Upload
ximena-brenda-quito-mamani
View
41
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
IUNIVERSIDAD INDIGENA BOLIVIANA AYMARA
TUPAK KATARICARRERA INGENIERA EN INDUSTRIA DE ALIMENTOS
SAWILLA
ARIKHUMATA (Smallanthus Sonchifolius) MUXSANCHIRIYANAKA APSUXATA, AGIAL INGAS JISKA AYLLUNA AKA
CHUQI YAPU BOLIVIA MARKANA.
Sawilla Tcnico ProductivoSuperior Titulo manqaanakawaktayaa tuqita katuqaataki
YATXATIRI : Javier Ticona BeniqueYANAPTIRI : Ing. Jhonny Vladimir Quispe Rueda
Chuqi Yapu - Bolivia
2014
II
UNIVERSIDAD INDGENA BOLIVIANA AYMARATUPAK KATARI
CARRERA INGENIERA EN INDUSTRIA DE ALIMENTOS
SAWILLA
ARIKHUMATA (Smallanthus Sonchifolius) MUXSANCHIRIYANAKA APSUXATA, AGIAL INGAS JISKA AYLLUNA AKA
CHUQI YAPU BOLIVIA MARKANA
Sawilla Tcnico ProductivoSuperior Titulo manqaanakawaktayaa tuqita katuqaataki
YATXATIRI : Javier Ticona BeniqueYANAPTIRI : Ing. Jhonny Vladimir Quispe Rueda
UAKIPIRINAKA
Ing. Ren Corsino Copeticona Huarina .
Ing. Nlson Javier Alarcn Rodriguez .
Lic. Filomena Nina Huarcacho ..
JAYSATA
TAMA IRPIRI .
III
JACHANCHA
Jachanchaa munta yatichirinakaru ukjamaraki
munata mamitajaru, jupanakawa
chamanchtapxitu kunaymana tuqina, aka
jacha amta ma samkata qhanana
phuqasiapataki
IV
JALLALLTA
Aka jacha amtawimpixa jallaltaa
munthwa, taqi chuymajampi mamitajaru
(Sabina Benique) ukjamaki taqpacha
munata wila masijaru.
Jallalltaa munaratwa jilata Ing. Jhonny
Vladimir Quispe Rueda juparu, aka
yatxatawina taqi chuymampi
yanaptatapata.
Ukjamarusa jallalltaa munaratwa
taqpacha tamankiri yatichirinakaru,
jupanakawa aka yatxatawina maysata
maysata yanaptapxitu.
IJARAMAYIRI PHATA ...............................................................................................................1
1. QALLTA....................................................................................................................1
1.1. Nayrjtaya ...........................................................................................................1
1.2. Jani walta qhanstaya .........................................................................................2
1.3. Amtanaka ...........................................................................................................2
1.4. Qhananchja........................................................................................................3
PAYIRI PHATA................................................................................................................4
2. YATXATA CHIQACHA...........................................................................................4
2.1. Arikhuma ............................................................................................................4
2.1.2. Arikhumana chamanchiripa ............................................................................6
2.2. Muxsa uma tantachasiwi ..................................................................................10
2.3. Diabetes satakisa uka usu ...................................................................................10
2.4. Yanaka jani turkakiptayiri (antioxidante)...........................................................13
KIMSIRI PHATA ............................................................................................................14
3. KUNJAMASA IRNAQTATANI ................................................................................14
3.1. Sara thakhi .......................................................................................................14
3.2. Yatiwi tuqi .........................................................................................................14
3.3. Arikhumata muxsachiri ynaka apsuwita uachstaya ..................................16
3.4. Arikhumata muxsa ynaka apsua waltayawi .................................................17
3.5. Kunjamasa lurasi aka arikhumata muxsa umanaka upsuwixa .........................19
3.6. Aka arikhumata muxsa ynaka apsuwita suma qhanachstawi ........................20
3.7. Balance msico satkisa uka aka arikhumata muxsa ynaka apsuwita...........22
3.8. Rendimiento satakisa uka qhanstaya...............................................................22
3.9. Iyawsawi amuykipata qhanachstawi................................................................23
II
3.10. Anlisis sensorial satakisa ukata aka arikhumata muxsa yanaka apsuwita
qhanachstawi .........................................................................................................25
3.11. Anlisis de costos de produccin de la obtencin de la concentracin de
azcar liquida de Yacn satkisa ukata suma qhananchstawi ...............................32
PUSIRI PHATA..............................................................................................................36
4. TUKUYA IWXTAWINAKAMPI................................................................................36
4.1. Tukuyanaka......................................................................................................36
Resultados apsutkixa ukarjamaxa, aka arikhumata 30 Grados Brix ukharuwa suma
qhanastayasi. Akanakasti akhamarakiwa tukuyaraki. .................................................36
4.2. Iwxtanaka ........................................................................................................37
PANKANAKA ULLARTATA...........................................................................................38
III
UYUYA JARA
Uyuya 2: Arikhumana taxonoma satkisa uka qhanachstawi .........................................6
Uyuya 3: Composicin nutricional uksa chiqata qhanachstawi........................................7
Uyuya 4: Arikhumana fructooligosacridos satkisa ukampi yaqha manqaanakampi
utaya..............................................................................................................................8
Uyuya 5: Arikhumana morfologa satkisa ukapa ............................................................9
Uyuya 6: Uachtawi chanchirinakata arikhuma achuru utasa....................................12
Uyuya 7: Jacha qhanstiri hormona satkisa uka wila manqhana muxsa unuqiyirinaka.13
Uyuya8: Anlisis organolptico satakisa ukata qhananchst'a ........................................18
Uyuya 9: Rendimiento satkisa aka arikhumata muxsa ynakata apsuta ......................23
Uyuya10: Resultados de la Evaluacin Sensorial satakisa uka chiqata suma
qhanachstawi aka arikhumata muxsa yanaka apsuwita ................................................26
Uyuya11: Preferencia a la Concentracin de azcar lquida de Yacn satakisa ukata
qhanachstawi.................................................................................................................27
Uyuya12: Porcentaje de consumo de Yacn (arikhuma) satkisa ukata qhananchstawi
.......................................................................................................................................28
Uyuya 13: Porcentaje de frecuencia de consumo satkisa uka chiqata suma
qhananchstawi...............................................................................................................29
Uyuya14: Aceptabilidad de la Concentracin de azcar lquida de Yacn satki ukata
suma qhananchstawi .....................................................................................................31
Uyuya15: Depreciacin satkisa ukata suma qhananchstawi .......................................32
Uyuya16: Costos fijos de la Obtencin de una Concentracin de azcar lquida de
Yacn satkisa uka qhananchstawi sapru lurtatata ....................................................33
Uyuya17: Costos Variables de la Obtencin de una concentracin de azcar lquida de
Yacn satki ukata suma qhananchstawi......................................................................34
Uyuya18: Costo Total de la Concentracin lquida de azcar de Yacn satki ukata
qhananchstawi...............................................................................................................35
IV
SALTA JARA
Salta 1: Arikhumata muxsa uma yanaka apsuwi ............................................................19
Salta 2: Balance msico satakisa uka aka arikhumata muxsa yanaka apsuwita............22
Salta 3: Resultados de la Evaluacin Sensorial satki ukanaka aka arikhumata muxsa
yanaka apsuwita.............................................................................................................27
Salta 4: Porcentaje del grado de preferencia satkisa uka tuqita qhanachstawi aka
arikhumata muxsa ynaka apsutata...............................................................................28
Salta 5: : Porcentaje de consumo de Yacn (arikhuma) satkisa ukata qhananchstawi
.......................................................................................................................................29
Salta 6: Porcentaje de frecuencia de consumo del Yacn en relacin con el tiempo
satkisa uka tuqita suma qhananchstawi ......................................................................30
Salta 7: Porcentaje de Aceptabilidad de la concentracin de azcar lquida de Yacn
satkisa ukata suma qhananchstawi .............................................................................31
VRESUMEN
El presente trabajo de investigacin tiene como objetivo principal, obtener una
concentracin de azcar liquida a base de yacn (Smallanthus sonchifolius), en la
Comunidad de Agial Ingas del Departamento de La Paz.
Adems como objetivos especficos, se han planteado realizar el balance msico,
evaluar las caractersticas organolpticas y evaluar el costo de produccin del lquido
obtenido.
La metodologa que se utiliz para la presente investigacin es Exploratoria y
Descriptiva debido a que se realiz la revisin bibliogrfica de fuentes secundarias,
adems para la muestra de la presente investigacin, del total de la poblacin existente
se tom el 57%, se realiz la descripcin del proceso de obtencin del azcar de yacn,
bajo tres concentraciones diferentes. (20%, 30% y 35%).
Como resultado de obtencin de azcar liquida al 30% de concentracin se tiene un
rendimiento de 76,6%. De acuerdo al anlisis sensorial realizado en la misma
comunidad, con los tres productos se determin que el azcar con 30% de
concentracin ha sido el ms aceptado (65,52%), debido principalmente al color del
producto. El costo de produccin total es de 26,13 Bs/litro.
VI
ABSTRACT
The present research work has as main objective, to obtain a concentration of liquid
sugar based yacon (Smallanthus sonchifolius) in the Community of Agial Ingas
Department of La Paz.
Further the specific objectives have been considered carrying the mass balance,
evaluate the organoleptic characteristics and evaluate the cost of production of fluid
obtained.
The methodology used for this research is exploratory and descriptive because the
literature review of secondary sources, in addition to the sample of this research, the
total existing population took 57% was performed; the description was made the sugar
production process yacon, under three different concentrations. (20%, 30% and 35%).
As a result of obtaining 30% liquid sugar concentration must yield 76.6%. According to
sensory analysis in the same community, with the three products was determined that
30% sugar concentration has been the most accepted (65.52%), mainly due to the color
of the product. The total production cost is 26.13 Bs / liter.
VII
AMUYU LAKSU
Aka yatxatawixa aka jacha amtawi patxaruwa taqxatasi, Arikhumata (Smallanthus
sonchifolius) muxsanchiri yanaka apsua, Agial Ingas jiska aylluna aka Chuqi yapu
markana.
Ukjamarusa jiska amtanakaxa qhanstarakiwa balance msico satakisa aka apsuwina
ukata suma qhanstayaa, caractersticas organolpticas satakisa uksata suma
amuykipaa ukjamaraki apsua tukuyxatata chaninakapa suma chaninchstaa.
Aka yatxatawi luraatakixa, akniri kasta jacha yatxatawinakwa apnanaqasi Exploratori
ukjamaraki Descriptiva, kunalaykutixa pankanakawa ullartataxa ukjamarusa
qhanachstatarakiwa kunjamasa aka apsuwixa lurasispa ukatuqitxa. Ukampisa aka
yatxatawita maya uachtawitakixa, taqpacha markachirinakatxa 57% ukjaniruwa
sikhtata, ukjamarusa akaxa kimsa kasta concentraciones satakisa ukjamwa
uachtayataraki (20%, 30% y 35%).
Aricomata muxsa yanaka apsuwina 30% apsuwiparjamaxa, concentracin satakisa
ukaxa 76,6% ukjawa. Anlisis sensorial satakisa kipka jiska ayllu luraytarjamaxa, payiri
uachstawiwa atiphawayi kimsa kastpachatxa 30% concentracin satakisa ukjampi,
akaxa niya 65,52% ukja muxsa iyawsawimpi, taqi akanakansti tukuyata apsuwina
samipawa suma chanichti. Aka apsuwina chaninchawipaxa 26,13 bolivianos sapa litro
satakisa ukjawa.
1MAYIRI PHATA
1. QALLTA
1.1. Nayrjtaya
Arikhumaxa nayra pachatpachawa jilpacha jaya ayllu manqhanakana manqatatayna
Qullasuyo markana, ukatp jani utjktaynatixa kunaymana janchi usuxa uka
pachanakanxa, ukata jukampisa diabetes satkisa uka jacha ususa. Aka kasta usuxa
kunjamsa m jaqixa manqi ukatwa qallti.
Irnaqawixa nayra pachanxa, wali suma yqatataynawa manqaa tuqinxa, jaqina
manqatapa layku nayra sarawinxa Bolivia markana ukjamaraki Per markansa. Jichha
pachanakanxa irnaqawixa turkakipxiwa, misti jaqinakana purinitakapata, ukatp jichhaxa
sartxixa kunaymana kasta usunakaxa. Ukampisa jichhaxa yatxatawinakaxa utjiwa taqi
kunaymanatixa chamanchiri kasta ukjamaraki yanaptiri kastanakaxa arikhuma
saphinxa utjki taqi ukanakaxa.
Walja yatxatawinakawa taqi tuqina utji, uka yatxatawinaka patxanwa aka yatxatawixa
saytasi.
Jilata Barbuss, H. (1988), LINDA VIDA pankapanxa, qhananchiwa: Arikhumaxa inulina
satkisa ukaniwa, uka inulina satkisa ukaxa m kasta muxsanchiri manqawa ukata
jukampisa aka Pacha Mama uraqina achuri juyrata apsutawa, ukata aka muxsachiri
manqaxa khitinakatixa diabetes sata usunipki jupanakatakiwa.
Yaqha yatxatawinxa Christine, W. satkisa jupa jilataxa Reading jacha yatxataw taypina
Reino Unido, (2000) markana qhanachstiwa: Aka diabetes satkis uka usutakixa, tunka
gramos satkisa ukhawa munasi sapa uru manqaa phisqa tunka uru
phuqasiapkama, yaqha kast muxsanchiri manqa puraka manqhina utjatapa layku.
Nayrankiri yatxatawinakawa chamanchi aka Arikhumata muxsa uma umaataki nayraru
sartaapataki.
21.2. Jani walta qhanstaya
Qhanpacha arunxa m jacha jani waltawiwa utji Ayllu Agial Ingas uksa chiqana, ukaxa
diabetes satkisa uka jacha usuwa sartaski, kunalaykutixa jaqixa muxsa umpinwa
umtasi, uka muxsa umanakax jani waltawa apani jaqina purakaparu ukjamaraki
janchiparu, ukampisa kipka ayllunxa jaqixa yapucharakiwa arikhuma, jupanakaxa janiwa
yatipkiti kuna yanaptiri ukhamaraki chamanchirinakas utji aka achu maqhana, aka
arikhumaxa manqtataxa wali muxsawa, ukampirusa jaqina purakapana manqtataxa
m hormona inulina satkisa ukwa ustayaraki puraka manqhina, aka inulina satki
ukawa, wali irnaqixa wilata jani waltayiri kasta muxsanaru alissunixa, ukjama
alissunisap glucosa satkisa ukanakaxa jukaptxi wila taypina.
1.3. Amtanaka
1.3.1. Jacha amta
Arikhumata (Smallanthus sonchifolius) muxsanchirI yanaka apsua, Agial Ingas
jiska aylluna aka Chuqi yapu markana.
1.3.2. Jiska amtanaka
Balance msico satakisa uka tuqita uakipaa.
Caractersticas organolpticas satakisa uksata suma amuykipaa.
Tukuyxatata chaninakapa suma chaninchstaa.
31.4. Qhananchja
Arikhumaxa extractos foliares satakisa ukanitapatwa qhansti, akanakaxa wali
chamanchatapxiwa insulina satakisa uka hormona wila taypina yapxataataki,
ukjamaraki kipka wila taypita kunaymana muxsanakatixa utjki jukaptayaa.
McClintic, R. (1991).
Yapuchirinakaxa janiwa aka usumpi usuntxapxaspati aka achu manqatampixa,
jani ukjamata markachirinakana payllawipaxa ina chusaru tukusiapataki.
Sapa yapuchiri ukjamaraki irnaqirisa qullqi tuqinxa janiwa aynachtxapxaspati aka
kasta muxsanchi kipkata apsusxawsinxa ukjamaraki aka achunakaxa janiwa inaki
aka Pacha Mama uraqina inaki ina chusaruki tukxaspati.
4PAYIRI PHATA
2. YATXATA CHIQACHA
2.1. Arikhuma
Arikhumaxa (Smallanthus sonchifolius) m aliwa kimsa mara jani ukaxa kimsa marajila jakiriwa, asterceas satkisa uka wilamasinkiriwa, qhirwa tuqinxa nayra achachila
awichanakatpachawa jaqix satiritayna, jukampisa Ecuador, Per ukata Bolivia uka
markanakana. Yaqha achunakatsipanxa arikhumaxa janiwa almidn satkisa ukanikiti,
jani ukasti, arikhumanwa utji fructooligosacridos satkisa ukanaka (jan tunjkaya jiska
muxsa qulunaka). Cadena, R. (2011).
Arikhuma achuxa jilpacha aka sutimpi utatawa Bolivia markana, ukata m tubrculo
ukjamarakiwa, satatarakiwa Bolivia markana ukjamarak Per uksa markansa,
muxsatapatxa aka achuxa uma jilawa, ukata fructooligosacridos satkisa ukanirakiwa.
Jichhakiwa aljaataki apsutaski khaysa Estados Unidos markaru wali suma
manqatapata. Alasirinakaxa jikama satakisa uka achumpirakiwa yaqhipanakaxa
pantjasipxi. Instituto Latinoamericano de Medicina Natural ILMN. (2009).
Arikhumaxa inulina satkisa ukaniwa. Wali juka achunakakiwa inulina satkisa
ukanipxixa, ukata aka inulina satkisa ukaxa arikhuma manqhana wali
chamanchasiraki. Nya sapa patakata p tunka ukjakama purikama (20%). Ana Mara
Muoz J. Diciembre. 2006. Uka inulina satkisa ukatrakip ustxarakixa
fructooligosacridos satkisa ukanakaxa. Valderrama, M. y Manrique, I. (2002).
Inulina ukjamaraki fructooligosacridos satkisa ukanakaxa wali munaskiriwa Industria
Alimentaria uka taypina, kuna laykutixa yaqha yaqha irnaqawinipxiwa, jupanakatakixa
Inulina satkisa ukaxa janiwa kuna muxsakisa, ukatp wali munaskirixa kunaymana
lurawinakatakixa. Niness, J. (1999).
Yaqha yatxatawinakanx qillqat ustarakiwa: Arikhumax wali suma uakiptipanxa, juka
chamanchirinikiwa, ukata janirakiwa jaqina wilaparuxa kunanakatixa muxsanakaxa
5utjkixa ukanaka ji1lxataykarakiti, ukatp diabetes satkisa uka jacha usutakixa wali
askixa. CIP, (2005).
Bolivia markasanxa arikhumaxa sutimpi utatawa, ukampirusa yaqha markanakanxa
yaqha sutimpirakiwa arikhumaxa utataxa aka Yacn sata castellano aruna utataki
uka achuxa. Aka nayriri uyuyanwa jukampi suma qhananchasi aka tuqitxa.
Uyuya 1: Jilpach sutimp arikhumar utata
Arkta: Rueda, J. Races y Tubrculos Andinos, 1992
Achunakata jugo satkisa uka uma apsuwixa, ma suma qhanstiri lurawiwa ukata
jukampsa arikhumatsa, enzimas satkisa ukanakaxa saminakanwa wali kusa
yamakisa jugo satkisa ukanakaruxa tuktayaraki.
2.1.1. Arikhumana taxonoma satki ukapa
Arikhumaxa m aliwa nya kimsa metros satkisa ukjakamawa jachaatxa purispa.
Achu saphipki ukasti pusita p tunkakamawa sapa alina utjaspa, ukata akanakaxa nya
tunka centmetros satkisa ukhakamawa taypi irama dimetro satkisa ukaxa
purirakispa ukata jachaatst purirakispawa niya p tunka phisqanikama. Rueda, J.
(1992).
1 CIP = Centro Internacional de la Papa
Jilpach suti Lajxra MarkaJquima Espaol EcuadorYacn, Llacn Espaol Bolivia, PerLlakuma Quechua Bolivia, PerAricoma Aymara Bolivia
6Jichha pachanakanxa, arikhumatxa yatxatataxiwa, ukatwa aka taxonoma satkisa uka
chiqatxa, yatxatirinakaxa apstxapxarakixa. Aka payiri uyuyawa sumpacha qhananchti
taxonoma tuqitxa.
Uyuya 1: Arikhumana taxonoma satkisa uka qhanachstawi
Arkta: Polanco, M. 2003, pg. 20
2.1.2. Arikhumana chamanchiripa
Arikhumana chamanchiri taqi kunaymanatixa utjki ukanakaxa, wali jacha qhanstiriwa
aka Industria alimentaria uka taypina, ukata jukampisa carbohidratos satkisa
ukanakaxa aka muxsa laqanchayiri ynakasa jilpacha qhanstiriwa.
Taqi chamanchiri ynakaxa utjki arikhuma manqhanxa akanakawa: Tianina,
Riboflamina, Vitamina C ukxaruxa Niacina, ukata minerales satkisa ukanakarakisti
akanakarakiwa: Calcio, Potasio, Fsforo ukjamaraki Zinc, ukata muxsanakki
ukanakasti wali jachanchatawa akanaka taypitxa. Polanco, M. (2003), pg. 20. Aka
kimsiri Uyuyawa sumpacha qhanachi aka tuqitxa sapa patakata.
Reino: Plantae
Divisin: Magnoliophyta
Clase: Magnoliopsida
Orden: Asterales
Familia: Asteraceae
Subfamilia: Asteroideae
Tribu: Millerieae
Gnero: Smallanthus
Especie: Sonchifolius
7Uyuya 2: Composicin nutricional uksa chiqata qhanachstawi
Arkta: Ficha Tcnica Yacn, Centro Internacional de la Papa (CIP).Per. Manrique et al. 2004, pg. 26.
2.1.3. Arikhuma prebitico satkisa ukhama utata
Prebitico satkisa ukanakaxa m jani chhaqtiri puraka manqhana ukahama utatawa,
ukampinsa aka prebiticos satkisa ukanakaxa flora intestinal ukwa turkakipstayaraki
kunaymana muxsanakaxa puraka manqhana utjki ukanakxa tamantayawsina, aka
tamantatarup ustjixa bacterias intestinales beneficiosas satakisa ukanakaxa, jichhaxa
akap jukaptayixa tukuntawsina kunaymana jiska purakaru jani waltayir laqitunakaxa
utjkixa m aruna patgenos sata utatapkixa ukanakaruxa. Wali utata prebiticos
satki ukanaxa payawa inulina ukjamaraki fructooligosacridos satki uka, akanakap
utjixa arikhuma manqhanxa wali kusapunispawa akanakatxa nayrar laqanchayaaxa.
Pilar, B. (2009). La utilizacin de prebiticos en el organismo humano.
Detalle Unidad ValorEnerga Caloras 20000.0
Agua Gramos 86.6
Protenas Gramos 0.6
Grasas Gramos 0.7
Carbohidratos Gramos 12.5
Calcio Miligramos. 323.0
Potasio Gramos 22.0
Fsforo Miligramos. 12.0
Hierro Microgramos 90.0
Zinc Microgramos 390.0
Vitamina C Miligramos. 13.1
Tiamina Microgramos 20.0
Riboflavina Microgramos 110.0
Niacina Microgramos 340.0
8Arikhuma manqhana inulina ukjamaraki fructooligosacridos ukanakaxaya utjchixa,
ukatp prebitico sasa utataxa, aka prebitico ukanakaxa polmeros ukhamapxiwa,
ukata aka polmeros satki ukanakaxa jiskani ukjamaraki jachani ukjamapxiwa. Aka
chama churiri manqanakaxa nya kinsata tunkakama grado de polimerizacin sasa
utataki fructooligosacridos ukjama. Brunser, M. (2003).
Ukapinsa aka fructooligosacridos satkisa ukanakaxa yaqha manqaanakanxa
jiqhatasirakiwa (utama pusiri uyuya). Ukhamarusa aka manqaanaka suma apsua
(industria alimentaria) uksa chiqanxa, arikhumap wali yqataxa, kuna laykutixa
arikhumap jilpacha fructooligosacridos satki ukanakanixa walisumpacha
uakipipanxa. Seminario, (2003). Aka pusir Uyuyawa jukampi suma qhanachsti aka
tuqitxa.
Uyuya 3: Arikhumana fructooligosacridos satkisa ukampi yaqha manqaanakampiutaya
Arkta: Torres, J. 2004
Aka fructooligosacridos satkisa ukanakaxa oligofructanos ukhama sata utatarkiwa,
akanakaxa muxsa manqanakawa. Walja kastanakawa utji aka pachamana uraqinxa,
ukampinsa inulina ukhamarki fructooligosacridos satkisa ukanakapiniwa industria
alimentaria uksa chiqanxa wali munataxa. Niness, J. (1999). Aka muxsamanqaanaka
tuqitxa jilata Valderrama, M. (2003). Arsuwayiwa: oligosacridos ukhama satkisa ukaxa
Detalle Unidad ValorYacn (raz) Gramos 19.0Achicoria (raz) Gramos 10.0Cebolla (bulbo) Gramos 6.0Ajo Gramos 6.0Lechuga Gramos 5.0Trigo Gramos 4.0
9jiskana jachaniwa utji, akanakap sapa chulla muxsa yanaptiri ynakaxa janqina
puraka manqhaparuxa.
2.1.4. Arikhumana morfologa satkisa ukapa
Uyuya 4: Arikhumana morfologa satkisa ukapa
Foto: Planta de Yacn Agial Ingas
Jilawi: Aka alixa jiliwa nya mayachikatani nya kimsa metros ukchakama.
Lawa: Aka alina lawapasti qhachqhawa,ukhamarusa chuxarakiwa m jukachumphi chimpunakani.Llaqa: Aka alina llaqapaxa jukakiwa,ukata samipasti chuxawa, llaqanayarxasti llusqawa ukampirusqhipaxasti qhachqharakiwa.Panqara: Aka alin panqarapasti qillusaminwa nya wilaru utata, sumaauakipipanxa nyasa inti muytapanqararu utatarakiwa.Sapha: Aka alina saphinakapastijachanakawa, ukjamarusa manqtataxawali muxsarakiwa, akasti p tunkaphisqaniwa largo satkisa uksaruukjamaraki tunka payani ancho satkisauksaruraki.
Arkta: Jorge Len, Fundamentos Botnicos de los Cultivos Tropicales, 1968 pg. 211
2.1.5. Arikhuma manqajama utata
Nayra pachanakatpachawa arikhumaxa manqatayritayna uma lanti kunaymana
irnaqawinakana. Jichha pachanxa, arikhumatwa mistxi kunaymana muxsa umanakasa
jukampisa industria alimentaria uksatakixa wali munaskiri achuwa suma amuytipanxa.
Aka achu manqasawa ukjamaraki umtasawa sarnaqaaxa jichhaxa wakisi.
Arikhuma achuxa juka chamanchiri ukanakakwa apaniraki, ukatp jaqina janchiparuxa
jani kuna jani waltasa apankitixa, jukampisa arikhumawa aka kunaymana muxsa jani
10
waltayiri puraka manqhana utjki ukanakaru jukata jukata chhaqtayi. Manrique,
Hermann y Berner, (2004).
2.2. Muxsa uma tantachasiwi
Muxsa uma tantachasiwixa m irnaqawiwa, qhana arunxa saa muniwa m muxsa
juyrata uma apsua ukata kunatixa muqski uksa jukaruki tukuyxaa, Grados Brix
satki ukanxa jila chanipaxa jilkataapkama. Torres, (2004).
Muxsa uma tantachawixa jilpachaxa muxsa achunakatpuniwa apsusiraki, ukatp
arikhuma achutxa apsusipkarakixa jaya markanakana, saani Estados Unidos markana,
ukjamaraki Canad markansa. Jichhaxa Bolivia markasanxa janip utjkitixa kuna
apsutasa.
2.2.1. Juyrata apsuta muxsanaka
Aka kasta muxsaxa chuxa achunakata ukjamaraki saphinakata apsutawa, aka
kipkanakaxa manqasiwa jani kuna yaqha muxsanakampi yapxatasa, ukata akanakaxa
utjarakiwa uma apsunatanakata taqi kunaymana saphi achunata. Subak, G. (2003).
2.3. Diabetes satakisa uka usu
Diabetes uka usuxa ustiwa jani insulina satkisa uka utjatapata jaqina puraka
manqhapana, ma jaqitixa aka kasta usunispa ukjaxa aka chiqa janchinakanwa
nayraqata ustaspa: nayrana ukjamaraki chuymana. Torres, S. (2008). Ukhamarusa aka
diabetes satki ukaxa jacha usuwa, jani aka insulina satki ukaxa purakasana utjkaspa
ukhaxa, aka usuxa aka diabetes satkisa uka usuxa jukampi mkiwa jiltaspa
purakasanxa. Taqi muxsanaka jaqixmanqki ukanakaxa wilaruwa manti, ukata wali
phuqhantaraki. Hospital Nens de Barcelona, (2007).
Jilata Seminario, J. (2009). aka diabetes tuqita akhama sasawa arsuraki: diabes satki
uka usuxa nya tunka payani sapa patakata ukjawa aka Pacha Mama uraqinxa
11
jaqinakaruxa aynachtayaraki, akaxa ustarakiwa muxsanakana jilxatatapata jaqina
wilapana, ukata aka wilaxa janiwa kuntixa irnaqaapakna ukxa irnaqxarakiti, ukata aka
insulina satkisa ukaxa jani chamaniwa ujasi puraka manqhana. M jaqitixa aka
diabetes sata usunispa ukhaxa, jankakiwa qullanaka thaqtaapaxa, jani ukhaxa
jukampiwa aka usuxa yatintasispa puraka manqhana. Aka diabetes satkisa uka usu
qullaatakixa janiwa manqaaxa wakisxiti chama churiri manqanakaxa, ukhamata taqi
muxsatixa utjki wilanxa taqi ukanakaxa jani jukampi jilxataapataki. Secln, R. (2000).
Ukampisa arikhumap wali kusaxa aka diabetes satkisa uka usu chhaqtayaatakixa.
Len, J. (1984).
Arikhumana muxsapaxa, taqi muxsanakatsipansa jiska jiphilanakasanwa glucosa
satkisa uka kasta muxsanakaruwa chamancharaki, ukata aka fructooligosacridos
satkisa ukanakaxa jakakiwa tamantapxi ukhamata akaxa yaqha kasta jakawiru
pasxaapataki. Anderson, J. (2009). Ukatp aka fructooligosacridos satkisa
ukanakaxa jani muxsanaka yapxataykitixa wilaru purisaxa, aka kasta muxsa
fructooligosacridos satkisa ukanakaxa arikhuma satkisa uka manqanwa uthixa,
ukatxa akasti juka chama churiri manqarakiwa, aka juka chama churiri manqanakawa
wali kusaxa yamakisa diabetes satkisa uka usutakixa. Seminario J. (2009). Aka jutiri
Uyuyawa jukampi suma qhanachsti aka tuqitxa, ukata jukampisa qawqha chama
churiri ynakanipxisa yaqha manqanakaxa.
12
Uyuya 5: Uachtawi chanchirinakata arikhuma achuru utasa
Arkta: Hernann et al, Valor calrico del Yacn, 1999
2.3.1. Insulina satakisa ukata qhanachstawi
Jilata lvarez, J. (2005). Siwa: Insulina satkisa ukaxa m hormona ukhama utatawa,
akap fructooligosacaridos satkisa ukjamaraki inulina satkisa uka muxsanakata
ustixa, ukjamarusa akarakiwa taqi kunaymanatixa muxsanakaxa utjki wila manqhana
ukanakaru jukaptayaraki.
Jilata Argem, J. (1997). Jukampisa qhanchstaskakiwa akjama: Aka insulina satkisa
ukaxa purakawa luri, muxsa achunaka ukjamaraki muxsa saphanaka manqatata, ukata
jukaampisa arikhuma satkisa uka achu manqatata.
Jilata Williams, H. (2002). Nutricin para la salud uka panka qillqatapanxa Siwa: insulina
satkisa uka sapa hormona satkisa uka sapakiwa wilatxa muxsa tantachatkisa
ukanakja unxtayanispa ukata puriyarakispa clulas satkisa ukanaka taypiru, ukhamata
Detalle Unidad ValorYacn kilocalorias 20.0Pia kilocalorias 40.0Naranja kilocalorias 50.0Manzana kilocalorias 60.0Pltano kilocalorias 80.0Papa kilocalorias 120.0Carne de pollo kilocalorias 120.0Arroz cocido kilocalorias 135.0Carne de res kilocalorias 160.0Pan kilocalorias 250.0Helado kilocalorias 400.0Chocolate kilocalorias 500.0
13
kuna muxsanakatixa wila manqhana utjki, uka jukaqayaataki. Ukampirusa walja kasta
hormona satkisa ukanakawa utji. Aka paqallqu Uyuyawa suma qhanachsti aka tuqitxa.
Uyuya 6: Jacha qhanstiri hormona satkisa uka wila manqhana muxsa unuqiyirinaka
Arkta: Williams H. Nutricin para la salud, 2002 pg. 109
2.4. Yanaka jani turkakiptayiri (antioxidante)
Jilata Ekhard, E. (2007). Siwa: Aka ynaka jani turkakiptayirixa, kalwa tunji
kunanakatixa ynaka anqaxana jiqhataski ukanakaru, akanakaxa akanakspawa tabaco
satkisa uka, oxidos de nitrgeno, ozono; ukjamaraki kunatixa jani waltayirjamakchi
ynakarusa uksa alisnukurakiwa, ukampisa janiwa mistsuykiti kunsa ynaka manqhita.
Ynaka jani turkakiptayiri ukaxa akhama satarakiwa vitamina C, akaxa
jiqhatasirakispawa ukjamaraki uchatarakispawa muxsa achunakata uma apsutaru jani
uka umaxaturkakiptaapaki. Jukampi aka kastanakata yqatki ukanakaxa cido
ascrbico satki ukawa, akaxa juyranakata uma apsutki ukaruwa jilpacha uchasi,
ukhamarusa wali yqatarakiwa industria alimentaria uka taypina. Halliwell, H. (1997).
Iglesias, N. (2005). Aka tuqitxa astarakiwa: kawkiri kasta antioxidante sata ukhama
utatki ukanakaxa achunakata ukjamaraki uywanakatwa juti, ukata akanakap wali
munaskirixa Industria Alimentaria uka taypinxa
Kawkiri kastahormona satki ukasa Kawkjansa usti Kunsa luri
Insulina PancreasWilata mkiwa muxsanaka apsuni clulassatkisa uka taypikama, muxsanaka wilamanqhana juk'aptayi.
Glucagn Pancreasmuxsanakaru aliqakiwa turiyi, muxsanaka wilamanqhana waljaptayi.
Adrenalina Suprarrenalmuxsanakaru aliqakiwa turiyiri sari chuymajak'aru, muxsanaka wila manqhanawaljaptayi.
Cortisol Suprarrenalch'amanchirinaka juk'aptayi, muxsanaka wilamanqhana waljaptayi.
14
KIMSIRI PHATA
3. KUNJAMASA IRNAQTATANI
3.1. Sara thakhi
Aka yatxatawixa, aka kasta yatxatawi patxanakaruwa saytasi Investigacin
Exploratoria ukjamaraki Descriptiva satkisa ukanakaruwa takxatasi, kuna laykutixa aka
yatxatawitakixa walja pankanakawa ullartataxa, aka pankanakakaxa janiwa apsuwita
qhananchstkiti jani ukasti m chillpakaspasa ukjamwa yanapti aka yatxatawiru,
ukampirusa Descriptiva satki uka kasta yatxatawixa, aka kipka yatxatawinxa
qhanstarakiwa, kunalaykutixa uachstayasirakiwa kunjamatixa aka apsuwixa luraski
ukjama m suma qhana .
Ukjamurusa aka proceso descriptivo satakisa ukanxa aspectos cualitativos ukjamaraki
cuantitativos satakisa ukanakawa uachtayasi. Akanakjama: cualitativos satakisa
ukanxa organolpticos satakisa ukanakawa uachtayasi; ukjamaraki cuantitativos
satakisa ukanxa balance msico satakisa ukanwa ukjamaraki chaninaka apsua
ukanakasa uachtasiraki.
3.2. Yatiwi tuqi
3.2.1. Yatiwi tuqi ukjamaraki Yatxatawja
Aka yatxatawixa khaysa Jiska ayllu Agial Ingas payiri Seccin satkisa Mocomoco
khaya Provincia Camacho ukjamaraki aka jacha ayllu La Paz uksaruwa chipkatata.
Payiri Seccin satkisa ukaxa jacha yatxatawinakanxa ustiwa aknri paralelo satkisa
ukana 151530 153959 latitud austral (Norte Sur) y 685230 - 695235
longitud occidental del Meridiano de Greenwich (Este - Oeste).
Mocomoco markaxa nya p pataka kimsa tunka paqallquni kilmetros satakisa ukcha
jayanwa jiqhatasi. Agial Ingas satki uka jiska aylluxa jiqhatasiwa inti jalanta tuqiru
15
marka Mocomoco uka tuqitxa ukhamarusa nya suqta kilmetros satkisa ukcha
jayanaraki kipka markata.
Jilata Ticona E. 2010. Jacha yatxatawi panka qillqawipanxa siwa: Jiska Ayllu Agial
Ingas satki ukaxa aknri yaqha jiska ayllunakampiwa qurpasi, Este satkisa uksa
tuqirusti jiska ayllu Camiraya satkisa ukampi, Inti jalanta tuqirusti jiska ayllu Ingas
satki ukampi, Oeste satkisa uksa tuqirusti Usuraya satkisa uka jiska ayllumpi,
ukjamaraki inti jalsu tuqiturusti Chiwita satkisa uka jiska ayllumpiraki.
3.2.2. Kunjamasa aka jiska aylluruxa puria
Aka jiska aylluru puriatakixa, Chuqi Yapu markatxa, saraawa aka jiska utata
markanaka tuqi Batallas, Huarina, Achacachi, Ancoraimes, Puerto Chaguaya, Puerto
Carabuco, Escoma, Italaque ukxaruxa Mocomoco.
Thaqhixa jilpachaxa laqawa, ukhamarusa jiska qaaskunaka ukjamaraki jacha
qaaskunakawa sapuru Chuqi Yapu markata sari, thaqhinxa mistuata purikamaxa
nya kimsaqallqu horas satkisa ukhawa marka Mocomoco satkisa ukhakama
purikamaxa, akhatxa janiwa qaaskunaka sapuru sarkiti, jani ukasti kayukiwa saraa
nya m hora satkisa ukha.
3.2.3. Kawcha patankisa
Mocomoco markaxa, nya p waranqa phisqha patakani ukha metros satki ukcha
patanwa jacha qutatxa jiqhatasi, ukata janiwa utjkiti walja yaqhanchawixa jiska ayllu
Agial Ingas ukampixa. Cartas Geogrficas del IG2M, Diagnstico Municipal
Consolidado Ajuste PDM Mocomoco.
3.2.4. Kunjamasa pachaxa
Jiska ayllu Agial Ingas qhirwa ukhama utatawa, akaxa saa muniwa, janiwa ancha
juntukiti ukjamaraki janirakiwa ancha thaykarakisa, ukampirusa qasawi phaxita
2 IGM = Institutu Geogrfico Militar
16
llampaka pxaxikamaxa waawa, akap yapuchawitakixa aka jiska ayllu Agial Ingas
ukaruxa nayraru sarantaapataki yanaptixa. Diagnstico Municipal Consolidado
Ajuste PDM Mocomoco.
3.2.5. Temperatura satkisa uka
Aka jiska ayllu manqhanxa nya 15,5 C satkisa ukhatwa 27 C satkisa ukjakamawa
sapuru jilpacha puri, ukjamarakiwa aka kipka jakhuwinakawa yaqha qurpasiri jiska
ayllunakaru. Diagnstico Municipal Consolidado Ajuste PDM Mocomoco.(2002).
3.3. Arikhumata muxsachiri ynaka apsuwita uachstaya
3.3.1. Jacha qhanstiri achu
Arikhuma achuwa jacha qhanstiri achjawa aka apsuwitakixa uachstayasi, aka achuxa
kipka yapuchirinakatwa katuqata khaya jiska ayllu Agial Ingas uksa tuqina, aka achutwa
sarti aka yatxatawixa m suma yqata achjama.
3.3.2. Insumos satkisa uka ynaka aka arikhumata muxsa ynaka apsuwitaki
Arikhuma Uma
3.3.3. Munasiri yanaka
3.3.3.1. Yanaka
Aka yatxatawitakixa akniri yanakawa munasi:
Ma phuku nya tunka litros satkisa ukha mantiri. Garrafa satkisa uka. Phayaa.
17
Tukuyxataru uchaataki (frascos). Refractmetro. Tamiz Balanza satkisa nya 5000 g ukha aptkirijama. Kharia (cuchillo). Termmetro nya 0C satkisa ukhata 100C satkisa ukhakama. M jacha chuwa nya tunka litros satkisa ukha mantiri. uturaa. Unxtayaa. Recipientes satkisa ukanaka.
3.3.3.2. Janchi imanta yanaka
Aka janchi imantaataki wali munasirinakaxa akanakawa:
Guardapolvo Cubre cabello (cofia) Guantes de ltex Barbijo
Taqi aka ynakaxa, kunjamatixa wakiski ukhamarjamawa aka arikhumata muxsa uma
apsuwinxa irnaqirixa uchasi.
3.4. Arikhumata muxsa ynaka apsua waltayawi
Aka arikhumata muxsa ynaka apsuwitakixa, kimsa kutiwa yantasi, akanakaxa
khawkha muxsarusa chanichasispa ukhamarjamawa sarayata ukata akaxa Grados Brix
satkisa ukatwa qhanachstasi.
Nayriri yantawinxa aka arikhumata muxsa ynaka apsutaxa, yantasiwa nya ptunka phisqhani Grados Brix satkisa ukhakama, aka muxsanaka tantachawixa
puriyasiwa aka kipka apsuwi manqhana.
18
Payiri yantawinxa aka arikhumata muxsa ynaka apsutaxa, yantasiwa nyakimsa tunka Grados Brix satkisa ukhakama, aka muxsanaka tantachawixa
puriyasiwa aka kipka apsuwi manqhana.
Kimsiri yantawinxa aka arikhumata muxsa ynaka apsutaxa, yantasiwa nyakimsa tunka phisqhani Grados Brix satkisa ukhakama, aka muxsanaka
tantachawixa puriyasiwa aka kipka apsuwi manqhana.
3.4.1. Anlisis organolptico satakisa aka arikhumata muxsa yanaka apsuwitaqhanachstawi
Arikhumaxa suma janchisaru suma yanaptirikchi ukjamaraki wali suma manqkchi
ukhamarusa wali jacha munasiri manqtapatsa muxsanaka apsuataki wila
manqhatsa, anlisis organolptico satki ukawa suma qhanachsti kawkiripunispasa
kimsa kastpachata umaatakixa, ukata akaxa taqinitaki manqtataxa sumaapataki.
Aka kimsaqallqu uyu uyuwa, suma qhanachsti qawqha muxsanisa aka arikhumata
muxsa ynaka apsuwixa walspa uka tuqita, akaxa caractersticas organolpticas
satkisa uka tuqita, ukhamarusa qhanachstarakiwa kunjamasa kimsa tunka Grados Brix
ukha muxsaru lurasispa aka jilpacha kasta munatki malltirinakana uksa tuqita.
Uyuya7: Anlisis organolptico satakisa ukata qhananchst'a
Cantidad Unidad Muestra Resultados
25 Grados Brix 1Color: TierraSabor: Predominante a YacnOlor: Predominante a Yacn
30 Grados Brix 2Color: cafSabor: Agradable al paladarOlor: Agradable al olfato
35 Grados Brix 3Color: Caf oscuroSabor: Predominante a YacnOlor: Predominante a Yacn
19
Arkta: Nayana lurtata.
3.5. Kunjamasa lurasi aka arikhumata muxsa umanaka upsuwixa
Salta 1: Arikhumata muxsa uma yanaka apsuwi
Arkta: Nayana lurtata
Materia prima
Lavado
Adicin de cido ascrbico ( 0,2 %)
Bagazo
Molienda (licuadora)
Extraccin del lquido (tamzaprox. 0,2 mm)
Desinfeccin (200 ppm de cloro)
Pelado y corte en padazos (aprox. 2cm)
Pesado
Sumergido en agua (15C)
Anlisis de Grados Brix
Llevar a la temperatura deebullicin hasta los 30 Grados
Envasado
Concentracin de azcar Lquidade Yacn
20
3.6. Aka arikhumata muxsa ynaka apsuwita suma qhanachstawi
3.6.1. Arikhuma katuqawi
Arikhuma katuqawixa wali suma amuytasiwsinwa katuqata, suma uxatawsina jani
usuninaka utjaapataki, ukata jukampisa aka yatxatawixa jani maysaru
sarawachaapaki.
3.6.2. Jarsuwi
Arikhuma jariaxa wali wakiskiriwa aka kasta lurawinakatakixa, jarsuwixa kunaymana
jan waltayiri ynakatixa arikhumana utjki taqi ukanaka yaqhachaatakiwa, akanakaxa
jiqhatasispawa sillpina ukjamaraki yaqha kunaymana ynakatixa arikhumana utjki taqi
ukanaka.
3.6.3. Desinfeccin satakisa ukxata qhanachstawi
M jacha chuwana, nya p litros satki ukha umaruwa yaptaa manqaa jayu, ukatst
jankakiwa arikhuma jarsutakisa uka apantaa uka wakichataru, taqi akasti jiska jan
waltayiri puchtiri laqunakaruwa jani mki jiltaykiti.
3.6.4. Muntawi ukjamaraki jiskanakaru khuchurawi
Muntawixa lurasiwa, kunjamatixa yuca satkisa uka achu muntaki nya kipkaki alayata
manqharu thuru khuchua katthapiwsina, ukatst mkiwa khuchurxaa jiskanakaru (2
cm) jani molienda satkisa ukana chamtayaataiki.
3.6.5. Pesado satkisa uka qhanachstawi
Pesado satkis uka khanachstwixa, balanza analtica satkisa ukampiwa lurasi, akasti
suma qhana uakipawsina. Aka lurawi wali jacha qhanstiritapatxa, jan m akcha
pantampiwa luraa, jani ukaxa balance msico satkisa uka taypinwa jani suma
chaninchawinakaxa jan waltaspa.
21
3.6.6. Uma taypiru warantawi
Arikhuma uma taypiru warantawixa, jani oxidacin satkisa uka lurasiapatakiwa luraa,
akasti nya tunka phisqhani C satkisa ukharuwa aka juyranakaxa warantaa, akaxa
jani samipa turkakiptaapatakiwa lurtataraki.
3.6.7. Molienda satkisa uka lurawi
Aka jiska khuchurata arikhumanakaxa, m licuadora satkisa uka manqharuwa
warantata granulometra satkisa uka jiskaptayaataki. Taqi akanakasti luraawawali
utu purikama ukharusa janra warantkawsinxa nya chikata ukata m jukampi
ukhakamakiwa arikhuma khuchurataxa warantaa jani uturasaxa jilaraniapatki.
3.6.8. Arikhumata uma apsuwi
Arikhumata uma apsuwixa, (parte lquida que contiene las races del yacn) lurasiwa
tamiz satkisa uka piya piya chhamanchumpi, aka chhamanchuna piyanakapaxa nya
0,2 mm satkisa ukhaapawa uma yaqhachawixa suma laksutaapaki.
3.6.9. cido ascrbico satakisa ukampi yaptawi
cido ascrbico satkisa ukampi yaptawitakixa, Codex Alimentario FAO
uksankirinakaxa siwa: aka cido ascrbico ukaxa nya sapa patakata 0,2% ukhakiwa
achunakata uma apsutaruxa uchsiapa, ukhamasti aka yatxatawitakixa aka
qhanachtawirjamawa sarantataraki. cido ascrbico satki ukasti uma apsutanakaruwa
kunaymana jani waltayiri laqunakaxa utjki taqi ukanakwa jarkaqi.
3.6.10. Anlisis de Grados Brix o control de la concentracin lquida satakisaukata qhanachstawi
Aka arikhumata muxsa ynaka apsutaruxa wakisiwa qawqha muxsanipunisa
chhuypacha arikhumata uma apsutaxa uka uakipaa, akasti uakipasiwa refractmetro
satkisa ukampi. Akhata nayraqataruxa nyaki, nyakiwa uakipaa tukuykama, aka
arikhumata muxsa ynaka apsuwixa kimsa tunka Grados Brix satkisa ukhakama jani
jilakipaapataki.
22
3.6.11. Walltayawi
Arikhumata muxsa ynaka apsuwsinxa, aka uma apsutaxa m jacha phukuru
warantawsina wallaksuyaawa, aka umana kunanakatixa muxsa tantachatanakki
ukanakaxa jilxataapataki.
3.6.12. Envasado satkisa ukata qhanachstawi
Aka envasado satki ukaxa, mtodo de esterilizacin satkisa uka tuqitwa lurasi, jani
kunaymana jiska jan waltayiri laqunakaxa jakachasiniapataki ukhamarusa jani
arikhumata muxsa uma ynaka apsuta taypiru mantaapatakiraki. Aka mtodo de
esterilizacin satki ukasti nina jaknwa lurasi.
3.7. Balance msico satkisa uka aka arikhumata muxsa ynaka apsuwita
Salta 2: Balance msico satakisa uka aka arikhumata muxsa yanaka apsuwita
2 g de cido ascrbico
1000 g de Yacn 970 g de yacn pelado 867 g de lquido
30 g de Cscara Bagazo 105 g
766,5 g de lquido
100,5 g agua
Arkta: Nayana lurtata
3.8. Rendimiento satakisa uka qhanstaya
Aka arikhumata muxsa ynaka apsuana Porcentaje satkisa uka apsuatakixa,
nayraqataxa pesaje satkisa ukawa arikhumaru lurasi, ukxaruxa taqi
kunaynamanatixa yapxatski taqi ukanaka, ukata qhiparusti kunatixa tukuyata uma
apsutkixa ukasa pesaje lurasirakiwa. Aka porcentaje satkisa ukaxa aka formula
satkisa ukampiwa apsusi:
Pelado
Hidrolizacin766,5 g de una
concentracin de azcarliquida de Yacn
Extraccin delLquido
1
1
23
= 100Kawkhantixa:
R = Rendimiento satakisa ukawaWfinal = Peso del producto final satakisa ukawaWinicial = Peso de la materia prima e insumos satakisa ukawa
Akxaruxa, aka llatunkiri uyuyanwa sumpacha qhananchstasi qawqhasa aka
rendimiento satakisa uksa tuqitxa.
Uyuya 8: Rendimiento satkisa aka arikhumata muxsa ynakata apsuta
Arkta: Nayana lurtata
Aka llatunkiri Uyuyasumpacha uakipasaxa, rendimiento satakisa ukasa niya sapa
patakata paqallqu tunka suxta chikatani ukhawa suma chaninchstasaxa.
3.9. Iyawsawi amuykipata qhanachstawi
Aka iyawsawi amuykipatatakixa, kimsa kasta malltawinakawa degustacin satkisa
ukawa lurasi, aka malltawitakixa yatxata jiskhtanakarakiwa waktayata sapa
maynitaki.
Wfinal 766,5g
Winicial 100,0g
76,5 %
Total
Rendimiento
Concentrado de azcarLquida
Yacn y antioxidante
Concentracin de azcar lquidade Yacn
24
3.9.1. Amuykipawi propiedades sensoriales y organolpticas satakisa ukataqhanachstawi
3.9.1.1. Yatxatawi chhijllsu
Muestra satkisa ukaxa m uachstawiwa m jacha ynakata ukjamaraki poblacin
sata utatki ukanakatsa. Aka kasta yatxatawinxa, wali wakiskiriwa muestra satkisa
uka apxaruaxa, aka lurawitakixa aka formula de Murich satkisa ukwa apxarusi.
Qhanachstasa kunjamatixa Censo Nacional de poblacin y vivienda (2001) uka
maranxa phisqha tunka mayani ukha wilamasinakawa khaysa jiska ayllu Agial Ingas
uksa tuqina utji, jichhaxa sapa wilamasita maynirukiwa siktata. Aka phisqha tunka
mayani jaqinakatxa qawqhanirusa siktatni uka yatiatakixa, aka formula satkisa
ukwa apnaqasiraki: = ( ) + ( )Kawkhantixa:
n = Tamao de muestra satkisa ukawa
z = Nivel de confianza 90% satkisa ukawa = 1,644
N = Poblacin finita satkisa ukawa = 51 (poblacin de familias)p = Probabilidad de xito satkisa ukawa 50% = 0,5
q = Probabilidad de fracaso satkisa ukawa 50% = 0,5
e = Error de estimacin satkisa ukawa 10% = 0,1
Ukhamasti aka formula satkisa uka apnaqaatakixa, akhamwa aka formula tuqixa
apsusi:
= 1,64 0,5 0,5 51(51 0,1 ) + (1,64 0,5 0,5)= 34,290,51 + 0,67
25
=Ukhamasti akaxa uachstayistuwa p tunka llatunkaniruwa siktawixa lurasiapa
sasa aka jiska ayllu Agial Ingas uka taypina.
Aka anlisis de aceptabilidad satkisa ukatxa suma qhana uachstayasiwa llatunkri
uyuyawa aka arikhumata muxsa ynaka apsuwita.
3.10. Anlisis sensorial satakisa ukata aka arikhumata muxsa yanaka apsuwitaqhanachstawi
Caractersticas satakisa aka arikhumata muxsa ynaka apsuwinxa, evaluacin
sensorial satkisa uka chiqawa lurasi, kawkhantixa yantayasiwa palatabilidad, color,
olor, apariencia ukjamaraki iyawsawi taqi akanaka sapa markachiri siktataru, aka
markachiri jilatanakasti m akatjamata ajllitakiwa. Aka phuqasiapatakixa sapa
mayniruxa, p tunka phisqani mililitros satkisa ukhawa aka arikhumata muxsa
ynaka apsutaxa churata m vaso plstico satkisa ukaru, ukjamaraki ficha de
evaluacin satkisa ukampi, jani qillqasiripki ukanakarusti mayni wila masipampiwa
yanaptayata.
Aka yantawixa khaysa jiska ayllu Agial Ingas uksa chiqanwa lusasi, ukata uka kipka
ayllunrakiwa yatxatasiraki.
Akatxaruxa uachstayasiwa llatunkri uyuyanwa uachstayasi datos numricos
satkis ukampi qawqhanakakasa aka yantawinxa ujasi taqi aka yantawinakatxa.
26
Uyuya9: Resultados de la Evaluacin Sensorial satakisa uka chiqata suma qhanachstawiaka arikhumata muxsa yanaka apsuwita
Arkta: Nayana lurtata
Aka uanchstawixa, qhanachiwa qhipa qhipa resultados satkisa ukanaka sapa
wilamasiru siktatata aka jiska ayllu Agial Ingas uksa chiqana.
Suma aka tunkiri Uyuya uxatasaxa, samixa m juka jan suma qhananchstawiwa
akajisktata jilatanakatakixa, kunalaykutixa tunka jaqinakawa regular sasa jayukhama
qhanachstapxi, ukampirusa akanxa qhanstiwa wali suma aceptabilida satkisa uka,
kunalaykutixa tunka mayani jaqinakawa taqpacha siktatatxa qhananchstapxi wali
askiwa aka arikhumata muxsa ynaka apsutaxa sasa. Akxaruxa uachstayasiwa m
utawi tuqi taqi akanakaxa.
Palatabilidad Sabor Color Olor Apariencia AceptabilidadMuy aceptable 9 8 5 8 10 11Aceptable 7 13 9 9 9 10Regular 12 6 10 9 6 8Inaceptable 1 2 4 2 3 0Muy inaceptable 0 0 1 1 1 0total encuestas 29 29 29 29 29 29
27
Salta 3: Resultados de la Evaluacin Sensorial satki ukanaka aka arikhumata muxsayanaka apsuwita
Arkta: Nayana lurtata
Kimsri saltaxa, llatunkiri uyuyaruwa sumpacha qhanachsti, kawkhantixa suma
qhanstayaskixa evaluacin sensorial satakisa taqi ukanakaxa
Nayraqata siktawi lurtatanakarjamaxa, tunkri uyuwa suma qhananchsti
ukhamarusa porcentaje satkisa uksa chiqatxa qhanachstarakiwa.Uyuya10: Preferencia a la Concentracin de azcar lquida de Yacn satakisa ukata
qhanachstawi
Arkta: Nayana lurtata
0
2
4
6
8
10
12
14
Kimsiri Salta : Resultados de la EvaluacinSensorial de la Concentracin de azcar lquida
de Yacn
Muy aceptable
Aceptable
Regular
Inaceptable
Muy inaceptable
Detalle Nro de Personas Porcentaje (%)Concentrtado de azcar lquida de Yacn 18 62,07Azcar blanca (sacarosa) 11 37,93Total 29 100.00
28
Tunka mayani Uyuya suma utasaxa, aka qhanachstawinaxa qhanstayiwa 62,07%
satkisa ukha wilamasinakawa arikhumata muxsa ynaka apsutaruxa wali sumawa,
akayriwa jiwasatakisa sasa sapxi, akaxa saa muniwa nya tunka kimsaqallquni
jaqinakawa p tunka llatunkanita wakisiwa sasaxa sapxi. Ukampirusa 37,93%
satkisa ukha jaqinakawa munasipkaki siktawirjamaxa, akaxa saa muniwa nya
tunka mayani jaqinaka taqpacha siktatata.
Aka pusri saltaxa suma qhanachsti sumpacha taqi aka tuqitxa.Salta 4: Porcentaje del grado de preferencia satkisa uka tuqita qhanachstawi aka
arikhumata muxsa ynaka apsutata
Arkta: Nayana lurtata
Aka pusri saltaxa qhanachstiwa tunkri uyu uyutwa suma qhanachsti.
Akxaruxa payiri siktawirakiwa qhanachstasi.
Uyuya11: Porcentaje de consumo de Yacn (arikhuma) satkisa ukata qhananchstawi
Arkta: Nayana lurtata
Escala Nro de Personas Porcentaje (%)
SI 13 44.83
NO 16 55.17
Total 29 100.00
29
Aka payiri siktaxa qhananchstiwa sumpacha kunjamatixa qhananchstki Uyuya
tunka payanixa ukjamarjama, akanxa ustarakiwa 44,83% satkisa ukha jaqinakawa
manqasipki arikhuma achu, ukampirusa waljpachaniwa jani manqjapxiti arikhuma
achuru akanxa ustiwa 55,17% ukha.Salta 5: : Porcentaje de consumo de Yacn (arikhuma) satkisa ukata qhananchstawi
Arkta: Nayana lurtata
Phichqri saltaxa, qhananchstiwa kunjamatixa tunka payani uyuyaxa qhananchsti
ukjamarjama
Jichhaxa aka kimsiri siktawixa, aka tunka payani uyuyanwa sumpacha
qhananchstasi.Uyuya 12: Porcentaje de frecuencia de consumo satkisa uka chiqata suma
qhananchstawi
Arkta: Nayana lurtata
Escala Nmero de personas Porcentaje %
Diario 0 0.00
Tres veces a la semana 1 3.45
Una vez a la semana 7 24.14
Dos veces al mes 13 44.83
Una vez al mes 8 27.59
Total 29 100.00
30
Tunka kimsani uyuyaru suma utasaxa, jichhapachanakanxa arikhuma manqawixa,
janiwa arikhuma achuxa manqataxiti sapru, jani ukaxa aka arikhuma achuxa
jilpachaxa manqatawa phaxina p kuti ukhamaki.
Aka suxtiri saltawa sumpacha qhananchsti aka tuqitxa.
Salta 6: Porcentaje de frecuencia de consumo del Yacn en relacin con el tiemposatkisa uka tuqita suma qhananchstawi
Arkta: Nayana lurtata
Ukampirusa aka saltaxa qhananchstiwa kunjamatixa tunka kimsani uyuyaxa
qhananchsti ukhamarjama.
Akxaruxa aka tunka pusini uyuyanwa sumaqhananchstasi pusri siktawitxa.
31
Uyuya13: Aceptabilidad de la Concentracin de azcar lquida de Yacn satki ukatasuma qhananchstawi
Arkta: Nayana lurtata
Aka tunka pusini Uyuyawa sumapacha qhananchsti qawqhanisa wali wakiskiriwa
sapki aka arikhumata muxsa ynaka apsuwiruxa ukanakaxa, akasti 65,52% satkisa
ukha jaqinakawa wali askiwa sapxi, akaxa saa muniwa nya tunka llatunkaniwa wali
askiwa sapxi ukata jiltirirusti janiraki kunjamatixa encuesta luratki ukhamarjama.
Akxaruxa aka paqallqu saltawa sumapacha qhananchsti aka tuqitxa, ukhamarusa
qawqha porcientos satkisa taqi ukanakatxa.
Salta 7: Porcentaje de Aceptabilidad de la concentracin de azcar lquida de Yacn
satkisa ukata suma qhananchstawi
Arkta: Nayana lurtata
Escala Nmero de personas Porcentaje %SI 19 65.52NO 10 34.48Total 29 100.00
32
Aka paqallqu saltaxa, kunjamatixa tunka kimsani uyuyanxa qhananchsti
ukjamarjamawa sumapacha qhananchsti. Akasti kunjamatixa siktawixa luraski
khaysa jiska ayllu Agial Ingas uksa tuqirjamaraki.
3.11. Anlisis de costos de produccin de la obtencin de la concentracin deazcar liquida de Yacn satkisa ukata suma qhananchstawi
Uyuya14: Depreciacin satkisa ukata suma qhananchstawi
P/U = Precio UnitarioArkta: Nayana lurtata
Aka tunka phisqhani uyuyaxa sumapacha qhananchsti depreciones satkisa uksa
tuqitxa, ukhamarusa akanakaxa qhananchstarakiwa qawqha materiales satkisa
Detalle Unidad Cantidad P/U Total Ao Mes Da Hora
Cocina Pieza 1 500 500 5 100.00 8.33 0.27 0.03
Garrafa Pieza 1 300 300 8 37.50 3.13 0.10 0.01
Olla Pieza 1 60 60 2 30.00 2.50 0.08 0.01
Fuentes Pieza 1 25 25 1 25.00 2.08 0.07 0.01Balanzaanaltica Pieza 1 280 280 3 93.33 7.78 0.26 0.03
Termmetro Pieza 1 150 150 2 75.00 6.25 0.21 0.03
Cuchillo Pieza 1 20 20 1 20.00 1.67 0.05 0.01
Tamiz Pieza 1 120 120 2 60.00 5.00 0.16 0.02
Refractmetro Pieza 1 350 350 5 70.00 5.83 0.19 0.02
Licuadora Pieza 1 125 125 2 62.50 5.21 0.17 0.02573.33 47.78 1.57 0.20
Precio de compraVida til
Depreciacin
Total depreciacin
33
ukanakasa munasixa aka arikhumata muxsa ynaka apsuwinxa taqi ukanaka.
Uyuya15: Costos fijos de la Obtencin de una Concentracin de azcar lquida de Yacnsatkisa uka qhananchstawi sapru lurtatata
Arkta: Nayana lurtata
Aka uyuyaxa qhanannchstiwa sapru nya maya pachanaka lurtatata, ukhamarusa
qhananchstrakiwa 9,58 bolivianos ukha munasitapa aka costos fijos satki ukataki.
M jaqina chamapaxa qhananchstasirakiwa salario minimo satkisa ukarjama.
Jichhaxa aka tunka paqallquni Uyuyawa sumapacha qhananchstaraki costos
variables uksa chiqata.
Detalle Unidad Cantidad Precio Unitario (P/U) Total
Salario (obrero 1) hora 1 9,37 9,37
Depreciacin equipos Global 1 0,20 0,20
Alquiler (Sala de preceso) Ambiente 1 1,041 1,041
9,58TOTAL COSTO FIJO
34
Uyuya16: Costos Variables de la Obtencin de una concentracin de azcar lquida deYacn satki ukata suma qhananchstawi
Arkta: Nayana lurtata
Aka tunka paqallquni uyuyaxa uachstayiwa 10,45 bolivianos satkisa ukhawa
munasi 0,7665 kilogramos arikhumata muxsa ynaka apsutatxa. Arikhumaxa m
aroba satkisa ukhawa p tunka phisqani bolivianos satki ukhampi alasi, akatxa
sumapachawa chaninchstasiraki alpaxa 1000 gramos satkisa ukhataki ukaxa.
Akxaruxa uachstayasirakiwa costo total de la produccin satkisa ukaxa aka tunka
paqallquni uyuyanxa.
Nro Detalle Unidad de medida Cantidad Costo Unitario Total
1 Raz de yacn kilgramos 1 2.2 2.20
2 Gas licuado kilgramos 0.9325 2.5 2.34
3 Acido ascrbico gramos 1.53 1.25 1.91
4 Envases Pieza 2 1.5 3.00
5 Etiqueta Pieza 2 0.5 1.0010.45
Costo Variable de produccin
(expresados en Bs)
TOTAL COSTO VARIABLE DE PRODUCCIN
35
Uyuya17: Costo Total de la Concentracin lquida de azcar de Yacn satki ukataqhananchstawi
CF = Costo Fijo, CV = Costo Variable, Q = Cantidad de produccin, CT = Costo TotalArkta: Nayana lurtata
Aka tunka kimsaqallquni uyuyaxa saa muniwa sapa litros satkisa ukaxa 26,13
bolivianos ukjawa chanipaxa aka arikhumata muxsa yanaka apsutanxa.
9,58 Bs 10,45 Bs 20,03 Bs 0,7665 kg
Costo Total (Bs) Costo Unitario
CF + CV CT / Q
20,03 Bs 26,13 Bs / Kg
36
PUSIRI PHATA
4. TUKUYA IWXTAWINAKAMPI
4.1. Tukuyanaka
Resultados apsutkixa ukarjamaxa, aka arikhumata 30 Grados Brix ukharuwa suma
qhanastayasi. Akanakasti akhamarakiwa tukuyaraki.
Balance msico satakisa ukarjamaxa niya ma kilo satakisa ukjatxa niya 766,5gramos ukjawa apsusi. Akana rendimiento satakisa ukapaxa niya 76,6% ukja.
Sami apsutasti, taqpacha concentraciones satki ukanakatxa, arikhumatamuxsa ynaka apsutaxa janiwa askikiti malltirinakatakixa, kunalaykutixa
17,24% ukjaniwa akjama sapxi, ukjamarakki thuksapasti 27, 59% ukjanikiwa
askiwa sasina sapxi, ukjamarusa sumatapatxa niya 27,57% ukjaniwa askiwa
sasina sapxi. Ukjamarusa 37,93% satki ukha jaqiwa askiwa sapxi 30 Grados
Brix ukha muxsaru, ukata jiltirixa janiwa askikiti sapxarakiwa.
Aka arikhumata muxsa ynaka apsuwina taqpacha chaninakapaxa 26,13bolivianos ukhawa sapa litro lurtatatxa.
Aka apsuwi tukuyatarjamaxa ukjamaraki aka tukuya arunaka suma tukuyatarjamaxa,
kunanakatixa niya qhananchataki ukanakarjamawa apsusi aka arikhumata muxsa
yanaka apsuwixa.
37
4.2. Iwxtanaka
Aka kasta arikhumata apsuwinakatakixa iwxtasiwa jukamp suma yatxataakunkitixa kunjamspasa imaa jaya pachanaka uka tuqita.
Jukampi suma yatxataawa wakisi kawkhansa aljasini, kunjamsa aljasini taqiukanakatxa.
Yatxataawa wakisi kunjamansa aka kasta achuta samipa taqi jaqinarusiktatanakaru iyawsaapataki.
38
PANKANAKA ULLARTATA
Alvarado, C. (2006). Horizonte de los races de yacn, Edicin 1ra. Per:
Eroes. Pg. 45.
lvarez, J. (2005). La insulina proveniente del Yacn, Edicin 1ra. Lima
Per: Latino. Pg. 106.
Anderson, J. (2009). La absorcin de fructooligosacridos a los azcares
dentro del organismo humano, Edicin 2da. Juliaca Per.
Argem, J. (1997). Anlisis organolptico de los Productos Andinos, Edicin
2da. Juliaca Bolivia. Pg. 75.
Argem, J. (1997). La insulina en el organismo humano, Edicin 2da. Juliaca
Bolivia. Pg. 51.
Barbuss, H. (1988). LINDA VIDA El Yacn de Los Andes, Edicin 1ra.
Per.Pg. 75.
Brunser, M. (2003). Yacn un alimento prebitico, Edicin 1ra. Per: Brua.
Pg. 205.
Cceres, E. (1993). Cultivos Andinos, Edicin 2da. Lima-Per: Instituto
Nacional de Alimentacin y Nutricin.
Cadena, R. (2011). Yacn y su composicin, Edicin 1ra. Cochabamba
Bolivia: Cosmos. Pg. 46.
Cartas Geogrficas del IGM. (2002).
Christine, W. (2000). Yacn en la alimentacin, Edicin 1ra. Per: Pg. 87.
Diagnostico Municipal considerado Ajuste PDM, La Paz Marzo. (2002).
Diagnstico Municipal Consolidado Ajuste PDM, Mocomoco. (2002).
Durn, F. (2006). Manual Del Ingeniero De Alimentos. Colombia: Grupo
latino.
Ekhard, E. (2007). El antioxidante, Edicin 1ra. Per: Pg. 77.
Fellows, G. (1994). Tecnologa Del Procesado De Alimentos, Edicin 2da.
Acribia- Espaa: Grupo Latino.
39
Garca, W. (2003). Manejo sostenible de la Agro biodiversidad de tubrculos
andinos: Sntesis de investigaciones y experiencias en Bolivia, Edicin 1ra.
Cochabamba-Bolivia: Centro Internacional de la Papa. Pg. 144.
Gunter et.Al, (1999). Uso del Yacn dentro del cuerpo, Edicin 1ra.
Cochabamba Bolivia: Pg. 304.
Halliwell, H. (1997). cido ascrbico y su uso en la extraccin de jugos,
Edicin 1ra. Per: Pg. 51.
Hernann et al, (1999). Valor calrico del Yacn, Edicin 1ra. Cochabamba
Bolivia: Pg. 71.
Hospital Nens de Barcelona, (2007). El diabetes, Edicin 1ra. Barcelona:
Hospital Nens: Pg. 34.
Instituto Latinoamericano de Medicina Natural (ILMN), (2009). Yacn un
principal tubrculo de los andes, Edicin 2da. Latinoamerica: Pg. 28.
Jurado, B. (2008). Revista de los races de Yacn, Per: Pg. 14.
Mansilla, S. y Roberto C. (2006). Ecologa de la raz de Yacn, Edicin 2da.
Juliaca Per: Pg. 123
Mariano, M. (1999). Races y Tubrculos andinos Avances de investigacin,
Edicin 1ra. Lima-Per: Centro Internacional de la Papa. Pg. 46.
Mayta, P. y Payano J. (2004). Revistas yacn, Per: Pg. 12.
Ministerio de Desarrollo Sostenible y medio Ambiente, (2012)
Pamo, R. (2009). Revista Peruana de Medicina Experimental y Salud,
Edicin 2da. Per: Pg. 20.
Pilar, B. (2009). La utilizacin de prebiticos en el organismo humano,
Edicin 1ra. Per: Pg. 56.
Polanco, M. (2003). Valor nutricional de la raz de Yacn, Edicin 1ra. Per:
Pg. 20.
Rueda, J. (1992). Races y Tubrculos Andinos, Edicin 1ra. Per: Pg. 67.
Rueda, J. (1992). Races y Tubrculos Andinos, Edicin 1ra. Per: Pg. 13.
Secln, R. (2000). La glucosa en la sangre humana, Edicin 1ra. Juliaca -
40
Per: Pg. 77.
Seminario J. (2009). Yacn frente a otros alimentos, Edicin 1ra. Per: Pg
12.
Seminario, (2003). Yacn un alimento de los andes, Edicin 1ra. Per: Pg.
23.
Ticona, E. (2010). Proyecto micro riego de Agial Ingas, Edicin 1ra. Bolivia:
Pg. 78.
Torres, J. (2004). Comparacin de yacn con otros alimentos, Edicin 1ra.
Colombia: Pg. 45.
Torres, S. (2008). Diabetes en el cuerpo humano, Edicin 1ra. Per: Pg.
45.
Valderrama, M. (2002), El Yacn: Fundamentos para el aprovechamiento de
un promisorio, Edicin 1ra. Lima-Per: Centro Internacional de la Papa.
Williams, H. (2002). Nutricin para la salud, Edicin 1ra. Per: Pg. 51.
41
ANEXOS
Arikhuma ali 10 litros satakisa ukja mantkiri
Tamiz satakisa 0,2 mm de dimetro ukjani Termmetro satakisa ukampi
42
Slidos sataki ukanaka apsuta Arikhumata muxsa uma apsuta
Acdo ascbico satakisa ukampi yaptata Trmometro satakisa uka apnaqasa