teorija i praksa - pravni-fakultet.info filePRAVO – teorija i praksa Godina XXXIII Novi Sad, januar - mart 2016. Broj 1–3 SADRŽAJ POGLEDI I MIŠLJENJA Grandov Zorka, Radovanović

PRAVOteorija i praksa

Godina XXXIII Novi Sad, januar - mart 2016. Broj 1–3

IZDAVAČ:PRAVNI FAKULTET ZA PRIVREDU I PRAVOSUĐE

UNIVERZITET PRIVREDNA AKADEMIJAGeri Karolja 1, 21000 Novi Sad

Tel.: 021/400-484, lokal 109; 021/400-499

SUIZDAVAČ:„PRAVO” DOO

Novi Sad, Geri Karolja 121000 Novi Sad

Glavni urednik:Profesor emeritus Aleksandar Radovanov

Odgovorni urednik:Snežana Lakićević

Sekretar redakcije:Nenad Stefanović

Lektor i korektor: Mara Despotov

Lektor i korektor za engleski jezik:Jelena Dunđerski

Tehnička realizacija i štampa:Alfa-graf NS, Novi Sad

L AWtheory and practiceYear XXXIII Novi Sad, January - March 2016 No. 1-3

Uređivački odbor:Simeon Gelevski, profesor emeritus, Pravni fakultet, Skoplje

Nikola Mojović, redovni profesor Pravni fakultet Univerzitet Banja LukaMiroslav Vitez, redovni profesor, Ekonomski fakultet, SuboticaDušanka Đurđev, redovni profesor, Pravni fakultet, Novi Sad

Slavko Bogdanović, redovni profesor, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe, Univerzitet Privredna akademija, Novi Sad

Milorad Bejatović, redovni profesor, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe, Univerzitet Privredna akademija, Novi Sad

Dragoslav Neškov, vanredni profesor, Fakultet za evropske pravno-političke studije, Novi SadZdravko Petrović, doktor pravnih nauka, advokat, Beograd

Izdavački savet:Slobodan Perović, akademik, Pravni fakultet, Univerzitet BeogradMiloš Trifković, akademik, Pravni fakultet, Univerzitet Travnik

Miodrag Orlić, redovni profesor, Pravni fakultet, Univerzitet Beograd Kurt Schmoller, redovni profesor, Pravni fakultet, Univerzitet SalzburgLynn Wardle, redovni profesor, Brigham Young University, Juta,USA

Christa Jessel Holst, naučni savetnik, Max Plank Institute, Hamburg, NemačkaAndrew Pote, advokat, London – Oxford

Ludvik Toplak, redovni profesor, Alma Mater Europea, Evropsko Središče, MariborArsen Janevski, redovni profesor, Pravni fakultet, Univerzitet Justinijan Prvi, Skoplje

Gordana Stanković, redovni profesor, Pravni fakultet, Univerzitet NišSlavoljub Carić, vanredni profesor, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe,

Univerzitet Privredna akademija Novi Sad

CIP – Каталогизација у публикацији Библиотека Матице српске, Нови Сад34 PRAVO : teorija i praksa = Law : theory and practice / glavni urednik profesor emeritus Aleksandar Radovanov; odgovorni urednik Snežana Lakićević. – God. 1, br. 1 (1984)– . – Novi Sad : Univerzitet Privredna akademija, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe : „Pravo” doo, 1984–. – 24 cmTromesečno. – Sažeci na eng. jeziku.ISSN 0352-3713COBISS.SR-ID 5442050

PRAVO – teorija i praksaGodina XXXIII Novi Sad, januar - mart 2016. Broj 1–3

S A D R Ž A J

POGLEDI I MIŠLJENJA

Grandov Zorka, Radovanović Tihomir: Korišćenje naučnih metoda u društvenim istraživanjima .................................1

Radica Šipovac, Jasmina Rajaković Mijailović, Vladimir Šipovac: Troškovi neproizvodnih usluga i preciziranje izmena načina obračuna oporezivog i neoporezivog iznosa ................................................................12

Gordana Bejatović, Goran Selak:Zaduživanje jedinica lokalne samouprave na finansijskom tržištu– benefiti emitovanja municipalnih obveznica .............................................22

Petar Cvetković: Mera zabrane napuštanja stana i njena (ne)primena u kontekstuopštih uslova za određivanje mera ................................................................35

Bojana Ostojić, Nataša Lutovac, Marko Matić: Savremeno tržište osiguranja ........................................................................47

Dragan Božović: Agenda ljudske bezbjednosti - idejna osnova i razvoj u okviru kanadske spoljne politike ..............................................................................................63

REGISTAR sadržaja časopisa za 2015. godinu .......................................75

C O N T E N T S

VIEWS AND OPINIONS

Grandov Zorka, Radovanović Tihomir: The use of scientific methods in a social research ..........................................1

Radica Šipovac, Jasmina Rajaković Mijailović, Vladimir Šipovac: The costs of non-productive services and specifying the changes of the method of calculation of both taxable and non-taxable amounts .................12

Gordana Bejatović, Goran Selak: Local government borrowing in the financial market- the benefits of issuing municipal bonds .....................................................22

Petar Cvetković: Home detention and its (non)enforcement in the light of generalconditions for determing measures ...............................................................35

Bojana Ostojić, Nataša Lutovac, Marko Matić: The modern insurance market ......................................................................47

Dragan Božović: Human security agenda- ideological basis and developmentin the context of Canadian foreign policy ....................................................63

REGISTRY OF JOURNAL CONTENT FOR 2015 ................................75

LAW – theory and practiceYear XXXIII Novi Sad, January - March 2016 No. 1-3

1

Grandov Zorka*Radovanović Tihomir**

KORIŠĆENJE NAUČNIH METODA U DRUŠTVENIM ISTRAŽIVANJIMA

REZIME: Naučna istraživanja se koriste metodama i tehnikama koje doprinose da se sa naučnog stanovišta sagledaju pojedine pojave, odrede ciljevi i rezultati istraživanja. Postignuti naučni rezultati u osnovi su bili uzrokovani korišćenjem identifikovanih naučnih metoda i intelektualnom snagom samih naučnika. U tome, s obzirom na univerzalni obuhvat nauke, konstatovane su određene razlike u korišćenju naučnih metoda u istraživa-nju određenih oblasti (priroda, društvo, njihove interne podele i sl.). Ove razlike su nedovoljno proučene, što negativno utiče na objektivnost i kva-litet naučnih saznanja.

Upravo iz tih razloga, ovaj rad se bavi pitanjem razlika u korišćenju naučih metoda u celini nauke i u ekonomiji, sa ciljem da se time doprinese razvoju teorije i prakse društvenih istraživanja.

Ključne reči: naučne metode, opšta istraživanja, društvena istraživanja, razlike, proces istraživanja.

pogledi i mišljenja

UDK: 001.8:303.1/.7BIBLID: 0352-3713 (2016); 33, (1-3): 1–11

ORIGINALNI NAUČNI RAD

* Univerzitet Privredna akademija, Fakultet za ekonomiju i inženjerski menadžment, Novi Sad, e-mail: [email protected]** Visoka strukovna škola za ekonomiju i upravu, Beograd, e-mail: [email protected]

PRAVO – teorija i praksa Broj 1–3 / 2016

2

Uvodne napomene

Metodologija nauke, kao teorija naučno-istraživičkog rada, predstavlja naučno fundiranu osnovu dolaženja do novih naučnih saznanja zasnovanu na zakonitostima logike i uglednim primerima dosadašnje naučne prakse. Njome se obuhvata traganje za istinama u prirodi i društvu, s tim što su u tome po-odavno utvrđene razlike u korišćenju identifikovanih naučnih metoda. Ove razlike prvenstveno se odnose na korišćenje metoda u odnosu na vrste istraži-vanja, frekventnost primene i tehnike prikupljanja podataka.

Navedene razlike slabo su izučavane u metodologiji naučnog istra-živanja, pa zato njihovo nedovoljno poznavanje u principu dovodi do raznih istraživačkih promašaja. Zato je za temu ovog rada odabrano izučavanje kori-šćenja naučnih metoda u društvenim istraživanjima, gde je po pojedinim po-kazateljima komparirano korišćenje identifikovanih naučnih metoda u celini nauke i u društvenim istraživanjima.

U tu svrhu, u pripremi ovog teorijskog rada, korišćen je prikladan interni projekat istraživanja, čije idejne faktore čine:

• problem istraživanja, koji je u ovom slučaju činilo postavljeno pitanje: po čemu se metodski razlikuju naučna istraživanja u celini nauke i nauč-na istraživanja u oblasti ekonomije;

• predmet istraživanja, koji se odnosi na izučavanje konkretnih razlika u korišćenju naučnih metoda u celini nauke i u društvenim istraživanjima;

• cilj istraživanja, koji se svodio na nameru da se dobijenim istraživačkim rezultatima doprinese poznavanju suštine naučnih istraživanja u ekono-miji i time unapredi istraživačka praksa u toj oblasti;

• istaživačka hipoteza, po kojoj su razlike u korišćenju naučnih metoda u svim oblastima u odnosu na ekonomiju realne i one se moraju respekto-vati u istraživačkoj praksi;

• metoda istraživanja, koju je u konkretnom slučaju činila primena po-sebne naučne metode studiranja, kao najpogodnijeg puta da se odabrani predmet istraživanja adekvatno prouči.

1. Naučne metode i njihova primena

Po savremenoj metodologiji nauke, naučne metode služe kao putevi ko-jima se dolazi do novih naučnih saznanja. Pri tome ta saznanja po obuhvatu i vremenu imaju trajno i univerzalno značenje, a njihovu istinitost verifiku-je društvena praksa. Dobijena nova naučna saznanja mogu se artikulisati na

3

otkrivena i kreirana. U otkrivena naučna saznanja spadaju naučni zakoni u prirodi i društvu, a kreirana naučna saznanja jesu ona dobijena korišćenjem naučnih zakona u društvenoj praksi i ona se najpre dele na naučne aplikacije i naučne inovacije. U tome ostvarena nova naučna saznanja služe za spo-znavanje prirode i društva, a kreirana nova naučna saznanja se prvenstveno reprodukuju radi unapređivanja društvene prakse.1

U razvoju metodologije nauke, naučne metode su menjale svoju ulo-gu, da bi se najzad zaključilo da one predstavljaju puteve kojima se dolazi do novih naučnih saznanja. Ti putevi su karakteristični po tome što se prime-nom naučnih metoda prikupljaju i zatim interpretiraju relevantni istraživački podaci radi identifikacije novog naučnog saznanja, pri čemu je istinitost tih saznanja direktno određena korišćenim naučnim metodama i posledičnim tu-mačenjem zakonitih odnosa koji iz toga proističu. Upravo zato se s razlogom smatra da su metode naučnih saznanja centralni faktor savremene teorije na-učnog istraživanja.2

U proteklom vremenu, identifikovane naučne metode su na razne na-čine klasifikovane. Glavna njihova podela se zasniva na kriterijumu opšto-sti, po kojoj se naučne metode dele na opšte, posebne i pojedinačne. Opšte metode zapravo predstavljaju naučne principe na kojima se zasniva naučno istraživanje. Posebne metode čine puteve na osnovu kojih se sakupljaju rele-vantni istraživački podaci. Najzad, pojedinačne naučne metode predstavljaju specijalizovane posebne metode za prikupljanje podataka u pojedinim nauč-nim oblastima (u prirodi i društvu, u delovima društvene prakse itd.).3

Kada je reč o opštim naučnim metodama, u dosadašnjoj teoriji nauč-nih istraživanja dominirala je njihova podela na dijalektičku, prozitivističku, pragmatičku i dr. Međutim, vremenom se pokazalo da je kod opštih metoda nezaobilazna dijalektička metoda, budući da se ona zasniva na dokazanim stalnim promenama u prirodi i društvu, što podrazumeva da su sva naučna saznanja istinita i trajna, s tim što se ona neprekidno produbljuju, saglasno kontinuiranim prirodnim i društvenim promenama. Zato se može konstatovati da se u svim savremenim načnim istraživanjima mora polaziti od dijalektičke metode.

S obzirom na dijalektičku metodu, kao opštu, u dosadašnjoj teoriji nauč-nog istraživanja nuđeni su različiti skupovi posebnih naučnih metoda čiji broj varira između 3, pa do preko 20. Ipak, u tome je preovladala konstatacija po

1 Veber, M. (1986). Metodologija društvenih nauka, Zagreb, Globus, str. 78-81.2 Šešić, B. (2005). Opšta metodologija, Beograd, Naučna knjiga, str. 165-166.3 Judin, E. (1997). Metodologija nauki, Moskva, Editorial, str. 86-90.



4

kojoj u posebne naučne metode spadaju: metoda posmatranja, metoda studi-ranja, metoda ispitivanja i metoda eksperimentisanja.

Metoda posmatranja je put naučnog istraživanja kojim se na strogo sistematičan način stvaraju objektivni uslovi za posmatranje odabrane pojave i po adekvatnom postupku prikupljaju relevantni naučni podaci koji se zatim obrađuju i služe za interpretiranje novog naučnog saznanja. Po vrstama istra-živanja, ova metoda se u osnovi koristi u empirijskim istraživanjima, dok je u teorijskim njena primena retka. Pošto su određene činjenice koje su ključne za istraživanje i definisani uslovi pod kojima će se izvršiti njihovo prikupljanje prelazi se na određivanje metode za prikupljanje potrebnih podataka. Sudeći po tome da se najčešće koristi u istraživanjima društvene stvarnosti kao i usled mnogobrojnih prednosti koje je karakterišu primenjena je metoda ispitivanja.4 Ispitivanje je metoda prikupljanja empirijskih podataka posredstvom iskaza, prvenstveno usmenih, ali i pisanih koje daju ispitanici. Sprovodi se putem in-tervjua i ankete u zavisnosti od karaktera predmeta proučavanja. Po frekven-tnosti primene, ona se u osrednjoj meri koristi u celini istraživanja, s tim što je njena primena ređa u društvenim u odnosu na prirodne nauke. Najzad, po tehnikama prikupljanja podataka, u primeni ove metode dominiraju tehnike prikupljanja podataka neposrednim registrovanjem od strane posmatrača, ili korišćenjem raznih tehničkih istraživačkih instumenata (specijalne kamere, audiometri, pupilometri i sl.).

Metoda studiranja odnosi se na put naučnog istraživanja koji se svodi na sistematično proučavanje relevantne naučne literature odakle se sakupljaju podaci koji odgovaraju pojavi koja se istražuje. Sa aspekta vrste istraživanja, ova metoda se najčešće koristi u teorijskim istraživanjima gde su potrebni po-daci publikovani, a zadatak istraživača u tome je da selekcioniše i evidentira relevantne podatke saglasno zahtevima istraživane pojave. Gledano sa stano-višta frekventnosti, ova metoda se u manjoj meri koristi u prirodnim, a mnogo više u društvenim istraživanjima. Po tehnikama prikupljanja podataka, najče-šće se koristi tehnika evidentiranja adekvatnih podataka iz odabrane literature (monografske, dokumentacione i elektronske), pri čemu se kao instrumenti primenjuju prikladni registri podataka (razne beležnice i sl.).5

Metoda ispitivanja obuhvata način istraživanja kojim se sistematski prikupljaju podaci od skupa reprezentativnih ispitanika u formi ličnih stavo-va. Ovakva istraživanja po vrsti pripadaju empirijskim istraživanjima kojima

4 Grandov Z., Stankov B., Đokić M. (2015). Istraživanje zadovoljstva potrošača uslugama Delhaize grupe u Srbiji, Panevrospki univerzitet Apeiron, Banja Luka, Časopis za ekonomiju i tržišne komu-nikacije/ Economy and Market Communication Review, str. 169.5 Lukić, R. (1998). Metodologija prava, Beograd, Justinijan, str. 246-248.

5

se obuhvataju društvene pojave. Gledano sa aspekta frekventnosti, primena ove metode je naročito česta u društvenim naukama, dok se iz razloga ne-postojanja ispitanika ne koristi u prirodnim naukama. Što se tiče tehnika za prikupljanje podataka, kod ove metode dominiraju tehnike anketiranja i in-tervjuisanja, gde se najveća pažnja posvećuje reprezentativnosti uzorka ispi-tanika i strukturama postavljenih istraživačkih pitanja. Razume se, o ovde se sakupljeni podaci adekvatno statistički obrađuju u formi tabela, dijagrama, testova i sl. i oni se zatim koriste u interpretiranju rezultata istraživanja.6

Metoda eksperimentisanja podrazumeva istraživanje u uslovima si-mulirane stvarnosti, pri čemu se sistematski beleže podaci koji služe za in-terpretiranje istraživačkih rezultata. Ova metoda se značajno više primenjuje u prirodnim nego u društvenim naukama iz razloga što je eksperimentisanje sa ljudima često nehumano. Otuda je logično da ova istraživanja pripadaju kategoriji empirijskih istraživanja budući da se u njima istraživački podaci direktno dobijaju iz pojave koja se istražuje. Što se tiče frekventnosti, ova istraživanja su, iz navedenih razloga, naročito česta u prirodnim naukama, a mnogo ređa u društvenim. Pri takvim istraživanjaima za tehnike prikupljanja podataka koriste se snimanja, merenja, beleženja i sl., pri čemu se kao instru-menti koriste kamere, vage, mikrospkopi, razni drugi merači itd.7

Shodno tome, ponovo treba istaći da pojedinačne naučne metode pred-stavljaju adekvatno adaptivne posebne metode koje su prilagođene karakteru pojave koja se istražuje. One u suštini imaju podudarne ili slične pokazatelje po pitanju vrsta istraživanja, frekventnosti primene i tehnika za prikupljanje podataka kao i pripadajuće posebne metode.

S obzirom na to da je svako naučno istraživanje kompleksan proces, pri njegovom istraživanju se retko koristi samo jedna, već se najčešće pri-menjuju dve, a nekada i tri posebne naučne metode kako bi istraživanje bilo kvalitetno sprovedno. Takođe je bitno naglasiti da se u istraživanjima najče-šće prikladno kombinuju teorijska i empirijska istraživanja, gde prva ukazuju na domete teorijskog poznavanja posmatrane pojave, a druga služe za argu-mentaciju novih saznanja, pri čemu sve to zajedno u interpretaciji podataka dovodi do identifikacije novog naučnog saznanja.

6 Milić, V. (1996). Sociološki metod, Beograd, Zavod za udžbenike, str. 236.7 Nickoson, L. (2013). Writing Studies Resarch in Practice, Ilinios, SIUP, str. 126-127.



6

2. Primena naučnih metoda u društvenim naukama

Ranije istaknute opšte karakteristike naučnih metoda, logički važe i za naučne metode koje se primenuju u društvenim istraživanjima, pri čemu treba imati u vidu da ta istraživanja pripadaju skupu istraživanja u društvenim nau-kama. Po tome, u svim savremenim naučnim istraživanjima u oblasti ekono-mije treba da se primenuje skup naučnih metoda koji čine: dijalektička meto-da kao opšta, metode posmatranja, studiranja, ispitivanja i eksperimentisanja, kao posebne, kao i skup pojedinačnih metoda koje su izvevdene iz posebnih metoda. Polazeći od karaktera ovog rada, potrebno je ukratko prikazati poseb-nosti primene svih tih metoda u društvenim istraživanjima.

Dijalketička metoda, kao opšta, u društvenim istraživanjima se koristi u principijelnom smislu, što podrazumeva da se odabrana društvena pojava posmatra kao oblast koja se nalazi u stalnim promenama. To podrazumeva da se otkriveni naučni zakoni u ekonomiji (zakon vrednosti, zakon ponude i tražnje, zakon monopola, zakon tržišne konkurencije i sl.) izvorno tretiraju uz ukazivanje uticaja tekućih promena na njihovo ispoljavanje, a da se kreira-ne naučne aplikacije i inovacije u ekonomiji (ekonomski sistemi, ekonomska politika, konkretna ekonomika i sl.) menjaju saglasno nastalim i očekivanim promenama. Naravno, pri konkretnom društvenom istraživanju sve se to mora imati u vidu da bi nova naučna saznanja bila tretirana kao dinamična i da se ona u daljim istraživanjima mogu produbljivati.

Metoda naučnog posmatranja u društvenim istraživanjima se ređe koristi i to samo u slučajevima empirijskih istraživanja određene pojave, gde se na sistematizovan način prikupljaju konkretni podaci koji reprezentuju pojavu koja se istražuje (na primer: praćenje nastanka troškova u cilju njihove raci-onalizacije, posmatranje ponašanja potrošača pri opredeljivanju za novi pro-izvod, posmatranje odvijanja nekog tehnološkog procesa radi unapređivanja produktivnosti rada itd.). Po tome, zbirno gledano, metoda naučnog posma-tranja ima sličnu frekvenciju primene u celini društvenih nauka, a manju u odnosu na prirodne nauke. U društvenim istraživanjima u primeni ove metode primenjuju se slične tehnike prikupljanja podataka, kao i u celini društvenih nauka (snimanje, merenje, evidentiranje i sl.).

Metoda studiranja u društvenim istraživanjima se često koristi i to u teorijskim istraživanjima, koja se zasnivaju na proučavanju adekvatnih izvora podataka (literature, dokumenata, elektronskih baza podataka i sl.). Po frek-ventnosti, upotreba ove metode u društvenim istraživanjima je slična kao u drugim oblastima društvenih nauka i ređe nego u oblastima prirodnih nauka. Sa aspekta primenjenih tehnika za prikupljanje, one su slične kao u većini

7

društvenih nauka (identifikacija, selekcija i evidentiranje podataka), a osetno različita kada su u pitanju prirodne nauke.8

Metoda ispitivanja u društvenim istraživanjima veoma se često koristi u empirijskim istraživanjima, gde se podaci najpre sakupljaju pomoću anke-tiranja i intervjuisanja reprezentativnog uzorka ispitanika. Po frekventnosti, ova metoda se u sličnoj meri koristi u ekonomskim i drugim društvenim istra-živanjima. Međutim, kada je reč o tehnikama za prikupljanje podataka, pri anketiranju i intervjuisanju ispitanika, u društvenim istraživanjima se teži da postavljena pitanja odgovaraju suštini pojave koja se istražuje, što u načelu važi i za druga društvena istraživanja. Suština koja se namerava time postiči svodi se na to da se istovremeno obezbedi kompetentnost ispitanika i formuli-šu takva pitanja čiji odgovori upućuju na rešavanje postignutog istraživačkog problema.9

Metoda eksperimentisanja u društvenim ispitivanjima veoma se retko koristi iz ranije navedenih razloga i to prvenstveno u situacijama kada su eko-nomski efekti neke nove tehnologije nepoznati i treba ih konstatovati odre-đenim eksperimentalnim radom u kraćem vremenskom periodu (na primer: ocena produktivnosti rada u nekoj novoj proizvodnoj ili uslužnoj tehnologiji i sl.). Zato se može reći da se ova metoda u društvenim istraživanjima u mno-go manjoj meri koristi u odnosu na istraživanja u prirodi. Prateće tehnike za prikupljanje podataka u primeni ove metode su značajno jedostavnije u druš-tvenim istraživanjima u odnosu na istraživanja prirodnih pojava (na primer: u društvenim istraživanjima se koriste tehnike za beleženje relevantnih poda-taka, a u istraživanjima prirodnih pojava one su mnogo brojnije – snimanje, merenje, beleženje itd.).

Slično prethodnom, sve ovo važi i za pojedinačne naučne metode u društvenim istraživanjima, kao modifikovane oblike naučnih metoda kojima se vrše takva istraživanja. Ovome još treba dodati da se u društvenim istraži-vanjima veoma često kombinuju dve do tri metode kako bi se komparirala po-znata teorijska saznanja sa novim empirijskim činjenicama, čime se olakšava identifikovanje novih naučnih saznanja u ekonomiji.

Savremene organizacije i njihovi menadžeri sve više se oslanjaju na zna-nje, a sve manje na kapital. Znanje u stvari predstavlja intelektualni kapital, koji danas za najveći broj organizacija, postaje vredniji od fizičkih resursa i značajniji od finansijskog kapitala. Ali njega nije lako nabaviti i posedovati, kao što je nekada bio slučaj sa fabričkim mašinama ili računarskom opremom.

8 Pečujlić, M., Milić, V. (2003). Metodologija društvenih nauka, Beograd, Vizartis, str. 137-139.9 Radovanović, T. (2008). Metodologija naučnih istraživanja, Pančevo, Alfa centar, str. 48-50.



8

Menja se čitava filozofija života i rada. Umesto verovanja da je znanje moć, i da su pojedinci koji znaju moćniji od onih koji ne znaju, što je godinama korišteno kao oružje za uspeh i napredovanje, danas znamo da je znanje jedini resurs koji se deobom uvećava, raste kada se deli, koji se upotrebom ne troši i da njegova vrednost nije u ljubomornom čuvanju, već u prenošenju i ino-viranju koje olakšava identifikovanje novih naučnih saznanja u ekonomiji.10

3. Razlike u društvenim i drugim istraživanjima

Prethodno izložena razmatranja primene naučnih metoda u društvenim i drugim istraživanjima ukazuju na njihove međusobne razlike kod svih vrsta metoda – opšte, posebnih i pojedinačnih. Ove razlike, shodno suštini ovog rada, ukratko će se izložiti.

Dijalektička metoda, kao opšta naučna metoda, koristi se u svim vr-stama naučnih istraživanja, s tim što u tome postoje izvesne razlike u njenom korišćenju između društvenih i drugih istraživanja. Kod društvenih istraživa-nja dijalektička metoda se uzima kao opšti princip razvojnosti i stalnih pro-mena u prirodi i društvu, s tim što se taj princip konkretizuje na istraživanu pojavu u smislu nalaženja novih zakonitosti, s obzirom na ekonomsko stanje pojave koja se istražuje i poruka toga u adekvatnoj budućnosti. Sve to se uzi-ma tako da se identifikovano novo naučno saznanje tretira kao nalaz koji se može produbljivati zavisno od budućih društvenih promena. Slično važi i za istraživanja izvan ekonomije, s tim što se ona vezuju ne za ekonomske, već za druge zakonitosti koje su reprezentativne za konkretne pojave koje se istra-žuju. S tim se zapravo podvlači pravilnost po kojoj se primena dijalektičke metode mora zakonito prilagođavati karakteru svake pojave koja se istražuje.

Posebne metode (posmatranje, studiranje, ispitivanje i eksperimen-tisanje), kao putevi na osnovu kojih se sakupljaju relevantni istraživački po-daci, takođe se u primeni razlikuju u društvenim i drugim istraživanjima. U društvenim istraživanjima dominira primena metoda studiranja i ispitivanja što važi i za druga društvena istraživanja, dok se u istraživanju prirodnih fe-nomena pretežno koriste metode posmatranja i eksperimentisanja. Najzad, u društvenim a i drugim istraživanjima tehnike za prikljupljanje istraživačkih podatka su konsruktivno jednostavnije od tehnika u istraživanju prirodnih pojava.

10 Jakupović E., Grandov Z. (2014). Upravljanje znanjem - koncept za kreiranje konkurentske prednosti, Panevrospki univerzitet Apeiron, Banja Luka, Časopis za ekonomiju i tržišne komunika-cije/ Economy and Market Communication Review, str. 223.

9

Kod primene pojedinačnih metoda u društvenim i drugim oblastima nauke razlike su iste kao kod izložene primene posebnih metoda, budući da su one identifikovane prilagođavanjem zajedničkih naučnih metoda zahtevima društvenih fenomena koji se istražuju.

Sve ovo u sintezi ukazuje na određene identičnosti, ali i na razlike u primeni naučnih metoda u ekonomiji i drugim oblastima društvene prakse. Ove razlike zapravo potiču od razlika u karakterima fenomena koji se istra-žuju, pa respektovanje toga veoma doprinosi ubrzavanju savremenog razvoja nauke i njenoj primeni u društvenoj praksi.

Osnovni zaključci

Izložena razmatranja korišćenja naučnih metoda u društvenim i dru-gim istraživanjima omogućuju utvrđivanje sledećih glavnih zaključaka:

• nakon podužeg lutanja u konstituisanju metodologije naučnog istraživa-nja, može se reći da se za najprihvatljiviju podelu naučnih metoda može uzeti sledeća struktura: dijalektička metoda kao opšta, zatim metoda po-smatranja, studiranja, ispitivanja i eksperimentisanja kao posebnih, kao i pratećeg većeg skupa izvedenih metoda iz posebnih kao pojedinačnih naučnih metoda. One, kao takve, mogu se uzeti za hijerarhijski komple-mentarni skup naučnih metoda koji se koristi u svim vrstama naučnih istraživanja;

• pri korišćenju navedenog skupa naučnih metoda u društvenim i drugim vrstama istraživanja, pojavljuju se određene tehničke razlike naročito u oblastima tretiranja suštine tih metoda, kao i u pratećim tehnikama i in-strumentima za prikupljanje relevantnih naučnih podataka. Te razlike u suštini potiču od specifičnosti istraživačkih fenomena kojima treba prila-goditi tehničku stranu primenjenih metoda;

• ustanovljenje razlike u primeni skupa naučnih metoda u društvenim i drugim istraživanjima po svojoj suštini su delotvorne, jer podižu efi-kasnost savremne nauke i njene primene u ukupnoj društvenoj praksi. Upravo zato je bitno da naučni istraživači dobro poznaju i konstruktivno koriste predmetne razlike, kako bi njihovi naučni rezultati dobili na isti-nitosti i aplikativnoj efikasnosti.



10

Grandov Zorka, PhDThe University of Business Academy, The Faculty of Economics and Engineering Management

Radovanović TihomirHigher School of Professional Business Studies for Economics and Management

ТHE USE OF SCIENTIFIC METHODS IN A SOCIAL RESEARCH

A b s t r a c t

A scientific research uses the methods and techniques which contribute to the perception of a particular phenomenon from the scientific point of view, as well as the definition of research objectives and results. The accomplished scientific results have basically been gained by using the identified scientific methods and intellectual force of the scientists themse-lves. According to the universal coverage of science, there were found some differences in the usage of scientific methods in the study of certain fields (nature, society, their internal divisions, etc.). These differences have insufficiently been studied, which negatively affects the quality and objec-tivity of scientific knowledge.

For these reasons, this paper addresses the issue of differences in the use of scientific methods in science generally speaking, as well as in economics, in order to thus contribute to the development of the theory and practice of a social research.

Key words: scientific methods, a general research, a social research, diffe-rences, a research process

11

Literatura:

1. Veber, M. (1986). Metodologija društvenih nauka, Zagreb, Globus 2. Grandov Z., Stankov B., Đokić M. (2015). Istraživanje zadovoljstva

potrošača uslugama Delhaize grupe u Srbiji, Panevrospki univerzitet Apeiron, Banja Luka, Časopis za ekonomiju i tržišne komunikacije/ Economy and Market Communication Review

3. Jakupović E., Grandov Z. (2014). Upravljanje znanjem - koncept za kreiranje konkurentske prednosti, Panevrospki univerzitet Apeiron, Banja Luka, Časopis za ekonomiju i tržišne komunikacije/ Economy and Market Communication Review

4. Judin, E. (1997). Metodologija nauki, Moskva, Editorial 5. Lukić, R. (1998). Metodologija prava, Beograd, Justinijan 7. Milić, V. (1996). Sociološki metod, Beograd, Zavod za udžbenike 10. Pečujlić, M., Milić, V. (2003). Metodologija društvenih nauka, Beograd,

Vizartis11. Nickoson, L. (2013). Writing Studies Resarch in Practice, Ilinios, SIUP12. Radovanović, T. (2008). Metodologija naučnih istraživanja, Pančevo,

Alfa centar13. Šešić, B. (2005). Opšta metodologija, Beograd, Naučna knjiga


12

Radica Šipovac*Jasmina Rajaković Mijailović**Vladimir Šipovac***

TROŠKOVI NEPROIZVODNIH USLUGA I PRECIZIRANJE IZMENA NAČINA OBRAČUNA

OPOREZIVOG I NEOPOREZIVOG IZNOSA

REZIME: Autori u radu razmatraju izvršene izmene načina obračuna, oporezivog i neoporezivog iznosa troškova neproizvodnih usluga, odno-sno detaljnije uređenje osnovice poreza na zarade za lica upućena na rad u inostranstvo i načine obračuna naknade troškova i drugih primanja za-poslenih.Dobrom organizacijom i korišćenjem principa upravljanja može se po-većati konkurentnost preduzeća, smanjiti troškovi proizvodnih i neproi-zvodnih usluga, povećati motivisanost i drugo. Usvojena pravna regulativa trebala bi da bude podstrek i podsticaj razvoja a ni u kom slučaju stega i kočnica pozitivnog poslovanja velikih, srednjih i malih preduzeća. Pravni okvir trebao bi da bude stabilan, bez čestih izmena i dopuna, kako bi pri-vredni subjekti mogli da relizuju usvojene biznis planove, ostvare prihode i podmire neophodne rashode.Ukupnoj uspešnosti preduzeća doprineće i smanjenje troškova neproi-zvodnih usluga, izdataka i drugih rashoda. Javne rashode treba pratiti i ko-rigovati u delu i funkcijama gde se smatraju nepotrebnim, odnosno bitna je kategorija rashoda koji se zadovoljavaju a ne visina ili limitiranje obima.1

Ključne reči: dnevnice, troškovi neproizvodnih usluga, metodi obračuna, kategorije rashoda

1

UDK: 336.1/.5:336BIBLID: 0352-3713 (2016); 33, (1-3): 12–21


* Prof. dr, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe Univerzitet Privredna akademija, Novi Sad, Republika Srbija, e-mail: [email protected]** Mrs Pravni fakultet za privredu i pravosuđe Univerzitet Privredna akademija, Novi Sad, Republika Srbija, e-mail: jasminarajaković@yahoo.com*** doktorand FIMEK-a, Novi Sad, Republika Srbija, e-mail: [email protected] Šipovac, R. (2015). Javne finansije i finansijsko pravo, Univerzitet Privredna akademija, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe, Novi Sad, str. 30

13

1. Uvodna razmatranja

U skladu sa računovodstvenim merilima, visinu prikupljenih prihoda, u mnogome, uređuju vrste, načini i metodi utvrđivanja rezultata, metod troško-va prodatih učinaka, metod ukupnih troškova i aktivna i pasivna vremenska razgraničenja kao način utvrđivanja periodičnih rezultata. Utvrđivanje rezul-tata poslovanja privrednog subjekta za određeni vremenski period i iskazi-vanje istih zahteva prekid poslovanja, vrednovanje i razvrstavanje rezultata po pripadnosti, odnosno raspodela periodičnih rezultata predstavlja raspodelu prihoda i rashoda u skladu sa vremenskim periodima kojima pripadaju.

Razvrstani periodični rezultati predstavljaju aktivna vremenska razgrani-čenja kao rashode koji će u narednom vremenskom periodu postati rashod ili prihode, proteklog vremenskog perioda, koji će tek u narednom vremenskom periodu postati primanja kao anticipativne pozicije aktive. Aktivna vremen-ska razgraničenja obuhvataju obračunate, a nenaplaćene prihode i unapred plaćene troškove.

Kako bi razjasnili troškove neproizvodnih usluga neophodno je da defi-nišemo izdatke, troškove i rashode proizvodnih subjekata. Izdaci se definišu kao gotovinska i bezgotovinska plaćanja i obuhvataju izlaze novčanih sre-stava iz preduzeća. Troškovi, proizvodnih subjekata, se definišu kao novčani izraz trošenja dobara i usluga sa ciljem postizanja određenih učinaka, odno-sno ostvarivanja proizvodnog programa preduzeća ili pružanja registrovanih usluga.

Rashodi obuhvataju sve izlaze sredstava i vrednosti koji se odnose na period za koji se utvrđuje rezultat, odnosno smanjenje odgovarajućih računa aktive ili povećanje obaveza.

Troškove preduzeća čine i troškovi neproizvodnih usluga u koje se ubra-jaju dnevnice za službena putovanja, troškovi premija osiguranja, advokatske i bankarske usluge, naknade za korišćenje građevinskog zemljišta i očuvanje životne sredine, članarine u stručnim udruženjima i drugo.2

2. Iznos dnevnica za pravne subjekte

Izvršene izmene i dopune Uredbe3 o visini naknade troškova državnih službenika i nameštenika utiču na visinu dnevnica koje isplaćuju pravna lica

2 Zakon o porezu na dohodak građana, Službeni glasnik RS, br. 24/01 , 80/02 - dr. zakon, 80/02, 135/04, 62/06, 65/06 - ispravka, 31/09, 44/09, 18/10, 50/11, 91/11 - US, 93/12, 114/12 - US, 47/13, 48/13 - ispravka, 108/13, 57/14, 68/14 - dr. zakon.3 Uredba o naknadi troškova i otpremnini državnih službenika i nameštenika, Službeni glasnik RS, br. 84/15.

TROŠKOVI NEPROIZVODNIH USLUGA I PRECIZIRANJE IZMENA NAČINA OBRAČUNA ...


14

i preduzetnici zaposlenima koji su upućeni na službeno putovanje u inostran-stvo. Odredbe Uredbe o dnevnicama za službeno putovanje u inostranstvo za pravne subjekte utiču na visinu neoporezivog iznosa dnevnica. Odredbama Uredbe uređeno je da se isplaćuju kao naknada troškovi ishrane i gradskog prevoza u mestu boravka u inostranstvu u iznosu i vremenu propisanih ured-bom a provedenih u inostranstvu. Ranijim odredbama Uredbe spisak dnevni-ca sa nazivima stranih država i iznosima, bio je sastavni deo Uredbe koji je brisan.

Od 1. januara 2016. godine izvršene su izmene i dopune visine iznosa za naknade troškova prevoza za dolazak i odlazak sa rada, odnosno usaglašena je visina iznosa sa odredbama Zakona o radu što je definisano da se iznos troškova prevoza može isplatiti do visine mesečne pretplatne karte u javnom saobraćaju ili do visine stvarnih troškova prevoza a limitirano je iznosom do 3.162 dinara mesečno. Ukoliko su stvarni troškovi veći od pretplatne karte biće neoporezivi ali samo do iznosa od 3.162 dinara mesečno.

Neoporezivi iznos dnevnica za službeno putovanje u inostranstvo za za-poslene van javnog sektora iznosi 50 evra dnevno a za državne službenike i nameštenike iznos dnevnica za službeno putovanje u inostranstvo je 15 evra što predstavlja i neoporezivi iznos.

3. Oporezivanje dohotka građana

Obveznici plaćanja poreza na dohodak građana4 su fizička lica koja ostvaruju dohodak. Porez se plaća na ostvarene prihode iz svih izvora osim onih koji su izuzeti oslobođenjima i olakšicama. Oporezivi prihod predstavlja razliku između bruto prihoda koji je ostvario poreski obveznik i troškova koje je imao prilikom ostvarivanja i očuvanja istih. Pod dohotkom se podrazume-va zbir oporezivih prihoda ostvarenih u kalendarskoj godini. Oporezivanju podležu prihodi ostvareni u vidu zarada, prihodi od samostalne delatnosti, autorskih prava, prava srodnih autorskom pravu i prava industrijske svojine, prihodi od kapitala, kapitalni dobici i ostali prihodi.

Postupak plaćanja poreza na dohodak građana vrši se na tri načina: po odbitku od svakog pojedinačnog prihoda, na osnovu rešenja nadležnog pore-skog organa i samooporezivanjem. Ovaj poreski oblik plaća se godišnje po osnovu rešenja nadležnog organa na dohodak ostvaren u kalendarskoj godini. Obveznik plaćanja poreza je fizičko lice.

4 Zakon o porezu na dohodak građana, Službeni glasnik RS, br. 24/01, 80/02 - dr. zakon, 80/02, 135/04, 62/06, 65/06 - ispravka, 31/09, 44/09, 18/10, 50/11, 91/11 - US, 93/12, 114/12 - US, 47/13, 48/13 - ispravka, 108/13, 57/14, 68/14 - dr. zakon.

15

Zakonom o porezu na dohodak građana uređeno je da se ne plaća porez na zarade na primanja zaposlenog po osnovu primljenih dnevnica za službeno putovanje u inostranstvo do iznosa propisanog od strane nadležnog državnog organa.5 Izmenama Uredbe od 14. oktobra 2015. godine uređeno je da je to iznos od 15 evra, odnosno da neoporezivi iznos za sve privredne subjekte iznosi 15 evra.

Izmenama zakona, koje se primenjuju od prvog januara 2016. godine, izvršene su izmene i preciziranja neoporezivih iznosa naknade troškova za dolazak i odlazak sa rada, korišćenja privatnog automobila u službene svr-he6 i dnevnica za službeno putovanje u inostranstvo. Povećan je neoporezivi iznos dnevnica za odlazak u inostranstvo u iznosu od 50 evra i precizirano da se prilikom obračuna primenjuje srednji kurs Narodne banke Srbije na dan obračuna troškova, odnosno na dan pravdanja putnog naloga.

Naknade troškova mogu se vršiti i kao naknade za korišćenje sopstvenog automobila za službeno putovanje ili druge službene svrhe. Izmenjen je način utvrđivanja neoporezivog iznosa i on se primenjuje na 30% od cene jednog litra benzina pomnoženo sa brojem potrošenih litara, a najviše do 6.322 dinara mesečno, što nije povoljno za obveznike plaćanja poreza pošto se oslobođenje odnosi samo na neoporezivi iznos u visini od 30% stvarnih troškova za gorivo koje je zaposleni imao na službenom putu.

Oporezivanje prihoda od samostalne delatnosti svodi se na preciziranje i bliže uređivanje pojedinih odredbi. Oporeziv prihod od samostalne delatnosti predstavlja oporeziva dobit7 ili paušalno utvrđeni prihod, odnosno za predu-zetnika koji ne vodi poslovne knjige dvojnog knjigovodstva a obavezan je da vodi poslovnu knjigu o ostvarenom prometu, oporezivi prihod predstavlja paušalno utvrđeni prihod.

Paušalno utvrđivanje prihoda vrši se rešenjem nadležnog poreskog orga-na uz primenu elemenata i kriterijuma odredbi kojima je uređeno oporeziva-nje dohotka građana.8

Ukoliko su kod preduzetnika obveznika ispunjeni uslovi za paušalno oporezivanje, preduzetnici se, radi pravilnog utvrđivanja visine paušalnog pri-hoda kao osnovice poreza na prihode od samostalne delatnosti, razvrstavaju u

5 Šipovac, R. (2013). Poresko pravo i poreski oblici, Univerzitet Privredna akademija, Pravni fa-kultet za privredu i pravosuđe, Novi Sad, str. 66.6 Šipovac, R., Čavić, A., Šipovac, V. (2015). Dokumentacija i obeležavanje vozila u drumskom saobraćaju, Pravo teorija i praksa, (4-6), str. 16-27.7 Šipovac, R., Vesić, S., Đukić, D. (2013). Porez na dobit i mogućnosti utaje, Pravo teorija i praksa, 30 (7-9), str. 75-90.8 Zakon o porezu na dohodak građana, Službeni glasnik RS, br. 24/01, 80/02 - dr. zakon, 80/02, 108/13, 57/14, 68/14 - dr. zakon i 5/16. godine član 41.



16

propisane grupe po kriterijumima profitabilnosti i obima ostvarenog prometa, odnosno u skladu sa vrstama delatnosti.

Osnovica za obračun i utvrđivanje visine paušalnog prihoda po grupama, izračunava se u odnosu na prosečnu mesečnu zaradu po zaposlenom radniku, ostvarenom u Republici, opštini ili gradu, u godini koja prethodi godini za koju se utvrđuje paušalni prihod.

4. Primena odredbi Zakona o radu9

Pravo zaposlenog na dnevnicu i njenu visinu utvrđeno je opštim aktom poslodavca ili sačinjavanjem ugovora o radu. Odredbama Zakona o radu, op-štim aktom privrednog društva, odnosno ugovorom o radu može se utvrditi pravo zaposlenog na druga primanja iz radnog odnosa.

Ukoliko je ugovorom ili opštim aktom predviđeno da se zaposlenom, koji je upućen na službeno putovanje u inostranstvo, isplaćuje dnevnica u visini propisanoj odredbama Uredbe, u takvim slučajevima se, u skladu sa izmenama člana 20, isplaćuje iznos dnevnice u vrednosti od 15 evra dnevno, nezavisno od toga u koju državu su upućeni zaposleni na službeni put.

Dnevnice u vrednosti od 15 evra dnevno će se obračunavati ukoliko je ugovorom o radu ili opštim aktom poslodavca uređeno da zaposlenom rad-niku koji je upućen na službeni put u inostranstvo pripada dnevnica u visini neoporezivog iznosa u skladu sa odredbama zakona.

Odredbama ugovora o radu ili opštim aktom poslodavca mogu biti pred-viđeni neki drugi iznosi dnevnica. Zaposleni imaju pravo na iznose uređene ugovorom ili opštim aktom poslodavca sve dok se ne izvrši izmena aneksom ugovora o radu, odnosno izmenama opšteg akta. Ukoliko je opštim aktom predviđen iznos dnevnice viši od neoporezivog iznosa (odnosi se na držav-ne službenike i nameštenike), na razliku između isplaćenog i neoporezivog iznosa plaća se porez na zarade po stopi od 10%. Pre no što se pristupi isplati troškova ili naknada poslodavac na dan obračuna utvrđuje da li ima obavezu plaćanja poreza.

Izuzimaju se od oporezivanja otpremnine, odnosno novčane naknade koje poslodavac isplaćuje zaposlenom za čijim radom je prestala potreba, kao i otpremnina zaposlenom koji radi na poslovima za koje više ne postoji potre-ba ili postoji potreba smanjenja broja izvršilaca.10

9 Zakon o radu, Službeni glasnik RS, br. 24/05, 61/05, 54/09, 32/13 i 75/14.10 Zakon o načinu određivanja maksimalnog broja zaposlenih u javnom sektoru, Službeni glasnik RS, br. 68/15 i 85/15.

17

Izuzimanje od oporezivanja odnosi se i na novčane naknade koje se isplaćuju licu kome prestaje radni odnos u procesu racionalizacije, restruktui-ranja11 i pripreme za privatizaciju u skladu sa aktom Vlade kojim se utvrđuje program za rešavanje viška zaposlenih.

5. Zakon o porezu na dodatu vrednost i mogućnost odbitka prethodnog poreza

Izdaci za reprezentaciju i naknada troškova prevoza zaposlenima za do-lazak na rad uređeni su odredbama Zakona12 i definisani kao izdaci za ugo-stiteljske usluge, poklone, izdaci za odmor, sport, razonodu i drugi izdaci učinjeni u korist poslovnih partnera, potencijalnih poslovnih partnera i nji-hovih predstavnika i drugih fizičkih lica, a da za to ne postoji pravna obave-za. Obveznik nema pravo odbitka prethodnog poreza po osnovu izdataka za reprezentaciju i prevoz zaposlenih, odnosno nema pravo odbitka prethodnog poreza ni za druga radno angažovana lica za koja se izdvajaju sredstva za dolazak na posao i odlazak sa posla. Navedene odrednice definicije izdataka upućuju na stanovište da svi izdaci, bez obzira u koju su svrhu učinjeni, u skladu sa odredbama Zakona o PDV, uvek imaju tretman reprezentacije i za takve izdatke obveznik nema pravo na odbitak prethodnog poreza. Odredbe Zakona o PDV i Pravilnika13 o utvrđivanju šta se smatra uzimanjem i upotre-bom dobara, drugim prometom dobara i pružanjem usluga, bez naknade, o utvrđivanju uobičajenih količina poslovnih uzoraka, reklamnim materijalom i drugim poklonima manje vrednosti (čija je pojedinačna vrednost manja od 2.000 dinara), ne smatraju se reprezentacijom pa prilikom nabavke obveznik ima pravo na odbitak prethodnog poreza, a prilikom poklanjanja nema oba-vezu obračuna dugovanog poreza na dodatu vrednost pošto se smatra da nije izvršen promet dobara.

U slučajevima kada se poklanjaju dobra ili se čine izdaci sa ciljem rekla-me i propagande preduzeća u poslovne svrhe, takvi pokloni i izdaci smatraju se reprezentacijom, u skladu sa odredbama Zakona poreza na dodatu vred-nost. Reklamni materijal manje vrednosti od 2.000 dinara ukoliko ispunjava uslove iz člana 8 Pravilnika o reklamnom materijalu, pa prilikom nabavke ob-veznik ima pravo na odbitak prethodnog poreza a prilikom poklanjanja nema obavezu obračuna poreza na dodatu vrednost.

11 Dukić Mijatović, M., (2013) Pravni položaj poverilaca obezbeđenih potraživanja u finansijskom restruktuiranju i stečaju, Pravo teorija i praksa, str. 1-14.12 Zakon o porezu na dodatu vrednost, Službeni glasnik RS, br. 84/04,... i 83/15, stav 3, član 29.13 Pravilnik o reklamnom materijalu, Službeni glasnik RS, br. 118/12.



18

6. Naknade troškova po osnovu službenih putovanja

Usvajanjem izmena i dopuna zakona kojim je uređeno oporezivanje do-hotka građana14 izvršeno je imenovanje i preciziranje određenih vrsta prima-nja za koja su predviđena poreska izuzimanja kao i usklađivanje neoporezivih iznosa sa rastom potrošačkih cena. Usklađivanje obuhvata neoporezivi iznos dobitaka od igara na sreću, odnosno neoporezivi iznos za nagrade, novčane pomoći i druga davanja fizičkim licima. Za fizička lica rezidente Republike, upućene na rad u inostranstvo, precizirano je da osnovicu za oporezivanje zarada čini iznos zarade koju bi, u skladu sa zakonom, opštim aktom i ugo-vorom o radu ostvarila fizička lica u zemlji obavljajući iste ili slične poslo-ve. Ranijim odredbama bilo je definisano da iznos zarade za oporezivanje predstavlja isplaćeni novčani iznos zarade za izvršeni rad. Ovako definisa-na zarada predstavlja dodatnu pogodnost za poslodavce i zaposlene pošto je, uglavnom, iznos zarade koji se isplaćuje u inostranstvu znatno viši od iznosa zarade koja se ostvaruje u zemlji.

Osnovica za obračun doprinosa za socijalno osiguranje nije menjana pod uslovom da iznos za obračun ne može biti niži od dvostruke najniže mesečne osnovice za obračun doprinosa za socijalno osiguranje.

Neoporezivi iznos naknade troškova prevoza za dolazak i odlazak sa rada15 je iznos do visine iznosa mesečne pretplatne karte u javnom saobra-ćaju, odnosno do iznosa stvarnih troškova prevoza a najviše do 3.612 dinara mesečno.

Izmenjen je neoporezivi iznos dnevnica za službeno putovanje u ino-stranstvo za zaposlene van javnog sektora, pravna lica i preduzetnike, koji je od 14. oktobra 2015. godine iznosio 15 evra dnevno, a definisanim izmena-ma uređeno je da neoporezivi iznos dnevnica za službeno putovanje u ino-stranstvo iznosi 50 evra. Odredbama Zakona o radu uređeno je da se iznos dnevnice konvertuje u dinarski iznos po kursu Narodne banke Srbije na dan obračuna troškova, odnosno putnog naloga.

14 Zakon o izmenama i dopunama Zakona o porezu na dohodak građana, Službeni glasnik RS, br. 24/01, 65/06 – ispravka, 31/09, 48/13 - ispravka, 108/13, 57/14, 68/14 - dr. zakon i 5/15.15 Ova odredba usaglašena je sa odredbama Zakona o radu, Službeni glasnik RS, br. 24/05, 61/05, 54/09, 32/13 i 75/14.

19

7. Zaključak

Finansijska i ekonomska kriza odrazila se na finansijsko tržište i realnu ekonomiju, odnosno na nacionalne privrede mnogih zemalja. Uzroci krize su sadržani u nedostatku ili distorziji stvarnih investicionih mogućnosti u realnom sektoru. Kriza se može najbliže odrediti kao naglo prilagođavanje finansijske sfere realnoj sferi proizvodnje. Kako bi privredni subjekti uspeš-no poslovali i opstali na tržištu potrebno je da smanje disproporcije između poslovnog prihoda i troškova, odnosno da smanje porast koji pokazuju zarade i nematerijalni troškovi.

Razvoj informaciono komunikacionih tehnologija i interneta omogućava pristup informacijama i dokumentima iz dalekih izvora, dovodeći u vezu svet-ski komunikacioni sistem i najveće tržište na svetu. Internet trgovina dovodi u vezu veći broj učesnika kupaca i prodavaca. Povećanje broja kupaca dovodi do ostvarivanja višeg iznosa prihoda a smanjuju se troškovi skladištenja za-liha, informacija i usluga istraživanja, zarada zaposlenih kao i neproizvod-nih troškova na koje znatno utiče zakonska i podzakonska regulativa zemlje. Trebalo bi smanjiti mešanje države u finansijske i privredne tokove zemlje kako bi se uspostavilo slobodno tržište i ostvario slobodan ekonomski prostor u svetu, obezbeđenje jeftine radne snage i otpuštanje viška zaposlenih kako bi se smanjili troškovi proizvodnje i time povećala konkurentnost na tržištu kao i usvojiti politiku smanjenja svih javnih izdataka.

Koncept reformi ne bi trebao da narušava socijalna prava stanovniš-tva ali bi trebao da doprinese pozitivnom poslovanju privrednih subjekata i smanjenju troškova u oblasti privrede ali i u oblasti državnih službenika i nameštenika.



20

Prof. Radica Šipovac, LLDThe Faculty of Law for Commerce and Judiciary, The University of Business Academy, Novi Sad, Geri Karolj Street no.1, Republic of Serbia

Jasmina Rajaković Mijailović, LLM The Faculty of Law for Commerce and Judiciary, The University of Business Academy, Novi Sad, Geri Karolj Street no.1, Republic of Serbia

Vladimir Šipovaca doctoral candidate at FIMEK

THE COSTS OF NON- PRODUCTIVE SERVICES AND SPECIFYING THE CHANGES OF THE METHOD OF

CALCULATION OF BOTH TAXABLE AND NON-TAXABLE AMOUNTS

A b s t r a c t

In this paper, authors explore the changes made in calculation methods of the taxable and non-taxable costs of non-productive services, or a detailed regulation of a corporate income tax on earnings of persons sent to work abroad, as well as the ways of calculation of compensation costs and other employee benefits.

A good organization and use of management principles can enhance the competitiveness of a company, reduce costs of productive and non-pro-ductive services, increase motivation and a lot of other things. The adopted legislation should represent the encouragement and stimulation of a deve-lopment and not a burden and impediment for positive operations of large, medium and small enterprises.

The legal framework should be stable, without frequent amendments, in order to enable economic operators to realize their business plans, achieve income and pay their necessary expenses. Reducing the costs of non-pro-ductive services, charges and other expenses will help the overall success of companies. Public expenditures should be monitored and corrected in those parts and functions which are considered to be unnecessary, i.e. ca-

21

tegories of expenditure are important and not the height or limiting the scope.

Key words: salaries, costs of non-productive services, calculation met-hods, categories of expenditure

Literatura:

1. Dukić Mijatović, M. (2013) Pravni položaj poverilaca obezbeđenih potraživanja u finansijskom restruktuiranju i stečaju, Pravo teorija i praksa, 30 (1-3), str. 1-13

2. Šipovac, R. (2015). Javne finansije i finansijsko pravo, Univerzitet Privredna akademija, Pavni fakultet za privredu i pravosuđe, Novi Sad

3. Šipovac, R. (2013). Poresko pravo i poreski oblici, Univerzitet Privredna akademija-Pravni fakultet za privredu i pravosuđe, Novi Sad

4. Šipovac, R., Vesić, S., Đukić, D. (2013). Porez na dobit i mogućnosti utaje, Pravo teorija i praksa, 30 (7-9), str. 75-90

5. Šipovac, R., Čavić, A., Šipovac, V. (2015). Dokumentacija i obeležavanje vozila u drumskom saobraćaju, Pravo teorija i praksa, 32 (4-6), str. 16-27

6. Zakon o radu, Službeni glasnik RS, br. 24/05, 61/05, 54/09, 32/13 i 75/147. Zakon o porezu na dohodak građana, Službeni glasnik RS, br. 24/01,

80/02 - dr. zakon, 80/02, 135/04, 62/06, 65/06 - ispravka, 31/09, 44/09, 18/10, 50/11, 91/11 - US, 93/12, 114/12 - US, 47/13, 48/13 - ispravka, 108/13, 57/14, 68/14 - dr. zakon.

8. Zakon o izmenama i dopunama Zakona o porezu na dohodak građana, Službeni glasnik RS, br. 24/01, 65/06 – ispravka, 31/09, 48/13 - ispravka, 108/13, 57/14, 68/14 - dr. zakon i 5/15

9. Zakon o radu, Službeni glasnik RS, br. 24/05, 61/05, 54/09, 32/13 i 75/1410. Zakon o porezu na dodatu vrednost, Službeni glasnik RS, br. 84/04,... i

83/1511. Pravilnik o reklamnom materijalu, Službeni glasnik RS, br. 118/1212. Uredba o naknadi troškova i otpremnini državnih službenika i nameštenika,

Službeni glasnik RS, br. 84/1513. Zakon o načinu određivanja maksimalnog broja zaposlenih u javnom

sektoru, Službeni glasnik RS, br. 68/15 i 85/15


22

Gordana Bejatović*Goran Selak**

ZADUŽIVANJE JEDINICA LOKALNE SAMOUPRAVE NA FINANSIJSKOM TRŽIŠTU – BENEFITI EMITOVANJA

MUNICIPALNIH OBVEZNICA

REZIME: Način finansiranja jedinica lokalne samouprave je regulisan pozitivnopravnim propisima R. Srbije. Jedan od načina finansiranja parti-kularnih interesa gradova i opština jeste zaduživanje na finansijskom trži-štu. Ovim subjektima je ostavljeno da sami analiziraju stanje i kretanja na finansijskom tržištu i da odaberu jedan od dva modela zaduživanja – kre-ditnog zaduživanja kod banaka ili emitovanje municipalnih obveznica kao hartija od vrednosti. Predmet istraživanja rada jesu potencijalni benefiti zaduživanja putem emisije ovih hartija od vrednosti. Cilj istraživanja jeste definisanje potencijalnih benefita koje gradovi i opštine u R. Srbiji mogu da ostvare ukoliko se odluče za ovaj oblik zaduživanja. U radu su navedeni i naučno elaborirani pozitivni efekti ovog oblika zaduživanja, koji su za-snovani na relevantim domaćim i inostranim podacima sadržanim u razli-čitim naučnim publikacijama. Pored toga, autori rada su izneli i neke svoje argumente u korist ovog vida zaduživanja koji su zasnovani na analitičkoj analizi predmeta istraživanja.

Ključne reči: zaduživanje na finansijskom tržištu, jedinice lokalne samou-prave, municipalne obveznice, benefiti zaduživanja.

UDK: 352:336.763BIBLID: 0352-3713 (2016); 33, (1-3): 22–34


* Doktor ekonomskih nauka - Docent, Smartphone concept DOO, e-mail: [email protected]** Magistar pravnih nauka, Ministarstvo pravde, Banja Luka, BiH, e-mail: [email protected]

23

ZADUŽIVANJE JEDINICA LOKALNE SAMOUPRAVE NA FINANSIJSKOM TRŽIŠTU...

Uvodni deo

Pitanje finansiranja jedinica lokalne samouprave jeste jedno od značaj-nijih koji se nameće u zemljama u tranziciji. Države koje nisu prolazile kroz društveno-ekonomske promene su svoj pravni sistem i unutrašnje uređenje gradili više vekova. Sa druge strane, države centralnog i istočnog evropskog područja, su sve do početka devedesetih godina bile izuzetno centralizova-ne, sa veoma zatvorenim finansijskim tržištima. Proces tranzicije upravo podrazumeva usvajanje principa funkcionisanja tkz. demokratskih država, koji se u društveno-ekonomskom smislu uglavnom bazira na idejama kapi-talizma. Jedno od značajnijih pitanja koje se tokom tranzicije nametnulo kao validno jeste pitanje finansiranja jedinica lokalne samouprave. Ovo pitanje je posmatrano sa šireg društvenog značaja, i podrazumevalo je izmenu si-stemskih pozitivnopravnih propisa. Kada je u pitanju R. Srbija, finansiranje jedinica lokalne samouprave je definisano Ustavom R. Srbije,1 Zakonom o lokalnoj samoupravi,2 Zakonom o finansiranju jedinica lokalne samouprave,3 Zakonom o budžetskom sistemu4 i Zakonom o javnom dugu.5 Ovi propisi jesu pravni osnov za zaduživanje jedinica lokalne samouprave. Ipak fokus istraživanja nije na pravnom aspektu zaduživanja gradova i opština, već na iz-boru modela zaduživanja, tj. potencijalnim benefitima emitovanja municipal-nih obveznica. Municipalne obveznice su dužničke hartije od vrednosti koje izdaju niži nivoi vlasti (gradovi i opštine), kojima se emitent zadužuje na fi-nansijskom tržištu radi finansiranja svojih partikularnih interesa6. Municipalne obveznice su dugoročne hartije od vrednosti, i izdavanjem ovih hartija uspo-stavlja se obligacionopravni odnos dužničko-poverilačkog tipa između emi-tenta obveznica i kupaca.7 Ove hartije od vrednosti su nastale u SAD, koje je i danas najrazvijenije tržište ovih hartija. Ovaj oblik finansiranja gradova i op-ština u Srbiji, započeo je emitovanjem prve emisije ovih obveznica od strane

1 Ustav R. Srbije, Sl. glasnik RS, br. 98/06.2 Zakon o lokalnoj samoupravi, Sl. glasnik RS, br. 129/07 i 83/14 - dr. zakon.3 Zakon o finansiranju lokalne samouprave, Sl. glasnik RS, br. 62/06, 47/11, 93/12, 99/13 - uskla-đeni din. izn., 125/14 - usklađeni din. izn. i 95/15 - usklađeni din. izn.4 Zakon o budžetskom sistemu, Sl. glasnik RS, br. 54/09, 73/10, 101/10, 101/11, 93/12, 62/13, 63/13 - ispr., 108/13, 142/14, 68/15 - dr. zakon i 103/15.5 Zakon o javnom dugu, Sl. glasnik RS, br. 61/05, 107/09 i 78/11.6 Janković, D. (2012). Obveznice: karakteristike, kvantitativna analiza i tržišta, Podgorica, Univerzitet Mediteran.7 Labudović-Stanković, J. (2015). Municipalne obveznice kao način finansiranja jedinica lokalne samouprave sa osvrtom na Republiku Srbiju, Zbornik referata sa Međunarodnog naučnog skupa održanog 8. maja 2015. godine, na Pravnom fakultetu u Kragujevcu, str. 223-234.


24

grada Novi Sad, 2011. godine.8 Nakon toga, gradovi Šabac9 i Pančevo,10 od-nosno opština Stara Pazova11 su do danas uspešno emitovali ove obveznice. U daljem delu rada analiziraćemo potencijalno najveće benefite ovog oblika zaduživanja. S obzirom da je ova analiza zasnovana na podacima domaćih i inostranih stručnjaka, određeni benefiti umnogome zavise od horizontalne sinergije pravnih propisa koji se na posredan ili neposredan način dovode u vezu sa ovim vrednosnim papirima. Iz tog razloga, nisu svi benefiti koji će u radu biti prezentovani validni u kontekstu R. Srbije, odnosno gradova i opšti-na koje bi na ovaj način došli do neophodnih finansijskih sredstava.

Benefiti emitovanja municipalnih obveznica

Cilj istraživanja ovog rada jeste identifikovanje pozitivnih aspekata benefita sa stanovišta emitenta municipalnih obveznica, tj. gradova i opština. Koncept istraživanja jeste precizno i naučno utemeljeno pozitivističko gle-danje na ovaj oblik zaduživanja. U ovom radu neće biti razmatrani poten-cijalno negativni aspekti emitovanja municipalnih obveznica, niti će fokus istraživanja biti usmeren na analizu interesa kupaca ovih hartija od vrednosti. Smatramo da je potrebno razdvojiti ova pitanja u okviru zasebnih istraživa-nja, naročito kada su ona obuhvaćena u okviru naučne publikacije ovog tipa. Aspekti koji će biti predmet razmatranja u radu, a odnose se na municipalne obveznice, biće multidisciplinarno analizirani, kako sa stanovišta pravne tako i sa stanovišta ekonomske nauke. S obzirom na granične oblasti ovog istraži-vanja, potencijalni benefiti će biti ili ekonomske prirode, ili pravno-admini-strativne prirode. S obzirom da je emitovanje municipalnih obveznica jedan od oblika zaduživanja na finansijskom tržištu, značajan deo argumentacije koja će u radu biti prezentovana jeste bazirana na komparaciji ovog oblika zaduživanja u odnosu na kreditne aranžmane sa kreditno-finansijskim institu-cijama. Rezultat ovog istraživanja treba da sublimira značajan obim benefita ovog oblika zaduživanja. Ovaj rad je zamišljen kao jedan od četiri, koji bi između ostalog imali za predmet istraživanja negativne aspekte emitovanja

8 Grad Novi Sad je 2011. i 2012. godine, emitovao dve serije municipalnih obveznica u ukupnoj vrednosti od 3.500.000.000. dinara, radi finansiranja izgradnje putne i komunalne infrastrukture.9 Grad Šabac je 2014. god., emitovao jednu seriju municipalnih obveznica u ukupnoj vrednosti od 400.000.000. dinara, radi finansiranja izgradnje gradskog bazena.10 Grad Pančevo je 2012. god., emitovao jednu seriju municipalnih obveznica u ukupnoj vrednosti od 107.000.000. din. radi finansiranja lokalne infrastrukturne mreže.11 Opština Stara Pazova je 2015. god., emitovala jednu seriju municipalnih obveznica u ukupnoj vrednosti od 125.000.000. din., radi finansiranja izgradnje vrtića, školske hale i rekonstrukciju centra opštine.

25

municipalnih obveznica, kao i pozitivne i negativne aspekte kupovine odno-sno ulaganja kapitala u ove vrednosne papire.

Analizom relevantih izvora podataka idenfikovali smo sledeće poten-cijalne benefite u korist emivanja municipalnih obveznica, i to:

• izbor načina prodaje municipalnih obveznica 12

• uticaj na vremenski interval u kojem obveznice dospevaju na naplatu13

• određivanje kamatne stope i njenih elemenata u zavisnosti od interesa emitenta 14

• pozitivan uticaj na ocenu kreditnog rejtinga emitenta obveznica 15

• identifikovanje realnih administrativnih i drugih kapaciteta emitenta ob-veznica u skladu sa zahtevima za realizaciju emisije obveznica .16

Odabrani benefiti, koji će u nastavku rada biti analizirani, samo su deo jednog šireg konteksta pozitivnih efekata koji se u naučnoj javnosti mogu identifikovati. S obzirom na ograničen obim rada, odabrali smo ovih pet bene-fita u smislu njihove analize i potvrđivanja njihovih pozitivnih efekata.

Izbor načina prodaje municipalnih obveznica

Jedan od benefita emitovanja municipalnih obveznica jeste mogućnost emitenta da utiče na odabir modela prodaje ovih hartija od vrednosti na finan-sijsko tržište. Za razliku od klasičnog kreditnog zaduživanja, koji podrazume-va ugovoranje uslova kredita sa kreditnom organizacijom (najčešće je reč o komercijalnim bankama), zaduživanje putem emisije obveznica daje moguć-nost emitentu da utiče na način prodaje obveznica. Iako je reč o dva različita modela zaduživanja, mogućnost izbora načina prodaje municipalnih obvezni-ca pruža emitentu opciju više u odnosu na kreditno zaduživanje. S obzirom da postoje mnogobrojni faktori, koji na posredan ili neposredan način de-terminišu uspeh prodaje municipalnih obveznica, izbor načina prodaje može

12 Dugalić, V., Stojković, D. (2014). Municipalne obveznice kao izvor finansiranja, Stanje i per-spektive ekonomskog razvoja grada Kragujevca, str. 535-545.13 Janković, D. (2012). Obveznice: karakteristike, kvantitativna analiza i tržišta, stručna monogra-fija: Podgorica, Univerzitet Mediteran.14 Dorit, S. (1998). A Comparative Risk Return Analysis and Performance Evaluation of Tax Free Municipal. The Journal of Business, 71 (1), pp. 135-146.15 Pavlović, V., Marinković, M., Drašković, V., Bučić, A., Richter, C. (2012). Smerince za izda-vanje municipalnih obveznica, Projekat finansiram sredstviam EU, Program podrške opština IPA 2007, Interprint D.O.O.16 Mandić, B., Grublješić, Ž. (2011). Municipalne obveznice - finansijska pomoć razvoju lokalnih zajednica. Industrija: časopis za ekonomiku industrije, 39 (1), str. 99-110.



26

se pokazati kao veoma značajan benefit. Naime, postoje tri načina, odnosno metode prodaje municipalnih obveznica, i to: tenderska prodaja (competitive bidding), prodaja putem pregovora (negotiate sale), i privatni plasman (priva-te placement)17. U odnosu na kreditno zaduživanje, koje podrazumeva samo odabir one finansijske organizacije koja je unapred definisala svoju ponudu, emitent obveznica u skladu sa svojim interesima, kao i sa preporukama iza-branog finansijskog savetnika, odlučuje o načinu prodaje obveznica. S ob-zirom da prodaja obveznica implicira obim zaduživanja, vremenski period dospevanja obveznica na naplatu, kao i visinu kamatne stope na godišnjem nivou, emitent izborom načina prodaje može uticati na sve prethodno nave-dene elemente zaduživanja. To znači, da u zavisnosti od interesa emitenta, stanja na finansijskom tržištu, kvaliteta projekta koji se finansira sredstvima dobijenim po osnovu realizovane emisije obveznica, grad ili opština mogu u određenoj meri uticati na ove elemente izborom modela prodaje. Kada je vrednost emisije ovih obveznica mala, interesovanje potencijalnih kupaca će biti niže. Grad ili opština kao emitent bi u tom slučaju trebalo da odabere model prodaje – privatni plasman, koji omogućava direktne pregovore o svim elementima ovog poslovnog aranžmana sa potencijalnim investitorima. U di-rektnim pregovorima se mogu ugovoriti uslovi zaduživanja koji mogu biti povoljniji u odnosu na one koji bi bili ostvareni putem kreditnog zaduženja. U prilog ovom argumentu, postoje i jasni empirijski podaci koji se odnose na odabir ovog modela zaduživanja gradova i opština u R. Srbiji. Tako su putem ovog modela prodaje uspešno realizovane tri emisije municipalnih ob-veznica gradova Novi Sad i Pančevo, odnosno opštine Stara Pazova. U svim ovim emisijama, procena finansijskih savetnika je bila da će se u direktnim pregovorima sa potencijalnim kupcima ostvariti znatno bolji uslovi zaduživa-nja. Studije su pokazale da su u proseku ostvarene uštede od 0.5% do 1.2% u visini ugovorene kamatne stope.18 Ove uštede su ostvarene u odnosu na ponude koje su ove jedinice lokalnih samouprava imale od strane banaka, a u smislu kreditnog aranžamana. U smislu afirmativnog uticaja izbora modela prodaje obveznica, može se navesti primer emisije municipalnih obveznica grada Šabac. U ovom slučaju, rukovodstvo grada Šabac, u dogovoru sa iza-branim finansijskim savetnikom, a uz prethodno izvršene ekonomske analize, donelo je odluku da model prodaje ne bude privatni plasman (kao u slučaju

17 Fabozzi, F. J., Feldstein, S. G. (2008). The Handbook of Municipal Bonds, New Jersy, John Wiley and sons18 Preuzet citat: Labudović-Stanković, J. (2015). Municipalne obveznice kao način finansiranja jedinica lokalne samouprave sa osvrtom na Republiku Srbiju, Zbornik referata sa Međunarodnog naučnog skupa održanog 8. maja 2015. godine, na Pravnom fakultetu u Kragujevcu, str. 223-234.

27

prethodnih gradova i opština), već model javne prodaje. Rezultati sprovede-nih analiza su ukazali da postoji značajno interesovanje za ove obveznice, i to ne samo institucionalnih investitora već i građana i drugih subjekata. Analize su se pokazale kao tačne, pa je grad Šabac sa uspehom prodao sve emitova-ne municipalne obveznice putem javne prodaje i prikupio potrebna novča-na sredstva za finansiranje izgradnje gradskog bazena. Zaključak koji se na osnovu ovih primera može izvući jeste da odabir načina prodaje municipalnih obveznica jeste jedan od potencijalnih benefita za grad ili opštinu koja bi da se zaduži na finansijskom tržištu. Mogućnost izbora modela prodaje daje više opcija izbora u zavisnosti od ekonomskih i drugih faktora.

Uticaj na vremenski interval u kojem obveznicedospevaju na naplatu

Jedan od benefita zaduživanja izdavanjem municipalnih obveznica jeste mogućnost uticaja na vremenski interval u kojem one dospevaju na naplatu. Obveznice kao obligacionopravne hartije od vrednosti imaju precizno defini-san rok dospeća. Ovaj rok je povezan sa obavezom izdavaoca da po dospeću (datum naplate) ispuni obavezu koja prostiče iz hartije prema zakonitom ima-ocu. Emitent municipalnih obveznica može sam da odredi na koji period će izdati obveznice, tj. kada one dolaze na naplatu. Ono što je neophodno kod ovih hartija od vrednosti jeste definisanje ovog roka koji ne može biti kraći od godinu dana, jer se ove hartije od vrednosti tretiraju kao dugoročni dužnič-ki papiri. Stoga, određivanjem roka dospeća, tj. mogućnost kreiranja tačnog roka dospeća obveznica na naplatu (samim tim i isplatu duga), grad ili opština može „manipulisati vremenom“ u skladu sa svojim interesima. Određivanje roka dospeća jeste jedan od poslova koji mora biti poveren finansijskom sa-vetniku. Isključivo njegove kompetencije i analize koje proizilaze iz njego-vog angažovanja, uz prethodno dobijene instrukcije od strane emitenta, mogu biti osnov za određivanje roka dospeća. Stoga, određivanje roka dospeća jeste partikularni interes emitenta obveznica. U odnosu na kreditni oblik zaduživa-nja, grad ili opština mogu znatno bolje svoje interese i finansijske projekci-je da inkorporiraju u okviru uslova emisije obveznice. Na taj način, emitent obveznica značajnije utiče na definisanje roka za isplatu osnovnog duga uz pripadajuću kamatu, te bira momenat koji je njemu najpogodniji. Na ovaj način, grad ili opština mogu kvalitetnije da upravljaju sa svojim javnim du-gom, dinamikom njegove isplate, kao i samom strukturom duga. Posmatrano sa stanovišta momenta dospeća obveznica na naplatu, do sada realizovane



28

emisije municipalnih obveznica u Srbiji su emitovane sa rokom dospeća od tri do deset godina. Na osnovu ovog podatka možemo konstatovati da se svaki grad, odnosno opština rukovodila sopstvenim interesima i finansijskim pro-jekcijama, i definisala rokove dospeća u skladu sa tim.

Određivanje kamatne stope i njenih elemenatau zavisnosti od interesa emitena

Grad ili opština se zadužuju na finansijskom tržištu radi finansiranja svo-jih partikularnih interesa. Ovi interesi se manifestuju kroz finansiranje kon-kretnih infrastrukturnih projekata od značaja za tog subjekta. Ipak cena za-duživanja, odnosno ugovoranje iste nije uvek element na koji subjekt koji se zadužuje može da utiče. Zaduživanje koje se realizuje kroz klasični kreditni aranžman na bankarskom sektoru ostavlja malo mogućnosti subjektu da utiče na cenu koštanja ovakvog zaduživanja. Kada kažemo cenu koštanja, onda prvenstveno mislimo na karakter i visinu kamatne stope. S obzirom da su banke, kao najveće kreditne finansijske institucije, uvek jača ugovorna stra-na, ugovoranje kamatne stope, njene visine, kretanja na finansijskom tržištu, i drugi faktori, u realnosti predstavlja adehezioni ugovorni element na koji grad ili opštine nemaju načina da utiču. Ovi subjekti nisu u mogućnosti da ugovaraju posebne uslove sa bankama u smislu određivanja kamatne stope. Sa druge strane, ukoliko se ovi subjekti odluče za emitovanje municipalnih obveznica, ovaj element ugovornog odnosa iskjučivo kreira emitent odnosno dužnik. Znači, grad ili opština koja se zadužuje prodajom ovih obveznica, di-rektno kreira ne samo visinu kamatne stope, već i njenu vezanost za određena kretanja na tržištu kapitala, ili uspešnost realizacije projekta koji se finansira emisijom obveznica. Za razliku od kreditnog aranžmana, gde je banka ta koja određuje sva pitanja u vezi sa kamatnom stopom, kod emitovanja municipal-nih obveznica, emitent je subjekt koji određuje prethodno navedena pitanja. Grad ili opština u saradnji sa izabranim finansijskim savetnikom, uz prethod-no urađene finansijske i druge analize, određuje visinu kamatne stope. Pored toga, može se odrediti da kamatna stopa bude fiksna ili varijabilna. Ne postoje ograničenja u tom smislu, već se politika kreiranja kamatne stope mora bazi-rati na realnim ekonomskim osnovama, uz uvažavanje interesa i emitenta kao dužnika i kupaca kao poverilaca. Iako naizgled ovo pitanje jeste ekonomske prirode, možemo prepoznati i određene pravne momente u odnosu na značaj ugovaranja kamatne stope. Kod ugovora o kreditu, ugovoranje kamatne stope je prepušteno jačoj ugovnornoj strani, tj. poveriocu. U većini ugovornih od-nosa koji u osnovi predstavljaju dužničko-poverilački odnos, kamatna stopa,

29

odnosno cena koštanja zaduživanja, jeste ostavljena kao element ugovora koji određuje poverilac. Iako nisu klasični adhezioni ugovori, činjenično jača ugovorna strana – banka, jeste subjekt koji isključivo određuje kako visinu kamatne stope, tako i druge konstitutivne elemente iste. Nasuprot ovome, emitovanje municipalnih obveznica jeste pravo grada ili opštine da emituje dužničke hartije od vrednosti. Supstrat ovog prava jeste i pravo na određi-vanje visine kamatne stope, kao i drugih njenih konstitutivnih elemenata. Sa stanovišta prava, kamatnu stopu propisuje emitent municipalnih obveznica, odnosno dužnik. Tako imamo situaciju da dva različita oblika zaduživanja, kreditno zaduživanje i zaduživanje prodajom municipalnih obveznica, kon-stituišu dva različita pravna ovlašćenja u smislu određivanja kamatne stope. Kod kreditnog zaduživanja, poverilac je taj koji određuje kamatnu stopu, dok je kod emitovanja municipalnih obveznica, dužnik taj koji određuje kamatnu stopu. Iz navedenog razloga smatramo da kod zaduživanja emisijom ovih ob-veznica, grad ili opština ne samo da mogu sami da kreiraju željenu kamatnu stopu, već istu mogu odrediti kao fiksu ili varijabilnu. Ipak ovo pravo koje prostiče iz ovog posla treba sagledati samo kao „pravo“, jer ukoliko kamatna stopa i njeni elementi nisu određeni u skladu sa ekonomskim i finansijskim zahtevima samog tržišta, onda emitent neće moći da proda izdate hartije od vrednosti, što posledično znači da neće moći da se zaduži, tj. da dođe do ne-ophodnih novčanih sredstava.

Pozitivan uticaj na ocenu kreditnog rejtinga emitenta obveznica

Jedan od posredno značajnijih efekata uspešne emisije municipalnih ob-veznica jeste ocena kreditnog rejtinga emitenta. Naime, procedura izdavanja municipalnih obveznica jeste administrativnopravni postupak, koji podrazu-meva i javno dostavljanje relevantnih finansijskih podataka u vezi sa emi-tentom obveznica, koji su sadržani u prospektu emisije obveznica.19 Važnost prospekta kao dokumenta potrebnog radi uspešnog okončanja postupka iz-davanja obveznica, jeste upravo objedinjavanje relevantnih informacija o

19 Prospekt je dokument koji sadrži sve informacije od značaja za emisiju obveznica, i emitenta istih, a koje su propisane odredbama Zakona o tržištu kapitala. U slučaju javne prodaje, ovaj doku-ment je u potputnosti javan i dosupan svim zainteresovanim licima. U slučaju privatnog plasmana, ovaj dokument nije neophodan, već je dovoljno samo obaveštenje o emisiji. Prospekt se dostavlja Komisiji za hartije od vrednosti, koja ga mora odobriti pre njegovog zvaničnog izdavanja. Prospekt sadrži i sledeće relevante informacije u vezi sa emisijom municipalnih obveznica, i to: finansijsko stanje emitenta obveznicu u proteklih pet godina, procena vrednosti imovine i udeo obaveza emi-tenta, podaci o ostvarenim prihodima odnosno dugu na kraju budžetske godine, i druge informacije od značaja za donošenje odluke o kupovini ovih vrednosnih papira.



30

finansijskom poslovanju grada ili opštine. Informacije sadržane u ovom do-kumentu dodatno dobijaju na važnosti time što iste moraju biti autentične i istinite, da odgovaraju stvarnom stanju, da su prikupljene i sistematizovane od strane relevantnog i stručnog finansijskog subjekta, kao i da za tačnost istih odgovara grad odnosno opština koja na kraju ove informacije dostavlja u okviru navedenog dokumenta.20 Intencija zakonodavca nije da ovim informa-cijama pospeši kreditni rejting emitenta, već isključivo da ovaj proces izda-vanja učini što transparentnijim. Neophodno je da investitori koji ulažu u ove hartije od vrednosti (individualni ili institucionalni), imaju sve relevantne i ne-ophodne informacije na osnovu kojih mogu da donesu ispravnu odluku u vezi sa ulaganjem kapitala u ove vrednosne papire. Podaci sadržani u prospektu, kao uostalom i sam prospekt iako regulisani odredbama domaćeg zakonodav-stva, nisu produkt istog, već ova praksa jeste ustanovljena na međunarodnom nivou.21 Povezanost informacija sadržanih u ovom dokumentu, sa potencijal-nim benefitom koji je u ovom segmentu rada apostrofiran, upravo proizilazi iz samog sadržaja ovog dokumenta. Javna dostupnost ovih informacija (iako većina jeste, ali nikada u okviru jednog dokumenta), kao i odgovornost za tačnost istih, mogu uticati na kreiranje kreditnog rejtinga emitenta obveznica (ukoliko ga prethodno nije imao), ili pak samu ocenu istog. Ukoliko emitent prethodno nije imao kreditni rejting, dostavljanjem informacija u prospektu, može angažovati nezavisnu agenciju koja bi ocenila njegov rejting. Ovo isto mogu učiniti i zainteresovani investitori, mada isti uglavnom ovo zahtevaju da bude urađeno i finansirano od strane samog emitenta. Postojanje kreditnog rejtinga za grad ili opštinu može biti od izuzetnog značaja u kontekstu budu-ćih zaduživanja. Upravo jedan od faktora koji utiče na formiranje cene košta-nja zaduživanja, jeste postojanje i ocena kreditnog boniteta subjekta koji se zadužuje. Ukoliko prethodno postoji kreditni rejting emitenta, onda je inve-stitorima znatno lakše i sigurnije da donesu odluku u vezi sa ulaganjem svog kapitala u kupovinu ovih hartija od vrednosti. Izostanak rejtinga ne može po-zitivno delovati za investitore, ali upravo uloga i značaj prospekta kao obave-znog dokumenta jeste da donekle anulira izostanak rejting izveštaja. Upravo na primerima realizovanih emisija obveznica u Srbiji, možemo zaključiti da izostanak kreditnog rejtinga za gradove Novi Sad, Šabac i Pančevo, kao i opštinu Stara Pazova, nije negativno delovao na investitore, jer su sve emisije obveznica uspešno prodate. Ipak, smatramo da jedan od benefita izdavanja

20 Pravilnikom o formi, minimalnom sadržaju informacija koje treba uključiti u prospekt i osnovni prospekt i oglašavanju u vezi sa prospektom, Sl. glasnik RS, br. 89/11 i 14/13.21 Fabozzi, F. J., Feldstein, S. G. (2008). The Handbook of Municipal Bonds, New Jersy, John Wiley and sons.

31

municipalnih obveznica jeste postojanje kreditnog rejtinga emitenta, iako u našem pravu ovo nije formalno neophodan uslov. Iskustva razvijenih tržišta municipalnih obveznica u svetu, ipak govore u prilog našoj tvrdnji da izda-vanje ovih hartija od vrednosti ima uticaj na poboljšanje kreditnog rejtinga emitenta. Razvoj domaćeg tržišta kapitala, odnosno tržišta municipalnih ob-veznica, verovatno će u bliskoj budućnosti uticati i na naše gradove i opštine da samoinicijativno angažuju agencije za ocenu boniteta. Time bi svi zainte-resovani subjekti, investitori ali i građani ovih gradova i opština, imali daleko kvalitetnije informacije o ekonomskom razvoju svoje zajednice, politikom zaduživanja, kao i budućim investicionim planovima.

Identifikovanje realnih administrativnih i drugih kapaciteta emitenta obveznica u skladu sa zahtevima za realizaciju

emisije obveznica

Postupak izdavanja municipalnih obveznica je izuzetno složen admini-strativnopravni proces, koji iziskuje određene kadrovske kapacitete grada od-nosno opštine koji ulaze u ovaj postupak sa intencijom da ga uspešno završe. Ukoliko sagledamo sam postupak, zakonske i druge proceduralne zahteve,22 možemo zaključiti da je to realan izazov za svaki grad, odnosno opštinu u R. Srbiji. Brojni administrativni i pravni zahtevi, poznavanje tržišta kapitala, i niz drugih uslova, predstavljaju realan izazazov za svaku gradsku odnosno opštinsku administraciju. Ovu argumentaciju možemo potkrepiti i podacima o gradovima i opštinama u R. Srbiji koje su do sada emitovale ove hartije od vrednosti. Tri od četiri emitenta dolaze sa teritorije AP Vojvodine. Ukoliko uzmemo podatak da Vojvodina predstavlja najrazvijeni deo Srbije, kao i po-datke o broju visokokvalifikovanih radnika na ovom području u odnosu na druge delove države (odmer 1:3.5), sasvim je jasno da administrativni kapa-citeti utiču na odabir načina zaduživanja. Pored toga, uspešnom realizacijom prve emisije municipalnih obveznica, grad Novi Sad je realizovao još jednu emisiju ovih obveznica, i time potvrdio da postoje administrativni i kadrovski kapaciteti u samoj gradskoj upravi za realizaciju ovog modela zaduživanja. Posledično, možemo zaključiti da svi gradovi i opštine koji se odluče sa ovaj

22 Postupak emitovanja municipalnih obveznica ima sledeće administrativne odnosno pravne faze, i to: angažovanje finansijskog savetnika, usvajanje Odluke o zaduživanju, pribavljanje Mišljenja Ministarstva za finansije, pokretanje postupka javne nabavke, preliminarno utvrđivanje strukture municipalnih obveznica, ispitavanje tržišta i analiza tražnje, Odluka o agentu odnosno pokrovitelju emisije, izbor modela prodaje obveznica, izrada Prospekta emisije obveznica (u slučaju javnog modela prodaje), Odluka o načinu zaduživanja, Odluka o emitovanju municipalnih obveznica, i postupak upisa i uplate.



32

vid zaduživanja, kroz sam postupak i faze emitovanja municipalnih obve-znica, mogu da realno sagledaju svoje kadrovske kapacitete. Upravo uspeh ili neuspeh u realizaciji ovog postupka zaduživanja, može biti pripisan us-pešnom odnosno neuspešnom lokalnom administrativnom osoblju. Samo oni gradovi odnosno opštine koje imaju adekvatan i obrazovan kadrovski poten-cijal u okviru lokalne administracije će sa uspehom okončati ovaj postupak. Ukoliko se isti ne okonča, treba izvršiti određene analize i utvrditi u kojoj meri je neuspeh ovog postupka povezan sa kadrovima koji su bili angažovani u okviru lokalne administracije. Na taj način, može se unaprediti kvalitet lo-kalne administracije.

Zakjučak

Predmetom rada definisan je okvir istraživanja koji je za cilj imao iden-tifikovanje benefita emitovanja municipalnih obveznica sa stanovišta interesa gradova i opština kao izdavaoca. U radu su analizirani odabrani benefiti ovog oblika zaduživanja i isti su analitički istraženi od strane autora. Opšti zaklju-čak istraživanja jeste da navedeni benefiti koji su bili predmet analize jesu na-učno utemeljeni i pravilno identifikovani. U uvodnom delu rada apostrofirali smo da određeni pozitivni efekti ovog oblika zaduživanja u određenoj meri zavise od horizontalne sinergije pravnih propisa koji se na posredan ili nepo-sradan način dovode u vezu sa ovim vrednosnim papirima. Možemo zaključiti da određeni potencijalni benefiti ovog oblika zaduživanja zavise od prethod-no navedenog stava. Koncepcijski je istraživanje obavljeno analizom naučno relevantih podataka sadržanih u odabranim publikacijima, i dostupnim em-pirijskim podacima o realizovanim emisijama municipalnih obveznica u R. Srbiji. Na ovaj način smo pokušali da damo validaciju odabranih naučnih sta-vova prema empirijskim podacima iz realizovanih emisija obveznica. U naj-većem delu istraživanja, zaključili smo da smo veći deo analiziranih benefita mogli da identifikujemo ili povežemo sa odabranim empirijskim podacima. Ograničenost obima istraživanja nije dozvolila širi opseg istraživanja, tj. veći obim analiziranih benefita, ali i ovi odabrani nesumnjivo ukazuju da izdava-nje municipalnih obveznica ima značajne komparativne prednosti u odnosu na klasične kreditne aranžamane. Smatramo da pozitivna iskustva gradova i opština u R. Srbiji koje su se odlučile za ovaj oblik zaduživanja, mogu da posluže kao primer i podstrek za druge jedinice lokalnih samouprava da svoje paritkularne interese razvoja finansiraju emitovanjem ovih vrednosnih papira.

33

Gordana BejatovićDoctor of Economic Sciences – Assistant professor, Smartphone concept DOO

Goran SelakLLM, The Ministry of Justice, Banja Luka, BiH.

LOCAL GOVERNMENT BORROWING IN THE FINANCIAL MARKET - THE BENEFITS

OF ISSUING MUNICIPAL BONDSA b s t r a c t

The way of local governments financing is regulated by positive legal re-gulations of Republic of Serbia. One of the ways of financing particular interests of cities and municipalities is borrowing in the financial market. These subjects are left to analyze the situation and developments in the financial market and to choose one of two models of indebtedness – a cre-dit borrowing from banks or issuing of municipal bonds as securities. The research subject of this work concerns the potential benefits of borrowing through the issuance of these securities. The aim of the research is to de-fine all the potential benefits that cities and municipalities in Republic of Serbia can realize if they opt for this form of borrowing. The paper also presents scientifically elaborated positive effects of this form of borrowing, which are based on relevant both national and international data contained in various scientific publications. In addition, the authors of this paper have presented some of their arguments in favor of this type of borrowing being based on an analytical observation of the research subject.

Key words: borrowing in the financial market, local governments, munici-pal bonds, benefits of borrowing.



34

Literatura

1. Dorit, S. (1998). A Comparative Risk Return Analysis and Performance Evaluation of Tax Free Municipal. The Journal of Business, 71 (1), pp. 135-146

2. Dugalić, V., Stojković, D. (2014). Municipalne obveznice kao izvor fi-nansiranja, U: Stanje i perspektive ekonomskog razvoja grada Kragujevca, str. 535-545

3. Fabozzi, F. J., Feldstein, S. G. (2008). The Handbook of Municipal Bonds, New Jersy, John Wiley and sons

4. Janković, D. (2012). Obveznice: karakteristike, kvantitativna analiza i tržišta, Podgorica, Univerzitet Mediteran

5. Jovanović, A., Zakić, N. (2008). Tržište municipalnih obveznica – neka uporedna iskustva. Ekonomika, 54, (5-6), str. 88-100

6. Labudović-Stanković, J. (2015). Municipalne obveznice kao način fi-nansiranja jedinica lokalne samouprave sa osvrtom na Republiku Srbiju, Zbornik referata sa Međunarodnog naučnog skupa održanog 8. maja 2015. godine, na Pravnom fakultetu u Kragujevcu, str. 223-234

7. Mandić, B., Grublješić, Ž. (2011). Municipalne obveznice - finansijska pomoć razvoju lokalnih zajednica. Industrija: časopis za ekonomiku in-dustrije, 39 (1), str. 99-110

8. Pavlović, V., Marinković, M., Drašković, V., Bučić, A., Richter, C. (2012). Smerince za izdavanje municipalnih obveznica, Projekat finansiram sred-stviam EU, Program podrške opština IPA 2007, Interprint D.O.O.

9. Pravilnik o formi, minimalnom sadržaju informacija koje treba uključiti u prospekt i osnovni prospekt i oglašavanju u vezi sa prospektom, Sl. glasnik RS, br. 89/11 i 14/13

10. Ustav R. Srbije, Sl. glasnik RS, br. 98/0611. Zakon o budžetskom sistemu, Sl. glasnik RS, br. 54/09, 73/10, 101/10,

101/11, 93/12, 62/13, 63/13 - ispr., 108/13, 142/14, 68/15 - dr. zakon i 103/15

12. Zakon o finansiranju lokalne samouprave, Sl. glasnik RS, br. 62/06, 47/11, 93/12, 99/13 - usklađeni din. izn., 125/14 - usklađeni din. izn. i 95/15 - usklađeni din. izn.

13. Zakon o javnom dugu, Sl. glasnik RS, br. 61/05, 107/09 i 78/1114. Zakon o lokalnoj samoupravi, Sl. glasnik RS, br. 129/07 i 83/14 - dr.

zakon

35

Petar Cvetković*

MERA ZABRANE NAPUŠTANJA STANA I NJENA (NE)PRIMENA U KONTEKSTU

OPŠTIH USLOVA ZA ODREĐIVANJE MERA

REZIME: Stupanjem na snagu Zakonika o krivičnom postupku1 (u da-ljem tekstu: ZKP i Zakonik) mera zabrane napuštanja stana i mesta bora-višta, koja je egzistirala u prethodnom Zakoniku, razdvojena je na dve po-sebne mere obezbeđenja prisustva okrivljenog. Zabrana napuštanja stana, uslovi za njeno određivanje i odlučivanje o meri predviđeni su članovima 208-209 ZKP-a. Krivičnim zakonikom2, u čl. 63, st. 1, određeno je da se vreme provedeno na izdržavanju mere zabrane napuštanja stana uračunava u izrečenu kaznu zatvora, novčanu kaznu i kaznu rada u javnom interesu. Zabrana napuštanja stana se smatra lišenjem slobode, što praktično znači, da u slučaju donošenja presude kojom se okrivljeni prema kome je bila određena mera, oslobađa optužbe ili se optužba u odnosu na njega odbi-ja, kao i u slučaju odustanka javnog tužioca od daljeg progona, okrivljeni može podneti zahtev za naknadu štete zbog neosnovanog lišenja slobode. Pored činjenice da se radi o daleko humanijem vidu lišenja slobode u od-nosu na pritvor, izuzetnu korist od primene ove mere ima i sama država, i to, pre svega, zbog direktnog smanjivanja smeštajnih kapaciteta u penal-nim ustanovama, odnosno u pritvorskim jedinicama u sastavu tih ustanova. Iako, kućni pritvor sam po sebi deluje konfornije u odnosu na sam bora-vak u pritvorskoj jedinici, on je veoma restriktivna mera koja ograničava okrivljenog u mnogo čemu, pa mu se tako zabranjuje korišćenje mobil-nog telefona, računara, zatim poseta od strane prijatelja i drugih lica kao i rodbine. Sam ambijent je mnogo prihvatljiviji kada je reč o samoj psihi pojedinca. Sprovođenje mere kontroliše Poverenička služba putem Pove-renika za izvršenje alternativnih sankcija. Ovaj organ je zadužen za kon-trolu sprovođenja mere i u stalnom je kontaktu sa licem u odnosu na koga se sprovodi mera. O svakom kršenju mere izveštava se postupajući sudija,

1 Zakonik o krivičnom postupku, Službeni glasnik RS, br. 72/11, 101/11, 121/12 , 32/13, 45/13 i 55/14.2 Krivični zakonik, Službeni glasnik RS, br. 85/05, 88/05, 107/05, 72/09, 111/09, 121/12, 104/13 i 108/14.

UDK: 343:351.78BIBLID: 0352-3713 (2016); 33, (1-3): 35–46


* Msr, Advokat u Novom Sadu, e-mail: [email protected]


36

policija i Poverenička služba, a kada je reč o elektronskom nadzoru, tada sam kontak nije potreban jer je sistem kontrole još efikasniji samim tim. Sve navedeno nema smisla ukoliko ostaje slovo na papiru, odnosno norma koja je na snazi, a slabo se primenjuje. Upravo smo zbog toga u ovom radu prikazali neke od odluka sudova povodom procesnih pitanja vezanih za meru zabrane napuštanja stana.

Ključne reči: mera, kućni pritvor, elektronska narukvica, žalba na rešenje, poverenik.

Uvod

U skladu sa članom 189, st. 1 ZKP-a, organ postupka će voditi računa da se ne primeni teža mera ako se svrha može postići blažom merom za obez-beđenje prisustva okrivljenog i za nesmetano vođenje krivičnog postupka.3 Mere obezbeđenja prema ličnosti okrivljenog sastoje se u većem ili manjem ograničenju lične slobode, što ne znači da se uvek sastoje u lišenju slobode. Mere su raznovrsne, i pod određenim uslovima mogu biti primenjene u svim fazama postupka.4 Da bi krivični postupak mogao biti uspešno vođen, ne-ophodno je obezbediti pristusvo određenih lica – njegovih učesnika. Zahtev suda za njihovim prisustvom predstavlja za ova lica obavezu koju je sud ovla-šćen da im nametne. Iako u najvećem broju slučajeva učesnici u krivičnom postupku ovu obavezu dobrovoljno prihvataju, odazivajući se na poziv, po-stoje i situacije u kojima je nužno primeniti i određene mere prinude s tim ciljem. Kada je reč o vrstama mera, umesto dosadašnjih pet, uočavamo sedam zasebnih mera. Ipak potpunu novinu u odnosu na dosadašnje rešenje pred-stavlja jedino uvođenje mere zabrane napuštanja stana. Reč je o meri koja do sada nije postojala u našem krivičnoprocesnom sistemu, a koja je u javnosti označavana često „kućnim pritvorom“.5 Zabrana napuštanja stana predstavlja specifičan oblik ograničenja lične slobode i zbog toga je često u slobodnom izražavanju spominjan kao ,,kućni pritvor“. Zabrana napuštanja stana se može odrediti jedino rešenjem suda i to onda kada postoje neki od alternativno

3 Reč je o opštim uslovima za određivanje mera. Škulić koristi termin „opši uslov kaskadne svr-sishodnosti“, Grubač govori o „principu srazmernosti u primeni mera procesne prinude“. Vodeći se navodima Grubača „cilj mera ne sme biti sankcija, niti one smeju postati mere ispaštanja“, Škulić smatra da predugo trajanje pritvora predstavlja „oblik parasankcije“.4 Vasiljević, T. (1981). Sistem krivičnog procesnog prava SFRJ, Beograd, Savremena administra-cija, str. 374.5 Ilić, G., et al. (2013). Komentar zakonika o krivičnom postupku, Beograd, Službeni glasnik, str. 448.

37

propisanih razloga zbog kojih se inače može odrediti pritvor. Tu pored opa-snosti od bekstva okrivljenog, spadaju i svi ostali razlozi zbog kojih je mogu-će određivanje pritvora, osim razloga koji se odnosi da dokaznu opstrukciju.6

Osvrt na meru pritvora i razloge za određivanje pritvora u skladu sa ZKP-om

Pod ograničenjem lične slobode u smislu Krivičnog postupka razume se zatvaranje lica koje je osumnjičeno da je izvršilo kakvo krivično delo.7 Iz ovo-ga sledi da se radi o preventivnoj meri koja se izriče prema licu za koje postoji osnovana sumnja da je učinilo krivično delo, te je zbog toga nužno ograničiti njegovu slobodu, a sve radi postizanja svrhe nesmetanog vođenja krivičnog postupka, kao i obezbeđenja prisustva tog lica u krivičnom postupku. Radi se o najtežoj meri kojom se obezbeđuje prisustvo okrivljenog tokom čitavog postupka, ali se tom merom istovremeno mogu postizati i drugi ciljevi. U odnosu na pritvor kao oblik lišenja slobode tokom krivičnog postupka, pri-menjuju se sledeća osnovna pravila: 1) zakonitost i ultima ratio karakter ovog oblika lišenja slobode u krivičnom postupku – pritvor se može odrediti: a) samo pod uslovima predviđenim u Zakoniku o krivičnom postupku i b) samo ako se ista svrha ne može ostvariti drugom merom; 2) hitni karakter pritvora – dužnost je svih organa koji učestvuju u krivičnom postupku i organa koji im pružaju pravnu pomoć da trajanje pritvora svedu na najkraće neophodno vreme i da postupaju sa naročitom hitnošću ako se okrivljeni nalazi u pritvo-ru; 3) obavezno oficijelno ukidanje pritvora – u toku celog postupka pritvor će biti ukinut čim prestanu razlozi na osnovu kojih je bio određen.8 Takođe, čl. 189 ZKP-a izričito predviđa da se prilikom odlučivanja o primeni neke od mera predviđenih čl. 188 ZKP-a, vodi računa da se ne primenjuje teža mera ako se ista svrha može postići blažom merom. Pritvor može biti zamenjen merom zabrane napuštanja stana ili se ta mere može izreći i samostalno. Da bi se odredila ova mera neophodno je da su ispunjeni zakonski uslovi koji se tiču samog pritvora, iz tog razloga je upravo u ovom radu obrađen deo vezan za pritvor, odnosno razloge za njegovo određivanje. Pritvor je fakultativan (moguć) kad se ne određuje po sili zakona, već na snovu slobodne sudske oce-ne dokaza o postojanju okolnosti koje zakonik predviđa za osnove pritvora.

6 Škulić, M. (2014). Krivično procesno pravo, Beograd, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, str. 140.7 Marković, B. (1937). Udžbenik sudsko krivičnog postupka Kraljevine Jugoslavije. Beograd, Štamparija Drag. Gregorića, str. 246.8 Škulić, M. op. cit. str. 141.

MERA ZABRANE NAPUŠTANJA STANA I NJENA (NE)PRIMENA U KONTEKSTU OPŠTIH ...


38

Pritvor je fakultativan samo u tome smislu što sud može da nađe da zakoni-kom predviđeni osnov za njegovo određivanje u konkretnom slučaju postoji ili da ne postoji, ne i da pritvor ne odredi kad nađe da zakonikom predviđeni osnov postoji.9 U Zakoniku o krivičnom postupku u čl. 211, st. 1, predviđeni su pored osnovnog uslova za određivanje pritvora, a to je postojanje osnovane sumnje da je lice prema kome se pritvor treba odrediti, učinilo krivično delo i ostali razlozi koji su svrstani po tačkama. Osnov za određivanje pritvora, predviđen u tač. 1, a suštinski se svodi na opasnost od bekstva okrivljenog. Zakonodavac, najpre, exempli causa navodi nekoliko situacija koje ukazuju na opasnost od bekstva, kao što su okolnost da se okrivljeni krije ili se ne može utvrditi njegova istovetnost, odnosno da u svojstvu optuženog očigled-no izbegava da dođe na glavni pretres.10 Smisao tačke 2 je sprečavanje do-kazne opstrukcije, onemogućavanje da se utiče na svedoke, saučesnike kao i da se unište dokazi i tragovi krivičnog dela. Zakonodavac nije propisao mo-gućnost primene mere zabrane napuštanja stana kao alternative pritvoru koji bi mogao biti određen ili je već određen zbog pritvorskog osnova iz tačke 2. Smatramo da ovo rešenje nije utemeljeno na logičnoj osnovi, jer kućni pritvor koji je određen uz strogu zabranu korišćenja telefona, računara i uz zabranu kućnih poseta aspolutno ne pruža prostora za nekom od dokaznih opstrukcija za vreme vođenja krivičnog postupka. Razlog za primenu tačke 3 je postoja-nje bojazni da će okrivljeni u kratkom vremenskom periodu ponoviti krivično delo ili dovršiti krivično delo ili učiniti krivično delo kojim preti. U ovom slučaju se suštinski zahteva konkretna bojazan, ali veoma često sud zloupo-trebljava ovaj pritvorski osnov i apstraktno navodi mogućnost da se u nekoj dalekoj budućnosti, koja nije određena, može ponoviti krivično delo, što se u ovom radu može uočiti iz citiranih odluka sudova. Pritvor na ovakav način gubi svoj smisao, jer njegova svrha ne može biti svrha koju postiže sankcija. Situacija je danas malo lakša, jer Zakonik ostavlja mogućnost da pritvor tra-je, a okrivljeni boravi kod kuće, pa i ako to vreme bude uračunato u kaznu, nekada je povoljnije za same okrivljene, jer je služenje kazne zatvora u kuć-nim uslovima moguće isključivo za osude do jedne godine zatvora, a postoje situacije da boravak u kućnom pritvoru traje i dve godine, pa izrečena kazna od recimo dve godine, bude praktično odslužena jer se vreme provedeno u kućnom pritvoru uračunava u kaznu zatvora. Razlozi iz tačke 4 moraju biti kumulativno ispunjeni da bi se mogao odrediti pritvor. Uslovi se tiču visine zaprećene kazne i jednog novog standarda, postojanja stepena uznemirenja

9 Grubač, M. (2009). Krivično procesno pravo, Beograd, Projuris, str. 67.10 Ilić, G., et al. op.cit. str. 494.

39

javnosti. Ovaj drugi uslov veoma teško sud može utvrditi. Pretpostavka o ne-kakvom uznemirenju javnosti bez utvrđivanja stepena uznemirenja koji dovo-di do ugrožavnja nesmetanog i pravičnog vođenja krivičnog postupka ne sme sama po sebi biti razlog za pritvor. Intencija zakonodavca nije bila da se samo konstatuje da je javnost uznemirena, već da je ona vidljiva i da se odražava na vođenje krivičnog postupka. Smatramo da je dobro rešenje što u slučaju ovog pritvorskog osnova postoji mogućnost zamenene pritvora merom zabra-ne napuštanja stana, upravo zbog same rastegljivosti ove tačke koja kao takva prilikom ekstenzivnog tumačenja može biti zloupotrebljena u političke svrhe. Sudovi moraju imati na umu činjenicu da se ne postiže isključivo pritvorom cilj koji se merama iz člana 188 ZKP-a postiže, zbog toga je imperativ prime-niti blaže mere kad je to moguće, pre svega, iz razloga humanosti i ekonomič-nosti, a onda i zbog samog slova zakona. U daljem tekstu analizom određenih odredaba ZKP-a približićemo prirodu same mere zabrane napuštanja stana i njene karakteristike. Reč je, pre svega, o preventivnom lišenju slobode u ,,kućnim uslovima”.11

Zabrana napuštanja stana

U čl. 208, st.1 Zakonika o krivičnom postupku, određeno je pod kojim se uslovima okrivljenom može zabraniti da bez odobrenja napusti stan u ko-jem boravi, i pod kojim će uslovima boraviti u stanu. Takođe je propisano u kojoj situaciji, odnosno pod kojim uslovima je moguće primeniti ovu meru. Naime, sud može okrivljenom odrediti ,,kućni pritvor“ samo ako postoje neke od okolnosti predviđene čl. 211, st. 1, tač. 1), 3) i 4) ZKP-a. Kada sud odre-đuje meru, na raspolaganju mu stoje određeni instrumenti kojima bi okrivlje-nom uskratio određena prava tokom sprovođenja mere. Okrivljenom može biti zabranjeno da koristi telefon i internet kao i da prima druga lica u stan. Branilac može posećivati okrivljenog uz pribavljenu dozvolu postupajućeg sudije. To može biti i dozvola koja je izdata za vreme dok je okrivljeni boravio u pritvorskoj jedinici. U slučaju da je mera određena zasebno, dozvola bi se pribavljala u zavisnosti od stadijuma postupka od postupajućih sudija, a sve u skladu sa funkcionalnom nadležnošću suda. Sudija za prethodni postupak u fazi prethodnog postupka, zatim nakon podizanja optužnog akta Kv Veće, a nakon potvrđivanja optužnog akata, predsednik veća. O meri odlučuje veće van prestresa ili na pretresu, ali na pripremnom ročištu postoji izuzetak, tada o meri kao i o pritvoru može odlučivati predsednik veća uz saglasnost stranaka.

11 Više o tome: Grubač, M., et. al. (2014). Komentar zakonika o krivičnom postupku, Beograd, Projuris, str. 363.



40

U st. 2, propisano je kada okrivljeni može i bez odobrenja napustiti svoj stan. To su situacije u kojima je neophodna hitna medicinska intervencija u odnosu na njega ili lice koje boravi u stanu sa njim. Takođe, zbog izbegava-nja eventualne opasnosti po njegov život i zdravlje, kao i imovinu, situacije poput elementarnih nepogoda, poplava, požara itd. Okrivljeni u slučajevima kada iz bilo kog razloga napušta stan, a da nije neka od situacija propisanih u st. 2, pribavlja dozvolu od postupajućeg sudije i izveštava Poverenika iz organa uprave za izvršenje krivičnih sankcija o razlozima napuštanja stana i vremenskom periodu odsutnosti. Kada je okrivljeni pozvan na glavni pre-tres ili zbog nečeg drugog, on pribavlja potvrdu suda i istu naknadno daje na uvid Povereniku. Poverenici su u stalnom kontaktu sa sudom i licem pod me-rom, kako bi se izbegle zloupotrebe ove mere, posebno one bez elektronskog nadzora.

Članom 209 ZKP-a, rešena su pitanja u vezi sa odlučivanjem o meri i podnošenjem predloga. U toku istrage tužilac predlaže meru, a sud je određu-je. Branilac može predložiti, takođe, meru, ali tada sud mora zatražiti mišlje-nje tužilaštva ukoliko se postupak vodi za krivično delo koje se goni po služ-benoj dužnosti. Sud isključivo traži mišljenje, ali ne postoji obaveza da meru ne odredi ukoliko je stav tužilaštva negativan. Nakon potvrđivanja optužnice sud o meri odlučuje sam. Sudija za prethodni postupak određuje ovu meru do potvrđivanja optužnice, a nakon toga odlučuje Veće. Mera može trajati dok za time postoji potreba, a najduže do upućivanja okrivljenog na izdržavanje krivične sankcije koja se sastoji u lišenju slobode. Kontrola ove mere se vrši na svaka tri meseca. Žalba je dozvoljena na rešenje o određivanju i produža-vanju mere. Žalba ne zadržava izvršenje. Prema odredbi člana 63, stav 1 KZ u izrečenu kaznu zatvora, novčanu kaznu i kaznu rada u javnom interesu uraču-nava se vreme provedeno u pritvoru, vreme trajanja mere zabrane napuštanja stana, kao i svako drugo lišenje slobode u vezi sa krivičnim delom.12 Sa druge strane, u slučaju da ishod postupka bude rešen pozitivno za okrivljenog, ostaje mogućnost podnošenja tužbe za naknadu štete zbog neosnovanog lišenja slo-bode za svaki dan proveden u kućnom pritvoru.

Kontrola mere

U cilju što efikasnije kontrole poštovanja mere sud može naložiti da se prema okrivljenom, u odnosu na koga je mera određena, primeni elektronski nadzor. Ovde je reč o uređaju za lociranje – odašiljaču, koji se pričvršćuje na

12 Stojanović, Z. (2015). Krivično pravo - opšti deo, Beograd, Pravni fakultet Unverziteta u Beogradu, str. 321.

41

zglob ruke ili noge okrivljenog. Uređaj za lociranje sa pratećom opremom mora biti neškodljiv za zdravlje i postavljen od strane stručnog lica uz pruža-nje detaljnih uputstava o principu njegovog funkcionisanja. U čl. 17 Zakona o izvršenju vanzavodskih sankcija i mera propisano je da nakon što sud prema okrivljenom odredi meru kućnog pritvora, kontrolu poštovanja te mere, vrši Poverenička služba putem Poverenika. U okviru Povereničke službe obrazuju se povereničke kancelarije na teritoriji nadležnosti Višeg suda, jednog ili više sudova. Poverenička služba koja funkcioniše u okviru Uprave za izvršenje krivičnih sankcija upravlja uređajem kojim se daljinskim putem prati kreta-nje okrivljenog u prostoru gde se sprovodi mera. Ukoliko sud odredi da se mera sprovodi na ovakav način, to mora biti tačno navedeno u rešenju o odre-đivanju i produžavanju mere. ZKP pruža mogućnost određivanja mere bez elektronskog nadzora i ostalih zabrana koje prate ovakav vid lišenja slobode, stoga je neophodno sve navesti u rešenju o meri. Kada nije određena mera sa elektronskim nadzorom, nadzor nad licem se vrši lično od strane Poverenika, dolaskom u iznenadne kućne posete i stalnim telefonskim kontaktom sa lici-ma pod merom. O svakom kršenju mere Poverenik izveštava bez odlaganja sud, policiju i Povereničku službu. Predstavnici Uprave za izvršenje krivičnih sankcija opisali su neke od alternativa pritvoru koje se posebno koriste za rešavanje problema prenaseljenosti, uključujući i korišćenje uređaja za praće-nje, kao sredstvo za praćenje optuženog dok se nalazi u pritvoru. Izjavili su da je Evropska unija donirala 600 elektronskih uređaja za praćenje koji se obez-beđuju bez troškova za optuženog. U 2011. godini, u četiri slučaja je korišćen elektronski nadzor. Upotreba se povećala na 20 slučajeva u 2012. godini, a u vreme procene 2013. godine bilo je 24 slučaja.13

Stavovi judikature po pitanju primene kućnog pritvora na teritoriji Apelacionog suda u Novom Sadu

Ako neposredni procesni cilj izrazimo u zahtevu za minimalizacijom sudskih grešaka, efektivitet krivičnog postupka na tom nivou može biti sagle-dan kroz praćenje njihovog prisustva. O tome nam govore ne samo podaci o broju nevino osuđenih lica, već o svim činjeničnim i pravnim greškama uči-njenim tokom postupka.14 Ispravnost sudskih odluka verifikuju same stranke nepodnošenjem pravnih lekova, kao i viši sudovi odlučivanjem o izjavljenim pravnim lekovima.15 Apelacioni sud u Novom Sadu u više odluka iskazao je

13 Ibid.14 Brkić, S. (2014). Krivičnoprocesno pravo, Novi Sad, Pravni fakultet u Novom Sadu, str. 120.15 Ibid.



42

svoj stav po pitanju primene alternativnih mera pritvoru, posebno kada je reč o zabrani napuštanja stana. U odlukama kojima su ukidana rešenja sudova niže instance u obrazloženjima se navodilo da su sudovi činili bitne povrede odredaba krivičnog postupka, jer rešenja nisu sadržala razloge o odlučnim činjenicama, a razlozi su bili nejasni. Time nije bilo moguće ni ispitati po-bijana rešenja. Zamerke su bile usmerene na to da sudovi nisu davali jasna objašnjenja zbog čega nakon proteka vremena pritvor mora biti produžen, a suštinski je sam intenzitet razloga zbog kojih je određen, vremenom opao. Zatim, kritike su bile upućene i na činjenicu da sud ne ispituje mogućnost primene alternativnih mera, iako je to zakonska obaveza u skladu sa prin-cipom kaskadne svrsishodnosti, odnosno, zamene kao i određivanja blaže mere pritvoru kad god je to moguće. Nisu ni stavovi svih Veća ujednačeni, što predstavlja ozbiljan problem koji se mora rešavati u bliskoj budućnosti. Neujednačena sudska praksa stvara pravnu nesigurnost za okrivljene. Naime, čini se da, pored mnogih pozitivnih, jedan od negativnih efekata masovnije upotrebe kompjutera u sudovima predstavlja upravo jezičko, stilsko pa i sa-držinsko „kvarenje” obrazloženja. Poznati copy and paste metod doveo je do toga da obrazloženja domaćih odluka sve češće predstavljaju ne mnogo više od glomazne reprodukcije.16

U rešenju Apelacionog suda u Novom Sadu od dana 28.01.2014. godine, poslovni broj Kž 2 161/14, istaknuto je da Viši sud u Novom Sadu nije dao jasne i valjane razloge zašto smatra da je pritvor kao mera obezbeđenja pri-sustva okrivljenih i za nesmetano vođenje krivičnog postupka, jedina i da se ista svrha ne bi mogla postići eventualno i drugom, blažom merom. U pitanju je bilo produženje pritvora po osnovu čl. 211, st.1, tač. 3 ZKP-a. Apelacioni sud u Novom Sadu zahtevao je od Višeg suda u Novom Sadu da pojasni na osnovu čega temelji svoj stav, u okolnostima proteka vremenskog perioda od izvršenja krivičnog dela, i samim tim i u situaciji slabljenja razloga za pritvor, odnosno gubljenju na intenzitetu samih pritvorskih razloga. Viši sud je nakon ovakvog stava rešenjem Kv Veća pod poslovnim brojem Kv 117/14 od dana 04.02.2014. godine, ukinuo pritvor okrivljenima i isti zamenio merom za-brane napuštanja stana, i to bez elektronskog nadzora i ostalih zabrana. Ovo je jedno od prvih slučajeva ove vrste pred Višim sudom u Novom Sadu, od primene ZKP-a na sve nivoe sudova u Republici Srbiji. Naime, dešavalo se da se pritvor zameni blažom merom ali po okončanju postupka, a u toku trajanja postupka sud je bio rigorozan i nije primenjivao blažu mere ove vrste.

16 Majić, M. (2015). Veština pisanja prvostepene krivične presude, Beograd, Službeni glasnik, str. 100.

43

U Rešenjima Apelacionog suda u Novom Sadu zavedenim pod poslov-nim brojem Kž 2 784/14 od dana 06.05.2014. godine i Kž 2 1038/14 od dana 18.06.2014. godine, isticano je da Viši sud u Subotici nije dao jasne razloge zbog čega smatra da je pritvor nužan, osim što je opisivao radnju izvršenja krivičnog dela i paušalno izvodio zaključak da će okrivljeni ponoviti krivično delo u kratkom vremenskom periodu, a nije se upuštao u ispitivanje moguć-nosti primene neke od alternativnih mera pritvoru, poput, recimo, zabrane napuštanja stana.

Viši sud u Subotici, uprkos čvrstom stavu, posle dva ukidajuća rešenja, morao je da donese jedinu pravilnu odluku i da ukine pritvor. Pritvor je uki-nut, ali je takođe kao u prethodnom slučaju, isti zamenjen merom zabrane napuštanja stana. Tako je rešenjem pod poslovnim brojem Kv 176/4 od dana 27.06.2014. godine od strane Višeg suda u Subotici, okrivljenom izrečena mera zabrane napuštanja stana uz zabranu primanja drugih lica u svoj stan i korišćenje interneta i telefona. U ovom slučaju primetno je restriktivnije spro-vođenje ove mere u odnosu na prethodni slučaj Višeg suda u Novom Sadu.

Rešenjem Višeg suda u Novom Sadu od dana 04.03.2015. godine, zave-denim pod poslovnim brojem Kž 2-105/15 ukinuto je rešenje Osnovnog suda u Novom Sadu pod poslovnim brojem K-1100/14 od dana 13.02.2015 godi-ne, kojim je nakon okončanja postupka i donošenja nepravnosnažne presude, okrivljenom produžen pritvor po osnovu čl. 211, st.1, tač. 3 ZKP-a. U rešenju kojim je ukinuto rešenje Osnovnog suda, istaknuto je da čl. 210 ZKP-a oba-vezuje sud, da ispita mogućnost primene alternativne mere pritvoru. Viši sud je smatrao da se mora obrazložiti nužnost primene najrestriktivnije mere i da izostanak takvog obrazloženja, rešenje koje se pobijalo, čini nerazumljivim, te i da takvo rešenje ne sadrži jasne i dovoljne razloge za odluku o primeni mere pritvora. Osnovni sud je nakon ovog rešenja ukinuo pritvor okrivljenom po rešenju zavedenim pod poslovnim brojem Kv 392/15 od 10.03.2015 go-dine. Smatramo da je ovo ispravan stav, imajući u vidu fazu postupka, jer je mera ispunila svoju svrhu, drugačija odluka bi meru pretvarala u kaznu tj. u nekakav vid parasankcije što svakako nije intencija zakonodavca.

Nažalost, većina odluka su takvog karaktera da u bukvalnom smislu reči sudovi prenebregavaju navode branilaca i okrivljenih istaknute u žalbama i potpuno ignorišu zakonske odredbe koje se odnose na princip primene i za-mene pritvora blažim merama. Pa tako rešenjem Višeg suda u Novom Sadu poslovni broj KV 867/15 od dana 25.08.2015. godine, kojim se odbija žal-ba branioca, sud ističe da je priroda krivičnog dela takva da ne opravdava



44

izricanje blaže mere.17 U pitanju je potpuno paušalno i neosnovano iznošenje stava koji nema utemeljenje u samom Zakoniku. Naime, kada je reč o pritvoru i o alternativnim merama koje, pre svega, služe kao sredstvo za nesmeta-no vođenje postupka i obezbeđenje prisustva okrivljenog, ne može postojati selektivnost u primeni mera. Ako je nešto smetnja određenoj meri onda to mogu biti samo tehnički uslovi od kojih zavisi samo sprovođenje mere, poput telefonske linije, adekvatnog stana itd. Vrsta krivičnog dela apsolutno nema nikakav značaj prilikom određivanja mere kućnog pritvora, jer je u pitanju restriktivna mera i ako se ista krši ili se vrši krivično delo dok ona traje o tome se staraju Poverenici i sud ne može dovoditi u pitanje njihovu profesionalnost na ovaj način. Opet ističemo da sam pritvor kao i alternativne mere nemaju za cilj da deluju kao prevencija vršenja krivičnih dela, tu svrhu postižu krivične sankcije.

ZAKLJUČAK

Imajući u vidu da se u Republici Srbiji povećao broj predmeta u kojima je moguće odrediti meru zabrane napuštanja stana, a što je rezultiralo prime-nom ZKP-a, na sve nivoe sudova, otvara se čitav niz pitanja u praksi, koje je neophodno rešavati: način kontrole mere, zatim nedoumice prilikom odluči-vanja od strane suda i ponekad suštinsko nerazumevanje prirode same mere kao i odredaba ZKP-a. Neophodno je vršiti obuke sudija, tužilaca i advokata, jer u određenim sredinama sama mera kućnog pritvora predstavlja do te mere novinu da se zbog nepoznavanja prirode mere izbegava sa njenom primenom. Nije redak slučaj da sudovi nižih instanci iščekuju stav Apelacionog suda u vezi sa procesnim pitanjima vezanim za kućni pritvor, ali to iščekivanje može potrajati, jer prva tri meseca od momenta određivanja pritvora, isti sudija, i isto Kv veće tog suda, sudbinu drže u svojim rukama, a stav koji iskažu prvog dana ostaje do kraja nepromenjen sva tri meseca. Iz svega iznetog, zaključuje-mo da je kućni pritvor po svemu mnogo humaniji vid lišenja slobode u odnosu na pritvor i da svest o neophodnosti njegove primene kao alternative pritvoru kad je to moguće u smislu pritvorskog osnova, mora biti na višem nivou, a u skladu sa obavezom organa postupka propisanom članom 189, stavom 1

17 I u ovom slučaju, nakon upornog insistiranja odbrane, ipak je pritvor ukinut i zamenjen blažom merom, rešenjem Višeg suda u Novom Sadu pod poslovnim brojem Kpp-124/15 od 14.10.2015. go-dine. Odbrana je tvrdila da okolnost, da je u predmetnom stanu držana opojna droga, ne sme biti od uticaja prilikom odluke o tome da li se uspešno može sprovoditi kućni pritvor u konkretnom stanu. Takav stav potvrđen je u obrazloženju odluke o ukidanju pritvora. Očigledno je da previše energije moramo uložiti i dosta vremena potrošiti, a sve se može pojednostaviti ako dosledno sud primeni odredbe ZKP-a koje se tiču već pominjanog uslova kaskadne svrsishodnosti.

45

ZKP-a. Pozitivne odluke citirane u ovom radu predstavljaju rezultat borbe branilaca, takve odluke kojima se rešavalo o žalbama potvrđuju da se ZKP ne primenjuje dosledno, a samim tim izostaje i primena mere kućnog pritvora u obimu koji je realno očekivati, uzevši u obzir intenciju zakonodavca.

Petar Cvetković, MAA lawyer in Novi Sad

HOME DETENTION AND ITS (NON)ENFORCEMENT IN THE LIGHT OF GENERAL CONDITIONS FOR DETERMING MEASURES

A b s t r a c t

By coming into force of the Law on Criminal Procedure, the measure of imposing a ban on leaving the place of residence and home, which existed in the previous Law, is now separated into two different measures of assu-ring the presence of the accused person in order to carry out the whole procedure more easily. The ban on leaving home, the conditions for its determination are all prescribed in the Articles 208-209 of the Law on Cri-minal Procedure. In the paragraph 63, item 1 of the Criminal Code it is stated that the time sent on serving the sentence of the home detention is included into the conviction of prison, fine and voluntary work. The ban on leaving home is considered to be a deprivation of freedom, which actually implies that in the case of bringing the judgement by which the accused who was given the measure is free or the accusation is denied as well as in the case of Public Prosecutor has given up on further investigation, he/she can file a claim against the unfounded deprivation of freedom. In addition to a home detention being a more humane way of imprisonment compared to detention, the state itself can have remarkable benefits of applying this measure primarily due to a direct reduction of accomodation capacities in prison institutions and their detention units. Although a home detenti-on seems to be more comfortable than staying in custody itself, it is also quite a restrictive measure, which limits the defendant in many ways. The defendant is forbidden to use a mobile phone, PC…, to be visited by his/her friends, relatives and the other people. There is not much difference in an actual ambience, but there is a lot of difference concerning the human



46

rights. It is evident that the ambience itself is a lot more acceptable in re-gard to a person’s mental health. Implementing the measure is controlled by the Commissioner's service with the Commissioner for performing al-ternative penalties. This Body is in charge of monitoring the implemen-tation of the measure and it is also in a constant communication with the individual sentenced to a home detention. The judge in charge, police and the Commissioner’s service have been informed of any breach of the given measure. In the case of electronic monitoring such a contact is not requi-red as the system is more efficient. All the previously stated facts have no point if they only remain on paper in a form of a norm being valid, but not enforced. That is why, in this paper, there are presented some of the court sentences in regard to processing issues connected to a home detention measure.

Key words: measure, home detention, electronic bracelet, appeal, com-missioner

Literatura:

1. Američko udruženje pravnika, (2013). Analiza primene mere pritvora u Srbiji, Sjedinjene Američke Države: American Bar Associoation Rule of Law Iniative (ABA ROLI)

2. Brkić, S. (2014). Krivičnoprocesno pravo, Novi Sad, Pravni fakultet u Novom Sadu

3. Vasiljević, T. (1981). Sistem krivičnog procesnog prava SFRJ, Beograd, Savremena administracija

4. Grubač, M. et al. (2014). Komentar zakonika o krivičnom postupku, Beograd, Projuris

5. Grubač, M. (2009). Krivično procesno pravo, Beograd, Projuris6. Ilić, G., et al. (2013). Komentar zakonika o krivičnom postupku, Beograd,

Službeni glasnik7. Majić, M. (2015). Veština pisanja prvostepene krivične presude, Beograd,

Službeni glasnik8. Marković, B. (1937). Udžbenik sudsko krivičnog postupka Kraljevine

Jugoslavije. Beograd, Štamparija Drag. Gregorića9. Stojanović, Z. (2015). Krivično pravo - opšti deo, Beograd, Pravni

fakultet Unverziteta u Beogradu10. Škulić, M. (2014). Krivično procesno pravo. Beograd, Pravni fakultet

Univerziteta u Beogradu

47

Bojana Ostojić*Nataša Lutovac**Marko Matić***

SAVREMENO TRŽIŠTE OSIGURANJA

REZIME: Čoveka i njegovu zajednicu od davnina su ugrožavale najrazli-čitije opasnosti preteći da ih unište, povrede, ugroze život, zdravlje ili imo-vinu, dovodeći u pitanje čak i njihov opstanak. Razni oblici zaštite koji su primenjivani morali su se neprekidno usavršavati budući da su nastajale i nove opasnosti, odnosno rizici. Sem potrebe za zaštitom sopstvenih dobara od prirodnih nepogoda ili od tuđih radnji, javljala se i potreba za zaštitom od posledica sopstvenog delovanja kojim se može naneti šteta tuđim ili i svojim dobrima.

Početni oblici zaštite ljudima koje je pogodila nesreća (bolest ili smrt hra-nioca porodice, nastanak radne nesposobnosti, uništenje imovine posle po-žara i slično) bili su zajednički prilozi i pomoć zajednice – rodbine, sela ili plemena. U prvobitnoj društvenoj zajednici, kada nije bilo privatne svojine, taj problem nije mogao biti složen: uništena dobra je zajednica zamenji-vala novostvorenim.1 U ovakvim, više ili manje slabo uređenim poduhva-tima, mogu se pronaći izvesni tragovi savremenog osiguranja. Koren reči osiguranje predstavlja pridev siguran (italijanski sicuro, latinski securus).2

Pojedinac sopstvenim snagama nije mogao obezbediti ovakvu zaštitu. Sto-ga je vrlo rano u razvoju ljudskog društva iskrsla zamisao o ustrojenju neophodne zaštite preko mehanizma kojim će pojedinci, ugroženi istom opasnošću, svojim naturalnim ili, kasnije, novčanim doprinosima obezbe-diti naknadu onima koje opasnost pogodi.

Ključne reči: osiguranje, ugovori u osiguranju, savremeno tržište osigu-ranja

1 Msc. Tasić, A. (1975). Osnovi osiguranja (skripta), Novi Sad, Zajednica osiguranja imovine i lica „Vojvodina”, str. 6.2 Msc. Medić, M. (2000). Najezda stranih reči na srpski jezik, Beograd, Nolit, str. 147.

UDK: 336.76:368BIBLID: 0352-3713 (2016); 33, (1-3): 47–60


* Msc. Fakultet za primenjeni menadžment, ekonomiju i finansije, Nemanjina 4, Beograd, e-mail: [email protected]** Fakultet za poslovno industrijski menadžment, Mladenovac, e-mail: [email protected]*** Fakultet za poslovno industrijski menadžment, Mladenovac, e-mail: [email protected]


48

1. Pojam osiguranja

Prvi oblici osiguranja sreću se u prvobitnoj ljudskoj zajednici u okviru plemena, a kasnije i u porodici. Prva opasnost sa kojom se sretao čovek je glad, a mera kojom je pokušao da se zaštiti bili su skromni obavezni prilozi pojedinca u žitu tokom rodnih godina.

Elementi osiguranja javljaju se u Kini pri transportu robe preko reke Jangcekjang, kao i u Vavilonu još pre četiri milenijuma gde se u slučaju gu-bitka broda vlasniku nadoknađivala šteta, a ako brod stigne na destinaciju, vlasnik je bio dužan da isplati određeni deo dobiti. Pisani tragovi o osiguranju postoje i u Hamurabijevom zakonu iz 2250. godine p.n.e. u vidu uredbe o međusobnoj obavezi učesnika trgovačkog karavana da nadoknade štetu koja bi nastala u slučaju pljačke.

U starom Rimu osnovano je religiozno udruženje u koje su članovi upla-ćivali određeni iznos za prijem kao i mesečnu članarinu, a u slučaju smrti nekog člana solidarno su snosili troškove sahrane, pomagali su udovice i decu umrlih.

Prva sačuvana polisa potiče iz Lombardije (sadašnje Italije), 1182. go-dine. Iz perioda od XII do XV veka sačuvano je više od 400 polisa, ali u to vreme polisa osiguranja nije uvek bila garancija dobijanja nadoknade, naro-čito u slučaju gubitka broda. Prvi zakoni u ovoj oblasti donose se u Barseloni 1435. i Firenci 1522. godine. Osiguranje od požara nastalo je u Nemačkoj 1591 godine.3

Prva osiguravajuća kompanija u oblasti pomorskog osiguranja nosi na-ziv po Edvardu Lojdu. Ne zna se tačno kada je Lloyd`s osnovan, ali je po-znato da je postojao pre 1688. godine. Aktom Britanskog parlamenta iz 1871. godine, udruženje osiguravača „Lojds“ dobilo je oficijalni status korporacije osiguravača. Na taj način službeno je osnovana Lojdova berza. „Lojds“ danas nije kompanija, već predstavlja tržište osiguranja.

Prvo udruženo društvo za životno osiguranje New England Life je osno-vano 1835. godine, a potom je osnovano još dvanaest drugih društava u obla-sti životnog osiguranja, koja i danas postoje.

Od druge polovine XIX veka počinje treći period u istoriji osiguranja, kada država stupa na scenu osiguranja. Uvidevši ogroman ekonomski i so-cijalni značaj osiguranja, država koristi pogodnosti osiguranja za svoje inte-rese, kao što je akumuliranje kapitala, kojim osiguravači raspolažu relativno dug vremenski period. Osiguravajući kapital čini novi izvor akumuliranja

3 Šulejić, P. (2005). Pravo osiguranja, Beograd, Dosije, str. 31.

49


sredstava državnih fondova, kao izuzetno važan za razvitak državnog kredita. Tako se savremeni fondovi osiguravajućih društava na nivou nacionalne eko-nomije mere u milijardama evra.

Koreni osiguranja u Srbiji nalaze se još u Dušanovom zakoniku (XIV vek), koji pominje kolektivnu odgovornost za naknadu štete, ali se osigu-ranje u pravom smislu na našim prostorima sreće tek polovinom XIX veka. Ono čime se odlikovalo tadašnje tržište osiguranja u Srbiji je da su poslo-vala isključivo predstavništva društava iz Engleske, Austro-Ugarske, Italije, Francuske i ostalih zemalja. Glavna delatnost bilo je osiguranje života dok se, na pimer, rizik od požara nije ni pokrivao.

Prvo srpsko osiguravajuće društvo „Srbija“ osnovano je 1906. godine, ali su i dalje na prostoru naše države delovala samo društva za osiguranje koja su imala sedište u Beču i Budimpešti. Srbija je bila jedno od najnerazvijenijih tržišta osiguranja, i u tom periodu nije postojao ni jedan zakon o osiguranju ili osiguravajućim društvima. Svi uslovi osiguranja i cenovnici preuzimani su iz inostranstva.

Pоsle II svetskоg rаtа su svа predrаtnа društvа ukinutа, imоvinа im je оduzetа, a strаncimа je zаbrаnjen rаd. Gоdine 1947. osnovan je Držаvni Osigurаvајući Zаvоd, koji je bio centralizovan i monopolizovan. Tа mоnоpоlskа ustаnоvа se bаvilа svim vrstаmа kоmerciјаlnih оsigurаnjа. Dоstignuti društvenо-ekоnоmski rаzvој pоstepenо јe uslоviо nаpuštаnje аdministrаtivnоg sistemа, štо јe imаlо nepоsrednоg uticаја i nа оsigurаnje. Tako je 1962. godine pokrenut sistem decentrаlizоvаnоg оsigurаnjа, stvoreni su op-štinski оsigurаvајući zаvоdi (јednа ili više оpštinа) – republičke/pоkrајinske zајednice – јugоslоvenskа zајednicа оsigurаnjа. Оd 1971. (ustаvne izme-ne) dо 1974. godine (nоvi ustаv), stvara se suštinski nоvо pоimаnje ustаnоve оsigurаnjа, osigurаnje pоstајe sаmо јednа оd funkciја društvene reprоdukciјe kојоm uprаvljа udruženi rаd kојi јe tu udružiо sredstvа.

Osiguranje je pojam s kojim se u pojedinim segmentima svi svakodnev-no susrećemo. Osiguranje se može definisati kao nauka koja se bavi prou-čavanjem delovanja ostvarenja rizika, njegovim posledicama, kao i izučava-njem načina za sprečavanje i umanjenje mogućnosti nastanka rizika. Primarna funkcija osiguranja je stvaranje situacije sigurnosti, kako za pojedince (fizička lica), tako i za preduzeća (pravna lica). Po svojoj suštini, osiguranje predstav-lja udruživanje svih onih koji su izloženi istim opasnostima, s ciljem zajednič-kog podnošenja ekonomskih posledica. To praktično znači da, posredstvom osiguravajućih društava, štete koje nastaju dejstvom prirodne stihije ili osta-lih neželjenih ishoda u određenom periodu po određenim grupama rizika, ne padaju na teret oštećenih pojedinaca, već se, putem unapred naplaćenih


50

premija, štete raspodeljuju na sve subjekte kojima preti opasnost od istih ri-zika. Osiguranje je metoda transfera rizika s osiguranika na osiguravača, koji prihvata da nadoknadi slučajne štete onima kod kojih su nastale i raspodeli ih na sve članove rizične zajednice na načelima uzajamnosti i solidarnosti.

Osiguranje se može definisati i kao ekonomska delatnost kojom se aku-muliraju novčana sredstva radi zaštite osoba i stvari od štetnih posledica van-rednih događaja, odnosno otklanjanje posledica nastupanja takvih događaja.4

Osiguravajuće društvo je pravno lice sa pravima, obavezama i odgovor-nostima utvrđenim na osnovu Zakona o osnovama sistema osiguranja, ovog statuta i drugih propisa. Za svoje obaveze Društvo odgovara svim svojim sredstvima.

Poslovi saosiguranja su zaključivanje i izvršavanje ugovora o osiguranju sa više društava za osiguranje koja su se sporazumela o zajedničkom snošenju i raspodeli rizika.5

Poslovi reosiguranja su zaključivanje i izvršavanje ugovora o reosigura-nju osiguranog viška rizika iznad samopridržaja jednog društva za osiguranje kod drugog društva za osiguranje koje je dobilo dozvolu za obavljanje poslo-va reosiguranja.6

Poslovi neposredno povezani sa poslovima osiguranja su posredovanje i zastupanje u osiguranju, utvrđivanje i procena rizika i šteta, posredovanje radi prodaje i prodaja ostataka osiguranih oštećenih stvari i pružanje drugih intelektualnih i tehničkih usluga u vezi sa poslovima osiguranja.

Predmet osiguranja mogu biti osobe, stvari ili interesi iz pravnih odnosa, kao i razni drugi interesi ekonomske naravi. Osnovni sudionici u osigura-nju su: osiguravač, ugovarač osiguranja, osiguranik (korisnik osiguranja) i reosiguravač.

Osiguravač je društvo za osiguranje, odnosno pravna osoba s kojom je sklopljen ugovor o osiguranju, koja se obavezuje da će korisniku osiguranja nadoknaditi štetu u skladu s uslovima osiguranja.

Ugovarač osiguranja je osoba s kojom je osiguravač sklopio osiguranje. Ugovarač je dužan platiti premiju, kao i ispuniti ostale obaveze iz ugovora o osiguranju.

Osiguranik je osoba iz ugovora o osiguranju čiji je imovinski interes osi-guran i kojoj pripadaju prava iz osiguranja, osoba od čije smrti, invaliditeta ili narušenog zdravlja zavisi isplata naknade iz osiguranja.

4 Zakon o osiguranju, Službeni glasnik RS, br. 55/04, čl. 2.5 Ibid.6 Ibid.

51


Reosiguravač je osiguravajuće društvo koje ugovorom o reosiguranju preuzima obavezu da direktnom osiguravatelju plati deo ili čitav iznos štete koju bi on trebao platiti svom osiguraniku, a osiguravač se obavezuje da će reosiguravaču platiti premiju reosiguranja.

Posmatranje osiguranja sa tri stanovišta:7

• Ekonomski – iskazuje se ciljem koji se želi ostvariti. Tu je reč o zadaci-ma osiguranja: posredna i neposredna zaštita osiguranika, odnosno nje-gove imovine kao osnovna svrha, zatim slede razvojna, socijalna uloga i drugo.

• Pravni – podrazumeva uređenje izuzetno brojnih pravnih odnosa koji nastaju u osiguranju, počevši od njegovog zaključivanja pa do isplate naknade štete.

• Tehnički – uređuje odvijanje osiguranja posmatranog kao posebni me-hanizam za procenu težine rizika, njihovo izravnavanje u prostoru i vre-menu, proračun premije, sve to uz upotrebu najsavremenijih statističko-matematičkih i drugih metoda.Prema Zakonu o osiguranju, osnovna podela osiguranja se vrši na život-

na i neživotna osiguranja.

2. Ugovor o osiguranju

Ugovor o osiguranju predstavlja takav ugovor u kome se jedna stana – ugovarač osiguranja obavezuje da plati određenu svotu osiguranja (premija osiguranja), prema ugovorom određenim uslovima, a druga ugovorna strana – osiguravač se obavezuje da, ako se desi događaj koji predstavlja osigurani slučaj, isplati ugovaraču osiguranja (osiguraniku ili nekom trećem licu) na-knadu, odnosno ugovorenu svotu ili učini nešto drugo.8

Ugovor o osiguranju nastaje sporazumom ugovornih strana, ali je nji-hova volja znatno ograničena zahtevima koje postavljaju imperativna pravna pravila koja su utvrđena zakonom. To su pravila koja se zasnivaju na opštim načelima ugovornog prava i posebnim načelima koja se primenjuju na ugovor o osiguranju. Ugovorom o osiguranju zasnivaju se odnosi koji su od šireg društvenog značaja i potrebno je da se poželjni obim osiguravajuće zaštite obezbedi imperativnim odredbama radi ostvarenja tog interesa.

Specifična tehnika osiguranja i položaj ugovarača osiguranja kao slabije strane u ugovornom odnosu uticali su na to da se prava i obaveze ugovarača

7 Šulejić, P., Vujović, R., Mrkšić, D., Žarković, N., Rašeta, J., Miloradić, J. (2006). Osnovi osigu-ranja, Beograd, Fakultet za finansijski menadžment i osiguranje, str. 3.8 Vasiljević, M. (2004). Poslovno pravo, Beograd, str. 565.


52

osiguranja i osiguravača detaljnije regulišu u odnosu na prava i obaveze ugo-vornih strana iz drugih obligaciono pravnih ugovora.

Zakonsko regulisanje ugovora o osiguranju ima za prevashodni cilj da se onemogući da osiguravač kao jača ugovorna strana utvrdi uslove osiguranja koji su pretežno u njegovom interesu. Cilj zakonodavca je uspostavljanje rav-noteže između interesa osiguranika i osiguravača. Zaštita osiguranika i ošte-ćenih lica zahteva značajno ograničenje autonomije volje, inače vrhunskog principa ugovornog prava. Nizom imperativnih odredaba, koje su naročito brojne u obaveznim osiguranjima, osiguravaču se ostavlja malo slobode da uredi odnose u poslu osiguranja.

Poslovi reosiguranja zaključuju se između profesionalaca, osiguravača i reosiguravača, a kako njima nije potrebna posebna zakonska zaštita oni imaju slobodu da urede svoje odnose u skladu sa opštim pravila ugovornog prava. Na ugovore o osiguranju koji se zaključuju na osnovu zakona koji predviđaju obavezno osiguranje (u saobraćaju, osiguranja raznih profesija, zagađivanja životne sredine) primenjuju su ti posebni zakoni i Zakon o obligacionim od-nosima (u daljem tekstu ZOO) u pogledu pitanja koja nisu regulisana poseb-nim zakonima.

Na ugovore o osiguranju potraživanja primenjuju se opšta pravila ugo-vornog prava jer se i kod ovih poslova pojavljuju subjekti kojima nije potreb-na posebna zaštita imperativnim zakonskim normama.

Veliki broj odredaba ZOO koje se odnose na ugovor o osiguranju je im-perativnog karaktera. Ugovorom se može odstupiti od odredaba ZOO ako je to odstupanje izričito dopušteno ili je ostavljeno ugovaračima da postupe po svojoj volji. Odstupanje je dopušteno i ako je u nesumnjivom interesu osiguranika.9

Važan izvor prava osiguranja jesu i opšti i posebni uslovi osiguranja. Oni se donose za pojedine grupe i vrste osiguranja, najčešće na nivou profesional-nih udruženja osiguravača. To su tzv. model-uslovi koje osiguravači ne mora-ju da prihvate, ali to najčešće čine, uz određena manja ili veća prilagođavanja. Uslovi se moraju uručiti ugovaraču osiguranja prilikom zaključenja ugovora, moraju biti napisani jasno i razumljivo. Nejasne i dvosmislene odredbe uslova sudovi redovno tumače u interesu ugovarača osiguranja.

9 Službeni list SRJ, br. 12/98. U delu zakona koji reguliše ugovorne odnose nalaze se i odredbe o ugovoru o osiguranju u vazdušnom saobraćaju. Zakon se ne odnosi na prevoz robe vazduhoplovom, na prevoz prtljaga i odgovornost vlasnika vazduhoplova za štete prema trećim licima (ova odgovor-nost je regulisana Zakonom o obaveznom osiguranju u saobraćaju). Odredbe Zakona o pomorskoj i unutrašnjoj plovidbi primenjuju se i na ugovor o osiguranju u vazdušnoj plovidbi, osim odredaba koje se odnose na osiguranje brodova (čl. 131).

53


3. Savremeno tržište osiguranja

Osiguranje je danas, prevalivši nekoliko milenijuma razvoja i prošavši više faza, visoko razvijena društvena delatnost, ekonomska ustanova koja na-doknađuje štete nastale usled dejstva rušilačkih prirodnih sila i mnogih drugih događaja. Osiguranje obezbeđuje ekonomsku zaštitu osiguranicima, pravnim i fizičkim licima, od štetnih dejstava i poremećaja do kojih dolazi nastankom osiguranog slučaja ili ostvarenjem osiguranog rizika. Pojmovi kao opasnost, rizik, šteta, odšteta neposredno su povezani sa pojmom osiguranja koji u sebi nosi ideju sigurnosti. S obzirom da ovo opšte značenje sasvim dobro ilustruje svrhu osiguranja, kod njega se u savremenim uslovima ne radi samo o si-gurnosti, već i o još nekim veoma važnim činiocima, na primer, o doprinosu postojanosti privrednog i društvenog procesa uopšte.

Danas je osiguranje jedna komercijalizovana delatnost koja počiva na naučnoj i stručnoj osnovi. Razvijenost tržišta osiguranja je pokazatelj (indi-kator) stepena razvijenosti određene zemlje. Pravilo je da je ovo tržište naj-razvijenije upravo u najrazvijenijim zemljama (SAD, Velika Britanija, Japan, Švajcarska, Nemačka, Francuska, Italija). Stepen razvijenosti osiguranja u jednoj državi procenjuje se na osnovu indikatora koji se dobija kao odnos između naplaćene premije osiguranja per capita i nacionalnog dohotka per capita.

Poslovanje preduzeća u savremenoj tržišnoj privredi bez oslanjanja na zaštitne fondove iz osiguranja ne može se ni zamisliti. Naknadama štete na-stalim tokom procesa privređivanja osiguranje obnavlja radnu sposobnost privredne jedinice omogućavajući joj savladavanje ekonomskih posledica štetnih događaja. Kod pojedinaca isplatom naknada iz osiguranja takođe se rešavaju pitanja njihovog zbrinjavanja.

Savremeno tržište osiguranja ima svoju razgranatu institucionalnu mrežu koju čine:

- osiguravajuća društva (akcionarska društva, društva za uzajamno osigu-ranje, captive),

- brokeri osiguranja (posrednici),

- agencije za pružanje drugih usluga,

- direkcije za nadzor nad poslovanjem osiguravajućih organizacija,

- profesionalna udruženja (udruženje osiguravajućih organizacija, udruže-nje aktuara, pulovi za osiguranje i reosiguranje).

- pored njih, važno mesto pripada i osiguranicima (fizička i pravna lica).


54

Jedno od najpoznatijih svetskih tržišta osiguranja je londonski Loyd`s. Ovo ime u svetu osiguranja znači sigurnost, objektivnost i stručnost.10

Osiguranje kao delatnost se našlo pred brojnim novim izazovima krajem XX i početkom XXI veka. S obzirom da ovi izazovi utiču, odnosno determi-nišu rad osiguranja, mogu se izdvojiti brojni faktori sa značajnim posledicama na poslovanje osiguravajućih društava u svetu.

Prema Holger Kern-u sledećih deset tačaka se izvajaju kao najvažnije:11

- nove informatičke tehnologije,

- globalizacija, odnosno internacionalizacija poslovanja,

- liberalizacija,

- obrasci svefinansiranja, odnosno banke-osiguranja,

- izmene u vrednovanju zaposlenih i njihovog rada,

- snaženje tržišne utakmice i usredsređenosti,

- izmenjeni sastav stanovništva, te zahtevi tržišta i osiguranika koji iz toga proističu,

- unapređenja proizvoda i usluga osiguranja,

- razvoj kadrova,

- razvoj ustrojstva preduzeća.Tehnološke inovacije, u bukvalnom smislu, slamaju tradicionalni pro-

ces distribucije osiguranja i rekonfigurišu standardne posredničke funkcije. Distribucija se progresivno proširila od sopstvenih prodajnih snaga naspram agent/broker paradigme na širok spektar direktnih i indirektnih kanala između osiguravača i postojećih i potencijalnih kupaca.

Najnoviji direktni kanali prodaje – internet i mobilni uređaji – trenutno komanduju malim delom tržišta u pogledu premija. Agenti i brokeri, i drugi posrednici, kao što su trgovci na malo, banke i afinitetne grupe nastavljaju da dominiraju prodajom. Međutim, statistički podaci o e-trgovini osigura-nja maskiraju uticaj nove tehnologije kojeg već imaju u ukupnom procesu distribucije.

Nove tehnologije fundamentalno utiču na ponašanje kupaca prilikom kupovine, od pretrage preliminarne informacije o osiguranju do drugih

10 Marović, B. (1997).Osiguranje, Novi Sad, Financing Centar, str. 17.11 Kern, H. (2001). [email protected] (II), Versicherungswirtschaft, 1, str. 5; Žarković, N. (2008). Ekonomika osiguranja, Beograd, Univerzitet Singidunum, str. 212.

55


pre-prodajnih aktivnosti, kao što su traženje saveta i dobijanje personalizova-nih kvota, do izdavanja polise i post-prodajnih usluga nosiocima polise. Isto tako, mobilna tehnologija i telematika12 menjaju i lokaciju i tajming interak-cije između osiguravača i njihovih klijenata, omogućavajući pronalaženje i širenje informacija sa gotovo bilo kog mesta u bilo koje vreme.

Po svemu sudeći, nova tehnologija će na kraju omogućiti klijentima da organizuju gotovo sve njihove potrebe za osiguranjem kroz udaljene digital-ne kanale. Zemlje su u različitim fazama digitalne i tehničke transformacije, kulturni i institucionalni faktori utiču na to da neće sve ići istim putem pri-lagođavanja i istim tempom. Ipak, primer tržišta osiguranja motornih vozila u Velikoj Britaniji, gde prodaja putem E-trgovine sada dominira, pokazuje koliko brzo se obrasci kupovine kod potrošača mogu promeniti.

Uvećani razorni rizici značajno utiču na tržište osiguranja. Rast prosečne globalne temperature menja energetski balans klime, dovodi do veće atmos-ferske vlage. To remeti kompleksni, dobro izbalansiran sistem i verovatno će dovesti do promene u učestalosti, intenzitetu i trajanju ektreme vremenskih nepogoda kao što su poplave, toplotni talasi i druge elementarne nepogode.

Zauzvrat, ovi događaji generišu povećanje rizika, kao što su podizanje nivoa mora, suša, propadanje useva i nestašice vode. Ovi rizici izazivaju zna-čajne ekološke, socijalne i ekonomske troškove. Ograničavanje klimatske promene će zahtevati značajna i održiva smanjenja emisija gasova staklene bašte. Zapravo, ako klimatske promene ostanu i dalje nekontrolisane, proce-njuje se da bi ukupni troškovi njihovog uticaja mogli iznositi 20% globalnog BDP-a do kraja ovog veka.13

Važan faktor u ukupnim troškovima je značajno povećanje akumulaci-je bogatstva i naseljavanje u oblastima visoko izloženim lošim vremenskim događajima. Dobra vest je da se, međutim, do 68% rizika od klimatskih pro-mena može izbeći sa metodama ekonomične adaptacije i zajedno sa lokalnim merama sprečavanja i ublažavanja, transfer rizika re/osiguravačima je moćna adaptivna mera za neutralizaciju uticaja ekstremnih vremenskih neprilika.

12 Telematika je interdisciplinarno polje koje obuhvata telekomunikacije, automobilske tehnologi-je, drumski saobraćaj, bezbednost saobraćaja na putevima, elektrotehniku (senzori, bežične komu-nikacije, itd.), kompjuterske nauke (multimedija, internet, itd.).13 Natural catastrophes and man-made disasters in 2013: large losses from floods and hail; Haiyan hits the Philippines, SIGMA 1/2014. god. (www.swissre.com).


56

Grafikon 1. Ekonomski gubici zbog ekstremnih vremenskih nepogoda, 1970-2015. godine (u mlrd. USD) 14

U 2013. godini, skoro 26.000 ljudi je izgubilo život ili nestalo usled pri-rodnih i veštački izazvanih katastrofa, čineći tu godinu 20-u najsmrtonosniju prema statistici Sigme. Broj izgubljenih života je porastao 83% u odnosu na prethodnu godinu, ali je daleko ispod godišnjeg proseka 1990. godine, kada je bilo oko 68.000 smrtnih slučajeva.

Grafikon 2. Broj katastrofalnih događaja od 1970 – 2015. godine 15

Tajfun Haijan je izazvao najviše ljudskih gubitaka u 2013. godini, sa oko 7.500 mrtvih ili nestalih na Filipinima. Takođe, neke od žrtava su i u

14 02/2015 Natural catastrophes and man-made disasters in 2014: convective and winter storms generate most losses (www.swissre.com)15 Ibid.

57


Vijetnamu i Kini. Pored Haijan tajfuna, junske poplave u Himalajanskoj dr-žavi Utarkhand su odnele oko 6.000 života. Toplotni udari su takođe uzeli svoj danak. Veruje se da je bilo 760 prevremenih smrti u Velikoj Britaniji i 531 u Indiji, od visokih letnjih temperatura. Sa druge strane, 399 ljudi je poginulo u zemljotresu u Pakistanu u septembru. Oko 6.000 ljudi je poginulo u veštačkim katastrofama (ljudskim delovanjem), što je slično broju u 2012. godini. Događaj koji je rezultirao većem broju žrtava je požar u fabrici odeće u Bangladešu u aprilu, sa 1.127 smrtnih slučajeva, što ga čini jednim od naj-smrtonosnijih svetskih industrijskih požarnih događaja u modernoj istoriji.

Grafikon 3. Broj žrtava od 1970 – 2015. godine 16

1) 1970: Oluja u Bangladešu2) 1976: Zemljotres - Tangšan, Kina3) 1991: Ciklon Gorki, Bangladeš4) 2004: Zemljotres i cunami u Indijskom okeanu5) 2008: Ciklon Nargis, Mijanmar6) 2010: Zemljotres na Haitiju7) 2013: Tajfun Haijan, Filipini8) 2015: Zemljotres u Nepalu

Prema podacima na sajtu Munich Re, u 2015. godini, po prvi put, više od 1.000 prirodnih katastrofa je zabeleženo u jednoj godini. Međutim, to je uglavnom zbog poboljšane komunikacije takvih događaja. U 2015. godini su zabeleženi najniži gubici zbog katastrofa od 2009. godine. Ukupni gubici su

16 02/2015 Natural catastrophes and man-made disasters in 2014: convective and winter storms generate most losses (www.swissre.com)


58

iznosili 90 milijardi dolara, od čega je oko 27 milijardi dolara bilo osigurano. U 2014. godini ukupni gubici su iznosili 110 milijardi dolara, od čega je oko 31 milijarda dolara bila osigurana. Prirodne katastrofe u 2015. godini su od-nele 23.000 života, znatno više nego prethodne godine – 7.700. Međutim, broj žrtava je i dalje na neki način ispod godišnjeg proseka za poslednjih 30 godi-na (54.000). Najrazornija prirodna katastrofa ove godine je bio zemljotres u Nepalu, koji se dogodio 25. aprila severozapadno od prestonice Katmandu i dostigao magnitudu od 7,8.17

Najskuplji osigurani globalni gubitak zbog katastrofe u 2015. godini pro-izašao je iz niza zimskih oluja koje su pogodile severoistočnu SAD i Kanadu u februaru. Osigurani gubici su se popeli na 2,1 milijardu dolara; ukupni gu-bici su bili 2,8 milijardi dolara. Zemljotres u Nepalu je na prvom mestu u pogledu ukupnih gubitaka, koji iznose 4,8 milijardi dolara, i po broju smrtnih slučajeva, koji su bili 9.000.18

Ukupni gubici od prirodnih katastrofa kao što su oluje, poplave i druge vremenske neprilike su značajno porasli tokom poslednjih decenija. Postoji niz razloga za povećanje gubitaka:19

- povećanje broja katastrofalnih nepogoda, - rapidna urbanizacija, - neuspeh u izgradnji infrastrukture zbog održavanja koraka sa stopom

urbanizacije, - povećana ugroženost imovine i robe, - degradacija životne sredine.

S obzirom na veliki broj raznovrsnih izazova modernog poslovnog okru-ženja, kao što su sve veća globalizacija, deregulacija i sofisticirana informa-tička tehnologija, osiguravajuća društva su primorana da se menjaju jer je konkurentska borba sve nemilosrdnija. Kao što smo spomenuli u prethodnom tekstu, raste broj banaka kao značajnih konkurenata na tržištu osiguranja, bilo kupovinom osiguravajućih društava ili kao direktnih konkurenata kroz proda-ju proizvoda osiguranja.

17 Press release, http://www.munichre.com/en/media-relations/publications/press-releases/2015/2015-07-14-press-release/index.html18 Press release, http://www.munichre.com/en/media-relations/publications/press-releases/2015/2015-07-14-press-release/index.html19 Ibid.

59


Slika 1. Elementi koji forsiraju i ubrzavaju proces globalizacije industrije osiguranja 20

Zaključak

Osiguranje je složen ekonomsko-pravni posao. Zbog te složenosti, često se kaže da je osiguranje institucija koja licima ili preduzećima nadoknađu-je imovinske štete, nastale usled dejstva prirodnih sila, nesrećnih slučajeva i drugih neizvesnih ishoda tokom življenja i poslovanja. Praksa je pokazala da većina ljudi nije sklona riziku. Oni će radije da plate određenu premiju osiguranja nego da prihvate rizik da u potpunosti izgube kuću usled požara ili automobil usled krađe.

Po svojoj suštini, osiguranje predstavlja udruživanje svih onih koji su izloženi istim opasnostima, sa ciljem zajedničkog podnošenja ekonomskih posledica. To praktično znači da, posredstvom osiguravajućih društava, štete koje nastaju dejstvom prirodne stihije ili ostalih neželjenih ishoda u određe-nom periodu po određenim grupama rizika, ne padaju na teret oštećenih po-jedinaca, već se, putem unapred naplaćenih premija, štete raspodeljuju na sve

20 Emerging Markets: the Insurance Industry in the Face of Globalisation, SIGMA 4/2000 god. (www.swissre.com)


60

subjekte kojima preti opasnost od istih rizika. Dakle, osiguravajuća društva, kao posrednici, preuzimaju rizik od svojih klijenata u zamenu za naknadu u vidu premije osiguranja. Premije osiguranja se ne mogu vraćati, jer bi u tom slučaju bio narušen osnovni princip raspodele rizika. Naravno, osiguravajuća društva pažljivo projektuju visine premija osiguranja, kako bi bile dovoljne i za nadoknade šteta i za ostvarenje određenog dobitka.

Osiguranje uključuje i preventivne mere pa su na osnovu toga osigurava-či dužni da prilikom utvrđivanja uslova osiguranja, odnosno prilikom zaklju-čivanja ugovora sa osiguranicima predvide i mere koje imaju za svrhu otkla-njanje uzroka i smanjenje šteta. Analizirajući ceo postupak i način zaključenja ugovora o osiguranju, rizike koje snosi osiguravač same polise osiguranja, možemo reći da je pismeno zaključen ugovor o osiguranju najbolja garancija i za osiguravača i za osiguranika da će ostvariti svoje pravo u slučaju određe-nih nedoumica. Ugovor o osiguranju je jedan od najznačajnijih i najsloženijih ugovora svakodnevnog pravnog prometa i života. Iako ovaj ugovor ima do-dirnih tačaka sa drugim vrstama ugovora, vremenom je dobijao novi oblik i izdvojio se od ostalih ugovora.

Pojedinac se može obezbediti osiguranjem od različitih opasnosti: od ezistencije svojih najbližih u slučaju smrti ili trajnog gubitka radne sposob-nosti, pa do nadoknade putnih troškova i troškova godišnjeg odmora za slu-čaj nepovoljnih vremenskih prilika. Savremeni čovek je prinuđen da se kreće u saobraćaju, da koristi razne tehničke aparate i mašine prilikom obavljanja svoje profesionalne delatnosti ili u stanu. Iz ovih aktivnosti može nastati šteta prema njemu samom, prema trećim licima ili prema njegovoj ili tuđoj imovini.

61

Bojana Ostojić, Msc.Nataša Lutovac, Msc.Marko Matić, Msc.

THE MODERN INSURANCE MARKETA b s t r a c t

A man and his community have long been endangered by various perils threatening to destroy or harm them, jeopardize their life, health or pro-perty, questioning even their survival. Various forms of protection being applied had to continuously be improved since there also emerged new hazards or risks. Except for the need to protect their own property from natural disasters or from other people's actions, there appeared the need for protection from the consequences of one`s own actions as well, which could cause a damage to other people, but to his/her own goods too.

The initial forms of a protection of people affected by the accident (the illness or death of the breadwinner, the emergence of disability, the de-struction of property after fire and the like) were the common contributions and the help of the community – a family, village or tribe. In a primitive society, when there was no private property, this problem could not be complex: the destroyed goods were replaced by the newly created ones among the community. In these more or less poorly regulated undertakings can be found certain traces of a modern insurance. The root word of the term insurance is the adjective safe (sicuro in Italian, secures in Latin).

An individual's own forces could not provide such a protection. Therefore, very early, during the development of the human society, there arose the idea on the organization of the necessary protection through a mechanism used by the individuals threatened by the same danger. In such a way, those individuals could, through their natural or, later, cash contributions, provi-de a compensation to those affected by the risk.

Key words: insurance, insurance contracts, the modern insurance market.



62

Literatura:

1. Emerging Markets: the Insurance Industry in the Face of Globalisation, SIGMA 4/2000 god. taken from: www.swissre.com

2. Kern, H. (2001). [email protected] (II), Versicherungswirtschaft

3. Marović, B. (1997). Osiguranje, Novi Sad, Financing Centar4. Medić, M. (2000). Najezda stranih reči na srpski jezik, Beograd, Nolit5. 02/2015 Natural catastrophes and man-made disasters in 2014: convective

and winter storms generate most losses, taken from: www.swissre.com6. Natural catastrophes and man-made disasters in 2013: large losses from

floods and hail; Haiyan hits the Philippines, SIGMA 1/2014. god. taken from: www.swissre.com

7. Press release, taken from: http://www.munichre.com/en/media-relations/publications/press-releases/2015/2015-07-14-press-release/index.html

8. Šulejić P. (2005). Pravo osiguranja, Beograd, Dosije9. Šulejić, P., Vujović, R., Mrkšić, D., Žarković, N., Rašeta, J., Miloradić, J.

(2006). Osnovi osiguranja, Beograd, Fakultet za finansijski menadžment i osiguranje

10. Tasić, A. (1975). Osnovi osiguranja (skripta), Novi Sad, Zajednica osiguranja imovine i lica „Vojvodina”

11 . Vasiljević, M. (2004). Poslovno pravo, Beograd12. Zakon o osiguranju, Službeni glasnik RS, br. 55/0413. Žarković, N. (2008). Ekonomika osiguranja, Beograd, Univerzitet

Singidunu

63

Dragan Božović*

AGENDA LJUDSKE BEZBJEDNOSTI – IDEJNA OSNOVA I RAZVOJ U OKVIRU

KANADSKE SPOLJNE POLITIKE

REZIME: U skladu sa osnovama liberalnog internacionalizma politička moralna zajednica se može proširiti preko granica nacionalne države. Pri-sustvo moralne dimenzije je inherentno spoljnoj politici, pa tako i spoljno-političkoj agendi ljudske bezbjednosti. Pojam ljudske bezbjednosti uzima pojedinca i društvo u kome živi za referentni okvir za razliku od klasič-nog pojma nacionalne bezbjednosti, čiji je referentni okvir država i njena teritorija. To je manje teorijski zasnovan pristup, a više politička praksa. U kanadskoj agendi ljudske bezbjednosti, koja je utemeljena u tradiciji kanadske spoljne politike, inkorporirane su ključne vrijednosti kanadskog društva, sa ciljem njihove projekcije na međunarodnu politiku. Ona je usmjerena je na sprečavanje i prevenciju nasilnih konflikata i tranziciju ka demokratiji i zasnovana na postulatima liberalne demokratije, u skladu sa političkom filozofijom liberalnog internacionalizma. Iako je kanadski pristup ljudskoj bezbjednosti afirmisan u međunarodnoj politici, učinci ove agende u praksi ne korespondiraju u potpunosti sa projektovanim ciljevi-ma.

Ključne riječi: moralna zajednica, liberalni internacionalizam, agenda ljudske bezbjednosti, međunarodna politika, međunarodni konflikti.

Uvod

U skladu sa osnovama liberalnog internacionalizma stoji da se politič-ka moralna zajednica može proširiti preko granica nacionalne države. Tako etična spoljna politika nije prazni ideološki konstrukt, već sredstvo i način za postizanje nacionalnog interesa, koji se ogleda kroz povećanje ugleda u međunarodnoj politici. U kontekstu prijetnji i rizika u globalizovanom svi-jetu politički odlučioci nalaze se pred dilemom etičnog prosuđivanja u cilju

UDK: 364.2::316.37(71)BIBLID: 0352-3713 (2016); 33, (1-3): 63–74


* Skupština Crne Gore, email: [email protected]


64

iznalaženja adekvatnih političkih izbora. Prisutnost etičke dimenzije u vezi sa agendom ljudske bezbjednosti doprinosi profilaciji jasnog političkog identita na međunarodnoj sceni, i debatu sa politikama koje se na suprotnim pozicija-ma čine legitimnom. Kanadski spoljnopolitički odlučioci, polazeći od politič-ke filozofije liberalnog internacionalizma, u periodu od kraja Hladnog rata do dolaska na vlast konzervativnog premijera Stivena Harpera (Steven Harper), su implementirali agendu ljudske bezbjednosti na radikalan način, tako što su ključne vrijednosti kanadskog društva postavili kao cilj spoljne politike, što je ekspanzivna vizija i preambiciozan spoljnopolitički projekat.

1.Teorijsko-politički konstrukt – ljudska bezbjednost

Koncept i diskurs ljudske bezbjednostiPojam ljudske bezbjednosti iskovan je sredinom 1990-ih godina, u kon-

tekstu kraja Hladnog rata, na osnovu empirijske evidencije prijetnji i opasno-sti sa kojima se suočavaju pojedinici i društvene grupe u sukobima i prirod-nim katastrofama.

Za razliku od klasičnog pojma nacionalne bezbjednosti, čiji je referentni okvir država i njena teritorija, pojam ljudske bezbjednosti uzima pojedinca i društvo u kome živi za referentni okvir. Isto tako, ovaj pojam ima veći obu-hvat u odnosu na klasični, proširujući ga od uže interpretacije fizičke i vojne bezbjednosti, na druga područja, kao što je bezbjednost od gladi, bolijesti, prirodnih katastrofa i dr.

UN su doprinijele određenju koncepta ljudske sigurnosti, i to ističući čovjeka kao pojedinca, kao predmeta sigurnosti. U odgovoru na pitanje „be-zbjednost od čega?“ u izvještaju se ističu sledeće oblasti: ekonomska bezbjed-nost, zdravstvena bezbjednost, bezbjednost u vezi sa životnom sredinom, lič-na fizička bezbjednost, društvena i politička bezbjednost.

Koncept obuhvata prioritetne mjere i instrumente bezbjednosti, koje su šire i obuhvatnije u odnosu na mjere iz domena nacionalne bezbjednosti, koje u velikoj mjeri kod ljudi generišu još veći osećaj nesigurnosti. Tako one uklju-čuju zaštitu ljudi na razne načine, jačanje i snaženje njihovog psihološkog osjećaja sigurnosti 1.

Pojam ljudske bezbjednosti treba da razmotrimo kroz širi kontekst kritič-kog dijaloga, koji upućuje na određena značenja, koja tako doprinose izgrad-nji posebnog diskursa u okviru debate o ljudskoj bezbjednosti.

1 Gasper, D. (2013). From Definitions to Investigating a Discourse, Concepts of Human Security, in M.Martin and T.Owen, Handbook of Human Security, Routledge, str. 6.

65

Diskurs je oblik društvene prakse koji proizvodi značenja, i tako podsti-če oblikovanje bezbjednosne kulture u međunarodnoj politici. Tako diskurs u vezi spoljne politike i bezbjednosti neke države, ne samo da artikuliše zna-čajne ideje na kojima se zasniva ta spoljna politika, već i kreira društvene interakcije u međunarodnim odnosima, prenoseći ta značenja prema drugim državama.2

Diskurs ljudske bezbjednosti generički uključuje pažnju i usmjerenost na živote konkretnih ljudi i okolnosti njihovog života. Polazi se od saznanja da ljudi na specifične načine, u skladu sa kulturom i okolnostima, traže ličnu, materijalnu, psihološku i egzistencijalnu bezbjednost. Ljudi čine grupe kao specifični individualci, te ne mogu biti svedeni na brojeve, odbitke i decimale. Biti ljudsko biće znači imati potrebe u specifičnom društvenom kontekstu, koje je posredovano društvenim normama. Posebno se ističe ranjivost realnih, stvarnih osoba, prema kojima smo po prorodi stvari empatični kao ljudska bića, sa ciljem da se utiče na tu ranjivost.3

Isto tako, u okviru ovog diskursa postoji jaka spona i veza, u određe-nim okolnostima, između sfera koje se obično razmatraju potpuno odvojeno, kao što je to veza između konflikata, ekonomije, zdravlja i životne okoline. Tako temeljne ideje Povelje UN i sistema kolektivne bezbjednosti ističu, po-red koncepta „slobode od siromaštva“, isto tako i koncept „slobode od stra-ha“, zato što se u realnom životu pojedinaca i grupa uzajamno prožimaju. Na primjeru konflikta u Ruandi 1994. godine se očito pokazuje povezanost tih različitih sfera, u okolnostima loše žetve, ekonomske krize, kresanja troškova državnog budžeta, koje su dovele do etničkih tenzija i genocida.4

Ljudska bezbjednost kao politička agenda

Koncept, kao i diskurs ljudske bezbjednosti predstavlja potencijal za otvaranje procesa njegove aktualizacije preko političkih programa ljudske be-zbjednosti. Političko razmatranje podrazumijeva sagledavanje pitanja u kon-kretnom kontekstu, što uključuje uticaj političke moći, i njegovu potencijalnu sekuritizaciju.

Politička agenda ljudske bezbjednosti zasniva se na multilateralizmu, koji je orjentisan prema šire prihvaćenim međunarodnim normama.5 U analizi

2 Yongtao, L. (2010). Discourse, Meaning and IR Studies: Takingthe Rhetoric of „Axis of Evil“ As A Case, Confines de Relaciones Internacionales y Ciencia Política, str. 88.3 Gasper, D. op.cit. str. 9.4 Ibid. str. 10.5 Debial T. Werthes, (2006). Human Security on Foreign Policy Agendas, Institute for Development and Peace, University of Duisburg-Essen, INEF Report 80, Duisburg, str. 13.

AGENDA LJUDSKE BEZBJEDNOSTI – IDEJNA OSNOVA I RAZVOJ U OKVIRU ....


66

novih izazova bezbjednosti i formiranju glavnih pravaca te politike, u okviru međunarodnih foruma, učestvuju različite zemlje kao i značajni nevladini ak-teri međunarodne politike.

Koncepti ljudske bezbjednosti veoma se razlikuju u širini pristupa. Tako su kanadski i norveški pristup, kao i u određenoj mjeri i pristup Mreže ljudske bezbjednosti, usmjereni na uže shvatanje ljudske bezbjednosti, poznato kao „sloboda od straha“ (freedom from fear), koje se odnosi na fizičko nasilje u nasilnim konfliktima.

Uži pristup podrazumijeva i legitimiše spoljnu intervenciju u unutraš-nje poslove suverenih država pod striktno predviđenim uslovima. Tako je u slučajevima prijetnje opstanku stanovništva, kao što je bilo u Ruandi 1994. godine, međunarodna zajednica trebala je da izvrši obavezu da djeluje i da zaštiti ugroženo stanovništvo.

Širina i opštost koncepta ljudske sigurnosti otvara izazov efikasnosti i efektivnosti političke agende koja se na njega naslanja. Tako je Džon Kokel (John Cockell) primijenio koncept ljudske bezbjednosti na fenomen među-narodnih mirovnih operacija u zemljama koje su u opasnosti od građanskog rata, ili su iz njega izašle. Ovaj autor je izdvojio četiri osnovna parametra za vođenje mirovnih operacija, zasnovana na ljudskoj bezbjednosti, i to fokus na suštinske uzroke konflikta, razlike u lokalnim uslovima od jedne operacije do druge, postizanje održivih i trajnih rezultata, kao i mobilisanje lokalnih aktera i resursa u cilju podrške očuvanju mira. Parametri bi trebalo da budu primijenjeni na posebne lokalne uslove, jer opšte pretpostavke, bez konkret-nih naznaka toposa predstavljaju praznu retoriku.6

Kada ljudska bezbjednost postane dio političkog programa vlade, onda ona dobija više ili manje koherentan normativni i vrednosni okvir za datu spoljnu politiku. Kao normativni i praktični kompas onda služi u cilju or-jentacije, koordinacije i motivacije za spoljnopolitičke aktere u interakciji sa spoljnim okruženjem.

Postavljanjem konkretnih emprijski mjerljivih ciljeva, u okviru date po-litičke agende ljudske sigurnosti, kao što je npr. smanjenje upotrebe lakog naoružanja, moguće je vršiti validne analize učinka te politike evaluacijom postavljenih ciljeva kroz političke aktivnosti. Posmatrano iz teorijskog ugla, retorika i dati narativ tog političkog okvira, prevođenjem na političku dimen-ziju, treba da dobije performativnu moć, koja je očigledna i mjerljiva.7

6 Debial,T., op.cit. str. 93.7 Ibid. str. 22.

67

U okviru ovog političkog koncepta moguće je povezati veoma razno-like elemente politike, koji bi u drugom kontekstu mogli izgledati potpuno nepovezano.

Promocija ljudske sigurnosti kroz političku dimenziju može se uspješno ostvarivati preko multilateralnog organizovanog pristupa, kakav je predstav-ljen u Mreži ljudske sigurnosti (Human Security Network), u okviru UN, i pored činjenice da su u mreži države veoma različite, u vezi sa regionalnom pripadnošću, stepenom političke i ekonomske razvijenosti i sl.8 Ne bi trebalo razumijevati agendu ljudske sigurnosti kao konstantnu i nepromjenljivu, jer razlozi unutrašnjih političkih promjena,9 kao i onih na međunarodnoj politič-koj sceni,10 utiču i na samu agendu.

2.Kanadska agenda ljudske bezbjednosti

Sekuritizacija agende ljudske bezbjednosti

Po Bosoldu (David Bosold) pojam ljudske bezbjednosti nije teorijski sui generis, analitički zasnovani politički pristup, već u prvom redu politička praksa koja se konstruiše i rekonstruiše na osnovu aktuelnog diskursa na na-cionalnom i globalnom nivou. Ljudska bezbjednost u formi političke agende je specifičan socijalni i politički konstrukt koji obuhvata niz sekuritizovanih pitanja koja su dobila široku podršku domaće i međunarodne javnosti.

Određeni politički akter preduzima prvi korak u sekuritizaciji tako što pokreće neko političko pitanje iz političke sfere u sferu bezbjednosti, koja po-drazumijeva primjenu izvanrednih mjera, koje se smatraju legitimnim. U vezi sa pitanjem bezbjednosti, radi se o samo referentnoj praksi, zato što ne mora postojati stvarna egzistencijalna prijetnja bezbjednosti, već zato što je ona deklarisana u javnosti baš kao takva prijetnja. Ako javnost prihvati argumente onda se radi o pitanju koje je ušlo u sferu sekuritizacije.

Evidentna je percepcija šire kanadske javnosti, vezano za „zlatno doba“ spoljne politike i diplomatije, kao o globalnom akteru koji pravi dobra dje-la, pruža značajne donacije, vojnu pomoć i pošteno posredovanje. Na toj

8 Članice HSN su Austrija, Kanada, Čile, Grčka, Irska, Jordan, Mali, Holandija, Norveška, Slovenija, Švajcarska, Tajland i Južna Afrika (posmatrač).9 Dolaskom na vlast Konzervativne partije Stivena Harpera u Kanadi 2006. godine, politička agen-da ljudske bezbjednosti je redukovana u korist jačanja tradicionalnog vojnog elementa bezbjedno-sti, u okviru politike približavanja spoljnoj politici SAD.10 „Rat protiv terorizma“, koji je pokrenula Bušova administracija poslije 11. septembra 2001., izazvao je značajne promjene u percepcijama bezbjednosti mnogih aktera na međunarodnoj sceni.



68

percepciji se zasniva i svjetska afirmacija kanadske agende ljudske bezbjed-nosti, ministra spoljnih poslova od sredine 90-ih godina, Lojda Aksvortija (Lloyd Exworthy) On je transformisao ljudsku bezbjednost u političku agendu uvodeći taj pojam kao novi lajt-motiv spoljne politike.11

Aksvorti je u svom govoru „Ljudska bezbjednost: sigurnost za ljude u svijetu koji se mijenja“ istakao dva postignuća kanadske spoljnopolitič-ke agende, i to Konvenciju iz Otave o zabrani nagaznih mina12 i formira-nje Međunarodnog krivičnog suda, kao uspješne primjere primjene koncepta ljudske bezbjednosti.

Upravo su ova dva postignuća primjeri pozitivne sekuritizacije13, jer su predmeti bavljenja u oba slučaja predstavljali egzistencijalnu prijetnju bezbjednosti ljudi. Tako Rita Flojd citira dio Konvencije iz Otave, u kome se navodi: „Nagazne mine ubijaju i osakaćuju stotine ljudi svake sedmice, uglavnom nevine i bespomoćne civile i posebno djecu, obstruišu ekonomski razvoj i obnovu, inhibiraju repatrijaciju izbjeglica i interno raseljenih lica, i imaju druge ozbiljne posledice godinama poslije lociranja.“

Međunarodna afirmacija Agende

Pružajući široku podršku analizi globalnih problema UN, sredinom 90-ih godina, Kanada je jedna od prvih zemalja koja je prilagodila svoj spoljno-politički pristup. Tako je kanadski ministar spoljnih poslova Aksvorti (Lloyd Exworthy) apelovao za proširenje postojećeg okvira bezbjednosti uključiva-njem novih prijetnji i rizika, ističući da kraj Hladnog rata nije donio globalnu bezbjednost. Po njemu, ljudska bezbjednost je mnogo više od odsustva vojne prijetnje. Njegova uvjerenja i javno izrečeni stavovi postali su sastavni dio kanadske političke agende.14

11 Bosold, D. (2011). The Politics of Self-righteousness: Canada Foreign Policy and Human Security Agenda, str. 1.12 Proizvodnja i trgovina oružanjem je usmjerena na krizna područja u svijetu i uzrokuje povre-đivanje i patnje za pojedince i njihove zajednice. Kontrola proizvodnje naoružanja, zabrana pro-izvodnje određenih oruđa, kao i proces razoružanja čine važan resurs ljudske bezbjednosti. To se posebno odnosi na protiv-pješadijsko naoružanje koje je u masovnoj upotrebi kako u oružanim snagama, tako i u para-militarnim formacijama u kriznim područjima u svijetu zahvaćenim oruža-nim konfliktima. Užasne posledice teškog ranjavanja i invaliditeta posebno se vezuje za upotrebu nagaznih mina.13 Pozitivna sekuritizacija se ogleda posebno u činjenici da akteri sekuritizacije govore i djelanju u ime nemoćnih žrtava pojedinaca i društvenih grupa, koji nijesu u prilici da javno artikulišu svoju patnju i stradanja.14 Axworthy, L. (1997). Canada and Human Security: The need for Leadership, International Journal, 52, str. 183.

69

Strateški, Kanada je promovisala svoj pristup u skladu sa multilateral-nim pristupom. Isto tako, pristup je afirmisan i preko bilateralne diplomatije u direktnim kontaktima sa državama sa ispoljenim sličnim stavovima. Na kraju, razvijena je i saradnja sa istaknutim nevladinim organizacijama, sa ciljem stvaranja trajnih partnerskih odnosa na ovoj agendi.15

Polazeći od strateškog cilja kanadske agende ljudske bezbjednosti, za-štite pojedinaca i njihovih zajednica od nasilja na globalnom nivou, kanadska vlada je pokrenula inicijative za njegovu promociju. Te inicijative predstav-ljaju sistemski osmišljene projekte u koje su bile umrežene sve sve relevan-tne institucije kanadske vlade (Ministarstvo spoljnih poslova i međunarodne trgovine DFAIT, Kanadska agencija za međunarodni rezvoj CIDA, Kanadski centar za spoljnopolitički razvoj CCFPD), zajedno sa nevladinim organizaci-jama specijalizovanim za pojedine domene.

Svi projekti se mogu klasifikovati u tri oblasti, i to, prvo, jačanje međuna-rodnih normi, drugo, jačanje kapaciteta za njihovu primjenu i treće, efikasno rješavanje međunarodnih kriza.16 Kao primjer iz oblasti jačanja međunarod-nih normi navodimo Sporazum iz Otave o nagaznim minama, dok kao primjer iz oblasti primjene međunarodnih pravnih normi navodimo Međunarodni pre-kršajni sud.

Najznačajnije pitanje iz domena kanadskog pristupa ljudskoj bezbjedno-sti bila je kampanja protiv pješadijskih mina, koja je dovela do Sporazuma iz Otave (Ottawa Treaty). Sam proces (Ottawa Process) Kanada je vodila u ve-likoj mjeri na nekonvencionalan način, van zvaničnih foruma, širokom komu-nikacijom sa civilnim sektorom uz korištenje novih informacionih tehnologija i platformi, sa ciljem dobijanja široke međunarodne podrške inicijativi, koja je na kraju dovela do potpisivanja sporazuma od svih članica UN. Inicijative za zabranu upotrebe ovog oružja pokrenute su od uticajnih nevladinih orga-nizacija, kao i u okviru UN, sa djelimičnim uspjehom. Kanadska inincijativa, tzv. Proces iz Otave (Ottawa Process) koji je doveo do zaključenja sporazuma o zabrani nagaznih mina potpisalo je skoro 160 država, predstavljao je veoma značajan doprinos bezbjednosti ljudi.

15 Tako je Kanada sa Norveškom usvojila zajedničku deklaraciju (Lysoen Deklaration) 1998. koja je snažno afirmisala kanadsko shvatanje ljudske bezbjednosti, koje stavlja po strani aspekte zaštite životne sredine i razvojnu komponentu i fokusira se na zaštitu ljudskih prava i fizičkog opstanka ljudi u kontekstu organizovanog nasilja. U okviru djelovanja u UNK a na daje inicirala formiranje Mreže ljudske sigurnosti (Human Security Network), koja razmatra pitanja iz domena užeg shvata-nja ljudske sigurnosti na redovnim godišnjim sastancima na ministarskom nivou. 16 DeJong, M. (2011). Human Security and Canadean Foreign Policy: The New Face of Canadean Internationalism, Simon Fraiser University, str. 51.



70

Uspjeh Sporazuma iz Otave predstavljao je primjer dobre prakse za na-redne inicijative. On se ogledao u širokoj koaliciji NGO sa ekspertizom u oblastima kontrole naoružanja, ljudskih prava, međunarodnog prava, sarad-nji civilnog društva posebno u implementciji ciljeva kampanje, razmatranju izvornih iskustava subjekata sa kriznih područja kao i usvajanju međunarod-no pravnih obaveza za potpisnike sporazuma.

Prema odredbama konvencije, potpisnice se obavezuju da ne koriste na-gazne mine, unište sve mine koje posjeduju, razminiraju sva minska polja i izvještavaju UN o mjerama koje preduzimaju u skladu sa odredbama spo-razuma. Od sporazuma iz Otave su dalje potekle mnoge važne inicijative i procesi u vezi sa kontrolom konvencionalnog oružja i razoružanja, pokrenute od civilnog društva (Međunarodna kampanja za zabranu pješadijskih mina, Koalicija za zabranu upotrebe djece-ratnika, Mreža međunarodne akcije o ručnom naoružanju i dr.).17

Sporazum iz Otave je predstavljao najveći uspjeh kanadske vlade u do-menu jačanja međunarodnih normi, vezano za njenu agendu ljudske bezbjed-nosti. Učešće Kanade u osnivanju i podršci radu Međunarodnog prekršajnog suda18 je sledeći veliki doprinos. Cilj ove inicijative je bio da se prevaziđe praznina između normativnog okvira međunarodnog prava i njegove primje-ne u praksi međunarodnih odnosa. Radi stvaranja dovoljno jake međunarodne podrške, kanadska vlada je uspjela da formira koaliciju od dvadesetak država i postane predvodnik procesa u svim fazama.

Ovaj proces je pokazao ne samo proširivanje i produbljivanje agende ljudske bezbjednosti već i novi pristup u diplomatskoj praksi, označen kao „nekonvencionalni diplomatski pristup od baze ka vrhu“ (unconventional bottom-up approach to diplomacy).19

Isto tako, kanadska vlada se aktivno uključila u razmatranje pitanja kako spriječiti akte genocida, podstaknuta teškim iskustvom propasti mirovnih ope-racija u Ruandi 1994. godine. Ministar spoljnih poslova Eksvorti (Exworthy) je doveo u pitanje tradicionalni princip državne suverenosti u vezi sa etičkim i pravnim obavezama UN za očuvanje međunarodnog mira i bezbjednosti, koje proističe iz Povelje UN. 20

17 Epps, K. (2008). The Ottawa Landmines Treaty: A Major Step Toward Human Security, The Ploughshares Monitor, 29 (1), str. 3.18 Ovaj sud je prvi stalni, ugovorni međunarodni prekršajni sud osnovan sa ciljem da kazni počini-oce teških krimalnih djela koji su od značaja za međunarodnu zajednicu.19 Bosold D. Werthes (2005). Human Security in Practice: Canadean and Japanise Experiences, Internationale Politik und Gesellschaft/International Politics and Society 1, str. 89.20 Bosold, D., op.cit. str. 90.

71

Upravo su nedorečenosti međunarodnog humanitarnog pravnog okvira pokrenule kanadsku vladu da formira „Međunarodnu komisiju za interven-cije i državnu suverenost“ (International Commision on Intervention and State Sovereignty – ICISS). Završni izvještaj je naslovljen „Odgovornost da se zaštiti“ (The Responsibility to Protect), bio je zasnovan na iskustvima iz Ruande, Somalije, Bosne i Kosova. Pokrenuta su pitanja kada intervenisati, pod čijim autoritetom i kako.21

Po Bosoldu i Vertesu Sporazum iz Otave i angažman u vezi sa sprečava-njem genocida su primjeri na kojima se temelji politička agenda ljudske be-zbjednosti Kanade, koja pokazuje stav prema liberalnom internacionalizmu, tj. prema jačanju uticaja globalnih međunarodnih institucija. To znači da se sprečavanjem unutrašnjeg nasilja i uspostavljanjem reda u zonama konflikta trebaju stvoriti uslovi za izgradnju demokratskih institucija, i to, ako je po-trebno i putem humanitarne intervencije.

Kanadska agenda ljudske bezbjednosti usmjerena je na sprečavanje i prevenciju nasilnih konflikata i tranziciju ka demokratiji. Ona je zasnovana na pretpostavci da ljudska bezbjednost može biti uspješno realizovana samo od strane država liberalne demokratije, u kojima postoje instituti odgovornosti za pojedinca i vlast u cjelini. Implementacija agende uključuje afirmaciju stan-darda međunarodnog humanitarnog prava, kao i upotrebu sankcija i primjenu vojne sile u slučajevima kada država teško narušava ljudska prava svojih gra-đana, na multilateralnoj osnovi i uskladu sa postavljenim principima.22

3.Dalji razvoj Agende u okviru kanadske spoljne politike

Kanadska spoljna politika je u decenijama nakon Drugog svjetskog rata, pa sve do 2006. godine, uz prilagođavanja poslije 11. septembra 2001. godi-ne, djelovala na međunarodnoj sceni oslonjena na multilateralnu diplomatiju u okviru međunarodnih globalnih institucija, na osnovu principa liberalnog internacionalizma.

Nakon 11. septembra 2001. godine Kanada je izvršila promjene u siste-mu bezbjednosti i spoljnoj politici. Kanadska politika nacionalne bezbjedno-sti (Canada National Security Policy) Kretjenove vlade (Jean Chretien) iz 2004. godine se donekle udaljila od Aksvortijeve agende ljudske bezbjedno-sti, ali isto tako je bila dijelom distancirana i od agresivnih aspekata Bušove

21 Ibid.22 Bosold, D., op.cit. 98.



72

doktrine. Martinova vlada je dalje adaptirala spoljnu politiku u skladu sa no-vim bezbjedonosnim okruženjem i zahtjevima SAD, i to u umjerenoj formi.23

Taj kontinuitet kanadske spoljne politike je prekinut dolaskom na vlast konzervativne vlade Stivena Harpera (Stephen Harper) 2006. godine.

Zaključak

U skladu sa osnovama liberalnog internacionalizma stoji da se politič-ka moralna zajednica može proširiti preko granica nacionalne države. Tako etična spoljna politika nije prazni ideološki konstrukt, već sredstvo i način za postizanje nacionalnog interesa, koji se ogleda kroz povećanje ugleda u međunarodnoj politici. Zadate norme i vrijednosti, kao činioci etičnog pona-šanja, čine osnovu u procesu donošenja onih spoljnopolitičkih odluka koje izdržavaju probu vremena. U kontekstu prijetnji i rizika u globalizovanom svijetu politički odlučioci nalaze se pred dilemom etičnog prosuđivanja u ci-lju iznalaženja adekvatnih političkih izbora.

Pojam ljudske bezbjednosti uzima pojedinca i društvo u kome živi za referentni okvir za razliku od klasičnog pojma nacionalne bezbjednosti, čiji je referentni okvir država i njena teritorija. Isto tako, u okviru ovog shavatanja, domen je mnogo širi u odnosu na klasično uže shvatanje domena na fizičku i vojnu bezbjednost države. Pojmu je po sebi inherentna etička dimenzija, sadržana u tenziji sa pojmom bezbjednosti.

Širi kontekst kritičkog dijaloga o ljudskoj bezbjednosti nas upućuje na njegovu ostvarljivost i učinkovitost kroz politički program ljudske bezbjed-nosti. To je manje teorijski sui generis zasnovani politički pristup, već više po-litička praksa koja se gradi u okviru određenog političkog diskursa. U ovom radu sagledali smo jedno uže shvatanje ljudske bezbjednosti, preko prikaza kanadske agende ljudske bezbjednosti iz sredine 90-ih godina prošlog vijeka.

Kanadska agenda ljudske bezbjednosti je izraz namjere spoljnopolitičkih odlučilaca da ključne vrijednosti kanadskog društva uključe u spoljnopolitič-ku platformu promocije tih vrijednosti u međunarodnoj politici, što je pred-stavljalo novo radikalno polazište u kanadskoj spoljnoj politici. To je a priori jedna ekspanzivna vizija i ambiciozan spoljnopolitički projekat.

Od 2006. godine, dolaskom na vlast konzervativaca Stivena Harpera (Steven Harper), Kanada se povukla iz do tada razvijene multilateralne diplo-matije u UN i drugim međunarodnim organizacijama, na račun jačanja par-tnerskog odnosa sa SAD u „ratu protiv terora“. Tako je marginalizovana uloga i narušen ugled Kanade u UN. Poljuljan je stav o Kanadi kao o međunarodno

23 Greg A., Ally E. (2006). Canadean Foreign Policy, Canadean Dimension, Nov/Dec, str. 6.

73

orjentisanoj i otvorenoj srednjoj sili u međunarodnoj politici, aktivno anga-žovanoj na rješavanju međunarodnih sukoba i jačanju međunarodnog prava.

Dragan BožovićThe Parliament of Montenegro

HUMAN SECURITY AGENDA- IDEOLOGICAL BASIS AND DEVELOPMENT IN THE

CONTEXT OF CANADIAN FOREIGN POLICYA b s t r a c t

In accordance with the bases of liberal internationalism, the political moral community can be extended beyond the boundaries of the national state. The presence of the moral dimension is inherent to foreign policy, inclu-ding a foreign political agenda of human security. The concept of human security takes the individual and society in which he/she lives as a frame of reference being opposed to the classical concept of national security, whose frame of reference is the state and its territory. It is a less theore-tically based approach, more a political practice. In the Canadian agenda of human security, which is based in the tradition of Canadian foreign po-licy, there have been incorporated core values of Canadian society, with a goal of their projection on the international politics. It is focused on the prevention of violent conflicts and transition to democracy and it is based on the principles of liberal democracy, in accordance with the political philosophy of liberal internationalism. Although the Canadian approach to human security has been affirmed in the international politics, the effects of this agenda in practice do not correspond fully with the projected goals.

Keywords: moral community, liberal internationalism, human security agenda, international politics, international conflicts.



74

Literatura:

1. Axworthy L. (1997). Canada and Human Security: The need for Leadership, International Journal, 52, pp 183-196

2. Bosold D., The Politics of Self-righteousness: Canada Foreign Policy and Human Security Agenda, pp 1-17, taken from: URL:http://turin.sgir.eu

3. Bosold D., Werthes, (2005). Human Security in Practice: Canadian and Japanise Experiences, Internationale Politik und Gesellschaft/International Politics and Society 1, pp 84-101

4. Debial T. Werthes (2006). Human Security on Foreign Policy Agendas, Institute for Development and Peace, University of Duisburg-Essen, INEF Report 80, Duisburg

5. DeJong, M. (2011) Human Security and Canadian Foreign Policy: The New Face of Canadian Internationalism, Simon Fraiser University

6. Epps, K. (2008). The Ottawa Landmines Treaty: A Major Step Toward Human Security, The Ploughshares Monitor, 29 (1) Taken from: http://ploughshares.ca/pl_publications/the-ottawa-landmines-treaty-a-major-step-toward-human-security/.

7. Gasper, D. (2013). From Definitions to Investigating a Discourse,Concepts of Human Security, in M.Martin and T.Owen, Handbook of Human Security,Routledge, pp 1-15 Taken from: http://cn4hs.org/wp-content/uploads/A-Handbook-of-Human-Security.-Con-cepts-Applications-and-Tools-Ch2-Gasper-MM-edited.doc.

8. Greg A., Ally E. (2006). Canadian Foreign Policy, Canadian Dimension, Nov/Dec Taken from: http://www.yorku.ca/albo/docs/2006/Empire's%20Ally%20%282006%29.pdf

9. Yongtao, L. (2010). Discourse, Meaning and IR Studies: Taking the Rhetoric of „Axis of Evil“ As A Case, Confines de Relaciones Internacionales y Ciencia Política, pp 85-107

75

REGISTARsadržaja časopisa za 2015. godinu

(Prvi broj se odnosi na broj časopisa, drugi broj označava stranu časopisa,dok treći broj označava godinu izdanja)

AKTUELNA TEMA:

Marijana Dukić Mijatović, Janko Veselinović:Uticaj sistema subvencija i podsticaja na stvaranje boljeginvesticionog ambijenta u Republici Srbiji ......................................1-3/1-2015.

Tijana Žunić:EU Producers at the Mercy of Chinese Competitors? ...................1-3/14-2015.

Mina Zirojević:Computer related crime – decision of the Council of Europe .........4-6/1-2015.

Vladimir Kozar, Marijana Dukić Mijatović:Consolidated bankruptcy of related persons ....................................7-9/1-2015.

Nataša Stojanović:Šta donose novo izmene i dopune Zakona o nasleđivanjuRepublike Srbije? ...........................................................................7-9/10-2015.

Slobodan Nešković:Mogućnosti implementacije tehnika prikupljanjapodataka u konzularnim poslovima .............................................10-12/1-2015.

Aleksandar Božić:Povezanost statusa Kosova i Metohije i primene pravnihpropisa Republike Srbije iz oblasti penzijskog i invalidskogosiguranja na istom području .....................................................10-12/12-2015.

Ivana Zdravković:Likvidacija privrednog društva u pravu Republike Srbije .........10-12/23-2015.

Marko Stanković:Deliktna odgovornost pravnih lica ....................................... 10-12/35-2015.

Mohamed Abdolgader Musbah Shiklaf,Mohamed A. M. Sharef, Fathija Abdusalam Ibn Arabi: Pojam i značenje peremptornih normiu međunarodnom pravu ....................................................... 10-12/47-2015.

76

POGLEDI I MIŠLJENJA:

Velisav Marković:Razgraničenje zastupništva i srodih ustanova .......................... 1-3/30-2015.

Stefan Simić:Sudska zaštita prava intelektualne svojineu Republici Srbiji ..................................................................... 1-3/47-2015.

Vidoje Mitrić:Specifičnosti alternativnih sankcijau krivičnom pravu Srbije ......................................................... 1-3/61-2015.

Mohamed A. M. Sharef:Alternativni oblici okončanja krivičnog postupkau pravu Libije ........................................................................... 1-3/74-2015.

Radica Šipovac, Ana Čavić, Vladimir Šipovac:Dokumentacija i obeležavanje vozilau drumskom saobraćaju ........................................................... 4-6/16-2015.

Vladana Petrakis:Nacionalna korporacija za osiguranje stambenih kredita – pojam, uloga i značaj ........................................................... 4-6/27-2015.

Violeta Miladinović:Integracija naknade za korišćenje građevinskogzemljišta u porez na imovinu ................................................... 4-6/40-2015.

Mirjana Živković:Pravo na život i eutanazija ....................................................... 4-6/50-2015.

Fathija Abdusalam Ibn Arabi:Ilegalne migracije stanovništva u Libiji ................................... 4-6/61-2015.

Aleksandra Pavićević:Osvrt na sličnosti i razlike između zemljišnogduga i prava retencije ............................................................... 7-9/25-2015.

77

Damir Juras:Udaljenje s posla državnih službenikau Republici Srpskoj .................................................................. 7-9/37-2015.

Borislav Bojić, Abdasalam Ali Ahmed:Krivičnopravni status maloletnika u Srbiji .............................. 7-9/49-2015.Stefan Babović:Krivično delo falsifikovanja i zloupotrebeplatnih kartica u zakonodavstvu Republike Srbijei državama Zapadnog Balkana ................................................. 7-9/62-2015.

Priredio:Nenad Stefanović, dipl. pravnik - master

78

UPUTSTVO AUTORIMAZA PISANJE I PRIPREMANJE RUKOPISA

Uređivački odbor časopisa „Pravo – teorija i praksa” moli saradnike da tekstove za objavljivanje pišu u skladu sa sledećim uputstvom:

U časopisu se objavljuju radovi iz pravnih ekonomskih i društvenih disci-plina. Pod terminom radovi podrazumevaju se: članci, prikazi, analize propisa, studentski radovi i drugi prilozi. Radovi se po pravilu dostavljaju u elektron-skom obliku na sledeću e-mail adresu: [email protected].

Svi radovi podležu recenziji. Svaki naučni rad ocenjuju bar dva recezenta po izboru redakcije. Redakcija ima pravo da prilagodi rad pravilma uređivanja časopisa.

Opšte informacije za pisanje rada:Radove pisati na srpskom ili engleskom jeziku. Koristiti vrednost 25 mm

za sve margine.Rad treba da bude napisan u tekst procesoru Microsoft Word, fontom

Times New Roman, veličine 12 pt, latinicom, prored 1,5. Obim rada može biti najviše do 12 stranica formata A4, uključujući tekst, tabele, slike, grafikone, literaturu i ostale priloge.

Na naslovnoj strani članak treba da sadrži naslov rada na srpskom jeziku, a ispod toga i na engleskom jeziku, veličine 14 pt, Bold. Zatim razmak, pa na-vesti ime i prezime autora, titulu, afilijaciju (mesto zaposlenja), e-mail adresu i kontakt telefon, veličine 12 pt. Zatim razmak, pa napisati apstrakt, dužine do 250 reči, na srpskom jeziku, a ispod toga i na engleskom jeziku, veličine 12 pt. Ključne reči se navode nakon jednog reda razmaka ispod apstrakta, na srp-skom jeziku, a ispod toga i na engleskom jeziku. Treba da ih bude maksimalno pet, veličine 12 pt, Italic. Zatim razmak, dva reda pa sledi tekst rada.

Radove pisati jezgrovito, razumljivim stilom i logičkim redom koji, po pravilu, uključuje: uvodni deo, razradu teme i zaključak. Veličina slova za osnovni tekst je 12 pt. Naslovi i podnaslovi u tekstu 12 pt, Bold.

Za pisanje referenci koristiti APA (Priručnik za publikovanje, Američko psihološko društvo) međunarodni standard za pisanje referenci s tim što smo zadržali citiranje u fusnotama. Napomene tj. fusnote mogu sadržati dopunska objašnjenja ili komentare koji su u vezi sa tekstom. Fusnote se pišu u fontu 10 pt.

Primeri kako da citirate određenu vrstu izvora koje koristite:1. Primer ukoliko citirate monografiju:a. Carić, S., (2007). Bankarski poslovi i hartije od vrednosti, Novi Sad,

Privredna akademija, str. 48

79

2. Ukoliko monografija ima više od tri autora:a. Carić, S. et al., (2000). Međunarodno poslovno pravo, Novi Sad, Centar

za privredni consulting, str. 56

3. Primer ukoliko citirate članak iz časopisa:a. Ignjatović, A., (2009). Specifičnosti izvršenja krivičnih sankcija prema

maloletnicima. Pravo – teorija i praksa 26 (7-8), str. 78

4. Primer ukoliko citirate rad iz Zbornika radova:a. Radovanov, A., (2004). Značaj sudske prakse pri odmeravanju pravič-

ne novčane naknade nematerijalne štete u: Aleksandar K. Filipović, et al. (urednik) Naknada štete i ugovor o osiguranju – zbornik radova sa savetovanja, Zlatibor, Novi Sad Privredna akademija str. 150

5. Primeri ukoliko citirate izvor sa Interneta:a. Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj (2009, Jul 10). Lista časopi-

sa za društvene nauke. Preuzeto sa: http://www.nauka.gov.rs/cir/index.php?option=com_content&task=view&id =930&Itemid

b. Filipi-Matutinović, S., Popović, A. i Krinulović, O. (2008). Citatne baze podataka Web of Science, Scopus, Google Scholar, Kurs B 2/08 [Power Point prezentacija], (2009. Novembar 14) Preuzeto sa: http://www.ns.ac.yu/sr/centBib/aktivnosti.html

c. Ceon. (Bibliometrijski pokazatelji učinka časopisa. (2009, Novem bar 14). Pre uze to sa: http://ceon.rs/index.php?option=com_content&task=-view&id= 84&Itemi d = 896

d. Pravo, u Wikipediji (2009, Avgust 22). Preuzeto sa: http://hr.wikipedia.org/wiki/Pravo

6. Primeri ukoliko citirate Zakona. Zakon o obligacionim odnosima, Službeni list SRJ, br. 31/93;b. Ukoliko preciznije citirate: Zakon o obligacionim odnosima, Službeni

list SRJ, br. 31/93, član 18. stav 2.

7. Ukoliko ponavljate citirane reference – primeri:a. Ukoliko u radu citirate samo jedan tekst određenog autora, kada prvi

put citirate pišete kompletnu referencu a svaki sledeći put dovoljno je: Carić, S. op. cit. str. 77

b. Ukoliko više puta citirate različite tekstove istog autora, kada prvi put citirate pišete kompletnu referencu a svaki sledeći put dovoljno je: Kokolj, M., Prekršajno pravo, str. 98 ili Kokolj, M., Krivično procesno pravo, str. 69

80

8. Citiranje teksta na istoj stranici kao i u prethodnoj fusnoti:a. Ukoliko citirate tekst iz istog izvora i sa iste stranice kao i u prethodnoj

fusnoti: Ibid.b. Ukoliko citirate tekst iz istog izvora ali sa različitih stranica kao i u

prethodnoj fusnoti: Ibid., 25Na kraju svakog naučnog čanka obavezno je napisati Literaturu odnosno,

spisak korišćenih, odnosno citiranih referenci po abecednom redu.

Literatura

1. Carić, S., (2007). Bankarski poslovi i hartije od vrednosti, Novi Sad, Privredna akademija

2. Carić, S. et al. (2000). Međunarodno poslovno pravo, Novi Sad, Centar za privredni consulting

3. Ceon. Bibliometrijski pokazatelji ucinka casopisa. (2009, Novembar 14). Preuzeto sa: http://ceon.rs/index.php?option=com content&task = view&-id = 84&Itemid=896

4. Filipi-Matutinović, S., Popović, A. i Krinulović, O., (2008). Citatne baze podataka Web of Science, Scopus, Google Scholar, Kurs B 2/08 [Pouer Point prezentacija], (2009. Novembar 14) Preuzeto sa: http://www.ns.ac.yu/sr/centBib/aktivnosti.html

5. Ignjatović, A., (2009). Specifičnosti izvršenja krivičnih sankcija prema maloletnicima. Pravo – teorija ipraksa 26 (7-8), str. 76-92

6. Pravo, u Wikipediji (2009, Avgust 22). Preuzeto sa: http://hr.wikipedia.org/wiki/Pravo

7. Radovanov, A., (2004). Značaj sudske prakse pri odmeravanju pravične novčane naknade nematerijalne štete u: Aleksandar K. Filipović, et al. (urednik), Naknada štete i ugovor o osiguranju – zbornik radova sa save-tovanja, Zlatibor, Novi Sad Privredna akademija str. 139-154

8. Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj (2009, Jul 10). Lista časopi-sa za društvene nauke. Preuzeto sa: http://www.nauka.gov.rs/cir/index.php?option=com content&task=view&id=930& Itemid

9. Zakon o obligacionim odnosima, Službeni list SRJ, br. 31/93

81

THE INSTRUCTION TO THE AUTHORSFOR WRITING AND PREPARING MANUSCRIPTS

The editorial board of the „Law – theory and praxis” magazine asks its associates to write their texts to be published according to the following instruction:

In the magazine there are being published the pieces of work referring to legal, economic and social disciplines. Under the term pieces of work we mean the following: articles, reviews, the analyses of regulations, students` papers and other additional texts. The pieces of work are as a rule being sent in an electronic form to the following e-mail address: [email protected] or [email protected]

All pieces of work must submit the criticism. Each scientific paper is judged by at least two critics according to the choice of the editorial board. The editorial board has the right to adjust the paper work to the editorial rules of the magazine.

General information about writing the paper work:Pieces of work should be written in Serbian or English. One should use

the value of 25mm for all margins.The piece of work should be written in the Microsoft Word text proce-

ssor, Times New Roman font of the value of 12 pt, in Latin letters, with a spa-cing of 1,5. The range of the paper work can be of 12 pages at most in an A4 format including a text, tables, pictures, graphs, literature and other additional material.

The title-page of an article should contain the title of the paper work in Serbian, and below it there should be the same thing in English of the value of 14 pt, Bold. Then comes a spacing, the author`s name and surname after it, his/her title, affiliation (the working place), the e-mail address and contact phone of the value of 12 pt. After that there is a spacing, and then there should be written an abstract of the length to 250 words in Serbian, and in English below it, of the value of 12 pt. Key words are stated after one line of a spacing below the abstract written in Serbian, and in English below it. There should maximally be five of them, of the value of 12 pt, Italic. Then comes a two-line spacing and the text of the work.

Pieces of work should be written concisely and intelligibly in a logical order which, according to the rule, includes the following: an introduction, the working out of the topic and a conclusion. The letters of the basic text should be of the value of 12 pt. Titles and subtitles in the text should be of the value of 12 pt, Bold.

82

One should use the APA (The hand book for publishing, the American psychological association) for writing references as an international standard for writing references including the fact that we have kept citing in footnotes. Remarks, namely footnotes, may contain additional explanations or comments referring to the text. Footnotes are written in a font of 10 pt.

There are some examples how to cite a certain source you have used:1. There is an example of citing a monograph:a. Carić, S., (2007). Banking business and papers, Novi Sad, The Business

Academy, p. 48

2. If a monograph has more than three authors:a. Carić, S. et al., (2000). International Business Law, Novi Sad, The

Centre for Business Consulting, p. 56

3. There is an example of citing a magazine article:a. Ignjatović, A., (2009). Specific qualities of realization of criminal sanc-

tions referring to minors. The Law – theory and praxis 26 (7–8), p. 78.

4. There is an example of citing some paper work from the Anthology of paper works:

a. Radovanov, A., (2004). The importance of the court praxis while de-fining the right financial compensation of non-material damage in: Aleksandar K. Filipović, et al. (an editor) Damage compensation and the insurance contract – the anthology of paper works from the sympo-sium, Zlatibor, Novi Sad, The Business Academy, p. 150

5. There are some examples of citing a certain source from the Internet:

a. The Ministry of Science and Technological Development (2009, 10th July). The list of social sciences magazines. Taken from: http://www.na-uka.gov.rs/cir/index.php?option=com content&task= view&id=930& Itemid

b. Filipi-Matutinović, S., Popović, A. and Krinulović O. (2008). Citing bases of information of Web of Science, Scopus, Google Scholar, Course B 2/08 (The Power Point presentation), (2009, 14th November). Taken from: http://www.ns.ac.yu/sr/centBib/aktivnosti.html

c. Ceon. (Bibliometrical indicators of effects made by magazines. 2009, 14th November). Taken from: http://ceon.rs/index.php?option=com content&task=view&id=84&Itemid=896

d. Law, in Wikipedia (2009, 22nd August). Taken from: http://hr.wikipedia.org/wiki/Pravo

83

6. There are some examples if you like to cite some Act:a. The Act of Contract, The Official Gazette of Federal Republic of

Yugoslavia, no. 31/93;b. If you like to be more precise in citing: The Act of Contract, The

Official Gazette of Federal Republic of Yugoslavia, no. 31/93, article 18, section 2.

7. There are some examples of repeating already cited references:a. If you cite only one text of a certain author in your paper work, you

should write a completed reference when citing for the first time. Every other time it is enough to write: Carić S. op. cit. p. 77

b. If you cite different texts of the same author several times, you should write a completed reference when citing for the first time. Every other time it is enough to write: Kokolj, M., Law of Delict, p. 98 or Kokolj, M., Criminal-Procedural Law, p. 69

8. Citing of the text on the same page being already mentioned in the previous footnote:

a. If you cite a text from the same source and the same page being already mentioned in the previous footnote, you should write: Ibid.

b. If you cite a text from the same source, but from different pages alre-ady mentioned in the previous footnote, you should write: Ibid., 25

At the end of each scientific article it is necessary to write Literature, namely, a list of the used or cited references according to an alphabetical order.

Literature

1. Carić, S., (2007). Banking business and papers, Novi Sad, The Business Academy

2. Carić, S. et al., (2000). International Business Law, Novi Sad, The Centre for Business Consulting

3. Ceon. Bibliometrical indicators of effects made by magazines. (2009, 14th November). Taken from: http://ceon.rs/index.php?option=com content&task=view&id=84&Itemid=896

4. Filipi-Matutinović, S., Popović, A. and Krinulović, O., (2008). Citing ba-ses of information of Web of Science, Scopus, Google Scholar, Course B 2/08 (The Power Point presentation), (2009, 14th November). Taken from: http://www.ns.ac.yu/sr/centBib/aktivnosti.html

84

5. Ignjatović, A., (2009). Specific qualities of realization of criminal sancti-ons referring to minors. The Law – theory and praxis 26 (7–8), ps. 76–92

6. Law, in Wikipedia (2009, 22nd August). Taken from: http://hr.wikipedia.org/wiki/Pravo

7. Radovanov, A., (2004). The importance of the court praxis while defining the right financial compensation of non-material damage in: Aleksandar K. Filipović, et al. (an editor) Damage compensation and the insurance contract – the anthology of paper works from the symposium, Zlatibor, Novi Sad, The Business Academy, ps. 139–154

8. The Ministry of Science and Technological Development (2009, 10th July). The list of social sciences magazines. Taken from: http://www.nauka.gov.rs/cir/index.php?option=com content&task=view&id=930&Itemid

9. The Act of Contract, The Official Gazette of Federal Republic of Yugoslavia, no. 31/93

Documents

teorija i praksa - pravni-fakultet.info filePRAVO – teorija i praksa Godina XXXIII Novi Sad, januar - mart 2016. Broj 1–3 SADRŽAJ POGLEDI I MIŠLJENJA Grandov Zorka, Radovanović