Teknologji e Informacionit

SHMM:”Dr. Asllan Elezi”

Gjilan

Viti shkollor 2011/2012

Print to PDF without this message by purchasing novaPDF (http://www.novapdf.com/)

http://www.novapdf.com/


Teknologjia e informacionit klasa XII-të

2/111

Kjo dispensë është për përdorim internë për lëndën Teknologjia e Informacionit dhe Komunikimit që mësohet në klasën e XII në Shkollat e Mesme të Mjekësisë.

Në këtë dispencë kemi paraqitur pjesë të materialit për këtë lëndë.

Gjilan Shtator 2011




Mësimdhënësi:Ramiz Kastrati Viti shkollor 2011/2012

3/111

Hyrje - Kodet dhe kodimi i informatës

Me qëllim të transmetimit të informatës përmes pajisjes transmetuese, ajo duhet të përpunohet, ashtu që procedimi të jetë efikas dhe kualitativ.

Një mënyrë e përpunimit të sinjaleve është kodimi. Me zgjedhje të mirë të kodit mundësohet mbrojtja e duhur e sinjalit nga pengesat, përkatësisht transmetimi kualitativ i tij.

Ekzistojnë sisteme koduese të cilat iu përmbahen dhe që nuk iu përmbahen sistemeve numerike natyrore.

Vargu i zgjedhur i kombinimit të numrave sipas ndonjërit sistem kodues quhet kod.

Kodet dallojnë sipas bazës dhe numrit të elementëve të mundshëm për krijimin e kombinimeve. Baza (b) e ngritur në fuqi me numrin e elementëve të mundshëm (m) paraqet numrin e kombinimeve të mundshme të një kodi, pra:

bn

Në përdorim më së tepërmi janë: kodi binar, decimal dhe heksadecimal.

Kodi binar është mjaft i rëndësishëm, sepse është mjaft i thjeshtë, përmban vetëm dy simbole, 0 dhe 1, kështu është i përshtatshëm për pajisjet digjitale elektronike të cilat njohin vetëm dy gjendje stabile, 0 dhe 1. Baza këtij kodi është 2.

Kodi decimal është mjaft interesant për arsye se shumica e komunikimeve njërëzore realizohet përmes tij. Baza e këtij kodi është 10. Siç dihet simbolet e këtij kodi janë: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 dhe 9.

Kodi heksadecimal është i përshtatshëm për lokalizimin e informatave ku një lokacion memories prej 8 bit-ësh shndërrohet në një bit. Baza e këtij kodi është 16. Simbolet e këtij kodi janë: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E dhe F. Kjo do të thotë se një përmbajtje e koduar duhet të përmbajë 16 simbole të ndryshëm prej x

1 = 0 deri x

16 = F.

Në rastin e përdorimit të kodeve, çështje me rëndësi paraqet kalimi prej një lloji të kodimit në tjetrin.





4/111





5/111

I.1. Konvertimi i numrave Binar, Decimal dhe Heksadecimal

Le të shohim si qëndrojnë numrat bazik të këtyre tri sistemeve ndërmjet veti:

Konvertimi i numrave bazik decimal dhe heksadecimal në numra binar siç është paraqitur më parë shpesh quhet edhe kodi EXCESS 3. Kështu pra numrat bazik heksadecimal janë: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A (dhjetë), B (njëmbëdhjetë), C





6/111

(dymbëdhjetë), D (trembëdhjetë), E (katërmbëdhjetë), F (pesëmbëdhjetë)





7/111

Sistemi binar ose Sistemi me bazë 2 është sistem pozicional i të shkruarit të numrave duke përdorur vetëm dy shifra zakonisht përdoren shifrat {0 dhe 1}, në mënyrë analoge përdoret Sistemi oktal me bazë 8 i cili shfrytëzon 8 shifra të ndryshme, Sistemi heksadecimal që përdor 16 shifra të ndryshme pra Sistemi me bazë 16. Sistemi dekad ose dhjetor është Sistemi me bazë dhjetë i cili është Sistemi që përdoret në jetën e përditshme, në këtë sistem përdoren shifrat {0,1,2,3,4,5,6,7,8,dhe 9}.

I.1.1 Lidhëshmëria në mes sistemit dekad dhe atij binar

Sistemi dekad Sistemi binar

0 0000

1 0001

2 0010

3 0011

4 0100

5 0101

6 0110

7 0111

8 1000

9 1001 I.2 Sistemi Binar Sistemi binar është Sistemi i cili përbëhet prej dy shifrave 0 dhe 1, dhe ka për bazë të punës sistemin kompjuterik. Të gjitha informacionet të cilat ruhen në kujtësat e kompjuterit janë në këtë sistem. Kurdoherë bën të dihet të kalohet prej një Sistemi numerik në një tjetër. I.2.1 Mbledhja





8/111

Mbledhja e numrave binar është mjaftë e thjeshtë. Ja dhe rregulla e mbledhjes: 0 + 0 → 0 0 + 1 → 1 1 + 0 → 1 1 + 1 → 0, bartët 1 1 + 1 + 1 → 1, bartët 1 1 1 1 1 1 (bartjet) 0 1 1 0 1 + 1 0 1 1 1 ------------- = 1 0 0 1 0 0 Shembull 1111 11111 + 1111 11110 I.2.2 Zbritja Zbritja e numrave binar bëhet nyejt si tek numrat dekad. Vetëm kur nuk ka huazim nga pozicioni me peshë më të madhe madhe. 0 − 0 → 0 0 − 1 → 1, merret 1 hua 1 − 0 → 1 1 − 1 → 0 * * * * (të huazuarat) 1 1 0 1 1 1 0 − 1 0 1 1 1 ---------------- = 1 0 1 0 1 1 1 Shembull 11101 - 10011

11111 + 10000 101111

10000 - 1111 00001





9/111

01010 I.2.3 Shumëzimi Edhe shumëzimi bëhet njësoj si tek numrat dekad, duke shumëzuar çdo numër. ja një shembull i shumëzimit të numrave binar: 1 0 1 1 × 1 0 1 0 --------- 0 0 0 0 + 1 0 1 1 + 0 0 0 0 + 1 0 1 1 --------------- = 1 1 0 1 1 1 0

I.2.4 Konvertimi i numrave decimal - binar Për ta kthyer një numër dekad në numër binar duhet që ai numër të pjesëtohet me dy. Pa marrë parasysh nëse mbetjet e pjesëtuar janë më shumë se 1 ajo shënohet 1. kur numri i pjesëtuar me 2 p.sh 120 : 2 =60 (ku nuk ka mbetje), atëherë numri binar i fituar është zero d.m.th 0 mbetje.

Operacioni Mbetjet

118 ÷ 2 = 59 0

59 ÷ 2 = 29 1

29 ÷ 2 = 14 1

14 ÷ 2 = 7 0

7 ÷ 2 = 3 1

3 ÷ 2 = 1 1

1 ÷ 2 = 0 1 Pra, numri binar lexohet prej poshtë-lartë. Ai mund të shkruhet në formë të numrit dekad si këtu 1110110.





10/111

I.2.5 Konvertimi nga numri decimal ne binar

Në vijim le të veprojmë në mënyrë të anasjelltë, pra konvertimin e numrit decimal 53 në numër binar.

53 : 2 = 26 mbetja 1

26 : 2 = 13 mbetja 0

13 : 2 = 6 mbetja 1

6 : 2 = 3 mbetja 0

3 : 2 = 1 mbetja 1

1 : 2 = 0 mbetja 1

Kështu kur të shkruhen me radhë shifrat binare para numrave 2 në fuqitë prej 5, 4 deri në 0 fitohet ky numër binar 110101 pra i cili është i barabartë me numrin decimal 53. (110101)2 =( 53)

10

Kështu numri binar 110101 është i barabartë me numrin decimal 53.

I.2.6 Konvertimi i numrave binar - decimal Le të shohim si konvertohet numri binar 110101 në numër decimal. Tabela e numrit 2 në fuqinë e 7, 6 ... 0:

27 2

6 2

5 2

4 2

3 2

2 2

1 2

0

128 64 32 16 8 4 2 1

Shembull (110101)

2

Duke e ditur se numrat binar kanë bazën 2 atëherë numri i dhënë ka 6 shifra dhe duke numëruar nga zeroja shifra e parë nga e majta (fillimi) duhet shoqëruar me numrin 2 në fuqinë 5, pasta shifra e dytë me numrin 2 në fuqinë 4 e





11/111

kështu me radhë deri të shifra e fundit çdoherë shoqërohet me numrin 2 në fuqinë zero, pra:

(110101)2 = 1*2

5 + 1*2

4 + 0*2

3 + 1*2

2 + 0*2

1 + 1*2

0

=1*32+1*16+0*8+1*4+0*2+1*1 =32+16+0+4+0+1 = (53)

10,

Kështu numri binar 110101 është i barabartë me numrin decimal 53. Shembull. Shuma e dy numrave binare 1100111 +1010111 10111110 I.2.7 Konvertimi i numrave decimal me pikë dhjetore në numra binar Ky lloj konvertimi kryhet kur numrin decimal e shumëzojmë me bazën e numrit binar (2). Shembull: (0,125)10=(0,001)2 Shembull: (13,25)10=(?)2 Së pari konvertojmë pjesën para pikës dhjetore e pastaj atë pas pikës dhjetore.

(0,125)10

bartja 0,125 *2=0,25 0 0,25*2=0,50 0 0,5*2=1 1

Mbetja 13:2=6 1 6:2=3 0 3:2=1 1 1:2=0 1

bartja 0,25*2=0,5 0 0,5*2 =1,0 1





12/111

(13)2=(1101)2 (0,25)10=(0,01)2

Dhe në fund: (13,25)2=(1101,01)2

Shembull: (0,13)=(0,00100001)2

(0,13)10=(?)2

I.2.8 Konvertimi i numrave binar - heksadecimal Numrat Binar është shumë lehtë të konvertohen në numra heksadecimal, sepse çdo numër heksadecimal është i dizajnuar ashtu që ka nga katër bit (katër shifra) binar, kështu nëse kemi këtë numër binar: 100011011011110101000100001 vendosim presje për çdo katër shifra (duke filluar nga ana djathtë në të majtë): 100,0110,1101,1110,1010,0010,0001 ←fillo nga kjo anë Meqë në fillim kanë mbetur tri shifra nuk prish asgjë nëse shtojmë një 0, dhe secilit grup katër shifror ia shoqërojmë numrin heksadecimal përkatës, pra: Binar: 0100,0110,1101,1110,1010,0010,0001 Heksadecimal: 4 6 D E A 2 1

Bartje 0,13*2=0,26 0 0,26*2=0,52 0 0,52*2=1,04 1 0,04*2=0,08 0 0,08*2=0,16 0 0,16*2=0,32 0 0,32*2=0,64 0 0,64*2=1,28 1





13/111

atëherë numri binar 100011011011110101000100001 është i barabitë me numrin heksadecimal 46DEA21. Në mënyrë të ngjashme bëhet edhe konvertimi i numrave heksadecimal në binar, vetëm veprohet anasjelltas duke ia shoqëruar secilës shifër heksadecimale nga katër numra Shembull: Të kthehet ne numer hexadecimal numri (101101.011101)2= (2D.74)16 Sepse (00)10=2; 1101=D; 0111=7; 01(00)=4 Ndërsa me kthim të hexadecimal ne binar duhet të paraqitët secila shifër me katër numra binar (3C.76)16=(00111100.01110110)2

I.2.9 Kthimi i numrit binar ne oktal dhe anasjelltas Meqe baza e sistemit oktal eshtë 8, atëherë për paraqitjen e çfarëdoshme të numrit binar tri pozita të tij paraqesin një pozitë të sistemit oktal(pasi fuqia e 2-it ne të tretë është 8) Të kthehet ne sistemin oktal numri binar (100.10101)2=(4.52)8 Sepse kemi 100=4;

101=5 dhe 01(0)=2





14/111

Të kthehet numri (53.26)8 oktale ne binar(ketu secila shifer e numrit oktal paraqitët me tri shifra të numrit binar) (53.26)8=(101011.010110)2 pasi qe 5=101, 3=011, 2=010 dhe 6=110

I.3 Kodet Duke qene se informacioni ne kompjuter është i organizuar ne vargje (sekuenca) bytes (8 bits) lind nevoja për të gjetur një mënyre qe gjithë informacionet e mundshme si tekst, video, fotografi,audio, etj. të konvertohen në një varg prej shenjash 0 dhe 1 (bytes ose bits). Ky është funksioni i kodeve. Kodi është një rregull (relacion) që përcakton korrespondencën e simboleve të ndryshme me të cilat shprehim informacionin me një varg shifrash 0 dhe 1. Një kod shume i përdorur ne shkencën e kompjuterit është kodi ASCII (American Standard for Information In-terchange). Ne ketë kod çdo simbol (shkronjë,numër, etj.) ka një korrespondent numerik (bi-nar ose dhjetor). Ne vazhdim shënojmë elementët e sistemit ASCI sipas të cilit edhe merren informata ne PC-të.





15/111

Për të kuptuar me mire se si funksionon ky kod shohim tabelën e mëposhtme. Kodi_kimi i fjalës "prova" Fjala p r o v a 01110000 01110010 01101111 01110110 01100001 Ky është një shembull i thjeshtë por i qartë për të kuptuar se si informacionet mund të konverto-hen ne vargje numerike qe mund të përpunohen nga kompjuteri. Shembuj të shënimeve të të dhënave ne PC _ Duke u mbështetur ne sistemin ASCI të behet paraqitja e të dhënave ne kompjuter për këto shënime: _ Tung _ Tungjatjeta





16/111

_ Zgjedhje : shprehja Tung merret nga shkronjat T=34,u=117,n=110 dhe g=103 _ Nga këto dhe tabela e mësipërme do të kemi këtë kombinim të paraqitjes 100010- 1110101-1101110-1100111,qe ne të vërtëtë paraqet formën pranuese të shënimit të mësipërm nga ana e kompjuterit.





17/111

II. NË PËRGJITHËSI PËR INFORMIMIN – INFORMATËN

Informata në kuptimin e përgjithshëm paraqet lajm apo risi, të cilën e ofrojnë mjetet e informimit publik, lajme të cilat transmetohen nga pajisjet komunikuese.

Informata mund të definohet edhe si cilësi e përcaktimit të parametrave të ndonjë përmbajtje e cila ka të bëjë me një përmbajtje tjetër.

Definicioni teknik i informatës është: Informata është bashkësi e të dhënave (elementëve, ngjarjeve), të cilat shprehen përmes ndonjë ligji matematikor të gjasave (probabilitëtit).

Sinjali paraqet bartësin e informatave, pra informata futët në sinjal.

Simbolet paraqesin reprezentuesit e të dhënave (ngjarjeve).

Lëmi e cila merret me studimin tëorik të informatës është Tëoria e Informimit e cila paraqet bazën tëorike të komunikimit tëknik të informatave, përkatësisht në kuptimin e ngushtë ka për detyrë të zgjedhë problemet e komunikimit.

Teoria e Informimit mund të përkufizohet në prezantimin fizik të informatës në formën e saj kontinuele dhe diskretë si sinjal. Këto sinjale quhen transmetues të informatave.

Si lëmi shkencore, Teoria e Informimit merret me formën matematike të informatës, kurse në kuptimin e zbatimit të saj paraqitët në komunikacion, rregullim dhe kompjuteristikë.

Informata është madhësi e matshme. Malli i cili transportohet përmes mjeteve komunikuese quhet informatë .

Mjetet komunikuese janë mjetë transporti ashtu si rrugët, hekurudhat, trafiku ajror etj, por këtu malli që bartët është informata.

Informata mund të paraqitët në formën e fjalëve të shkruara, zërit dhe fotografisë etj.

Bazuar në këto dallohen këto forma të informatës:

- sintaksore

- skematike

- programore dhe





18/111

- estetike.

Informata sintaksore (në formë të zërit) përbëhet nga këto elementë:

- lloji i burimit statistikor

- kufizimet lidhur me kodin

- siguria e kodimit

- kapaciteti i nevojshëm i linjës dhe kodimi optimal

- numri i simboleve në përmbajtje të burimit të informatës dhe

- gjatësia e simboleve (fjalëve).

Kështu forma sintaksore e informatës është një ndër format më të ulëta të paraqitjes së informatës, por prapë se prapë është prezentë në komunikacion.

Informata skematike i mundëson pranuesit të njohë përmbajtjen e informatës. Kështu pranuesi në memorien e tij duhet të ketë rregulla skematike, të cilat përcaktojnë përmbajtjen e secilës porosi. Gjuhët e shkruara natyrore janë forma më karakteristike e informatës skematike. Nëse dy njerëz nuk flasin të njëjtën gjuhë, përmbajtja sintaksore do të jetë shumë e madhe (për shkak të numrit të madh të përpjekjeve për shpjegime), kurse përmbajtja skematike shumë e vogël ose gati kurrfarë. Pranuesi duhet të dijë kodin e dhënësit, e nëse këtë nuk e di, përmbajtja skematike e informatës është zero.

Se çka nënkupton ndonjë fjalë në gjuhët natyrore është rezultat i marrëveshjeve, mund të jetë e ndryshme në raste dhe rrethana të ndryshme, ndryshon edhe si variabël në funksion të kohës. Kjo është e caktuar sipas rregullave formale logjike.

Të gjitha mjetet komunikuese posedojnë parametra të funksioneve logjike, të cilët iu mundësojnë të njohin porositë e caktuara, për të cilat edhe janë projektuar. P.sh. Pajisja telekomunikuese e njeh parapaguesin i cili dëshiron të vendosë lidhje ose kërkohet për një gjë të tillë. Filtri elektrik e njeh porosinë, përkatësisht urdhrin që disa sinjale duhet lëshuar e disa sinjale jo.

Përmbajtja skematike e informatës ka rëndësi të madhe të pajisjet kriptografike të komunikimit. Kjo nënkupton që





19/111

personat të cilët dëshirojnë të komunikojnë do të kenë protokollin e tyre të komunikimit, pra njërën nga metodat mbrojtëse të kodimit. Pala tjetër p.sh armiku i cili dëshiron të deshifroj këto informata, do të përdorë përmbajtje të gjata të informatave sintaksore, pra numër të madh të tentimeve për deshifrim. Informata programore zakonisht varet nga pranuesi dhe momenti i pranimit të ndonjë porosie. Disa porosi të cilat kanë përmbajtje të gjatë sintaksore dhe programore, mund të jenë përmbajtje programore zero. P.sh një lajm mjaft me rëndësi që merret me vonesë, nuk ka fare rëndësi, apo siç themi “e morëm vesh vonë se ...” . Faktori kryesor që e karakterizon informatën programore është vonesa në transmetim prej burimit deri të dedikimi. Të pajisjet komunikuese faktori i vonesës është përcaktues i shfrytëzimit të pajisjes. Shpejtësia e pranimit, përpunimi dhe dërgimi i informatave duhet të jetë e kënaqshme, ashtu që personat e interesuar të kenë informata të sakta në kohë të sakta. Informata estetike paraqesin numër të pacaktuar të porosive të cilat gjeneron burimi i informatave. Papërcaktueshmëria është e caktuar me strukturën e burimit të tyre, pra sipas gjasës që porosia të përsëritët dhe varësinë e tyre. Kjo informatë është mjaftë e dëshirueshme sepse njeriun e kënaq përmes lojërave, zërave, notave ose ngjyrave. Mund të thuhet se informata estetike matët me raportin e pa pa-përcaktimit dhe përcaktimit.





20/111

II.3. Ndarja e sinjaleve si transmetues të informatave

Sinjalet si transmetues të informatave mund të kenë formë:

- kontinuale (të vazhdueshme) dhe

- diskretë (me shkëputje). Forma kontinuale e sinjaleve nënkupton sinjalin i cili nuk ka shkëputje sipas kohës, pra sinjal i cili për ekziston për çfarëdo vlere të kohës dhe ndryshimi i kësaj vlere për dy simbole fqinjë nuk ka kërcim, pra ndryshimi i tangjentit të këndit ndërmjet këtyre dy pikave është shumë i vogël sa mund të neglizhohet. Shembulli më i mirë i sinjaleve kontinuale janë sinjalet harmonike (fig). Informata kontinuale paraqitët në funksion të kohës dhe nuk ka shkëputje. Shembull i këtyre informatave janë të folurit dhe muzika.

Fig.. Sinjali kontinual (i vazhdueshëm) Informatat kontinuele mund të shndërrohen në informata diskretë me gabim të vogël, nëse shfrytëzohen hapat kohor modular. Që të shfrytëzohet hapi kohor modular, shfrytëzohen sinjalet kontinuele pulsor, kështu kjo mënyrë mund të quhet edhe modulim pulsor apo diskret. Shembull i sinjalit diskret është informata telegrafike, ku sinjali përbëhet nga elementët me dhe pa rrymë. Në funksion të





21/111

kohës paraqitën disa sinjale, pra funksione diskretë në formë të impulseve. I pari Morse i ka bartë këto sinjale, përkatësisht impulse të cilat i ka shënuar me kodin e tij. Sinjali ka vetëm dy intensitet 0 ose 1, në kohëzgjatje të ndryshme. Kodi i Morse-së paraqitët si kod binar.

Fig.. Sinjali diskret

II.4 LLOJET E LAJMIT – POROSISË

Pajisjet komunikuese mundësojnë transmetimin e llojeve të ndryshme të lajmeve (porosive) – –informatave siç janë: me zë (të folme), të shkruara, muzikore, me foto statike, me foto lëvizëse, alarme të ndryshme, drejtuese, indikatorë, regjistruese dhe matëse si dhe porosi për mirëmbajtje dhe funksionim të vetë pajisjes. Porositë në përgjithësi mund të jenë të formës analoge ose diskretë (digjitale). Elementët fundore të një pajisje komunikuese quhen terminale.

II.4.1 Porosia me zë

Zëri natyror është si rezultat i rrymimeve të ajrit që vijnë prej mushkërive. Rrymimi i ajrit kalon nëpër





22/111

konfiguracione të ndryshme si të fytit, hundës dhe gojës, me ç’rast krijohen lloje të ndryshme të harmonikeve të zërit që quhen format. Kështu paraqitën një varg vibrimesh, amplituda (toni) e të cilave më e ulëta është 80 Hz, kurse më larta 12000 Hz. Pajisje përmes së cilës analizohet e pastaj sintetizohet zëri quhet Vocoder (voice-coder). Një pajisje të tillë e hasim të aparati telefonik, mikrofonat etj. Ekzistojnë lloje të ndryshme të vocodereve të cilët krijojnë zë, siç është rasti të robotët. Kjo i bënë mjaft aktuale këto pajisje. Parimi themelor i punës së vocoderit është analiza e spektrit të zërit, që nënkupton diagramin e zërit në funksion të frekuencës së tij. Duke ditur se zëri paraqet grup tingujsh apo fjalësh, atëherë për të folurën me zë është me rëndësi njohja e diagramit – spektrit të zërave të veçantë – shkronjave.

Fig.. Paraqitja e spektrit të zërit “A”





23/111

Fig.. Paraqitja e spektrit të zërit “E”





24/111

Për transmetim të të folurit-zërit në ditët e sotme është e mjaftueshme linja transmetuese me kapacitet rreth 2400 bit/s dhe nivel të frekuencave rreth 400 Hz, me kualitet të transmetimit rreth 85%. Mundësi më të mëdha sot ofrojnë pajisjet digjitale, që veçohen me këto aspekte: - sinjali i të folurit është kod telekomunikues më i përbërë dhe më i shpejtë, - niveli i frekuencave është i kufizuar në nivelin e frekuencave të burimit - dinamika e sinjalit është e kufizuar me procesin e kuantizimit - në përgjithësi zhurma e kuantizuar e zvogëlon raportin sinjal/zhurmë, mirëpo me shfrytëzimin e kompresimit logaritmik ky raport arrihet deri në 40dB. - Sinjali i të folurit mund të përshkruhet përmes funksioneve normale, duke shfrytëzuar transformimet lineare, kurse me përdorim të vocoderëve sasia e transmetimit të informatave mund të zvogëlohet edhe nën 600 bit/s . - Mundësohet ndërlidhja njëri-pajisje dhe identifikimi i folësit, përkthimi automatik i teksteve të ndryshme, tekstit të shkruar të të folurit etj.





25/111

III. KOMPJUTERËT PËRSONAL – NJOHURI ELEMENTARE

III.1 Hardueri, Softueri dhe Teknologjia Informative

Të gjitha sistemet kompjuterike janë të ndërtuara nga hardueri dhe softueri. Me fjalën harduer nënkuptojmë të gjitha pjesët fizike të një sistemi kompjuterik, duke përfshirë këtu vet kompjuterin si dhe komponentet periferike të tij, siç janë monitori,tastiera,miu,shtypësietj. Në anën tjetër softueri na mundëson që të operojmë me këto komponentet themelore të kompjuterit. Softueri është i përbërë nga një varg undhëzimesh që i tregojnë kompjuterit se çka duhet të bëjë. Nganjëherë softuerët thjeshtë i quajmë programet kompjuterike. Ekzistojnë dy lloje themelore të softuerit: 1. Sistemet Operative – OS 2.ProgrametAplikative Sistemi Operativ që është përgjegjës për menaxhimin e resurseve të kompjuterit zakonisht është i instaluar paraprakisht në kompjuter. Si shembuj të Sistemeve Operative mund të përmendim Windows 98, Windows 2000, UNIX, MS DOS etj. Programet Aplikative janë ato programe të cilat i kryejnë detyrat e caktuara për shfrytëzuesin. Si shembuj të programeve aplikative mund të përmendim Microsoft Word dhe brauserët si Internet Explorer dhe Netscape communicator. Pa njëri tjetrin hardueri dhe softueri nuk mund të funksiononjnë. Sot termin Teknologji Informative mund ta hasim çdokund. IT i referohet vet kompjuterëve, harduerit dhe softuerit,





26/111

kabllove, satelitëve, linjave telefonike dhe çdo gjëje që ka të bëjë me krijimin, ruajtjen dhe transferimin e informatave. Teknologjia informative është bërë aq e rëndësishme saqë secila organizat sot ka departamentin e vet të Teknologjisë Informative. III.2 Llojet e kompjuterëve Sot ekzistojnë llojet e ndryshme të kompjuterëve. Ata dallohen ndërmjet veti për nga kapaciteti, shpejtësia, çmimi etj. Kompjuterët personal PC siç tregon edhe vet emri përdoren nga një shfrytëzues. PC janë kompjuterët më të zakonshëm që mund të gjinden nëpër zyret dhe shtëpit. Kompjuterët modern jenë shumë të fuqishëm, ata mund të ekzekutojnë njëkohësisht aplikacionet e ndryshme dhe të përdorin pajisjet e ndryshme për zë dhe video. Kompjuterët personal mund të lidhen me kompjuterët e tjerë në rrjetë. Shumica e bizneseve bashkëkohore përdorin kompjuterat e lidhur në rrjetë. Rrjeta përbëhet nga disa kompjuterë të cilët janë të ndërlidhur me njëri-tjetrin. Ata mund të komunikojnë ndërmjet veti dhe t’i ndajnë resurset e përbashkëta si printerët. Kompjuterët në rrjetë ndryshe quhen edhe Klientët, ndërsa kompjuteri i cili i menaxhon resurset e tyre të përbashkëta në rrjetë quhet Server. Klientët gjithashtu varen nga serveri për hapjen e aplikacioneve dhe ruajtjen e të dhënave. Kopjuteri i rrjetës është më i lirë se sa kompjuteri personal pasiqë atij nuk i nevojitet hapësira e madhe për ruajtjen e të dhënave. Kompjuterët personal dhe kompjuterët në rrjeta janë të njohur edhe si terminale inteligjente, sepse ata kanë procesorin dhe kujtesën e vetë me anë të të cilëve mund t’i kryejnë detyrat e caktuara në mënyrë të pavarur nga serveri. Kompjuterët më të mëdhenj mund t’i shërbejnë shfrytëzuesve të ndryshëm në terminalet e ndryshme. Këto terminale janë të njohura si terminale dumb, sepse ata përbëhen vetëm nga tastiera dhe monitori dhe nuk mund të kryejnë asnjë lloj të llogaritjes. Minikompjuterat janë të dizajnuar për llogaritjet komplekse





27/111

dhe mund t’i shërbejnë një numri të shfrytëzuesve të lidhur për të nëpërmjet terminaleve. Këta kompjuterë janë më të shtrenjtë se sa kompjuterët personal. Kompjuterët e llojit Mainframe janë kompjuterët e mëdhenj të dizajnuar për të kryer detyrat me kërkesat e mëdha dhe janë në gjendje t’u shërbejnë shumë terminaleve. Kompjuterët Mainframe zakonisht përdoren nga institucionet e mëdha siç janë bankat, qeveria etj. Laptopët janë kompjuterët e lehtë mobil. Ata mund të përdoren çdokund, por më së tepërmi përdoren nga biznesmenët gjatë udhëtimeve. Për nga dizajni Laptopët janë shumë të ngjajshëm me kompjuterin personal dhe zakonisht përdoren nga një shfrytëzues në të njejtën kohë. Megjithatë edhe laptopët janë më të shtrenjtë se sa kompjuterët personal. Sot ekzistojnë llojet e ndryshme të kompjuterit në përdorim. Varësisht nga dizajni dhe konfigurimi i tyre ata mund t’i shërbejnë një shfrytëzuesi, shumë shfrytëzuesëve apo të funksionojnë si pjesë e rrjetës. III.3 Pjesët kryesore të kompjuterit personal Kompjuteri personal apo PC përbëhet nga një numër komponentesh fizike që ndryshe quhen harduer i kompjuterit. Në këto komponente harduerike hyjnë: Njësia Qendrore Procesuese apo CPU Një mori pajisjesh hyrëse/dalëse Dy llojet kryesore të kujtesës Pajisjet për ruajtjen e të dhënave Njësia Qendrore Procesuese (CPU) – paraqet pjesën e kompjuterit në të cilën bëhen llogaritjet dhe kryerja e instruksioneve. Në të shumtën e rasteve e quajmë shkurtimisht vetëm si procesor. CPU është një çip silikoni i cili ndodhet mbrenda njësisë sistemore të kompjuterit personal. Punon sikurse një kalkulator i vogël e i shpejtë duke i procesuar informatat që hyjnë në të dhe pastaj gjeneron dhe i percjell ato në dalje të tij. Pajisjet Periferike – janë të gjitha ato pajisjet që mund t’i shtohen kompjuterit tuaj. Këto pajisje periferike mund të jenë hyrëse dhe dalëse. Për t’i futur informatat në PC-në ju nevojitet një pajisje hyrëse. Tastiera dhe miu janë dy nga pajisjet më të zakonshme për futjen e të dhënave. Sistemet kompjuterike mund të përdorin pajisjet e ndryshme dalëse, secila prej tyre duke i konvertuar të dhënat në





28/111

formën e lexueshme. Monitori dhe shtypësi janë dy nga pajisjet më të zakonshme për paraqitjen e të dhënave. Kujtesa – paraqet atë komponente të kompjuterit në të cilën përkohësisht ruhen të dhënat që duhet të procesohen. Ekzistojnë dy llojet kryesore të kujtesës, ato janë: Kujtesa me Qasje të Rastit – RAM Kujtesa Vetëm për Lexim – ROM RAM-i përdoret për ruajtjen e përkohshme të të dhënave. Në të përmbahen të gjitha të dhënat e reja që nga ruajtja e fundit e punës tonë. Përmbajtja e RAM-it ndryshon vazhdimisht dhe ajo humbet kur e fikim kompjuterin. Përmbajtja e ROM-it është permanente dhe e mbrojtur gjatë procesit të prodhimit në fabrikë. Për shembull në ROM ndodhen të dhënat që shërbejnë për funksionimin normal të kompjuterit me startimin e tij. Disku i Ngurtë. - Pothuajse të gjithë kompjuterët e posedojnë diskun e ngurtë. Pasi të ketë përfunduar kompjuteri me procesimin e të dhënave, rezultati duhet të ruhet diku në mënyrë permanente. Disku i ngurtë është pajisje e kompjuterit në të cilin ruhen të dhënat në afatet e gjata kohore. Të dhënat që janë ruajtur në diskun e ngurtë mbesin aty edhe kur kompjuteri të jetë fikur. Pajisjet mobile për ruajtjen e të dhënave. - Ekziston një numër i pajisjeve mobile për ruajtjen e të dhënave. Këtu përfshihen flopi disqet apo disketat, ZIP disketat, CD-ROM dhe kasetat me shiritat magnetik Njësia Qendrore Procesuese – CPU Siç e kemi përmendur edhe me herët me termin harduer nënkuptojmë të gjitha komponentet fizike nga të cilat është ndërtuar kompjuteri personal. Në këto komponente hyjnë CPU-ja dhe komponentet e ndryshme periferike, siç janë pajisjet për hyrje/dalje. Pajisjet për hyrje shërbejnë për të futur të dhënat në kompjuter, CPU-ja këto të dhëna i interpreton dhe i proceson, ndërsa pajisjet dalëse kanë për detyrë t’i shfaqin këto të dhënat. Të gjitha aktivitetet që zhvillohen në kompjuter procesohen nga Njësia Qendrore Procesuese apo CPU. Është një mjet, i cili futet në punë me kyçen e kompjuterit personal në rrymë. Punon sikurse një kalkulator i vogël e i shpejtë duke i procesuar informatat që hyjnë në të dhe pastaj gjeneron





29/111

rezultatin dhe i përcjell të dhënat në dalje të tij. CPU-ja është e ndërtuar nga silikoni dhe zakonisht quhet qip logjik dhe kjo për arsye se është i dizajnuar të kryejë operacionet logjike dhe aritmetike. Operacionet themelore të CPU-së janë mbledhja, zbritja, krahasimi i dy numrave, si dhe zhvendosja e numrave nga një hapësirë në tjetrën. Shpejtësia me të cilën CPU-ja i proceson të dhënat matet me Mega Hertz - MHz. Sa më i madh të jetë numri i MHz aq më e shpejt do të jetë CPU-ja. III . 4 Pajisjet Hyrëse Për ta shfrytëzuar kompjuterin së pari duhet t'i tregojmë atij se çka duhet të bëjë ai për ne. Prandaj, ekzistojnë pajisjet e ndryshme që quhen pajisjet hyrëse e që përdoren për të futur informatat në kompjuter. Në këto pajisje bëjnë pjesë tastira, miu etj. Në shumicën e kompjuterëve tastiera është pajisje primare për futjen e tekstit. Përveç vendosjes standarde të tasteve të alfabetit dhe numrave tastiera gjithashtu përmban edhe tastet e kërkimit dhe tastet standarde siç janë tasti Esc, Tab, si dhe tastet për lëvizjen e kursorit në ekran. Radhitja e tasteve në tastierë është e njetë me radhitjen e tasteve në makinën mekanike dhe atë elektronike të shkrimit që janë përdorur para paraqitjes së kompjuterit personal. Miu është pajisje dore, i cili është i lidhur për kompjuter nëpërmjet një kablloje. Me lëvizjen e tij apo me klikimin në tastet e tij lëvizja konvertohet në lëvizjen e shigjetës në ekran. Miu mund të drejtohet në një vend në ekran, ta pozicionojë kursorin dhe të tërhiqet dhe të selektojë. Ekzistojnë alternativat e shumta për zëvendësimin e miut. Në kompjuterat Laptop zakonisht përdoren Tuch Pad. Tuch Pad punon duke e ndjerë lëvizjen e gishtit të shfrytëzuesit dhe shtypjes në të. Zakonisht vendoset përpara tastierës në drejtim të shfrytëzuesit. Joy Stick është pajisje drejtuese dhe zakonisht përdoret për të luajtur lojrat kompjuterike. Përbëhet nga baza ku është i vendosur shkopi drejtues dhe butonave kontrollues, roli i të cilëve është aktivizimi i veçorive të ndryshme të softuerit. III. 4. Pajisjet Dalëse





30/111

Pajisjet Dalëse janë të gjitha ato pajisje që na mundësojnë të shohim rezultatin e arritur nga procesimi i të dhënave në kompjuter. Pajisjet dalëse që më së shpeshti i hasim në jetën e përditshme janë Monitorët dhe Shtypsit Pajisja kryesore e daljes është monitori në të cilin paraqitet teksti dhe grafikat e ndryshme në mënyrë vizuele. Shtypësi është pajisje që pranon tekstin apo grafikën nga kompjuteri duke i paraqitur ato në letër. Sot ekzistojnë variacionet e ndryshme të shtypsave duke u dalluar në mes veti për nga madhësia, shpejtësia, kompleksiteti dhe kostoja e tyre. Disa nga shtypësit më të përdorur janë: 1. Shtypsit InkJet 2. Shtypsit Laserik Shtypësit InkJet janë mjaft të përhapur. Ky shtypës e shpërndan ngjyrën nga kartrigji në letër gjatë kalimit të saj nëpër shtypës nga një distancë shumë e vogël. Printerët InkJet zakonisht shtypin me ngjyra dhe po ashtu mund të shtypin grafika. Shtypësit laserik përdorin tufën e laserit të reflektuar nga pasqyra për të vendosur ngjyrën apo tonerin në pjesët e përzgjedhura të letrës e gjatë kalimit të saj nëpër dy cilindra. Disa nga shtypësit laserik mund të shtypin edhe grafikat, por zakonisht në zyrë përdoren për të shtypur dokumentat në formë teksti. Me kartelën e zërit, me softuerin dhe pajisjen përkatëse për leximin e disqeve mund të dëgjojmë audio inçizimet nëpërmjet altoparlantave apo dëgjousve veshi. Ploteri është pajisje që bën vizatimet precize të vijave duke e përdorur lapsin. Ploterët mund të vizatojnë vijat në mënyrë më precize se sa shtypësit, por zakonisht kanë çmim më të lartë. Ploterët përdorim më të madh kanë gjetur në industrinë inxhinjerike, ku preciziteti i vizatimeve është shumë i rëndësishëm. III. 5. Pajisjet për ruajtjen e të dhënave Disku i ngurtë është pajisje që na mundëson qasje relativisht të shpejtë në të dhënat e ruajtura në të. Kompjuterët e sotëm zakonisht kanë një apo më tepër disqe të





31/111

ngurta të cilët kanë kapacitet prej disa miliardë bajt apo giga bajtë - GB. Ekziston një varietet i pajisjeve shtesë që mundësojnë ruajten e të dhënave e ato janë: flopy disku, Zip disku, CDROM dhe shiritat magnetik. Flopy disku është i madhësisë prej 3,5 inçave apo 8,89 cm, me densitet të lartë dhe mund të futet në kompjuterin tuaj. Kapaciteti i këtyre disqeve është 1,44 MB dhe zakonisht përdoren për t'i bartur të dhënat nga një kompjuter në tjetrin. Zip disqet kanë kapacitet nga 100 deri në 250 MB, varësisht nga lloji i pajisjes që e përdorim. Për t'i përdorur ato do të ju nevojitet pajisja Zip Drajv. CDROM-ët mund të përdoren për incizimin, ruajtjen dhe nxjerrjen e të dhënave elektronike. Në të mund të vendosni rreth 700 MB të të dhënave tekstuale, audio, video dhe grafike. Ju mund të bëni backup të të gjitha të dhënave nga kompjuteri juaj duke përdorur shiritat magnetik. Në fund të ditës ju e futni shiritin magnetik në pajisjen e posaçme dhe i bartni të gjitha të dhënat nga kompjuteri juaj në shiritin magnetik. Kjo do të ju mundësojë që t'i ktheni të gjitha të dhënat tuaja në rast se ndodh ndonjë prishje e padëshiruar e kompjuterit tuaj. Kur e bëjmë përzgjedhjen e pajisjeve që dëshirojmë t'i përdorim për ruajtjen e të dhënave duhet të kemi parasysh rëndësinë dhe madhësinë e të dhënave që do t'i ruajmë, shpejtësinë me të cilën dëshirojmë t'i incizojmë të dhënat si dhe sasinë e të hollave që do ta shpenzojmë për atë qëllim Llojet e kujtesës Ekzistojnë dy llojet themelore të kujtesës, ato janë:

1. Kujtesa me Qasje të Rastit – RAM 2. Kujtesa Vetëm për Lexim - ROM

Zakonisht kur i referohemi kujtesës së kompjuterit ne e nënkuptojmë Kujtesën me Qasje të rastit apo RAM. Kur e kontrollojmë madhësinë e kujtesës në kompjuter ne gjithashtu





32/111

kemi të bëjmë me RAM-in, poashtu kur e ngrisim sasinë e kujtesës gjithashtu kemi të bëjmë me RAM-in. RAM-i përdoret për ruajtjen e përkohshme të të dhënave të programit. Kur ju punoni në një dokument në Word të dhënat që ju i vendosni ruhen në RAM dhe do të qëndrojnë aty derisa ju ta ruani dokumentin në diskun e ngurtë apo derisa ta fikni kompjuterin. CPU-ja mund të lexojë informatat nga RAM-i, por edhe të shkruajë në të. Kur kompjuteri fiket të gjitha informatat që kanë qenë në RAM zhduken. ROM-i paraqet kujtesën vetëm për lexim. Siç na tregon edhe vetë emri, nga ky lloj i kujtesës vetëm mund t'i lexojmë të dhënat, por jo edhe të shkruajmë. ROM-i përmban të dhënat të cilave mund t'iu referohemi nëpërmjet CPU-së, por pa pasur mundësi t'i ndryshojmë ato. Përmbajtja e ROM-it është e fiksuar gjatë prodhimit të saj nga ana e prodhuesit. III.6. Njësitë matëse të kujtesës Biti paraqet njësinë më të vogël të të dhënave në kompjuter. Biti mund të ketë vetëm një vlerë të vetme binare 0 apo 1. Tetë bita formojnë një bajt që paraqet njësinë themelore për matjen e kujtesës së kompjuterit. Zakonisht një bajt paraqet hapësirën e kujtesës ku ruhet një karakter, siç është shkronja, numri apo simboli. Secili karakter paraqitet me kombinimet e 1 dhe 0. Nëse e shtypim fjalën pajisje do të na nevojiten 7 bajt të kujtesës për ta ruajtur këtë fjalë në dokument. Njësitë tjera për matjen e kapacitetit të kujtesës së kompjuterit janë kilobajt (KB), megabajt (MB), Gigabajt (GB), etj. Nëse e shtypim një gjysëm faqe teksti, do të na nevojitet përafërsisht 1000 bajt apo 1 KB të hapësirës së kujtesës. III.7. Performancat e kompjuterit





33/111

Shpejtësia, efikasiteti dhe saktësia me të cilat kompjuteri funksionon varen nga disa variabla. Në këto variabla përfshihen shpejtësia e CPU-së, madhësia e RAM-it të kompjuterit tuaj, si dhe shpejtësia e punës dhe kapaciteti i ruajtjes së të dhënave të diskut të ngurtë. Performancat e CPU-së varen nga fakti se sa shpejtë mund t'i përpunojë të dhënat hyrëse dhe t'i paraqesë shfrytëzuesit informatat dalëse, kjo matet me MHz. Numri i bitëve që mund të përpunohen në mënyrë simultane, gjithashtu paraqet matësin e performancave të CPU-së. Shumica e CPU-ve moderne janë 32 bitshe, që do të thotë se mund t'i përpunojë 32 bitat e të dhënave në mënyrë simultane. RAM zakonisht përdoret për ruajtjen e përkohshme të të dhënave. Sasia mesatare e kujtesës RAM në kompjuterët modern është 128 Mb. Ne mund ta rrisim sasinë e RAM-it në kompjuter duke e vendosur kujtesën shtesë apo duke e zëvendësuar atë ekzistuese. Sa më shumë kujtesë që instalojmë në kompjuter aq më shpejt ai do t'i përpunojë të dhënat dhe do t'i kryejë detyrat e ndryshme. Disku i ngurtë është pajisje në kompjuterin tuaj që i ruan të dhënat në mënyrë permanente. Disku i ngurtë në kompjuterët modern mund të ruajë mesatarisht 20 Gb të të dhënave. Por, disqet më të mëdha që janë në dispozicion mund të ruajnë rreth 120 Gb të të dhënave. Kompjuterët mund të përmbajnë më shumë se një disk të ngurtë. Numri i disqeve të ngurta varet nga lloji i kompjuterit. Shumica e kompjuterëve personal PC mund të përmbajnë dy disqe të ngurta, ndërsa serverët gjashtë disqe të ngurta. Për t'u siguruar se kompjuteri juaj do të ketë performanca të kënaqshme duhet të ketë një CPU adekuat, sasi të mjaftueshme të kujtesës dhe kapacitet të mjaftueshëm për ruajtjen e të dhënave në diskun e ngurtë. III.8. Llojet e softuerit Siç thamë edhe më herët ekzistojnë dy llojet themelore të softuerit që ju e përdorni në kompjuterin tuaj, ato janë: Sistemet Operative dhe Softuerët Aplikativ. Softueri i Sistemit Operativ - OS kontrollon dhe menaxhon të gjithë softuerët aplikativ që janë të instaluar në kompjuter. Sistemi Operativ gjithashtu kontrollon edhe funksionet themelore të kompjuterit dhe pajisjeve të tij harduerike. Si shembuj të sistemeve operative mund të përmendim Windows 2000 dhe Unix.





34/111

Softueri Aplikativ përbëhet nga programet të cilët kryejnë detyrat e caktuara, sikurse që janë Word Procesorët apo krijimi i prezantimeve. Si shembuj të softuerit aplikativ mund të përmendim Microsoft Word dhe Lotus 1, 2,3. III.9 Sistemet operative si softuer Sistemi Operativ - OS përbëhet nga softuerët e nevojshëm për të udhëhequr kompjuterin tuaj. Sistemi operativ kontrollon komponetet harduerike të kompjuterit tuaj, duke përfshirë këtu edhe harduerin perfikerik dhe të gjithë softuerët tjerë që janë të instaluar në kompjuterin tuaj. Sistemet operative tradicionale sikurse që është Disk Operating System - DOS kanë qenë të bazuara në tekst dhe zakonisht kanë përdorur komandat që duhej të mbaheshin në mend, si dhe përgjigjet e kompjuterit që ishin të shkurta. (1) Ndërsa, sistemet operative bashkëkohore, siç janë Windows 98 apo Windows 2000 kanë interfejs të lehtë për punë që quhet Grafical User Interface apo GUI. Kur instaloni një softuer të ri aplikativ në kompjuter zakonisht përdorni elementet e GUI-t që viejnë me sistemin operativ duke i shtuar elementet e veta të GUI-t në atë softuer. GUI shpeshherë përdor metaforat nga jeta e përditshme sikurse tavolina e punës (desktop), shikimi në dritare, etj. Në elementet e GUI-t përfshihen dritaret, menyt, butonat, shiritat rrëshqitës, ikonat dhe magjistarët. Me përdorim në rritje të multimedias si pjesë të GUI-t, interfejset e tingullit, zërit, videos dhe realiteti virtual janë bërë pjesë e GUI-t për shumë aplikacione. Sistemet Operative të bazuara në GUI, në krahasim me sistemet operative tradicionale janë më të lehta për t'u përdorur dhe mundësojnë qasje më të lehtë dhe organizim më të mirë të skedarëve (fajllave) tuaj. III.10. Softuerët Aplikativ Softuerët aplikativ apo programet aplikative janë programe të dizajnuara të ju ndihmojnë për të kryer detyrat specifike në kompjuterin tuaj. Shumica e kompjuterëve i kanë të instaluara programet aplikative të cilat ju mundësojnë t'i përpunoni dokumentat, të krijoni bazat e të dhënave, skemat grafike dhe të punoni me prezentimet me multimedia.





35/111

Ju mund të krijoni pothuajse çfarëdo lloj dokumenti tekstual duke përdorur Word procesuesit, siç është Microsoft Word. Word-i ju mundëson që të vendosni tekst dhe të manipuloni me të duke e formatuar sipas nevojave tuaja. Si për shembull, mund të caktoni madhësinë e shkronjave, si dhe llojin dhe ngjyrën e tyre, pastaj mund të përdorni shabllonet (template) për të përpiluar letrat, memot dhe CV-të. Word-i gjithashtu ju mundëson të importoni fotografitë nga aplikacionet e tjera. Microsoft Excel është SpreadSheet Aplikacion që mundëson llogaritjet e ndryshme finaciare duke përdorur qelizat e ndryshme për të organizuar vlerat e të dhënave, me relacionet ndërmjet këtyre qelizave të definuar nga formulat që ju mund t'i krijoni. Microsoft Access është një aplikacion që ju mundëson të krijoni bazat e të dhënave të kompjuterizuara. Baza e të dhënave është një përmbledhje të dhënash që janë të ndërlidhura në ndonjë mënyrë, siç janë listat e emrave të të gjithë të punësuarve dhe numrave të telefonit. Programet aplikative për prezantimet siç janë Microsoft PowerPoint ju mundësojnë të krijoni prezantimet në mënyrë efikase dhe me dizajn të mirë vizaul, të cilat mund t'i shtypni apo t'i prezantoni në formë të sllajdeve. Ekziston shumëllojshmëria e programeve aplikative që ju mundësojnë krijimin e punimeve grafike, siç është programi aplikativ DeLux. Programet aplikative për publikime ju mundësojnë krijimin e materialeve për botim, siç janë gazetat, pamfletit dhe web faqet. Në këto aplikacione marrin pjesë Adobe Photoshop i cili ju mundëson manipulimin me fotografitë ekzistuese. Disa nga aplikacionet sikurse që është Macromedia Flash ju mundëson të krijoni prezantimet multimediale me zë, tekst dhe grafikë lëvizëse. Programet aplikative bashkëkohore ju mundësojnë të krijoni, të përpunoni dhe të prezantoni materialet në mënyrat e shumta.





36/111

III.11. Zhvillimi i Sistemeve Sistemet kompjuterike janë krijuar që të mundësojnë realizimin e detyrave të ndryshme në mënyrat e reja dhe të kompjuterizuara. Procesi i zhvillimit të sistemeve kompjuterike quhet Zhvillimi i Sistemeve. Procesi adekuat për zhvillimin e sistemeve përbëhet nga katër faza:

Hulumtimi Analiza Programimi Testimi

Me hulumtim nënkuptojmë ekzaminimin e nevojave të shfrytëzuesve potencial të cilët do të punojnë me sistemin kompjuterik. Në të merë pjesë Analisti i Sistemeve, i cili bisedon me shfrytëzuesit për të vendosur se çka kërkojnë ata saktësisht nga sistemi kompjuterik. Në momentin e caktuar Analisti mund të vendos se sistemi kompjuterik mund të mos jetë zgjidhje adekuate. Nëse pas fazës fillestare të hulumtimit vendoset se sistemi kompjuterik është adekuat, atëherë në fazën e dytë bëhet analiza e saktë e nevojave të shfrytëzuesit e pastaj formohet dizajni i përgjithshëm i sistemit të kërkuar kompjuterik. Në këtë fazë të zhvillimit të sistemit, komunikimi ndërmjet analistit dhe shfrytëzuesit është vital. Shfrytëzuesi duhet ta kontrollojë dizajnin për të vërtetuar se analisti i ka interpretuar nevojat e tyre në mënyrë të saktë. Në këtë rast ndryshimet e vogla mund të bëhen para se të gjithë shfrytëzuesit të pajtohen se sistemi i ri i plotëson të gjitha kërkesat e tyre. Pasi të ketë përfunduar faza e dizajnit fillon faza e programimit. Dizajni i dërgohet programerit, i cili pastaj e zhvillon sistemin adekuat kompjuterik. Së fundi sistemi i ri duhet të testohet para se të vendoset në punë nga shfrytëzuesi. Në fazën testuese shfrytëzuesit e zgjedhur identifikojnë problemet specifike që i hasin në sistemin e ri kompjuterik e që mund të zgjidhen nga programeri. Në këtë fazë mund të ndodhin ndryshimet e shumta në sistemin kompjuterik para se të finalizohet dhe dorëzohet në përdorim. Zhvillimi i sistemeve mund të përfshijë edhe përdorimin e harduerit të ri. Në çdo rast qasja strukturore





37/111

ndaj problemeve të sistemit kompjuterik na mundëson zhvillimin efektiv të sistemit të ri kompjuterik .





38/111

IV. Rrjetet e kompjuterëve Me termin rrjet kompjuterësh (computer network) kuptojmë një grup pajisjesh (kompjuter, printerë, skanerë, etj.) të lidhur me njëri tjetrin. Lidhja e këtyre pajisjeve ne rrjet behet me qellim shkëmbimin e informacionit dhe shfrytëzimin e përbashkët të pajisjeve harduerike. Mënyrat sesi realizohet kjo lidhje mund të jene të ndryshme, me kabell, me antene, me satelit, etj. Nga pikëpamja historike, rrjeti i pare i njohur është rrjeti ARPANET (Advanced Research Projects Agency Network), krijuar për llogari të Departamentit Amerikan të Mbrojtjes. Me krijimin e këtij rrjeti ne vitët '60 u hodhën bazat për zhvillimin e mëtejshëm të rrjetave kompjuterike. Ne varësi të karakteristikave të tyre, rrjetet i klasifikojmë duke pasur parasysh faktorë të ndryshëm. Me poshtë shohim një pasqyre përmbledhëse të llojeve kryesore.

Siç shohim ne tabele një faktor qe mund të konsiderohet për klasifikimin e rrjetëve është shkalla (përmasat). Sipas përmasave themi se kemi të bëjmë me PAN (përsonal area network) atëherë kur rrjeti i kompjuterëve përfshin pajisje që janë të një personi të vetëm. Këto pajisje mund të jene kompjuterë, printerë, fax-e, PDA, telefona, skanerë, etj. Hapësira e një rrjeti PAN është zakonisht jo me shume se 10 m2. LAN (Local Area Network) ku kemi të bëjmë me një rrjet kur hapësira e rrjetit mbulon një sipërfaqe të vogël si një shtëpi, zyre ose një grup të vogël ndërtesash (shkolle, aeroport, etj.).





39/111

Rrjeti i tipit MAN (Metropolitan Area Network) është një rrjet qe lidh dy ose me shume rrjetë LAN, por shtrihet deri në kufijtë e një qyteti. Rrjetet WAN (Wide Area Network) janë rrjetë me një mbulim të gjere, qe i kalojnë kufijtë një qyteti ose shteti, dhe mund të përfshijnë brenda tyre rrjetë të tjera me të vogla si LAN, MAN, etj. Rrjeti me i rëndësishëm nga rrjetet e llojit WAN është ai qe njihet nga të gjithë me emrin Internet.

Vit

et e fundit Interneti ka marre një shtrirje shume të gjere dhe parashikohet qe të "gllaberoje" edhe rrjetin telefonik,





40/111

qe aktualisht ka shtrirje me të madhe dhe me kapilare. Ndryshimi kryesor midis rrjetit Internet dhe rrjetit telefonik qëndron të mënyra e funksionimit. Ne rrjetin telefonik pasi vendoset një kanal komunikimi midis dy përbërësve (përdoruesve) të rrjetit, në atë kanal nuk mund të futën përbërës të tjerë (p.sh. gjatë një telefonatë). Interneti është një rrjet ku të gjithë përbërësit mund të transmetojnë ose të marrin informacion nga përbërësit e tjerë të rrjetit. Duke konsideruar si faktor topologjinë e rrjetit ose me saktë vendosjen e pajisjeve ne rrjet ne lidhje me njëra tjetrën dhe mënyrën e komunikimit mes tyre i klasifikojmë ne rrjet me bus (bus network), rrjet yll (star network), rrjet unaze (ring network), rrjet mesh (mesh network), etj. Rrjeti Bus - veçoria e rrjetit me bus qëndron të fakti se në ketë rrjet pajisjet (kompjuterët) janë të lidhura me njëra tjetrën me një kanal komunikimi të përbashkët qe quhet bus. Pra topologjia në formë magjistrale (bus) funksionon si një linjë shumëpikëshe pra si një linjë e vetme e cila ndahet nga njëfarë numri nyjesh. Nyjet e një rrjeti në formë linjë magjistrale (bus) ndajnë që kanal të vetëm fizik nëpërmjet prizave ose ndërlidhëseve. Mesazhet e drejtuara në bus iu shpërndahen të gjitha nyjeve. Nyjet duhet të jenë në gjendje të njohin adresën e tyre për të marrë mesazhet e transmetuara. Gjithsesi, në ndryshim me nyjet e një rrjeti në formë unaze, ato nuk duhet të përsërisin ose të transmetojnë mesazhet që i adresohen nyjeve të tjera. Për pasojë, eliminohen vonesa dhe mbingarkesa të shkaktuara nga ritransmetimi i mesazheve. Për shkak të rolit pasiv të luajtur nga nyjet në transmetimet mbi bus, funksionimi i rrjetit nuk do të ndërpritet në rast të defekteve që mund të pësojë një nyje. Rrjetet në formë linjë magjistrale (bus) mund të jenë lehtësisht të konfiguruara (paraqitura) dhe të përhapura në pjesën më të madhe të ambienteve, për shembull një dhomë, një ndërtesë, ose një grup ndërtesash.





41/111

Rrjeti unaze ka një topologji rrjeti të tille që secila pajisje (kompjuter) është e lidhur me dy të tilla duke krijuar një zinxhir të mbyllur ne forme unaze. Të dhënat kalojnë nga njëra nyje (pajisje) në tjetrën për të arritur në destinacion. Pra Karakteristika që dallon topologjitë në formë unaze është fakti që nyjet, të lidhura nga linja pikë-pikë, janë vendosur në mënyrë që të formojnë një konfigurim (paraqitje) rrethor pa ndërprerje. Mesazhet që transmetohen udhëtojnë nga nyja në nyje përgjatë unazës. Secila nyje duhet të jetë në gjendje të njohë adresën e saj për të pranuar mesazhet. Gjithashtu çdo nyje funksionon si ridhënës aktiv, duke i ritransmetuar mesazhet nyjeve të tjera. Shpesh është e vështirë të përgatitësh instalimin elektrik të një godine për rrjetet në formë unaze, duke parashikuar shtimet e ardhshme të nyjeve, sepse unazat duhet të jenë fizikisht të vendosura në mënyrë të tillë që të jenë të lidhura plotësisht. Shtimi i një nyje ose ndërprerjeje tjetër çfarëdo në konfigurimin (formën) e unazës, do të shkaktojë pothuajse gjithnjë një ndërprerje të funksioneve të rrjetit.





42/111

Rrjeti yll është një nga arkitekturat e rrjetit me të përdorura. Rrjeti yll përmban një nyje(pajisje) qendrore që shërben si përcjellës i të dhënave të pajisjet e tjera qe vendosen ne forme ylli dhe janë të lidhura me pajisjen qendrore. Ndërsa karakteristika që dallon topologjitë në formë ylli, ose radiale, është ajo se të gjitha nyjet janë të lidhura me një pikë të vetme, siç tregohet në figurë. Kontrolli i caktohet nyjës qendrore ose çelësit. Në këtë rast, shpërndarja e të gjithë trafikut të mesazheve në kuadrin e rrjetit drejtohet nga nyja qendrore. Nyja qendrore është pika kritike për rrjetin. Nëse pëson ndonjë defekt, i gjithë rrjeti pushon së funksionuari. Topologjia në formë ylli gjendet shpesh në zbatimet me ndarje kohe, me nyjet qendrore që drejton ndarjen. Gjendet shpesh edhe në rrjetet telefonike PBX (Privatë Branch Exchange), dhe në rrjetë të vogla në formë grupimi siç janë sistemet e përpunimit të tëkstëve.





43/111

Lidhja në rrjet e perzier është një mënyre lidhje për të transmetuar të dhëna, audio dhe komanda ndërmjet nyjeve (pajisjeve). Ky lloj rrjeti ndryshon nga të tjerët sepse komunikimi midis pajisjeve në ketë rrjet behet me kalime të shumëfishta. Rrjeti qe ne njohim me emrin Internet është i pari dhe i vetmi rrjet kompjuterik botëror me akses publik. Përbehet nga qindra milionë kompjuterë të lidhur me mënyra transmetimi nga me të ndryshmet. Internet është edhe rrjeti





44/111

i kompjuterëve me i madh qe ka ekzistuar ndonjëherë, prandaj quhet ndryshe "rrjeti i rrjeteve" ose "rrjeti global". Duke qene një rrjet telekomunikacioni, është i dyti pas rrjetit telefonik publik, që është një tjetër rrjet telekomunikacioni botëror qe mbulon planetin ne mënyre me kapilare se Interneti. Sidoqoftë me përmirësimin e teknologjive të Internetit, rrjeti telefonik është i destinuar të "gllaberohet" nga rrjeti Internet. Rrjeti Internet ofron shërbime nga me të ndryshmet. Shërbimet me kryesore dhe me të njohura janë World Wide Web dhe posta elektronike. Numri i përdoruesve të Internetit është ne rritje dhe ne fund të vitit 2005 e kishin kaluar miliardin. Duke qene se pajisjet në një rrjet janë nga me të ndryshmet, kane arkitektura harduerike dhe softuerike të ndryshme dhe në përgjithësi janë shume heterogjene, nevojitet qe në një fare menyre të "kuptohen" midis tyre. Nga ana teknike kjo realizohet nëpërmjet disa rregullash të përbashkëta qe zbatohen nga të gjitha pajisjet e rrjetit. Këto rregulla të vendosura ne nivel botëror dhe qe njihen dhe zbatohen nga gjithë projektuesit e rrjeteve marrin emrin protokoll i rrjetit. Respektimi i protokollit garanton qe programet në kompjuterët e rrjetit të komunikojnë në mënyre korrekte edhe pse janë të ndryshëm nga njëri tjetri. Protokolli i komunikimit që përshkruan të gjitha rregullat e transmetimit të të dhënave në rrjet, bazohet ne specifikime teknike shumë të detajuara. Ne Internet "udhëtojnë" ato që quhen paketa që janë njësitë me të vogla në një njësi komunikacioni. Këto paketa lëvizin në rrjet në bazë të teknikes që njihet me emrin packet switching. Informacioni i nisur nga çdo pajisje e rrjetit, ndahet në pjesë të vogla (paketa) që pasi kalojnë në kanalin e transmetimit (edhe të përziera) arrijnë në destinacion dhe aty behet bashkimi i tyre për të marrë informacionin e plotë. Kjo teknikë bën të mundur përdorimin e një kanali komunikimi në mënyrë të përbashkët nga të gjitha pajisjet e lidhura në rrjet. Një nga protokollet kryesore që zbatohet në Internet është Internet Protokoll, i quajtur shkurt IP me të cilin do të njihemi me detajisht në kapitullin për protokollet.





45/111

MODELET E STUDIMIT TË RRJETËS Modeli OSI Në fund të viteve të 80-ta dhe në fillim të viteve të 90-ta kishte një rritje të theksuar të numrit dhe madhësisë së përgjithshme të rrjetës. Megjithatë, shumica e rrjetave të mëparshme ishin të ndërtuara duke shfrytëzuar implementimin e harduer-it dhe softuer-it. Kjo rezultoi që shumë rrjeta të ishin jokompatibile mes veti dhe kështu që komunikimi në mes të rrjetave ishte shumë i vështirë. Për të zgjidhur këtë problem, Organizata Ndërkombëtare për Standarde (ISO) hulumtoi disa skema të rrjetave. ISO erdhi në përfundim që kishte nevojë të krijohet një model i rrjetës që do t’i ndihmonte konstruktuesve të rrjetës të implemetojnë rrjeta që mund të komunikojnë dhe funksionojnë së bashku. Si rezultat në vitin 1984 u publikua Modeli Referues OSI. 2.2. Modeli referues OSI Modeli referues OSI është modeli kryesor për komunikimet e rrjetave. Edhepse ka modele të tjera, sot shumica e ofruesve të rrjetave, i ndërlidhin prodhimet e tyre me modelin referues OSI, veçanërisht kur ata dëshirojnë t’i mësojnë përdoruesit në përdorimin e prodhimeve të tyre. Ata e konsiderojnë atë si mjetin më të mirë për t’i mësuar njerëzit në lidhje me dërgimin dhe pranimin e të dhënave në rrjetë. Modeli referues OSI i lejon përdoruesve të vizualizojnë funksionet e rrjetës që zhvillohen në secilin nivel. Më e rëndësishme është që Modeli referues OSI është kornizë që mund të përdoret për të kuptuar se si informacionet udhëtojnë nëpër rrjetë. Modeli referues OSI gjithashtu mund të përdoret për të vizualizuar se si informacioni ose pakot e të dhënave udhëtojnë nga programet aplikative sic janë tabelat dhe dokumentet nëpër mediumin e rrjetës (kabllo etj.). Pastaj zhvendoset në programet tjera aplikative që janë të vendosura në kompjuter apo në rrjetë tjetër edhe nëse dërguesi dhe pranuesi kanë lloje të ndryshme të mediave të rrjetave. Modeli referues OSI, ka shtatë nivele dhe secili prej tyre ilustron funksione të pjesëshme të rrjetës. Kjo ndarje e





46/111

funksioneve quhet nivelizim. Ndarja e rrejtës në shtatë nivele ofron përparësitë vijuese: E ndan komunikimin e rrjetave në pjesë më të vogla për ta

bërë më të lehtë për ta kuptuar. I standardizon komponentet e rrjetës për të lejuar

zhvillimin dhe përkrahjen e ofruesve të shumëfishtë. Mundëson lloje të ndryshme të harduer-it dhe softuer-it të

rrjetave për komunikim mes tyre. Parandalon ndryshimet në njërin nivelizues nga efektet e

tjerëve kështu që ata të mund të zhvillohen më shpejtë. I ndan rrjetat komunikuese në pjesë të vogla për ta bërë

procesin e të mësuarit më lehtë për t’u kuptuar. Procesi i qarkullimit të informacioneve në mes të kompjuterëve është i ndarë në shtatë shkallë të vogla dhe më të menaxhueshme në modelin referues OSI. Secili nga shtatë problemet e vogla përfaqësohet nga niveli i tij në model. Shtatë nivelet e modelit referues OSI janë: Niveli 7: Niveli i aplikimit (Aplication layer) Niveli 6: Niveli i prezentimit (Presentation layer) Niveli 5: Niveli i sesionit (Session layer) Niveli 4: Niveli i transportit (Transport layer) Niveli 3: Niveli i rrjetës (Network layer) Niveli 2: Niveli i lidhjes së shënimeve (Data link layer) Niveli 1: Niveli fizik (Physical layer)





47/111

Niveli i aplikimit është niveli më i afërt i OSI për përdoruesit. Ai i ofron aplikacioneve të përdoruesve shërbime të rrjetave. Dallohet nga nivelet tjera në atë se nuk i ofron shërbime asnjë niveli tjetër të OSI por vetëm aplikacioneve jashtë modelit OSI. Shembuj të aplikacioneve të tilla janë programet tabelare, programet për përgatitje dokumentesh si dhe terminalet e programeve bankare. Niveli i aplikimit themelon “mundësinë e komunikimit të menduar në mes të partnerëve”, sinkronizon dhe themelon marrëveshje për përmirësim gabimesh dhe kontrollë të integritetit të të dhënave. Nëse dëshironi të mbani mend nivelin 7 me disa fjalë mendoni për kërkuesit (browser). Niveli 6: Niveli i prezentimit (Presentation layer) Niveli i prezentimit siguron që informacionet që i dërgon niveli i aplikimit të një sistemi janë të lexueshme nga niveli i aplikimit të një sistemi tjetër. Nëse është e nevojshme, niveli i prezentimit përkthen në mes të formateve të shumëfishta të të dhënave duke përdorur një format të zakonshëm. Nëse dëshironi të mbani mend nivelin 6 mendoni për formatin e përbashkët të të dhënave. Niveli 5: Niveli i sesionit (Session layer)





48/111

Siç tregon emërtimi, niveli i sesionit, themelon, menaxhon dhe përfundon sesionet në mes të dy konferencierëve apo nyjeve (hosts) që komunikojnë. Niveli i sesionit ofron shërbimet e tij nivelit të prezentimit. Ai gjithashtu sinkronizon dialogun në mes të dy niveleve të prezentimit të dy konferencierëve dhe menaxhon shkëmbimin e të dhënave mes tyre. Veç sesionit të rregullimit, niveli i sesionit ofron masa për transferim efikas të të dhënave, klasë të shërbimeve dhe “raportim qortues”, nivelit të prezentimit. Nëse dëshironi të mbani mend nivelin 5 me disa fjalë mendoni për dialogun dhe bisedimet. Niveli 4: Niveli i transportit (Transport layer) Niveli i transportit segmenton të dhënat nga sistemet e dërguesit dhe I rigrumbullon të dhënat në burimin e të dhënave në sistemin e pranuesit. Kufiri ndërmjet nivelit të transportit dhe nivelit të sesionit mund të mendohet si kufi ndërmjet protokoleve të aplikimit dhe protokoleve të rrjedhjes së të dhënave. Gjersa niveli i aplikimit, prezentimit dhe i sesionit kanë të bëjnë me çështje aplikative, katër nivelet e ulëta kanë të bëjnë me çështjen e transportimit të të dhënave. Niveli i transportit synon të ofrojë shërbime të transportit që të mbrojë nivelet e sipërme nga detalet e implementimit të transportit. Thënë në mënyrë më specifike, çështjet si ajo se sa është i besueshëm transporti në mes të dy konferencierëve është shqetësim i nivelit të transportit. Gjatë ofrimit të shërbimeve, niveli i transportit themelon, mirëmban dhe përfundon në mënyrë të mirëfilltë qarqet virtuale. Gjatë ofrimit të shërbimeve të besueshme përdoret detektimi i gabimeve të transportit dhe riparimi i kontrollës së rrjedhjes së informacioneve. Nëse dëshironi të mbani në mend me pak fjalë Nivelin 4 mendoni për kualitetin e shërbimit dhe seriozitetin. Niveli 3: Niveli i Rrjetës (Network layer) Niveli i rrjetës është nivel kompleks që ofron lidhshmëri dhe selektim të rrugës në mes të dy sistemeve të konferencierëve (nyjeve) që mund të jenë të vendosur në rrjeta të ndara gjeografikisht. Nëse dëshironi të mbani në mend nivelin 3 me pak fjalë mendoni për selektimin e rrugës, rrugëtimin (routing) dhe adresimin logjik.





49/111

Niveli 2: Niveli i lidhjes së shenimeve (Data Link) Niveli data link ofron transit të sigurtë të të dhënave përgjatë lidhjes fizike. Duke kryer këtë funksion, niveli data link ka të bëjë me adresimin fizik (e kundërta e atij logjik), topologjinë e rrjetës, qasjen e rrjetës, lajmërimin e gabimit, dërgimi i caktuar I kornizave, dhe kontrollën e rrjedhjes së informatave. Nëse dëshironi të përkujtoni Nivelin 2 me pak fjalë, mendoni për kornizat dhe kontrollën “media access control”. Niveli 1: Niveli fizik (Physical layer) Niveli fizik definon specifikacionet elektrike, mekanike, procedurale dhe funksionale për aktivizimin, mirëmbajtjen dhe deaktivizimin e lidhjes fizike në mes të sistemeve të fundme. Këto karakteristika si niveli i tensionit, ndryshimet e tensionit, shkallët e të dhënave fizike, maksimumi i distancës së transmetimit, konektorët fizik dhe të tjerë dhe atributet e ngjashme definohen nga specifikacionet e nivelit fizik. Nëse dëshironi të mbani mend nivelin 1, përkujtoni sinjalet dhe mediat. Modeli TCP/IP Departamenti i Mbrojtjes (D.M) i SH.B.A krijoi modelin referues TCP/IP për shkak se dëshironte një rrjetë që mund të mbijetojë në çfarëdo kushte, përfshirë edhe luftën nukleare. Për të ilustruar këtë, paramendoni botën në luftë, e kryqëzuar me lloje të ndryshme të lidhjeve përfshirë telat, mikrovalët, kabllot me fije optike dhe lidhjet satelitore. Pastaj imagjinoni se ndër-rrjeta (internetwork) (e cila në këtë rast ka mundur të jetë e shkatërruar nga lufta) duhet të dërgoni informacione të dhëna (në formë të pakove), pa marrë parasysh kushtet e ndonjë nyje të veçantë të rrjetës. Departamenti i mbrojtjes dëshironte që pakot e tij të shkojnë në çdo kohë, në çfarëdo kushte, nga secili vend në tjetrin. Ishte një problem shumë i vështirë dizajnimi që solli në krjimin e modelit TCP/IP, dhe i cili që atëherë është bërë standard sipas të cilit është zgjeruar interneti. Gjersa lexoni për nivelet e modelit TCP/IP, mbani në mend, synimi origjinal I Internetit, ju ndihmon të kuptoni pse gjërat janë ashtu si janë. Modeli TCP/IP ka katër nivele: nivelin e aplikimit, nivelin e transportit, nivelin e Internetit dhe nivelin e qasjes në rrjetë. Është me rëndësi





50/111

të theksohet se disa nga nivelet e modelit TCP/IP kanë të njëjtat emërtime si edhe nivelet e modelit OSI. Nuk duhet ngatërruar nivelet e këtyre dy modeleve, për shkak se niveli i aplikimit ka funksione të ndryshme në secilin nga dy modelet e sipërpërmendura.

Niveli 4: Niveli i aplikimit (Aplication layer) Dizajnerët e TCP/IP kuptuan që protokolet e niveleve të larta duhet të përfshijnë detale për nivelin e aplikimit dhe të prezentimit. Ata e krijuan një nivel të aplikimit që merret me protokolet e niveleve të larta, çështjet e përfaqësimit, dekodimin dhe kontrollën e dialogut. TCP/IP kombinon të gjitha çështjet që kanë të bëjnë me aplikimin në një nivel dhe sigurojnë që këto të dhëna të jenë të paketuara si duhet për në nivelin tjetër. Niveli 3: Niveli i transportit (Transport layer) Niveli i transportit merret me cilësinë e shërbimeve të sigurisë, kontrollës së rrjedhjeve dhe korrektimit të gabimit. Një nga protokolet e tij, protokoli për kontrollë të transmetimit (transmission control protocol-TCP), ofron mundësi të shkëlqyeshme dhe fleksibile për të krijuar komunikim të besueshëm, rrjedhje të mirë informatash dhe gabime të vogla në rrjetë. TCP është protokol me lidhje të orientuar dhe dialogon mes burimit dhe destinacionit gjersa paketon informatat e nivelit të aplikimit në njësi të quajtura segmente. Lidhja e orientuar nuk nënkupton që ekziston qarku në mes të





51/111

kompjuterëve komunikues (që do të ishte qark “switching”). Tek niveli 4 kjo nënkuptohet si: segmentet udhëtojnë para dhe pas në mes të dy konferencierëve (hosts) për të bërë të ditur se ekziston lidhja logjike për një periudhë të caktuar. Kjo njihet si “packet switching”. Niveli 2: Niveli i Internetit (Internet layer) Qëllimi i nivelit të Internetit është të dërgojë pakot nga burimi në ndër-rrjetë (internetwork) dhe të bëjë ato të arrijnë në destinacion pavarësisht nga rruga dhe rrjeta që ata zgjedhin. Protokoli specifik që udhëheq me këtë nivel quhet Protokoli i Internetit (Internet protocol -IP). Përcaktimi i rrugës më të mirë dhe “packet switching” bëhet në këtë nivel. Mendoni për këtë në aspekt të sistemit postar. Kur ju e dërgoni një letër, ju nuk dini se si ajo arrin atje (ka mundësi të ndryshme), por ju ju intereson që letra të arrijë. Niveli 1: Niveli i qasjes në rrjetë (Network access layer) Emërtimi i këtij niveli është shumë i gjerë dhe disi konfuz. Gjithashtu njihet edhe si niveli konferencier në rrjetë (host-to-network). Është niveli që merret me të gjitha çështjet që i kërkon një IP adresë për të bërë lidhjen fizike. Përfshinë detalet e teknologjisë së LAN dhe WAN, dhe të gjitha detalet në nivelin fizik OSI dhe atë të lidhjes së shenimeve (data link).

Krahasimi i modelit OSI dhe modelit TCP/IP





52/111

Nëse krahasojmë modelin OSI dhe modelin TCP/IP, vërejmë se ata kanë ngjashmëri dhe dallime Ngjashmëritë: Që të dy posedojnë nivele Që të dy posedojnë nivele të aplikimit ndonëse ato kryejnë

shërbime të ndryshme Që të dy posedojnë nivele transporti të krahasueshëm dhe

nivele të rrjetës Profesionistët e rrjetave duhet që t’i dijnë që të dyja

Dallimet: TCP/IP kombinon nivelin e sesionit dhe të prezentimit në

nivelin e aplikimit TCP/IP duket më i thjeshtë sepse ka më pak nivele por kjo

është vetëm ide e gabuar. Niveli OSI, me nivelet e tij më shumë në numër dhe më pak komplekse është më i thjeshtë për t’u zhvilluar dhe për të zgjidhur probleme. Protokolet TCP/IP janë standarde rreth të cilave është zhvilluar Interneti, kështu që modeli TCP/IP fiton më shumë kredibilitet për shkak të protokoleve të tij. Për dallim, rrjetat tipike nuk janë të ndërtuara në bazë të protokoleve të OSI modelit edhe pse OSI modeli është shfrytëzuar si udhërrëfyes. IV.3.1 Kordoni

Zakonisht teli është i përbërë nga bakër dhe sot për sot është mjeti më pak i kushtueshëm për përdorimin e tij të gjerë nga ana e shoqërive telefonike. Zakonisht përdoret për të lidhur pajisje për transmetimin e të dhënave me shpejtësi të ulët, për shembull terminalet (njësi periferike) që veprojnë me një shpejtësi që ndryshon mes 300 bit dhe 9600 bit në sekondë. Teli nxjerr dhe merrë një sasi të madhe interferencash elektrike, të prodhuara nga përqindjet e gabimeve relativisht të larta dhe krijon probleme aty ku siguria është një faktor shumë i rëndësishëm.





53/111

IV.3.2 Kablli koaksial Është përhapur në fushën e rrjetave lokale, falë shtrirjes së gjerë të frekuencës (deri në 500 MHz), me mundësinë për të ofruar një mbështetje për sasi të mëdha të dhënash (10-12 Mbit/sec), me përqindje të vogël gabimesh dhe me fleksibilitet konfigurimi. Kablli koaksial përbëhet nga një fije mbajtës qendror i mbështjellë nga një rrjetë bakri e butë dhe/ose nga një legur alumini të përpunuar.

IV.3.3 Fibrat optike Fibrat optike janë të përbëra nga plastikë ose xhami dhe mund të përdoren në zbatime të caktuara si mjete transmetuese shumë të fuqishme. Fibrat zakonisht të disponueshme kanë një gjerësi frekuence që shkon deri në 3,3(GHz), mund të ofrojnë mbështetjen në sasi të të dhënave të mësipërme në Gbit në sekondë. Përqindja e gabimeve është shumë e ulët, kjo sjell mundësinë për të fshirë pjesën më të madhe të zbulimit të gabimit dhe të ritransmetimeve të përgjithshme. Transmetimi mbi fibrat optike nuk i nënshtrohet interferencave elektrike ose elektromagnetike, gjithashtu fibrat optike nuk shkaktojnë çrregullime. Janë shumë të vogla dhe të lehta, dhe kjo bën që të kursehet hapësirë dhe peshë.





54/111

IV.4.Si funksionon një rrjet Ethernet – pjesa fizike

Një vështrim i përgjithshëm i thelluar i funksionimit, i mundësive dhe i aftësive të rrjetit lokal më të përhapur në botë, me të gjitha variantet e mundshme Ethernet është lloji më i përhapur i rrjetit lokal që ekziston sot në botë. Me rrjet lokal nënkuptohet një sistem lidhjeje mes kompjuterëve të ndryshëm, të gjithë të vendosur dhe të vënë në punë brenda së njëjtës banese, brenda banesave ngjitur ose në harkun e pak kilometrave në rastin kur ekzistojnë kufij referimi të saktë. Një sistem i tillë bën të mundur shkëmbimin e drejtpërdrejtë të të dhënave në formatin elektronik në mes të më shumë se dy kompjuterësh, pa qenë nevoja e përdorimit të disketave. Numri i stacioneve duhet të jetë të paktën tre sepse nëse kompjuterët do të ishin vetëm dy nuk do të mund të flisnim më për rrjet, por do të flisnim për një lidhje direkt, nga një pikë në një pikë, si ajo që krijohet kur përdoren lloje të veçanta kabllosh në seri ose në paralel për të transferuar të dhëna nga një transmetues në një desktop. Natyra e përgjithshme e një LAN-i (Local Area Network ose rrjet lokal) çfarëdo dhe ajo e Ethernet-it në veçanti është që të bëjë të mundur bashkëveprimin e lirë me një pajisje çfarëdo të lidhur dhe t‘i transmetojë të njëjtin informacion në të njëjtën kohë të gjitha pajisjeve në dëgjim (broadcasting). Ethernet nuk është domosdoshmërish më i miri i teknologjive të mundshme, por është vërtetuar si më ekonomiku dhe më i lehti për t‘u përdorur, çka i ka dhënë një sukses të madh në të gjitha nivelet e përdorimit dhe në çdo zonë gjeografike të botës. Historia e tij e ka zanafillën në fillim të viteve Shtatëdhjetë pranë Palo Alto Research Center (parc), laboratori i kërkimit të Xerox, falë punës së Robert Metcalfe dhe David Bloggs. Puna filloi rreth vitit 1972, por përkufizimi i parë publik i tij i përket një artikulli të publikuar në vitin 1976 me nënshkrimin e të dy shpikësve. Emri, i ideuar dhe i regjistruar nga Xerox, sugjeron idenë e etërit, pra të asaj substance të padukshme që në të shkuarën pandehej të pushtonte të gjithë ajrin dhe të bënte të mundur përhapjen e dritës. E nënkuptuar kështu, do të na lindte mendimi për të





55/111

menduar për një rrjet që përdor valë radioje elektromagnetike për shpërndarjen e informacioneve, kur në të vërtetë është gjithmonë i nevojshëm një kabell bakri ose me fibër optike për të drejtuar sinjalet. Xerox, ashtu siç ndodhi më pas për shpikje të tjera të zhvilluara në laboratorët e tij kalifornianë, nuk pati guximin për ta transformuar në një produkt tregtar dhe duhet të presim dhjetorin e vitin 1980 për të pasur versionin e parë të përdorshëm, falë nismës së përbashkët të Xerox, Digital Equipment dhe Intel. Në vitin 1982 standardi fillestar u zëvendësua nga versioni 2.0, i quajtur edhe Ethernet II ose dix (Digital, Intel, Xerox) që ende sot përbën një standard referimi për instalime të shumta. Kalimi përfundimtar ishte ai që t‘i besohej standardizimi një enti tjetër. Duke marrë në konsideratë mundësitë e përhapjes botërore, Ethernet nuk mund të mbetej i besuar në duart e shoqërive private. Të gjithë prodhuesit e tjerë nuk do të kishin investuar në një teknologji që t‘iu shmangej kontrollit të tyre. Roli i arbitrit iu besua Institutit të Inxhinierëve Elektroteknikë dhe Elektronikë - Institute of Electrical and Electronics Engineers (IEEE), një ent i Shteteve të Bashkuara të Amerikës me qendër në New York që mblodhi shkencëtarët, inxhinierët dhe studentët dhe që në gjysmën e parë të viteve tetëdhjetë krijoi një komitet, i identifikuar me numrin 802, detyra e të cilit është të kodifikojë të gjitha llojet kryesore të rrjetit lokal, duke përfshirë këtu natyrisht edhe Ethernet. Formulimi i tij i parë zyrtar zë fill në vitin 1983 me botimin e dokumentit IEEE 802.3 në të cilin përcaktohen specifikat elektrike dhe fizike për një rrjet Ethernet me 10 Mbit në sekondë mbi kabllin koaksial. Më vonë dokumenti u perfeksionua me më shumë zhvillime, duke filluar nga viti 1985 me caktimin e metodës së hyrjes dhe duke vazhduar, më pas, me shtimin e versioneve të afta për të funksionuar edhe mbi kabllo të llojeve të ndryshme dhe me shpejtësi të dryshme (1 Megabit në sekondë, 100 Megabit në sekondë dhe vitin pasardhës, 1 Gigabit në sekondë).

Ethernet përdor një kabell të vetëm për të lidhur dhjetëra stacione pune, secila prej tyre merr në të njëjtën kohë atë që kalon nëpër rrjet, ndërsa vetëm një stacion sipas radhës ka të drejtën të transmetojë. Çdo stacion është i pavarur dhe nuk





56/111

ekziston një madhësi e vetme që të funksionojë si arbitër. Meqë ra fjala, ekziston edhe një version i veçantë i Ethernet, që bën të mundur transmetimin në të njëjtën kohë nga stacione të ndryshme me shumë elemente, duke përdorur kanale të ndara që përdorin njëkohësisht të njëjtin kabell koaksial, duke ndjekur një përqasje të ngjashme me atë të përdorur për televizionin me kabell. Në një rast të tillë bëhet fjalë për Ethernet broadband (me bandë të gjerë) dhe çdo kartelë rrjeti duhet të montojë modem të veçantë me frekuencë të lartë për të transmetuar dhe për të marrë mbi kabllin. Përdoret shumë rrallë dhe vetëm në ambiente të veçanta, për arsyet e kostos së lartë të kartelave. Duke u kthyer tek Ethernet-i i vendosur me marrëveshje, shohim se informacionet transmetohen në formën e impulseve që përhapen duke u nisur nga stacioni nxjerrës drejt dy skajeve të rrjetit (në të djathtë dhe në të majtë) derisa të arrijnë pikën në të cilën kablli përfundon në të dy skajet. Në këtë rrugëkalim takojnë nyje të tjera që janë lidhur përgjatë kabllit dhe që dëgjojnë gjithçka që kalon duke kërkuar të zbulojnë nëse ju adresohet atyre. Çdo mesazh në kalim mbi rrjet (i quajtur frame në anglisht, sepse është i ndërtuar nga një varg bit-ësh të bashkuar mes tyre) ka brenda tij adresën e origjinës dhe atë të destinacionit, prandaj çdo pajisje e kopjon në një pjesë të vogël kujtese (buffer) që e zotëron në kartelën e rrjetit , lexon adresën e destinacionit dhe nëse nuk përputhet me të sajën, e mënjanon. Me këtë mekanizëm, duke u siguruar që një pajisje e vetme sipas radhës të ketë mundësinë për të transmetuar ndërsa gjithë të tjerat janë në dëgjim, ndërtohet në mënyrë të thjeshtë një rrjet në të cilin është e lehtë të shtosh nyje, meqë çdo nyje e re merr automatikisht gjithçka që kalon mbi kabell dhe bëhet menjëherë pjesë e grupit të punës, duke përvetësuar edhe të drejtën për të transmetuar sa herë që linja është e lirë.

Ky sistem vlen për çfarëdo rrjeti Ethernet, pavarësisht nga shpejtësia e tij e funksionimit ose nga lloji i kabllit që përdoret. Çdo kartel rrjeti e gatshme në shitje është e pajisur me një adresë të përhershme të sajën, e vetme në botë, e shprehur në numra dhjetorë dhe e gjatë 12 Byte. 6 Byte-et e parë të kësaj adrese tregojnë ndërtuesin dhe ruhen në një regjistër botëror në mënyrë që të shmangen riprodhimet. 6 Byte-et e tjerë caktohen nga i njëjti ndërtues, kartelë për kartelë, në





57/111

mënyrë që të krijohet një bashkim i njëkuptimshëm për secilën pjesë. Falë kësaj mënyre, është e mundur të kërkosh në çdo moment atë që ka fabrikuar kartelën dhe nuk ekziston as edhe mundësia më e vogël që në të njëjtën kartelë të jenë dy nyje me të njëjtën adresë fizike. Lidhja e pajisjeve të ndryshme mbi të njëjtin kabell merr emrin e topologjisë elektrike me “bus“. Me topologji elektrike tregohet vendosja e lidhjeve elektrike që bashkojnë nyjet e ndryshme të një LAN-i ose më në përgjithësi rrugëkalimin logjik që informacionet ndjekin për ta arritur në destinacion. Termi bus identifikon, si në rastin e omnibus-it nga i cili e ka prejardhjen fjala, faktin që të gjithë marrin njëkohësisht të njëjtin sinjal dhe janë të lidhur me të njëjtin rrugëkalim transmetues. Në rrjetet e para Ethernet, topologjia elektrike i korrespondonte edhe topologjisë fizike, pra mënyrës me të cilën fizikisht stacionet e ndryshme lidheshin midis tyre. Më vonë, me përdorimin e kordonit, u mbajt një topologji elektrike me bus (element i pandryshueshëm në natyrën e Ethernet-it), por topologjia fizike, pra mënyra me të cilën kabllot shpërndahen, u bë një yll, të gjitha pajisjet lidhen në një pikë qendrore, siç do ta shohim më pas.

IV.4.2 Lidhja e hub-it në kaskadë dhe

lloje të ndryshme përmutatorësh Për të shtrirë përmasat e rrjetit në gjatësi nevojitët të lidhni në kaskade hub të ndryshëm, maksimumi deri në katër. Segmenti që lidh një hub me tjetrin nuk mund të përmbajë asgjë tjetër, meqenëse të dyja portat e permutatorëve zënë tashmë dy pozicionet e pranuara për një segment të vetëm. Megjithatë të gjitha portat e tjera të secilit hub pranojnë nyje të çfarëdo lloji (stacione pune, server, etj.). Kur lidhet një hub me një tjetër hub është e nevojshme të merrni masa paraprake:. Porta e njërit duhet të jetë e “ drejtuar“, pra në vend që të ketë një inversion mes çiftit të transmetimit dhe atij të marrjes që shkojnë tek kartela mbi workstation-in (në mënyrë që t‘i korrespondojnë përkatësisht çiftit të marrjes dhe atij të transmetimit mbi këtë të fundit) të dy çiftët duhet të





58/111

vazhdojnë drejt hub-it tjetër si një zgjatues të thjeshtë të rrjetit, pa kryqëzime.

• Figura : Konektori i kordonit futet direkt në një nga portat e hub-it (siç tregohet në figurë) dhe në skajin tjetër futet direkt në prizën që ndodhet në pjesën e mbrapme të kartelës së rrjetit

Figura : Ky hub paraqet portën e tetë të ndarë në sy pjesë. Futet kablli në prizën me numrin 8 nëse dëshirohet të lidhet një stacion pune ose futët në prizën e uplink (atë në të cilën është futur kablli në figurë, e dalluar në këtë rast nga shkrimi Cascade) që shërben për lidhjen në kaskadë me një tjetër hub . Thuajse të gjithë hub-ët modern rezervojnë një nga portat e tyre për këtë qëllim. Identifikohet nga fjala “uplink“ që do të thotë lidhje me drejtim lart ose “cascade“. Në disa raste bëhet fjalë për një portë të ndarë në dy pjesë: një version normal dhe një të kryqëzuar të vendosura njëra pranë tjetrës. Në raste të tjera porta është një e vetme, por ngjitur me të ndodhet një çelës i ndonjë lloji që, kur zëvendësohet, drejton lidhjet në brendësi.





59/111

Përdorimi i portave të uplink-ut është shumë i mirë nëse rrjeti është i shtrirë në një zonë tepër të gjerë dhe permutatorët janë shpërndarë përgjatë një kati të godinës, në mënyrë që të ofrojë me secilin grupe të ndryshme pune. Tendenca, gjithsesi, është ajo që të përqendrohet gjithnjë e më shumë në pjesën më të madhe të hub-ve në një pozicion të vetëm, në mënyrë që të kemi vetëm një pikë ndërhyrjeje për çfarëdolloj mirëmbajtjeje. Për më tëpër, duke shfrytëzuar diametrin e 200 metrave të lejueshëm nga përdorimi i një hub-i të vetëm, ia dilet mbanë të mbulosh më së miri zonën e një godine normale.

Duke përqendruar lidhjet në një pikë të vetme bëhet i nevojshëm zotërimi i hub-ve me kapacitet të madh, në mënyrë që të shmangni përdorimin e uplink-ut dhe të “konsumoni“ kalime të përsëritësit, që në fakt ka gjasa të ruhen për t‘u zhvendosur nga një kat në tjetrin, në rastin kur ndërmarrja është e ndërtuar nga shumë kate. Zgjedhja e parë do të ishte ajo që të blihej një hub me kapacitet të madh, nga 32 deri në 48 porta, dhe ta mbushni tërësisht duke shpresuar që të jetë i mjaftueshëm. Përvoja dëshmon gjithsesi se oreksi vjen duke ngrënë dhe që, edhe me një tepricë të portave të lira, ndodh në kohë të shkurtër që t‘i realizohet përdorimi. Nga ana tjetër nuk kemi arsye përse të blejmë një hub me 48 porta, nëse ne na shërbejnë vetëm 24. Zgjidhja për këtë lloj problemi është e shumëfishtë. Në rastin e një ndërmarrjeje të madhe, ku lidhjet për kat arrijnë në njëqind stacione e më shumë, është e volitshme blerja e një hub me shasi. Bëhet fjalë për një lloj skeleti në formë katërkëndore brenda të cilit montohen kartelat, secila prej të cilave funksionon si hub me 24, 32 ose më shumë porta. Në bazë të bus-it të veçantë të lidhjes që ndodhet në fund të kësaj Shasije, që merr emrin e backplane, çfarëdolloj kartele që të futet bëhet pjesë e të njëjtit hub, pa ndjerë nevojën e një uplink-u nga një kartelë tek tjetra. Gjithashtu, në të njëjtin shasi gjejnë vend kartela të tjera të nevojshme për rregullimin e trafikut brenda rrjetit. IV.4.3 Port swtching Rregulla bazë për Ethernet parashikon që të gjitha pajisjet të marrin një kopje të plotë të trafikut që





60/111

qarkullon në zonën e tyre të përplasjes (terësia e hub-ve në kaskadë që përbëjnë një rrjet të vetëm elektrik). Kjo do të thotë që rrjeti përfundon në kohë tepër të shpejtë për t‘u bllokuar kur tejkalohen të tridhjetë pajisjet me përdorues që transmetojnë dhe marrin me njëfarë frekuence. Ekzistojnë metoda të ndryshme për të çbllokuar situatën, por të gjitha kërkojnë mbi të gjitha që zona e përplasjes të ndahet në zona të ndryshme mes tyre të pavarura. Kjo do të thotë të marrësh një grup hub-ësh dhe t‘i ndash nga të tjerët. Nëse hub-ët janë të shpërdarë përgjatë godinës, zgjidhja më e thjeshtë konsiston në të marrit e tyre një nga një dhe në të lidhurit e tyre një nga një në portat e një pajisjeje qendrore (switch ose e thënë ndryshe permutator) që të ndajë trafikun mes tyre duke shmangur kalimin e mesazheve të tepërta. Ndërsa nëse hub-i është në qendër , ndarja e grupeve duhet të ketë parasysh flukset e trafikut, duke bashkuar ato persona në ndërmarrje që punojnë në projekte të përbashkëta. Të gjithë hub-ët stackable dhe hub-et mbi shasitë modernë lejojnë marrjen e portave një e nga një dhe bashkimin e tyre me portat e tjera të të njëjtit permutator ose të tjerëve për të krijuar zona të përplasjes në varësi të masës. Permutatoret modernë ofrojnë edhe disa funksione sigurie. Për shembull njohin adresën fizike të kartelës që lidhet me një portë të caktuar dhe i ndalojnë çdo stacioni tjetër që të mos ketë atë numër për të përdorur atë lidhje. Prandaj për këtë nëse ndonjë i jashtëm do të gjente një prizë të lirë në ndërmarrjen tuaj dhe do të kërkonte të lidhej me të, ndoshta me një portabel, do ta gjente portën të mbyllur për të vetmin fakt sepse kartela e tij nuk mund të ketë adresën e saktë të kartelës së autorizuar për të përdorur atë lidhje. Siç e kemi parë, nuk ekziston në botë një kartelë Ethernet që të ketë adresën të njëjtë me një tjetër.





61/111

Figura : Ja një kartelë klasike Ethernet 10Base-T. IP ADRESIMI Shtresa e rrjetës dhe IP adresat Në kuadër të OSI modelit, si shtresë e tretë është e njohur si shtresa e rrjetës e cila ka për detyrë të kontrollon rrjedhën në trafikun e shenimeve. Për dallim nga shtresa e dytë, këtu kryhet adresimi logjik me qëllim të caktimit të rrugës (path determination) së pakos nga burimi për në destinacion. Si paisje që bënë pjesë në shtresën e tretë është ruteri (router). Nga ruteri caktohet edhe shtegu i lëvizjes së paketave. Caktimi i shtegut është process që e shfrytëzon ruteri për zgjedhjen e nyjes së ardhshme që do të lëvizë pakoja e shenimeve për në destinacion duke u bazuar në bandwidth-in e lidhjes, nyjen, IP adresën etj.

IP adresat dhe klasët e IP adresës Çdo IP adresë është e përbërë prej 32 bitëve. IP adresa është e prezentuar si katër oktete të ndara me pike ndërmjet veti. Për shfrytëzim më të lehtë nga ana e shfrytëzuesit, IP adresat në literaturë, por edhe në makinat llogaritëse i





62/111

shenojmë me anë të numrave decimal, në kuptimin që ato funksionojnë si adresa me 32 bit, por që janë të prezentuara me 4 numra decimal të ndara me pika, dhe atë me numrat prej 0 deri në numrin 255 (sepse numri binar prej 8 bitëve vlerën më të madhe në numër decimal mund të merr numrin 255, pra 000000002 = 0 dhe numri i fundit 111111112=255) ose si në figurën në vazhdim.

IP adresa përbëhet prej dy komponenteve kryesore: fusha e rrjetës (Network ID) dhe fusha e shfrytëzuesit të rrjetës (Host ID).

Fusha e rrjetës (Network ID) identifikon rrjetën së cilës i është shoqëruar ajo paisje dhe parametrat e saj janë të caktuar prej INIC (Internet Network Information Center), përdeisa fusha e shfrytëzuesit të rrjetës (Host ID) caktohet nga administratori I rrjetës dhe identifikon paisjen e caktuar në atë rrjetë. IP adresat ndahen në tri klasë varësisht prej numrit të bitëve të rezervuar për pjesën (fushën) e rrjetit (Network ID) dhe për fushën e shfrytëzuesit të rrjetës (Host ID). Klasët e IP adresës janë:

Klasa A, Klasa B dhe Klasa C





63/111

Klasa A përfshinë vetëm oktetin e parë (8 bitët e parë) të IP adresës nga fusha e rrjetit dhe tri oktetet tjera i mbeten për shfrytëzim nga ana e Host ID-së. Karakteristikë e IP adresave të kësaj klase është se biti i parë është gjithmonë 0. Rangu i adresave të mundshme është prej 1.0.0.0 deri në 127.0.0.0 (duhet pasur parasysh se këta numra janë të shprehur si numra decimal). Pra, numri i adresave të mundshme nga kjo klasë është 16,777,214.

Klasa B përfshinë dy oktetet e para (16 bitët e parë) të IP adresës nga fusha e rrjetit dhe dy oktetet tjera i mbeten për shfrytëzim nga ana e Host ID-së. Karakteristikë e IP adresave të kësaj klase është se dy bitët e parë janë gjithmonë 102 . Rangu i adresave të mundshme është prej 128.0.0.0 deri në 191.255.0.0 (duhet pasur parasysh se këta numra janë të shprehur si numra decimal). Pra, numri i adresave të mundshme nga kjo klasë është 65,534.





64/111

Klasa C përfshinë tri oktetet e para (24 bitët e parë) të IP adresës nga fusha e rrjetit dhe vetëm një oktet i mbetet për shfrytëzim nga ana e Host ID-së. Karakteristikë e IP adresave të kësaj klase është se tre bitët e parë janë gjithmonë 1102 . Rangu i adresave të mundshme është prej 192.0.0.0 deri në 223.255.255.0 (duhet pasur parasysh se këta numra janë të shprehur si numra decimal). Pra, numri i adresave të mundshme nga kjo klasë është 254.

Secila prej këtyre klasëve kanë edhe nga dy adresa karakteristike: adresën e rrjetit (network address) dhe adresën e emitmit (broadcast address). Adresa e rrjetit siguron mënyrë të përshtatshme për referim të të gjithë adresave tjera në rrjetë apo në nënrrjeta. Për të komunikuar dy hoste nevojiten IP adresa të ndryshme për secilin host. IP adresat të cilat përfundojnë me 0 në bitët e hostit janë të rezervuara për adresë të rrjetit. Emitimi (broadcast) përfshinë të gjitha host-et që gjenden në atë rrjetë dhe që kanë network ID-në numër të njejtë. IP adresa që përfundon me 1-she për të gjithë bitët e host-it rezervohet për adresë emetuese direkte (direct broadcast address. IP adresa që përfundon me 1-she për të gjithë bitët e rrjetit dhe bitët e hostit rezervohet për adresë emetuese lokale. Lidhja direkte e kabllit UTP Do të thotë edhe lidhja e drejtë. Kjo përdoret për konektimin e Hostave me pajisje intermediare (ndërmjetësuese). p' p gj' k k' gj kf' kf





65/111

1 2 3 4 5 6 7 8 | | | | | | | | 1 2 3 4 5 6 7 8 p' p gj' k k' gj kf' kf p' - përtokall qelë p - përtokall gj' - gjelbërt qelë gj - gjelbërt k' - kaltërt qelë k - kaltërt kf' - kafe qelë kf - kafe





66/111

Lidhja Kros (Cross) e kabllit

Përdoret për lidhjet pa pajisje intermediore. Në njërën anë konektori lidhet sikur te Stright-i, ndërsa në anën tjetër konektimi bëhet në atë mënyrë që të realizoi përqueshmërinë në formën 1-3 dhe 2-6. p' p gj' k k' gj kf' kf 1 2 3 4 5 6 7 8 | | | | | | | | 1 2 3 4 5 6 7 8 gj' gj p' k k' p kf' kf





67/111

Rrjetet satelitore dhe mobile

Rrjeti satelitor është kombinim i nyjeve të cilat mundësojnë komunikimin nga një pikë e tokës në tjetrën. Nyja në rrjet mund të jetë një satelit, një stacion tokësor, terminal i shfrytëzuesit apo një telefon. Edhepse satelitët natyralë, siç është hëna, mund të përdoren si nyje ritransmetuese, megjithatë preferohet përdorimi i satelitëve artificialë për arsye se mund të instalojmë pajisje elektronike në satelit për të rigjeneruar sinjalin i cili e ka humbur energjinë gjatë udhëtimit. Restriksioni tjetër i përdorimit të satelitëve natyralë është distanca e tyre nga toka, e cila krijon vonesë të madhe gjatë komunikimit. Rrjetet satelitore, sikur rrjetet celulare, e ndajnë planetin në qeli të mëdha. Satelitët mund të sigurojnë aftësinë transmetuese deri te ndonjë lokacion dhe nga ndonjë lokacion në tokë, pa marrë parasysh largësinë. Kjo përparësi krijon mundësinë e një komunikimi të kualitetit të lartë edhe në pjesët e pazhvilluara të botës pa kërkuar ndonjë investim të madh në infrastrukturën tokësore. Orbitat Sateliti artificial duhet të ketë orbitën, që paraqet rrugën nëpër të cilën udhëton ai rreth tokës. Orbita mund të jetë ekuatoriale, e pjerrët ose polare (shih Figurën 1).

Fig. 1 Perioda e satelitit, koha e kërkuar për satelitin që të kryej një rrotullim të plotë rreth tokës, është përcaktuar





68/111

nga Ligji i Keplerit. Ky ligj definon periodën si funksion të distancës së satelitit nga qendra e tokës. Perioda = C x distanca1.5 Në këtë formulë, C paraqet konstantën e cila është përafërsisht e barabartë me 1/100. Peroda është në sekonda, kurse distanca në kilometra. Shembulli 1. Sa është perioda e Hënës bazuar në Ligjin e Keplerit. Zgjidhje. Hëna gjendet përafërsisht 384000 km mbi tokë.. Rrezja e tokës është 6378 km. Duke zbatuar formulën, marrim: Perioda = (1/100) (384000 + 6378)1.5 = 2 439 090 s = 1 muaj. Shembulli 2. Duke u bazuar në Ligjin e Keplerit, sa është perioda e një sateliti i cili është i lokalizuar në një orbitë përafërsisht 35786 km larg tokës? Zgjidhje. Duke zbatuar formulën, fitojmë: Perioda = (1/100) (35786 + 6378)1.5 = 86579 s = 24 h. Kjo do të thotë që, sateliti i lokalizuar në distancë prej 35786 km ka periodën 24 h, që është e njëjtë me periodën e rotacionit të tokës (rrotullimit të tokës rreth boshtit të saj). Për satelitin e tillë themi që është stacionar në raport me tokën. Gjurma (footprint) Satelitët procesojnë mikrovalët me anë të antenave bidireksionale (linja-e-pamjes). Kështu, sinjali nga sateliti normalisht drejtohet në një zonë specifike e quajtur gjurmë (footprint). Fuqia e sinjalit në qendër të gjurmës është maksimale. Fuqia bie me lëvizjen nga qendra e gjurmës. Tri kategoritë e satelitëve Bazuar në lokacionin e orbitës, satelitët mund të ndahen në tri kategori: GEO, LEO dhe MEO. Këto kategori janë paraqitur në figurën 2.





69/111

Fig. 2

Figura 3 paraqet lartësitë e satelitëve në raport me sipërfaqen e tokës. Ekziston vetëm një orbitë në një lartësi prej 35786 km për satelitët GEO. Satelitët MEO janë të lokalizuar ndërmjet lartësive 5000 dhe 15000 km. Satelitët LEO zakonisht janë nën lartësinë prej 2000 km. Njëra nga arsyet për orbitat e ndryshme është edhe ekzistenca e dy shiritave të Van Allen-it. Shiriti i Van Allen-it është shtresa e cila përmban grimca të ngarkuara. Sateliti i cili do të orbitonte në ndonjërin nga këta dy shirita, do të shkatërrohej plotësisht nga grimcat e ngarkuara energjetike. Orbitat MEO janë të lokalizuara ndërmjet këtyre dy shiritave. Brezet e frekuencave për komunikimet satelitore Frekuencat e rezervuara për komunikimet mikrovalore satelitore janë të rangut gigaherc (GHz). Çdo satelit dërgon dhe merr në dy breze të ndryshme. Transmisioni nga toka deri te sateliti quhet uplink (aplink). Transmisioni nga sateliti deri te toka quhet downlink (daunlink). Tabela e mëposhtme paraqet emrat e brezave dhe frekuencat për secilin rang.





70/111

Satelitët GEO Përhapja në formën linja-e-pamjes kërkon që antenat dërguese dhe marrëse të janë të mbyllura mbi lokacionet e njëra tjetrës gjatë tërë kohës (njëra antenë duhet ta ketë në pamje tjetrën). Për këtë arsye, sateliti i cili lëvizë më shpejt apo më ngadalë se rotacioni i tokës është i shfrytëzueshëm vetëm për perioda të shkurtëra kohore. Për të siguruar komunikim konstant, sateliti duhet të lëvizë me shpejtësi të barabartë me atë të rotacionit të tokës në mënyrë që të duket se ai qëndron i fiksuar në një pozitë të caktuar. Satelitët e tillë quhen të gjeosinkronizuar (geosynchronous). Pasi që shpejtësia orbitale bazohet në distancën nga planeti, atëherë vetëm një orbitë mund të jetë e gjeosinkronizuar. Kjo orbitë ndodhet në rrafshin ekuatorial dhe është përafërsisht 22000 mila (1 mile = 1.609344 kilometra) larg sipërfaqes së tokës. Por, një satelit gjeosinkronik nuk mund të mbulojë tërë tokën. Prandaj, nevojiten të paktën tre satelita të tillë në ekuidistancë nga njëri tjetri në orbitën gjeosinkronike të tokës (GEO – Geosynchronous Earth Orbit) për të siguruar një transmetim global dhe të plotë. Figura 4 paraqet tre satelitë, secili 120o larg nga tjetri në orbitë gjeosinkronike rreth ekuatorit. Pamja është nga Poli i Veriut.





71/111

Fig. 4 Satelitët MEO Satelitët MEO (Medium-Earth orbit) janë të pozicionuar ndërmjet dy shiritave të Van Allenit. Satelitit në këtë orbitë i nevojiten përafërsisht 6 orë për të kryer një rrotullim të plotë rreth tokës. GPS Një shembull i sistemit satelitor MEO është sistemi GPS (Global Positioning System – Sistemi i pozicionimit global) i cili qarkullon në një lartësi rreth 18000 km prej tokës. Edhepse ky sistem është lansuar nga Departamenti i Mbrojtjes së SHBA, tani ai është një sistem publik. Ky sistem përbëhet prej 24 satelitëve dhe përdoret për navigacion tokësor dhe detar për të lokalizuar kohën dhe pozicionin e mjeteve tokësore dhe anijeve. Sistemi GPS nuk përdoret për komunikim. GPS bazohet në principin e quajtur trekëndëzim. Në një rrafsh, nëse dimë distancën tonë nga tri pika, ne do të dimë saktësisht pozitën tonë. Të marrim p.sh., se jemi 10 mila larg nga pika A, 12 mila larg nga pika B dhe 15 mila larg nga pika C. Nëse vizatojmë tre rrathë me qendrat në pikat A, B dhe C, atëherë ne do të jemi diku në rrethin A, diku në





72/111

rrethin B dhe diku në rrethin C. Këta tre rrathë takohen në një pikë të vetme, në pozicionin tonë. Figura 5a paraqet këtë koncept. Në hapësirë situata është më ndryshe. Tri sfera takohen në dy pika; prandaj nevojiten katër sfera për të caktuar pozicionin. Nëse dimë distancën tonë nga katër pika, atëherë do të gjejmë pozicionin tonë.

Fig. 5

Sistemi GPS përdorë 24 satelitë në 6 orbita (Fig.6). Orbitat dhe pozicionet e satelitëve në secilën orbitë janë të dizajnuar në atë mënyrë që, në çdo kohë, katër satelitë janë të dukshëm nga cilado pikë në Tokë. Marrësi i sistemit GPS ka një almanak (almanac – kalendar vjetor) i cili tregon pozicionin aktual të satelitit. Ai u dërgon një sinjal katër satelitëve dhe matë kohën e kthimit të sinjalit. Pastaj, llogaritë pozicionin tuaj në Tokë. Marrësi i GPS gjithashtu mund t’u tregojë në hartë se ku gjendeni.





73/111

Fig.6 GPS përdoret nga forcat e armatosura. P.sh., me mijëra marrës portabël GPS u përdorën gjatë luftës në Gjirin Persik nga këmbësoria, mjetet dhe helikopterët. Një përdorim tjetër i GPS është në navigacion. Ngasësi i veturës mund të gjej pozicionin e veturës. Pastaj, ngasësi mund të hulumtojë bazën e të dhënave në memorien e veturës për t’u drejtuar në destinacionin e tij. Me fjalë të tjera, GPS jep pozicionin e veturës, ndërsa baza e të dhënave e përdorë atë informacion për të gjetur rrugën për në destinacion. Satelitët LEO Satelitët LEO (Low-Earth orbit) kanë orbita polare. Lartësia e tyre është ndërmjet 500 dhe 2000 km, me periodën e rotacionit prej 90 deri 120 minuta. Sateliti LEO ka shpejtësinë prej 20000 deri 25000 km/h. Sistemi LEO zakonisht ka qasje të tipit celular, të ngjashëm me sistemin telefonik celular. Gjurma e tij zakonisht ka një diametër prej 8000 km. Pasi që satelitët LEO janë më afër Tokës, vonesa kohore e përhapjes në të dy drejtimet, zakonisht është më e vogël se 20 ms, që është e pranueshme për komunikimin audio. Sistemi LEO përbëhet nga një grumbull satelitësh të cilët veprojnë së bashku si rrjet; secili satelit vepron si





74/111

një suiç (switch). Satelitët që janë afër njëri tjetrit janë të lidhur me linkët intersatelitorë (Intersatellite Links – ISLs). Sistemi mobil komunikon me satelitin nëpërmjet linkut mobil të shfrytëzuesit (User Mobile Link – UML). Sateliti, gjithashtu mund të komunikojë me një stacion tokësor (gateway) nëpërmjet linkut portal (Gateway Link – GWL). Figura 7 paraqet një rrjet tipik satelitësh LEO. Fig. 7 Satelitët LEO mund të ndahen në tri kategori:

1. LEO të vegjël 2. LEO të mëdhenj dhe 3. LEO të brezit të gjërë.

LEO-t e vegjël operojnë në frekuencë nën 1 GHz. Ata, zakonisht përdoren për dërgim të intensitetit të vogël të të dhënave. LEO-t e mëdhenj operojnë ndërmjet 1 dhe 3 GHz. Shembuj të satelitëve të mëdhenj LEO janë sistemi Globalstar dhe Iridium. LEO-t e brezit të gjërë ofrojnë komunikim të ngjashëm me rrjetet me fije optike. Sistemi i parë LEO i brezit të gjërë ishte sistemi Teledesic.





75/111

Sistemi Iridium Koncepti i sistemit Iridium u fillua nga Motorola në vitin 1990. Ky sistem është një rrjet i përbërë prej 77 satelitësh. Realizimi i këtij projekti zgjati 8 vjet. Gjatë kësaj kohe, numri i satelitëve u zvogëlua. Përfundimisht, në vitin 1998, shërbimi filloi me 66 satelitë. Emri origjinal, Iridium, buron nga emri i elementit kimik 77; tani më mirë do t’i përgjigjej emri Dysprosium – emri i elementit 66. Sistemi i Iridiumit kishte mjaft probleme. Në vitin 1999, ky sistem ndërpreu punën për shkak të problemeve financiare. Pastaj u shit dhe ristartoi në vitin 2001. Sistemi ka 66 satelitë të ndarë në 6 orbita, me nga 11 satelitë në secilën orbitë. Orbitat janë në një lartësi prej 750 km. Satelitët në orbitë janë të larguar nga njëri tjetri me një gjerësi gjeografike prej përafërsisht 32o. Figura 8 paraqet diagramin skematik të Iridiumit. Fig. 8 Në sistemin e Iridiumit, komunikimi ndërmjet dy shfrytëzuesve kryhet nëpërmjet satelitëve. Kur një shfrytëzues thërret shfrytëzuesin tjetër, thirrja mund të shkojë nëpër disa satelitë para se të arrijë destinacionin. Kjo do të thotë që ndërmjet satelitëve bëhet ritransmetimi





76/111

në hapësirë, prandaj nevojitet që satelitët të jenë mjaft të sofistikuar (të përparuar). Kjo strategji eliminon nevojën për një numër stacionesh tokësore. Qëllimi kryesor i Iridiumit është të ofrojë komunikim botëror të drejtpërdrejtë duke përdorur terminalet e dorës (koncept i njëjtë me telefoninë celulare, por në nivel global). Sistemi mund të përdoret për zë, të dhëna, fax si dhe për navigacion. Sistemi mund të ofrojë lidhjen ndërmjet shfrytëzuesve në lokacione ku tipet tjera të komunikimit nuk janë të mundur. Ky sistem ofron transmetim të zërit dhe të dhënave ndërmjet telefonave portabël në kapacitet prej 2.4 deri 4.8 Kbps. Transmetimi kryhet në brezin e frekuencave prej 1.616 deri 1.6126 GHz. Komunikimi ndërsatelitor kryhet në brezin e frekuencave prej 23.18 deri 23.38 GHz. Globalstar Globalstar është një sistem satelitor tjetër i kategorisë LEO. Ky sistem përdorë 48 satelitë në 6 orbita polare, ku secila orbitë përmban 8 satelitë. Orbitat janë të lokalizuara në një lartësi prej 1400 km. Sistemi Globalstar është i ngjashëm me sistemin Iridium. Ndryshimi kryesor është në makanizmat e releut (ritransmetimit). Komunikimi ndërmjet dy shfrytëzuesve të larguar në sistemin Iridium kërkon ritransmetimin ndërmjet disa satelitëve, ndërsa për komunikim në sistemin Globalstar nevojiten edhe satelitët edhe stacionet tokësore, që do të thotë se stacionet tokësore mund të krijojnë sinjale më të fuqishme. Teledesic Teledesic është sistem i satelitëve që ofron komunikim të ngjashëm me atë të fijeve optike (kanale të brezit të gjërë, numër të vogël të gabimeve dhe vonesë të vogël). Destinimi kryesor i këtij sistemi është të sigurojë qasje të brezit të gjërë në Internet për të gjithë shfrytëzuesit në mbarë botën. Ky sistem shpeshherë quhet edhe “Interneti në qiell”. Projekti për këtë sistem u fillua në vitin 1990 nga Craig McCaw dhe Bill Gates. Më vonë, koncernit i bashkohen edhe investitorë të tjerë. Projekti është paraparë të jetë plotësisht funksional në vitin 2005. Teledesic përmban 288 satelitë në 12 orbita polare. Secila orbitë ka nga 24 satelitë. Orbitat janë në një lartësi prej 1350 km (Figura 9.).





77/111

Fig. 9 Teknologjia mobile Hyrje Në vitin 1983, kur telefoni mobil (celular) u shfaq për herë të parë në treg, shumë pak vetë u kujtuan që të blinin një të tillë. Në vitin 1995 kishte pesë pajtime për njëqind banorë në rrjetin e telefonisë mobile të Bashkimit Europian. Sipas Eurostatit (2005), në vitin 2003 shifra ishte 80 telefona mobilë për 100 banorë në Bashkimin Europian të zgjeruar me 25 vende. Përdorimi i telefonave mobilë është tanimë një fenomen botëror. Në shumicën e vendeve të Europës pothuaj 80% e familjeve kanë të paktën një telefon mobil < http:// www.mobileherald.com/2006-mobile-phone-statistics-and-projections/>. Tiparet standard të telefonave mobilë janë të ashtuquajturat “voice calls”, shërbimet e mesazheve të shkurtëra (Short Message Services - SMS)) <http://en.wikipedia.org/wiki/Short_message_service>, shërbimet e mesazheve multimediale (multimedia message services - MMS) http://en.wikipedia.org/wiki/Multimedia_Messaging_Service, dhe kamera fotografike apo filmike. Një larmi e madhe shërbimesh të Web 2.0 janë të përdorueshme nëpërmjet telefonit mobil. Në prill të vitit 2006, rreth 28% e përdoruesve të telefonave mobilë e përdornin internetin nga telefoni i tyre. Në vitin 2004 ishin 25%. Bota e teknologjisë mobile po bëhet gjithnjë e më pak e dallueshme nga bota e kompjuterave personalë, ngaqë shumë telefona mobilë në ditët e sotme janë të projektuar për të browse-uar në internet dhe për të shkëmbyer email-e.




http://en.wikipedia.org/wiki/Multimedia_Messaging_Service


78/111

Gjithmonë e më shumë kompjuterat po bëhen wireless dhe disa prej tyre përdorin lidhje satelitore (p.sh. WiMax). Edukimi • M-learning është të mësuarit (learning) me ndihmën e teknologjisë mobile (M), siç janë telefonat celularë, kompjuterat e bartshëm, dhe PDA-të (Personal Digital Assistant). <http://insight.eun.org/ww/en/pub/insight/school_innovation/ learnenv/games_and_mobile.htm> • Kërkimi shkencor i SRI-së zbuloi në vitin 2003, se 90% e mësuesve, të cilët kishin përdorur teknologji mobile, mbështesnin idenë, se kjo lloj teknologjie jepte ndihmesë pozitive në procesin e nxënies:< http://ctl. sri.com/research_areas/displayResearchArea.jsp?Nick=learnenvs>. • M-learning ofron mundësinë e personalizzmit të leksioneve që u jepen nxënësve. Fjala vjen, në sajë të teknologjisë, një shkollë në Shtetet e Bashkuara ka ngritur një “klasë pa fletore e libra”: <http:// www.paperlessclassroom.org/>. • E ardhmja e studimit m-learning varet jo vetëm nga zhvillimi I teknologjisë, por edhe nga zhvillimi i lëndëve mësimore, të cilat mund të shpjegohen me anë të pajisjeve elektornike të bartshme. • Korea njihet si një nga vendet pionere në lëmin e studimit m-learning. Qysh prej vitit 2004, nxënësit janë të aftë të download-ojnë leksione në pajisjet mobile të bartshme. • Lojrat e telefonave mobilë janë bërë gjithnjë e më popullorë, teksa teknologjia përmirësohet. Është thënë e pranuar tanimë që lojrat edukative dhe lloje të tjera të të mësuarit informal duhet të përshtaten për nxënësit mesatarë. • Kompjuterat e bartshëm janë në dobi të mësuesve, të cilët janë vazhdimisht në lëvizje dhe të nxënësve, të cilët punojnë në grupe, apo në terren. • Përdorimi i kompjuterave të bartshëm ka vlejtur për t’i nxitur nxënësit që të marrin përgjegjësi për punën e tyre dhe nga ana tjetër, në këtë mënyrë ka më pak gjasa që ata të humbasin shënime e detyra. • Që nga momenti që telefonat mobilë janë kaq popullorë mes të rinjve, mësuesit mund të mundësojnë përfshirjen e nxënësve duke futur përdorimin e sms-ve, etj, në veprimtaritë shkollore.




http://ctl/


79/111

Çështjet • Janë shprehur shqetësime lidhur me faktin, që fëmijëve u jepenpërpara kohe telefona celularë. Studimet ende nuk e kanë thënë fjalën e tyre në mënyrë përfundimtare lidhur me rreziqet e ekspozimit ndaj rrezatimit, sado minimal të jetë ky rrezatim. • Përdorimi i telefonave celularë konsiderohet nga një masë e madhe prindërish si një çështje private e fëmijëve të tyre. Të nxitur nga iria e re e zbuluar me celularin, mund të qëllojë që fëmijët ta gjejnë veten në telashe financiare, ngaqë shpenzojnë para për shkak të pjesëmarrjes “me kosto” në programe të ndryshme radio-televizive, apo për shkak të blerjes së aksesorëve të ndryshëm, si lloje zilesh melodike për telefonin. • Celularët mund të përdoren si pajisje për të “spiunuar” vendndodhjen dhe veprimet e të tjerëve. Çështja e dilemës midis sigurisë dhe lirisë është gjithnjë kontroverse. • Teknologjia bluetooth (http://en.wikipedia.org/wiki/Bluetooth) ngre çështje të sigurisë për shkak, fjala vjen, të hacker-ave dhe të mesazheve të padëshiruara. • Një moblog (http://en.wikipedia.org/wiki/Moblog) është një blog në telefonin mobil (ditar web-i), në të cilin të rinjtë postojnë informacion dhe foto të ndryshme, duke vënë në rrezik kësisoj sigurinë e tyre. • Bullying-u nëpërmjet telefonit mobil është një shqetësim në rritje. Të rinjtë e quajtur “happy slappers”, dmth ata që bezdisin e dhunojnë dikë në praninë e një miku bashkëfajtor, që filmon ngjarjen (http:// en.wikipedia.org/wiki/Happy_slapping), përdorin telefona celularë për të regjistruar sulmin dhe më pas imazhet i postojnë në web për të turpëruar viktimën • Kamerat e telefonave celularë dhe mundësia e një aksesi të lehtë në internet mund të jenë një kërcënim për privatësinë: ka një prirje mes të rinjve për të shkrepur “foto komprometuese” (p.sh. shokët e klasës, teksa janë në dhomat e zhveshjes në palestra, mësuesit në klasë), e në ndonjë rast për t’i trukuar këto foto në kompjuter dhe për t’i download-uar në web. • Kostot e telefonave celularë: fëmijët janë shpesh të pavetëdijshëm për kostot e larta të disa shërbimeve të caktuara, siç është votimi online në lojra të ndryshme media-tike, apo shërbimet e padëshiruara via sms kundrejt pagesës.




http://en.wikipedia.org/wiki/Bluetooth


80/111

• Telefonat celularë, duke qenë se kërkojnë një fokusim minimal gjatë përdorimit, përbëjnë një rrezik gjatë grahjes së makinës. • Viruset (http://en.wikipedia.org/wiki/Computer_virus) dhe krimbat (worms) (http://en.wikipedia.org/wiki/Computer_worm) kanë infektuar vazhdimisht telefonat mobilë qysh prej vitit 2004. Një shembull është “Cabir worm”. Kompania antivirus F-Secure ka arritur në përfundimin, se ekzistojnë rreth 200 viruse të telefonave celularë http://www.f-secure.com/news/fs_news_20060531_01_eng.html Telefon celular • Telefonat mobilë janë tanimë shumë popullorë dhe është e lehtë dhe relativisht e pakushtueshme të kesh një të tillë. • Në momentin që ju blini një aparat celular, ju mund të zgjidhni të punoni me karta, të cilat bartin një numër të caktuar minutash për të biseduar, apo të pajtoheni tek një kompani celularësh e të bëni pagesa mujore në këmbim të shërbimeve të përfituara. Si është e udhës të veprohet? • Përdorni telefona celularë me radiacion të ulët (SAR < 0.6), dhe përdorni vazhdimisht kufje – kufjet më të mira janë të pajisura me një filtër frekuencash. • Nxisni të rinjtë ta kufizojnë në maksimum përdorimin e telefonave celularë. Mos ndaloni përdorimin, megjithatë, ngaqë përdorimi i telefonave celularë është një dukuri mjaft e përhapur mes adoleshentëve dhe në shumë ambiente është shumë i rëndësishëm në krijimin e grupeve, ku të gjithë janë të barabartë e të respektuar mes tyre. • Mos e mbani të aktivizuar Bluetooth-in, sa kohë që nuk jeni duke e përdorur, ngaqë ai paraqet probleme të sigurisë. • Ashtu si dhe me email-at, pranoni të dhëna veç nga burime të besuara. Bëni kujdes me sms-të spam: mos ua jepni numrin e telefonit njerëzve, të cilët nuk i njihni mirë. • Përpara se të publikoni foto, sigurohuni që nuk jeni duke dhunuar të drejtat legale të të tjerëve. • Flisni me fëmijët tuaj lidhur me shkëmbimin e materialeve me përmbajtje të dëmshme, dhe theksojuni atyre që e gjithë kjo do të ishte në kundërshtim me ligjet kombëtare për mbrojtjen e të rinjve.




http://www.f-secure.com/news/fs_news_20060531_01_eng.html


81/111

• Mos e teproni me përdorimin e telefonit celular në prani të të tjerëve, ngaqë këta të fundit nuk është e thënë të kënaqen duke dëgjuar bisedat tuaja. • Sa herë që ju bezdisin me thirrje apo sms të padëshiruara, kontaktoni operatorin tuaj të telefonisë celulare, ose bëni një telefonatë pranë strukturave hetimore apo të ruatjes së rendit. • Shumë telefona mobilë kanë një opcion filtrimi: mbani një listë të zezë, ku të jenë të shënuar emrat që ju do donit të ishin të Kapitulliar qysh në hyrje, apo një listë të bardhë me emrat, që ju do donit të lejoheshin (fjala vjen, një listë vetëm me emrat që figurojnë në phone book). Ju mund të download-oni nga interneti, gjithashtu, filtra të kontrollit prindëror mbi fëmijët, ose të blini një të tillë nga operatori jua i telefonisë.





82/111

Studimi në distance Studimi në distancë (http://en.wikipedia.org/wiki/Distance_learning) përkufizohet nga si “një metodë studimi, në të cilën nxënësve nuk u kërkohet të jenë të pranishëm fizikisht në një ambient të caktuar gjatë procesit mësimor”. Kjo metodë krijon mundësi të përjetshme studimi për nxënës të të gjitha moshave e të të gjithë vendeve, duke u dhënë mundësinë këtyre të fundit të marrin diploma, çertifikata dhe tituj nga çdo universitet online në botë. Studimi në distancë zuri fill me brezat e të rriturve, që kërkonin të merrnin një arsimim të përparuar duke qëndruar në shtëpi, apo duke mos hequr dora nga detyrat ushtarake dhe nga çdo punë në përgjithësi. Kurset kryheshin me korrespendencë, dmth duke dërguar e marrë letra nëpërmjet sistemit postar tradicional. Në ditët e sotme, megjithatë, studimi në distancë ngrihet edhe mbi avantazhet, që vijnë prej teknologjisë moderne. Kjo metodë ka marrë hov për shkak të internetit, dhe studentët mund të ndjekin një degë të caktuar pa vënë këmbë asnjëherë në një klasë me mure e me tulla. Përparimet në studimin në distancë kanë revolucionarizuar fushën e arsimimit të avancuar. Për shembull: • Leksionet mund të jepen nëpërmjet sistemit multimedial “streaming media” (http://en.wikipedia.org/wiki/Streaming_media), ose në formën e materialeve të printuara të ruajtura në file-e, të cilat depozitohen në serverin e edukatorit • Nxënësit komunikojnë me mësuesin, dhe me njëri-tjetrin, nëpërmjet bordit të mesazheve (http://en.wikipedia.org/wiki/Message_boards), email-it (http://en.wikipedia.org/wiki/E-mail), dhe chat-it (http:// en.wikipedia.org/wiki/Chat). • Detyrat e shtëpisë upload-ohen në një dropbox; madje, edhe ushtrimet e ndryshme, apo pyetjet e provimit, mund të përcillen e merren automatikisht online. • Materialet e kursit janë gjithë kohën në dispozicion dhe lehtësisht të përditësueshme.

• Formati online ofron një epshmëri të jashtëzakonshme, gjë që jep mundësinë e ndjekjes fakultative të detyrimeve shkollore.

Cilat janë avantazhet e studimit në distancë?




http://en.wikipedia.org/wiki/Distance_learning

http://en.wikipedia.org/wiki/Message_boards


83/111

• Interneti është i përsosur, kur vjen puna e krijimit të një ambienti virtual studimi. Nxënësit mund, fjala vjen, të qëndrojnë në vendin e tyre të banimit dhe në të njëjtën kohë, të ndjekin studimet në një universitet virtual të huaj.

• Duke iu ofruar nxënësve akses të lehtë tek baza e plotë e materialeve të studimit, u krijohet atyre mundësia të bëhen më shumë autonomë në procesin e nxënies. • Nxënësit kanë kështu një zotërim më të mirë të lëndës së studimit, ndërsa mësuesit marrin rolin e një trajneri (coach). • Kurset online, në ndryshim nga shkollat e universitetet “normale”, janë të hapura gjithë kohën, dhe kështu secili mund të përfitojë nga mundësia për të qënë nxënës i përjetshëm. • Studimi në distancë ndryshon, si sjelljen e mësuesit, ashtu dhe atë të nxënësit. Nxënës të suksesshëm kanë mundësi të kultivojnë këmbënguljen, qëndrueshmërinë, dhe aftësitë organizative, ndërsa mësuesit mund të familjarizohen më shumë me teknologjinë. Çështje për t’u marrë në konsideratë, ndërsa zgjedhim një program të studimit në distancë Duhet të jeni të vetëdijshëm, se ju, nga pozitat e përdoruesit, jeni përgjegjës për marrjen e disa masave paraprake, ndërsa po vendosni të ndiqni një program të studimit në distancë në një degë të caktuar. • Mbani parasysh se interneti nuk është një botë, që funksionon mbi rregulla të qarta. Krahas shkollave e universiteteve me kartat në rregull, ka plot institute të tjera të dyshimta, që ofrojnë studimin në distancë. Përpara se të regjistroheni në një kurs, bëni një kontroll të imët të programit dhe të institucionit shkollor. • Çështjet e sigurisë janë gjithmonë të rëndësishme, bash siç janë shkëmbimet e informacionit në internet. Viruset (http:// en.wikipedia.org/wiki/Virus) dhe hacker-at (http://en.wikipedia. org/wiki/Hacker) mund të bëjnë dëme të pallogaritshme në sistemet e studimit në distancë, prandaj duhet të mbani mirë parasysh çfarë thuhet në Blloqet Informative 15 dhe 16 mbi privatësinë dhe sigurinë, në mënyrë që të jeni në gjendje të merrni masat paraprake. • E drejta e autorit (http://en.wikipedia.org/wiki/Copyright) mbrohet zakonisht me ligjet e vendit, prej nga ka origjinën nxënësi. Megjithatë, sa herë që ndiqni programe të studimit në distance në vende të tjera, sigurohuni që materialet e




http://en.wikipedia/

http://en.wikipedia.org/wiki/Copyright


84/111

studimit të jenë të mbrojtura nga ligjet ndërkombëtare mbi të drejtën e autorit. • Një çështje tjetër e nxehtë ka lidhje dhe me përdorimin korrekt të materialeve të kursit dhe me pagesat periodike, që duhen kryer: studentët duhet të përfitojnë prej kushteve lehtësuese të studimit online dhe të bëjnë në kohë pagesat për kurset. Si është e udhës të veprohet? Interneti po ndryshon mënyrat, me të cilat ne mësojmë e nxëmë, dhe është shumë e rëndësishme për nxënësit që të kenë akses në të gjithë informacionin dhe mjetet që janë në dispozicion online. Ekziston aktualisht një “digital divide”, dmth ka një kategori njerëzish që e kanë të lehtë aksesin në teknologjinë moderne, ashtu siç ka një kategori tjetër njerëzish që heqin shumë për ta patur këta akses (http://en.wikipedia. org/wiki/Digital_divide), dhe kjo gjë konsiderohet si një çështje përparësore përsa i takon rritjes socio-ekonomike të shumë vendeve; përdorimi i studimit në distancë mund ta ngushtojë hendekun midis këtyre dy kategorive të njerëzve. Studimi në distancë mund të rrisë nxënien individuale në shumë mënyra. Ai ofron trajnim në internet me përvoja praktike për mësuesit, nxënësit dhe familjet e tyre. Ai, gjithashtu, u jep nxënësve mundësi për të zhvilluar aftësi e kualifikime të reja, si dhe për t’u rritur në drejtime të ndryshme. Informacion i mëtejshëm • Network-u i studimit në distancë ofron informacion mbi studimin në distancë, dhe jep raporte mbi efektivitetin e tij – avantazhe, dizavantazhe dhe teknika: <http://www.distancelearningnet.com/>. • Site-et Distance Education dhe Training Council përmbajnë një numër raportimesh mbi studimin në distancë; këto raportime mund të lexohen e të download-ohen pa problem: <http://www.detc.org/ otherdownld.html>. • Yahoo! ka një faqe direktorie për programet dhe institutet e studimit në distancë: <http://dir.yahoo.com/Education/Distance_Learning>. Privatësia Sa privat është Interneti?





85/111

• Privatësia (http://en.wikipedia.org/wiki/Privacy) ka të bëjë me shkallën e kontrollit që një person ka mbi informacionin vetjak, mbi aksesin tek ky informacion dhe mbi përdorimin e tij nga të tjerët. • Shumica e përdoruesve të email-eve (http://en.wikipedia.org/wiki/ E-mail) dhe të Internetit (http://en.wikipedia.org/wiki/Internet) marrin si të mirëqënë që informacioni i tyre vetjak nuk ka për t’u përdorur pa lejen e tyre dhe që shkëmbimi i informacioneve bëhet në rrugë private e të sigurtë. Në të vërtetë, gjërat janë ndryshe. • Sa herë që ju hyni në një website, apo dërgoni një email, ju lini pas informacion tuajin, dmth adresën fizike, adresën e kompjuterit, numrin e telefonit dhe të kartës bankare, apo të dhëna mbi sjelljen tuaj si konsumator, etj, etj. • Privatësia është ngushtësisht e lidhur me sigurinë; garantohuni që keni lexuar mirë e me vëmendje Pse duhet folur në klasë dhe në shtëpi mbi privatësinë? • Aspektet teknike e sociale të privatësisë dhe rreziqet e përhapjes së informacionit mbi vetveten përbëjnë tema të çmuara studimi. Aspektet teknike mund të përfshihen në studimin e IT-së (teknologjisë së informacionit), por duhet që po njësoj të jenë pjesë e curriculum-it të aftësive jetësore. • Një element i rëndësishëm i edukimit lidhur me privatësinë duhet të jetë koncepti i “profilimit” (profiling), me fjalë të tjera, lidhja e elementëve të shkuputur të informacionit mbi një person të caktuar në mënyrë që të merret një pamje e plotë dhe e detajuar e tij. Ka në këtë mes një implikim të rëndësishëm edukativ, i cili ka të bëjë me faktin që gjendet më shumë informacion mbi ne duke “mbledhur gjërat tok një e nga një”. Fjala vjen, një profil “anonim” në networkët socialë (i fshehur prapa një pseudonimi) mund të identifikohet me emrin real, pasi të kemi përputhur fotot e profilit anonim me ato të një profili të plotë në ndonjë site tjetër. • Duhet konsideruar e kapërcyer ideja, sipas së cilës privatësia dhunohet vetëm nëpërmjet përhapjes së informacionit vetjak. Teknika të reja marketingu, të cilat bëjnë dallime mes njerëzve dhe këto dallime i ngrejnë mbi tipare sjelljeje, mund të konsiderohen, gjithashtu, si dhunuese të privatësisë. • Privatësia po minohet gjithnjë e më shumë nga shpejtësia dhe lehtësia, me të cilat të rinjtë mund të publikojnë imazhe dixhitale në internet nëpërmjet aplikimeve Web 2.0,




http://en.wikipedia.org/wiki/

http://en.wikipedia.org/wiki/Internet


86/111

kamerave dhe lehtësive të shërbimit MMS (Multimedia Messaging Service) në telefonat celularë. Një rregull i thjeshtë praktik për të rinjtë: mos publikoni asgjë, të cilën ju nuk do donit që mësuesit e prindërit tuaj ta shihnin! • Çdo nxënës duhet të ketë aftësitë e nevojshme për të negociuar në mënyrë të sigurtë në internet dhe kjo nënkupton që nxënësit të dine se si të vetmbrohen, të kenë njohuri mbi komunikimin efektiv dhe përgjegjshmëri ndaj të tjerërve. • Bëhet natyrshëm kalimi nga kjo temë drejt e në dimensionin qytetar të çdo curriculum-i. Çështjet e ngritura mbi privatësinë online pasqyrojnë me saktësi çështje sociale, të cilat janë mbizotëruese në shumicën e kulturave të sotme. Eksplorimi i motivimeve të hackerave (http://en.wikipedia.org/wiki/Hacker), të cracker-ave (http:// en.wikipedia.org/wiki/Hacker#Hacker:_Intruder_and_criminal) dhe të veprimtarëve në mbrojtje të privatësisë ofron mundësi të mira për një diskutim mbi vlerën e parimeve demokratike. Çështje etike • Privatësia online është një nga çështjet më komplekse etike dhe legale, që kanë lidhje me internetin. • Çdokush ka të drejtën e privatësisë dhe ka nevojë të mbrohet nga njerëzit qëllimkëqinj. • Ne mbajmë përgjegjësi për të gjitha vendimet që marrim mbi të drejtat tona dhe të drejtat e njerëzve të tjerë, siç janë, fjala vjen, e drejta e autorit http://en.wikipedia.org/wiki/Copyright) dhe e drejta e pronësisë intelektuale (http://en.wikipedia.org/wiki/Intellectual_property). • Liria e shprehjes është një nocion i pranuar politikisht, e megjithatë në praktikë ka një zonë gri ku përgjigjet nuk janë shumë të thjeshta. Çfarë është e pranueshme, dhe çfarë nuk është? Si mund të imponohen rregulla në këtë drejtim pa rrezikuar dhunimin e të drejtës për t’u shprehur? Ide për detyra klase • Krijoni brenda klasës një kornizë të njohurive bazë lidhur me privatësinë. Përkufizoni koncepte teknike, por edhe sociale, dhe identifikoni paragjykime të ndryshme, mbi të cilat mund të diskutoni. Thjesht duke ngritur pyetjen “çfarë është privatësia?”, ose “është privatësia e nevojshme?”, mund të arrihet në pikëpamje e qëndrime të qarta. • Bëni një kërkim në internet për site-e mbi privatësinë dhe përdorni programet e quajtura “traceroute”





87/111

(http://en.wikipedia.org/wiki/ Traceroute) për të lokalizuar vendndodhjen fizike të këtyre siteeve me synimin për të demonstruar çështje të ndryshme gjeofizike, që kushtëzojnë e diktojnë qasjen legale mbi internetin. Eksploroni çështje të tjera (kulturore, politike dhe historike), që dalin si rezultat i kërkimit që po bëni. Fjala vjen, zgjidhni një site ri-mailer-I (http://en.wikipedia.org/wiki/Remailer), ose një proxy service (një kompjuter brenda rrjetit që filtron kërkesat e kompjuterave të tjerë) anonim, ndiqni një gjurmë të caktuar dhe pastaj vihuni në kërkim të arsyeve, se pse shërbimet do duhej të gjendeshin në këto vende. • Eksploroni implikimet e ligjit mbi privatësinë, mbi të drejtën e autorit, mbi lirinë e shprehjes dhe mbi informacionin përtej kufijve kombëtarë, apo për grupe të ndryshme moshore e kulturore. • Mësojuni nxënësve se si të krijojnë password-e të sigurta (http:// en.wikipedia.org/wiki/Password#Factors_in_the_security_of_an_ individual_password). • Eksploroni me nxënësit tuaj dhe krahasoni profilet e përdoruesve në disa nga site-et më popullore të network-eve socialë (shihni Kapitullin Informativ 22 mbi Network-et Sociale). Çfarë informacioni vetjak mund të na rrjedhë pa dashje online? Hartoni një check-list për krijimin e një profili të sigurtë përdoruesi. Si është e udhës të veprohet? • Dy rregulla të arta: - mos shkëmbeni informacion vetjak me njerëz, të cilët ju nuk i njihni, apo nuk i besoni; -mos përdorni fotot dhe informacionin vetjak të personave të tjerë pa lejen e tyre. • Bëni një kopje (http://en.wikipedia.org/wiki/Back_up) të sistemit tuaj dhe bëjeni zakon këtë gjë në punën tuaj. • Përditësoni masat e sigurisë në sistemin tuaj dhe bëni kërkime lidhur me instrumenta shtesë në <http://www.epic.org/privacy/tools.html>, që do të mbështesin parapëlqimet tuaja online. • Programet anti-virus (http://en.wikipedia.org/wiki/Antivirus) dhe firewall (http://en.wikipedia.org/wiki/Firewall_%28networking%29) janë një nevojë absolute. Mund të merrni në konsideratë edhe instrumenta të tjerë, si pop-up blockers (http://en.wikipedia.org/ wiki/Pop_up#Add-on_programs_that_block_pop-up_ads) dhe antispyware (http://en.wikipedia.org/wiki/Spyware). Kontrolloni në mënyrë të vazhdueshme sistemin tuaj.




http://en.wikipedia.org/wiki/

http://en.wikipedia.org/wiki/Firewall_%28networking%29

http://en.wikipedia.org/


88/111

• Për të përmbrojtur PC-në tuaj, komunikimin me email dhe lidhjen në internet, përdorni password-e” të fortë (http://en.wikipedia.org/wiki/Password#Factors_in_the_security_ of_an_individual_password). • Përpara se të fshihni të dhëna vetjake tuajat, kontrolloni simbolin e kyçit të mbyllur, që shfaqet në toolbar. Kjo është shenjë se transaksioni juaj po kryhet me anë të një lidhjeje të sigurtë. Ç’është një cookie? • Një cookie (http://en.wikipedia.org/wiki/HTTP_cookie) është një textfile i mbetur në kompjuterin tuaj në rrethanat, kur ju vizitoni një website të caktuar. Ai nuk mund t’i shkaktojë dëm kompjuterit tuaj, por do të lejojë aksesin e të tjerëve tek informacioni mbi sjelljen dhe interesat tuaja. Kjo gjë mund të krijojë situata të papritura e jo fort të qëndrueshme, fjala vjen, ju mund të regjistroheni në një website, dhe herën tjetër ju mund të zbuloni se po ju përshëndesin me emër. • Është e rëndësishme të përcaktoni se sa private doni që ta mbani sjelljen tuaj online. Që nga momenti që një cookie mund të shtihet në punë për të rënë në gjurmë të praktikave tuaja të përdorimit dhe të informacionit tuaj, ai krijon mundësinë e dhunimit të privatësisë suaj. • Në mënyrë që të mundësoni kontrollin e të dhënave, që sistemi juaj transmeton, e të largoni ndonjë cookie të padëshiruar, ju mund të përdorni anti-spyware (http://en.wikipedia.org/wiki/Spyware). ësishme dhe për privatësinë (shihni Kapitullin Informativ




http://en.wikipedia.org/wiki/Password

http://en.wikipedia.org/wiki/Spyware


89/111

Tregtia elektronike

HYRJE

Përdorimi i Internetit është duke u rritur më shpejtë se cilado teknologji tjetër në histori. Në mes të vitit 1993 dhe 1997, numri i kompjuterëve që janë lidhur në internet është rritur prej 1 milion në 20 milion. Në vitin 2001 ky numër është rritur në 250 milion. Deri në fillim të shekullit XXI, Internet ishte tërësisht një mjet i komunikimit jo tregtar; statistikat, megjithatë, përputhen në tregimin që në dhjetë vitet e fundit zgjerimi i numrit të ueb faqeve tregtare është ai më i shpejti, dhe pjesa më e madhe e ueb faqeve që kryesojnë, jo vetëm në Amerikë por edhe në Evropë i përket tashmë prej kohësh kësaj kategorisë së fundit. Një prej faktorëve me të cilin matet zhvillimi ekonomik i një vendi, do të jetë edhe intensiteti i përdorimit të internetit. Sipas analizave të bëra nga instititucionet, të cilat merren me analizën e tregjeve , në të ardhmen e afërt, një ndër faktorët që do t’i japin një shtytje më të madhe zhvillimit ekonomisë globale, është shpërndara edhe më e madhe Internetit dhe shfrytëzimi i tij për tregti elektronike, e që do të jetë mundësi e mirë për të blerë dhe shitur me rrugë elektronike.





90/111

Përdorimi i internetit zvogëlon çmimin e komunikimeve, shkurton kohën që duhet për shitjen e mallit ose shërbimeve, mundëson dërgimin e shumë llojeve të informatave në format digjitale, zvogëlon çmimin e transportit, çmimin e shpërndarjes dhe lejon krijimin e asociacioneve më të integruara dhe më të gjëra të biznesit. Kjo është shans për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme që edhte ato të tregtojnë edhe me shtetet tjera. Kështu mundësohet që edhe regjionet e caktuara të mund prezantojnë imazhin e tyre para botës dhe t’i plasojnë ofertat e tyre. Pra interneti tashmë është një platformë globale e tregtisë. Interneti gjithashtu ka ndikuar më të madhe në mënyrën e udhëheqjes së biznesit, tregtisë, mësimit dhe në aspektet sociale dhe politike. Rritje më të madhe të e-commerce kemi në shërbimet si që janë; publikimet, mediat, financat, edukimi, dëfrimi, si dhe te shitja e prodhimeve si veshmbathjet, ushqimet, prodhimet shëndetësore etj.

HISTORIKU

Rrjeti i parë i komunikimeve elektronike është themeluar në vitin 1969, kur katër Universitete në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, së bashku me Departamentin e Mbrojtjes, zhvilluan rrjetin e kompjuterëve të njohur si ARPANET, ashtu që shkencëtarët të mund të shfrytëzojnë kompjuterët dhe resurset e tyre në largësi. Me këtë rast, ndodhi një e mirë e paplanifikuar, e ajo ishte komunikimi në ndërmjet shfrytëzuesve, në një mënyrë mjaft të lehtë, duke i përdorur grupet e diskutimeve me e-mail (postë elektronike). Shkencëtarët e përdornin rrjetin për diskutime nga kompjuteri, qasje në bazat e shënimeve dhe dërgimin e e-mailave qysh nga 1972. Në fillim të viteve të ’80-ta, është zbatuar një protokoll i ri për kontrollimin e mënyrës së dërgimit të informatave nëpër rrjet, i ashtuquajtur TCP/IP, i cili standardizon rrjedhjen e informatave nëpër rrjet dhe identifikon shfrytëzuesit e rrjetit përmes adresave të internetit. Ky protokoll, ishte edhe çelësi, i cili mundësoi dhe rriti komunikimin ndërmjet rrjetave të para, të cilat rezultuan në një rrjet gjithë botëror të komunikimeve, të cilin ne tani e quajmë Internet.

Në fund të vitit 1990, Tim Barners Lee, krijoi ueb faqen e parë. Zbulimi i tij, në të cilin bën pjesë edhe protokolli HTTP (Hyper Text Transfer Protokol) dhe URL (Uniform Resource Locator), mundësoi krijimin e dokumenteve të pasura me tekst, fotografi dhe zë që quhen ueb faqe, të cilat janë





91/111

të lidhura nëpër rrjetin TCP/IP dhe së bashku paraqesin World Wide Web-in e njohur dhe të shpërndarë nëpër tërë botën. Në maj të vitit 1992 u promovuan programet për shfletimin e ueb faqeve të ashtuquajturit Browser. Sot, më të njohurit janë Microsoft Internet Explorer dhe Netscape Navigator.

Disa ndryshime në ekonominë

digjitale 1. Ndryshim i dobishëm i marrëdhënieve nga prodhuesit tek blerësit.

Relacioni dukshëm është i ndryshuar gati në çdo aspekt, blerësi është në gjendje të ndryshojë lokacionin në internet dhe me këtë të jetë afër apo larg shitësve të shitoreve elektronike, mjafton një >>klik<< dhe ta lëshojmë shitoren, p.sh.: të tërhiqemi nga blerja.

2. largësia më nuk është parametër i rëndësishëm në dërgesa. Largësia nuk është faktor rëndues për vënien e marrëdhënieve punuese, punës me blerësit e thjeshtë dhe vënies së marrëdhënieve të ngjashme.

3. Tregu global Interneti ka mundësuar krijimin e ekonomisë globale, ku tregu përfshinë numër të madh shfrytëzuesish, të lidhur në këtë media. Rrjeta globale mundëson krijimin e kanaleve komunikuese mes partnerëve.

4. Zvogëlimi i disproporcionit kohor Falë internetit, koha nuk është faktor kufizues në punën dhe bashkëpunimin e partnerëve në procesin e dërgimit. Rrjeta On-line, mundëson komunikim të vazhdueshëm 24orë në 7ditë të javës.

Çka është Biznesi elektronike ?





92/111

Para shpjegimit të detajuar të Biznesit elektronik, me rëndësi është kuptimi dhe shqyrtimi i mënyrës tradicionale të biznesit, ku porosia elektronike paraqitet si plotësim dhe zgjerim i saj. Porosia është shume e thjeshtë, nënkupton ndërrim malli apo më së shpeshti shërbim për para. Me rastin e blerjes së mallit në shitore ose në treg e ndajmë në një mënyrë me porositjen. Në këtë pikë është e mundur të definojmë disa role në procesin e tërësishëm: 1. Blerësit- janë pjesëmarrësit të cilët paratë i ndërrojnë me mall apo

shërbim 2. Shitësit- pjesëmarrësit të cilët ofrojnë mall apo shërbim për para,

para së gjithash mund të ndahen në dy grupe: a. distributorët (mall shitësit me shumicë) të cilët paraqiten si

ndërmjetësues mes blerësit te fundit dhe prodhuesit. b. prodhuesit, pjesëmarrësit të cilët prodhojnë prodhime apo

shërbime të dedikuara.

Nuk ekziston ndonjë definicion i pranuar gjerësisht për termin “electronic commerce” ose “e-commerce”, tregtia elektronike. Megjithatë ky term përdoret që të mbulojë distribuimin, tregtimin (marketingun), shitjen ose dërgimin e mallrave dhe shërbimeve me mjete elektronike. Është e qartë se interneti mund të përdoret për transaksione komerciale ne mes te dy kompanive:

Business to Business (BtoB, B2B), kompanive dhe qeverisë: Business to Governament (BtoG,

B2G) ose në mes të kompanisë dhe konsumatorit të fundit:

Business to Consumer (BtoC, B2C). Definim i termit Biznes elektronike në perëndim viteve të fundit, shfrytëzohet termi qe fillon me shkronjën “e” (buzzwords) dhe që tregon teknologjitë e ndryshme të reja dërgesash në internet. E-commerce është blerja apo shitja përmes internetit, veçanërisht përmes servisit World Wide Web. Ne praktikë ky term shpesh shfrytëzohet në vend të termit e-bussines që d.m.th dërgim përmes internetit. Transaksionet komerciale kalojnë nëpër tri shkallë kryesore:

reklamimi dhe hulumtimi, porositja dhe pagesa edhe stadi i dërgimit të mallit ose shërbimit.

Cili do stad ose të gjithë mund të kryhen në internet dhe mund të mbulohen me konceptin e E-tregtisë.





93/111

Mjetet elektronike me të madhe janë duke u përdorur nga kompanitë komerciale dhe organizatat tjera, për reklamim dhe tregtim të mallrave dhe shërbimeve nëpër të gjithë botën. Prodhuesit dhe tregtarët nga cilido shtet (edhe ato në zhvillim) tani mund të ofrojnë mallrat dhe shërbimet me informatat mbi vetitë e prodhimit, përmbajtjen, komponentët, çmimet, terminët e prodhimit, dërgimin dhe kushtet e pagesës. Këto informata gjithashtu, i mundësojnë konsumatorit të mallit ose shërbimit, nëse ai është kompani ose individ, të porosis atë çka dëshiron prej furnitorëve më konkurrent. Kohëve të fundit rritja e madhe e interesimit për e-commerce e ka shtytjen nga mënyra se si interneti ka ndikuar në tregtinë ne mes të kompanisë dhe konsumatorit të fundit (BtoC; B2C),duke e bërë të “zakonshëm” blerjen e mallit me anë të kompjuterit dhe aplikimit “programit” në internet (e-commerce). Interesimi i madh në e-commerce (BtoB, BtoC dhe BtoG) ka mbështetje në faktin se numri i individëve, kompanive, organizatave të cilët po kyçen në internet është në rritje me një shkallë fenomenale duke i korresponduar edhe me rritjen adekuate të aplikimeve komerciale (Shtëpitë e mallrave,Bankat, Vend tregjet) të internetit. Klasifikimi i electronic Commerce (EC ) në bazë të natyrës së transaksioneve dhe ndëraksioneve Klasifikimi i EC mund të bëhet në bazë të natyrës së transaksioneve apo relacioneve ndërmjet pjesëmarrësve në transaksion. Kështu dallohen këto tipe të EC: Biznes-biznes (Business-to-Business – B2B). Të gjithë pjesëmarrësit në këtë tip të EC janë ose biznese ose organizata. P.sh. kompania “Dell” një pjesë bukur të mirë të aplikimit të biznesit me furnizuesit e saj e bën në formën B2B. Kohët e fundit, 85 përqind e volumit të EC është e tipit B2B (Cunningham 2001).





94/111

Biznes-konsumator (Business-to-Consumer – B2C). Përfshinë transaksionet e shitjes me pakicë të produkteve apo shërbimeve nga bizneset te blerësit individual. Blerësi tipik në “Dell”, p.sh., apo Amazon.com, është konsumatori. Ky tip i EC quhet edhe shitblerje elektronike. Biznes-biznes-konsumator (Business-to-Business-to-Consumer – B2B2C). Në këtë tip të EC, biznesi i ofron produkte apo shërbime klientit që është biznes. Biznesi klient i mban konsumatorët e vet që mund të jenë punëtorët e atij biznesi, pa i shtuar ndonjë vlerë. Një shembull për këtë tip EC është Godiva (Godiva.com). Kjo kompani u shet çokolata konsumatorëve biznesi. Këto biznese, pastaj mund të japin çokolata si dhurata të punësuarve apo bizneseve të tjera. Termi B2B shpeshherë nënkupton edhe termin B2B2C. Konsumator-biznes (Consumer-to-Business – C2B). Kjo kategori përfshinë individët të cilët përdorin Internetin për t’i shitur produktet apo shërbimet organizatave apo individëve. Priceline.com është një organizatë e mirënjohur e transaksioneve të këtij tipi. Konsumator-konsumator (Consumer-to-Consumer – C2C). Në këtë kategori, konsumatorët kryejnë transaksione drejtpërdrejt me konsumatorët tjerë. Këtu përfshihen individët të cilët shesin shtëpi banimi, vetura etj., nëpërmjet shpalljeve online Aplikacionet Peer-to-Peer. Kjo teknologji mund të përdoret në C2C, B2B dhe B2C. Kjo teknologji u mundëson kompjuterëve të lidhur në rrjet që të ndajnë të dhënat dhe proceset me të tjerët drejtpërdrejt. P.sh., në aplikacionin C2C, njerëzit mund të këmbejnë muzikë, video, softuerin dhe gjëra të tjera të digjitalizuara, në mënyrë elektronike. Tregtia mobile (Mobile Commerce or m-commerce). Këtu bëjnë pjesë transaksionet dhe aktivitetet, pjesërisht apo në tërësi, në ambient pa tela. P.sh., njerëzit mund të përdorin telefonët e tyre mobilë të lidhur në Internet për të kryer transfere bankare apo për të porositur libra në Amazon.com etj. Shumë aplikacione M-Commerce përfshijnë pajisjet mobile. Nëse këto transaksione janë dedikuar për individë në lokacione specifike, në kohë specifike, atëherë është tregti e bazuar në lokacion (location-based-commerce) apo l-commerce. Disa e definojnë m-commerce-in si transaksione të kryera kur njerëzit janë larg shtëpisë ose zyres.





95/111

Transaksionet e tilla mund të kryhen në të dy mënyrat: me sisteme pa tela dhe me tela. EC intrabiznesi (Intrabusiness EC). Përfshinë të gjitha aktivitetet e brendshme të organizatës ku hyjnë këmbimi i mallrave, shërbimeve apo informatave ndërmjet njësive dhe individëve të ndryshëm në atë organizatë. Kryhet zakonisht nëpërmjet intranetit apo portaleve të korporatës. Biznes-punëtor (Business-to-Employees – B2E). B2E është kategori që përfshihet brenda kategorisë së intrabiznesit, me ç’rast organizata u shpërndan punëtorëve të saj shërbime, informacione apo produkte. Pjesa më e madhe e punëtorëve janë punëtorë mobilë, siç janë përfaqësuesit në terren. Shërbimi EC ndaj këtyre punëtorëve quhet B2ME (business-to-mobile employees). Komerci bashkëpunues (Collaborative Commerce). Kurf individët apo grupet e njerëzve komunikojnë apo kolaborojnë, ata mund të jenë të angazhuar në komercin bashkëpunues, apo c-commerce. P.sh., partnerët e biznesit në lokacione të ndryshme mund të dizajnojnë një produkt bashkarisht, duke përdorur ekranin e ndarë (të përbashkët) si në kompaninë “Dell”. EC jobiznesi (Nonbusiness EC). Një numër i madh i institucioneve jobiznese, si institucionet akademike, organizatat joprofitabile, organizatat religjioze, organizatat sociale dhe agjencionet qeveritare përdorin EC për të zvogëluar shpenzimet e tyre ose për të përmirësuar operacionet e tyre të përgjithshme dhe shërbimet e shfrytëzuesve. Mësimi elektronik (E-Learning). Në mësimin elektronik ofrohet trajnimi apo arsimimi formal. Mësimi elektronik përdoret kryesisht nga organizatat për trajnimin e punëtorëve, i ashtuquajtur trajnimi elektronik (e-training). Poashtu, mësimi elektronik përdoret edhe në univeristet virtuele. Këmbim-këmbim (Exchange-to-Exchange – E2E). Këmbimi paraqet tregun elektronik publik me shumë blerës dhe shitës. Pasi që këmbimet B2B proliferojnë (përhapen), është logjike për këmbimet që të lidhen me njëri tjetrin. Tregti elektronike këmbim-këmbim është një sistem formal që lidhë dy apo më shumë këmbime.





96/111

E-qeverisja (E-Government). Në tregtinë elektronike e-qeverisja, entiteti qeveri blen ose siguron produkte, shërbime ose informacione nga bizneset ose për bizneset (Government-to-Business – G2B), ose nga qytetarët individualë apo për qytetarët individualë (G2C).

Blerja Online

Interneti as nuk posedohet e as nuk menaxhohet nga ndonjë qendër administrative. Po ashtu edhe në nivel të ndonjë shteti, nuk ekziston ndonjë autoritet qendror administrativ. Për këtë arsye nuk është e mundur të dihet numri i saktë i njerëzve, që kanë qasje në Internet. I vetmi shënim i sigurt, i njohur për shkaqe teknike është numri i kompjuterëve që përherë janë të kyçur në internet-Serverët. Duke e përdorë këtë shënim dhe disa hulumtime të tregut, shumica e kompanive që merren me hulumtimin e tregut, kanë arritur deri te këto të dhëna. Numri i shfrytëzuesve në nivel botërorë në fund të vitit 2001 ka arritur në 250 milion. Në vitin 1999 numri i ueb katalogëve ka qenë përafërsisht 6 milion ndërsa i ueb faqeve diku rreth 320 milion. Shfrytëzuesit e internetit janë rreth 65% nga SHBA, 25% në Evropë, 7% në Japoni, Australi, Zelandë të re dhe vetëm 4% në shtetet në zhvillim.

Guximi që duhet të marrë përsipër ai që vendos të bëjë një site tregtie elektronike është ai i shembjes së murit të mungesës së besimit që aktualisht ruajnë përdoruesit në botë, kryesisht në përdorimin e kartës së kredisë për pagesat. Ralph F. Wilson (www.wilsonweb.com) i njohur si mjeshtri i Ueb Marketing pohon “që është e domosdoshme të konsiderohet një sit, si një dyqan i vendosur në fund të një rruge qorre”. Pra ai që dëshiron të shesë online, duhet të investojë për të arritur që të zbarkojnë përdoruesit në sitin e tij, të fitojë besimin e tij, dhe vetëm në një moment të dytë, të propozojë shitjen.

Kompanitë që merren me shitje përmes internetit krijojnë Ueb faqet mjaftë të përsosura dhe dinamike, në të cilën vend të posaçëm luan edhe dizajni, futja e informacioneve të sakta, por edhe mbështetja audio dhe video e reklamave. Ndryshe këto shitore elektronike quhen onlineshop nga gjuha angleze. Është interesante mundësia e kontaktimit telefonik nga një “Shitës” ose të kemi në dispozicion një person që të na këshillojë në blerje. Është e lezetshme edhe mundësia e





97/111

“Flasim me ti” ose lidhja e një raporti më pak formal dhe më miqësor me shitësin. Po ndalemi në analizë më të hollësishme të ueb faqeve për shitje, të cilat i prezantojnë gjërat dhe prodhimet digjitale në shitje përmes internetit . Këtu kemi të bëjmë me sistemin e blerjes me shportë, ku, një softuer i veçantë i krijuar , është përshtatur me formën e shportës, dhe gjerat që dëshirojmë ti blejmë mundë ti vendosim në shportën virtuale, sikurse kur i prekë fizikisht. E njëjta gjë bëhet edhe këtu vetëm në formë virtuale. Posa të bëhet porosia nga blerësi, shitorja apo firma në të cilën është bërë blerja, menjëherë fillon procesin e dërgimit të mallit të porositur tek blerësi. Shitoret moderne Online, i ofrojnë blerësit mundësinë që produktet t’i shohin në formën 3 dimensionale dhe t’i lexojnë të dhënat teknike.

Vendosja rreth blerjes së gjërave, duhet të jenë sa më afër realitetit. Prodhuesi, praktikisht ofertuesi, mundet që përmes kësaj mënyre të ketë të dhëna më të qarta rreth shijeve të blerësve dhe në ketë mënyrë t’i plotësojë preferencat e blerëseve.

Formë e njohur e tregtisë elektronike janë shitjet e librave, muzikës dhe aksioneve, të cilat bëhen përmes internetit. Sot, me zhvillimin e internetit,tregu Online, gjithnjë e më shumë po vjen duke u rritur dhe duke fituar një besueshmëri më të madhe. Tregtarët në internet kanë një përparësi , pasi që nuk kanë nevojë fare për depo apo hapësire për vendosje të mallit, por ajo paraqitet në ueb faqen në disponim, pasi që malli i porositur shkon direkt nga prodhuesi në adresë të blerësit në formën Drop Shipping. Disa prej firmave këtë kursim, apo një pjesë të këtij kursimi e bartin te konsumatorët në formë të uljes së çmimit. Mandej disa prej shitësve të librave online në Gjermani, mundësojnë që shpenzimet e postës t’i marrin përsipër vetë ata, dhe prap të jenë më të lirë, se sa librat në librari, për shkak të hargjimeve të tjera shtesë. Këtu kemi të bëjmë me tregtinë klasike. Tekë produktet digjitale, siç janë këngët, softuer, apo librat online, blerësi pas pagesës drejtpërdrejt mund t’i shkarkoj. Këtu dërgesa fizike mungon, pasi blerësi mundë t’i përdorë menjëherë produktet e porositura. Në këtë lëmi, më së shumti përfiton dega e IT së, duke kursyer kohën mundin dhe harxhimet postare, për disa shërbime të caktuar.

Tregtia elektronike (e-commerce) i ofron konsumatorëve dhe ndërmarrjeve të biznesit informata, mbi mundësitë e furnizimit nga e gjithë bota, me prodhime dhe shërbime,





98/111

çmimet dhe kushtet e shitjes dhe iu mundëson atyre arritjen e kushteve më të mira të mundshme për furnizim. Pra ofrohet mundësia për të bërë tregti drejtpërdrejt me konsumatorët ose furnizuesit, pa pasur nevojë për të hapur ndonjë përfaqësi, ose për të angazhuar ndonjë agjent jashtë vendit. Lidhur me e-commerce, te disa kompani të mëdha, përvojat e tyre kanë treguar se rrjedhja e informatës në zinxhirin e furnizimit të konsumatorëve është më e shpejtë, duke iu lejuar atyre që përmes ueb faqes në internet, të bëjnë porosinë drejtpërdrejt, pa kaluar përmes ndonjë ndërmjetësuesi. Gjithashtu edhe internet komunikimet brenda një kompanie (Intraneti), ose ndërmjet të kompanive dhe konsumatorëve, mund të ndihmojë në zvogëlimin e vonesave në zinxhirin e furnizimit. Shumica kanë vërejtur se tregtia elektronike (e-commerce) i ofron këto mundësi: përmirësimi i kredibilitetit duke krijuar imazh më të mirë dhe më në trend; promovimi i prodhimeve ose shërbimeve; reklamimi në më tepër tregje dhe me harxhime më të vogla; përgjigja në pyetjet lidhur me prodhimet ose shërbimet; dërgimi i ofertave drejtpërdrejt nga kompjuteri “online”; shkurtimi i kohës së përgjigjieve në kërkesat e konsumatorëve, mundësia e marrjes së mendimeve të konsumatorëve, përmirësimi i shërbimit ndaj konsumatorëve, mundësi e dhënies se shërbimeve pa ndërprerë 24 orë në ditë, përdorimi i e-mailit si vegël për tregtim, përdorimi i e-mailit si mjet i komunikimit me konsumatorë, ofrimi i dokumenteve në formë elektronike (pa letër), operimi me rrjetën e dilerve në mënyrë më efikase, mundësia e hulumtimit të tregut të jashtëm, etj. Pra, me fjalë të tjera, nevojat e biznesit megjithatë mbesin të njëjta. Mbledhja e informatave për biznes, Marketingu, Arritja e marrëveshjes, Shkëmbimi i dokumentave, Kryerja e shërbimeve, Gjenerimi i shitjes, Inkasimi i pagesave, etj. Mirëpo ndërron teknologjia për t’i realizuar këto nevoja. Atëherë pra ai ndërmarrës i cili di ose mësohet të përdorë Internetin, në mënyrë efikase dhe me çmim të ulët, do të ketë përparësi në zhvillimin e biznesit dhe do të barazohet ose do të tejkaloj konkurrencën.

Para se të vendosim të kyçemi në tregtinë elektronike, paraprakisht duhet të dimë disa gjëra. Për fillim duhet të dimë:

Çka janë ueb faqet

qarë biznesi zhvillohet në internet dhe ku pretendojmë ne të jemi





99/111

cilës kategori i dedikohet malli jone,

arkitekturën e informatave

hartën e faqes

çmimet e tregut,

kalkulimi i shpenzimeve ,

pastaj kriteret sa është e përshtatshme në përdorim ajo faqe,

mënyrën e qasjes dizajnin sa më të afërt me klientin,

mundësin sa më të lehtë dhe sa më të mirë dhe duke u bazuar në standarde për UEB siç janë XHTML 1.0 , CSS 2.0, apo W3C.

Dhe në fund, para se të dalim online duhet ta bëjmë një testim online të krejt punës sonë.

Shopsistemi është softueri bazik i shitoreve online. Shopsistem mund të bazohet në një bazë të të dhënave dhe një ueb aplikacion, i cili ka bazën e instaluar në një server dhe prezantohet si html_faqe. Vetëm në tregun evropian ka mbi 200 lloje të këtij softueri. Këtu dallojnë ofertuesit, orientimi dhe caku i tyre në treg në grupet e ndryshme. Ka psh. Softuer më të lirë në treg, të cilët personat e trajnuar më parë, dinë se si t’i bëjnë ndryshimet rreth prezantimeve dhe çmimeve dhe gjërave të reja që prezantohen në treg, të cilat nuk kërkojnë ndonjë njohuri të veçantë.

Disa nga gabimet më të thjeshta që kompanitë i bëjnë kur përdorin e-commerce si vegël për shitje dhe tregtim (marketing). Të besuarit se secili biznes i takon internetit, ueb faqja në internet ajo rezulton edhe me rritjen e menjëhershme të shitjes. Besohet se përdorimi i internetit është mënyra më e lehtë për ushtrimin e biznesit dhe njohjen e prodhimeve tuaja nga mbarë bota. Të jesh prezent në Internet nuk d.m.th. se patjetër jeni të vizituar, jeni të dukshëm, pra ju sheh dikush (konsumatori, furnitori). Besimi se faqja në internet i zëvendëson teknikat tjera të promovimit. Shpenzimet e vogla për promovimin e ueb faqes, p.sh., me dërgimin e e-mailave, regjistrimi në vende të rëndësishme në internet hulumtuesit “search engines”, plotësimi me shënime të reja në





100/111

kartëvizita si e-mail adresa, internet adresa, reklamimi në televizion, shtyp, plakat, etj. Mos shpenzimi i kohës së mjaftueshme në fokusimin lidhur me navigimin në ueb faqe, lehtësia e përdorimit. Mënyra më e shpejtë e humbjes së konsumatorit potencial është ueb faqja e komplikuar dhe e vështirë për përdorim. Dizajnimi i faqes ashtu që konsumatori e ka vështirë të identifikoj përparësitë e produktit tënd. Mos freskimi shpesh i ueb faqes. Besimi se “dizajni perfekt” i faqes automatikisht dërgon edhe te rritja e shitjes – realizimit. Mos përgjegjia në kërkesat për informata që janë kërkuar përmes e-mailit brenda tri ose më pak ditëve. Besimi se me përparësitë që i ka interneti, ndërmjetësuesit do të eliminohen. Besimi se interneti do të “nivelizoj” bizneset e vogla me bizneset e mëdha. M

Amazon: një shembull i përkryer i përtej oqeanit

Përvoja amerikane më domethënëse ka qenë për shumë vite www.amazon.com, realitet shumë dinamik, pikë referimi qoftë për përdorimin e teknologjive të pagesës të sigurta, qoftë për të bërë që përdoruesi të mos ndihet një blerës por përkundrazi “një mik”. Motoja e Amazon ka qenë, që në fillim: "shop as you like" ose “blej si të pëlqen!”.

Amazon, fillimisht shiste libra, gradualisht ka zgjeruar listën e saj duke propozuar cd, pastaj ka mbushur më tej menynë e saj me softuer dhe cdrom. Tani është në gjendje të këshillojë përdoruesin në mënyrë ndëraktive në zgjedhjen e çdo produkti duke u bashkuar librave cd të caktuara muzikore dhe anasjelltas.





101/111

Tregtia elektronike në Kosovë

Është e zakonshme të mendohet se Interneti do të rritë diferencën në zhvillim në mes të vendeve të pasura dhe atyre të varfra. Në realitet, një pjesë e madhe e e-tregtisë më shumë varet nga mësimi intensiv se sa nga kapitali. Dituria teknike e nevojshme për e-commerce është lehtë e kapshme në ueb katalogët në Internet dhe në libra me një çmim simbolik. Mund të themi lirisht, se asnjë vend apo kompani në botë, nuk mund të thotë se ka një eksperiencë të gjatë në e-commerce. Me fjalë të tjera, të gjithë janë gati fillestar në këtë fushë. Pasi që një prej harxhimeve më të mëdha të strategjie të shfrytëzimit të interneti janë resurset njerëzore.

Edhe në Kosovë pas vitit 1999 filloi me shpejtësi të madhe shfrytëzimi i teknologjisë informative dhe me këtë, edhe i ueb publikimeve, ku nga njerëz nga mbarë hapësira Shqiptare janë krijuar ueb faqe dhe forume diskutimesh, që ka qenë faza fillestare për zhvillimin e TI (teknologjisë së informacionit ) dhe në vitet e fundit ka filluar iniciativa për hapjen e ueb faqeve për tregti elektronike. Një ndër rastet më të freskëta është edhe firmës TOP SHOP ku faqja e saj e internetit mundëson porositjen e produkteve të saja nga interneti dhe pastaj pas dhënies së shënimeve personale e juaj dërgohet përmes postës lokale në shtëpinë tuaj. Ueb adresa e kësaj firme është: www.topshop-ks.com.




http://www.topshop-ks.com/


102/111

Dhe një tjetër ueb faqe që merret me ofrimin e shërbimeve për site elektronike po është edhe blej.com, e cila merret me shitjen e librave dhe pajisjeve elektronike e deri te ushqimet dhe mund ta gjejmë në internet duke kërkuar adresën www.blej.com. Pasi ueb faqet janë në gjuhën shqipe edhe personat jo me shumë përvojë, mund ta shfrytëzojnë për nevoja personale, për çka kanë nevojë dhe varësisht se çka mundë t’i ofroj tregu.

Përveç blerjeve, ju zakonisht në të tilla ueb faqesh, mund të informoheni edhe për të rejat më të fundit, për produktet që priten që të dalin në treg në një të ardhme të afërt. Për informim të përditshëm, ju duhet të regjistroheni në këto forume duke dhënë e-mail adresën tuaj, duke plotësuar formularin e nevojshëm, varësisht nga kërkesa e kompanisë.




http://www.blej.com/


103/111

Ankandet Online

Një mënyrë tjetër për të shitur dhe blerë nëpërmjet Internetit paraqitet nga Ankandi Online.





104/111

Edhe pse, për momentin realitetet më të dukshme i drejtohen shitblerjes së objekteve ndërmjet privatëve, ka parashikime të fuqishme se kjo lloj shitjeje do të bëhet, në një të ardhme të afërt, një sistem i shpejtë dhe efikas për të hequr gjendjet e magazinës (kryesisht produktet viktima të një vjetërimi të shpejtë si mallrat teknologjike) dhe për të gjetur çmimin e drejtë, me të cilin të hidhen në treg, i përcaktuar drejtpërdrejt nga kërkesa. Një ndërmarrje që tashmë vepron me këtë lloj politike është Dell që shet kompjuter të tërhequr nga klientë ose artikuj që dëshiron t’i nxjerrë nga lista me çmime bazë krejtësisht të lira. Në përgjithësi, mekanizmi në ngritje është ai ankandit, në të cilin shitësi vë një çmim bazë dhe blerësit e mundshëm e rrisin atë gjatë një periudhe të caktuar kohe. Disa kanë edhe mekanizma të rritjes automatike prandaj, me të caktuar shifrën maksimale me të cilën blihet një mall, do të jetë sistemi ai, që do të ripropozojë pa qenë detyrimisht të lidhur me sitin. Shembujt e arritur më mirë në një periudhë të shkurtër kohe kanë nxjerrë komunitete të vërteta në të cilat shitësit dhe blerësit mund të kontaktojnë njëri-tjetrin dhe të japin vota njëri-tjetrit, në bazë të transaksioneve të kryera. Votat e një përdoruesi bëhen kriter bazë për të vlerësuar besueshmërinë e bashkëbiseduesit. Faqja më e rëndësishëm e ankandit online është www.ebay.com. Gëzon një numër shumë të madh përdoruesish dhe është kopjuar në shumë shtete.





105/111

Si në çdo ueb faqe për tregti elektronike edhe këtu nga kompani vendosen rregullat të cilat edhe ju duhet t’i respektoni pasi janë rregulla strikte dhe mos plotësimi komplet i formularëve për regjistrim do të ju nxjerrë nga pjesëmarrja në këto veprimtari të ueb faqes. Kjo faqe elektronike mundëson komunikim në shumë gjuhe botërore dhe ju mund të zgjidhni ndonjërën prej tyre, varësisht se cilën gjuhë mendoni se e zotroni më mirë. Kjo kompani ende nuk ka vendosur edhe komunikimin në gjuhën Shqipe.





106/111

Ndërsa eksperiment tërësisht evropian është www.ibazar.it. Dalë nga një shumëkombëshe franceze ka arritur, nëpërmjet fushatave publicitare të studiuara mirë, të errësojë famën e www.ebay.com duke u bërë më e vizituara faqe e ankandit online në shumë shtete. Prej pak kohësh ka futur një përqindje, për të tërhequr nga shitësi në ankandet që kanë rezultat të mirë. E këtyre ditëve është përfshirja në grupin Ebay, që do të bëhet kështu, komuniteti më i madh i shitësve dhe blerësve të planetit.




http://www.ibazar.it/

http://www.ebay.com/


107/111

Siguria në tregtinë elektronike

Besimi se përdorimi i kartelës kredituese është risk i blerësit, në fakt, shitësi është ai që bartë rrezikun dhe dëmet. Me sigurimi nënkuptojmë ruajtjen e informatave dhe pamundësimin në qasje të tyre të personave jo kompetent. Të dhënat duhen të jenë të njohura vetëm për dërguesin dhe pranuesin, e në raste të kontrollit dhe për autoritetet financiare. Të dhënat mundë t’i ndajmë në katër grupe :

Të dhënat publike – në të dhëna që kanë të drejtë ti shohin të gjithë.

Të dhëna të autorizuara - në të dhëna që kanë të drejtë ti shohin të gjithë por nuk kanë të drejtë ti shfrytëzoj pa leje .

Të dhëna të besueshme – Të dhëna që janë sekrete ndërsa ekzistimi i tyre jo sekret .

Të dhëna sekrete- Ekzistimi i të cilave është sekret e poashtu edhe qasja sekrete.

Metoda e ruajtjes së të dhënave: Kur të dhënat transferohen – teknika e kriptimit. Kur të dhënat ruhen dhe barten në vende të caktuara –

teknika e identifikimit personal Ruajtja e sistemit të informacionit të ndërmarrjeve –





108/111

serverët e kufirit (firewalls)

Pasi keni porositur produktin e nevojshëm ju paraqiter forma e pagesës me kartelë kredie dhe ju menjëherë do të hyni në një zonë të mbrojtur, ku do të shfaqet një çelës i vogël në shiritin e gjendjes së Internet Explorer. Përveç kësaj adresa e faqes do të fillojë me “https://…” në vend të “http://…”. Në dalje të zonës së mbrojtur browser-i do të na lajmërojë se të dhënat e futura në faqet e mëvonshme nuk do të jenë më të sigurta.

Sapo të vini re detyrimin e gabuar, është e nevojshme të bllokoni kartën, duke përdorur një ndër sistemet e vëna në dispozicion nga drejtuesi i kartës (p.sh. numri i verdhë). Të denonconi pranë autoritetit kompetent duke iu referuar qartë “përdorimit të gënjeshtërt të kartës së kredisë” dhe jo për shkak të humbjes ose vjedhjes. Dërgoni një faks te drejtuesi i kartës së kredisë, duke treguar numrin e veprimit, shumën dhe duke treguar se ky shpenzim “nuk ju detyron, pasi veprimi nuk është kryer asnjëherë”. Njëkohësisht dërgoni kopjen e një dokumenti identiteti dhe të denoncimit. Disa drejtues kërkojnë edhe që karta të griset dhe t’u dërgohen atyre pjesët e grisura. Psh. http://www.esperya.com në momentin në të cilin përsoset porosia, do të fillojë procesi i kriptimit të të dhënave personale. Ekzistojnë disa faqe Ueb të ashtuquajturat “të mbrojtura”, ose që arrihen nëpërmjet një protokolli të ndryshëm nga http. Kur hyni në një nga këto faqe, browser-i e komunikon nëpërmjet një lajmërimi. Të dhënat e dërguara nga një zonë e mbrojtur, do të dërgohen të kriptografuara dhe vetëm serveri marrës (ai i shitësit) do t’i njohë saktë. Pasi të keni komunikuar drejt, sa është thënë më lart, do të keni riakreditimin e shumës në fjalë. Drejtuesit i mbetet gjithmonë e drejta për të treguar, se ajo që është shkruar,




http://www.esperya.com/


109/111

është gabim dhe se blerja është kryer realisht nga titullari i kartës. Të dy ueb faqet e marra si shembull propozojnë, përveç kartës së kredisë, zgjidhje të ndryshme pagese (p.sh. vërtetimin, ose pagesën me rastin e dorëzimit të mallit). Përdorimi i kartës së kreditit, edhe pse shumë i rehatshëm, sjell te shumë përdorues një mur mosbesimi të pashmangshëm, qoftë sepse nuk është i përhapur në Kosovë si në shtetet e tjera, qoftë për frikën se numri mund të zbulohet prej personave të tjerë. Për të perfeksionuar pagesën nëpërmjet kartës së kreditit, janë të nevojshëm; emri i titullarit, numri i kartës dhe data e vlefshmërisë. Këto të dhëna para se të arrijnë tek serveri i shitësit, kalojnë nëpërmjet shumë kompjuterëve. Nëse gjithçka do të zhvillohej nëpërmjet formës normale të transferimit të faqeve ueb (protokolli http), frika do të justifikohej tërësisht. Që transaksioni të jetë “i sigurt”, ekzistojnë sisteme të ndryshme të mbrojtjes së të dhënave, më i përhapuri është protokolli SSL (i përfshirë nga versioni i Internet Explorer 4 e më pas) që mund të shihet në funksionim mbi ueb faqen dhe se pra, të dhënat e dërguara, do të përdoren nga ueb faqja, vetëm për transaksionin ekonomik aktual dhe sipas rastit do të transmetohen tek entet e tjera (si bankat ose drejtuesit e kartave të kreditit ) vetëm me qëllim të kryerjes së rregullt të blerjes. Nëse pavarësisht nga këto parandalime, një përdorues do të gjendej i debituar me një blerje të kryer nëpërmjet një ueb faqes, të cilën nuk e ka kryer kurrë, ajo që u përmend, jep një siguri të mëtejshme ndaj konsumatorëve. Edukimi për E-commerce Të rinjtë kanë nevojë të jenë konsumatorë të mirinformuar. Teksa blerja online po merr përmasa më të mëdha, është e rëndësishme që ata të kuptojnë, se si të nxjerrin përfitime nga ky fakt, dhe se si të shmangin rreziqet që ekzistojnë me psonisjen online. • Mësojini nxënësit se si të gjejnë shitësit e duhur dhe se si të marrin vesh kushtet e shitjes. • Bëjini nxënësit, veç e veç apo në grup, t’u hedhin një sy websiteeve komerciale specifike, ku tregëtohen mallra apo shërbime, me një synim të qartë në mendje. Fjala vjen, të planifikojnë disa pushime festash me një shumë të caktuar parash (shihni Konsiderata etike dhe rreziqe të mundshme





110/111

• Mbroni të dhënat e kartës suaj të kreditit. Hacker-at mund të marrin informacion mbi kartën tuaj të kreditit, pasi kanë siguruar akses në kompjuterin tuaj, apo pasi kanë lundruar në website-e të pasigurta, në të cilat gjendet informacion mbi ju. • Individë kriminalë marrin informacion bankar, apo informacion mbi kartën tuaj të kreditit edhe duke futur në kurth njerëz të ndryshëm, të cilët e japin në mirëbesim një informacion të këtij lloji. Phishing (http://en.wikipedia.org/wiki/Phishing) hyn tek kjo kategori. Këto sulme kanë zakonisht si tabelë qitjeje përdorues të site-eve, ku bëhen blerje e pagesa online. Këtyre përdoruesve u kërkohet “të rikonfirmojnë” hollësi të ndryshme. • Duke qënë se blerja online e mallrave ka si kusht pagesën me kartë krediti, konsumatorët kanë nevojë të administrojnë financat e tyre në mënyrë që t’i shmangin shpenzimet e tepërta. Si është e udhës të veprohet? • Merrni informacion mbi shitësit e ndryshëm. Fjala vjen, eBay u jep mundësi shitësve të krijojnë reputacionin e tyre mbi bazën e bilancit dhe të ardhurave. Mos blini nga burime, të cilave nuk mund t’u informativ 6). • Është e këshillueshme që të siguroheni kundër përdorimit të kartës suaj të kreditit nga mashtrues online. Kontrolloni me kujdes deklarimet tuaja në rastin e blerjeve të paautorizuara. • Lexoni mirë termat dhe kushtet. Teksti mund të jetë i gjatë dhe me përshkrime të natyrës teknike, por mendohuni përpara se të klikoni tek komandat “lexova”, apo “kuptova”. Në asnjë rrethanë mos klikoni pa e lexuar dhe pa e kuptuar. • Kostot e fshehta janë taksa apo tarifa të shpërndarjes së mallit që rëndojnë mbi shitësin. Këtu duhen përfshirë dhe taksat doganore, në rastin kur jeni duke porositur diçka jashtë vendit. • Është i sigurtë site-i? Simboli i kyçit, apo çelësit, në këndin e poshtëm, në të djathtë të browser-it të web-it, do t’ju tregojë se cilat janë faqe të sigurta. Kërkoni çertifikata të protokollit Secure Sockets Layer (SSL) (http://en.wikipedia.org/wiki/Secure_Sockets_Layer), të cilat garantojnë se të dhënat janë të kodifikuara përpara se të dërgohen.




http://en.wikipedia.org/wiki/Secure_Sockets_Layer


111/111

• Sigurohuni, që keni nën kontroll të plotë të dhënat tuaja vetjake. Kushtojuni vëmendje box-eve me opcionet e shitësit, që lidhen me kërkesat e këtij të fundit për të dhënat tuaja.




Documents

Teknologji e Informacionit