenvanhetprofessionaliseringsprogrammarekeninggehoudenmet

derelatiestussencollega’s,defaciliteitenenhulpmiddelenindeschool,deschoolcultuur,dekenmerkenvanhetwerk

(bijv.ervarenwerk-entijdsdruk),defysiekekenmerkenvandeschool,en/ofexternefactoren.Ditkanbijvoorbeeld

gedaanwordendoorleerkrachteninkaarttelatenbrengenwelkeorganisatiefactorenhenbeïnvloedeninhet

vormgevenvanW&T-onderwijs,inhoeverrezijderuimtevoelenommetW&T-onderwijsaandeslagtegaan,etc.

Eventueelkanhethelpenomdeschoolleiderbijditsoortoefeningentebetrekken.

9. Individuele

factoren

Erwordtindevoorbereidingentijdenshetdoorlopenvanhetprofessionaliseringsprogrammarekeninggehoudenmet

deverschilleninpersoonlijkheid,motivatieenvaardighedentussendeleerkrachten.Ditkanbijvoorbeeldgedaanworden

doorleerkrachteneigenleerdoelentelatenstelleneneenoplopendemoeilijkheidsgraadinbepaaldeoefeningente

maken.Ookkanhethelpenombepaaldeindividueleverschillenbespreekbaartemaken.

22

6 Disseminatie

Denieuweinzichtendieditonderzoekopleverdenzijnopverschillendemanierenverspreid.

Erzijndiversebijdragenopconferentiesgemaaktendeinhoudisverwerktineen

gastcollegeenkeynote.Daarnaastwordtergewerktaaneenwetenschappelijkartikel.

6.1 Publicatie

Hubers,M.D.&Endedijk,M.D.(Invoorbereiding).Persistenceprevails:Supporting

sustainableteacherprofessionaldevelopmentregardingSTEMeducation.

6.2 Bijdragenopconferenties

Hubers,M.D.(2017).Duurzameleerkrachtprofessionaliseringophetgebiedvan

Wetenschap&Technologie.SymposiumopdeOnderwijsResearchDagen(ORD),

Antwerpen,België.

Hubers,M.D.,&Endedijk,M.D.(2017).Duurzameleerkrachtprofessionaliseringrondom

Wetenschap&Technologie.PaperpresentatieopdeOnderwijsResearchDagen

(ORD),Antwerpen,België.

Hubers,M.D.,&Endedijk,M.D.(2017).Supportingsustainableprofessionaldevelopment

inteachersimplementingSTEMeducation.Ronde-tafelsessieopdeEuropean

AssociationforResearchonLearningandInstruction(EARLI),Tampere,

Finland.

6.3 Keynote&Gastcollege

Hubers,M.D.(2017).Succesvollestrategieënvoorduurzameschoolvernieuwing.Keynote

opTechYourFutureexpertmeeting:Opleidenenprofessionalisereninbèta

entechnologie.

Hubers,M.D.(2017)GastcollegeDuurzameonderwijsvernieuwingenvoorstudenteninde

Post-hboMasterLeren&InnoverenvanSaxion.

23

7 Referenties

7.1 ReferentiesW&T

Anderson,K.J.B.(2012).Scienceeducationandtest-basedaccountability:Reviewingtheir

relationshipandexploringimplicationsforfuturepolicy.ScienceEducation,96(1),

104–129.doi:10.1002/sce.20464

Bianchini,J.A.,Southerland,S.,Windschitl,M.,Richmond,G.,&Manokore,V.(2010).

IdentifyingElementsCriticalforFunctionalandSustainableProfessionalLearning

Communities.ScienceEducation,95(3),543-570.doi:10.1002/sce.20430

Davis,K.S.(2002).“Changeishard”:Whatscienceteachersaretellingusaboutreformand

teacherlearningofinnovativepractices.ScienceEducation,87(1),3-30doi:

10.1002/sce.10037

Dogan,S.,Pringle,R.,&Mesa,J.(2016).Professionaldevelopmentineducationtheimpacts

ofprofessionallearningcommunitiesonscienceteachers’knowledge,practiceand

studentlearning:Areview.ProfessionalDevelopmentinEducation,42(4),569-588.

doi:10.1080/19415257.2015.1065899

Driel,J.H.Van,Beijaard,D.,&Verloop,N.(2001).Professionaldevelopmentandreformin

scienceeducation:Theroleofteachers’practicalknowledge.JournalofResearchin

ScienceTeaching,38(2),137-158.doi:10.1002/1098-2736(200102)

Duzor,A.G.Van.(2011).Capitalizingonteacherexpertise:Motivationsforcontemplating

transferfromprofessionaldevelopmenttotheclassroom.JournalofScience

EducationandTechnology,20(4),363-374.doi:10.1007/s10956-010-9258-z

Fallik,O.,Rosenfeld,S.,&Eylon,B.(2013).Schoolandout-of-schoolscience:Amodelfor

bridgingthegap.StudiesinScienceEducation,49,69-91.doi:

10.1080/03057267.2013.822166

Gerard,L.F.,Varma,K.,Corliss,S.B.,Linn,M.C.,Gerard,L.F.,&Corliss,S.B.(2011).

Professionaldevelopmentfortechnologyenhancedinquiryscience.Reviewof

EducationalResearch,81(3),408-448.doi:10.3102/0034654311415121

Higgins,T.E.,&Spitulnik,M.W.(2008).Supportingteachers’useoftechnologyinscience

instructionthroughprofessionaldevelopment:Aliteraturereview.JournalofScience

EducationandTechnology,17(5),511-521.doi:10.1007/s10956-008-9118-2

Larkin,D.B.,Seyforth,S.C.,Lasky,H.J.,&Street,N.M.(2009).Implementingandsustaining

24

sciencecurriculumreform:Astudyofleadershippracticesamongteacherswithina

highschoolsciencedepartment.JournalofResearchinScienceTeaching,46(7),813-

835.doi:10.1002/tea.20291

Osborne,J.(2008).ScienceEducationinEurope:CriticalReflection.

Owston,R.(2007).Contextualfactorsthatsustaininnovativepedagogicalpracticeusing

technology:Aninternationalstudy.JournalofEducationalChange,8(1),61-77.doi:

10.1007/s10833-006-9006-6

Pringle,R.M.,Dawson,K.,&Ritzhaupt,A.D.(2015).Integratingscienceandtechnology :

Usingtechnologicalpedagogicalcontentknowledgeasaframeworktostudythe

practicesofscienceteachers.JournalofScienceEducationandTechnology,24(5),

648-662.doi:10.1007/s10956-015-9553-9

Schraw,G.,Crippen,K.J.,&Hartley,K.(2006).Promotingself-regulationinscience

education:Metacognitionaspartofabroaderperspectiveonlearning.Researchin

ScienceEducation,36(1-2),111-139.doi:10.1007/s11165-005-3917-8

vanAalderen-Smeets,S.I.,WalmavanderMolen,J.H.,&Asma,L.J.F.(2012).Primary

teachers’attitudestowardscience:Anewtheoreticalframework.ScienceEducation,

96(1),158-182.http://doi.org/10.1002/sce.20467

vanDriel,J.H.,Meirink,J.A.,vanVeen,K.,&Zwart,R.C.(2012).Currenttrendsandmissing

linksinstudiesonteacherprofessionaldevelopmentinscienceeducation:areview

ofdesignfeaturesandqualityofresearch.StudiesinScienceEducation,48,129-160.

doi:10.1080/03057267.2012.738020

7.2 Referentiesalgemeen

Bakkenes,I.,Vermunt,J.D.,&Wubbels,T.(2010).Teacherlearninginthecontextof

educationalinnovation:Learningactivitiesandlearningoutcomesofexperienced

teachers.LearningandInstruction,20(6),533-548.

doi:10.1016/j.learninstruc.2009.09.001

Coburn,C.E.(2004).Beyonddecoupling:Rethinkingtherelationshipbetweenthe

institutionalenvironmentandtheclassroom.SociologyofEducation,77(3),211-244.

doi:10.1177/003804070407700302

Datnow,A.(2005).Thesustainabilityofcomprehensiveschoolreformmodelsinchanging

districtandstatecontexts,121-153.doi:10.1177/0013161X04269578

25

Desimone,L.(2002).Howcancomprehensiveschoolreformmodelsbesuccessfully

implemented?ReviewofEducationalResearch,72(3),433-479.

doi:10.3102/00346543072003433

Fullan,M.(2016).TheNewMeaningofEducationalChange.NewYork,NY:TeachersCollege

Press.

Garet,M.S.,Porter,A.C.,Desimone,L.,&Birman,B.F.(2001).WhatMakesProfessional

DevelopmentEffective?Resultsfromanationalsampleofteachers.American

EducationalResearchJournal,38(4),915-945.doi:

Gegenfurtner,A.(2011).Motivationandtransferinprofessionaltraining:Ameta-analysisof

themoderatingeffectsofknowledgetype,instruction,andassessmentconditions.

EducationalResearchReview,6(3),153–168.doi:10.1016/j.edurev.2011.04.001

Guskey,T.R.(2002).Professionaldevelopmentandteacherchange.TeachersandTeaching:

theoryandpractice,8(3).doi:10.1080/135406002100000512

Hargreaves,A.(2002).Sustainabilityofeducationalchange:Theroleofsocialgeographies.

JournalofEducationalChange,3,189-214.

Harris,A.&Jones,M.(2010).Professionallearningcommunitiesandsystemimprovement.

ImprovingSchools,13(2),172-181.

Hubers,M.D.,Schildkamp,K.,Poortman,C.L.,&Pieters,J.M.(2017).Thequestfor

sustaineddatause:Developingorganizationalroutines.TeachingandTeacher

Education,67,509-521.doi:10.1016/j.tate.2017.07.007

McLaughlin,M.W.,&Mitra,D.(2001).Theory-basedchangeandchange-basedtheory:

Goingdeeper,goingbroader.JournalofEducationalChange,2,301-323.

doi:10.1023/A:1014616908334

Penuel,W.R.,Fishman,B.J.,HauganCheng,B.,&Sabelli,N.(2011).Organizingresearch

anddevelopmentattheintersectionoflearning,implementation,anddesign.

EducationalResearcher,40(7),331-337.doi:10.3102/0013189X11421826

Postholm,M.B.(2012).Teachers’professionaldevelopment:Atheoreticalreview.

EducationalResearch,54(4),405-429.doi:10.1080/00131881.2012.734725

Sherer,J.Z.&Spillane,J.P.(2011).Constancyandchangeinworkpracticeinschools:The

roleoforganizationalroutines.TeachersCollegeRecord,113(3),611-657.

Sleegers,P,&Leithwood,K(2010).Schooldevelopmentforteacherlearningandchange.

InP.Peterson,E.Baker,B.McGaw,(Eds.),InternationalEncyclopediaofEducation,

26

volume7(pp.557-562).Oxford:Elsevier.

Stoll,L.(2009).Capacitybuildingforschoolimprovementorcreatingcapacityforlearning?

Achanginglandscape.JournalofEducationalChange,10,115-127.

doi:10.1007/s10833-009-9104-3

Thurlings,M.,Evers,A.T.,&Vermeulen,M.(2015).Towardamodelofexplainingteachers’

innovativebehavior:Aliteraturereview.ReviewofEducationalResearch,85(3),430-

471.doi:10.3102/0034654314557949