TESINA, JAVIER TICONA BENIQUE.pdf

Embed Size (px)

Citation preview

  • IUNIVERSIDAD INDIGENA BOLIVIANA AYMARA

    TUPAK KATARICARRERA INGENIERA EN INDUSTRIA DE ALIMENTOS

    SAWILLA

    ARIKHUMATA (Smallanthus Sonchifolius) MUXSANCHIRIYANAKA APSUXATA, AGIAL INGAS JISKA AYLLUNA AKA

    CHUQI YAPU BOLIVIA MARKANA.

    Sawilla Tcnico ProductivoSuperior Titulo manqaanakawaktayaa tuqita katuqaataki

    YATXATIRI : Javier Ticona BeniqueYANAPTIRI : Ing. Jhonny Vladimir Quispe Rueda

    Chuqi Yapu - Bolivia

    2014

  • II

    UNIVERSIDAD INDGENA BOLIVIANA AYMARATUPAK KATARI

    CARRERA INGENIERA EN INDUSTRIA DE ALIMENTOS

    SAWILLA

    ARIKHUMATA (Smallanthus Sonchifolius) MUXSANCHIRIYANAKA APSUXATA, AGIAL INGAS JISKA AYLLUNA AKA

    CHUQI YAPU BOLIVIA MARKANA

    Sawilla Tcnico ProductivoSuperior Titulo manqaanakawaktayaa tuqita katuqaataki

    YATXATIRI : Javier Ticona BeniqueYANAPTIRI : Ing. Jhonny Vladimir Quispe Rueda

    UAKIPIRINAKA

    Ing. Ren Corsino Copeticona Huarina .

    Ing. Nlson Javier Alarcn Rodriguez .

    Lic. Filomena Nina Huarcacho ..

    JAYSATA

    TAMA IRPIRI .

  • III

    JACHANCHA

    Jachanchaa munta yatichirinakaru ukjamaraki

    munata mamitajaru, jupanakawa

    chamanchtapxitu kunaymana tuqina, aka

    jacha amta ma samkata qhanana

    phuqasiapataki

  • IV

    JALLALLTA

    Aka jacha amtawimpixa jallaltaa

    munthwa, taqi chuymajampi mamitajaru

    (Sabina Benique) ukjamaki taqpacha

    munata wila masijaru.

    Jallalltaa munaratwa jilata Ing. Jhonny

    Vladimir Quispe Rueda juparu, aka

    yatxatawina taqi chuymampi

    yanaptatapata.

    Ukjamarusa jallalltaa munaratwa

    taqpacha tamankiri yatichirinakaru,

    jupanakawa aka yatxatawina maysata

    maysata yanaptapxitu.

  • IJARAMAYIRI PHATA ...............................................................................................................1

    1. QALLTA....................................................................................................................1

    1.1. Nayrjtaya ...........................................................................................................1

    1.2. Jani walta qhanstaya .........................................................................................2

    1.3. Amtanaka ...........................................................................................................2

    1.4. Qhananchja........................................................................................................3

    PAYIRI PHATA................................................................................................................4

    2. YATXATA CHIQACHA...........................................................................................4

    2.1. Arikhuma ............................................................................................................4

    2.1.2. Arikhumana chamanchiripa ............................................................................6

    2.2. Muxsa uma tantachasiwi ..................................................................................10

    2.3. Diabetes satakisa uka usu ...................................................................................10

    2.4. Yanaka jani turkakiptayiri (antioxidante)...........................................................13

    KIMSIRI PHATA ............................................................................................................14

    3. KUNJAMASA IRNAQTATANI ................................................................................14

    3.1. Sara thakhi .......................................................................................................14

    3.2. Yatiwi tuqi .........................................................................................................14

    3.3. Arikhumata muxsachiri ynaka apsuwita uachstaya ..................................16

    3.4. Arikhumata muxsa ynaka apsua waltayawi .................................................17

    3.5. Kunjamasa lurasi aka arikhumata muxsa umanaka upsuwixa .........................19

    3.6. Aka arikhumata muxsa ynaka apsuwita suma qhanachstawi ........................20

    3.7. Balance msico satkisa uka aka arikhumata muxsa ynaka apsuwita...........22

    3.8. Rendimiento satakisa uka qhanstaya...............................................................22

    3.9. Iyawsawi amuykipata qhanachstawi................................................................23

  • II

    3.10. Anlisis sensorial satakisa ukata aka arikhumata muxsa yanaka apsuwita

    qhanachstawi .........................................................................................................25

    3.11. Anlisis de costos de produccin de la obtencin de la concentracin de

    azcar liquida de Yacn satkisa ukata suma qhananchstawi ...............................32

    PUSIRI PHATA..............................................................................................................36

    4. TUKUYA IWXTAWINAKAMPI................................................................................36

    4.1. Tukuyanaka......................................................................................................36

    Resultados apsutkixa ukarjamaxa, aka arikhumata 30 Grados Brix ukharuwa suma

    qhanastayasi. Akanakasti akhamarakiwa tukuyaraki. .................................................36

    4.2. Iwxtanaka ........................................................................................................37

    PANKANAKA ULLARTATA...........................................................................................38

  • III

    UYUYA JARA

    Uyuya 2: Arikhumana taxonoma satkisa uka qhanachstawi .........................................6

    Uyuya 3: Composicin nutricional uksa chiqata qhanachstawi........................................7

    Uyuya 4: Arikhumana fructooligosacridos satkisa ukampi yaqha manqaanakampi

    utaya..............................................................................................................................8

    Uyuya 5: Arikhumana morfologa satkisa ukapa ............................................................9

    Uyuya 6: Uachtawi chanchirinakata arikhuma achuru utasa....................................12

    Uyuya 7: Jacha qhanstiri hormona satkisa uka wila manqhana muxsa unuqiyirinaka.13

    Uyuya8: Anlisis organolptico satakisa ukata qhananchst'a ........................................18

    Uyuya 9: Rendimiento satkisa aka arikhumata muxsa ynakata apsuta ......................23

    Uyuya10: Resultados de la Evaluacin Sensorial satakisa uka chiqata suma

    qhanachstawi aka arikhumata muxsa yanaka apsuwita ................................................26

    Uyuya11: Preferencia a la Concentracin de azcar lquida de Yacn satakisa ukata

    qhanachstawi.................................................................................................................27

    Uyuya12: Porcentaje de consumo de Yacn (arikhuma) satkisa ukata qhananchstawi

    .......................................................................................................................................28

    Uyuya 13: Porcentaje de frecuencia de consumo satkisa uka chiqata suma

    qhananchstawi...............................................................................................................29

    Uyuya14: Aceptabilidad de la Concentracin de azcar lquida de Yacn satki ukata

    suma qhananchstawi .....................................................................................................31

    Uyuya15: Depreciacin satkisa ukata suma qhananchstawi .......................................32

    Uyuya16: Costos fijos de la Obtencin de una Concentracin de azcar lquida de

    Yacn satkisa uka qhananchstawi sapru lurtatata ....................................................33

    Uyuya17: Costos Variables de la Obtencin de una concentracin de azcar lquida de

    Yacn satki ukata suma qhananchstawi......................................................................34

    Uyuya18: Costo Total de la Concentracin lquida de azcar de Yacn satki ukata

    qhananchstawi...............................................................................................................35

  • IV

    SALTA JARA

    Salta 1: Arikhumata muxsa uma yanaka apsuwi ............................................................19

    Salta 2: Balance msico satakisa uka aka arikhumata muxsa yanaka apsuwita............22

    Salta 3: Resultados de la Evaluacin Sensorial satki ukanaka aka arikhumata muxsa

    yanaka apsuwita.............................................................................................................27

    Salta 4: Porcentaje del grado de preferencia satkisa uka tuqita qhanachstawi aka

    arikhumata muxsa ynaka apsutata...............................................................................28

    Salta 5: : Porcentaje de consumo de Yacn (arikhuma) satkisa ukata qhananchstawi

    .......................................................................................................................................29

    Salta 6: Porcentaje de frecuencia de consumo del Yacn en relacin con el tiempo

    satkisa uka tuqita suma qhananchstawi ......................................................................30

    Salta 7: Porcentaje de Aceptabilidad de la concentracin de azcar lquida de Yacn

    satkisa ukata suma qhananchstawi .............................................................................31

  • VRESUMEN

    El presente trabajo de investigacin tiene como objetivo principal, obtener una

    concentracin de azcar liquida a base de yacn (Smallanthus sonchifolius), en la

    Comunidad de Agial Ingas del Departamento de La Paz.

    Adems como objetivos especficos, se han planteado realizar el balance msico,

    evaluar las caractersticas organolpticas y evaluar el costo de produccin del lquido

    obtenido.

    La metodologa que se utiliz para la presente investigacin es Exploratoria y

    Descriptiva debido a que se realiz la revisin bibliogrfica de fuentes secundarias,

    adems para la muestra de la presente investigacin, del total de la poblacin existente

    se tom el 57%, se realiz la descripcin del proceso de obtencin del azcar de yacn,

    bajo tres concentraciones diferentes. (20%, 30% y 35%).

    Como resultado de obtencin de azcar liquida al 30% de concentracin se tiene un

    rendimiento de 76,6%. De acuerdo al anlisis sensorial realizado en la misma

    comunidad, con los tres productos se determin que el azcar con 30% de

    concentracin ha sido el ms aceptado (65,52%), debido principalmente al color del

    producto. El costo de produccin total es de 26,13 Bs/litro.

  • VI

    ABSTRACT

    The present research work has as main objective, to obtain a concentration of liquid

    sugar based yacon (Smallanthus sonchifolius) in the Community of Agial Ingas

    Department of La Paz.

    Further the specific objectives have been considered carrying the mass balance,

    evaluate the organoleptic characteristics and evaluate the cost of production of fluid

    obtained.

    The methodology used for this research is exploratory and descriptive because the

    literature review of secondary sources, in addition to the sample of this research, the

    total existing population took 57% was performed; the description was made the sugar

    production process yacon, under three different concentrations. (20%, 30% and 35%).

    As a result of obtaining 30% liquid sugar concentration must yield 76.6%. According to

    sensory analysis in the same community, with the three products was determined that

    30% sugar concentration has been the most accepted (65.52%), mainly due to the color

    of the product. The total production cost is 26.13 Bs / liter.

  • VII

    AMUYU LAKSU

    Aka yatxatawixa aka jacha amtawi patxaruwa taqxatasi, Arikhumata (Smallanthus

    sonchifolius) muxsanchiri yanaka apsua, Agial Ingas jiska aylluna aka Chuqi yapu

    markana.

    Ukjamarusa jiska amtanakaxa qhanstarakiwa balance msico satakisa aka apsuwina

    ukata suma qhanstayaa, caractersticas organolpticas satakisa uksata suma

    amuykipaa ukjamaraki apsua tukuyxatata chaninakapa suma chaninchstaa.

    Aka yatxatawi luraatakixa, akniri kasta jacha yatxatawinakwa apnanaqasi Exploratori

    ukjamaraki Descriptiva, kunalaykutixa pankanakawa ullartataxa ukjamarusa

    qhanachstatarakiwa kunjamasa aka apsuwixa lurasispa ukatuqitxa. Ukampisa aka

    yatxatawita maya uachtawitakixa, taqpacha markachirinakatxa 57% ukjaniruwa

    sikhtata, ukjamarusa akaxa kimsa kasta concentraciones satakisa ukjamwa

    uachtayataraki (20%, 30% y 35%).

    Aricomata muxsa yanaka apsuwina 30% apsuwiparjamaxa, concentracin satakisa

    ukaxa 76,6% ukjawa. Anlisis sensorial satakisa kipka jiska ayllu luraytarjamaxa, payiri

    uachstawiwa atiphawayi kimsa kastpachatxa 30% concentracin satakisa ukjampi,

    akaxa niya 65,52% ukja muxsa iyawsawimpi, taqi akanakansti tukuyata apsuwina

    samipawa suma chanichti. Aka apsuwina chaninchawipaxa 26,13 bolivianos sapa litro

    satakisa ukjawa.

  • 1MAYIRI PHATA

    1. QALLTA

    1.1. Nayrjtaya

    Arikhumaxa nayra pachatpachawa jilpacha jaya ayllu manqhanakana manqatatayna

    Qullasuyo markana, ukatp jani utjktaynatixa kunaymana janchi usuxa uka

    pachanakanxa, ukata jukampisa diabetes satkisa uka jacha ususa. Aka kasta usuxa

    kunjamsa m jaqixa manqi ukatwa qallti.

    Irnaqawixa nayra pachanxa, wali suma yqatataynawa manqaa tuqinxa, jaqina

    manqatapa layku nayra sarawinxa Bolivia markana ukjamaraki Per markansa. Jichha

    pachanakanxa irnaqawixa turkakipxiwa, misti jaqinakana purinitakapata, ukatp jichhaxa

    sartxixa kunaymana kasta usunakaxa. Ukampisa jichhaxa yatxatawinakaxa utjiwa taqi

    kunaymanatixa chamanchiri kasta ukjamaraki yanaptiri kastanakaxa arikhuma

    saphinxa utjki taqi ukanakaxa.

    Walja yatxatawinakawa taqi tuqina utji, uka yatxatawinaka patxanwa aka yatxatawixa

    saytasi.

    Jilata Barbuss, H. (1988), LINDA VIDA pankapanxa, qhananchiwa: Arikhumaxa inulina

    satkisa ukaniwa, uka inulina satkisa ukaxa m kasta muxsanchiri manqawa ukata

    jukampisa aka Pacha Mama uraqina achuri juyrata apsutawa, ukata aka muxsachiri

    manqaxa khitinakatixa diabetes sata usunipki jupanakatakiwa.

    Yaqha yatxatawinxa Christine, W. satkisa jupa jilataxa Reading jacha yatxataw taypina

    Reino Unido, (2000) markana qhanachstiwa: Aka diabetes satkis uka usutakixa, tunka

    gramos satkisa ukhawa munasi sapa uru manqaa phisqa tunka uru

    phuqasiapkama, yaqha kast muxsanchiri manqa puraka manqhina utjatapa layku.

    Nayrankiri yatxatawinakawa chamanchi aka Arikhumata muxsa uma umaataki nayraru

    sartaapataki.

  • 21.2. Jani walta qhanstaya

    Qhanpacha arunxa m jacha jani waltawiwa utji Ayllu Agial Ingas uksa chiqana, ukaxa

    diabetes satkisa uka jacha usuwa sartaski, kunalaykutixa jaqixa muxsa umpinwa

    umtasi, uka muxsa umanakax jani waltawa apani jaqina purakaparu ukjamaraki

    janchiparu, ukampisa kipka ayllunxa jaqixa yapucharakiwa arikhuma, jupanakaxa janiwa

    yatipkiti kuna yanaptiri ukhamaraki chamanchirinakas utji aka achu maqhana, aka

    arikhumaxa manqtataxa wali muxsawa, ukampirusa jaqina purakapana manqtataxa

    m hormona inulina satkisa ukwa ustayaraki puraka manqhina, aka inulina satki

    ukawa, wali irnaqixa wilata jani waltayiri kasta muxsanaru alissunixa, ukjama

    alissunisap glucosa satkisa ukanakaxa jukaptxi wila taypina.

    1.3. Amtanaka

    1.3.1. Jacha amta

    Arikhumata (Smallanthus sonchifolius) muxsanchirI yanaka apsua, Agial Ingas

    jiska aylluna aka Chuqi yapu markana.

    1.3.2. Jiska amtanaka

    Balance msico satakisa uka tuqita uakipaa.

    Caractersticas organolpticas satakisa uksata suma amuykipaa.

    Tukuyxatata chaninakapa suma chaninchstaa.

  • 31.4. Qhananchja

    Arikhumaxa extractos foliares satakisa ukanitapatwa qhansti, akanakaxa wali

    chamanchatapxiwa insulina satakisa uka hormona wila taypina yapxataataki,

    ukjamaraki kipka wila taypita kunaymana muxsanakatixa utjki jukaptayaa.

    McClintic, R. (1991).

    Yapuchirinakaxa janiwa aka usumpi usuntxapxaspati aka achu manqatampixa,

    jani ukjamata markachirinakana payllawipaxa ina chusaru tukusiapataki.

    Sapa yapuchiri ukjamaraki irnaqirisa qullqi tuqinxa janiwa aynachtxapxaspati aka

    kasta muxsanchi kipkata apsusxawsinxa ukjamaraki aka achunakaxa janiwa inaki

    aka Pacha Mama uraqina inaki ina chusaruki tukxaspati.

  • 4PAYIRI PHATA

    2. YATXATA CHIQACHA

    2.1. Arikhuma

    Arikhumaxa (Smallanthus sonchifolius) m aliwa kimsa mara jani ukaxa kimsa marajila jakiriwa, asterceas satkisa uka wilamasinkiriwa, qhirwa tuqinxa nayra achachila

    awichanakatpachawa jaqix satiritayna, jukampisa Ecuador, Per ukata Bolivia uka

    markanakana. Yaqha achunakatsipanxa arikhumaxa janiwa almidn satkisa ukanikiti,

    jani ukasti, arikhumanwa utji fructooligosacridos satkisa ukanaka (jan tunjkaya jiska

    muxsa qulunaka). Cadena, R. (2011).

    Arikhuma achuxa jilpacha aka sutimpi utatawa Bolivia markana, ukata m tubrculo

    ukjamarakiwa, satatarakiwa Bolivia markana ukjamarak Per uksa markansa,

    muxsatapatxa aka achuxa uma jilawa, ukata fructooligosacridos satkisa ukanirakiwa.

    Jichhakiwa aljaataki apsutaski khaysa Estados Unidos markaru wali suma

    manqatapata. Alasirinakaxa jikama satakisa uka achumpirakiwa yaqhipanakaxa

    pantjasipxi. Instituto Latinoamericano de Medicina Natural ILMN. (2009).

    Arikhumaxa inulina satkisa ukaniwa. Wali juka achunakakiwa inulina satkisa

    ukanipxixa, ukata aka inulina satkisa ukaxa arikhuma manqhana wali

    chamanchasiraki. Nya sapa patakata p tunka ukjakama purikama (20%). Ana Mara

    Muoz J. Diciembre. 2006. Uka inulina satkisa ukatrakip ustxarakixa

    fructooligosacridos satkisa ukanakaxa. Valderrama, M. y Manrique, I. (2002).

    Inulina ukjamaraki fructooligosacridos satkisa ukanakaxa wali munaskiriwa Industria

    Alimentaria uka taypina, kuna laykutixa yaqha yaqha irnaqawinipxiwa, jupanakatakixa

    Inulina satkisa ukaxa janiwa kuna muxsakisa, ukatp wali munaskirixa kunaymana

    lurawinakatakixa. Niness, J. (1999).

    Yaqha yatxatawinakanx qillqat ustarakiwa: Arikhumax wali suma uakiptipanxa, juka

    chamanchirinikiwa, ukata janirakiwa jaqina wilaparuxa kunanakatixa muxsanakaxa

  • 5utjkixa ukanaka ji1lxataykarakiti, ukatp diabetes satkisa uka jacha usutakixa wali

    askixa. CIP, (2005).

    Bolivia markasanxa arikhumaxa sutimpi utatawa, ukampirusa yaqha markanakanxa

    yaqha sutimpirakiwa arikhumaxa utataxa aka Yacn sata castellano aruna utataki

    uka achuxa. Aka nayriri uyuyanwa jukampi suma qhananchasi aka tuqitxa.

    Uyuya 1: Jilpach sutimp arikhumar utata

    Arkta: Rueda, J. Races y Tubrculos Andinos, 1992

    Achunakata jugo satkisa uka uma apsuwixa, ma suma qhanstiri lurawiwa ukata

    jukampsa arikhumatsa, enzimas satkisa ukanakaxa saminakanwa wali kusa

    yamakisa jugo satkisa ukanakaruxa tuktayaraki.

    2.1.1. Arikhumana taxonoma satki ukapa

    Arikhumaxa m aliwa nya kimsa metros satkisa ukjakamawa jachaatxa purispa.

    Achu saphipki ukasti pusita p tunkakamawa sapa alina utjaspa, ukata akanakaxa nya

    tunka centmetros satkisa ukhakamawa taypi irama dimetro satkisa ukaxa

    purirakispa ukata jachaatst purirakispawa niya p tunka phisqanikama. Rueda, J.

    (1992).

    1 CIP = Centro Internacional de la Papa

    Jilpach suti Lajxra MarkaJquima Espaol EcuadorYacn, Llacn Espaol Bolivia, PerLlakuma Quechua Bolivia, PerAricoma Aymara Bolivia

  • 6Jichha pachanakanxa, arikhumatxa yatxatataxiwa, ukatwa aka taxonoma satkisa uka

    chiqatxa, yatxatirinakaxa apstxapxarakixa. Aka payiri uyuyawa sumpacha qhananchti

    taxonoma tuqitxa.

    Uyuya 1: Arikhumana taxonoma satkisa uka qhanachstawi

    Arkta: Polanco, M. 2003, pg. 20

    2.1.2. Arikhumana chamanchiripa

    Arikhumana chamanchiri taqi kunaymanatixa utjki ukanakaxa, wali jacha qhanstiriwa

    aka Industria alimentaria uka taypina, ukata jukampisa carbohidratos satkisa

    ukanakaxa aka muxsa laqanchayiri ynakasa jilpacha qhanstiriwa.

    Taqi chamanchiri ynakaxa utjki arikhuma manqhanxa akanakawa: Tianina,

    Riboflamina, Vitamina C ukxaruxa Niacina, ukata minerales satkisa ukanakarakisti

    akanakarakiwa: Calcio, Potasio, Fsforo ukjamaraki Zinc, ukata muxsanakki

    ukanakasti wali jachanchatawa akanaka taypitxa. Polanco, M. (2003), pg. 20. Aka

    kimsiri Uyuyawa sumpacha qhanachi aka tuqitxa sapa patakata.

    Reino: Plantae

    Divisin: Magnoliophyta

    Clase: Magnoliopsida

    Orden: Asterales

    Familia: Asteraceae

    Subfamilia: Asteroideae

    Tribu: Millerieae

    Gnero: Smallanthus

    Especie: Sonchifolius

  • 7Uyuya 2: Composicin nutricional uksa chiqata qhanachstawi

    Arkta: Ficha Tcnica Yacn, Centro Internacional de la Papa (CIP).Per. Manrique et al. 2004, pg. 26.

    2.1.3. Arikhuma prebitico satkisa ukhama utata

    Prebitico satkisa ukanakaxa m jani chhaqtiri puraka manqhana ukahama utatawa,

    ukampinsa aka prebiticos satkisa ukanakaxa flora intestinal ukwa turkakipstayaraki

    kunaymana muxsanakaxa puraka manqhana utjki ukanakxa tamantayawsina, aka

    tamantatarup ustjixa bacterias intestinales beneficiosas satakisa ukanakaxa, jichhaxa

    akap jukaptayixa tukuntawsina kunaymana jiska purakaru jani waltayir laqitunakaxa

    utjkixa m aruna patgenos sata utatapkixa ukanakaruxa. Wali utata prebiticos

    satki ukanaxa payawa inulina ukjamaraki fructooligosacridos satki uka, akanakap

    utjixa arikhuma manqhanxa wali kusapunispawa akanakatxa nayrar laqanchayaaxa.

    Pilar, B. (2009). La utilizacin de prebiticos en el organismo humano.

    Detalle Unidad ValorEnerga Caloras 20000.0

    Agua Gramos 86.6

    Protenas Gramos 0.6

    Grasas Gramos 0.7

    Carbohidratos Gramos 12.5

    Calcio Miligramos. 323.0

    Potasio Gramos 22.0

    Fsforo Miligramos. 12.0

    Hierro Microgramos 90.0

    Zinc Microgramos 390.0

    Vitamina C Miligramos. 13.1

    Tiamina Microgramos 20.0

    Riboflavina Microgramos 110.0

    Niacina Microgramos 340.0

  • 8Arikhuma manqhana inulina ukjamaraki fructooligosacridos ukanakaxaya utjchixa,

    ukatp prebitico sasa utataxa, aka prebitico ukanakaxa polmeros ukhamapxiwa,

    ukata aka polmeros satki ukanakaxa jiskani ukjamaraki jachani ukjamapxiwa. Aka

    chama churiri manqanakaxa nya kinsata tunkakama grado de polimerizacin sasa

    utataki fructooligosacridos ukjama. Brunser, M. (2003).

    Ukapinsa aka fructooligosacridos satkisa ukanakaxa yaqha manqaanakanxa

    jiqhatasirakiwa (utama pusiri uyuya). Ukhamarusa aka manqaanaka suma apsua

    (industria alimentaria) uksa chiqanxa, arikhumap wali yqataxa, kuna laykutixa

    arikhumap jilpacha fructooligosacridos satki ukanakanixa walisumpacha

    uakipipanxa. Seminario, (2003). Aka pusir Uyuyawa jukampi suma qhanachsti aka

    tuqitxa.

    Uyuya 3: Arikhumana fructooligosacridos satkisa ukampi yaqha manqaanakampiutaya

    Arkta: Torres, J. 2004

    Aka fructooligosacridos satkisa ukanakaxa oligofructanos ukhama sata utatarkiwa,

    akanakaxa muxsa manqanakawa. Walja kastanakawa utji aka pachamana uraqinxa,

    ukampinsa inulina ukhamarki fructooligosacridos satkisa ukanakapiniwa industria

    alimentaria uksa chiqanxa wali munataxa. Niness, J. (1999). Aka muxsamanqaanaka

    tuqitxa jilata Valderrama, M. (2003). Arsuwayiwa: oligosacridos ukhama satkisa ukaxa

    Detalle Unidad ValorYacn (raz) Gramos 19.0Achicoria (raz) Gramos 10.0Cebolla (bulbo) Gramos 6.0Ajo Gramos 6.0Lechuga Gramos 5.0Trigo Gramos 4.0

  • 9jiskana jachaniwa utji, akanakap sapa chulla muxsa yanaptiri ynakaxa janqina

    puraka manqhaparuxa.

    2.1.4. Arikhumana morfologa satkisa ukapa

    Uyuya 4: Arikhumana morfologa satkisa ukapa

    Foto: Planta de Yacn Agial Ingas

    Jilawi: Aka alixa jiliwa nya mayachikatani nya kimsa metros ukchakama.

    Lawa: Aka alina lawapasti qhachqhawa,ukhamarusa chuxarakiwa m jukachumphi chimpunakani.Llaqa: Aka alina llaqapaxa jukakiwa,ukata samipasti chuxawa, llaqanayarxasti llusqawa ukampirusqhipaxasti qhachqharakiwa.Panqara: Aka alin panqarapasti qillusaminwa nya wilaru utata, sumaauakipipanxa nyasa inti muytapanqararu utatarakiwa.Sapha: Aka alina saphinakapastijachanakawa, ukjamarusa manqtataxawali muxsarakiwa, akasti p tunkaphisqaniwa largo satkisa uksaruukjamaraki tunka payani ancho satkisauksaruraki.

    Arkta: Jorge Len, Fundamentos Botnicos de los Cultivos Tropicales, 1968 pg. 211

    2.1.5. Arikhuma manqajama utata

    Nayra pachanakatpachawa arikhumaxa manqatayritayna uma lanti kunaymana

    irnaqawinakana. Jichha pachanxa, arikhumatwa mistxi kunaymana muxsa umanakasa

    jukampisa industria alimentaria uksatakixa wali munaskiri achuwa suma amuytipanxa.

    Aka achu manqasawa ukjamaraki umtasawa sarnaqaaxa jichhaxa wakisi.

    Arikhuma achuxa juka chamanchiri ukanakakwa apaniraki, ukatp jaqina janchiparuxa

    jani kuna jani waltasa apankitixa, jukampisa arikhumawa aka kunaymana muxsa jani

  • 10

    waltayiri puraka manqhana utjki ukanakaru jukata jukata chhaqtayi. Manrique,

    Hermann y Berner, (2004).

    2.2. Muxsa uma tantachasiwi

    Muxsa uma tantachasiwixa m irnaqawiwa, qhana arunxa saa muniwa m muxsa

    juyrata uma apsua ukata kunatixa muqski uksa jukaruki tukuyxaa, Grados Brix

    satki ukanxa jila chanipaxa jilkataapkama. Torres, (2004).

    Muxsa uma tantachawixa jilpachaxa muxsa achunakatpuniwa apsusiraki, ukatp

    arikhuma achutxa apsusipkarakixa jaya markanakana, saani Estados Unidos markana,

    ukjamaraki Canad markansa. Jichhaxa Bolivia markasanxa janip utjkitixa kuna

    apsutasa.

    2.2.1. Juyrata apsuta muxsanaka

    Aka kasta muxsaxa chuxa achunakata ukjamaraki saphinakata apsutawa, aka

    kipkanakaxa manqasiwa jani kuna yaqha muxsanakampi yapxatasa, ukata akanakaxa

    utjarakiwa uma apsunatanakata taqi kunaymana saphi achunata. Subak, G. (2003).

    2.3. Diabetes satakisa uka usu

    Diabetes uka usuxa ustiwa jani insulina satkisa uka utjatapata jaqina puraka

    manqhapana, ma jaqitixa aka kasta usunispa ukjaxa aka chiqa janchinakanwa

    nayraqata ustaspa: nayrana ukjamaraki chuymana. Torres, S. (2008). Ukhamarusa aka

    diabetes satki ukaxa jacha usuwa, jani aka insulina satki ukaxa purakasana utjkaspa

    ukhaxa, aka usuxa aka diabetes satkisa uka usuxa jukampi mkiwa jiltaspa

    purakasanxa. Taqi muxsanaka jaqixmanqki ukanakaxa wilaruwa manti, ukata wali

    phuqhantaraki. Hospital Nens de Barcelona, (2007).

    Jilata Seminario, J. (2009). aka diabetes tuqita akhama sasawa arsuraki: diabes satki

    uka usuxa nya tunka payani sapa patakata ukjawa aka Pacha Mama uraqinxa

  • 11

    jaqinakaruxa aynachtayaraki, akaxa ustarakiwa muxsanakana jilxatatapata jaqina

    wilapana, ukata aka wilaxa janiwa kuntixa irnaqaapakna ukxa irnaqxarakiti, ukata aka

    insulina satkisa ukaxa jani chamaniwa ujasi puraka manqhana. M jaqitixa aka

    diabetes sata usunispa ukhaxa, jankakiwa qullanaka thaqtaapaxa, jani ukhaxa

    jukampiwa aka usuxa yatintasispa puraka manqhana. Aka diabetes satkisa uka usu

    qullaatakixa janiwa manqaaxa wakisxiti chama churiri manqanakaxa, ukhamata taqi

    muxsatixa utjki wilanxa taqi ukanakaxa jani jukampi jilxataapataki. Secln, R. (2000).

    Ukampisa arikhumap wali kusaxa aka diabetes satkisa uka usu chhaqtayaatakixa.

    Len, J. (1984).

    Arikhumana muxsapaxa, taqi muxsanakatsipansa jiska jiphilanakasanwa glucosa

    satkisa uka kasta muxsanakaruwa chamancharaki, ukata aka fructooligosacridos

    satkisa ukanakaxa jakakiwa tamantapxi ukhamata akaxa yaqha kasta jakawiru

    pasxaapataki. Anderson, J. (2009). Ukatp aka fructooligosacridos satkisa

    ukanakaxa jani muxsanaka yapxataykitixa wilaru purisaxa, aka kasta muxsa

    fructooligosacridos satkisa ukanakaxa arikhuma satkisa uka manqanwa uthixa,

    ukatxa akasti juka chama churiri manqarakiwa, aka juka chama churiri manqanakawa

    wali kusaxa yamakisa diabetes satkisa uka usutakixa. Seminario J. (2009). Aka jutiri

    Uyuyawa jukampi suma qhanachsti aka tuqitxa, ukata jukampisa qawqha chama

    churiri ynakanipxisa yaqha manqanakaxa.

  • 12

    Uyuya 5: Uachtawi chanchirinakata arikhuma achuru utasa

    Arkta: Hernann et al, Valor calrico del Yacn, 1999

    2.3.1. Insulina satakisa ukata qhanachstawi

    Jilata lvarez, J. (2005). Siwa: Insulina satkisa ukaxa m hormona ukhama utatawa,

    akap fructooligosacaridos satkisa ukjamaraki inulina satkisa uka muxsanakata

    ustixa, ukjamarusa akarakiwa taqi kunaymanatixa muxsanakaxa utjki wila manqhana

    ukanakaru jukaptayaraki.

    Jilata Argem, J. (1997). Jukampisa qhanchstaskakiwa akjama: Aka insulina satkisa

    ukaxa purakawa luri, muxsa achunaka ukjamaraki muxsa saphanaka manqatata, ukata

    jukaampisa arikhuma satkisa uka achu manqatata.

    Jilata Williams, H. (2002). Nutricin para la salud uka panka qillqatapanxa Siwa: insulina

    satkisa uka sapa hormona satkisa uka sapakiwa wilatxa muxsa tantachatkisa

    ukanakja unxtayanispa ukata puriyarakispa clulas satkisa ukanaka taypiru, ukhamata

    Detalle Unidad ValorYacn kilocalorias 20.0Pia kilocalorias 40.0Naranja kilocalorias 50.0Manzana kilocalorias 60.0Pltano kilocalorias 80.0Papa kilocalorias 120.0Carne de pollo kilocalorias 120.0Arroz cocido kilocalorias 135.0Carne de res kilocalorias 160.0Pan kilocalorias 250.0Helado kilocalorias 400.0Chocolate kilocalorias 500.0

  • 13

    kuna muxsanakatixa wila manqhana utjki, uka jukaqayaataki. Ukampirusa walja kasta

    hormona satkisa ukanakawa utji. Aka paqallqu Uyuyawa suma qhanachsti aka tuqitxa.

    Uyuya 6: Jacha qhanstiri hormona satkisa uka wila manqhana muxsa unuqiyirinaka

    Arkta: Williams H. Nutricin para la salud, 2002 pg. 109

    2.4. Yanaka jani turkakiptayiri (antioxidante)

    Jilata Ekhard, E. (2007). Siwa: Aka ynaka jani turkakiptayirixa, kalwa tunji

    kunanakatixa ynaka anqaxana jiqhataski ukanakaru, akanakaxa akanakspawa tabaco

    satkisa uka, oxidos de nitrgeno, ozono; ukjamaraki kunatixa jani waltayirjamakchi

    ynakarusa uksa alisnukurakiwa, ukampisa janiwa mistsuykiti kunsa ynaka manqhita.

    Ynaka jani turkakiptayiri ukaxa akhama satarakiwa vitamina C, akaxa

    jiqhatasirakispawa ukjamaraki uchatarakispawa muxsa achunakata uma apsutaru jani

    uka umaxaturkakiptaapaki. Jukampi aka kastanakata yqatki ukanakaxa cido

    ascrbico satki ukawa, akaxa juyranakata uma apsutki ukaruwa jilpacha uchasi,

    ukhamarusa wali yqatarakiwa industria alimentaria uka taypina. Halliwell, H. (1997).

    Iglesias, N. (2005). Aka tuqitxa astarakiwa: kawkiri kasta antioxidante sata ukhama

    utatki ukanakaxa achunakata ukjamaraki uywanakatwa juti, ukata akanakap wali

    munaskirixa Industria Alimentaria uka taypinxa

    Kawkiri kastahormona satki ukasa Kawkjansa usti Kunsa luri

    Insulina PancreasWilata mkiwa muxsanaka apsuni clulassatkisa uka taypikama, muxsanaka wilamanqhana juk'aptayi.

    Glucagn Pancreasmuxsanakaru aliqakiwa turiyi, muxsanaka wilamanqhana waljaptayi.

    Adrenalina Suprarrenalmuxsanakaru aliqakiwa turiyiri sari chuymajak'aru, muxsanaka wila manqhanawaljaptayi.

    Cortisol Suprarrenalch'amanchirinaka juk'aptayi, muxsanaka wilamanqhana waljaptayi.

  • 14

    KIMSIRI PHATA

    3. KUNJAMASA IRNAQTATANI

    3.1. Sara thakhi

    Aka yatxatawixa, aka kasta yatxatawi patxanakaruwa saytasi Investigacin

    Exploratoria ukjamaraki Descriptiva satkisa ukanakaruwa takxatasi, kuna laykutixa aka

    yatxatawitakixa walja pankanakawa ullartataxa, aka pankanakakaxa janiwa apsuwita

    qhananchstkiti jani ukasti m chillpakaspasa ukjamwa yanapti aka yatxatawiru,

    ukampirusa Descriptiva satki uka kasta yatxatawixa, aka kipka yatxatawinxa

    qhanstarakiwa, kunalaykutixa uachstayasirakiwa kunjamatixa aka apsuwixa luraski

    ukjama m suma qhana .

    Ukjamurusa aka proceso descriptivo satakisa ukanxa aspectos cualitativos ukjamaraki

    cuantitativos satakisa ukanakawa uachtayasi. Akanakjama: cualitativos satakisa

    ukanxa organolpticos satakisa ukanakawa uachtayasi; ukjamaraki cuantitativos

    satakisa ukanxa balance msico satakisa ukanwa ukjamaraki chaninaka apsua

    ukanakasa uachtasiraki.

    3.2. Yatiwi tuqi

    3.2.1. Yatiwi tuqi ukjamaraki Yatxatawja

    Aka yatxatawixa khaysa Jiska ayllu Agial Ingas payiri Seccin satkisa Mocomoco

    khaya Provincia Camacho ukjamaraki aka jacha ayllu La Paz uksaruwa chipkatata.

    Payiri Seccin satkisa ukaxa jacha yatxatawinakanxa ustiwa aknri paralelo satkisa

    ukana 151530 153959 latitud austral (Norte Sur) y 685230 - 695235

    longitud occidental del Meridiano de Greenwich (Este - Oeste).

    Mocomoco markaxa nya p pataka kimsa tunka paqallquni kilmetros satakisa ukcha

    jayanwa jiqhatasi. Agial Ingas satki uka jiska aylluxa jiqhatasiwa inti jalanta tuqiru

  • 15

    marka Mocomoco uka tuqitxa ukhamarusa nya suqta kilmetros satkisa ukcha

    jayanaraki kipka markata.

    Jilata Ticona E. 2010. Jacha yatxatawi panka qillqawipanxa siwa: Jiska Ayllu Agial

    Ingas satki ukaxa aknri yaqha jiska ayllunakampiwa qurpasi, Este satkisa uksa

    tuqirusti jiska ayllu Camiraya satkisa ukampi, Inti jalanta tuqirusti jiska ayllu Ingas

    satki ukampi, Oeste satkisa uksa tuqirusti Usuraya satkisa uka jiska ayllumpi,

    ukjamaraki inti jalsu tuqiturusti Chiwita satkisa uka jiska ayllumpiraki.

    3.2.2. Kunjamasa aka jiska aylluruxa puria

    Aka jiska aylluru puriatakixa, Chuqi Yapu markatxa, saraawa aka jiska utata

    markanaka tuqi Batallas, Huarina, Achacachi, Ancoraimes, Puerto Chaguaya, Puerto

    Carabuco, Escoma, Italaque ukxaruxa Mocomoco.

    Thaqhixa jilpachaxa laqawa, ukhamarusa jiska qaaskunaka ukjamaraki jacha

    qaaskunakawa sapuru Chuqi Yapu markata sari, thaqhinxa mistuata purikamaxa

    nya kimsaqallqu horas satkisa ukhawa marka Mocomoco satkisa ukhakama

    purikamaxa, akhatxa janiwa qaaskunaka sapuru sarkiti, jani ukasti kayukiwa saraa

    nya m hora satkisa ukha.

    3.2.3. Kawcha patankisa

    Mocomoco markaxa, nya p waranqa phisqha patakani ukha metros satki ukcha

    patanwa jacha qutatxa jiqhatasi, ukata janiwa utjkiti walja yaqhanchawixa jiska ayllu

    Agial Ingas ukampixa. Cartas Geogrficas del IG2M, Diagnstico Municipal

    Consolidado Ajuste PDM Mocomoco.

    3.2.4. Kunjamasa pachaxa

    Jiska ayllu Agial Ingas qhirwa ukhama utatawa, akaxa saa muniwa, janiwa ancha

    juntukiti ukjamaraki janirakiwa ancha thaykarakisa, ukampirusa qasawi phaxita

    2 IGM = Institutu Geogrfico Militar

  • 16

    llampaka pxaxikamaxa waawa, akap yapuchawitakixa aka jiska ayllu Agial Ingas

    ukaruxa nayraru sarantaapataki yanaptixa. Diagnstico Municipal Consolidado

    Ajuste PDM Mocomoco.

    3.2.5. Temperatura satkisa uka

    Aka jiska ayllu manqhanxa nya 15,5 C satkisa ukhatwa 27 C satkisa ukjakamawa

    sapuru jilpacha puri, ukjamarakiwa aka kipka jakhuwinakawa yaqha qurpasiri jiska

    ayllunakaru. Diagnstico Municipal Consolidado Ajuste PDM Mocomoco.(2002).

    3.3. Arikhumata muxsachiri ynaka apsuwita uachstaya

    3.3.1. Jacha qhanstiri achu

    Arikhuma achuwa jacha qhanstiri achjawa aka apsuwitakixa uachstayasi, aka achuxa

    kipka yapuchirinakatwa katuqata khaya jiska ayllu Agial Ingas uksa tuqina, aka achutwa

    sarti aka yatxatawixa m suma yqata achjama.

    3.3.2. Insumos satkisa uka ynaka aka arikhumata muxsa ynaka apsuwitaki

    Arikhuma Uma

    3.3.3. Munasiri yanaka

    3.3.3.1. Yanaka

    Aka yatxatawitakixa akniri yanakawa munasi:

    Ma phuku nya tunka litros satkisa ukha mantiri. Garrafa satkisa uka. Phayaa.

  • 17

    Tukuyxataru uchaataki (frascos). Refractmetro. Tamiz Balanza satkisa nya 5000 g ukha aptkirijama. Kharia (cuchillo). Termmetro nya 0C satkisa ukhata 100C satkisa ukhakama. M jacha chuwa nya tunka litros satkisa ukha mantiri. uturaa. Unxtayaa. Recipientes satkisa ukanaka.

    3.3.3.2. Janchi imanta yanaka

    Aka janchi imantaataki wali munasirinakaxa akanakawa:

    Guardapolvo Cubre cabello (cofia) Guantes de ltex Barbijo

    Taqi aka ynakaxa, kunjamatixa wakiski ukhamarjamawa aka arikhumata muxsa uma

    apsuwinxa irnaqirixa uchasi.

    3.4. Arikhumata muxsa ynaka apsua waltayawi

    Aka arikhumata muxsa ynaka apsuwitakixa, kimsa kutiwa yantasi, akanakaxa

    khawkha muxsarusa chanichasispa ukhamarjamawa sarayata ukata akaxa Grados Brix

    satkisa ukatwa qhanachstasi.

    Nayriri yantawinxa aka arikhumata muxsa ynaka apsutaxa, yantasiwa nya ptunka phisqhani Grados Brix satkisa ukhakama, aka muxsanaka tantachawixa

    puriyasiwa aka kipka apsuwi manqhana.

  • 18

    Payiri yantawinxa aka arikhumata muxsa ynaka apsutaxa, yantasiwa nyakimsa tunka Grados Brix satkisa ukhakama, aka muxsanaka tantachawixa

    puriyasiwa aka kipka apsuwi manqhana.

    Kimsiri yantawinxa aka arikhumata muxsa ynaka apsutaxa, yantasiwa nyakimsa tunka phisqhani Grados Brix satkisa ukhakama, aka muxsanaka

    tantachawixa puriyasiwa aka kipka apsuwi manqhana.

    3.4.1. Anlisis organolptico satakisa aka arikhumata muxsa yanaka apsuwitaqhanachstawi

    Arikhumaxa suma janchisaru suma yanaptirikchi ukjamaraki wali suma manqkchi

    ukhamarusa wali jacha munasiri manqtapatsa muxsanaka apsuataki wila

    manqhatsa, anlisis organolptico satki ukawa suma qhanachsti kawkiripunispasa

    kimsa kastpachata umaatakixa, ukata akaxa taqinitaki manqtataxa sumaapataki.

    Aka kimsaqallqu uyu uyuwa, suma qhanachsti qawqha muxsanisa aka arikhumata

    muxsa ynaka apsuwixa walspa uka tuqita, akaxa caractersticas organolpticas

    satkisa uka tuqita, ukhamarusa qhanachstarakiwa kunjamasa kimsa tunka Grados Brix

    ukha muxsaru lurasispa aka jilpacha kasta munatki malltirinakana uksa tuqita.

    Uyuya7: Anlisis organolptico satakisa ukata qhananchst'a

    Cantidad Unidad Muestra Resultados

    25 Grados Brix 1Color: TierraSabor: Predominante a YacnOlor: Predominante a Yacn

    30 Grados Brix 2Color: cafSabor: Agradable al paladarOlor: Agradable al olfato

    35 Grados Brix 3Color: Caf oscuroSabor: Predominante a YacnOlor: Predominante a Yacn

  • 19

    Arkta: Nayana lurtata.

    3.5. Kunjamasa lurasi aka arikhumata muxsa umanaka upsuwixa

    Salta 1: Arikhumata muxsa uma yanaka apsuwi

    Arkta: Nayana lurtata

    Materia prima

    Lavado

    Adicin de cido ascrbico ( 0,2 %)

    Bagazo

    Molienda (licuadora)

    Extraccin del lquido (tamzaprox. 0,2 mm)

    Desinfeccin (200 ppm de cloro)

    Pelado y corte en padazos (aprox. 2cm)

    Pesado

    Sumergido en agua (15C)

    Anlisis de Grados Brix

    Llevar a la temperatura deebullicin hasta los 30 Grados

    Envasado

    Concentracin de azcar Lquidade Yacn

  • 20

    3.6. Aka arikhumata muxsa ynaka apsuwita suma qhanachstawi

    3.6.1. Arikhuma katuqawi

    Arikhuma katuqawixa wali suma amuytasiwsinwa katuqata, suma uxatawsina jani

    usuninaka utjaapataki, ukata jukampisa aka yatxatawixa jani maysaru

    sarawachaapaki.

    3.6.2. Jarsuwi

    Arikhuma jariaxa wali wakiskiriwa aka kasta lurawinakatakixa, jarsuwixa kunaymana

    jan waltayiri ynakatixa arikhumana utjki taqi ukanaka yaqhachaatakiwa, akanakaxa

    jiqhatasispawa sillpina ukjamaraki yaqha kunaymana ynakatixa arikhumana utjki taqi

    ukanaka.

    3.6.3. Desinfeccin satakisa ukxata qhanachstawi

    M jacha chuwana, nya p litros satki ukha umaruwa yaptaa manqaa jayu, ukatst

    jankakiwa arikhuma jarsutakisa uka apantaa uka wakichataru, taqi akasti jiska jan

    waltayiri puchtiri laqunakaruwa jani mki jiltaykiti.

    3.6.4. Muntawi ukjamaraki jiskanakaru khuchurawi

    Muntawixa lurasiwa, kunjamatixa yuca satkisa uka achu muntaki nya kipkaki alayata

    manqharu thuru khuchua katthapiwsina, ukatst mkiwa khuchurxaa jiskanakaru (2

    cm) jani molienda satkisa ukana chamtayaataiki.

    3.6.5. Pesado satkisa uka qhanachstawi

    Pesado satkis uka khanachstwixa, balanza analtica satkisa ukampiwa lurasi, akasti

    suma qhana uakipawsina. Aka lurawi wali jacha qhanstiritapatxa, jan m akcha

    pantampiwa luraa, jani ukaxa balance msico satkisa uka taypinwa jani suma

    chaninchawinakaxa jan waltaspa.

  • 21

    3.6.6. Uma taypiru warantawi

    Arikhuma uma taypiru warantawixa, jani oxidacin satkisa uka lurasiapatakiwa luraa,

    akasti nya tunka phisqhani C satkisa ukharuwa aka juyranakaxa warantaa, akaxa

    jani samipa turkakiptaapatakiwa lurtataraki.

    3.6.7. Molienda satkisa uka lurawi

    Aka jiska khuchurata arikhumanakaxa, m licuadora satkisa uka manqharuwa

    warantata granulometra satkisa uka jiskaptayaataki. Taqi akanakasti luraawawali

    utu purikama ukharusa janra warantkawsinxa nya chikata ukata m jukampi

    ukhakamakiwa arikhuma khuchurataxa warantaa jani uturasaxa jilaraniapatki.

    3.6.8. Arikhumata uma apsuwi

    Arikhumata uma apsuwixa, (parte lquida que contiene las races del yacn) lurasiwa

    tamiz satkisa uka piya piya chhamanchumpi, aka chhamanchuna piyanakapaxa nya

    0,2 mm satkisa ukhaapawa uma yaqhachawixa suma laksutaapaki.

    3.6.9. cido ascrbico satakisa ukampi yaptawi

    cido ascrbico satkisa ukampi yaptawitakixa, Codex Alimentario FAO

    uksankirinakaxa siwa: aka cido ascrbico ukaxa nya sapa patakata 0,2% ukhakiwa

    achunakata uma apsutaruxa uchsiapa, ukhamasti aka yatxatawitakixa aka

    qhanachtawirjamawa sarantataraki. cido ascrbico satki ukasti uma apsutanakaruwa

    kunaymana jani waltayiri laqunakaxa utjki taqi ukanakwa jarkaqi.

    3.6.10. Anlisis de Grados Brix o control de la concentracin lquida satakisaukata qhanachstawi

    Aka arikhumata muxsa ynaka apsutaruxa wakisiwa qawqha muxsanipunisa

    chhuypacha arikhumata uma apsutaxa uka uakipaa, akasti uakipasiwa refractmetro

    satkisa ukampi. Akhata nayraqataruxa nyaki, nyakiwa uakipaa tukuykama, aka

    arikhumata muxsa ynaka apsuwixa kimsa tunka Grados Brix satkisa ukhakama jani

    jilakipaapataki.

  • 22

    3.6.11. Walltayawi

    Arikhumata muxsa ynaka apsuwsinxa, aka uma apsutaxa m jacha phukuru

    warantawsina wallaksuyaawa, aka umana kunanakatixa muxsa tantachatanakki

    ukanakaxa jilxataapataki.

    3.6.12. Envasado satkisa ukata qhanachstawi

    Aka envasado satki ukaxa, mtodo de esterilizacin satkisa uka tuqitwa lurasi, jani

    kunaymana jiska jan waltayiri laqunakaxa jakachasiniapataki ukhamarusa jani

    arikhumata muxsa uma ynaka apsuta taypiru mantaapatakiraki. Aka mtodo de

    esterilizacin satki ukasti nina jaknwa lurasi.

    3.7. Balance msico satkisa uka aka arikhumata muxsa ynaka apsuwita

    Salta 2: Balance msico satakisa uka aka arikhumata muxsa yanaka apsuwita

    2 g de cido ascrbico

    1000 g de Yacn 970 g de yacn pelado 867 g de lquido

    30 g de Cscara Bagazo 105 g

    766,5 g de lquido

    100,5 g agua

    Arkta: Nayana lurtata

    3.8. Rendimiento satakisa uka qhanstaya

    Aka arikhumata muxsa ynaka apsuana Porcentaje satkisa uka apsuatakixa,

    nayraqataxa pesaje satkisa ukawa arikhumaru lurasi, ukxaruxa taqi

    kunaynamanatixa yapxatski taqi ukanaka, ukata qhiparusti kunatixa tukuyata uma

    apsutkixa ukasa pesaje lurasirakiwa. Aka porcentaje satkisa ukaxa aka formula

    satkisa ukampiwa apsusi:

    Pelado

    Hidrolizacin766,5 g de una

    concentracin de azcarliquida de Yacn

    Extraccin delLquido

    1

    1

  • 23

    = 100Kawkhantixa:

    R = Rendimiento satakisa ukawaWfinal = Peso del producto final satakisa ukawaWinicial = Peso de la materia prima e insumos satakisa ukawa

    Akxaruxa, aka llatunkiri uyuyanwa sumpacha qhananchstasi qawqhasa aka

    rendimiento satakisa uksa tuqitxa.

    Uyuya 8: Rendimiento satkisa aka arikhumata muxsa ynakata apsuta

    Arkta: Nayana lurtata

    Aka llatunkiri Uyuyasumpacha uakipasaxa, rendimiento satakisa ukasa niya sapa

    patakata paqallqu tunka suxta chikatani ukhawa suma chaninchstasaxa.

    3.9. Iyawsawi amuykipata qhanachstawi

    Aka iyawsawi amuykipatatakixa, kimsa kasta malltawinakawa degustacin satkisa

    ukawa lurasi, aka malltawitakixa yatxata jiskhtanakarakiwa waktayata sapa

    maynitaki.

    Wfinal 766,5g

    Winicial 100,0g

    76,5 %

    Total

    Rendimiento

    Concentrado de azcarLquida

    Yacn y antioxidante

    Concentracin de azcar lquidade Yacn

  • 24

    3.9.1. Amuykipawi propiedades sensoriales y organolpticas satakisa ukataqhanachstawi

    3.9.1.1. Yatxatawi chhijllsu

    Muestra satkisa ukaxa m uachstawiwa m jacha ynakata ukjamaraki poblacin

    sata utatki ukanakatsa. Aka kasta yatxatawinxa, wali wakiskiriwa muestra satkisa

    uka apxaruaxa, aka lurawitakixa aka formula de Murich satkisa ukwa apxarusi.

    Qhanachstasa kunjamatixa Censo Nacional de poblacin y vivienda (2001) uka

    maranxa phisqha tunka mayani ukha wilamasinakawa khaysa jiska ayllu Agial Ingas

    uksa tuqina utji, jichhaxa sapa wilamasita maynirukiwa siktata. Aka phisqha tunka

    mayani jaqinakatxa qawqhanirusa siktatni uka yatiatakixa, aka formula satkisa

    ukwa apnaqasiraki: = ( ) + ( )Kawkhantixa:

    n = Tamao de muestra satkisa ukawa

    z = Nivel de confianza 90% satkisa ukawa = 1,644

    N = Poblacin finita satkisa ukawa = 51 (poblacin de familias)p = Probabilidad de xito satkisa ukawa 50% = 0,5

    q = Probabilidad de fracaso satkisa ukawa 50% = 0,5

    e = Error de estimacin satkisa ukawa 10% = 0,1

    Ukhamasti aka formula satkisa uka apnaqaatakixa, akhamwa aka formula tuqixa

    apsusi:

    = 1,64 0,5 0,5 51(51 0,1 ) + (1,64 0,5 0,5)= 34,290,51 + 0,67

  • 25

    =Ukhamasti akaxa uachstayistuwa p tunka llatunkaniruwa siktawixa lurasiapa

    sasa aka jiska ayllu Agial Ingas uka taypina.

    Aka anlisis de aceptabilidad satkisa ukatxa suma qhana uachstayasiwa llatunkri

    uyuyawa aka arikhumata muxsa ynaka apsuwita.

    3.10. Anlisis sensorial satakisa ukata aka arikhumata muxsa yanaka apsuwitaqhanachstawi

    Caractersticas satakisa aka arikhumata muxsa ynaka apsuwinxa, evaluacin

    sensorial satkisa uka chiqawa lurasi, kawkhantixa yantayasiwa palatabilidad, color,

    olor, apariencia ukjamaraki iyawsawi taqi akanaka sapa markachiri siktataru, aka

    markachiri jilatanakasti m akatjamata ajllitakiwa. Aka phuqasiapatakixa sapa

    mayniruxa, p tunka phisqani mililitros satkisa ukhawa aka arikhumata muxsa

    ynaka apsutaxa churata m vaso plstico satkisa ukaru, ukjamaraki ficha de

    evaluacin satkisa ukampi, jani qillqasiripki ukanakarusti mayni wila masipampiwa

    yanaptayata.

    Aka yantawixa khaysa jiska ayllu Agial Ingas uksa chiqanwa lusasi, ukata uka kipka

    ayllunrakiwa yatxatasiraki.

    Akatxaruxa uachstayasiwa llatunkri uyuyanwa uachstayasi datos numricos

    satkis ukampi qawqhanakakasa aka yantawinxa ujasi taqi aka yantawinakatxa.

  • 26

    Uyuya9: Resultados de la Evaluacin Sensorial satakisa uka chiqata suma qhanachstawiaka arikhumata muxsa yanaka apsuwita

    Arkta: Nayana lurtata

    Aka uanchstawixa, qhanachiwa qhipa qhipa resultados satkisa ukanaka sapa

    wilamasiru siktatata aka jiska ayllu Agial Ingas uksa chiqana.

    Suma aka tunkiri Uyuya uxatasaxa, samixa m juka jan suma qhananchstawiwa

    akajisktata jilatanakatakixa, kunalaykutixa tunka jaqinakawa regular sasa jayukhama

    qhanachstapxi, ukampirusa akanxa qhanstiwa wali suma aceptabilida satkisa uka,

    kunalaykutixa tunka mayani jaqinakawa taqpacha siktatatxa qhananchstapxi wali

    askiwa aka arikhumata muxsa ynaka apsutaxa sasa. Akxaruxa uachstayasiwa m

    utawi tuqi taqi akanakaxa.

    Palatabilidad Sabor Color Olor Apariencia AceptabilidadMuy aceptable 9 8 5 8 10 11Aceptable 7 13 9 9 9 10Regular 12 6 10 9 6 8Inaceptable 1 2 4 2 3 0Muy inaceptable 0 0 1 1 1 0total encuestas 29 29 29 29 29 29

  • 27

    Salta 3: Resultados de la Evaluacin Sensorial satki ukanaka aka arikhumata muxsayanaka apsuwita

    Arkta: Nayana lurtata

    Kimsri saltaxa, llatunkiri uyuyaruwa sumpacha qhanachsti, kawkhantixa suma

    qhanstayaskixa evaluacin sensorial satakisa taqi ukanakaxa

    Nayraqata siktawi lurtatanakarjamaxa, tunkri uyuwa suma qhananchsti

    ukhamarusa porcentaje satkisa uksa chiqatxa qhanachstarakiwa.Uyuya10: Preferencia a la Concentracin de azcar lquida de Yacn satakisa ukata

    qhanachstawi

    Arkta: Nayana lurtata

    0

    2

    4

    6

    8

    10

    12

    14

    Kimsiri Salta : Resultados de la EvaluacinSensorial de la Concentracin de azcar lquida

    de Yacn

    Muy aceptable

    Aceptable

    Regular

    Inaceptable

    Muy inaceptable

    Detalle Nro de Personas Porcentaje (%)Concentrtado de azcar lquida de Yacn 18 62,07Azcar blanca (sacarosa) 11 37,93Total 29 100.00

  • 28

    Tunka mayani Uyuya suma utasaxa, aka qhanachstawinaxa qhanstayiwa 62,07%

    satkisa ukha wilamasinakawa arikhumata muxsa ynaka apsutaruxa wali sumawa,

    akayriwa jiwasatakisa sasa sapxi, akaxa saa muniwa nya tunka kimsaqallquni

    jaqinakawa p tunka llatunkanita wakisiwa sasaxa sapxi. Ukampirusa 37,93%

    satkisa ukha jaqinakawa munasipkaki siktawirjamaxa, akaxa saa muniwa nya

    tunka mayani jaqinaka taqpacha siktatata.

    Aka pusri saltaxa suma qhanachsti sumpacha taqi aka tuqitxa.Salta 4: Porcentaje del grado de preferencia satkisa uka tuqita qhanachstawi aka

    arikhumata muxsa ynaka apsutata

    Arkta: Nayana lurtata

    Aka pusri saltaxa qhanachstiwa tunkri uyu uyutwa suma qhanachsti.

    Akxaruxa payiri siktawirakiwa qhanachstasi.

    Uyuya11: Porcentaje de consumo de Yacn (arikhuma) satkisa ukata qhananchstawi

    Arkta: Nayana lurtata

    Escala Nro de Personas Porcentaje (%)

    SI 13 44.83

    NO 16 55.17

    Total 29 100.00

  • 29

    Aka payiri siktaxa qhananchstiwa sumpacha kunjamatixa qhananchstki Uyuya

    tunka payanixa ukjamarjama, akanxa ustarakiwa 44,83% satkisa ukha jaqinakawa

    manqasipki arikhuma achu, ukampirusa waljpachaniwa jani manqjapxiti arikhuma

    achuru akanxa ustiwa 55,17% ukha.Salta 5: : Porcentaje de consumo de Yacn (arikhuma) satkisa ukata qhananchstawi

    Arkta: Nayana lurtata

    Phichqri saltaxa, qhananchstiwa kunjamatixa tunka payani uyuyaxa qhananchsti

    ukjamarjama

    Jichhaxa aka kimsiri siktawixa, aka tunka payani uyuyanwa sumpacha

    qhananchstasi.Uyuya 12: Porcentaje de frecuencia de consumo satkisa uka chiqata suma

    qhananchstawi

    Arkta: Nayana lurtata

    Escala Nmero de personas Porcentaje %

    Diario 0 0.00

    Tres veces a la semana 1 3.45

    Una vez a la semana 7 24.14

    Dos veces al mes 13 44.83

    Una vez al mes 8 27.59

    Total 29 100.00

  • 30

    Tunka kimsani uyuyaru suma utasaxa, jichhapachanakanxa arikhuma manqawixa,

    janiwa arikhuma achuxa manqataxiti sapru, jani ukaxa aka arikhuma achuxa

    jilpachaxa manqatawa phaxina p kuti ukhamaki.

    Aka suxtiri saltawa sumpacha qhananchsti aka tuqitxa.

    Salta 6: Porcentaje de frecuencia de consumo del Yacn en relacin con el tiemposatkisa uka tuqita suma qhananchstawi

    Arkta: Nayana lurtata

    Ukampirusa aka saltaxa qhananchstiwa kunjamatixa tunka kimsani uyuyaxa

    qhananchsti ukhamarjama.

    Akxaruxa aka tunka pusini uyuyanwa sumaqhananchstasi pusri siktawitxa.

  • 31

    Uyuya13: Aceptabilidad de la Concentracin de azcar lquida de Yacn satki ukatasuma qhananchstawi

    Arkta: Nayana lurtata

    Aka tunka pusini Uyuyawa sumapacha qhananchsti qawqhanisa wali wakiskiriwa

    sapki aka arikhumata muxsa ynaka apsuwiruxa ukanakaxa, akasti 65,52% satkisa

    ukha jaqinakawa wali askiwa sapxi, akaxa saa muniwa nya tunka llatunkaniwa wali

    askiwa sapxi ukata jiltirirusti janiraki kunjamatixa encuesta luratki ukhamarjama.

    Akxaruxa aka paqallqu saltawa sumapacha qhananchsti aka tuqitxa, ukhamarusa

    qawqha porcientos satkisa taqi ukanakatxa.

    Salta 7: Porcentaje de Aceptabilidad de la concentracin de azcar lquida de Yacn

    satkisa ukata suma qhananchstawi

    Arkta: Nayana lurtata

    Escala Nmero de personas Porcentaje %SI 19 65.52NO 10 34.48Total 29 100.00

  • 32

    Aka paqallqu saltaxa, kunjamatixa tunka kimsani uyuyanxa qhananchsti

    ukjamarjamawa sumapacha qhananchsti. Akasti kunjamatixa siktawixa luraski

    khaysa jiska ayllu Agial Ingas uksa tuqirjamaraki.

    3.11. Anlisis de costos de produccin de la obtencin de la concentracin deazcar liquida de Yacn satkisa ukata suma qhananchstawi

    Uyuya14: Depreciacin satkisa ukata suma qhananchstawi

    P/U = Precio UnitarioArkta: Nayana lurtata

    Aka tunka phisqhani uyuyaxa sumapacha qhananchsti depreciones satkisa uksa

    tuqitxa, ukhamarusa akanakaxa qhananchstarakiwa qawqha materiales satkisa

    Detalle Unidad Cantidad P/U Total Ao Mes Da Hora

    Cocina Pieza 1 500 500 5 100.00 8.33 0.27 0.03

    Garrafa Pieza 1 300 300 8 37.50 3.13 0.10 0.01

    Olla Pieza 1 60 60 2 30.00 2.50 0.08 0.01

    Fuentes Pieza 1 25 25 1 25.00 2.08 0.07 0.01Balanzaanaltica Pieza 1 280 280 3 93.33 7.78 0.26 0.03

    Termmetro Pieza 1 150 150 2 75.00 6.25 0.21 0.03

    Cuchillo Pieza 1 20 20 1 20.00 1.67 0.05 0.01

    Tamiz Pieza 1 120 120 2 60.00 5.00 0.16 0.02

    Refractmetro Pieza 1 350 350 5 70.00 5.83 0.19 0.02

    Licuadora Pieza 1 125 125 2 62.50 5.21 0.17 0.02573.33 47.78 1.57 0.20

    Precio de compraVida til

    Depreciacin

    Total depreciacin

  • 33

    ukanakasa munasixa aka arikhumata muxsa ynaka apsuwinxa taqi ukanaka.

    Uyuya15: Costos fijos de la Obtencin de una Concentracin de azcar lquida de Yacnsatkisa uka qhananchstawi sapru lurtatata

    Arkta: Nayana lurtata

    Aka uyuyaxa qhanannchstiwa sapru nya maya pachanaka lurtatata, ukhamarusa

    qhananchstrakiwa 9,58 bolivianos ukha munasitapa aka costos fijos satki ukataki.

    M jaqina chamapaxa qhananchstasirakiwa salario minimo satkisa ukarjama.

    Jichhaxa aka tunka paqallquni Uyuyawa sumapacha qhananchstaraki costos

    variables uksa chiqata.

    Detalle Unidad Cantidad Precio Unitario (P/U) Total

    Salario (obrero 1) hora 1 9,37 9,37

    Depreciacin equipos Global 1 0,20 0,20

    Alquiler (Sala de preceso) Ambiente 1 1,041 1,041

    9,58TOTAL COSTO FIJO

  • 34

    Uyuya16: Costos Variables de la Obtencin de una concentracin de azcar lquida deYacn satki ukata suma qhananchstawi

    Arkta: Nayana lurtata

    Aka tunka paqallquni uyuyaxa uachstayiwa 10,45 bolivianos satkisa ukhawa

    munasi 0,7665 kilogramos arikhumata muxsa ynaka apsutatxa. Arikhumaxa m

    aroba satkisa ukhawa p tunka phisqani bolivianos satki ukhampi alasi, akatxa

    sumapachawa chaninchstasiraki alpaxa 1000 gramos satkisa ukhataki ukaxa.

    Akxaruxa uachstayasirakiwa costo total de la produccin satkisa ukaxa aka tunka

    paqallquni uyuyanxa.

    Nro Detalle Unidad de medida Cantidad Costo Unitario Total

    1 Raz de yacn kilgramos 1 2.2 2.20

    2 Gas licuado kilgramos 0.9325 2.5 2.34

    3 Acido ascrbico gramos 1.53 1.25 1.91

    4 Envases Pieza 2 1.5 3.00

    5 Etiqueta Pieza 2 0.5 1.0010.45

    Costo Variable de produccin

    (expresados en Bs)

    TOTAL COSTO VARIABLE DE PRODUCCIN

  • 35

    Uyuya17: Costo Total de la Concentracin lquida de azcar de Yacn satki ukataqhananchstawi

    CF = Costo Fijo, CV = Costo Variable, Q = Cantidad de produccin, CT = Costo TotalArkta: Nayana lurtata

    Aka tunka kimsaqallquni uyuyaxa saa muniwa sapa litros satkisa ukaxa 26,13

    bolivianos ukjawa chanipaxa aka arikhumata muxsa yanaka apsutanxa.

    9,58 Bs 10,45 Bs 20,03 Bs 0,7665 kg

    Costo Total (Bs) Costo Unitario

    CF + CV CT / Q

    20,03 Bs 26,13 Bs / Kg

  • 36

    PUSIRI PHATA

    4. TUKUYA IWXTAWINAKAMPI

    4.1. Tukuyanaka

    Resultados apsutkixa ukarjamaxa, aka arikhumata 30 Grados Brix ukharuwa suma

    qhanastayasi. Akanakasti akhamarakiwa tukuyaraki.

    Balance msico satakisa ukarjamaxa niya ma kilo satakisa ukjatxa niya 766,5gramos ukjawa apsusi. Akana rendimiento satakisa ukapaxa niya 76,6% ukja.

    Sami apsutasti, taqpacha concentraciones satki ukanakatxa, arikhumatamuxsa ynaka apsutaxa janiwa askikiti malltirinakatakixa, kunalaykutixa

    17,24% ukjaniwa akjama sapxi, ukjamarakki thuksapasti 27, 59% ukjanikiwa

    askiwa sasina sapxi, ukjamarusa sumatapatxa niya 27,57% ukjaniwa askiwa

    sasina sapxi. Ukjamarusa 37,93% satki ukha jaqiwa askiwa sapxi 30 Grados

    Brix ukha muxsaru, ukata jiltirixa janiwa askikiti sapxarakiwa.

    Aka arikhumata muxsa ynaka apsuwina taqpacha chaninakapaxa 26,13bolivianos ukhawa sapa litro lurtatatxa.

    Aka apsuwi tukuyatarjamaxa ukjamaraki aka tukuya arunaka suma tukuyatarjamaxa,

    kunanakatixa niya qhananchataki ukanakarjamawa apsusi aka arikhumata muxsa

    yanaka apsuwixa.

  • 37

    4.2. Iwxtanaka

    Aka kasta arikhumata apsuwinakatakixa iwxtasiwa jukamp suma yatxataakunkitixa kunjamspasa imaa jaya pachanaka uka tuqita.

    Jukampi suma yatxataawa wakisi kawkhansa aljasini, kunjamsa aljasini taqiukanakatxa.

    Yatxataawa wakisi kunjamansa aka kasta achuta samipa taqi jaqinarusiktatanakaru iyawsaapataki.

  • 38

    PANKANAKA ULLARTATA

    Alvarado, C. (2006). Horizonte de los races de yacn, Edicin 1ra. Per:

    Eroes. Pg. 45.

    lvarez, J. (2005). La insulina proveniente del Yacn, Edicin 1ra. Lima

    Per: Latino. Pg. 106.

    Anderson, J. (2009). La absorcin de fructooligosacridos a los azcares

    dentro del organismo humano, Edicin 2da. Juliaca Per.

    Argem, J. (1997). Anlisis organolptico de los Productos Andinos, Edicin

    2da. Juliaca Bolivia. Pg. 75.

    Argem, J. (1997). La insulina en el organismo humano, Edicin 2da. Juliaca

    Bolivia. Pg. 51.

    Barbuss, H. (1988). LINDA VIDA El Yacn de Los Andes, Edicin 1ra.

    Per.Pg. 75.

    Brunser, M. (2003). Yacn un alimento prebitico, Edicin 1ra. Per: Brua.

    Pg. 205.

    Cceres, E. (1993). Cultivos Andinos, Edicin 2da. Lima-Per: Instituto

    Nacional de Alimentacin y Nutricin.

    Cadena, R. (2011). Yacn y su composicin, Edicin 1ra. Cochabamba

    Bolivia: Cosmos. Pg. 46.

    Cartas Geogrficas del IGM. (2002).

    Christine, W. (2000). Yacn en la alimentacin, Edicin 1ra. Per: Pg. 87.

    Diagnostico Municipal considerado Ajuste PDM, La Paz Marzo. (2002).

    Diagnstico Municipal Consolidado Ajuste PDM, Mocomoco. (2002).

    Durn, F. (2006). Manual Del Ingeniero De Alimentos. Colombia: Grupo

    latino.

    Ekhard, E. (2007). El antioxidante, Edicin 1ra. Per: Pg. 77.

    Fellows, G. (1994). Tecnologa Del Procesado De Alimentos, Edicin 2da.

    Acribia- Espaa: Grupo Latino.

  • 39

    Garca, W. (2003). Manejo sostenible de la Agro biodiversidad de tubrculos

    andinos: Sntesis de investigaciones y experiencias en Bolivia, Edicin 1ra.

    Cochabamba-Bolivia: Centro Internacional de la Papa. Pg. 144.

    Gunter et.Al, (1999). Uso del Yacn dentro del cuerpo, Edicin 1ra.

    Cochabamba Bolivia: Pg. 304.

    Halliwell, H. (1997). cido ascrbico y su uso en la extraccin de jugos,

    Edicin 1ra. Per: Pg. 51.

    Hernann et al, (1999). Valor calrico del Yacn, Edicin 1ra. Cochabamba

    Bolivia: Pg. 71.

    Hospital Nens de Barcelona, (2007). El diabetes, Edicin 1ra. Barcelona:

    Hospital Nens: Pg. 34.

    Instituto Latinoamericano de Medicina Natural (ILMN), (2009). Yacn un

    principal tubrculo de los andes, Edicin 2da. Latinoamerica: Pg. 28.

    Jurado, B. (2008). Revista de los races de Yacn, Per: Pg. 14.

    Mansilla, S. y Roberto C. (2006). Ecologa de la raz de Yacn, Edicin 2da.

    Juliaca Per: Pg. 123

    Mariano, M. (1999). Races y Tubrculos andinos Avances de investigacin,

    Edicin 1ra. Lima-Per: Centro Internacional de la Papa. Pg. 46.

    Mayta, P. y Payano J. (2004). Revistas yacn, Per: Pg. 12.

    Ministerio de Desarrollo Sostenible y medio Ambiente, (2012)

    Pamo, R. (2009). Revista Peruana de Medicina Experimental y Salud,

    Edicin 2da. Per: Pg. 20.

    Pilar, B. (2009). La utilizacin de prebiticos en el organismo humano,

    Edicin 1ra. Per: Pg. 56.

    Polanco, M. (2003). Valor nutricional de la raz de Yacn, Edicin 1ra. Per:

    Pg. 20.

    Rueda, J. (1992). Races y Tubrculos Andinos, Edicin 1ra. Per: Pg. 67.

    Rueda, J. (1992). Races y Tubrculos Andinos, Edicin 1ra. Per: Pg. 13.

    Secln, R. (2000). La glucosa en la sangre humana, Edicin 1ra. Juliaca -

  • 40

    Per: Pg. 77.

    Seminario J. (2009). Yacn frente a otros alimentos, Edicin 1ra. Per: Pg

    12.

    Seminario, (2003). Yacn un alimento de los andes, Edicin 1ra. Per: Pg.

    23.

    Ticona, E. (2010). Proyecto micro riego de Agial Ingas, Edicin 1ra. Bolivia:

    Pg. 78.

    Torres, J. (2004). Comparacin de yacn con otros alimentos, Edicin 1ra.

    Colombia: Pg. 45.

    Torres, S. (2008). Diabetes en el cuerpo humano, Edicin 1ra. Per: Pg.

    45.

    Valderrama, M. (2002), El Yacn: Fundamentos para el aprovechamiento de

    un promisorio, Edicin 1ra. Lima-Per: Centro Internacional de la Papa.

    Williams, H. (2002). Nutricin para la salud, Edicin 1ra. Per: Pg. 51.

  • 41

    ANEXOS

    Arikhuma ali 10 litros satakisa ukja mantkiri

    Tamiz satakisa 0,2 mm de dimetro ukjani Termmetro satakisa ukampi

  • 42

    Slidos sataki ukanaka apsuta Arikhumata muxsa uma apsuta

    Acdo ascbico satakisa ukampi yaptata Trmometro satakisa uka apnaqasa