Thekgo ya thuto o le gae: tlhahli ya bahlokomedi

1

Thekgo ya thuto o le gae: tlhahli

ya bahlokomedi

Naa tlhahli ye e bolela ka eng?

Tlhahli ye e diretšwe mongwe le mongwe yo a

dulago le bana. E arotšwe ka dikarolo tše tharo.

Karolo ya 1 e fana ka tshedimošo yeo e e le go

nakong ka ga Covid-19 go go thuša gore o

šireletše lapa la gago go bolwetši bjo. Karolo ya 2

e fana ka thekgo le dikakanyo tša go thuša bana

gore ba ithute ba le gae mola dikolo di sa

tswaletšwe. Karolo ya 3 e fana ka tlhahlo ya gore

naa o beakanyetša bjang ditiro tša tlwaelo tša

letšatši le letšatši .

Karolo ya 1: Ka ga Covid-19

Naa Covid-19 ke eng?

Covid-19 ke bolwetši bjo bo fetelago bja go

hlolwa ke mohuta o moswa woo o sa tšwago go

hwetšwa wa khoronabaerase. Covid-19 ke

bolwetši bja go swana le mokgohlwane. Bo

hlasela gantši tshepedišo ya go hema.

Naa o fetelwa bjang ke khoronabaerase?

• Baerase ye o e hwetša ge o ka kgokagana le

motho yo a fetetšwego ke yona.

• Ge motho yo a fetetšwego a ethimola goba a

gohlola mo kgauswi le wena, marothi ao a

nago le baerase a ka tsena mmeleng wa

gago ka mahlo, molomo goba nko. Ga ešita

le go bolela go ka phatlalatša marothi a.

• Ge o ka kgoma mafelo a go swana le ditafola,

dikhaonthara, ditshwaro tša mabati,

dikhurumelo tša dipitšana tša ka ntlwaneng

ya boithomelo goba le tšona dipompi tšeo di

nago le baerase gomme wa ikgoma

sefahlego, baerase e ka tsena mmeleng wa

gago.

Ke dika dife tša gore o na le

khoronabaerase?

O ka ba le khoronabaerase gomme wa se be le

dika le gatee, goba o ka ba le maitemogela a tee

goba go feta ya tše latelago:

• go gohlola go go omilego

• letadi

• mogolo o bohloko

• go lapa

• bothata bja go hema.

Khoronabaerase e phatlalala ga bonolo kudu

gape, ka gobane o ka ba le yona ntle le dika, o ka

fetetšwa ntle le go tseba! Se ke se se dirago gore

baerase ye go ba kotsi ka mokgwa wo – o ka e

rwala wa e phatlalatša mo gohle pele ga ge o ka

tseba gore o na le yona. Ke ka lebaka leo go le go

bohlokwa KUDU go latela melawana ye tshelela

ya gauta go šireletša wena le ba bangwe – le ge o

sa nagane gore o a lwala. ( O ka hwetša

melawana ye mo karolong, ‘ O itšhireletša bjang

le ba bangwe’,ka mo tlase.)

Naa baerase ye e ka go lwatša ga kaakang?

Go batho ba bantši, bolwetši bjo bo ba

magareng. Eupša go batho ba mengwaga ya ka

godimo ga e 60 le bao ba nago le malwetši a

bjalo ka TB, bolwetši bja swikiri, haephathenšene,

bolwetši bja maswafo bja go se fole goba

bolwetši bja pelo ba ka lwala kudu. Batho bao

ba nago le HIV bao e lego gore ga ba nwe dihlare

2

tša bona ka mehla le bona ba kotsing yeo e

oketšegilego kudu.

Mabarebare ka ga Covid-19

Go tletše tshedimošo yeo e fošagetšego ka ga

baerase.

• GA SE bolwetši bja bahumi.

• GA SE bolwetši bja makgowa goba bja

Matšhaena.

• Baerase ye e KGONA go phela mafelong ao a

fišago.

• Go nwa motswako wa kgemere, kaliki le swiri

GO KA SE fodiše Covid-19.

Naa re ka itšhireletša bjang?

Go na le melawana e tshelela e bohlokwa kudu

yeo ka moka re hlokago go e latelela.

1. Hlapa matsogo kgafetša kgafetša ka sesepa

le meetse, bonnyane sebaka sa metsotswana

e 20.

2. O se ke wa itshwaratshwara sefahlego ka

diata tšeo di sego tša hlapiwa.

3. Gohlolela goba o ethimolele ka thišung goba

setšung. Lahla thišu yeo e dirišitšwego

lefelong la maswanedi.

4. Go o le kantle ga legae la gago, netefatša

gore o bokgole bja 1,5 m go bangwe.

5. Apara sešira sefahlego ge o etšwa ka gae

goba ge eba o hlokomela mongwe ka gae yo

a lwalago.

6. Dula gae ge eba o a lwala. Ikgokaganye ka

mogala le ba setšhaba ba Covid-19 mo go

(0800 029 999 /WhatsApp: 0600 123456)

goba mošomedi wa gago wa tlhokomelo ya

tša maphelo ge e le tšhoganetšo.

Ke ka lebaka la eng re swanetše go apara

dišira sefahlego?

Batho ba bangwe ba go ba le khoronabaerase ga

ba bontšhe dika ka go realo ba ka se tsebe gore

bana le yona. Tsela e kaone ya rena go

itšhireletša le go šireletša ba bangwe ke go apara

dišira sefahlego ge re tšwa ka magaeng a rena.

Bašomedi ba tlhokomelo ya tša maphelo ba

hloka go apara dišira sefahlego tše kgethegilego

tše bitšwago dišira sefahlego N95. Mongwe le

mongwe o hloka go apara dimaseke tša lešela

tšeo di nago le mealo e me raro, ge eba go a

kgonagala. Ge eba ga o na sešira sefahlego, o ka

ikhupetša molomo le nko ga e šita le ka sekhafo

goba sekhipa.

Methalotlhahli ya tirišo ya dišira sefahlego

• Netefatša gore o khupetša nko le molomo

wa gago gomme o lekanela gabotse. Ga go a

swanela go ba le dikgoba magareng ga

sešira sefahlego le sefahlego sa gago tšeo di

ka dumelelago marothi gore a tsene.

• Ge o šetše o apere sešira sefahlego, o se ke

wa o swarasware .

• Ge o apola sešira sefahlego, swara fela

dikgwagetši.

• Hlatswa sešira sefahlego ka meetse a

borutho a go ba le sesepa bonnyane ka

mehla.

Naa kiletšo ya mesepelo ke eng?

Kiletšo ya mesepelo ke e nngwe ya maemo a

mahlano a temošo ao mmušo o a dirišago go

3

thibela bontši bja Ma-Afrika Borwa gore ba

lwatše ke bolwetši bja Covid-19. Kiletšo ya

mesepelo e ra gore Ma-Afrika Borwa ka moka a

swanetše go dula ka gae ka ntle le ge ba:

• diragatša tirelo ya bohlokwa

• swanela ke go yo reka dijo, ditšweletšwa tša

go hlwekiša, ditšweletšwa tša bohlweki

goba dihlare

• go hwetša thušo ya tša kalafo

• yo amogela tšhelete ya mphiwafela.

Maemo ka moka a temošo a beilwe go leka go

fokotša lebelo la phatlalalo ya Covid-19

magareng ga batho. Ge batho ba sa sepela

sepele go tloga lefelong le lengwe go ya go le

lengwe, go boima kudu go baerase go sepela. Go

dula ka gae ke tsela ye kaone kudu ya go emiša

phatlalalo ya baerase efela go boima kudu gape

gore batho ba ka dira se ge magae a bona a le a

mannyane gomme ba sa kgone go gola ditseno.

Ka Kgopelo Lemoga: Tshedimošo ka ga kiletšo

ya mesepelo e fetoga go ya ka gore naa

phatlalalo ya baerase e laolwa gabotse bjang,

efela tshedimošo ka moka ye e lego mo

pukwaneng ye ga bo fetoge.

Go direga eng ge o ka tshela melawana ya “

kiletšo ya mesepelo?

Go tshela melawana ya kiletšo ya mesepelo go

swana le go tshela molao. O ka golegwa le/goba

wa otlwa.

Go thweng ka ga dipoloko tša bahu?

Go dumelelwa batho ba palo ya go se fete 50

polokong ya mohu gomme meletelo ga e a

dumelelwa. O ka kgona go ya lehung, e fela o

swanetše go latela melawana e tshelela ya gauta

go emiša phatlalalo ya baerase.

Naa re ka kgona go ya mošomong mo

nakong ya kiletšo ya mesepelo?

O ka kgona fela go ya mošomong ge eba o

diragatša tirelo e bohlokwa, Bašomi ba ditirelo

tšeo bohlokwa ba tla hwetša phemiti go tšwa go

bengmešomo ba bona go netefatša se gomme

ba swanela ke gore ba di sware mo go bona ge

ba etšwa ka gae. Bontši bja batho ga bo kgone

go ya mešomong mo nakong ya kiletšo ya

mesepelo.

Ke eng seo re swanetšego go se dira nakong

ya tšhoganetšo?

Ikgokaganye le ba ditirelo tša tšhoganetšo. Bona

ba sa butše, go akaretšwa dikliniki le maokelo.

Naa ke neng mo o hlokago go dirwa teko ya

Covid-19?

Go bohlokwa gore o dirwe teko ya Covid-19 ge

eba o lwala goba mongwe kgauswi le wena a

lwala gore :

• o kgone go hwetša tlhokomelo le maele a

nepagetšego le gogo thušago gore o

kaonafale le gore lapa la gago le dule

lebolokegile.

• re ka šireletšana. Go bohlokwa go tseba ge

eba o na le Covid-19 (le ge eba ga o lwale

kudu), gore o kgone go hlokomela gore ga o

phatlaletše baerase ye go ba bangwe, kudu

bao ba ka lwalago kudu , bjale ka bomakgolo

• le borakgolo.

4

Naa ke efe karolo ya batswadi le

bahlokomedi ba bangwe?

Leuba la Covid-19 ke nako ye bothata kudu mo

malapeng Afrika Borwa ka bophara, gomme

legae le lengwe le le lengwe le na le ditlhohlo tša

lona tšeo le swanetšego go swaragana natšo.

Boikarabelo bja gago bja pele ke go lota bana ba

gago le go ba fa tlhokomelo. Ka dinako tše

dingwe ge batswadi ba na le kgatelelo ya

monagano, ba befelwa ga bonolo. Bana ba gago

le bona ba ka no ba ba ikwa ba le ka tlase ga

kgatelelo ya monagano goba ba belaela mo

nakong ye. Ba ka hwetša go le bothata go ka

hlalosa maikutlo a bona go wena ge o bonala o

befetšwe. Leka go:

• diriša polelo ya maleba ge o bolela le bana

ba gago goba o le mo pele ga bona

• laletša bana ba gago gore ba go botše

maikutlo a bona

• dira dilo tša boithabišo mmogo

• ba laletša go go thuša go abelana

mešongwana.

O ka thekga gape bana ba gago ka go dira

mešongwana ye e eleditšwego mo tlhahling ye.

Dikolo di tla dira mananeo a go fihlelela mošomo

wo o šaletšego morago ge di bulwa. Gopola: Go

bohlokwa gore bana ba be sa ithuta gomme

sekolo sa bana ba gago se ka no ba romela

mošomo, efela ga go a letelwa gore o be

morutiši wa bona!

Karolo ya 2: Go thekga go ithuta ga

bana ba le ka gae

Le ge e le gore ditiragalo tšeo di lego mo

tlhahling ye di arotšwe go ya ka mengwaga ya

bana yeo e fapanego, tše dingwe tša tšona di ka

thabelwa ke lapa lohle. Ka mohlala, ge malapa a

ka hlola nako ya dikanegelo letšatši le letšatši,

mongwe le mongwe a ka kgatha tema go

abelaneng ka kaanegelo. Efela, go bohlokwa

gape go beakanya mešongwana e mengwe go ya

ka mengwaga ya bana ba gago gore ba kgone go

hwetša thekgo ye itšego yeo ba ka bago ba e

hloka mo boemong bjo bja kgolo ya bona.

Megopolo ya ba mengwaga e 0 go ya go

ye 3

Bana bao ba ratwago ke bana bao ba thabilego

gomme ge bana ba ikwa ba thabile gape ba

bolokegile, se se thuša mabjoko a bona gore a

gole ka tshwanelo. Tše ke tše dingwe tša dilo

tšeo o ka di dirago go thuša bana gore ba tšwele

pele gabotse.

• Iphe nako le bona ka mehla.

5

• Bapala dipapadi tša bona tša mmamoratwa.

• Bolela lebona gantši.

• Tloga o ba theeletša.

• Ba botše gore ke ka lebaka la eng o ipshina

ge o fetša nako le bona.

Masea le digotlane ba ithuta ka go dira

mešongwana yeo e fapanego le wena le

bagolwane ba bona. Ba ipshina ka go opela

dikoša, go bapala dipapadi, go bolela

merumokwano, go theeletša dikanegelo, go

anegela dikanegelo, go thala le go itira tše o ka

rego ba a bala le go ngwala.

Dikoša, dipapadi le merumokwano

Naa o sa gopola dipapadi tšeo o bego o di

bapala ge o sa le ngwana?

O sa gopola boithabišo bjo o bilego le bjona, le

seo o ithutilego sona ntle le go lemoga? Ke

dikoša le merumokwano efe yeo o ratago go e

opela le go e bolela? Abelana ka dipapadi tše,

dikoša le merumokwano ye. Diriša boitšhišinyo

bja mmele le ditiro tša go swanela mantšu a

dikoša le merumokwano ge o di opela/bolela.

Lebaka leo re dirišago dikoša,

merumokwano, le dipapadi

• Di godiša bokgoni bja bana bja polelo.

• Di thuša go aga kgopolo ya tshepo le go

tiiša tlemagano magareng ga batho ba

bagolo le bana.

• Di aga boitshepo le go ikholofela, gomme di

thuša gore bana ba iketle.

• Bana ba ithuta ga bonolo ka go bapala e bile

ba ithabiša.

Go abelana dipuku

Ke ka baka la eng re swanetše go abelana dipuku

le masea ao a se go a hlwa a kgonago bolela,

goba le digotlane? Gobane ke tsela e botse ya go

tsebana, go tšweletša polelo ya bona le go ba

thuša go ithuta ka ga lefase.

• Go fihlela bana ba ka dula ka bobona, go

bonolo kudu go ba bea mo diropeng ka

mokokotla wa bona o ithekgile ka wena

gomme o swaretše puku ka pele ga bona.

• Dipuku tšeo di nago le diswantšho goba

dinepe tše bonolo tša difahlego tša masea di

šoma botse ka masea.

• Abelana dipuku le leseana la gago goba

segotlana sa gago ka mekgwa yeo e tla bago

le poledišano le kgokagano.

− Šupa le go fana ka maina a dilo tšeo di

fapanego ka mo dipukung. Bolela ka seo

bobedi bja lena le se bonago mo

diswantšhong. Ka go dira se o ba thuša

go ithuta mantšu le go ithuta ka tikologo

ya bona.

− Botšiša dipotšišo. Le ge eba ga ba kgone

go ka fetola, go ba fa sebaka sa go

nagana ka karabo go ba thuša mo go

goleng ga bona.

6

Go boledišana

Go ba le dipoledišano le bana ba gago go

bohlokwa . O ka hwetša gore gantši ba botšiša

dipotšišo tše dintši tša ‘ke ka baka la eng’. O be

pelotelele gomme o ba hlohleletše ka go hlalosa

le go hlatholla gore naa dilo di šoma bjang. Nako

le nako ge o bolela ka tsela yeo dilo di šomago ka

yona goba ke ka baka la eng re dira dilo, o godiša

tlotlontšu ya bana ba gago le tsebo ya bona ka ga

lefase.

• Mohlala, ge eba le dijong gomme ngwana

wa gago o re merogo ya gagwe ya

mmamoratwa ke dikherote, o ka re, “Naa o

be o tseba gore dikherote di gola ka tlase ga

mmu!”

• Ge ngwana wa gago a ka bontšha nko e

telele ya tlou mo seswantšhong, o ka re, “Ee!

seo se bitšwa mmogo gomme tlou e o diriša

go itlhapiša le go fihlelela dijo.”

• Ge ngwana wa gago a bapala ka dibapadišwa

ka meetseng, o ka bolela ka dilo tšeo di

phaphamalago goba di nwelelago.

• O se ke wa boifa go botša bana ba gago

gore ga o tsebe karabo ya potšišo. Ba botše

gore o tla nyakišiša gomme o tla ba fa karabo

ka moragonyana. Se se ba thuša go kwešiša

gore batho ba bagolo ga ba dule ba na le

dikarabo tšohle le gore le rena re sa ithuta.

Mešongwana ya dipalo

• Go bohlokwa go ruta bana megopolo ya go

swana le bogolo le bonnyane, go tlala le go

se be le selo, ge o dutše o bolela le bona.

Mohlala, ge o fepa goba o hlapiša lesea la

gago, o ka bapala ka mantšu a go swana le ‘

lebotlelo le tletše/ga le na selo’, ‘sekotlolo se

tletše/ga se na selo’.

• Kgoboketša dikhurumelo tša mabotlelo le

bana ba gago gomme o di diriše go ruta go

bala.

• Bolela ka maloko a lapa gomme le ba bale

mmogo: tate yo motelele, sesi yo

mokopana, bo buti ba 2, bo sesi ba 3.

Megopolo ya ba mengwaga e 3 go ya go

e 6

Mešongwana ya polelo le tsebo ya go bala

le go ngwala

• Dikoša le merumokwano. Opelang/bolelang

dikoša le merumokwano ka di/polelo tša

segagabo bana ba gago gape le ka polelo ya

tlaleletšo. Ngwala mantšu a koša goba

morumokwano gomme o a šupe ge le le gare

le a opela goba le a bolela. Le ge eba bana ba

gago ga se ba hlwa ba kgona go ka ngwala

goba go bala, go bona mantšu ao a

ngwetšwego a šomišwa go ba thuša go

kwešiša gore seo re se bolelago se ka

ngwalwa fase gomme ra se bala, gape le

gape.

• Go ithuta ka ga mebele ya rena. Bapalang

mmogo dipapadi tšeo go tšona le bitšago,

tša go swana le ye: Lizzy, Lizzy, hudua

7

bogobe… ka letsogo la go ja/ka letsogo la

nngele/ka leoto la gago la go ja/ ka leoto la

gago la nngele.Diriša diatla le maoto go dira

ditiro ge le le gare le bolela mantšu.

• Anegang dikanegelo. Beela nako ka thoko

tšatši le lengwe le lengwe go botša bana ba

gago kanegelo. E dire gore e thabiše ka go

šomiša lentšu la gago, diatla le sefahlego go

oketša tlhagišo . Akaretša bana ba gago

gore ba kgathe tema ka go ba botšiša

dipotšišo le go theeletša diphetolo tša bona.

Bušeletša dikanegelo tša bona tša

mmamoratwa gantši go ya ka mo ba di

kgopelago!

• Bala dipuku. Bala le bana ba gago ka mehla

gomme o tla bona gore naa ba ithuta ga

kaakang le seo ba ka se dirago ka dipuku!

Kgetha dipuku tšeo o di ratago, ga mmogo le

tšeo ba di kgethago.

Maele ka go abelana dipuku

• Bala thaetlele ya puku le leina la mongwadi le

moswantšhi.

• Bala ka tlhagišo ya seo o se balago gantši ka

mo o ka kgonago ka gona.

• Ela hloko seo bana ba gago ba nago le

kgahlego go sona. Eba maleba ge o fetola

go seo ba se bolelago. Mohlala, ge ba ka go

šupetša tamati gomme ba re, “Bona apola!”

o ka re, “Ee, e hubedu go swana le apola, e

feela ga o nagane gore e ka no ba e le

tamati?”

• Botšiša dipotšišo tšeo di thušago bana ba

gago go nagana ka go teba ka ga kanegelo.

Ka mohlala, “Naa seo se go gopotša eng?”,

“Naa o nagana gore ke ka lebaka la eng a

dirile seo?”, “Naa wena nkabe o dirile eng?”

le “Naa o nagana gore nkabe go diragetše

eng ge nkabe …”

• Laletša bana ba gago go ‘bala (bolela)

poeletšo ya dikafoko le mafoko nago le

wena. Ka mohlala, ‘“Ke tla hemela godimo ka

gogomoga ka butšwetša ka wišetša ntlo ya

gago fase”’ goba ‘tho, tha, tho, tha’.

Mešongwana ya dipalo

• Merumokwano le dinomoro. Bolelang

merumokwano ya dinomoro mmogo gomme

le dire ditiragatšo ge le le gare le di bolela.

Tee, Pedi, bofa dieta

Tharo, Nne, kokota monyako

Hlano, Tshela, topa topa dikgong

Šupa, Seswai, ema tsii

Senyane, Lesome, dikgogo tša go nona.

Nonyana tše pedi godimo ga mohlare

Ye nngwe ke Mantsho, ye nngwe ke Mošweu

Fofa Mantsho, fofa Mošweu

Boya Mantsho, boya Mošweu.

8

Maboroso a lesome a go nona a tšhatšhama ka

paneng,

Le tee la re ‘Phuu!’ le lengwe la re ‘Phaa!’

Maboroso a seswai a go nona a tšhatšhama ka

paneng,

Le tee la re ‘Phuu!’ le lengwe la re ‘Phaa!’

(Tšwela pele ka go fetola palo ya maboroso.)

• Go diriša dinomoro. Laletša bana ba gago go

bala go tloga go 1 go fihla go 10. Se se ba

thuša go kwešiša tatelano ya dinomoro. Ba

thuše go ithuta kudu ka ga dinomoro ka go

ba botša gore, mohlala, “Ke kgopela

ontatele diapola tše hlano. Ge re ka di

abelana magareng ga Mme, Tate le wena naa

di tla lekana? Naa re tla ba le tšeo di tla

šalago?”.

• Bapetša bogolo. Thuša bana ba gago go

thala ba latedišiša maoto a yo mongwe le yo

mongwe ka gae gomme le ripe bokantle bja

mothaladi bja leoto le lengwe le le lengwe.

Ba thuše go ngwala leina la ‘mong wa leoto’

mo leotong le lengwe le le lengwe. Mmogo

beakanyang maoto a dipampiri go tloga go le

lennyane go ya go le legolo. Botšiša dipotšišo

tša go swana le “Ke mang a nago le maoto a

magolo/mannyane?”, “Naa motho o

motelele/mokopana o buša gape a ba le

maoto a magolo/mannyane? O nagana gore

naa ke eng go le bjalo?” O ka bapetša gape

bogolo bja dilo tše dingwe ka gae, tše bjalo

ka ditulo goba ditapole.

• E lekantšhe. Bontšha bana ba gago gore naa

ba ka diriša bjang diatla tša bona go

lekanetša botelele le/goba bophara bja dilo

tše fapanego ka gae. Mohlala, “Go tšea

diatla tše kae tša gago go lekanetša go tloga

lehlakoreng le tee la tafola ya rena go ya go

le lengwe?”.

• Latela ditaelo. Bapalang papadi ya ‘Matome

o re’ moo mongwe le mongwe a swanetšego

go latela ditaelo tše tlago ka morago ga

mantšu ao a rego, “Matome o re…”

(Mohlala: “Matome o re, ‘ema mo

setulong’.”) Ge o ka latelela taelo yeo e sa

thomego ka “Matome o re…” (ka mohlala,

“Dula ka tlase ga tafola.”) gona o swanetše

go ba motho yo a fanago ka ditaelo. Mantšu

a go laetša boemo ao a swanetšego go

dirišwa: ka gare ga, mo pele ga, mo godimo

ga, ka tlase ga, magareng ga, ka morago ga,

go bapana le, tloga, mo godimo ga, godimo,

into, out of.

Mešongwana ya Tsebo ya Bophelo

• Go diriša bokgoni bja rena bja go dupelela.

Bapalang papadi ya go phopholetša le bana

ba gago. Ntle le gore ba bone, tsenya dijo tše

mmalwa tša go ba le monkgo o matla ka mo

dikotlelwaneng – ka mohlala, binika,

dipanana, puere ya kheri, kofi. Diriša sekhafo

goba lešela go tswalela mahlo a bana ba

gago. Gomme ba botšiše ge eba ba ka kgona

go akanya gore naa go na le eng ka

sekotlolong se sengwe le se sengwe ka go

no se nkgelela fela.

• Go diriša bokgoni bja gago bja go kgoma.

Bapalang papadi ye nngwe ya go

phopholetša. Ntle le bana ba gago ba go

bona, tsenya dilonyana tše mmalwa tša go se

robege/thubege (tše bjalo ka lehwana goba

9

poraše ya meno) ka selopong. Kgopela bana

ba gago gore ba dule ba tswaletše mahlo

gomme ba ntšhe selo ka selopong. Naa ba ka

kgona go akanya gore selo ke eng fela ka go

no se kgoma?

• Go diriša bokgoni bja gago bja go kwa.

Tlatša ditšhelo tše nnyane ka dilo tše

fapanego tše bjalo ka mohlaba, maswika,

dipheta le/goba dikhurumelo tša mabotlelo.

Kgopela bana ba gago gore ba tswalele

mahlo a bona gomme ba theeletše ge o

tšhikinya le lengwe le le lengwe la ona. Naa

ba ka kgona go akanya gore go na le eng ka

setšhelong se sengwe le se sengwe? Botšiša,

“Naa e dirile lešata la godimo goba la tlase?

Naa o nagana gore ke ka baka la eng e dirile

lešata la godimo/tlase?”.

• Gomarelanang. Ipshineng ka go bapala

papadi yeo le šiedišanago ka go fa ditaelo

tša gore le ‘gomaretše’ dikarolo tše pedi tšeo

di fapanego tša mmele mmogo! Mohlala, ge

yo mongwe wa lena a kare “setšu khurung”

gomme ka moka ga lena le hloka gore le

kgome e tee ya dikhuru tša lena go setšu.

• * Papadi ya meetseng. Ka nako ya go hlapa,

Efa bana ba gago ditšhelo tša polastiki tša

mehutahuta tša bogolo le di bopego tše

fapanego le gore ba bapale ka tšona ka

meetseng. Ba tla ipshina sebaka se se telele

kudu mola ba ithuta tše bohlokwa kudu ka

ga dikgopolo tša saentshe le dipalo tše bjalo

ka tletše/ga ena selo, oketša /fokotša le gore

naa diela di tšea bjang sebopego sa setšhelo

seo di lego ka gare ga sona. (O ka dira se

dinakong tše dingwe gape ka go fa bana ba

gago ka emere e kgolo goba sekotlolo sa go

tlala meetse.) Netefatša gore wena goba

mongwe o šeditše bana ka nako tšohle ge ba

bapala ka meetse.

• Hlola legae. Efa bana ba gago marathana (e

bjalo ka mapokisi a dijo, mapokisana a

mankgwari, dikhurumelo tša mabotlelo,

dikhathone tša mae),

selotheipi/sekgorametši le sekero. Šišinya

gore ba dire legae la sephedi se sennyane, se

bjalo ka seboko, legotlo goba selwana sa

boikgopolelo. Ge ba feditše, kgopela bana ba

gago gore ba go botše ka legae leo ba le

dirilego.

Megopolo go ba mengwaga e 6 go ya

go e 9

Mešongwana ya polelo le tsebo ya go bala

le go ngwala

• Go anega kanegelo le go bala dikanegelo.

Kgetha kanegelo yeo batheeletši ba gago ba

tla bago le kgahlego go yona gape e le ya

maleba go mengwaga ya bona. Ge eba o

anega kanegelo, thoma ka yeo o e tsebago

gabotse . Yona e ka ba kanegelo yeo o bego

o e botšwa o sa le ngwana goba yeo o

ipshinnego ka go e bala. Thuša go thala

diswantšho menaganong ya batheeletši ba

gago ka go diriša mantšu a go kgahliša a go

hlalošega o. Akaretša le dipotšišo (mohlala,

“bjale le nagana gore go diragetše eng seo

se latelago?”) le dikoša tšeo di dirago gore

batheeletši ba gago ba kgathe tema.

10

• Theeletša dikanegelo. Mmogo bjalo ka

lapa, theeletšang dikanegelo mo

seyalemoyeng. O ka kgona go hwetša

dikanegelo tša bana mo go mananeo a

seyalemoyeng a Nalibali mo diteišeneng

tše:

• Go ngwala le go thala. Ka morago ga gore

bana ba gago ba theeletše kanegelo,

megopolwana e mengwe ya go ngwala le go

thala ke ye gore ba e leke:

− Ngwala le go opela koša ya mathomo ya

go re botša kanegelo.

− Thala seswantšho sa boalo bja kanegelo.

Naa o nagana gore ke ka baka la eng

mongwadi a kgethile lefelo le bakeng sa

kanegelo ye?

− Thala moanegwa go tšwa kanegelong.

Dira lenaneo la ditiro tšohle tša

moanegwa. Diriša lenaneo le go go

thuša go tšea sephetho sa gore naa

moanegwa yo ke motho yo a lokilego

goba aowa. Ngwala lefoko leo le

hlalošago maikutlo a gago ka

moanegwa.

• Itireleng puku ya dikanegelo. Latelang

dikgato tše go šoma mmogo bjalo ka lapa go

dira puku ya dikanegelo.

− Mmogo tšeang sephetho sa gore naa

kanegelo e tla ba ka ga eng – mohlala,

kanegelo ka ga lapa leo le ilego

mabenkeleng mo nakong ya kiletšo ya

mesepelo. Nagana ka ga: fao kanegelo e

diregago gona, baanegwa bagolo ke bo

mang, naa bothata mo kanegelong ye ke

bofe le gore naa bo raollwa bjang, ka fao

kanegelo e felago ka gona.

− Anegang kanegelo mmogo.

− Dirang puku yeo e sego ya ngwalwa selo

ka go phutha matlakala a pampiri ka

bogare.

− Kgethang leloko la lapa gore le ngwale

karolo ya kanegelo mo letlakaleng le

lengwe le le lengwe la puku yeo e sego

ya ngwalwa selo mola lena ka moka le

anega kanegelo gape.

− Dumelelang yo mongwe le yo mongwe

gore a hwetše sebaka sa go thala

diswantšho ka mo pukung ya

dikanegelo.

− Ipshineng ka go e bala mmogo!

11

Mešongwana ya dipalo

• Dirang tšhupamabaka ya matšatši a

matswalo. Laletša bana ba gago go dira

tšhupamabaka ya matšatši a matswalo. Ba

tlogele ba diriše matlakala a 12 a pampiri – le

tee bakeng sa kgwedi ye nngwe le ye nngwe.

Šišinya gore mo letlakaleng le lengwe le le

lengwe ba ngwale leina la kgwedi le

matšatšikgwedi a matšatši a matswalo a

bagwera ba bona le maloko a lapa la gabo ao

a welago mo kgweding yeo. Ba hlohleletše

go kgabiša ditšhupamabaka tša bona ba

diriša makgwai a fapanego bakeng sa

kgwedi ye nngwe le ye nngwe. Ge ba feditše

go dira ditšhupamabaka tša bona, iphe nako

o boledišana le bona ka ga tšona – mohlala, o

ka re, “A re bone gore naa ke kgwedi efe

yeo e nago le matšatši a matswalo a

mantši/mannyane?”, “Ke batho ba ba kae

bao matšatši a bona a matswalo a lego ka la

di9 tša kgwedi?”, “Naa boKoko ba tla be ba

na le mengwaga e mekae mo letšatšing la

bona la matswalo leo le tlago?”.

• Eyang mabenkeleng le le ka gae. Wena le

bana ba gago dirang tšhelete ya

maforaforetši gomme le tšee dilo go tšwa ka

rakeng ya lena ya krosari le dire lebenkele la

maforaforetši. Ngwalang ditheko bakeng sa

selo se sengwe le se sengwe mo

dipampišaneng gomme le di bee godimo

goba kgauswi le dilo tšeo. Gomme ipshineng

ka go bapala lebenkele gomme le šiedišana

go ba bo ralebenkele le bareki – le kopanya

sekoloto sa dilo tšeo di rekilwego, le di lefela

ka go diriša tšhelete yela ya maforaforetši

gomme le fana ka tšhentšhi. Le ka nyaka go

boledišana ka ga go ya mabenkeleng mo

nakong ye ya kiletšo ya mesepelo. Laletša

bana ba gago go diragatša maemo ao a

fapanego gomme ba šišinye ditharollo go

ditlhohlo tše fapanego tša go ya

mabenkeleng mo nakong ye ya kiletšo ya

mesepelo.

• E lekanetše. Dumelela bana ba gago go diriša

matlakala ao ba a gagotšego go tšwa

dikgatišobakeng (goba matlakala a

dikuranta) gore ba kgone go ithuta gore naa

le lekanetša bjang tikologo ya selo – mohlala,

bo godimo bja tafola, lebato la ka

phaphošing. Bontšha bana ba gago gore ba

bee bjang matlakala ao fase mo selong

kgauswi le kgauswi go sena dikgoba

magareng ga ona. Gomme ba tlogele ba bale

gore ke matlakala a makae a pampiri ao ba a

dirišitšego go khupetša lebato. Mmogo

bapetšang ditekanetšo – ke selo sefe seo se

nago le tikologo e kgolo/nnyane?

• Ithute ka ga dipalophatlo. E re bana ba gago

ba ithute ka ga dipalophatlo mola ba go

thuša go sega dienywa goba merogo ka

diripa le dira diphatlo goba dikotara go dira

salate ya dienywa goba sopo. (O ka ripa

‘dikotara’ tšeo wa di dira tše nnyane, ge go

hlokega.) Gopola go šetša ka sekgauswi bana

ba gago ge ba diriša dithipa.

• Malea a mahlokwana a mankgwari. Efa bana

ba gago mahlokwana a mankgwari (goba

mahlokwana a difatameno) gomme o ba

kgopele gore ba dire dibopego tša palo e

itšego ka ona – mohlala, “Dira dikhutlotharo

12

tše hlano o diriša fela mahlokwana a

mankgwari a senyane”.

Mešongwana ya Tsebo ya Bophelo

• Go kgarametša goba go goga? Kgopela bana

ba gago ba bone gore ke ditsela tše kae tšeo

di fapanego tšeo ba ka di hwetšago t go

šutiša kgwele goba lepokisi la go ba le dilo ka

mo go lona. Ge ba le gare ba dira se, tšeang

sephetho mmogo sa gore naa le a

kgarametša goba le a goga nako le nako ge

le šuthiša. O ka tlabega go bona gore ke e

me kae ya mesepelo yeo re e šomišago go

šutiša dilo ke ‘go kgarametša’ le ‘go goga’ di

dirišwago ka ditsela tšeo di fapanego!

• Swantšha le go dira lewa. Dumelela bana ba

gago go hwetša ditsela tša go hlola lewa leo

ba ka bapalelago ka go lona mmogo. Šišinya

gore ba diriše malakane, mašela a ditafola

le/goba mapai mmogo le ditafola le ditulo go

dira sebopego. Gomme ba tlogele ba iphsine

ka go tšea sephetho sa gore naa ke eng seo

ba ka se tsenyago ka leweng la bona – le go

bapalela ka go lona!

• Mmino ka galaseng. Tsenya dikelo tše

difapanego tša meetse ka mo digalaseng tša

go nwela tše nne goba tše hlano gomme o

tlogele bana ba gago ba di kokote gannyane

ka mo mathoko go hlola medumo yeo e

fapanego. Mmogo boledišanang ka ga gore

ke medumo efe yeo e lego tlase le gore ke

efe yeo e lego godimo. Thuša bana ba gago

go lemoga gore ge go na le meetse a mantši

ka galaseng, ke gona moo modumo o bago

tlase kudu.

• Dipeu mo dijong tša rena. Dienywa le

merogo e mengwe e na le dipeu ka mo gare

ga yona – mohlala, diapola, dinamune,

ditamati, le dikhukhampa. Ge o lokiša tše

bakeng sa diswariša mala goba dijo, diriša

sebaka se go gogela šedi ya bana ba gago go

ka fao dipeu di lebegago ka gona, ka fao di

beakantšwego ka gona le gore re ka di ja

naa. Leka go tšweletša dibjalo go tšwa

dipeung mo sekhurumelwaneng se sa išego:

tsenya dipeu tšeu mo mobunyaneng goba

pampišaneng ya ka ntlwaneng ye e

thapilego ga nnyane; dira gore di dule di le

thapile ka go di gaša gaša ka meetse

kgafetšakgafetša gomme o o bone gore go

direga eng.

• Swara pukutšatši ya ngwedi. Mmogo le bana

ba gago, ipheng nako ya go lebelela ngwedi

bošego bjo bongwe le bjo bongwe kgwedi

ka moka. Lemoga ka fao sebopego sa

ngwedi se fetogago ka gona. Šišinya gore

bana ba gago ba ngwale fase diphetogo tšeo

ba di bonago ka go thala seswantšho sa

ngwedi bošegong bjo bongwe le bjo bongwe

kgwedi ka moka. Ba gopotše go ngwala

letšatšikgwedi kgauswi le seswantšho se

sengwe le se sengwe.

13

Megopolo bakeng sa mengwaga e 10 go

ya go ye 13

Mešongwana ya polelo le tsebo ya go bala

le go ngwala

• Go anega dikanegelo le go bala dikanegelo.

Diriša ditšhišinyo tša go abelana dikanegelo

tša dihlopha tša ba mengwaga ya ka tlase mo

tlhahling ye gomme o tlaleletše ka tše :

− go fa bana ba gago dibaka tše dingwe

gape tša go abelana dikanegelo tša bona

− go bala goba go anega dikanegelo tše

teletšana

− go hlama dikanegelo mmogo (Thoma

kanegelo gomme o meme leloko le

lengwe le le lengwe la lapa gore le

tlaleletše go fihla bofelong bja

kanegelo.)

− go hlohleletša bana ba gago go

theeletša dikanegelo tša Nal’ibali mo

seyalemoyeng

− go kgoboketša dikanegelo go tšwa

ditlaleletšing tša dikuranta tša Nal’ibali

gomme o balele bana ba gago le/goba o

ba meme gore ba balele baratho ba

bona dikanegelo tšeo.

• Ditiro tša go ngwala. Laletša bana ba gago

go leka ditiro tše tša go ngwala tšeo di

amanago le puku yeo ba e badilego,

dikanegelo tšeo ba di theeleditšego goba ye

nngwe ya dipontšho tša bona tša

mmamoratwa mo thelebišeneng:

− Lokiša poledišano le moanegwa wa

pukung, kanegelo yeo ba e

theeleditšego goba ya pontšho ya

thelebišeneng. Ngwala fase bonnyane

dipotšišo tše lesome tšeo di tla fago

moanegwa sebaka sa go bolela ka ga

megopolo le maikutlo a gagwe ka ga

tema yeo a e kgathago mo kanegelong.

− Ngwala tshekatsheko ya puku. Netefatša

gore o fana ka tshedimošo ka ga boalo le

baanegwa ba puku, le gore kanegelo e

ka ga eng – eupša o se ke wa fana ka

dintlha ka botlalo! Gopola gape go bolela

ka ga seo o se ratilego/o sego wa se rata

ka kanegelo.

− Ngwalela moanegwa mogolo wa

kanegelo lengwalo. Mo lengwalong la

gago botšiša dipotšišo, ipelaetše le/goba

o ngongorege ka ga se sengwe, le/goba

o fane ka tšhišinyo. Dira gore lengwalo la

gago le botelele bja bonnyane bja

mafoko a 10.

− Ngwala tlhaloso ya baanegwa ba bararo

go tšwa kanegelong yeo o e badilego.

Akaretša dintlha tše: gore naa ba bogega

bjang, maikutlo ao ba itemogelago ona

le gore naa ba amana bjang le baanegwa

ba bangwe. Thala seswantšho sa yo

mongwe le yo mongwe wa baanegwa

go sepelelana le tlhaloso ya gago.

− Ngwala mathomo goba mafelelo ao a

fapanego a kanegelo, goba kgaolo ya

pontšho ya gago ya mmamoratwa ya

thelebišene. Ge eba pheletšo e be e le

yeo e nyamišago, ngwala yeo e

thabišago. Ge eba e be e le yeo e

thabišago, ngwala yeo e nyamišago.

− Ngwala kakaretšo e kopana ka ga seo o

ithutilego sona go tšwa kanegelong. Naa

14

o ka hlalosa gape seo o naganago gore

babadi ba bangwe ba ka holega ka go e

bala?

− Kgetha o tee wa baanegwa go tšwa

kanegelong gomme o ngwale leswa go

tšwa lehlakoreng la moanegwa yo.

− Hlola baanegwa ba gago ba ‘soapi’

gomme o ngwale kanegelo ya ‘soapi’.

Mešongwana ya dipalo le saentshe

• Dinomoro gohle. Laletša bana ba gago go

bala dinomoro tšeo ba di hwetšago

dipukung, le mo dilong tša ka mo gae

(mohlala, boima mo dilong tša korosari, nako

mo dišupanakong, dinomoro mo metareng

wa mohlagase) le mo thelebišeneng

(mohlala, thempheretšha ya ka mehla,

kgonagalo ya pula, dipalopalo tša Covid-19).

Šišinya gore ba ngwale fase maswao a

dinomoro le go ngwala nomoro yeo ka

mantšu (mohlala: 19, lesomesenyane).

• Menthele. Dira menthele mmogo le bana ba

gago kgafetša kgafetša le diriša go

hlakantšha, go ntšha le go atiša. Thoma pele

ka dinomoro tša motšo o 1 go fihlela e le

ditsebi tša dipalo tše, gomme o akaretše

dinomoro tša go ba le metšo e 2- le 3-. Thuša

bana ba gago go ithuta maano a ka mehla a

go šoma ka dinomoro. Mohlala, ge re

hlakantšha tšhelete, re thoma ka dipalo tše

kgolo (R100, R50, R20, bj.bj.): 150 +280 = 100

+ 200 = 300 + 50 = 350 ( aroganya 80 go 50 +

20 + 10) + 50= 400 + 20 = 420 + 10 = 430. Ka

go realo, 150 + 280 = 430

• Go bapala ka dikarata. Dumelela bana ba

gago ba beakanye dikarata tša ka pakaneng

go ya ka dinomoro tšeo di lego mo go tšona

– go tloga go ye nnyane go ya go ye kgolo,

goba ye kgolo go ya go ye nnyane. Gomme

tlhohla bana ba gago ka go ba kgopela gore

ba tšee dikarata dingwe tše pedi goba go

feta gomme ba itlwaetše go hlakantšha, go

ntšha le/goba go atiša dinomoro tšeo di lego

mo go tšona.

• Dibopego mo tikologong ya rena.

Hlohleletša bana ba gago gore ba nyakane le

dibopego (dikhutlotharo, dikwere le

dikhutlonnethwii) mo dilong tša ka gae –

mohlala, sebopego sa diforeime tša

mafasetere le mabati, dibopego tša phahlo

le didirišwa tša ka moraleng. Šišinya gore ba

thale selo se sengwe le se sengwe le

di/sebopego seo ba se bonago.

• Naa ke eng? Efa bana ba gago sebaka sa go

lemoga dilo tša diela le tša bothata,

metswako le ditološwa, le diesiti. (Mohlala,

binika le disuru tšeo di lego bodila, ke diesiti.)

• Dibjalo le diphoofolo. Hlohleletša bana ba

gago go šupa, thala le go hlalosa dibjalo le

diphoofolo ka gae le tšeo ba di bonago mo

thelebišeneng.

• Maatla gohle. Boledišana le bana ba gago ka

ga mehuta yeo e fapanego ya maatla

(mohlala, maatla go tšwa phišong), methopo

ya maatla (mohlala, letšatši, setofo) le gore

maatla a a fetoga (ditofo di fetolela maatla a

motlhagase go ya go maatla a phišo).

15

Megopolo ya baswa

• Hlohleletša go ngwala. Šišinya gore baswa

ba ka lapeng ba be le pukutšatši ya nakong

ya kiletšo ya mesepelo goba ba ngwale

direto go tšweletša megopolo le maikutlo a

bona.

• Dihistori tša segae. Dira gore baswa ba ka

lapeng va dire projeke ya histori ka

poledišano/kanegelo ya bophelo le maloko a

lapa. E re ba boledišane nago le batho ba

golo ba bangwe ka lapeng ka ga tšeo le di

gopolago tša kgale ka moo le goletšego

gona, ditiragalo tšeo di bilego gona le gore

naa tše di go amile bjang. (Dipoledišano di fa

baswa sebaka sa go ba borahistori!)

Hlohleletša baswa ba gago go tokumenta

dipoledišano tša bona. Ba ka dira se ka go

ngwala fase dikarabo tša mmoledišwa goba

ka go diriša sellathekeng go gatiša

poledišano. (Ba gopotše gore ka mehla ba

hloka go hwetša tumelelo ya mmoledišwa go

tokumenta poledišano.)

• Bolelang ka ditaba. Mo nakong ya kiletšo ya

mesepelo, magae a rena a hlaselwa ka

“ditaba” ka mahlakoreng ohle go tšwa

diyalemoyeng, thelebišeneng, Dihlopheng

tša WhatsApp le tše dingwe tša dipoledišano

tša inthaneteng. Diriša se bjale ka sebaka sa

gore lapa ka moka le ithute go ba babadi

bao ba sekasekago ‘ditaba’’. Tše ke tše

dingwe tša dipotšišo tšeo le ka ipotšišago

tšona:

− Naa kanegelo e anegwa go tšwa go

ponego ya mang?

− Ke mang yo a bolelago? Ke mang yo go

bolelwago ka yena?

− Ke mang yo a nago le maatla? Naa

maatla a a hlaloswa bjang?

− Ke mang yo a šalelago le/goba a sa elwe

hloko?

− Ke mang yo a holegago?

• Balang. Baswa bao ba balago ka bobona ba

kaonafatša dipoelo tša bona dithutong tše

ntši tša sekolong, e sego fela polelong.

Hlohleletša baswa ba ka lapeng go bala ka

bobona ba balela go ithabiša` . Ge eba ga ba

kgone go fihlelela dipuku, ba thuše go

hwetša bokgobapuku bja inthaneteng bja

FunDza (https://live.fundza.mobi/) goba mo

go WhatsApp (romela molaetša go

0600548676). Ge baswa ba ka lapeng ba

kgetha go bala dipuku tša bana ba bannyane

goba tša di-khomiki, ba hlohleletše gore ba di

bale. Ga go tshwenye gore ke eng seo ba

kgethago go se bala, re thabela fela ge ba

tšwela pele go bala!

• Boledišanang. Boledišana le baswa ba ka

lapeng ka ga seo ba se balago. Ba botšiše

dipotšišo e se go ba leka, e feela e le go ba

hlohleletša gore ba kgone go ntšha seo se

lego mafahleng a bona le megopolo ka ga

seo ba se balago. Mohlala, o ka botšiša:

− Naa o ipshinne ka kanegelo? Ke ka baka

la eng/ke ka baka la eng go se bjalo?

− Ke moanegwa ofe yoo o mo ratago

kudu? Ke ka baka la eng?

− Ke moanegwa ofe yoo o sa mo ratego

kudu? Ke ka baka la eng?

− Naa o nagana gore ke tla rata kanegelo?

Ke ka baka la eng/ke ka baka la eng go se

bjalo?

16

− Naa o nagana gore kanegelo e a

dumelegega? Naa dilo tša mohuta wo di

a diragala?

• Bolelang ka thelebišene. Go bogela

thelebišene ke mokgwa wo o fapanego wa

bokgoni bja go bala le go ngwala! Go a thuša

kudu gore baswa ba tšweletše megopolo ya

bona ka ga seo ba se bogelago ga mmogo le

ka ga seo ba se balago. Ka go realo

boledišanang ka seo ba/le se bogelago mo

thelebišeneng. O ka diriša dipotšišo tšeo di

swanago le tšeo di lego ka mo godimo mo go

‘Boledišanang’. Fana ka megopolo ya gago,

e feela netefatša gore baswa ba gago ba a

tseba gore go lokile gore ba nagane ka tsela

yeo e fapanego. Gomme ge dipotšišo di etla

ka ga pontšho – go swana le, “Naa toropo ye

e kae kua Amerika?” goba “Naa e be e

theilwe kanegelong ya mannete?” – gomme,

ge eba le na le inthanete le data, nyakang

karabo mmogo mo go “Google”.

• Go balela godimo. Go balela godimo ga se

fela ga bana ba ba nnyane. E ka ba seo se

thabišago go go balela kanegelo goba

sengwalwa godimo go baswa. Goba baswa

ba ka balelelana godimo. Hwetša dingwalwa

tšeo ba ka thabelago go di balela godimo mo

go mopisaete ya FunDza:

https://live.fundza.mobi/catalogue/?genre=ch

attalogue

• Go laola dithuto tša bona. Beakanyang

ditlwaelo tša letšatši le letšatši le baswa ba

gago gore ba kgone go swarelela nako yeo e

swanago ka mehla ya go ithuta. Gape, ba

hlohleletše gore ba bolele nago ka ga seo ba

ithutago ka ga sona. Ge ba dutše ba

bonagatša le go swaragana le ditlabakelo –

gomme go bolela ka tšona ke ye nngwe ya

ditsela tše kaone go dira se – ke gona mo ba

ithutago bokaone . Nnete ke gore , ye

nngwe ya ditsela tše kaone tša go lekola ge

eba o kwešiša selo ke gore o swanele ke go

se ruta! Ka go realo, kgopela baswa gore ba

go rute ka ga sererwa – ka leleme lefe goba

lefe leo ba ikwago ba itshepa ka lona.

Mananeo a thelebišene le a seyalemoya a SABC

Go na le mananeo a thelebišene le a seyalemoyeng ao a beilego šedi e kgolo

mo dithutong tša Dikreiti tša 10 go ya go 12 ga mmogo le dithuto tša bjaneng

mo dinakong tšeo di abetšwego ka mo tlase

Seteišene sa

thelebišene

Nako yeo e abetšwego

SABC 1 Mošupologo go ya go La Morena 05h00—

06h00

SABC 2 Mošupologo go ya go Labohlano 09h30—

11h00

SABC 3 Mošupologo go ya go Labohlano 06h00—

07h00

Seteišene sa

Seyalemoyeng

Nako yeo e abetšwego (Mošupologo go ya

go Labohlano)

Umhlobo Wenene 14h30—15h00

Thobela FM 17h00—18h00

Phalaphala FM 13h30—14h00

Munghana Lonene FM 14h30—15h00

Ukhozi FM 21h00—22h00

Lesedi FM 16h15—16h45

Ligwalagwala FM 09h10—09h40

Motsweding FM 19h00—19h30

Ikwekwezi FM 10h30—11h00

1

Karolo ya 3: Peakanyo ya mananeo a tlwaelo a letšatši le lengwe le le lengwe

Ka ye nako, ya ge mananeo a tlwaelo a yo mongwe le yo mongwe a šarakantšhitšwe ke kgopolo e botse go dira mananeo tlwaelo a letšatši le lengwe le lengwe a re

tla go a latela ao a na go le dinako ka mehla tša dijo,mešongwana ya go ithuta, , mešomo ya ka gae, go bala, go ithalokela, boitšhidullo le go robala. Ditlwaelo di fa

bana go ikwa ba bolokegile le go ba thuša go tšea maikarabelo a seo se nyakago go dirwa letšatši ka letšatši ka gae.

Malapa a fapana, ka go realo mmogo dirang seo e lego gore se tla le šomela bokaone ka moka – mohlala, bana ba sekolo seo se phagamego, ba ka nyaka go akaretša

go setlwaedi sa letšatši le letšatši , dinako tšeo ka tšona dithuto tša Kgoro ya Thuto ya Motheo di gašwago ka yona.

Ge le šetše le dirile setlwaelo sa letšatši le letšatši sa yo mongwe le yo mongwe, dingwaleng gomme le di bee mo lebotong goba setšidifatšing moo ka moka ga lena

le ka boago kgafetša kgafetša go di lekola. Ye ke ye mengwe ya mehlala ya mananeo a tlwaelo a dihlopha tše fapanego tša mengwaga.

Bana ba mengwaga ya ECD Bana ba mephato ya tlasana Bana ba sekolo seo se phagamego

07h00—07h30 Tsoga, sefihlolo 07h30—08h00 08h00—08h30 Tsoga, sefihlolo Tsoga, sefihlolo Nako ya go ithuta: dira mešongwana

ye e lego di lego mo tlhahling ye goba dira mošomo woo o rometšwego go tšwa sekolong. Lenaneo la seyalemoya la Ligwalagwala FM (09h10—09h40)

08h30—09h00 Boitšhidullo: mohlala, go sepelasepela ka jarateng goba bapala ka kgwele. Efa ngwana wa gago sebaka sa go sepela le go itšhidulla.

09h00—09h30 Theeletša kanegelo. (Bona lenaneo la programa ya seyalemoyeng ya Nal’ibali mo letlakaleng .)

Abelana kanegelo: bala goba theeletša dikanegelo. (Bona lenaneo la programa ya seyalemoyeng ya Nal’ibali mo letlakaleng.) Dira mešongwana ye mengwe ya ‘polelo le bokgoni bja go ngwala le go bala’ goba ‘tsebo ya bophelo/saentshe’ ye e lego mo tlhahling ye.

09h30—10h00 Hlapa o apare go bao ba kgethago go hlapa mosegare . Mešongwana ya bokgoni bja go bala

Mešomo ya ka gae GOBA Lenaneo la seyalemoya la Ikwekwezi FM (10h30—11h00)

10h00—10h30 Dira mešongwana e mengwe ya ‘dipalo’ goba ‘tsebo ya bophelo/saentshe’ yeo e lego mo tlhahling ye. Goba, dira mošomo woo o rometšwego go tšwa sekolong.

10h30—11h00

2

Bana ba mengwaga ya ECD Bana ba mephato ya tlasana Bana ba sekolo seo se phagamego

Go abelana kanegelo le/goba mešongwana ye e lego mo tlhahling ye

Bogela lenaneo la thuto mo go thelebišene ya SABC 2.

11h00—11h30 Boitšhidullo: mohlala, go sepelasepela ka jarateng goba bapala ka kgwele. Efa ngwana wa gago sebaka sa go sepela le go itšhidulla.

Nako ya go ithuta: dira mešongwana yeo e lego mo tlhahling ye goba dira mošomo woo o rometšwego go tšwa sekolong

11h30—12h00 Ipapalela le go thuša ka mešongwana ya ka gae

Nako ya go dira seo o ithatelago sona le/goba mešomo ya ka gae 12h00—12h30

12h30—13h00 Nako ya go dira seo o ithatelago sona Apea/thuša ka go lokišetša dijo 13h00—13h30 Letena Letena Letena

Lenaneo la seyalemoya la Phalaphala FM (13h30—14h00)

13h30—14h00

14h00—14h30 Borokonyana bja mosegare Ithuta: dira mošomo woo o rometšwego go tšwa sekolong goba mešongwana yeo e lego mo tlhahling ye.

Balela boipshino: nako ya go ikhutša o bala o le noši. (Bala dingwalwa ka mehla.) Mananeo a seyalemoya a Umhlobo Wenene le Munghana Lonene FM (14h30—15h00)

14h30—15h00

15h00—15h30 Nako ya go dira seo o ithatelago sona go ba bangwe & Lenaneo la seyalemoya la Lesedi FM (16h15—16h45)

15h30—16h00 Ipapalela (ka ntle go ge kgonagetše) le/goba nako ya kanegelo mo go thelebišene ya SABC 1

DEAR ka leleme la seisemane ge e fetolelwa ka sepedi e ra gore: (Tlogela Tšohle O Bale): nako ya setu ya go bala o le noši goba o thušwa. Goba, theeletša dikanegelo mo go SABC 1.

16h00—16h30

16h30—17h00 Nako ya go dira seo o ithatelago sona: malea, go thala

Boitšhidullo: mohlala, go sepelasepela ka jarateng goba bapala ka kgwele.

3

Bana ba mengwaga ya ECD Bana ba mephato ya tlasana Bana ba sekolo seo se phagamego

17h00—17h30 Nako ya go dira seo o ithatelago sona le/goba mešomo ya ka gae. Thuša ka go lokiša dilalelo.

Nako ya go dira seo o ithatelago sona goba thuša ka mešongwana ya ka gae Lenaneo la seyalemoya la Thobela FM (17h00—18h00)

17h30—18h00

18h00—18h30 Dilalelo Nako ya go hlapa go bao ba hlapago bošego

Dilalelo, Nako ya go bogela thelebišene Dilalelo 18h30—19h00 Go hlatswa dibjana 19h00—19h30 Kanegelo ya ge ge go iwa malaong le go

robala Nako ya go bogela thelebišene; Lenaneo la seyalemoya la Motsweding FM (19h00—19h30) 19h30—20h00

20h00—20h30 Kanegelo ya ge go iwa malaong le go robala

20h30—21h00 21h00—21h30 Go balela boipshino GOBA

Lenaneo la seyalemoya la Ukhozi FM (21h00—22h00)

21h30—22h00

22h00 Go hlapa le nako ya go robala Lenaneo tatelano le la ditaelo le lengwadilwe ka tšhupetšo godikakanyo tsa Kgoro ya thuto ya Motheo, Kgoro ya Tlhabollo le se Legae le UNICEF

4

Covid-19 ECD and Schooling Group would like to thank the following people and their organisations for their contribution to this caregiver guide. • Benson Henre - Director, CASME • Bloch Carole – Director, Project for the Study of Alternative Education

in SA (PRAESA) • Cassim Hassina – University of KwaZulu Natal – Extended Learning • Cohen Sue – Manager, Teaching and Learning Support, PILO • Dyer Dorothy - Fundza Literacy Trust • Ebrahim Kaathima – Director, Mikhulu Child Development Trust • Giese Sonja - Innovation Edge • Guzula Xolisa – University of Cape Town & Bua-lit Language and

Literacy Collective • Hardie Mignon – Director, Fundza Literacy Trust • Hlatywayo TT – Independent Xitsonga Language Practitioner • Horswell Colleen – Chairperson, Mitchells Plain Education Forum • Huston Katie – COO, Nal’ibali National Reading for Enjoyment

Initiative • Esmeralda Jacobs – Independent Afrikaans Language Specialist,

teacher at Springfield Convent • Jowell Justine – Programme Design and Development, Smartstart • Kaka Mokakale – Setswana National Language Body (PanSALB) • Koopman Arabella – Project for the Study of Alternative Education in

SA (PRAESA) • Kunene Nontokozo - COUNT Africa • Madubedube Noncedo – General Secretary, Equal Education

• Magongoa Mashilo – Independent Sepedi Language Practitioner • Mahlabela Patisizwe - CASME • Mathebula Smangele - African Storybook Partner Development

Coordinator, Saide • McKinney Carolyn – University of Cape Town & Bua-lit language and

literacy Collective • Metcalfe Mary – Education and Change Director, PILO • Mnisi Amukelani- Tshivenda Language Practitioner • Mokapela Sebolelo – IsiXhosa Language Specialist, University of the

Western Cape • Mokoena Thebe – Independent Sesotho Language Researcher • Mpofu Nqaba - IsiZulu Language Practitioner, The Cooking Pot • Msezane Nandi- Pan African Home Education • Nematswerani Funanani- Tshivenda Language Practitioner • O’ Carroll Shelley – Director, Wordworks • Phitidis Kimon - Social Innovations • Pinto Vanashree - Nal’ibali National Reading for Enjoyment Initiative • Scholtz Kayin – Nal’ibali National Reading for Enjoyment Initiative • Shibambu Matimba Reckson, Professional Language Practitioner,

Tshwane University of Technology • Simelane Fikile – Lecturer, Childhood Education, University of

Johannesburg • Trok Lorato – Setswana National Language Body, Pansalb

• Visagie Ashley – Bottom Up