Temat 6

Ekologia behawioralna

Ekologiczny wymiar zachowań

Zachowanie: zauważalny na zewnątrz efekt procesów zachodzących w organizmie.

W zasadzie, zachowania są świadome, zależne od woli i powodowane są przez skurcze mięśni

poprzecznie prążkowanych. (Kontrowersje: „zachowania” lunatyka, zahipnotyzowanego, płacz.)

Celem zachowania jest niemal zawsze określona interakcja ze środowiskiem:

oddziałanie na środowisko, pobranie czegoś ze środowiska, opieranie się wpływowi środowiska.

Zachowania są zwykle funkcjonalne = mają jakąś funkcję = są przystosowawcze.

Funkcja zachowania nie musi być uświadomiona, np. niektóre ludy pierwotne nie znają związku

zachowań płciowych z prokreacją (np. Trobriandczycy).

Uwarunkowania zachowań

W ujęciu naukowym: geny i środowisko (= nie-geny).

Zachowania są wynikiem aktywności układu nerwowego, a ta zależy od genów i środowiska.

W ujęciu potocznym: ważna jest wolna wola czyli niezależność od wpływu genów i środowiska.

Trudno jednak określić czym jest wolna wola, skoro nie zależy od genów ani środowiska i nie jest

też wynikiem przypadku nie zajmujemy się wolną wolą.

Środowisko niewątpliwie ma duży wpływ na zachowania, np. podczas nauki języka, nauki

posługiwania się narzędziami, przyswajania norm społecznych.

Ale czy geny też mają istotny wpływ na zachowania?

Behawioryzm

Pierwsza połowa 20w. i później. Główny przedstawiciel: Burrhus Skinner.

Tezy behawioryzmu:

Zachowania nie zależą od czynników wrodzonych (genów), tylko od środowiska (nauki).

W momencie urodzenia, umysł to „czysta tablica” (tabula rasa) wszystkiego trzeba się nauczyć.

Jedyną wrodzoną zdolnością jest zdolność do nauki.

Krytyka behawioryzmu (druga połowa 20w.):

Napromieniowanie szczura wymioty. Szczur kojarzy wymioty z bodźcami smakowymi

(zjedzonym pokarmem), ale nie wzrokowymi lub dźwiękowymi.

Małpy łatwo uczą się panicznie bać się węża, ale nie kwiatu.

Ludzkie uniwersalia behawioralne – wzorce zachowań obecne we wszystkich kulturach.

Ludzkie uniwersalia behawioralne

Przykłady:

Męska zazdrość seksualna:

silna, silniejsza niż u kobiet, częsta przyczyna zabójstwa żony.

Podstawowe ekspresje mimiczne:

zadowolenie, smutek, strach, gniew, wstręt, zaskoczenie.

Zakochanie:

pieśni miłosne, ucieczki zakochanych, cierpienia z miłości, tęsknota za ukochanym.

Preferencje partnerskie:

np. im starsza kobieta, tym mniej się podoba mężczyznom.

Uniwersalne wyrazy twarzy

Odziedziczalność cech psychicznych

Wiele cech psychicznych i wzorców zachowania

ma wysoki współczynnik odziedziczalności (h2 > 0,4),

a więc silnie zależą od genów.

Na przykład:

inteligencja,

podstawowe składniki osobowości: otwartość na doświadczenia, sumienność, ekstrawersja,

ugodowość, stabilność emocjonalna,

niektóre zaburzenia: anoreksja, ADHD.

Kognitywizm

Nauka o funkcjonowaniu umysłu. Rozwój od drugiej połowy 20w.

Analogia umysłu do komputera:

Komputer Umysł

Cechy „wrodzone” sprzęt genetycznie zdeterminowane sposoby działania

Cechy nabyte oprogramowanie elementy nabyte w toku nauki

Psychologia ewolucyjna

Prekursor: William James, koniec 19w. Rozkwit pod koniec 20w. Znany przedstawiciel: David Buss.

Ewolucja biologiczna (dobór naturalny) ukształtowała u każdego gatunku skłonności do takich

zachowań, które zwiększają szanse jego przeżycia i rozmnożenia.

Czyli, skłonności do zachowań mają:

ewolucyjne pochodzenie,

genetyczne podłoże,

przystosowawcze znaczenie.

Różne ograniczenia (np. kulturowe) mogą prowadzić do zachowań niezgodnych ze skłonnościami.

Wrodzone mechanizmy psychiczne

Wrodzony mechanizm psychiczny:

genetycznie uwarunkowana skłonność do określonego reagowania na określony bodziec.

Np. reakcje opiekuńcze w stosunku do własnych dzieci.

Bodziec może zostać zapamiętany, a reakcja pojawić się z opóźnieniem.

Np. naszemu dobroczyńcy odwdzięczamy się, gdy nadarzy się okazja.

Postuluje się istnienie wielu wrodzonych mechanizmów psychicznych związanych z:

własnym przetrwaniem i rozwojem,

wyborem partnera,

zachowaniami wobec krewnych (w tym dzieci),

zachowaniami wobec osobników nie spokrewnionych.

W jakim środowisku ewoluował umysł?

Przez większość czasu ewolucja człowieka przebiegała w środowisku innym niż współczesne:

niski poziom medycyny i higieny, okresowy głód wysoka śmiertelność,

nie-maltuzjańska kontrola urodzin, mała skuteczność antykoncepcji wysoka płodność,

brak systemu opieki społecznej inwestycje ojca są ważne dla przeżycia i rozwoju dziecka,

brak systemu ustalania ojcostwa i alimentów bezkarność mężczyzny opuszczającego partnerkę.

Mechanizmy psychiczne ewoluowały więc w innych warunkach niż obecne

nie muszą być optymalne we współczesnych populacjach uprzemysłowionych.

W nowych warunkach mechanizmy psychiczne mogą inaczej działać niż przeszłości

warto badać umysłowość i zachowania współczesnych łowców-zbieraczy.

Upodobania i awersje

Ewolucja tak ukształtowała ludzki umysł, żeby:

obiekty zagrażające zdrowiu / życiu wzbudzały strach / wstręt,

obiekty sprzyjające zdrowiu / życiu wydawały się ładne i przyjemne.

Powszechny jest lęk przed pająkami, wężami, dużą wysokością, krwawieniem.

Brak tak silnych lęków wobec nowoczesnych zagrożeń, np. samochodów, prądu elektrycznego.

Apetyt wzbudzają pokarmy o największej wartości odżywczej, np. owoce dojrzałe.

Piękny krajobraz – środowisko bezpieczne (otwarta przestrzeń) i zasobne (owoce).

Piękne ciało ludzkie – oznaka jakości biologicznej i dobrego charakteru.

Wybór partnera – różnice płciowe

Biologiczne i czasowe koszty rozmnażania są:

niskie u mężczyzn: produkcja plemników i stosunek seksualny,

wysokie u kobiet: ciąża, karmienie piersią, wychowywanie dziecka.

Z tych powodów:

mężczyzna może mieć znacznie większy sukces reprodukcyjny (liczbę dzieci) niż kobieta,

rozpad związku i jego konsekwencje dla dziecka są bardziej kosztowne dla kobiety.

Ewolucja ukształtowała więc inną strategię seksualną u obu płci:

mężczyźni „idą na ilość” = pragną różnorodności seksualnej = strategia związków

krótkoterminowych,

kobiety „idą na jakość” = pragną stabilnego związku i zaangażowanego partnera = strategia

związków długoterminowych.

Dlatego: mężczyźni rywalizują o kobiety, zalecają się, a kobiety wybierają najlepszego kandydata.

Preferencje partnerskie kobiet

Oczekiwania wobec partnera Oznaki, że partner spełni oczekiwanie

Zdolny inwestować Perspektywy finansowe, pozycja społeczna

Inteligencja, wykształcenie

Starszy wiek

Ambicja, pracowitość

Wzrost, siła, sprawność fizyczna, zdrowie

Chętny inwestować Miłość, oznaki zaangażowania

Pozytywny stosunek do dzieci

Wiarygodność, stabilność emocjonalna

Zdolny do obrony partnerki i potomstwa Wielkość (wysokość ciała)

Siła

Odwaga

Sprawność fizyczna

Pasuje do partnerki Podobny system wartości

Podobny wiek

Podobny charakter

Mieszana strategia seksualna u kobiet

„Idealnych” mężczyzn jest niewielu, a ci istniejący są trudno osiągalni.

„Idealnego” mężczyznę łatwiej kobiecie „namówić” na związek krótko- niż długoterminowy.

Optymalna strategia seksualna u kobiet wygląda więc następująco:

utworzyć stały związek z mężczyzną zdolnego i chętnego inwestować,

zdradzić go z mężczyzną o „dobrych genach”,

wmanewrować stałego partnera w opiekę nad tak poczętym dzieckiem.

Efekt: dziecko będzie miało wysoką jakość genetyczną i dobrą opiekę ojcowską.

Objawy mieszanej strategii seksualnej kobiet

Kobieca chęć na seks z partnerem jest stała w cyklu miesiączkowym, a na seks z kochankiem –

największa w czasie owulacji (szczególnie, gdy partner jest nieatrakcyjny).

Chęć przekłada się na czyny.

Kobieta częściej ma orgazm z kochankiem niż stałym partnerem (orgazm zwiększa szansę

zapłodnienia).

Antykoncepcja rzadziej jest stosowana podczas seksu z kochankiem.

Kobieta preferuje u kochanka oznaki dobrych genów (zmaskulinizowana twarz, symetryczne

ciało, rywalizacyjne zachowania) – ale tylko w fazie płodnej cyklu miesiączkowego.

Gdy partnerzy są niedopasowani genetycznie (mają podobne geny MHC)*:

– kobieta słabiej pożąda swojego partnera, a silniej obcego mężczyznę (gł. w fazie płodnej),

– kobieta częściej zdradza.

Powyższych efektów dla fazy cyklu nie ma u kobiet stosujących antykoncepcją hormonalną.

* Odmienność rodziców w MHC różnorodność MHC u dziecka odporność immunologiczna.

Preferencje partnerskie mężczyzn

Zdolności rozrodcze kobiety silnie zależą od jej wieku mężczyźni preferują młode kobiety, a

dokładniej – młodo wyglądające: młodzieńcze proporcje twarzy, gładka skóra, wcięcie talii.

Zdolności rozrodcze kobiety silnie zależą od jej kondycji biologicznej (zdrowia) mężczyźni

preferują kobiety o zdrowym wyglądzie (np. stan skóry).

Płodność kobiety zależy od fazy cyklu miesiączkowego – ale tego mężczyzna nie potrafi rozpoznać.

Inwestowanie w nie swoje dziecko jest ewolucyjnie bezsensowne mężczyźni chcą być pewni

ojcostwa oczekują wierności od stałych partnerek (osobowość, reputacja, dziewictwo).

Dlaczego mężczyźni preferują młode kobiety?

Psychologia ewolucyjna: bo młode kobiety mają najwyższą sprawność rozrodczą.

Feminizm: bo młode kobiety łatwiej zdominować niż starsze.

Fakt obalający wyjaśnienie feministyczne:

nastoletni chłopcy preferują dziewczęta starsze od siebie (dojrzałe reprodukcyjnie).

Rozwiązłość kobiet a wielkość jąder u mężczyzn

Goryl Szympans Człowiek

Masa dorosłego samca (kg) 180 50 70

Masa jąder (g) 10 100 40

System kojarzenia Jeden samiec ma

harem. Nie dopuszcza

innych samców.

Grupy wielosamcowe.

Wiele przelotnych

związków =

promiskuityzm.

Grupy wielosamcowe.

Przewaga związków

długotrwałych.

Korzyści i koszty związku długo- i krótkoterminowego

Mężczyzna Kobieta

Związek Korzyści Koszty Korzyści Koszty

długotrwały lepszy rozwój

dzieci

pewność ojcostwa

lepsza partnerka

zasoby

mniej dzieci

inwestycje partnera gorsze geny

krótkotrwały więcej dzieci gorszy rozwój dzieci

ryzyko choroby

zemsta zdradzanych

zła reputacja

dobre geny

zasoby

ryzyko choroby

zemsta zdradzanych

zła reputacja

niepożądana ciąża

Altruizm krewniaczy

Krewnym pomagamy „bezinteresownie”, ponieważ mają częściowo te same geny co my.

Siła altruizmu krewniaczego jest proporcjonalna do stopnia pokrewieństwa:

potomstwo, rodzeństwo = 1/2, wnuki, wujkowie = 1/4, kuzyni = 1/8.

Mężczyźni mniej angażują się w opiekę nad dzieckiem niż kobiety. Przyczyny:

ponieśli mniejsze koszty związane z pojawieniem się dziecka na świecie,

mogą szukać innych kobiet (możliwość dodatkowej reprodukcji),

mogą być niepewni swego ojcostwa (niewierność żony, brak podobieństwa dziecka do ojca).

Podział majątku w testamencie:

Więcej zapisuje się bliższym krewnym niż dalszym.

Żona zapisuje mężowi majątek z zastrzeżeniem, że się powtórnie nie ożeni; mąż tego nie zastrzega.

Więcej zapisuje się wnukom ze strony córki niż syna – bo większa pewność rodzicielstwa.

Konflikt rodzic-dziecko

Większość zarodków ginie krótko po zapłodnieniu. Jedna z przyczyn:

wadliwy zarodek produkuje mało gonadotropiny organizm matki odrzuca go.

Płód zwęża naczynia matki wyższe ciśnienie krwi więcej pokarmu dochodzi do płodu, ale

jest ryzyko uszkodzenia tkanek matki.

Dzieci żądają od rodziców więcej niż ci są gotowi dać (np. moment odstawienia od piersi).

Rodzice oczekują od dzieci większej pomocy dla rodzeństwa i kuzynostwa niż chcą one udzielać.

Przyczyna konfliktu: inny stopień pokrewieństwa danej osoby z rodzicem niż dzieckiem.

Na przykład: rodzic jest tak samo spokrewniony z każdym swoim dzieckiem, ale dane dziecko jest

bliżej spokrewnione z samym sobą niż z rodzeństwem.

Altruizm odwzajemniany

Osobniki niespokrewnione mogą sobie pomagać jeżeli jest spora szansa na rewanż w przyszłości.

Warunki wyewoluowania altruizmu odwzajemnianego:

kontakty między danymi osobnikami są powtarzalne,

osobniki się rozpoznają,

osobniki pamiętają historię swoich kontaktów.

Trzeba też uważać na oszustów – przyjmują pomoc, ale się nie odwzajemniają.

Optymalna strategia:

przy pierwszej okazji – pomagaj,

przy kolejnych okazjach – odwzajemniaj zachowanie drugiego osobnika.

Agresja

Agresja: zachowanie mające na celu zaszkodzenie innemu osobnikowi (lub groźba takiego

zachowania), zwykle w celu uzyskania własnych korzyści.

Agresja jest przystosowawcza – ułatwia:

dostęp seksualny do kobiet: rywalizacja między mężczyznami, agresja wobec partnerki,

dostęp do dóbr materialnych: obrona własnych, zagarnianie cudzych,

zdobycie wyższej pozycji społecznej.

Ostatecznie, umiejętna agresja prowadzi do większego sukcesu reprodukcyjnego.

Mężczyźni są bardziej agresywni od kobiet, bo ich sukces reprodukcyjny jest bardziej zróżnicowany.

Agresja u mężczyzn jest częściej fizyczna, a u kobiet – słowna.

Agresja i wojny w kulturach pierwotnych: mężczyźni walczą o kobiety.

Pozycja społeczna

Podstawowe drogi awansu społecznego:

agresja: przemoc, zastraszanie,

budowanie autorytetu: zachowania prospołeczne, przyciąganie uwagi, atrakcyjność fizyczna.

W 83% przypadków prezydentem USA zostawał wyższy z kandydatów.

Testosteron:

motywuje do rywalizacji,

spada po przegranej rywalizacji,

pozostaje wysoki u zwycięzców motywuje do kolejnej rywalizacji,

spada po utworzeniu trwałego związku partnerskiego (np. ślub),

rośnie po rozpadzie tego związku (np. rozwód),

bezpośrednio nie wywołuje agresji.

Psychologia ewolucyjna – uwagi końcowe

Na zachowania ludzkie mają wpływ geny (będące wynikiem ewolucji),

ale także czynniki środowiskowe (w tym edukacja) nie jesteśmy „niewolnikami” genów.

Opisywane prawidłowości mają charakter statystyczny – nie odnoszą się do każdej osoby

(podobnie jak w stwierdzeniu „mężczyźni są wyżsi niż kobiety”).