นพนธตนฉบบ

การศกษาโครงสรางสงคมพชปาบงปาทาม ในลมน�ามล

The Study of Riparian Forest Structure in Mun River Basin

ขวญใจ ค�ามงคล Kwanjai Khammongkol

ยงยทธ ไตรสรตน Yongyut Trisurat

ประทป ดวงแค Prateep Duengkae

สราวธ สงขแกว Sarawood Sungkaew

คณะวนศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร จตจกร กรงเทพฯ 10900

Faculty of forestry, Kasetsart University, Chatuchak, Bangkok 10900, Thailand

E-mail: toon-kwan@hotmail.com

รบตนฉบบ 28 มนาคม 2556 รบลงพมพ 14 พฤษภาคม 2556

ABSTRACT

The main objectives of this study were to 1) investigate the vegetation structure, species composition, density, dominance, similarity and diversity, and 2) study the relationships between environmental factors and vegetation. The study was conducted during October 2011 to September 2012. A total of 9 stands (threes temporary 30x30 m. sample plots per stand) was investigated. An Agglomerative Cluster Analysis of Relative Sorensen Distance and Ward’s Linkage Methods were used to classify stands for dominance types based on the Importance Value Index of tree species. An Ordination Analysis of Canonical Correspondence Analysis (CCA) was also performed to find out how species relate to their environments. The results showed that, there were 6,009 trees (2,473 trees/ha) of 85 families, 272 genera and 398 species in the total of 9 stands. The first 3 dominant families, based on the Importance Value Index, were Fabaceae, Phyllanthaceae and Dipterocarpaceae, respectively. Four types of stands were recognized by this study, they are; Lagerstroemia floribunda type (LAGF), Dipterocarpus obtusifolius type (DIPO), Mallotus thorelii type (MALT) and Streblus asper type (STRA). The results indicated that the Streblus asper type tended to restrict to the high soil pH, short flooding duration (7-15 days) and was usually found in the upper river basin. The presence of the Lagerstroemia floribunda type, Mallotus thorelii type and Dipterocarpus obtusifolius type were found in the middle and lower river basin on soils with clay sediment. Mallotus thorelii type tended to occur in the place with high organic matter in soils and long flooding duration (45-60 days). The vertical structure of riparian forest could be categorized into three layers as follows; upper canopy, sub canopy and undergrowth. The species diversity value, based on the Shannon-Wiener’s index was found the highest in Lagerstroemia floribunda type (4.07) while the

98

lowest was in Mallotus thorelii type (2.16). The highest similarity was found between Lagerstroemia floribunda type and Dipterocarpus obtusifolius type (32.75%) whereas the lowest was between Dipterocarpus obtusifolius type and Streblus asper type (12.33%)

Keywords: flood duration, forest structure, Mun river basin, riparian forest, wetlands

บทคดยอ

การศกษาโครงสรางสงคมพชปาบงปาทาม ในลมน�ามล มวตถประสงคเพอ 1) ศกษาลกษณะโครงสรางสงคมพช

องคประกอบของชนด ความหนาแนน ความเดน ความคลายคลงระหวางสงคมและความหลากหลายของชนด 2) ศกษา

ความสมพนธระหวางสงคมพชกบปจจยแวดลอมบางประการ ท�าการศกษาในชวงเดอนตลาคม พ.ศ. 2554 ถงเดอน

กนยายน พ.ศ. 2555 ท�าการเกบขอมลของสงคมพชจ�านวน 9 หมไม โดยแตละหมไมวางแปลงตวอยางชวคราวขนาด

30 × 30 เมตร จ�านวน 3 แปลง ตอ 1 หมไม วเคราะหการจดกลมสงคมพชปาบงปาทามดวยเทคนค Cluster Analysis

โดยวธ Relative Sorensen Distance และ Ward’s Linkage Methods และวเคราะหการจดล�าดบ (Ordination) ของสงคม

พชกบปจจยแวดลอม โดยวธ Canonical Correspondence Analysis (CCA)

ผลการศกษาพบตนไมทงหมดจ�านวน 6,009 ตน (2,473 ตนตอเฮกแตร) มพรรณไมทงหมด 85 วงศ

272 สกล 398 ชนด วงศทมคาดชนความส�าคญสงสด 3 อนดบแรก เรยงจากมากไปหานอย ไดแก วงศฉนวน (Fabaceae)

วงศแฟบน�า (Phyllanthaceae) และวงศเหยง (Dipterocarpaceae) ตามล�าดบ สามารถจดกลม ไดเปน 4 สงคมยอย คอ

สงคมตะแบกนา (Lagerstroemia floribunda type, LAGF) สงคมเหยง (Dipterocarpus obtusifolius type, DIPO) สงคม

ฝายน�า (Mallotus thorelii type, MALT) และสงคมขอย (Streblus asper type, STRA) พบวาสงคมขอย มกพบบรเวณ

ตอนบนของลมน�ามล ดนมคา pH สง ชวงระยะเวลาของน�าทวมขงนอย (7-15 วน) สวนสงคมตะแบกนา สงคมฝาย

น�า และสงคมเหยง พบบรเวณตอนกลางและตอนลางของลมน�ามล ดนเปนตะกอนดนเหนยว ดนในสงคมฝายน�าม

ปรมาณอนทรยวตถสงเนองจากเปนทลมมน�าขงและมการทวมขงของน�ายาวนาน (45-60 วน) ลกษณะโครงสราง

ทางดานตงของสงคมพชปาบงปาทาม สามารถแบงออกได 3 ชนเรอนยอด ไดแก เรอนยอดชนบน เรอนยอดชนรอง

และชนไมพนลาง ส�าหรบคาดชนความหลากชนด (Shannon-Wiener’s index) พบวาสงคมตะแบกนา มคา 4.07 และ

สงคมฝายน�ามคา 2.16 สวนสงคมตะแบกนาและสงคมเหยงมความคลายคลงกนมากทสดเทากบรอยละ 32.75 โดยท

สงคมเหยงและสงคมขอยมความคลายคลงกนนอยทสดเทากบรอยละ 12.33

ค�าส�าคญ: โครงสรางสงคมพช ชวงระยะเวลาในการทวมขงของน�า ปาบงปาทาม พนทชมน�า ลมน�ามล

ค�าน�า

ปาบงปาทาม (riparian forest) เปนสงคมพชท

พบบรเวณทราบลมตามลมน�าหรอรมแมน�า มการทวม

ขงของน�าเพยงชวครงชวคราว โดยมปจจยแวดลอม

ทจ�ากดตอการเจรญเตบโตและการกระจายของชนด

พช พชจงมการปรบตวทางดานสรระและสณฐาน เพอ

หลกหนและความทนทานตอการทวมขงของน�า (Finlayson

and Moser, 1991) เมอสภาพภมอากาศและปจจยแวดลอม

ของโลกเปลยนแปลงไป พนทวกฤตทมสงแวดลอมแบบ

สดขว (extreme environment) ซงเมอสงแวดลอมถก

รบกวน เชน ภยแลง อทกภย น�าเนาเสย การสรางเขอน

ไฟปา ลวนกอใหเกดความสญเสยหรอเปลยนแปลง

สถานภาพของความหลากหลายทางชวภาพอยางชดเจน

ธวชชย (2548) กลาววาระบบนเวศอนเปราะบาง (fragile

habitat) เปนระบบนเวศทเมอถกรบกวนแลว สงคม

99

พชจะเปลยนสภาพไดงายจนเกดการเปลยนแปลงของ

ประชากรพรรณพช เชน ปาพร (peat swamp forest)

สงคมพชชายน�า (riparian vegetation) รวมถงปาบง

ปาทาม เปนสงคมพชชายน�า มกจะพบทางภาคตะวน

ออกเฉยง เหนอของประเทศไทยนน เปนระบบนเวศ

ทเปราะบางซงมความสมพนธกบระบบการไหลของน�า

(ยงยทธ, 2554) และมความหลากหลายทางชวภาพสง

เปนปาทมความอดมสมบรณ เพราะในชวงทน�าทวม

พนดนตรงบรเวณนนจะถกสะสมไปดวยตะกอนอน

ทรยวตถจากธรรมชาต ท�าใหเปนแหลงขยายพนธและ

ทอยอาศยของสตวบกสตวน�าตางๆ (Nebel et al., 2001;

สมศกด, 2550)

ลมน�ามลเปนลมน�าทมความส�าคญตอวถชวต

ของชาวอสานในเรองของการใชประโยชนเพอการเกษตร

มการพงพาอาศยทรพยากรธรรมชาตในปาบงปาทาม

เปนฐานในการด�ารงชวต ปาบงปาทามเปนพนทปาท

มความส�าคญอยางยงในเชงนเวศและมความส�าคญตอ

คณภาพชวตของมนษย ปจจบนปาบงปาทามลดนอยลง

เนองจากถกรบกวนจากมนษยทงทางตรงและทางออม

เชน การสรางเขอน ถมถนน และการท�าการเกษตร

เปนตน ซงเปนระบบนเวศทมนษยสามารถเขาถงไดงาย

และใชประโยชนอยางมาก และจากภยธรรมชาต เชน

น�าทวมเฉยบพลน ภยแลง เปนตน ซงปาบงปาทามใน

ภาคตะวนออกเฉยงเหนอสญเสยไปถง 55 เปอรเซนต

ในชวงระยะเวลา 40 ปทผานมา (ยงยทธ, 2554) เหนได

วาปาบงปาทามมความจ�าเปนเรงดวนตอการศกษาและ

คมครองรกษาไว เนองจากเปนพนทมระบบนเวศเปราะ

บาง พรรณพชหลายชนดพบเฉพาะในระบบนเวศน อาจ

จะมหลายชนดสญพนธไปกอนทจะมการส�ารวจพบ

เนองจากการศกษาวจยทเกยวของกบปาบงปาทามของ

ประเทศไทยยงมรายงานอยนอย สวนใหญมกท�าการ

ศกษากนทางดานการใชประโยชน สวนการศกษาทาง

ดานนเวศวทยามนอยมาก จงควรมการเรงศกษาดาน

นเวศวทยาของสงคมพชและพรรณไมทส�าคญของปา

บงปาทามเพมเตม

อปกรณและวธการ

พนทศกษา ด�าเนนการศกษาในพนทลมน�ามล ตอนบน

(ล�าตะคลอง, ล�าพระเพลง, ล�าชมพวง) ตอนกลาง (ล�าช,

หวยทบทน, ล�าเสยวใหญ) และตอนลาง (ล�าโดมใหญ,

สบชมล, แกงตะนะ) ครอบคลมพนทจงหวดนครราชสมา

บรรมย, สรนทร, รอยเอด และอบลราชธาน (Figure 1)

Figure 1 The Mun river basin showing locations of the study plots.

Figure 1 The Mun river basin showing locations of the study plots.

100

การเกบขอมล

1. คดเลอกพนทวางแปลงตวอยาง จากขอมล

การศกษาเบองตนและภาพถายดาวเทยม ใหครอบคลม

และกระจายทวลมน�ามล ซงท�าการแบงพนทจดส�ารวจ

โดยใชลกษณะภมประเทศตามหลกการแบงชนคณภาพ

ลมน�า (stream order) แบงพนทลมน�ามลไดเปน 3 สวน

คอ ตอนบน (upper basin) ตอนกลาง (middle basin)

และ ตอนลาง (lower basin) ทงสามตอนเลอกพนท

วางแปลงตวอยางตอนละ 3 หมไม รวมเปน 9 หมไม

2. วางแปลงตงฉากกบแนวล�าน�า ก�าหนดเสน

แนวส�ารวจตามแนว line transect method (Yoneda et

al., 2011) วางแปลงตวอยางชวคราวรปสเหลยมจตรส

ขนาด 30 × 30 เมตร หมไมละ 3 แปลง รวมทกหมไมจ�านวน

27 แปลง และแบงเปนแปลงยอยขนาด 10 × 10 เมตร วาง

แปลงขนาด 4 × 4 เมตร และ 1 × 1 เมตร ซอนทบมม

ขวาลางของแปลงยอยขนาด 10 × 10 เมตร (อทศ, 2542)

และเกบขอมลดงน

ขอมลพรรณพช

ในแปลงขนาด 10 × 10 เมตร ท�าการเกบขอมล

ไมยนตน (tree) ไมยนตนขนาดเลก (small tree) ปาลม

(palm) และไผ (bamboo) ทมความสงตงแต 1.3 เมตร

ขนไป และขนาดวดรอบเพยงอก (Girth Breast Height,

GBH) ตงแต 10 เซนตเมตรขนไป (ไผไมจ�ากด GBH)

ท�าการเกบขอมลชอชนด วดขนาด GBH (เซตเมตร) ความ

สง (เมตร) และนบจ�านวนล�าไผตอกอ สวนแปลงขนาด

4 × 4 เมตร เกบขอมล ไมพม (shrub) ไมเถา (climber)

หวาย (rattan) และ ลกไม (sapling) ทมความสงตงแต

1.3 เมตรขนไป และ GBH นอยกวา 10 เซนตเมตร โดย

ท�าการเกบขอมลชอชนด GBH (เซนตเมตร) ความสง

(เมตร) และจ�านวนตน ในแปลงขนาด 1 × 1 เมตร ท�าการ

เกบขอมล กลาไม (seedling) ทมความสงนอยกวา 1.3 เมตร

รวมทงพชทมระบบทอล�าเลยงทกชนด

ขอมลปจจยแวดลอม

ในแตละหมไม ท�าการเกบตวอยางดนใน

ต�าแหนงใกลกบจดศนยกลางของแปลง โดยการสมขดดน

จ�านวนแปลงละ 3 หลม เกบดนทระดบความลก 0-20

และ 20-40 เซนตเมตร น�ามาผสมคลกเคลากน (composite

sample) ประมาณ 2 กโลกรม เพอน�าไปวเคราะหสมบต

ทางฟสกสและเคมของตวอยางดน ไดแก ปรมาณอนภาค

ทราย (sand) ปรมาณอนภาคทรายแปง (silt) ปรมาณ

อนภาคดนเหนยว (clay) คาความเปนกรด-ดาง (pH) ของ

ดน ปรมาณอนทรยวตถ (OM) คาแมกนเซยม (Mg) คา

ฟอสฟอรส (P) คาโพแทสเซยม (K) คาแคลเซยม (Ca)

สวนระดบความลกและชวงระยะเวลาการทวมขงของ

น�านน ไดท�าการสงเกตรองรอยการทวมขงของน�าในปท

ผานมา ซงปรากฏเปนคราบน�าหรอโคลนตม บนตนไม

และไมพนลาง และสอบถามชาวบานทตงบานเรอนหรอ

อยใกลกบบรเวณทวางแปลงตวอยาง (ยงยทธ, 2554)

การวเคราะหขอมล

1. การศกษาโครงสรางทางดานตง (stratification)

โดยท�าการแบงชนเรอนยอดของแตละสงคมจากแผนภาพ

การกระจายโครงสรางทางดานตง (อทศ, 2542)

2. ค�านวณดชนความส�าคญ (Importance Value

Index, IVI) ซงหาไดจากสตร (Curtis, 1959)

3. ค�านวณดชนความคลายคลง (Similarity Index,

ISs) ของแตละสงคม โดยใชสมการของ Sorrensen (1948)

4. ค�านวณการจดกลมหมไม (Cluster Analysis)

ดวยวธการ Relative Sorensens Distance และ Ward’s

Linkage Method (Kent and Coker, 1994)

5. ค�านวณดชนความหลากชนด (Species

Diversity Index) โดยสมการ Shannon-Wiener’s index

(Magurran, 1988)

6. การจดล�าดบหมไม (Ordination) ใชเทคนค

Canonical Correspondence Analysis (CCA) (McCune

and Mefford, 1999)

101

ผลและวจารณ

องคประกอบพรรณไมสงคมปาบงปาทามใน

ลมน�ามล

พบไมตนทมขนาดวดรอบเพยงอก (GBH)

ตงแต 10 เซนตเมตรขนไป จ�านวนทงสน 6,009 ตน

เปนพรรณไมจากจ�านวน 85 วงศ 272 สกล 398 ชนด

หรอแบงตามกลมพชไดเปน เฟรน (monilophytes)

3 วงศ 4 สกล 4 ชนด พชเมลดเปลอย (gymnosperms)

1 วงศ 1 สกล 1 ชนด พชดอก (angiosperms) แบงออก

เปน 3 กลม ไดแก พชดอกโบราณ (magnoliids) 3 วงศ

16 สกล 27 ชนด พชใบเลยงเดยว (monocots) 11 วงศ

44 สกล 63 ชนด และพชใบเลยงค (eudicots) 67 วงศ

207 สกล 303 ชนด (Table 1)

Table 1 Number of families, genera and species in major groups of vascular plants found in the study site.

Plant groups Families Genus Species % of total floraMonilophytesGymnospermsAngiosperms- Magnoliids- Eudicots- Monocots

31

36711

41

1620744

41

2730363

1.010.25

6.7876.1315.83

Total 85 272 398 100

จ�านวนชนดไมในแตละวงศ 5 อนดบแรก

เรยงจากมากไปหานอย ไดแก วงศฉนวน (Fabaceae)

มจ�านวนมากทสดถง 48 ชนด (12.06) รองลงมาไดแก

วงศไผ (Poaceae) 33 ชนด (8.29) วงศกระทมนา

(Rubiaceae) 24 ชนด (6.03) วงศล�าดวน (Annonaceae)

21 ชนด (5.28) และวงศแฟบน�า (Phyllanthaceae) 18 ชนด

(4.52) ตามล�าดบ สอดคลองกบการศกษาของ Nebel et

al. (2001) ทศกษาโครงสรางและองคประกอบสงคมพช

ชายน�า ใน Peruvian Amazon พบวาวงศฉนวน (Fabaceae)

มจ�านวนชนดมากทสด รองลงมาไดแก วงศฝายน�า

(Euphorbiaceae) วงศล�าดวน (Annonaceae) และวงศ

หมเหมน (Lauraceae) ตามล�าดบ

ส�าหรบจ�านวนตนโดยรวมทส�ารวจ 5 อนดบ

แรก เรยงจากมากไปหานอย พบวาไมในวงศฉนวน

(Fabaceae) มจ�านวนตนมากทสดถง 487 ตนตอเฮกแตร

(20.24) รองลงมาไดแก วงศแฟบน�า (Phyllanthaceae)

229 ตนตอเฮกแตร (9.53) วงศเหยง (Dipterocarpaceae)

213 ตนตอเฮกแตร (8.88) วงศล�าดวน (Annonaceae)

173 ตนตอเฮกแตร (7.19) และวงศขอย (Moraceae)

164 ตนตอเฮกแตร (6.83) ตามล�าดบ

ความเดนดานพนทหนาตดรวมของพนธไมใน

แตละวงศ 5 อนดบแรก เรยงจากมากไปหานอย พบวาไม

ในวงศฉนวน (Fabaceae) ซงมคาดชนความส�าคญเทากบ

62.51 รองลงมา ไดแก วงศแฟบน�า (Phyllanthaceae)

28.52 วงศเหยง (Dipterocarpaceae) 19.57 วงศล�าดวน

(Annonaceae) 18.71 วงศขอย (Moraceae) 18.59 ตามล�าดบ

วงศทมคาดชนความส�าคญ (IVI) มากทสด

5 อนดบแรก เรยงจากมากไปหานอย ไดแก วงศฉนวน

(Fabaceae) ซงมคาดชนความส�าคญเทากบรอยละ 57.82

รองลงมา ไดแก วงศเหยง (Dipterocarpaceae) 25.85

วงศหญา (Gramineae) 19.79 วงศล�าดวน (Annonaceae)

17.90 และวงศขอย (Moraceae) 17.80 ตามล�าดบ

102

การจดกลมสงคมพชและการจดล�าดบของสงคมพชตามแนวลดหลนของปจจยแวดลอม ผลการจ�าแนกสงคมพชปาบงปาทาม สามารถ

แบงกลมของสงคมพช ทระดบความคลายคลงรอยละ 50

ไดเปน 4 สงคม (Figure 2) และการจดล�าดบของสงคมพช

(Ordination) โดยพจารณาคาดชนความส�าคญ (IVI)

รวมกบปจจยแวดลอม จ�านวน 8 ปจจย สอดคลองกบ

(An et al., 2002):โดยใชระดบความลกของน�า ปรมาณน�า

ไหลบาหนาดน และองคประกอบทางฟสกสของดน

วเคราะหโดยใชเทคนค Cononical Corresponce Analysis

(CCA) สามารถจ�าแนกสงคมพชซงมการจดเรยงตวของ

หมไมสอดคลองกบผลการจดกลมสงคมพช (Cluster

Analysis) โดยแบงสงคมพชตามแนวการลดหลนของ

ปจจยแวดลอมเปน 4 สงคม (Figure 3) ดงตอไปน

Figure 2 Cluster analysis dendrogram based on similarity of plant species composition and

importance value index, 4 types can be classified as LAGF= Lagerstroemia floribunda type, DIPO = Dipterocarpus obtusifolius type, MALT = Mallotus thorelii type, STRA = Streblus asper type; CM = Sobcheemun, LD = Lamdomeyai, TT = Huaithapthan, KT = Kaengtana, LC = Lamchee, LS = Lamseawyai, CP = Lamchumpuang, LP = Lampapoeng, LT = Lamtakong.

LAGF

DIPO MALT STRA

Figure 2 Cluster analysis dendrogram based on similarity of plant species composition and importance value index, 4 types can be classified as LAGF= Lagerstroemia floribunda type, DIPO = Dipterocarpus obtusifolius type, MALT = Mallotus thorelii type, STRA = Streblus asper type; CM = Sobcheemun, LD = Lamdomeyai, TT = Huaithapthan, KT = Kaengtana, LC = Lamchee, LS = Lamseawyai, CP = Lamchumpuang, LP = Lampapoeng, LT = Lamtakong.

Figure 3 Ordination of community by Cononical Corresponce Analysis (CCA) method. LAGF = Lagerstroemia floribunda type, DIPO = Dipterocarpus obtusifolius type,

MALT = Mallotus thorelii type, STRA = Streblus asper type.

LAGF

MALT

STRA

DIPO

Figure 3 Ordination of community by Cononical Corresponce Analysis (CCA) method LAGF = Lagerstroemia floribunda type, DIPO = Dipterocarpus obtusifolius type, MALT = Mallotus thorelii type, STRA = Streblus asper type.

103

1. สงคมตะแบกนา (Lagerstroemia floribunda

type, LAGF) ไดแก หมไม CM (สบชมล), LD

(ล�าโดมใหญ), KT (แกงตะนะ) และ TT (หวยทบทน) ซงม

ความคลายคลงกนสง มการจดเรยงตวใกลชดกนมาก

พรรณไมทมคาดชนความส�าคญ 5 อนดบแรก เรยงจาก

มากไปหานอย ไดแก ตะแบกนา (Lagerstroemia

floribunda Jack) มคาดชนความส�าคญสงสดเทากบ

รอยละ 18.80 รองลงมา ไดแก พะยอม (Shorea

roxburghii G. Don) (18.04) ยางนา (Dipterocarpus

alatus Roxb. ex G. Don) (13.18) ตวเกลยง (Cratoxylum

cochinchinense (Lour.) Blume) (9.15) และมะหวด

(Lepisanthes rubiginosa (Roxb.) Leenh.) (9.10)

ตามล�าดบ พบไผกะซะ (Bambusa cf. flexuosa

Munro) และไผปา (Bambusa bambos (L.) Voss)

ปกคลมหนาแนน ซงเมอน�าไผมาวเคราะหรวม พบวา

มคาดชนความส�าคญอยล�าดบท 7 มคาเทากบรอยละ

5.39 ซงมความสมพนธในทศทางเดยวกบปจจยดาน

ระดบการทวมขงของน�า (Water depth) และชวงระยะ

เวลาในการทวมขงของน�า (Flood duration) พนทคอนขาง

ราบต�า ตงอยทความสงจากระดบน�าทะเล 125–130 เมตร

ล�าน�าคอนขางคดโคง ชวงฤดน�าหลากน�าจะทวมนานกวา

สงคมอนๆชวงระยะเวลาการทวมขงของน�า 45-60 วน

กระแสน�าไหลชา ท�าใหการทวมขงของน�าอยในระดบสง

1.5-5 เมตร สอดคลองกบยงยทธ (2554) ไดกลาวไววา

พนทราบลมมกจะมชวงระยะเวลาในการทวมขงของ

น�ายาวนานรวมถงระดบการทวมขงของน�าคอนขางสง

ในชวงฤดน�าหลาก พรรณไมทพบสวนมากเปนชนดท

ทนทานตอการทวมขงของน�า (flood tolerance species)

สงคมตะแบกนามความสมพนธในทศทางตรงขามกบ

ปรมาณแคลเซยม แมกนเซยม และคาความเปนกรด-ดาง

ในดน สอดคลองกบการศกษาของ สคด (2552) กลาววา

ปรมาณแคลเซยม แมกนเซยม และคาความเปนกรด-ดาง

จะสอดคลองไปในทศทางเดยวกน และสอดคลองกบ

ยงยทธ (2554) กลาววาบรเวณทราบลม มน�าทวมขง

นนดนมกจะมคา pH ต�า

2. สงคมเหยง (Dipterocarpus obtusifolius

type, DIPO) พบเพยงหมไมเดยว ไดแก หมไม LC (ล�าช)

พรรณไมทปรากฏในสงคมน ไดแก เหยง (Dipterocarpus

obtusifolius Teijsm. ex Miq.) มคาดชนความส�าคญสงสด

เทากบรอยละ 94.43 รองลงมา ไดแก พลองเหมอด

(Memecylon edule Roxb.) (26.52) มะพอก (Parinari

anamense Hance) (25.28) ขวาด (Syzygium lineatum

(DC.) Merr. & L. M. Perry) (24.31) และเมยงผ (Pyrenaria

diospyricarpa Kurz) (13.12) ตามล�าดบ มความสมพนธ

ในทศทางเดยวกบปจจยดาน ระดบการทวมขงของน�า

(Water depth) และชวงระยะเวลาในการทวมขงของ

น�า (Flood duration) เชนเดยวกบสงคมตะแบกนา แต

เนองจากมองคประกอบพรรณไมทแตกตางกบหมไมชนด

อนๆ มาก และมปจจยแวดลอมทเฉพาะกวาหมไมอนๆ

สอดคลองกบปราณ (2551) พบเหยงเปนไมเดนของปา

บงปาทามในบรเวณพนทชมน�ากดทง จงหวดหนองคาย

มการทวมขงของน�าในชวงน�าหลาก สงคมเหยงตงอยท

ความสงจากระดบน�าทะเล 135 เมตร ชวงระยะเวลาการ

ทวมขงของน�าประมาณ 30-45 วน กระแสน�าไหลปาน

กลาง ท�าใหการทวมขงของน�าอยในระดบปานกลางสง

3 เมตร สงคมเหยงมความสมพนธในทศทางตรงขามหรอ

ทางลบกบปจจยดานอนทรยวตถ บรเวณพนลางของ

สงคมเหยง จะไมมการสะสมซากพชหรออนทรยวตถ

อยางถาวรเนองจากในฤดน�าหลาก กระแสน�าจะพดพา

อนทรยวตถกระจดกระจายไปตามพนทตางๆ

3. สงคมฝายน�า (Mallotus thorelii type,

MALT) พบเพยงหมไมเดยว ไดแก หมไม LS (ล�าเสยว

ใหญ) มการจดเรยงตวออกหางจากหมไมอนๆ อยาง

ชดเจน เนองจากองคประกอบพรรณไมทแตกตางกบ

หมไมชนดอนๆ มาก และมปจจยแวดลอมทจ�าเพาะกวา

หมไมอน ๆ พรรณไมทปรากฏในสงคมน ไดแก ฝายน�า

(Mallotus thorelii Gagnep.) มคาดชนความส�าคญสงสด

เทากบรอยละ 61.56 รองลงมาไดแก แดง (Xylia xylocarpa

(Roxb.) Taub. var. xylocarpa) (50.04) หวานา (Syzygium

cinereum (Kurz) Chantar. & J. Parn.) (27.22) กระพเครอ

(Dalbergia foliacea Wall.) (21.67) และนมแมว

(Melodorum siamense (Scheff.) Ban) (21.28) ตามล�าดบ

มความสมพนธในทศทางเดยวกบปจจยดาน ปรมาณ

104

อนภาคดนเหนยว (clay) ปรมาณอนทรวตถ (OM)

แคลเซยม (Ca) และแมกนเซยม (Mg) เนองจากตงอยใน

พนททมน�าทวมสงประมาณ 40 เซนตเมตร กระแสน�า

ไหลชา สอดคลองกบการศกษาของกลมงานวจยพนธ

พชปามคา หายาก และใกลสญพนธ (2554) ทศกษา

นเวศวทยาปาสกนวมนทรราชน จงหวดแมฮองสอน

พบวาดนเหนยวจะมชนดนคอนขางลก กกเกบน�าไดด

มปรมาณแคลเซยมและแมกนเซยมสง สงผลใหปรมาณ

น�าใตดนสง ดนมการสะสมซากพชไดด และรากพช

เจรญเตบโตไดดกวาพนทแหงแลง สงคมฝายน�าตงอย

ทความสงจากระดบน�าทะเล 133 เมตร ชวงระยะเวลา

การทวมขงของน�า 60 วน พนทลาดต�า สงคมฝายน�าม

ความสมพนธในทศทางตรงขามหรอทางลบกบปจจย

ดานระดบการทวมขงของน�า (Water depth) และปรมาณ

อนภาคทราย (Sand) เนองจากทรายมขนาดอนภาคขนาด

ใหญ เนอหยาบ มกจะพบบรเวณตอนบนของลมน�ามล

(ยงยทธ, 2554)

4. สงคมขอย (Streblus asper type, STRA)

ไดแก หมไม CP (ล�าชมพวง), LP (ล�าพระเพลง) และ LT

(ล�าตะคลอง) พรรณไมทปรากฏในสงคมน ไดแก ขอย

(Streblus asper Lour.) มคาดชนความส�าคญสงสดเทากบ

รอยละ 33.33 รองลงมาไดแก กระทมนา (Mitragyna

diversifolia (Wall. ex G. Don) Havil.) (17.59) มะขามแขก

(Cathormion umbellatum (Vahl) Kosterm.) (18.53)

ฉนวน (Dalbergia nigrescens Kurz) (16.55) และโมกมน

(Wrightia arborea (Dennst.) Mabb.) (12.20) ตามล�าดบ

มความสมพนธในทศทางดานเดยวกบปจจยดานความ

เปนกรด–ดางของดน (pH) แมกนเซยม (Mg) แคลเซยม

(Ca) และ ปรมาณอนภาคดนทราย (Sand) ซง pH

มความยาวของลกศรมากกวาปจจยอน แสดงใหเหนวา

pH มผลตอการจดเรยงตวของหมไมมาก อาจจะเนองมาจาก

สภาพภมประเทศอยบนทราบสงโคราช หมวดหน

โคกกรวด ประกอบดวยหนทรายแปง หนทราย สงผล

ใหดนมอนภาคทรายสง เนองจากการสลายตวของหน

และการกดเซาะหรอพดพาจากกระแสน�า และหนทราย

แปงปนปน (caliche siltstone) ซงสอดคลองกบ สคด

(2552) กลาววาสงคมทขนบนสภาพภมประเทศทเปน

เขาหนปน ซงมองคประกอบทส�าคญคอ แรโดโลไมล

จะสลายตวใหธาตแคลเซยมและแมกนเชยมในดน สง

ผลใหดนมคา pH สง สงคมขอยตงอยทความสงจาก

ระดบน�าทะเล 150-270 เมตร สงคมขอยมความสมพนธ

ในทศทางตรงขามกบปจจยดานระดบการทวมขงของน�า

ชวงระยะเวลาในการทวมขงของน�า 7-15 วน ระดบการ

ทวมขงของน�าทวมสงประมาณ 3 เมตร ปรมาณอนภาค

ดนเหนยวต�า และอนทรยวตถต�า สอดคลองกบ ยงยทธ

(2554) กลาววาบรเวณทมล�าน�าเปนรปตวว (v-shape)

พบในพนททเปนปาตนน�า ดนจะตน น�าทวมในระดบ

ทสง และมความถบอยแตไมนาน สงคมพชชายน�าจะ

พบบรเวณแคบๆ น�าทวมบอยครง ท�าใหมมวลชวภาพต�า

8.87 ตนตอเฮกแตรตอป เมอเทยบกบน�าทวมนอยครง

ท�าใหมวลชวภาพมากกวาถง 17.8 ตนตอเฮกแตรตอป

ลกษณะโครงสรางของสงคมพชปาบงปาทาม

ในลมน�ามล

1. สงคมตะแบกนา (Lagerstroemia floribunda

type, LAGF) มจ�านวนพรรณพชทงหมด 152 ชนด

103 สกล 45 วงศ พบความสงของตนไมเรอนยอดชนบนเฉลย

อยในชวง 16-18 เมตร สามารถแบงชนเรอนยอดเปน

3 ชน (Figure 4) ไดแก เรอนยอดชนบน (upper canopy)

มความสงประมาณ 10-18 เมตร เรอนยอดคอนขางโปรง

ไมตอเนองกนมากนก พรรณไมเดนในชนเรอนยอดน

ไดแก ตะแบกนา (Lagerstroemia floribunda Jack)

อะราง (Peltophorum dasyrachis (Miq.) Kurz) ประด

(Pterocarpus macrocarpus Kurz) เรอนยอดชนรอง (sub

canopy) สง 4-10 เมตร เรอนยอดปกคลมกนตอเนองขน

รวมกนเปนกลมกอน พรรณไมเดนในชนเรอนยอดน

มการขนปะปนกนระหวางชนดไมในเรอนยอดชนบน

และพรรณไมเดนชนดอนอก ไดแก หมเหมน (Litsea

105

glutinosa (Lour.) C.B.Rob.) กระทมเนน (Mitragyna

rotundifolia (Roxb.) Kuntze) ล�าดวน (Melodorum

fruticosum Lour.) ชนไมพนลาง (undergrowth) สงนอย

กวา 4 เมตร สวนใหญเปนลกไมและกลาไมของชนด

ไมเดนในเรอนยอดชนบนและเรอนยอดชนรองขน

ปะปนกน พรรณไมทส�าคญชนดอนอก ไดแก นมนอย

กานแดง (Polyalthia evecta (Pierre) Finet & Gagnep.

var. intermedia (Pierre) Finet & Gagnep.) แฟบน�า

(Hymenocardia wallichii Tul.) ล�าบดดง (Diospyros

filipendula Pierre ex Lecomte)

Figure 4 Profile diagram of Lagerstroemia floribunda type, LAGF in Lamdomeyai (LD).

Figure 4 Profile diagram of Lagerstroemia floribunda type, LAGF in Lamdomeyai (LD).

2. สงคมเหยง (Dipterocarpus obtusifolius

type, DIPO) มจ�านวนพรรณพชทงหมด 47 ชนด 30 สกล

19 วงศพบความสงของตนไมเรอนยอดชนบนเฉลย

อยในชวง 15-18 เมตร สามารถแบงชนเรอนยอดเปน

3 ชน (Figure 5) ไดแก เรอนยอดชนบน มความสงประมาณ

10-18 เมตร เรอนยอดคอนขางโปรงไมตอเนองกน

มากนก จนถงแนนทบในบางชวง พรรณไมทเดนใน

ชนเรอนยอดน ไดแก เหยง (Dipterocarpus obtusifolius

Teijsm. ex Miq.) ยางนา (Dipterocarpus alatus Roxb.

ex G.Don) กระเบาใหญ (Hydnocarpus anthelminthicus

Pierre ex Laness.) เปนตน เรอนยอดชนรอง สง 4-10 เมตร

เรอนยอดปกคลมกนตอเนองขนรวมกนเปนกลมกอน

พรรณไมเดน ไดแก มะดน (Garcinia schomburgkiana

Pierre) ชะมวง (Garcinia cowa Roxb. ex DC.) พลอง

เหมอด (Memecylon edule Roxb.) ชนไมพนลาง สงนอย

กวา 4 เมตร พรรณไมเดน ไดแก แฟบน�า (Hymenocardia

wallichii Tul.) โปรงกว (Dasymaschalon lomentaceum

Finet & Gagnep.) และฝายน�า (Mallotus thorelii Gagnep.)

Figure 5 Profile diagram of Dipterocarpus obtusifolius type, DIPO in Lamchee (LC).

Figure 5 Profile diagram of Dipterocarpus obtusifolius type, DIPO in Lamchee (LC).

106

3. สงคมฝายน�า (Mallotus thorelii type, MALT)

มจ�านวนพรรณพชทงหมด 52 ชนด 37 สกล 24 วงศ

พบความสงของตนไมเรอนยอดชนบนเฉลยอยใน

ชวง 15-20 เมตร สามารถแบงชนเรอนยอดเปน 3 ชน

(Figure 6) ไดแก เรอนยอดชนบน มความสงประมาณ

10-20 เมตร ล�าตนคอนขางเปลาตรง เรอนยอดคอนขาง

โปรงไมตอเนองกนมากนก พรรณไมเดน ไดแก แดง

(Xylia xylocarpa (Roxb.) Taub. var. xylocarpa) อะราง

(Peltophorum dasyrachis (Miq.) Kurz) มะดน (Garcinia

schomburgkiana Pierre) เปนตน เรอนยอดชนรอง

สง 4-10 เมตร เรอนยอดปกคลมกนตอเนองขนรวม

กนเปนกลมกอน บรเวณรมล�าน�าจะขนเปนกลมแนนทบ

พรรณไมเดนใน ไดแก ฝายน�า (Mallotus thorelii

Gagnep.) นมแมว (Melodorum siamense (Scheff.) Ban)

และทรายขาว (Croton krabas Gagnep.) เปนตน ชนไม

พนลาง สงนอยกวา 4 เมตร มกพบบรเวณแนวเชอมตอ

ระหวางรมล�าน�าและบรเวณทเปนโนนสง และบรเวณ

พนทเปดโลง ไดแก แฟบน�า (Hymenocardia wallichii

Tul.) เสยวใหญ (Phyllanthus polyphyllus Willd. var.

siamensis Airy Shaw) และนาวน�า (Artabotrys spinosus

Craib) เปนตน

Figure 6 Profile diagram of Mallotus thorelii type, MALT in Lamseawyai (LS).

Figure 6 Profile diagram of Mallotus thorelii type, MALT in Lamseawyai (LS).

4. สงคมขอย (Streblus asper type, STRA)

มจ�านวนพรรณพชทงหมด 125 ชนด 88 สกล 38 วงศ

พบความสงของตนไมเรอนยอดชนบนเฉลยอยใน

ชวง 13-15 เมตร สามารถแบงชนเรอนยอดเปน 3 ชน

(Figure 7) ไดแก เรอนยอดชนบน มความสงประมาณ

10-15 เมตร เรอนยอดคอนขางโปรงไมตอเนองกนมาก

พรรณไมเดนในชนเรอนยอดน ไดแก ขอย (Streblus

asper Lour.) ฉนวน (Dalbergia nigrescens Kurz) คางแดง

(Albizia odoratissima (L.f.) Benth.) เปนตน เรอนยอด

ชนรอง สง 4-10 เมตร เรอนยอดปกคลมกนตอเนอง

ขนรวมกนเปนกลมกอน พรรณไมเดนในชนเรอนยอดน

ไดแก มะขามแขก (Cathormion umbellatum (Vahl)

Kosterm.) ฝายน�า (Mallotus thorelii Gagnep.) กระทม

นา (Mitragyna diversifolia (Wall. ex G.Don) Havil.)

เปนตน ชนไมพนลาง สงต�ากวา 4 เมตร สภาพปาคอนขาง

โลง เนองจากไมไดรบแสงหรอไดรบแสงนอยมาก

พรรณไมเดนไดแก แฟบน�า (Hymenocardia wallichii

Tul.) สะแกนา (Combretum quadrangulare Kurz) และ

ขอย (Streblus asper Lour.) เปนตน

107

Figure 7 Profile diagram of Streblus asper type, STRA in Lamchumpuang (CP).

Figure 7 Profile diagram of Streblus asper type, STRA in Lamchumpuang (CP).

ดชนความหลากหลายของชนดและดชนความคลายคลงระหวางสงคม คาดชนความหลากหลายของชนด โดยใช

สมการของ Shannon-Wiener’s index (Magurran, 1988)

ของสงคมพชปาบงปาทาม พบวามคาดชนความหลากหลาย

ของชนดสงสดในสงคมตะแบกนา มคาเทากบ 4.07

ทงนอาจจะเนองมาจากบรเวณตอนลางของลมน�ามล

มการสะสมอนทรยวตถ ดนเปนตะกอนดนเหนยว

มความอดมสมบรณสง ดนทมความชมชนจะมความ

หลากหลายทางชวภาพสง ดงท Nebel et al. (2001)

ศกษาโครงสรางและองคประกอบสงคมพชของปา

ชายน�าพบวาสงคมทมการทวมขงของน�ายาวนาน จง

ท�าใหมจ�านวนชนดมากทสดเมอเทยบกบพนททไมม

การทวมขงของน�า รองลงมาคอ สงคมขอยและสงคม

เหยง มคาเทากบ 3.51, 2.38 ตามล�าดบ สวนคาดชน

ความหลากหลายของชนดไมทมคาต�าสดพบในสงคม

ฝายน�า มคาเทากบ 2.16

คาดชนความคลายคลงระหวางสงคมพชปาบง

ปาทาม พบวาสงคมตะแบกนาและสงคมเหยง มความ

คลายคลงของชนดพนธไมระหวางสงคมมากทสดถง

รอยละ 32.75 รองลงมาไดแกสงคมตะแบกนาและสงคม

ขอย มความคลายคลงกนเทากบรอยละ 30.52 โดยท

สงคมตะแบกนาและสงคมฝายน�า มความคลายคลงกน

เทากบรอยละ 25 สวนสงคมทมความคลายคลงกนนอย

ทสด คอ สงคมเหยงและสงคมขอย มคาความคลายคลง

กนของชนดพนธไมระหวางสงคมเทากบรอยละ 12.33

สรป

จากแปลงตวอยางทท�าการศกษาจ�านวน

27 แปลง ใน 9 หมไม พบไมตนทมขนาดวดรอบเพยงอก

(GBH) ตงแต 10 เซนตเมตรขนไป จ�านวนทงสน 6,009

ตน เปนพรรณไมจากจ�านวน 85 วงศ 272 สกล 398 ชนด

หรอแบงตามกลมพชไดเปน เฟรน (monilophytes) 3 วงศ

4 สกล 4 ชนด พชเมลดเปลอย (gymnosperms) 1 วงศ

1 สกล 1 ชนด พชดอก (angiosperms) แบงออกเปน

3 กลม ไดแก พชดอกโบราณ (magnoliids) 3 วงศ 16 สกล

27 ชนด พชใบเลยงเดยว (monocots) 11 วงศ 44 สกล

63 ชนด และพชใบเลยงค (eudicots) 67 วงศ 207 สกล

303 ชนด ลกษณะโครงสรางทางดานตงของสงคม

พชปาบงปาทาม สามารถแบงออกได 3 ชนเรอนยอด คอ

เรอนยอดชนบนสง 10-20 เมตร เรอนยอดชนรอง 4-10

เมตร และชนไมพนลาง สงต�ากวา 4 เมตร

สามารถจดกลมสงคมพชปาบงปาทามทระดบ

ความคลายคลงเทากบรอยละ 50 สามารถจ�าแนกได

4 สงคม เชนเดยวกบการจดล�าดบสงคมพชตามแนวลดหลน

ของปจจยแวดลอม โดยใชเทคนค (CCA) คอ 1) สงคม

ตะแบกนา จ�านวน 4 หมไม (CM, LD, KT, TT)

2) สงคมเหยง พบเพยงหมไมเดยว (LC) 3) สงคมฝายน�า

พบเพยงหมไมเดยว (LS) และ 4) สงคมขอย จ�านวน

3 หมไม (CP, LP, LT)

สงคมตะแบกนามคาเฉลยดชนความหลาก

หลายของชนดพนธสงสด (4.07) โดยสงคมฝายน�า มคา

108

เฉลยดชนความหลากหลายของชนดพนธต�าสด (2.16)

สวนคาดชนความคลายคลง (Similarity) พบวาสงคม

ตะแบกนาและสงคมเหยงมความคลายคลงของชนด

พนธระหวางสงคมมากทสดรอยละ 32.75 หรอมจ�านวน

ชนดทเหมอนกน 29 ชนด

ค�านยม

ขอขอบคณทนวจยประเภทบณฑตศกษา จาก

ส�านกงานคณะกรรมการวจยแหงชาตประจ�าป พ.ศ. 2556

กลมเรองปญหาภยพบตทางธรรมชาตและการอนรกษ

ฟนฟสงแวดลอม และขอขอบคณกลมงานวจยพนธปา

มคา หายาก และใกลสญพนธ

เอกสารและสงอางอง

กลมงานวจยพนธพชปามคา หายาก และใกลสญพนธ.

2554. การวเคราะหขอมลนเวศวทยา “ปาสก

นวมนทรราชน” จงหวดแมฮองสอน. กอง

คมครองพนธสตวปาและพชปาตามอนสญญา

กรมอทยานแหงชาตสตวปา และพนธพช,

กรงเทพฯ.

ธวชชย สนตสข. 2548. พชถนเดยวและพชหายากของ

ประเทศไทย: เกณฑวเคราะหสถานภาพและ

แนวทางการอนรกษ, น. 9-20. ใน รายงาน

การประชมความหลากหลายทางชวภาพดาน

ปาไมและสตวปา.“ความกาวหนาของผลงาน

วจย และกจกรรมป 2548”. กรมอทยานแหง

ชาต สตวปา และพนธพช, กรงเทพฯ.

ปราณ นางงาม. 2551. การส�ารวจพรรณไมปาใน

บรเวณพนทชมน�ากดทง อ�าเภอบงกาฬ จงหวด

หนองคาย, น. 47-48. ใน รายงานการประชม

ทางวชาการระดบชาตการวจยพชพรรณปาไม

ของไทย ครงท 1. คณะวนศาสตร มหาวทยาลย

เกษตรศาสตร และกรมอทยานแหงชาต สตว

ปา และพนธพช, กรงเทพฯ.

ยงยทธ ไตรสรตน. 2554. นเวศวทยาของพนทปาชมน�า.

คณะวนศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร,

กรงเทพฯ.

สมศกด สขวงศ. 2550. นเวศวทยารมฝงน�าและแมน�า

ล�าธาร, น. 23. ใน เอกสารประกอบการสมมนา

เรอง ปาชมชนกระบวนการเรยนรในการ

จดการทรพยากรอยางมสวนรวมของสงคม

ไทย. วนท 9-10 สงหาคม 2550. มหาวทยาลย

เกษตรศาสตร, กรงเทพฯ.

สคด เรองเรอ. 2552. ลกษณะโครงสรางสงคมพชปาดบ

เขาในประเทศไทย. วทยานพนธปรญญาโท,

มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

อทศ กฎอนทร. 2542. นเวศวทยาพนฐาน เพอการ

จดการปาไม. ภาควชาชววทยาปาไม คณะ

วนศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร, กรงเทพฯ

An, S., X. Cheng, S. Sun, Y. Wang and J. Li. 2002.

Composition change and vegetation degradation

of riparian forests in the Altai plain, NW

China. Plant Ecology 164: 75-84.

Curtis, T. I. T. 1959. The Vegetation of Wisconsin:

An Ordination of Plant Communities.

Univ. Wisconsin, Madison.

Finlayson, C. M. and M. Moser. 1991. Wetlands.

International waterflowl and wetlands research

bureau. Fact on file, New York.

Kent, M. and P. Coker. 1994. Vegetation Description

and Analysis. John Wiley & Sons, New York.

McCune, B. and M. J. Mefford. 1999. PC-ORD:

Multivariate Analysis of Ecological Data

Version 4.25 for Windows. MjM Software

Design, Gleneden Beach, Oregon, USA.

Magurran, A. E. 1988. Ecological Diversity

and Its Measurement. Croom Helm, London.

Magurran, A. E. 1988. Ecological Diversity and

Its Measurement. Croom Helm, London.

109

Nebel, G., L. P. Kvist, J. K. Vanclay, H. Christensen,

L. Freitas and J. Ruiz. 2001. Structure and

floristic composition of flood plain forest in

the Peruvian Amazon I. Overstorey. Forest

Ecology and management 150: 27-57.

Sorensen, T. 1948. A method of establishing groups

of equal amplitude in plant sociology based

on similarity of species content. Biol. Skr.

5(4): 1-34.

Yoneda, R., S. Poungparn, C. Bamrungsook,

P. Patanaponpaiboon, R. Tabuchi and

V. Suchewaboripont. 2011. Strategies of Local

Livelihoods for Sustainable Management

of Swamp Forest. Bangkok, Thailand.