Tekst 10.a Jupiter grijpt in

1. ‘Mercuri, videsne Aeneam, ducem Troianorum, in ora Africae?

2. Cur reginae, non Troianis urbem aedificat?

3. Non eo consilio eum e bello servavimus!

4. Iusseramus eum Penates Troiae servare, non Didonem amare!

5. Ideo te nunc iubeo eum monere. In Africam statim vola

6. et consilium meum ei nuntia: naviget.’

7. Mercurius cito paruit et per auras ad Africam volavit.

8. Ut in Africam pervenit, Aeneam vidit. Appropinquavit ei et dixit:

9. ‘Aenea, quid facis? Rex deorum me iubet te monere:

10. tibi non licet vitam in Africa agere: fata obstant.

11. Italiam pete et ibi auxilio deorum Troiam novam conde!

12. Iussis deorum pare et naviga!’

1 Mercuri vocativus

dux, duces leider, aanvoerder

3 eo die

consilium bedoeling

bellum oorlog

4 iussi pf van iubere: bevelen

5 monere waarschuwen

volare vliegen

6 meum mijn

nuntiare berichten

naviget hij moet varen

7 aura lucht

8 perveni pf van pervenire : bereiken, aankomen in

Aenea vocativus

10 licet mihi het staat mij vrij, ik mag

fatum lot, lotsbeschikking

obstare in de weg staan

11 petere 1 zoeken 2 vragen 3 trachten te bereiken, gaan naar

novam nieuw

12 iussum bevel

Tekst 10.b Het afscheid

1. ‘Perfide, cur hieme naves paras? Cur cupis abire? Mene fugis?

2. Postquam in oram Africae pervenisti, nonne te bene accepi?

3. Nonne vos in regiam invitavi, ubi errores Troianorum narravisti?

4. Nonne venatum iimus et in antrum devenimus?

5. Ideo per has lacrimas, per amorem nostrum te oro: ne abeas.

6. Propter te rex Iarbas me odit. Propter te Sychaeum laesi.

7. Dic mihi: cur me relinquere cupis?’

8. Aeneas diu tacuit. Tandem dixit: ‘Regina, me bene accepisti,

9. non nego. Sed numquam tibi conubium promisi.

10. Hodie Mercurius mihi apparuit et me iussit deis parere

11. et in Italia Troiam novam mihi et sociis condere.

12. Tu nunc urbem novam Tyriis aedificas.

13. Sine me in Italia Troiam novam condere.

14. Iussa deorum me cogunt abire.

15. Crede mihi: invitus Italiam peto!’

1 perfidus onbetrouwbare

hieme in de winter

parare klaarmaken, voorbereiden

fugere/io vluchten (voor + acc.)

2 postquam nadat

nonne toch zeker, toch wel?

bene bijw. goed

accepi pf van accipere/io: ontvangen

3 invitare uitnodigen

error, errores zwerftocht

narrare vertellen

4 venatum op jacht

antrum grot

devenire terechtkomen

5 has deze

nostrum onze

orare per + acc. smeken bij

ne abeas ga niet weg

6 propter + acc. wegens

odi pf haten (perf. met praes. betekenis)

laesi pf van laedere: kwetsen, beledigen

8 tacui pf van tacere: zwijgen

9 negare 1 weigeren 2 ontkennen

conubium huwelijk

promisi pf van promittere: beloven

10 hodie bijw. vandaag

apparui pf van apparere: verschijnen

11 novam nieuw

12 Tyrius Carthager

13 sinere toestaan, laten

14 cogere dwingen

15 invitus tegen mijn/jouw/zijn etc. zin

Tekst 11.a Het einde van Dido

1. Dido valde dolebat, postquam Troiani navibus oram reliquerunt.

2. Nocte dormire non poterat, luce per urbem errabat

3. et munera neglegebat. Postremo, quod nihil iram et dolorem

4. sedare poterat, Dido mori cupiebat.

5. Clam rogum sub caelo erexit. Ibi posuit vestes, gladium,

6. effigiem Aeneae et lectum, in quo multas noctes dormiverant.

7. Postquam rogum conscendit, in lecto procubuit et dixit:

8. ‘O inferi, hanc animam nunc accipite.

9. Vixi et vitae cursum perfeci. Urbem et moenia urbis meae vidi.

10. Felix fui, donec naves Troianorum ad oram Africae appulsae sunt.

11. Ducem Troianorum amavi, sed iste navibus effugit et me deseruit.

12. Perfide, non sine poena me fefelleris! Per sidera iuro:

13. ira mea te semper persequetur, quocumque ibis.

14. In Italia multa bella ét te ét filium ét nepotes manent!’

15. Postquam his verbis Aeneam exsecrata est,

16. pectus gladio transfixit. Sic Dido regina vitam finivit.

2 lux, luces (dag)licht, dag

3 munus, Munera taak

neglegere verwaarlozen

postreMo ten slotte

quod (voegw) omdat

nihil niets

ira woede

dolor, dolores verdriet, pijn

4 sedare bedaren

mori sterven

5 clam stiekem, heimelijk

rogus brandstapel

caelum hemel

erexi pf van erigere: oprichten

posui pf van ponere: plaatsen

vestis, vestes kleding(stuk)

6 effigiem portret

in quo waarop

multas veel

7 conscendi pf van conscendere: beklimmen

procubui pf van procumbere: gaan liggen

8 inferi (mv) goden van de onderwereld

hanc deze

anima ziel

9 vixi pf van vivere: leven

cursus de loop

perfeci pf van perficere/io: voltooien, afmaken

meae mijn

10 felix gelukkig

donec totdat;

appulsae geland

11 iste die man

effugi pf van effugere/io: wegvluchten (voor + acc.)

deserui pf van deserere: in de steek laten, verlaten

12 perfidus onbetrouwbare

poena straf

fefelleris jij zult bedriegen

fallere bedriegen, misleiden

sidus, sidera ster

iurare per +acc. zweren bij

13 mea mijn;

persequetur zal volgen;

quocumque ibis waarheen jij ook gaat

14 multa veel

nepos, nepotes kleinzoon, nakomeling

manere te wachten staan

15 his deze

exsecrata est zij heeft vervloekt

16 pectus, pectora borst

transfixi pf van transfigere: doorboren

Tekst 11.b Aeneas en Dido in de onderwereld

1. Ut umbram Didonis agnovit, Aeneas lacrimare coepit et dixit:

2. ‘Cara Dido, Aeneas sum, dux Troianorum.

3. Cur te inter umbras aspicio? Num ego causa mortis tuae fui?

4. Num te ipsa necavisti, postquam navibus ab Africa navigavi?

5. Mihi crede, regina: invitus te reliqui!

6. Fata me tunc coegerunt urbem tuam relinquere et Italiam petere.

7. Numquam te laedere volui. Semper nomen Didonis in memoria tenui.’

8. Sed Dido oculos avertit et tacuit.

9. Inimica stabat, ut durum saxum, nec se movit.

10. Tum subito se ex oculis avertit et ad silvam myrteam effugit.

11. Aeneas exclamavit: ‘Dido, cur fugis?

12. Mene fugis? Consiste, te oro.’

13. Dido autem nec respondit nec constitit. In silvam myrteam

14. se condidit, ubi coniunx Sychaeus eam amans excepit.

1 agnovi pf van agnoscere: herkennen

coepi (pf) ik begin, ik begon

2 cara lief

3 num toch niet

tuae jouw

4 ipsa zelf

6 tuam jouw

7 nomen, nomina naam

memoria herinnering

tenui pf van tenere: (vast)hebben, -houden

8 averti pf van avertere: afwenden

9 inimica vijandig

ut 1 zodra (+ pf) 2 (zo)als

durum hard

se zich

10 myrteam van myrte (soort kruid)

12 consistere blijven staan

13 constiti pf van consistere

14 amans liefdevol

excepi pf van excipere: opvangen, ontvangen

Tekst 13.a Rhea vertelt

1. ‘Maesta in lecto iacebam, cum subito vir armatus cubiculum

2. intravit. Quamquam galeam et longam hastam gerebat,

3. tamen eum non timebam. Vir ignotus lecto meo appropinquavit et

4. me rogavit: “O virgo pulchra, cur lacrimas? Cur tam maesta es?”

5. Ego respondi: “Maesta sum, quia patruus Amulius patrem fugavit

6. et fratrem necavit. Me virginem Vestalem esse coegit.

7. Ideo numquam liberos habebo, sed semper sola ero.”

8. Tum vir dixit. “Noli lacrimare, Rhea cara. Deus Mars sum.

9. Te consolabor: non semper sola eris.”

10. Postquam deus arma deposuit, mihi multa oscula dabat et ...’

11. Rhea Silvia subito conticuit et rubuit. Amica territa dixit:

12. ‘O Rhea, num deus te amavit? Nonne somniavisti?’

13. Rhea nihil dixit. Pro certo scivit:

14. vir ignotus Mars fuerat. Deus eam amaverat.

1 maestus bedroefd

armatus gewapend

cubiculum slaapkamer

2 quamquam hoewel

galea helm

longus lang

hasta lans

gerere dragen, voeren

3 tamen toch

ignotus onbekend

meus mijn

4 virgo, virgines meisje, maagd

pulcher, pulchra, um mooi

tam zo

5 quia omdat

patruus oom

fugare verjagen

6 Vestalem Vestaals

coegi pf van cogere: dwingen

7 habebo ik zal hebben

solus alleen

ero ik zal zijn

8 carus lief

Mars, Martem. Mars

9 consolabor ik zal troosten

eris jij zult zijn

10 deposui pf van deponere: neerzetten, afleggen

multus veel

osculum kus

11 rubuit ze bloosde

conticuit ze zweeg

territus verschrikt, geschrokken

12 somniare dromen

13 pro certo zeker

sci(v)i pf van scire: weten

14 fui pf van esse: zijn

Tekst 13.b Romulus en Remus gered

1. Amulius in regia obscura sedebat. Rex nunc erat, sed potestate

2. non gaudebat. Anxiae curae perpetuo eum vexabant,

3. quod fratrem e regno pepulerat et fratris filium necaverat.

4. Subito duo servi territi regiam intraverunt et Amulio nuntiaverunt:

5. ‘O rex, miraculum vidimus!

6. Rhea Silvia, virgo Vestalis, geminos peperit!’

7. Amulius iratus de sede exsiluit et magna voce exclamavit:

8. ‘Quid dixistis? Quomodo virgo Vestalis pueros parere potest?

9. Quis pater puerorum est? Vos iubeo: statim redite,

10. pueros interficite, corpora eorum in Tiberim flumen mittite!’

11. Servi autem impiis iussis non paruerunt: pueros in corbe posuerunt

12. et eam in Tiberim miserunt. Auxilio Martis corbis

13. in ripam fluminis appulsa est, ubi lupa eam invenit.

14. Lupa pueros nutrivit et eos ita servavit.

15. Postea pastor eos vidit et secum in casam parvam portavit.

16. Ibi pastor et uxor filios Rheae cum liberis suis educaverunt.

1 potestas, potestates macht

2 anxius bang, anstig

cura zorg

perpetuo aan een stuk door

vexare kwellen

3 regnum 1 (konink)rijk 2 macht, heerschappij

pepuli pf van pellere: verdrijven

servus slaaf

5 miraculum wonder;

6 Vestalis Vestaals

gemini (mv) een tweeling

peperi pf van parere/io: voortbrengen, baren

7 iratus woedend

sedes, sedes zetel

exsiluit (hij) sprong op

magnus groot, luid

vox, voces stem

8 quomodo hoe

puer (groep 2) jongen

10 interficere/io doden

flumen, flumina rivier

Tiberim acc. de Tiber

11 impius schurkachtig, goddeloos

corbis, corbis mandje

12 misi pf van mittere: zenden

13 ripa oever

appulsa geland

lupa wolvin

14 nutrire voeden

15 pastor, pastores herder

secum met zich mee

casa hut

parvus klein

portare dragen

16 suis hun eigen

educare groot brengen

Tekst 14.a Het teken van de goden

1. Itaque gemini deos consulere statuerunt et signum exspectare:

2. uterque in uno septem montium Romae consedit

3. et aves Iovis exspectabat.

4. Interea Romulus, qui in Palatino sedebat, Iovem orabat:

5. ‘Iupiter magne, cui semper multa sacra feci, me nunc iuva.’

6. Sed ét Remus, qui in Aventino sedebat, orabat:

7. ‘Iupiter, quem semper colui, te oro: mihi nunc signum mitte.’

8. Dum fratres orant, ecce sex aves Aventinum versus volant.

9. Remus iam gaudebat, cum subito duodecim aves Romulo se ostendunt.

10. Uter eorum nunc rex erat? Remusne, qui prior sex aves viderat,

11. an Romulus, cui postea duplex numerus se ostenderat?

12. In pugna, quae tum inter fratres orta est, Remus cecidit.

13. Ita Romulus rex Romae factus est.

14. Romani et aliam fabulam de morte Remi narrant: quondam fratres

15. muros urbi novae aedificabant. Muri, quos Romulus aedificabat,

16. nondum alti erant, cum Remus fratrem deridens eos transiluit.

17. Deinde Romulus Remum, qui muros transiluerat, iratus necavit.

1 itaque dus

gemini (mv gr. 2) tweeling

consulere raadplegen

signum teken

2 uterque ieder

mons, montes berg, heuvel

Roma Rome

consedi pf van considere: gaan zitten

3 avis, aves vogel

4 qui, quae, quod die, dat

Palatinus de Palatijn (heuvel in Rome)

5 feci pf van facere/io: doen, maken

6 Aventinus de Aventijn (heuvel in Rome)

7 colui pf van colere: vereren, verzorgen

8 versus richting

volare vliegen

9 cum (voegw) wanneer, toen

duodecim twaalf

se zich

10 uter wie

prior als eerste

11 an of (in vraag)

duplex numerus dubbel aantal

ostendi pf van ostendere : (ver)tonen

12 pugna strijd

orta ontstaan

cecidi pf van cadere: vallen, dood neervallen

13 factus geworden

14 et ook

alius ander

fabula verhaal

quondam eens, ooit

15 novus nieuw

16 nondum nog niet

altus 1 hoog 2 diep

fratrem deridens om zijn broer te bespotten

17 transilui pf van tansilire,

Tekst 14.b De Sabijnse maagdenroof

1. ‘O rex, cum post labores domum redimus, semper soli sumus.

2. Quis nos exspectat? Quis nobis cenam parat? Quae femina nobis

3. liberos dare potest? Romae feminae non sunt. Sine uxoribus

4. ét vita misera est ét magnitudo urbis non diu durabit.’

5. Romulus, ut audivit, statim legatos ad gentes finitimas misit,

6. ut conubium peterent. Gentes autem, quae potestatem Romae

7. valde timebant, legatos deriserunt et filias dare noluerunt.

8. Romulus valde iratus erat, sed iram celavit et dolum finxit:

9. magnum spectaculum paravit et gentes finitimas Romam invitavit.

10. Mox multae gentes, quae urbem videre cupiebant, Romam convenerunt.

11. Sabinorum quoque magna multitudo cum liberis et coniugibus venit.

12. Dum Sabini animum ad spectaculum attendunt, Romani iuvenes

13. subito virgines Sabinas rapiunt et secum domos ducunt.

14. Nunc Romani feminas habebant. Sed dolor virginum Sabinarum

15. et parentum ira magna erat.

1 labor, labores werk, inspanning, moeite

domum acc. naar huis

2 cena maaltijd

qui, quae, quod welke

3 Romae. in Rome, te Rome

4 miser, misera, miserum ongelukkig

magnitudo, magnitudines grootte, grootheid

durabit zal duren

5 legatus gezant

finitimus naburig

6 ut t/m peterent om huwelijksrecht te vragen

7 deriserunt (zij) lachten uit

8 celare verbergen

finxi pf van fingere: 1 vormen 2 verzinnen

9 spectaculum schouwspel

Romam. naar Rome

10 conveni pf van convenire: samenkomen

11 Sabini (mv) Sabijnen (buren vd Romeinen)

multitudo, multitudines menigte

12 animum attendere de aandacht richten

Romanus 1 Romein 2 Romeins

iuvenis, iuvenes jongeman

13 Sabinus Sabijns;

secum met zich mee

Tekst 15.a Tanaquil grijpt in

1. ‘O Servi, pastores, quos filii Anci Martii miserant,

2. Tarquinium graviter vulneraverunt. Mox rex morietur.

3. Tuum est regnum, si vir es et mea consilia sequeris,

4. non eorum, qui regem necare voluerunt.’

5. Interea multi homines, qui audiverant regem mortuum esse,

6. ante regiam convenerant. Clamantes regem videre cupiebant.

7. Ut Tanaquil clamores populi audivit, eum placare temptavit.

8. Per fenestram regiae populo dixit pastores Tarquinium necare

9. temptavisse, sed regem modo vulneravisse. ‘Vulnus inspexi,’

10. inquit, ‘et curavi. Rex iam ad se rediit, sed valde affectus est.

11. Ideo Servius, quem omnes novistis, interea munera regis obibit.

12. Nunc animo este bono et domos redite!’

13. Deinde, postquam Tarquinius mortuus est, Tanaquil mortem diu

14. celavit, ut Servius Tullius opes firmaret.

15. Ita Servius Tullius feminae dolo rex Romae factus est.

2 vulnerare (ver)wonden

graviter ernstig

morietur hij zal sterven

3 tuus van jou

si als

sequeris jij volgt

4 non eorum niet van hen

5 homo, homines mens, man

mortuus gestorven

6 clamantes schreeuwend

7 populus volk

placare kalmeren

8 fenestra venster

9 vulnus, vulnera wond

inspexi pf van inspicere bekijken

10 inquit hij/zij zegt, zei

ad se redire bijkomen;

affectus verzwakt

11 omnes allen

novi pf van noscere: kennen, leren kennen

obibit hij zal op zich nemen

12 animus moed

bonus goed

14 ut firmaret opdat hij kon versterken

opes (mv groep 3) 1 rijkdom 2 macht

15 factus est (hij) is geworden

Tekst 15.b Het einde van Servius Tullius

1. Servius, ut curiam intravit, iratus magna voce clamavit: ‘Quid est,

2. Tarquini! Quomodo audes, dum ego vivo, in sede mea considere?

3. Num putas te posse regnare, dum ego nondum mortuus sum!’

4. Tarquinius respondit patrem suum Tarquinium Priscum esse;

5. patrem suum regem Romae fuisse, matrem Servii servam;

6. Tanaquil mortem Tarquinii regis diu celavisse;

7. Servium interea munera regis explevisse et opes firmavisse.

8. ‘Tanaquil ergo’, inquit, ‘te regem fecit, non senatores aut

9. populus Romanus. Ideo ego iure nunc rex Romae sum, non tu’.

10. Tum arripuit Servium et eum e curia deiecit.

11. Deinde in curiam rediit ad senatum cogendum.

12. Senatores, qui vim timebant, statim eum regem salutant.

13. Servius senex, dum anxius domum se recipit, in via a militibus

14. Tarquinii necatus est.

1 curia curia (senaatsgebouw)

2 considere gaan zitten

3 putare denken, menen

regnare koning zijn

nondum nog niet

4 suum zíjn

5 serva slavin

servam vul aan : fuisse

6 Tanaquil subjectsaccusativus

celare verbergen

7 explere vervullen

firmare versterken

8 ergo dus

facere/io maken (tot + dubb. acc.)

senator, senatores senator

9 Romanus 1 Romein 2 Romeins

ius, iura (het) recht

iure terecht, met recht

10 arripuit hij greep

deieci pf van deicere/io: naar beneden gooien

11 ad t/m cogendum om de senaat bij elkaar te houden

12 vis; acc. vim; abl. vi geweld

salutare (be)groeten (als + dubb. acc.)

13 se recipere/io zich terugtrekken

a + abl. door

miles, milites soldaat

necatus gedood

Tekst 16.a Sextus Tarquinius verliefd

1. Dum omnes nocte dormiunt, Sextus e lecto surrexit et gladium

2. cepit. Clam cubiculum Lucretiae intravit, lecto appropinquavit,

3. dixit: ‘Tace, Lucretia. Sextus Tarquinius sum. Te amo.

4. Videsne hunc gladium? Eo te interficiam, si exclamaveris!’

5. Lucretia cito cogitabat: ‘Quid faciam?

6. Nec fugere nec repugnare possum: gladium habet.’

7. Nusquam ullam opem vidit. Tamen nec mortem timuit nec tacuit.

8. Deinde Sextus Tarquinius dedecus minis addidit et dixit:

9. ‘Nisi concedes, ét te interficiam ét unum e servis tuis.

10. Dicam me vos ambo nudos in lecto tuo deprehendisse et ideo

11. interfecisse. Pater, coniunx, amici, omnes te despicient.’

12. Tum Lucretia, quae tantum dedecus perferre non potuit,

13. se dededit. Postquam Sextus Tarquinius eam vicit, victor abiit.

14. O ‘victor’, cur gaudes? Haec victoria te mox perdet.

1 omnes allen

surrexit hij stond op

2 cubiculum slaapkamer

4 hic, haec, hoc deze, dit

interficiam ik zal doden

si als

exclamaveris je schreeuwt

5 faciam moet ik doen

6 repugnare weerstand bieden

7 ullus enige

ops, opem hulp

timui pf van timere: bang zijn

8 dedecus, dedecora schande

mina bedreiging

addidi pf van addere: toevoegen

9 nisi als niet

concedes jij geeft toe

interficiam ik zal doden

tuus jouw

10 dicam ik zal zeggen

ambo beiden

nudus naakt

deprehendi pf van deprehendere: betrappen, grijpen

11 interfeci pf van interficere: doden

omnes despicient allen zullen minachten

12 tantus zo groot

perferre verdragen

13 se dedidi pf van se dedere: zich overgeven

vici pf van vincere: overwinnen

victor, victores overwinnaar

14 victoria overwinning

Tekst 16.b De dood van Lucretia

1. Lucretia, ut eos vidit, lacrimare coepit et viro dixit:

2. ‘Vestigia viri alieni, Collatine, in lecto tuo sunt.

3. Sextus Tarquinius est, qui me priore nocte vi violavit.

4. Iste autem corpus meum modo violavit, animus meus insons est.

5. Omnis culpa mihi abest, sed tamen diutius vivere nolo.’

6. Territi omnes affirmaverunt eam non peccavisse,

7. sed animum Lucretiae mutare non potuerunt.

8. Illa subito cepit cultrum, quem sub veste condiderat, et dixit:

9. ‘Omnes feminae pudicae hoc exemplum meum sequantur.’

10. Deinde cultrum in corde defixit et moribunda cecidit.

11. Dum vir paterque de morte eius dolent, Brutus cultrum

12. cruentum e vulnere extraxit et dixit:

13. ‘Per hunc castum sanguinem iuro me regem Tarquinium Superbum

14. et coniugem et scelestos liberos Roma expulsurum esse.’

15. Cultrum deinde Collatino, deinde patri Lucretiae tradidit.

16. Iuraverunt, ut praeceptum erat.

2 alienus vreemd, andermans

3 est het is

priore vorige

violare schenden, verkrachten

4 iste, ista, istud die, dat

animus 1 hart 2 geest

insons onschuldig

5 omnis elke

abesse afwezig zijn

diutius langer

6 omnes allen

affirmare met klem beweren, verzekeren

peccare verkeerd handelen, zondigen

8 ille, illa, illud die, dat; hij, zij, het

culter (groep 2) mes

9 omnes alle

pudicus kuis

hic, haec, hoc deze, dit

exemplum voorbeeld

sequantur mogen zij volgen

10 cor, corda hart

defixit zij stak

moribundus stervend

11 -que en ...

12 cruentus bloedig

extraxi pf van extrahere: eruit trekken

13 castus kuis

sanguis, sanguinem bloed

14 scelestus misdadig, schurkachtig

expulsurum esse zullen verdrijven

15 tradidi pf van tradere: 1 overhandigen 2 overleveren

praeceptum voorgeschreven