Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG � 37

THỰC TRẠNG TAI NẠN VÀ GIẢI PHÁP ĐẢM BẢO AN TOÀN CHO TÀU VÀ THUYỀN VIÊN NGHỀ CÂU MỰC XÀ TỈNH QUẢNG NAM

THE ACCIDENT STASTUS AND SOLUTIONS TO IMPROVE THE SAFETYOF PURPLEBACK FLYING-SQUID JIGGING IN QUANG NAM PROVINCE

Nguyễn Quốc Khánh1, Trần Đức Phú2

Ngày nhận bài: 21/08/2012; Ngày phản biện thông qua: 10/12/2012; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮTTrong những năm qua, nghề câu mực xà mang lại nguồ n thu nhậ p cao cho ngư dân tỉnh Quảng Nam. Nghề này vừ a

giải quyết công ăn việc làm, vừ a góp phần bảo vệ nguồn lợi thủy sản ven bờ, bảo vệ chủ quyền quốc gia trên biển. Đội tàu câu mực xà ở Quảng Nam có quy mô công suất lớn so với mức bình quân toàn tỉnh, 70% số tàu có công suất từ 400CV trở lên. Tuy nhiên, đây là nghề có nhiều rủi ro, hằng năm có 3 - 4 ngư dân chết hoặc mất tích trên biển. Nhiều nguyên nhân tiềm ẩn có thể dẫn đến tai nạn như: đặc điểm ngư trường, mùa vụ khai thác nằm trong vùng chịu tác động mạnh của bão, phương thức sản xuất thủ công, thiếu dụng cụ cứu sinh, cấu trúc giàn phơi mực quá cồng kềnh và không có thiết bị kiểm soát thúng câu. Bài báo đã đề xuất giải pháp chính sách - xã hội và kỹ thuật nhằm đảm bảo an toàn cho tàu và thuyền viên nghề câu mực xà tỉnh Quảng Nam.

Từ khóa: Câu mực xà, thực trạng tai nạn, an toàn, giải pháp

ABSTRACTWhen the Purpleback Flying-Squid Jigging imported into Quang Nam, it has soon become main fi shing industry

there, which improves incomes and creates jobs for local people, protect in-shore fi sheries resources, and contribute to a country’s sea-islands sovereignty. Horse power of squid fi shing boats is so higher to compare with others, 70% of them are equal or greater than 400HP. However, Purpleback Flying-Squid Jigging is very dangerous industry. There are 3 - 4 people died because of storms and other accidents yearly. The latent causes lead to accident of fi shing boats and crews is because of fi shing ground features, fi shing season, fi shing technology, luck of safe instrument and too cumbersome squid frying frame. The paper has proposed the solutions of social-policies and techniques to improve the safety for Purpleback Flying-Squid Jigging boats and crews.

Keyword: Purpleback Flying-Squid Jigging, accident status, safety, solution

1 ThS. Nguyễn Quốc Khánh, 2 TS. Trần Đức Phú: Viện Khoa học và Công nghệ Khai thác Thủy sản - Trường Đại học Nha Trang

THOÂNG BAÙO KHOA HOÏC

I. ĐẶT VẤN ĐỀCâu mự c xà là một trong những nghề khai thác

chính của ngư dân tỉnh Quảng Nam. Hiện nay, toàn tỉnh có 80 tàu, với tổng công suất 44.800 CV, chủ yếu tập trung ở huyện Núi Thành (68 tàu) [1]. Từ đầu năm 2012, mặc dù gặp bất lợi về giá mực xà khô giảm nhưng nhờ vào sản lượng khai thác cao nên doanh thu vẫn giữ ổn định, dao động từ 40 - 55 triệu đồng/người/chuyến (2 tháng/chuyến biển), lợi nhuận ròng đạt 20 - 22 triệu đồng/người/chuyến [4].

Bên cạnh đó, nghề câu mực xà cũng đã giải quyết việc làm cho hơn 4.500 lao động ở địa phương [7]. Do ngư trường khai thác mực xà ở tuyến khơi, chủ yếu từ Hoàng Sa đến Trường Sa nên ngoài hiệu quả kinh tế, xã hội thì nghề này còn góp phần bảo vệ chủ quyền biển đảo.

Mặ c dù nghề câu mực xà đem lạ i nguồ n thu nhậ p cao cho ngư dân, đó ng gó p đá ng kể và o sự phá t triể n kinh tế - xã hộ i củ a đị a phương, nhưng nghề nà y cũng luôn tiềm ẩn nhiều nguy cơ tai nạn

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

38 � TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

cho tàu thuyền và ngườ i lao độ ng. Mộ t mặ t, là do ngư dân còn chủ quan trong công tác đảm bảo an toàn và thiếu thốn các trang thiết bị. Mặt khác, là do quy trình khai thác của nghề câu mực xà còn thô sơ, ngư dân sử dụ ng thú ng là phương tiệ n để câu đơn độ c trên biể n khơi nên tiềm ẩn rấ t nhiề u rủi ro, bấ t trắ c. Vào khoảng 16 - 17 giờ hàng ngày, sau khi xá c đị nh hướ ng khai thác thuậ n lợ i, thuyề n trưở ng cho thả các thúng câu xuống biển, mỗi thúng bố trí mộ t thuyền viên. Đến sáng hôm sau, thuyền trưởng cho tàu mẹ tìm vớt thúng lên. Từ lú c thả cho đế n khi vớ t, các thúng đã trôi dạt trên biển mộ t quã ng đườ ng khá xa, trung bình từ 6 đế n 8 hải lý. Phương tiện liên lạc duy nhất giữa thuyề n trưở ng và thuyề n viên ngồ i câu trên thú ng là máy đàm thoại tầm gần. Khi điề u kiệ n thờ i tiế t tố t, việ c thông tin liên lạ c giữ a thuyề n viên và thuyề n trưở ng đượ c dễ dà ng, nhưng đế n khi thờ i tiế t xấ u, tầ m nhì n xa bị hạ n chế , gió thổ i mạ nh hoặ c lố c xoá y, thúng bị trôi xa. Lúc này, việ c liên lạ c giữ a thuyề n trưở ng và thuyền viên gặ p nhiề u khó khăn. Trong trườ ng hợ p nguy cấ p thú ng bị lậ t, thì máy đàm thoại cũng không thể liên lạc được nên việ c tìm kiếm và cứ u vớ t ngườ i sẽ càng khó khăn hơn và đôi khi không thể thự c hiệ n đượ c nên cả người và thúng bị mất tích trên biển. Theo thống kê của Chi cục Khai thác và Bảo vệ Nguồn lợi Thủy sản tỉnh Quảng Nam, mỗi năm có 3 - 4 thuyền viên thiệt mạng do chìm tàu hoặc lật thúng. Cá biệt năm 2006 đã có 270 thuyền viên làm việc trên các tàu câu mực xà ở Quảng Nam chết và mất tích do ảnh hưởng của cơn bão Chanchu.

Để giảm thiểu tổn thất về người và tài sản cho ngư dân làm nghề câu mực xà, cần phải đánh giá lại thực trạng, phân tích nguy cơ tiềm ẩn tai nạn, từ đó đề xuất cá c giải pháp nhằm đảm bảo an toàn cho tàu và thuyền viên nghề câu mực xà ở Quảng Nam, giúp cho ngư dân an tâm sản xuất.

II. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU- Điều tra phỏng vấn: Tiến hành phỏng vấn trực

tiếp ngư dân các thông tin về quy trình, thời gian, mùa vụ và ngư trường khai thác; các trang bị an toàn trên tàu; cá c vụ tai nạn trên biể n.

- Thống kê: Căn cứ vào báo cáo của chính quyền địa phương, Chi cục Khai thác và Bảo vệ Nguồn lợi Thủy sản tỉnh Quảng Nam và Cục thống kê tỉnh Quảng Nam để tiến hành thống kê những vụ tai nạn liên quan đến nghề câu mực xà trong thời gian qua.

- Do nghề câu mực xà tập trung ở huyện Núi Thành (chiếm 85% số tàu toàn tỉnh) nên việc điều tra, phỏng vấn ngư dân được tiến hành ở huyệnNúi Thành.

- Trên cơ sở tập hợp tất cả các số liệu phỏng vấn và thống kê, tiến hành phân tích, đánh giá những nguy cơ tiềm ẩn tai nạn đối với tàu và thuyền viên. Từ đó, đề xuất giải pháp nhằm đảm bảo an toàn của nghề câu mực xà ở địa phương.

III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU

1. Số lượng tàu và lao động nghề câu mực xà tỉnh Quảng Nam

Tính đến tháng 3/2012 toàn tỉnh có 80 tàu câu mực xà, trong đó chủ yếu tập trung ở huyện Núi Thành, chiếm 85%, Thăng Bình 12,5% và Duy Xuyên 2,1%. Tương tự như số lượng, công suất bình quân/đơn vị tàu thuyền ở huyện Núi Thành cũng cao hơn các huyện còn lại (604,03CV/chiếc). Nhìn chung tàu thuyền nghề câu mực xà ở Quảng Nam có quy mô công suất lớn so với các nghề khác, tất cả tàu câu mực xà đều trên 90CV, trong đó 70% có công suất từ 400CV trở lên, gấp 13,88 lần bình quân công suất một đơn vị tàu thuyềntoàn tỉnh [1].

Bảng 1. Số lượng tàu câu mực xà tỉnh Quảng Nam, giai đoạn 2001 - 2012 [1]

Năm

Địa phương

TổngNúi Thành Duy Xuyên Thăng Bình

Số lượng (tàu) Tỷ lệ (%) Số lượng (tàu) Tỷ lệ (%) Số lượng (tàu) Tỷ lệ (%)

2001 60 88,24 8 11,71 0 0 682002 61 88,41 8 11,59 0 0 692003 63 88,73 8 11,27 0 0 712004 66 94,29 4 5,71 0 0 702005 78 92,86 4 4,76 2 2,38 842006 80 91,95 4 4,60 3 3,45 872007 72 91,14 4 5,06 3 3,8 792008 65 92,86 2 2,86 3 4,29 70

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG � 39

2. Tai nạn trong nghề câu mực xàTheo báo cáo của Chi cục Khai thác và Bảo vệ

Nguồn lợi Thủy sản tỉnh Quảng Nam, hằng năm có 3 - 4 lao động nghề câu mực xà bị thiệt mạng. Đặc biệt trong cơn bão Chanchu (bão số 1) năm 2006

nghề câu mực xà của tỉnh Quảng Nam đã bị thiệt hại nặng, 12 tàu câu mực bị chìm, 270 lao động bị chết và mất tích.

Kết quả thống kê các tai nạn của nghề câu mực xà từ năm 2004 đến nay như sau:

2009 60 92,31 2 3,08 3 4,62 652010 43 91,49 1 2,13 3 6,38 472011 47 88,68 2 3,78 4 7,54 53

3/2012 68 85,00 2 2,50 10 12,5 80

Bảng 2. Thống kê tai nạn từ năm 2004

Năm Số Vụ Nguyên nhân tai nạn Thiệt hại

2004 1 Do bão 1 tàu chìm, 20 thuyền viên chết và mất tích

2006 12 Do bão - 12 tàu mất tích- 270 người chết hoặc mất tích

2007 1 Đang câu mực gặp lốc xoáy bất ngờ Một thúng câu bị lật, người trên thúng mất tích2008 1 Đang câu mực gặp gió lớn nửa đêm Một thúng câu bị lật, người trên thúng mất tích

2009 4 - Tàu đang hoạt động bị chết máy- Do ảnh hưởng của bão

- 1 tàu chìm, 3 tàu bị hư hỏng nặng- 20 người chết

2010 1 Tàu bị hỏng máy trôi dạt Trên tàu có 30 lao động được tàu khác lai dắtvào bờ

2012 5 - Do hỏng máy- Do gặp bão

- Tàu bị trôi dạt- 4 người chết và mất tích

Qua bảng thống kê cho thấy tổn thất về sinh mạng và tài sản đối với nghề câu mực xà tỉnh Quảng Nam là rất lớn. Những thiệt hại này có ảnh hưởng lớ n đến tâm lý củ a ngư dân, làm cho họ chưa thự c sự yên tâm sản xuất. Phần lớn thuyền viên trên tàu câu mực xà là lao động chính trong gia đình, một khi có bất trắc xảy ra với họ thì cả gia đình cũng bị ảnh hưởng theo. Do đó, cần tìm ra những giải pháp nhằm đảm bảo an toàn trên biển, gó p phầ n giảm thiệt hại về người và tài sản cho ngư dân.

3. Các yếu tố ảnh hưởng đến an toàn của tàu và thuyền viên nghề câu mực xà

Từ kết quả nghiên cứu, phân tích và đánh giá cho thấy những yếu tố ảnh hưởng đến an toàn cho tàu và thuyền viên nghề câu mực xà ở Quảng Nam như sau:

- Về ngư trường và mùa vụ khai thác: Ngư trường khai thác của nghề câu mực xà khá rộng, từ 60 - 200N và 1090 - 1170E. Mùa vụ khai thác của nghề câu mực xà bắt đầu từ tháng 12 đến tháng 9 năm sau [3]. Đây là khoảng thời gian và khu vực thường xuyên xuất hiện bão và áp thấp nhiệt đới, đầu mùa mưa thì hay có tố, lốc, mùa đông thì chịu tác động mạnh của gió mùa Đông Bắc. Bất cứ cơn Hình 1. Ngư trường khai thác vụ Nam [8]

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

40 � TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

bão nào trên Biển Đông cũng ảnh hưởng đến ngư trường khai thác mực xà. Ngoài ra, do ngư dân thường tranh thủ khai thác kể cả khi gió lên đến cấp 5 nên nguy cơ lật thúng luôn có thể xảy ra bất cứ lúc nào.

- Về phương pháp khai thác: Câu mực xà là nghề khai thác theo phương thức thủ công. Mỗi thúng câu là một đơn vị sản xuất độc lập, cách xa tàu. Do thiếu hệ thống kiểm soát thúng câu, nên khi gặp các yếu tố thời tiết bất lợ i như giông tố, lốc xoá y, gió mạnh dễ gây lật thúng, hoặ c chẳ ng may do tàu vận tải đâm va thì thuyề n trưở ng không kịp ứng cứu. Đây là một trong những nguyên nhân dẫn đến nhiều vụ thuyền viên mất tích trên biển trong thời gian qua.

hệ thống giàn phơi được đóng cố định trên tàu. Hệ thống này rất cồng kềnh nên làm cho tàu dễ mất ổn định khi gặp sóng gió. Tổng diện tích trung bình của 1 giàn phơi 2 tầng khoảng 321,1m2 nên tạo ra sức cản rất lớn. Chiều cao trung bình của giàn phơi từ 5 - 5,5m tính từ mặt boong, vật liệu chủ yếu là gỗ và tre nên khi trời mưa bị thấm nước trọng lượng của hệ thống giàn phơi sẽ tăng lên. Vì vậy càng làm cho tàu dễ mất ổn định.

Bên cạnh đó, với kết cấu khá cồng kềnh của giàn phơi làm che khuất hệ thống đèn tín hiệu nên càng làm tăng nguy cơ đâm va với tàu thuyền khác khi gặp thời tiết xấu.

4. Giải pháp đảm bảo an toàn cho tàu và thuyền viên nghề câu mực xà ở Quảng Nam4.1. Giải pháp chính sách - xã hội

- Mỗi thúng là một đơn vị sản xuất độc lập nhưng hiện nay chưa có tiêu chuẩn trang bị an toàn trên thúng câu mực xà. Ngư dân tự trang bị theo nhu cầu của họ. Do đó, cơ quan quản lý Nhà nước cần ban hành tiêu chuẩn trang bị an toàn cho các phương tiện khai thác thủy sản thô sơ (bao gồm thúng, bè,...) nhằm đảm bảo an toàn tính mạng và tài sản của ngư dân.

- Nhà nước cần có những chính sách để cho ngư dân vay vốn mua sắm trang thiết bị đảm bảo an toàn cho tàu và thuyền viên.

- Cần phải thường xuyên tuyên truyền, vận động người dân nâng cao ý thức trong công tác đảm bảo an toàn.4.2. Giải pháp kỹ thuật

- Lắp đặt hệ thống ra đa trên tàu và thúng câu. Nguyên lý hoạt động và cấu trúc của hệ thống được thể hiện như hình 3:

- Về trang bị cứu sinh: trên mỗi thúng câu đượ c trang bị 1 phao áo, nhưng qua điề u tra cho thấ y, có 3% số lượng tàu thuyền không trang bị đủ số lượng phao áo cho thuyền viên. Ngoài ra, phầ n lớ n ngư dân được phỏng vấn sử dụng áo phao không đúng quy cách. Do đó, một khi tai nạn xảy ra thì áo phao cũng không thể phát huy hết tác dụng củ a chú ng.

- Về kết cấu giàn phơi mực: So với các nghề khai thác thủy sản khác, nghề câu mực xà có thêm

Hình 2. Kết cấu giàn phơi mực

Hình 3. Nguyên lý hoạt động của hệ thống ra đa kiểm soát thúng câu

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG � 41

Các tiêu chiêu chuẩn kỹ thuật cơ bản để thiết kế, lắp đặt hệ thống ra đa như sau [5]:

+ Lựa chọn thông số kỹ thuật của ra đa cho phù hợp với đặc điểm của tàu câu mực xà. Nên lựa chọn loại ra đa có thang đo xa 36 hải lý.

+ Lắp đặt chiều cao ăn ten hợp lý. Nếu chiều dài tàu 20m thì lắp ăn ten cao hơn đỉnh đầu thuyền viên tối thiểu 2,1m.

+ Dùng tiêu phản xạ góc để lắp đặt trên các thúng câu.

+ Kích thước tối thiểu mỗi cạnh của tiêu ra đa là 30cm.

+ Chiều cao tối thiểu tiêu ra đa là 1m. Ưu điểm của hệ thống này là:+ Hình ảnh thúng câu luôn xuất hiện trên màn

hình ra đa.+ Thuyền trưởng biết được chính xác vị trí,

khoảng cách, tốc độ trôi dạt và hướng di chuyển của thúng câu.

+ Có thể tránh được đâm va với tàu vận tải và các tàu có trang bị ra đa.

+ Khi thúng câu bị lật thì tàu mẹ dễ dàng tiếp cận mục tiêu.

- Cải tiến giàn phơi mực sao cho gọn nhẹ, khi gặp gió bão có thể tháo, xếp dễ dàng và nhanh chóng để giảm lắc, duy trì tính ổn định của tàu. Ngoài ra, cũng cần phải đầu tư nghiên cứu công nghệ sấy mực vừa nâng cao chất lượng sản phẩm, vừa góp phần làm giảm kết cấu giàn phơi.

- Nghiên cứu cải tiến công nghệ khai thác. Hiện nay, ngư dân ở các tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu, Cà Mau và Kiên Giang khai thác mực ống và mực lá bằng câu vàng cho hiệu quả kinh tế cao. Vì vậy, cần thực

hiện nghiên cứu thử nghiệm công nghệ câu vàng khai thác mực xà vừa nâng cao hiệu quả sản xuất, vừa đảm bảo an toàn cho thuyền viên.

- Cần phải trang bị đầy đủ dụng cụ cứu sinh cá nhân như phao áo, phao tròn trên thúng câu (hiện nay khoảng 3% không trang bị phao áo và 100% không có phao tròn trên thúng câu) để tăng khả năng tự ứng cứu của thuyền viên.

Tuy nhiên, để các giải pháp kỹ thuật mang tính khả thi và có thể áp dụng vào thực tế sản xuất thì cần các công trình nghiên cứu sâu hơn.

IV. KẾT LUẬN- Tàu thuyền nghề câu mực xà ở tỉnh Quảng

Nam có quy mô công suất lớn, tất cả tàu câu mực xà đều trên 90CV, trong đó 70% có công suất từ 400CV trở lên.

- Thiệt hại về sinh mạng và tài sản của ngư dân làm nghề câu mực xà là rất lớn.

- Có nhiều nguy cơ tiềm ẩn tai nạn cho tàu và thuyền viên nghề câu mực xà như: Ngư trường khai thác nằm trong khu vực chịu tác động mạnh của bão; Phương pháp khai thác thủ công, phương tiện khai thác thô sơ; Trang bị an toàn trên thúng câu chưa đảm bảo; Thiếu thiết bị quản lý thúng câu; Kích thước giàn phơi mực quá lớn và cồng kềnh.

- Có 2 nhóm giải pháp nhằm giảm thiểu tổn thất về sinh mạng và tài sản cho ngư dân: Giải pháp về chính sách - xã hội và kỹ thuật. Tập trung vào: tuyên truyền, nâng cao nhận thức của người dân, ban hành tiêu chuẩn trang bị an toàn cho các phương tiện khai thác thủy sản thô sơ, lắp đặt hệ thống ra đa giám sát thúng câu, cải tiến giàn phơi và công nghệ khai thác.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Chi cục khai thác & BVNL Thủy sản tỉnh Quảng Nam, số liệu đăng kiểm tàu cá đến hết ngày 31/3/20102.2. Cục Thống kê tỉnh Quảng Nam, Niên giám thống kê tỉnh Quảng Nam năm 2011. NXB Thống Kê. http://www.qso.gov.vn/

ngtk2011/index.html 3. Bách Văn Hạnh, 2011. Nghiên cứu kỹ thuật khai thác mực xà bằng nguồn sáng. Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ. Viện

Nghiên cứu Hải sản.4. Hồ Quốc Hùng, 2012. Điều tra thực trạng tàu thuyền và đánh giá những nguy cơ tiềm ẩn tai nạn của thuyền viên làm việc trên

tàu câu mực xà tỉnh Quảng Nam. Đồ án tốt nghiệp. Trường Đại học Nha Trang.5. Trần Tiến Phức, 1999. Nghiên cứu ứng dụng ra đa hàng hải phục vụ khai thác thủy sản xa bờ. Tuyển tập công trình nghiên

cứu khoa học công nghệ, Trường Đại học Thủy sản, 1999.6. Nguyễn Đình Sơn, 2009. Thực trạng nghề câu mực xà ở Việt Nam. Bản tin Quý, Số 11 - tháng 1/2009. Viện Nghiên cứu Hải

sản. http://www.rimf.org.vn/bantin/tapchi_newsdetail.asp?TapChiID=32&muctin_id=2&news_id=2181 7. Trần Văn Trường và CTV, 2012. Một vài kết quả nghiên cứu về nghề câu mực xà tỉnh Quảng Nam. Tạp chí Khoa học Công

nghệ Thủy sản, số 1/2012.8. Viện Nghiên cứu Hải sản. Dự báo ngư trường khai thác. http://www.rimf.org.vn/exp_fi shfc.asp?lang=1