T.C.

SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

FELSEFE VE DİNBİLİMLERİ ANABİLİM DALI

FELSEFE TARİHİ BİLİM DALI

THOMAS HOBBES’UN DEVLET VE SİYASET

ANLAYIŞI

Ufuk ARGUN

1130206520

YÜKSEK LİSANS TEZİ

DANIŞMAN

Doç. Dr. Nejdet DURAK

ISPARTA 2016

IV

ÖZET

Thomas Hobbes’un Devlet ve Siyaset Anlayışı

Ufuk ARGUN

Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde hazırlanmış

olan bu Yüksek Lisans Tezinde, Thomas Hobbes’un Devlet ve Siyaset Anlayışı ele

alınmıştır. Thomas Hobbes, 1588-1679 yılları arasında yaşamış ve daha çok siyaset

felsefesi alanındaki görüşleriyle öne çıkmış olan İngiliz filozoftur. Hobbes’un siyaset

felsefesine ilişkin görüşleri modern devlet anlayışının oluşumunda etkili olmuştur.

Çünkü o, modern devletin legal ve kurumsallaşmış bir çerçevesini çizmiştir. Hobbes

siyaset felsefesine bilimsel bir yöntem kazandırılabileceğini iddia eder.

Bu çalışmanın ele aldığı temel meselelerden biri günümüzde de öneminden

bir şey kaybetmeyen, meşru otoriteyi mümkün kılan şeyin ne olduğu sorusunu bir 17

yüzyıl düşünü olarak Hobbes’un bakışı ile cevabını araştırmak oluşturmaktadır. Bu

bağlamda düşünürün siyaset felsefesinin özgürlük, hak, doğa durumu, sivil toplum

gibi temel kavramları ele alınmıştır.

Bu çalışmanın amacı, Thomas Hobbes’un ontolojik epistemolojik ve e t i k

temeller üzerinden siyaset felsefesini, nasıl inşa ettiğini incelemektir.

Anahtar Kelimeler: Thomas Hobbes, Toplum Sözleşmesi, Leviathan,

Meşruiyet, Doğa Durumu, Özgürlük

http://www.turkcebilgi.com/siyaset_felsefesihttp://www.turkcebilgi.com/siyaset_felsefesi

V

ABSTRACT

Thomas Hobbes's Understanding of State and Politics

Ufuk ARGUN

Süleyman Demirel University, the Institute of the Social Science, Department of

the Philosophy and Religion Sciences, 80 pages, June 2016

Supervisor: Assoc Professor Nejdet DURAK

In this master dissertation this was prepared in the Institute of Social Science

of Suleyman Demirel University, Thomas Hobbes's understanding of government

and politics are discussed. Thomas Hobbes, who lived between the years 1588-1679,

was a British philosopher and has come forward with his ideas in the field of political

philosophy. Hobbes's political philosophy was influential in the formation of the

modern state understanding. He drew the legal and institutional framework of the

modern state. Hobbes claimed that he would provide a scientific method to political

philosophy.

One of the main issues tackled by this study is to investigate the response of

the question that has not lost its importance today, what makes legitimate authority

possible, from the viewpoint of Thomas Hobbes as a 17th century philosopher. In

this regard, the basic concepts of the philosopher’s political philosophy such as

freedom, rights, state of nature, civil society have been discussed. The purpose of this

study is to examine how Thomas Hobbes built his political philosophy on

ontological, epistemological and ethical basis.

Keywords: Thomas Hobbes, Social Contract, Leviathan, Legitimacy, State of

Nature, Freedom

VI

İÇİNDEKİLER

TEZ SAVUNMA SINAV TUTANAĞI ................................................................... II

YEMİN METNİ SAYFASI ..................................................................................... III

ÖZET......................................................................................................................... IV

ABSTRACT ............................................................................................................... V

İÇİNDEKİLER ........................................................................................................ VI

KISALTMALAR .................................................................................................. VIII

ÖNSÖZ ...................................................................................................................... IX

GİRİŞ .......................................................................................................................... 1

1. THOMAS HOBBES’UN HAYATI VE ESERLERİ .......................................... 4

2. THOMAS HOBBES’UN FELSEFESİNE GENEL BİR BAKIŞ ..................... 11

BİRİNCİ BÖLÜM

THOMAS HOBBES’DA İNSAN, TOPLUM, YURTTAŞLIK VE DEVLET

KAVRAMLARI

1.1. İNSAN NEDİR? ................................................................................................ 16

1.2. İNSANIN İNSAN İLE İLİŞKİSİ ..................................................................... 23

1.3. MUTLULUĞU VE MUTSUZLUĞU BAKIMINDAN İNSANIN DOĞAL

DURUMU ............................................................................................................... 25

1.4. İNSAN VE DİN ................................................................................................. 28

1.5. TOPLUM NEDİR? ........................................................................................... 30

1.6. YURTTAŞLIK NEDİR? .................................................................................. 38

1.7. DEVLET NEDİR? ............................................................................................ 41

İKİNCİ BÖLÜM

THOMAS HOBBES’UN TOPLUM VE DEVLET ANLAYIŞI

2. 1. DOĞA DURUMU ............................................................................................ 47

2. 2. DOĞAL HAK ................................................................................................... 52

2. 3. DOĞA YASALARI .......................................................................................... 54

2. 4. TOPLUM SÖZLEŞMESİ VE TOPLUMUN DOĞUŞU .............................. 58

VII

2. 5. TOPLUM YASALARI .................................................................................... 65

2. 6. EGEMEN GÜÇ VE GÖREVLERİ ................................................................ 67

2.7. YURTTAŞLARIN ÖZGÜRLÜĞÜ ................................................................. 69

2. 8. DEVLET YÖNETİMİ ..................................................................................... 71

2.9. DEVLET, DİN VE İNSAN İLİŞKİSİ ............................................................. 73

2. 10. DEVLETİN ÇÖKMESİNE NEDEN OLAN ETMENLER ....................... 76

SONUÇ ...................................................................................................................... 79

KAYNAKÇA ............................................................................................................ 82

VIII

KISALTMALAR

a.g.e. : Adı geçen eser

a.g.m. : Adı geçen makale

a.g.t. : Adı geçen Tez

a.y. : Aynı yer

C. : Cilt

Çev : Çeviren

mad. : madde

s. : Sayfa

S.D.U. : Süleyman Demirel Üniversitesi

ss. : Sayfa sayısı

S. : Sayı

Üniv. : Üniversite

vb. : ve benzeri

vd. : ve devamı

Yay. : Yayınları

yy : Yüzyıl

IX

ÖNSÖZ

Devlet ve siyaset felsefesi felsefenin en eski disiplinlerinden biridir. İnsanın

toplumsal bir yapı içerisinde yaşamasının zaruretinden hareketle, içinde yaşadığı

toplumun ve toplumsal ilişkilerin nasıl düzenlenmesi gerektiği konusunda

düşünürlerin farklı öğretiler ortaya atmasına neden olmuştur.

Modernleşme Avrupa’da dinde reform hareketinin, düşüncede aydınlanma

hareketinin, ekonomik ilişkilerde sanayileşmenin ortaya çıkması gibi farklı bir çok

sahada çok yönlü, köklü bir dönüşüm süreci olarak kendini göstermiştir. Thomas

Hobbes, modern çağın en önemli siyaset felsefecilerinden biridir. Batı siyaset

felsefesinin temellerini atmıştır. Öğretisi, Orta Çağ’ın statik, durağan anlayışından

sıyrılarak ulus devletlerin kurulma sürecinde aydınlatıcı bir kılavuz olmuştur.

Toplum, bireylerden oluşmaktadır. Bir toplumun mensubu olan bireyler,

toplum içerisinde gelişi güzel, kurallara bağlı olmaksızın yaşamazlar. Belirli

kuralların ve otoritenin olmadığı yerde insanlar huzurlu ve güvende olamazlar.

Thomas Hobbes, siyaset felsefesine sözleşme kuramını getirerek toplumun,

yönetimin meşrutiyet kaynağının ne olmasına dair ileri sürdüğü tezlerle kendinden

sonraki siyaset felsefecilerinde büyük etkiler bırakmıştır.

Tez çalışmam boyunca, fikirleriyle bana yol gösteren bilgileriyle ufkumu

aydınlatan danışmanım, Doç. Dr. Nejdet Durak’a içtenlikle sonsuz teşekkürlerimi

sunarım. Tez çalışmam boyunca manevi desteklerini esirgemeyen aileme de

müteşekkirim.

Ufuk ARGUN

Isparta, Eylül 2016

1

GİRİŞ

Bilindiği üzere Rönesans her alanda bir yeniden doğuşu ifade etmektedir.

Rönesans öne çıkardığı bilimsel bakış açısıyla sadece bir bilim hareketi olarak

kalmamış, bunun yanı sıra belirginleştirdiği mekanik dünya görüşü ile kendisinden

sonraki felsefe akımları üzerinde de etkili olmuştur. Bu açıdan yüzyıllarca etkili olan

ortaçağ felsefesinin teleolojik dünya görüşü yerini mekanik bir dünya görüşüne

bırakmıştır. Bu olgu Thomas Hobbes’un varlık, din ve siyaset felsefesinde açıkça

görülmektedir.

On yedinci yüzyıl ve Aydınlanma felsefesi içerisinde gelişen siyasî öğretileri,

günümüz siyaset anlayışı üzerindeki etkisini halen sürdürmektedir. Dolayısıyla

Thomas Hobbes üzerine gerçekleştirdiğimiz bu çalışmanın günümüz siyaset

felsefelerinin temel dinamiklerinin anlaşılmasına önemli bir katkı sağlayacağını

düşünüyoruz.

Hobbes’un siyaset felsefesindeki çıkış noktası doğal insandır. Fakat insan

doğası teorisinin motivasyonel ve psikolojik temellerini kendisinden önceki

düşünürlerden farklı olarak ele alır. Doğa durumunu bir çatışma ve savaş durumu

olarak tanımlamıştır. Bu durum Hobbes’a göre güvensizlik durumudur. İnsanların bir

sözleşmeyle kendi sınırsız özgürlüklerine son vermeleri, bir topluluk halinde

yaşamasının nedeni kendisini yetkinleştirmek olmayıp, güvenlik arayışıdır.

Hobbes’un siyaset felsefesinde devlet bireyler arasındaki bir tür anlaşmanın ya da

sözleşmenin ürünü olarak oluşturulmuş yapay bir yaratıktır. Bir Leviathan’dır.

Thomas Hobbes, Descartes’ın aksine insanı madde-ruh düalizmi içerisinde

ele almayarak insanı mekanik ilişkiler bağlamında materyalist bir süreç ile

açıklamaya yönelecektir.1 Hobbes, insana ilişkin bütün açılımların son tahlilde doğa

durumu içerisinde açıklanabileceğini ileri sürerek ruhsal bir töz kavramına yönelik

açıklamalara bağlı kalmaz. Bu açıdan döneminin “bilgi güç”tür anlayışına bağlı

kalarak toplumsal ve siyasal açıklamalara deizm veya akli din bağlamında insanı ve

ilişkilerini mekanizmle açıklamaya yönelmiştir. Buna göre düşünürün yöntemini

1 Ahmet Cevizci, Felsefe Tarihi, Say Yayınları, İkinci Baskı, İstanbul, 2009, s. 417.

2

Rönesans döneminde öne çıkan bilimsel yöntemlerin ve uygulamaların toplumla

ilgili meselelere uygulanması olarak değerlendirebiliriz. Bu yaklaşım şüphesiz

örneklerini Descartes felsefesinde gördüğümüz teolojiyle ile uzlaştırma çabalarını

içermeyeceği açıktır.

Thomas Hobbes, gerek mekanizm gerekse matematiksel yöntemle ilk siyaset

felsefesini kaleme alan filozoftur. Ayrıca eserlerini İngilizce yazan ilk siyaset

felsefecisidir.

Leviathan, Thomas Hobbes’un bir filozof ve siyaset kuramcısı olarak

tanınması sağlayan en önemli eseridir. Bu eser bir devletin kurulmasında insanlar

arasında toplumsal sözleşmeye verdiği önemle kendisini belirginleştirir. Toplumsal

sözleşmenin temel dayanaklarını dönemin doğal din anlayışı doğrultusunda öne

çıkan laik bir söylem ve doğal bir ahlak anlayışı oluşturur.

Hobbes devletin nasıl ortaya çıktığını ifade etmek için toplum sözleşmesi

kavramını esas almıştır. İlkçağ felsefesinden kendisine ulaşan süreçte pek çok

düşünürün ilgilendiği bu olguyu döneminin bilim anlayışı içerisinde yeniden

yorumlamıştır. O da kendisinden önceki toplum sözleşmesi kuramına bağlı

düşünürlerde olduğu gibi insanların bir sözleşmeyle devleti oluşturmadan önceki

dönemi doğa durumu olarak tanımlamaktadır.

Mutlak bir özgürlüğün hâkim olduğu bu doğa durumu kişilerin tam bir eşitlik

içerisinde bulunduğu fakat kendi çıkarlarını her şeyin önüne geçirmelerinden dolayı

tam bir sükûn ve barışın imkânsız olduğu bir sürece karşılık gelmektedir. Hobbes bu

durumu ünlü deyişi ile dile getirmektedir: İnsan insanın kurdudur (homo homini

lupus). Bu doğal durum insanın güvenlik arayışını ve ahlaki ideallerini hayata

yansıtacağı bir devlet ve sözleşme arayışını zorunlu kılmaktadır. Çünkü insan

doğuştan kördür ve kendi çıkarları için mücadele ederken başkalarının bu durumdan

ne ölçüde etkilendiğini düşünmemektedir. Doğa durumunda tam bir güven problemi

içerisinde yaşayan insanların bu durumdan kurtulmaları için bir hükümdar belirleyip

onunla sözleşme yapması zorunludur. Düşünürün ifadesiyle böyle bir arayış bir

sözleşme etrafına insanların birleşmesini ve devletin kurulmasını sağlar. Bu devletin

yönetim biçimi dönemin genel yaklaşımlarına uygun olarak katı mutlakiyetçi

görüşler içeren monarşidir. Monarşik yönetim gücünü elinde tutan hükümdar

3

devletin vatandaşlarının sözleşmeye uygun davranmalarını sağlamada birinci

derecede sorumludur. Bu hususun tesisi için her yolu kullanmaktan kaçınmayacaktır.

Hobbes bu açıdan devletin kurulmasını bir zorunluluk olarak görürken bunu bir

canavarın, Leviathan’ın doğuşu olarak tanımlamaktadır.

Bu süreç aslında kendi içerisinde bir paradoksu da belirginleştirmektedir.

Akıl sahibi rasyonel bir canlı olarak insanın tabii bir süreçte kendi kazanımları için

devleti kurma çabaları beraberinde bireyi devlet için var olan bir olguya

dönüştürmüştür. Hobbes kendisine ulaşan bu mirasın ışığında devletin kökeni

üzerinde insan ve onun psikolojik yapısına uygun bir açıklama getirmeye çalışmıştır.

Thomas Hobbes, devlet sistemini oluştururken, insanın bencil doğasından

yola çıkmıştır. İnsanlar bencillik içinde yaşayınca, hiçbir şey elde edemeyeceklerini

hatta can güvenliklerinin dahi olmadığı, her şeyden yoksun bir hayat içerisinde

olduklarını anlayınca bu bencilliği bırakmak ile barış ve mutluluk içinde yaşamak

için birbirleriyle sözleşme oluşturarak devleti, egemeni tesis etmektedirler. Bu

sözleşmenin kısa özeti, kendimize yapılmasını istemediğimiz kötü davranışı

başkasına yapmamamızdır. Hobbes, bu sözleşmeyle toplum yaşamının temellerini

meydana getirmektedir.

Hobbes, siyaset felsefesine sözleşme kuramını kazandırarak, kendisinden

sonraki siyaset felsefesiyle ilgilenen filozofları derinden etkilemiştir. İnsan bencil

yapısından vazgeçmez, çünkü diğer insanlardan üstün olma çabası vardır. İnsanların

bencilliğini törpüleyecek olan güç egemen devlettir.

Çalışmanın amacı, Thomas Hobbes’un devlet ve toplum anlayışını

ayrıntılarıyla incelemektir. Çalışmanın genel çerçevesini oluşturmak için ilk

dönemlerinden başlanarak Hobbes’a kadar önemli filozofların toplum ve devlet

anlayışlarına kısaca değinilmiştir.

Thomas Hobbes’un devlet ve toplum yapısının incelendiği çalışmamızda,

kaynak tarama yöntemi kullanılmıştır. Çalışmamızın toplum, devlet ve yurttaşlık

kavramlarının analizi için, felsefe, siyaset bilimi, kamu yönetimi, toplumbilimi

sözlüklerinden faydalanılmıştır. Devlet ve toplum yapısının tam anlamıyla işlendiği

“Leviathan” ve “De Cive adlı eserleri okuma, not alma ve değerlendirilme

4

işlemlerinden geçirilmiştir. Çalışma, giriş, iki bölüm ve sonuç kısmından

oluşmaktadır.

Birinci bölüm, kavram analizinden oluşmaktadır. Toplum, devlet ve yurttaşlık

kavramları ayrıntılı olarak incelenmiştir. Antik Yunan döneminden başlanarak

Thomas Hobbes dönemine gelinceye kadar olan süreci, önemli filozofların toplum,

devlet ve yurttaşlık kavramları hakkındaki düşüncelerine yer verilmiştir.

İkinci bölümde ise, Thomas Hobbes’un hayatı eserleri, genel felsefi düşüncesi

ele alınmıştır. Çalışmamızın ana omurgasını oluşturan bu bölümde, düşünürün bakış

açısıyla toplum ve devlet yapısının nasıl oluştuğu ayrıntılarıyla incelenmiştir. Gerekli

yerlerde karşılaştırmalarda bulunulmuştur. Thomas Hobbes’un toplum ve devlet

anlayışını belirginleştiren insan, doğal durum, doğal hak, akıl, doğa yasaları, toplum

sözleşmesi, toplum yasaları gibi kavramlar ayrıntılı olarak tahlil edilmiştir. Bütün

bunların yanı sıra; egemen güce onun görevlerine ve son olarak da devletin

çökmesine neden olan etkenlere ayrıntılı olarak değinilmiştir.

Thomas Hobbes bir Rönesans düşünürü olarak, dönemin genel anlayışına

uygun olarak, devletin meşruiyetini ortaçağın genel karakteristik niteliğinin dışına

taşımıştır. Rönesans’ta ortaya çıkan yaklaşıma uygun olarak insanı merkeze almıştır.

Devletin oluşumunu halkın verdiği yetkiye dayandırmaya önem vermiştir. Toplum

sözleşmesi düşüncesi ile devlet yönetiminin meşruiyet kaynağını belirlemek

konusunda günümüz siyaset felsefesi açısından da önem taşıyan görüşler ortaya

koymuştur. Geçmişten farklı olarak siyasi meşruiyetin daha dünyevi bir temele

dayandırılmasına gayret göstermiştir.

1. Thomas Hobbes’un Hayatı ve Eserleri

Modern dönemin temellerinin atıldığı on yedinci yüzyılda felsefenin

Rönesans felsefesine kıyasla daha statik ve durağan bir döneme girildiğini

görmekteyiz. Rönesans’ın her alanda karşımıza çıkan “yeni” olanı araştırmaya

yönelik kapsamlı çabası bu dönemde matematik ve fizik temellere dayalı bir yönteme

bırakmıştır. Modern dönem üzerinde büyük etkiler bırakan deneycilik (ampirizm) ve

5

doğalcılık (natüralizm) benzeri akımların ilk önemli simaları bu süreçte ortaya

çıkmıştır.2

Şüphesiz bu dönemin en etkili ismi Descartes (öl. 16510)’tır. Gerek

benimseme ve düşünme, gerekse karşı çıkma yönünde dönemin belli başlı bütün fikir

hareketleri üzerinde etkili olduğunu ifade edebiliriz. Bunun yanı sıra dönemin

maddeci ve deneyci anlayışları başta ahlak ve siyaset anlayışları olmak üzere

felsefenin bütün disiplinleri üzerinde etkili olmuştur.

Thomas Hobbes (1588-1679) bir yere kadar Descartes felsefesine bağlı

olmakla birlikte ona belli noktalarda karşı çıkarak onun idealist anlayışının

karşısında natüralist bir sistemin katı savunucusu olmuştur. Hobbes, İngiliz

aristokrasisinin hümanist eğilimli paradigması içerisinde yetişerek ilk dönemden

itibaren kilise karşısında bağımsızlığını kazanmış yeni devletin siyasi ve ahlâkî

çerçevesini bilimsel olarak oluşturma idealine yönelmiştir. Bu ideali gerçekleştirmek

için on yedinci yüzyılın yukarıda işaret ettiğimiz yöntem olarak benimsediği

matematik ve fiziği kullanmıştır. Ayrıca Descartes felsefesinin temel kavram ve

yöntemlerini kullanmıştır.3

Dönemin gelişmeleri içerisinde Hobbes’un düşüncesini etkileyen en önemli

hususun doğa bilimlerinde ortaya çıkan gelişmeler olduğunu ifade edebiliriz.

Düşünürün siyaset felsefesindeki yaklaşımını belirleyen ana iskeleti işte bu bilim ve

felsefe alanında yaşanan gelişmeler oluşturmaktadır.4

Hobbes’un felsefî sistemi

yeniçağ ampirizminin ilk habercilerindendir ve rasyonalizmin matematik ve fizik

yöntemini kullanmasına rağmen dini değerlere ve idealist yorumlara hiç yer

vermeyen bir öğretidir.

Thomas Hobbes İngiltere’de Malmesbury’de bir köy papazının oğlu olarak

15 Nisan 1588 yılında dünyaya gelmiştir.5 Giysi ticareti yapan amcası sayesinde

Oxford’da eğitim görmüştür. “Üniversite eğitimini Oxford’da gören Hobbes bu

eğitimi beğenmez, zira o günün şartlarında bu eğitim dinî bir eğitimdir ve

2 Hümeyra Karagözoğlu, “Homo Homini Lupus:Thomas Hobbes’un Ahlâk Felsefesi

Üzerine”, M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 30 (2006/1), s. 215. 3 Macit Gökberk, a.g.e, s. 248.

4 İlkay Sunar, Düşün ve Toplum, Doruk Yayınları, Ankara 1999, s. 59.

5 Macit Gökberk, a.g.e., s. 248.

6

felsefe adına öğretilenler, Aristocu geleneğe bağlıdır. Ne olursa olsun bu

eğitim ona en azından iyi bir iş bulmasına, yani bir kontun oğluna öğretmenlik

yapmasına imkân tanıyacaktır. Hobbes’un soylu bir ailenin yanında çalışmış

olması da onun fikirlerini önemli oranda etkileyecektir.”6

Thomas Hobbes, 1614’te bir öğrencisiyle üç yıl sürecek bir Fransa İtalya

yolculuğuna çıkar Bu seyahatinde önemli düşüncelerin temsilcileri ile tanışmıştır.

Ayrıca bu gezi sırasında Oxford’da öğrendiği Aristoteles, felsefesinin gezegenlerin

devinim yasalarını ortaya koyan Johannes Kepler ve Galileo’nun buluşları karşısında

giderek sarsıldığını görüp Galileo ve Kepler’e hayranlık duymuştur. Avrupa’ya

yaptığı ikinci gezi, Hobbes’un felsefî öğretilerinin olgunluk kazanmasında etkili

olmuştur. Eukleides’in “Stoikheia” (Elemanlar) adlı yapıtını incelerken, her bir

önerme de kanıtları geriye doğru izleyerek bunların doğruluklarını saptaması,

felsefeye olan yetkinliğini geliştirmesinde, dönemin deneyci ve analize dayanan

metodunu sistemleştirmesinde etkili olmuştur.

1630’ da Paris gezisinde, bu dönemde aydın kesimin toplantısında karşılaştığı

“Duyu Nedir?” sorusu onu yeni bir felsefi arayışa yöneltmiştir. Hobbes’un bu soruya

cevabı, Maddi nesneler ve parçaları her zaman hareket halindedirler ve

devinmektedirler, çünkü maddi nesneler devinmeseydi, tüm nesnelerdeki algımız

aynı olur ve farklı bir algı oluşmazdı olmuştur. Bu yaklaşım doğrultusunda Hobbes,

bütün nesnelerin varlık nedeninin devinimin çeşitliliğinde olduğunu ileri sürmüştür.

Araştırmaları sürecinde devinimin ilkelerini daha anlaşılır kılmak için, dönemin öne

çıkan anlayışına uygun olarak geometriye yönelen Hobbes, bu düşüncelerini, A Short

Tract on First Principles’da (İlk İlkeler Üzerine Kısa Bir İnceleme) ortaya

koymuştur. Öğrencisiyle olan üçüncü gezisinde, sürekli devinim konusuyla uğraşır

ve temel gerçekliğin devinim halindeki madde olduğunu sonucuna varır. Bu olgudan

yola çıkararak, geometrideki gibi kesin kanıtlamalarla her şeyin doğasına ulaşma

çabasına girmiştir. 1636’da Galileo ile maddedeki devinim hakkında tartışma fırsatı

bulmuştur. İngiltere’ye dönüşünden sonra Francis Bacon ile tanışarak onun

sekreterliği görevinde bulunmuştur. Bacon’un düşünür üzerindeki etkilerini daha

sonraki dönemlerde izlemek mümkündür. Bacon’ın deneysel yöntem olarak öne

6 Emre Gürkan Gürleyük, Modern Devletin İnşası: Thomas Hobbes, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas Mart 2010, s. 40.

7

çıkardığı deneyci, deneme yanılma yöntemini siyasete uygulamıştır. Hobbes’un

felsefe yöntemini oluşturan temel kaynaklardan biri Bacon’un yöntemidir.7

Thomas Hobbes hayatının ilerleyen dönemlerinde üç defa daha Paris’e

giderek, Avrupa’nın bu düşünce merkezi olan bu şehirde yaklaşık 20 yıl

geçirmiştir. Hobbes’un yaşadığı dönem İngiltere’nin siyasi çalkantılarla,

devrimlerle geçen sarsıntılı yılları kapsamaktadır. Dolayısıyla düşünürün bu

Avrupa seyahatlerini bir huzur iklimi arayışı olarak değerlendirebiliriz. Bu süreç

aynı zamanda onun felsefî öğretilerini geliştirmesinde katkı sağlayacak Gassendi

ve Descartes gibi isimlerle ve çevresiyle tanışmasına, düşüncelerini öğrenmesine

imkân hazırlamıştır.8

Thomas Hobbes’un en önemli eserlerinin başında “Elementa Philosophiae”

(Felsefenin öğeleri) isimli çalışması gelmektedir. Eser üç ana bölümden

oluşmaktadır: “De Corpore” (Cisim üzerine) (1655), “De Homine” (İnsan üzerine)

(1658); “De Cive” (Yurttaş üzerine) (1642). “De Corpore” diğer eserlerinde

kendisine dayandığı, felsefî sisteminin temelini oluşturmaktadır. De Cive’de Kurulu

düzenden yola çıkarak toplumda uygun bir örgütlenmeyi birlik sağlamayı

amaçlamaktadır. Hobbes, De Corpore’de bütün olguları ve hatta duyuyu cisimlerin

devinimiyle açıklamıştır. De Homine’de ise insanın bilgi ve iradesine bağlı bedensel

devinimleri ele almaktadır. Şüphesiz düşünürün en çok bilinen eseri “Leviathan”dır.9

Thomas Hobbes, bu eseri 1651 yılında kaleme alınmış ve mutlak güç ve yetkilere

sahip egemen devletin temel meşruiyet zeminini tartışmaya açmıştır. “Leviathan”

kavramı Kutsal Kitap’da geçen bir canavarın adıdır. Hobbes’un devlet yapısını ele

aldığı en önemli yapıtı olan Leviathan: Leviathan; or the Matter, Forme, and Power

of a Commonwealth, Ecclesiasticall and Civil (Leviathan ya da Bir Din ve Dünya

Devletinin içeriği Biçimi ve Gücü) düşünürün başyapıtı olarak kabul edilmektedir.

Bu eserde mutlak devleti ifade etmek için kullanılır. Kitap, toplum sözleşmesi

teorisinin en eski örneklerinden biri olarak değerlendirilir. Egemenlik kavramı,

natüralist bir temel içerisinde incelenir. Kitap şu bölümlerden oluşmaktadır: Birinci

bölümde “İnsan Üzerine”, ikinci bölümde “Devlet Üzerine”, üçüncü bölümde

7 Macit Gökberk, a.g.e., s. 249.

8 Macit Gökberk, a.g.e., s. 249.

9 Macit Gökberk, a.g.e., s. 249; Thilly, a.g.e., s. 310-311.

8

“Hıristiyan Bir Devlet Üzerine”, son bölümde “Karanlığın Krallığı Üzerine”

başlığını taşımaktadır. Hobbes, “Of the Kingdom of Darkness”( Karanlığın Krallığı

üzerine) adlı son bölümünde, kutsal metinler üzerine bir tartışmaya girer ve

Katolikler ile Presbiteryenlerin, hükümdarın haklarına meydan okuma girişimlerini

şiddetle eleştirir.

Leviathan kavramı, bazı araştırmacılar tarafından, “Ejderha”, “Dev” olarak

Türkçeye çevrilen bu yapıt, içeriğinden dolayı, iç savaş nedeniyle kendisi gibi

Fransa’ya kaçan İngiliz kralcı göçmenlerin ne de Fransız hükümetinin beğenisini

kazanamamıştır. İngiliz göçmenleri, sadece iç savaş önlensin diye, mutlak

egemenliğin gücün kralda olması kadar parlamentoya bırakılmasını da kabul etmeye

hazır tutumunu sevmemişler ve rahatsız olmuşlardır. Katolik kilisesine yaptığı sert

eleştiriler ise, Fransız hükümetini hayal kırıklığına uğratmıştır.10

Hobbes’un ilk yayınlanan eseri Yunan tarih yazarı Thukydides’ten 1629

yılında yaptığı çeviridir. Eser bir çeviri olmasına rağmen, düşünürün daha sonraki

felsefe anlayışına yönelik ilk ipuçlarını sunması açısından önem taşımaktadır.

Bilindiği gibi Thukydides, Herodotos ile birlikte Yunan tarihçiliğinin önemli

isimlerinden biridir. Tarihteki ünlü Peloponnesos Savaşı’nın nedenlerini ayrıntılı

biçimde vermekle şöhret kazanmıştır. Thukydides’e göre bir savaşın başlıca

nedenleri olarak iç huzursuzlukları ve şehir devletleri arasında patlak veren

kavgalardan kaynaklı göçlere bağlı olarak ortaya çıkan bunalımları gösterebiliriz.

Thukydides, ekonomik etkenleri değişimlerin ve iç savaşların nedeni olarak gören

belki de dünyanın ilk tarihçisidir. Mesela Truva savaşı sonrasında müstemleke

olayının artmasını araştırmış, bu olayı ekonomik nedenlere bağlamıştır. Thukydides,

tarih olaylarını incelerken akılcı bir tutum takınmış, buna bağlı olarak tarih olayları

karşısında kuşkucu olunması ve öne sürülen her aktarıma ve delile inanılmaması

gerektiğini savunmuştur. Thukydides, Herodotos ile benzer biçimde, öncelikle

birincil kaynaklara, olayın doğrudan olayın kendisine ilişkin belgelere başvurmayı

tercih etmiştir. , Thukydides’in olayların ardındaki neden ve ilkeleri araştırıp bulma

10

Alâeddin Şenel, Siyasal Düşünceler Tarihi, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 1995, s. 319.

9

isteği, incelediği olaylarda ortaya çıkan olgulara, amaçlara ve bağlantılara

odaklanmasına yol açmıştır.11

Hobbes’un bu metni çevirmesinin kralcı olmasıyla bir bağlantısı vardır.

Çünkü bu metin Atina demokrasinin nasıl çöktüğünü ve nasıl demagog

siyasetçilerin elinde nasıl olumsuzluklar içerisine sürüklendiğini anlatmaktadır.

Hobbes bu nedenlerden ötürü Thucydides’in yöntemini önemsemektedir.12

XVII. yüzyıl İngiliz tarihi açısından siyasi ve ekonomik olarak

çalkantıların yaşandığı bir dönemdir. Hobbes’un yaşadığı dönemdeki siyasi ve

ekonomik toplumsal koşullar ve yaşadığı süreç içerisinde meydana gelen savaşlar

onun felsefi düşüncesinin şekillenmesinde etkili olmuştur. Hobbes’un yaşadığı

dönemin siyasi atmosferini öğrenmek, onun felsefi sisteminin daha kolay

anlaşılmasını sağlayacaktır. Bundan dolayı Hobbes’un yaşadığı çevreyi ve yaşadığı

siyasi bunalımları incelemekte yarar vardır.

Rönesans ile birlikte başlayan süreç ile birlikte coğrafi Keşifler ile ulaşılan

yeni topraklar sayesinde Avrupa’da hayat standartları yükselmiştir. Rönesans ve

Reform Hareketleri ile Avrupa’da ekonomik ve bilimsel gelişmenin önündeki tüm

engeller ortadan kalkmıştır. XVII. yüzyılda siyasi gelişmelerden en önemlisi olarak

Avrupa’da krallar siyasi merkeziyetçiliklerini güçlendirmişler ve mutlak bir güç

kazanmışlardır. Mutlakıyet yönetimi XVII. yüzyılın sonuna kadar Avrupa’nın her

yerinde yağın olarak uygulanır hâle geldi. İngiltere bu yüzyılda Avrupa’nın en

kuvvetli devletleri arasında yer almaktadır.

İngiltere'de Lancaster Hanedanı ve York Hanedanı mensupları arasında

yapılan Güller Savaşı adlı iç savaşın sonunda yeni bir hanedan olan Tudor Hanedanı

İngiltere Krallığı'nın yönetimine gelmiştir. VII. Henry (1457-1509) kral ilan

edildikten sonra İngiltere Krallığına meşru hakkı olduğunu sağlamak için hukuki ve

politik yollara başvurarak meşruluğunu güçlendirme yolunu tuttu. Bu tedbirlere

rağmen VII. Henry aleyhinde iç isyanlar sona ermemiştir.13

“Tudor monarşisi

dönemi İngiltere için hem düşman grupların uzlaştırıldığı göreli bir istikrar

11

Nejdet Durak, Tarih Felsefesi Ders Notları, Isparta 2014. 12

Emre Gürkan Gürleyük, a.g.t., s. 40 13

Jean-Philippe Genet, “Çağdaş İngiltere’nin Doğusu”, Thema Larousse içinde, Çev: Metin Acar vd., Milliyet, İstanbul, 1993-1994, s. 148

10

dönemi iken hem de bu istikrarla birlikte ortaya çıkan gelişmelerle yaşanan

ekonomik, dinsel, siyasal, toplumsal çalkantıların gerçekleştiği bir dönem

olmuştur.”14

İngiliz Reformasyonu XVI yüzyıl içinde önemli siyasi-toplumsal

hareketlere neden olmuştur. Şüphesiz bunlardan en önemlisi bir dini mezhepleşme

hareketi olarak Protestanlığa daha yakın olan Anglikanizm olmuştur.15

İngiltere yeni sömürgeler elde ederek Avrupa’da büyük bir ekonomik ve

siyasi güç hâline geldi. Bu süreç içerisinde XVII. yüzyılda İspanya ekonomik ve

siyasi olarak zayıflamaya başlarken Otuz yıl Savaşları (1618-1648)’ndan sonra

bağımsız bir devlet hâline gelen Hollanda güçlenerek sömürgeci eylemlere girişir.

Bilindiği gibi İngiltere, Otuz Yıl Savaşları’na katılmamıştır. Fakat Kraliçe

Elizabeth’in merkezi otoriteyi artırma girişimleri isyanlara neden olmuştur. Bu

isyanlar neticesinde İngiltere Parlamenter sisteme geçişi kabul etmek zorunda

kaldı.16

Bilindiği gibi İngiliz Kraliyet Ailesi, dünyada en uzun süre saltanat sürmüş,

en ünlü kraliyet ailesidir. 1649-1660 yılları arasında yıkılma tehlikesiyle karşı

karşıya kalmıştır. İngiliz İç Savaşı olarak tanımlanan 1644-1651 yılları arasında

Cumhuriyetçiler ve Kraliyet taraftarları arasında ortaya çıkan siyasi görüş ayrılıkları

neticesinde Birincisi 1642 - 1645 yılları arasında, ikincisi 1648-1649 yılları arasında

yaşanan çatışmalar neticesinde mutlak krallık rejimi zayıflar.

XVII. yüzyılda İngiltere yaşanan 1640 devrimini bazı yazarlar 1789 Fransız

devrimi gibi toplumu denden etkileyen büyük bir toplumsal hareket olarak

tanımlamaktadırlar.17

Hobbes tıpkı John Locke gibi İngiliz İç Savaşı’na tanık olmuş

monarşi taraftarları ile Parlamento taraftarları arasında ortaya çıkan çatışmanın

olumsuzluklarını yaşamıştır. Locke, Hobbes’un aksine bu çatışmada Parlamento

tarafında yer almıştır. “Hobbes bağlamında, dönemin Avrupa tarihi için çok

önemli olan iki olaydan daha bahsetmek gerekir. İkincisi Otuz yıl savaşları

sonucunda Westphalia Anlaşmasıdır. Bu anlaşma modern uluslararası ilişkiler

sisteminin doğuşunu ve bununla paralel olarak devletlerin bu sistemin temel

aktörü haline gelmesini simgeler. 1648 tarihli bu anlaşmadan üç yıl sonra

14

Emre Gürkan Gürleyük, a.g.t., s. 36. 15

Genet, a.g.e., 148-149 16

Genet, a.g.e., s. 148 17

Christopher Hill, 1640 İngiliz Devrimi, Çev. Meyyir Kalaycıoğlu, Kaynak Yayınları, İstanbul

1997, s. 13.

11

Hobbes modern devletin doğasını ve bu doğa çerçevesinde uluslararası

sistemin nasıl bir yapı arz ettiğini içeren Leviathan kitabını yazmıştır.”18

2. Thomas Hobbes’un Felsefesine Genel Bir Bakış

Hobbes’un felsefe anlayışının tutarlı bir materyalizm olduğu ifade edilebilir.19

Düşünürün felsefe öğretisi, önce maddecilikle başlar, daha sonra antropolojiyle

devam eder. En sonunda da insanın, toplumun ve devletin oluşumunu, yapısını

inceleyen siyaset felsefinde yetkin anlatımını bulur. İngiliz maddeci filozoflarından

birisi olan Hobbes, Galileo’nun ve Descartes’in ortaya koyduğu felsefi

düşüncelerden hareketle, mekanik bir felsefe öğretisini geliştirmiştir. Hobbes’a göre,

yaşadığımız evren, mekanik hareket yasaları tarafından yönetilen nesnelerin

toplamından oluşmaktadır.20

Hobbes, felsefeyi şu şekilde tanımlamaktadır, “ Sonuçların nedenleriyle ve

nedenlerin sonuçlarıyla olan akla dayalı bilgisi. Felsefe yapmak, doğru düşünmektir,

imdi düşünmek, ya bir kavramı bir başkasına katmak ya da onları ayırmak toplamak

ya da çıkarmak, yani saymak hesap etmektir.”21

Hobbes burada, evrende var olan her

şeyin bir neden sonuç döngüsü içerisinde gerçekleştiğini dile getirmektedir. Ayrıca

birleşip ayrılmak cisimlere özgü bir niteliktir. O zaman Hobbes’un felsefesinin

konusunu zamana ve mekâna sahip olan, hareket eden, devinen cisimler

oluşturmaktır.

Cevizci’ye göre: “Hobbes, varlık görüşü bakımından bir materyalist, bilgi

görüşü bakımından da her ne kadar bilim ve felsefenin yöntemi olarak analitik bir

yöntemi, yani dedüksiyonu benimsemiş olmasına rağmen, deneycidir. Buna göre, o,

var olan her şeyin maddi bir yapıda veya fiziki olduğunu öne sürmekle kalmaz, fakat

her tür bilginin duyu-deneyi yoluyla kazanıldığını söyler.”22

Anlaşılacağı üzere

Hobbes’a göre, var olan her şey doğal nedenlere tabiidir. Doğal nedenler de her

18

Emre Gürkan Gürleyük, a.g.t., s. 39. 19

Macit Gökberk, a.g.e., s. 252. 20

Macit Gökberk, a.g.e., s. 250-251. 21

Alfred Weber, Felsefe Tarihi, Çev. H. Vehbi Eralp, İstanbul 1998, s. 210. 22

Ahmet Cevizci, a.g.e., s. 269.

12

yerde aynıdır. Hobbes’tan önce hiçbir filozof, var olan her şeyin doğal nedenlere

bağlı olduğunu bu kadar sistemli bir şekilde açıklayamamıştır.

Felsefenin temel konusu, doğru düşünmenin yollarını aramaktır. Felsefe,

yaşamın somut konularıyla, yani beş duyu organımızla algıladığımız sorunsallarla

ilgilenmektedir. İlahi kaynaklı konularla, ruhlarla, meleklerle ve Tanrı ile ilgili

konularla ilgilenmez çünkü bu konular teolojinin konusudur. Felsefe ruhların ya da

ölülerin var oluş amacını ve neden var olduğunu incelemez ancak, insanın ‘ne’liğini,

yapısını incelemektedir. Çünkü insan somut varlıktır insanın bedeni maddidir, zaman

içerisinde devinim geçirir. Örneğin, hiçbirimizin bedeni ilk doğduğumuz yıllardaki

gibi değil, insanın bedeni de zamanla büyür gelişir ve değişir.23

Evrende var olan her şey devinim içindedir, her değişim her oluşum devinim

süreci içindedir. Her cisim zaman ve mekân içerisinde bulunduğuna göre devinim

içerisinde olmak zorunluluğu vardır. Çünkü zaman içerisinde var olan her şey

büyüyüp gelişmekte ve devinmektedir. Devinim süreci dış bir güç tarafından

engellenmediği takdirde sürekli olarak devam etmektedir. Devinim, belirsizlik

üzerine ilerlemez, her devinimi belirleyen bir neden vardır. Kısacası, evrende var

olan her şeyin bir nedeni vardır. Şimdiki olayların nedeni geçmişte bulunur, ayrıca

şimdiki olaylar gelecekteki olayları şekillendirmektedirler.24

Hobbes, bilgilerin kaynağı ve sonuçları itibariyle ampirik olduğunu tüm

bilgilerimizin kaynağının duyu verilerimizin olduğunu düşünmektedir. Bilgilere

deney ve gözlem yöntemini kullanarak ulaşmaktayız. Hobbes’a göre var olan her

şeyin maddeden var olduğu ve devinim içinde olduğu görüşünün herkes tarafından

benimsenmesi durumun da her şeyin geometrik bilgisine sahip olabileceğimiz görüşü

ortaya çıkar. Hobbes için, bilimsel bilgi denilince matematiksel ya da geometrik bilgi

akla gelmelidir. Çünkü Hobbes, gerçek ve kesin sonuçlara ulaştıran bilim olarak

geometri bilimini görmektedir. Hobbes, bütün matematiksel bilimleri, hareket ve

kuvvete ilişkin araştırmaları ve matematiksel fiziği de kapsayacak şekilde

kullanmaktadır. Zihnimizdeki düşüncelerimiz algılarımız, duyumlar vasıtasıyla

23

Ayhan Aydın, Felsefe Düşünce Tarihi, Pegem Akademi Yayınevi, Ankara 2006, s. 142 24

Mehmet Ali Ağaoğulları- Cemal Bâli Akal- Levent Köker, Kral Devlet Ya da Ölümlü Tanrı, İmge

Kitabevi, Ankara 1994, s. 174.

13

oluşur. Düşünce ile nesne arasında nedensel ilişki kurup bilgi üretilmesine duyular

aracılık yapmaktadır.25

Örneğin, elimizde mavi renkli bir kalem düşünelim; Kalemin, rengi mavi,

dokusu sert, kokusu yok, bu kaleme ait özelliklere yani kaleme ait bilgilere koklama,

dokunma, görme gibi duyu verilerimiz kullanılarak ulaşılmıştır. Ancak en son aşama

duyu verilerimiz bu bilgileri zihnimize ulaştırır. Zihnimiz de işlenir anlamlanır ve bu

bilgiler dâhilinde zihnimiz de kalem bilgisi oluşur. Kısacası Hobbes ’un bilgi

oluşturma serüveni bu şekilde özetlenebilir.

Var olan nesneler arasındaki neden sonuç ilişkilerini kavrayabilmek ve

nesneler arasındaki bağlantıları bulabilmek için akıl yürütmek ve doğru düşünmek

gerekmektedir. Örneğin, şimşeğin çakması sonucunda gök gürültüsünün olacağı

neden sonuç bağlamında gelişen bir olaydır. Biz bunu zihnimizde düşünürüz. Ancak

bu bilgimizi kelimelerle aktarmadığımız sürece bu bilgiyi bizden başka kimse

bilmemektedir. Düşünce dilden önce gelmektedir. Düşüncenin anlamlanabilmesi ve

aktarımı için dil bir araç görevini üstlenmektedir. İnsan diğer varlıklardan

düşünmesi ve düşündüklerini dil ile ifade etmesi yönüyle ayrılmaktadır. Hobbes,

“Elements Of Law” unu da bilimin nesnelere verilen adların bilgisi olduğunu

söylemektedir. Hobbes’a göre, insanın sözcüklere verdiği adlandırmalardan başka

hakikat yoktur. Hakikati oluşturan insandır. Dünyada adların dışında evrensel bir

gerçeklikten söz etmeyen Hobbes, bu anlamda nominalisttir.26

Hobbes görüldüğü üzere nominalisttir, ona göre, tümel olan hiçbir şeyden söz

edilemez var olan her şey adlardır. Dil olmaksızın hiçbir yargıya için doğru ya da

yanlıştır diyemeyiz. Gerçeklik olan adı, tikel nesneler yani duyu organlarıyla

bilgisine ulaştığımız kalem, elma, ev gibi tikel nesneler olarak tanımlamaktadır.27

Tümel olan var olan hiçbir şey gerçek değildir. Örneğin, insanlık tümeli gerçekliği

yansıtmaz ancak tikel olarak Ahmet olarak insan yani kavramın içi

somutlaştırıldığında, insanlık tümeli insan olarak Ahmet’le somutlaştığında gerçeklik

kazanmaktadır.

25

Ahmet Cevizci, Felsefe Tarihi, s. 465-466. 26

Mehmet Ali Ağaoğulları- Cemal Bâli Akal- Levent Köker, a.g.e., s. 178. 27

Bertrand Russell, Batı Felsefesi Tarihi, Çev. M. Sencer, Say Yayınları, İstanbul 1997, s. 301.

14

Hobbes’un siyaset felsefesine gelince, Hobbes, siyaset felsefesini “insan

insanın kurdudur.” Argümanı üzerine temellendirmektedir. İnsan doğuştan bencildir

ve her şeyin sadece kendisinin olmasını ister, Hobbes’a göre, insanlar toplum halinde

yaşamadan önce herkesin her şeyi elde etme hakkı vardı böylece insan, her şeyin

sahibinin kendisinin olmasını ister. Böylece kendi dışında herkesi yani malına ortak

olabilecek herkesi yok etmek ister. Böylece herkes birbiriyle savaş halindedir. Ancak

bu savaş halinin kimseye bir faydası yoktur ayrıca insanların can güvenlikleri dahi

yoktur. Bunun sonucunda insanların akılları devreye girer ve birbirleriyle sözleşme

yaparlar. Bu sözleşmenin yaptırımlarını yani doğa yasalarını uygulatacak egemen bir

güç yani devlet yöneticisi seçerler ve tüm haklarını egemen güce devrederler.

Egemen güç, halkı doğa yasalarına uymaya yönlendirir ve uymayanlara da ceza

verir. Devlet tek güç olmalıdır, ancak bu şekilde insanların huzurlu ve birbirlerine

zarar vermeden yaşayabilmeleri sağlanmaktadır.28

Günümüzde aslında bir nevi Hobbes’un söylediği kadar olmasa da yine de

çıkar ve bencillik ön planda ve insan ilişkilerinin bu iki dürtü üzerine kurulduğu

görülmektedir.

.

28

Tuncar Tuğcu, Batı Felsefesi Tarihi, Alesta Yayınları, İstanbul 2000, s. 483-486.

15

İlk olarak, bütün doğru fikirler ya akla ya da Kutsal Kitab’a

dayanır; bunların her ikisi de, pek çok yazara itibar verir,

fakat bu itibarı kimseden almazlar, almaları gerekmez. İkinci

olarak, ele alınan konular olguya değil, hakka ilişkindir ki

burada tanıklar için yer yoktur.

Leviathan, s. 493

16

BİRİNCİ BÖLÜM

THOMAS HOBBES’DA İNSAN, TOPLUM, YURTTAŞLIK VE DEVLET

KAVRAMLARI

1.1. İnsan Nedir?

İnsan kavramı, Hobbes’un devlet felsefesinin temel yapı taşıdır. Hobbes’a

göre: “İnsanlar doğuştan eşittirler. Doğa, insanları, bedensel ve zihinsel yetenekler

bakımından öyle eşit yaratmıştır ki, bazen bir başkasına göre bedence çok daha güçlü

veya daha çabuk düşünebilen birisi bulunsa bile, herşey göz önüne alındığında, iki

insan arasındaki fark, bunlardan birinin diğerinde bulunmayan bir üstünlüğe sahip

olduğunu iddia etmesine yetecek kadar fazla değildir.”29

Hobbes, bütünlüklü bir

siyaset felsefesi kuramına ve dünya görüşüne sahiptir. Bu kuramını insan anlayışı

üzerine inşa etmektedir. Ona göre doğa durumunda bütün insanların eşitliği söz

konusudur. “Homo homini lupus”–“insan insanın kurdudur”- tabiri, Hobbes

tarafından doğa durumundan kastedilen savaş koşulunu ifade etmek üzere bir siyasi

anlatım biçimi olarak önerilmiştir.

Düşünüre göre insanlar doğuştan bencildir. Bundan dolayı insanlar var olan

her şeye tek başına sahip olma içgüdüsüne sahiptirler. Sahip oldukları bu bencillik

yüzünden, insan kendisi dışındaki insanları yok etmek ister ve savaş durumu ortaya

çıkar. Dolayısıyla, insanların birbirleriyle olan savaş durumunu ortadan kaldırmak ve

güvenliklerini tesis etmek için devlet mekanizmasına ihtiyaç duyulur ve devleti

oluşturmada insan temel faktördür. Hobbes’un insan anlayışı dönemin öne çıkan

deneyci ve akılcı yaklaşımı ile belirginleşmektedir. Onun felsefesini; varolan tek töz

olarak aldığı ‘madde’(matter) anlayışından ötürü ‘materyalist’ bir felsefe olarak

tanımlayabiliriz. Hobbes’a göre insanda var olan “istenç özgürlüğü”. “maddi

olmayan ruh” gibi düşünceler önyargılardır.30

29

Thomas Hobbes, Leviathan, Çev. Semih Lim, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2007, s. 92 30

Macit Gökberk, a.g.e., 2002, s. 250

17

Bu yaklaşım doğrultusunda insan denilince, düşünebilen düşündüklerini

aktarabilen, duyu organları olan ve duyu organlarıyla kendisi dışında olan varlıkları

algılayan ve onların bilgisine sahip olan canlı olan varlık gelmektedir. “Kalp nedir ki

bir yaydan başka; sinirler nedir ki çok sayıda yaylardan başka; ya eklemler yapıcının

planladığı şekilde bütün gövdeyi harekete geçiren çok sayıda çarklardan başka?”31

Hobbes’a göre, “insan doğasının yetileri dört çeşide indirgenebilir; fiziksel

kuvvet, deneyim, akıl ve duygular.”32

İnsanın bilgi kazanmasının tek yolu algı

duyularımız, aracılığıyla, yani görme, koklama, işitme, tat alma vb. duyulardır. Bu

duyular yardımıyla insan kendisi ve dışındaki varlıklar hakkında bilgi edinir.

Düşünüre göre doğal nedenleri bilmemek, insanı, safdilliğe, yani, imkânsız şeylere

inanmaya yöneltir.33

Hobbes’a göre, mesela, biz sobanın sıcak olduğunu ona dokunarak, dokunma

duyumuzla bilmekteyiz. Bunun yanı sıra bir elmanın ekşi mi yoksa tatlı mı

olduğunun bilgisine ancak tatma duyumuzla sahip oluruz. Düşünüre göre bütün

bilgilerimizin temelinde ampirik tecrübe yatmaktadır: “Bunların kökeni, algı

dediğimiz şeydir, çünkü insanın zihninde ilk olarak tümüyle veya kısmen duyu

organlarında vücuda gelmemiş hiçbir algılama yoktur. Bütün diğerleri işte bu

kökenden türer.”34

Düşünür bunun yanı sıra insanda tahayyül gücünün varlığının bilgi elde

etmedeki yerini inceler. Ona göre tahayyül, zayıflayan algıdan başka bir şey değildir.

Bu güç hem uyurken hem de uyanıkken, insanlarda ve başka pek çok yaşayan

varlıklarda bulunur.35

Tahayyül; hayal etme gücüdür. Bir nesneye bakarız ve o

nesneye bakmayı bırakıp gözümüzü kapadığımızda, o nesnenin daha silik de olsa

zihnimizde bir görüntüsü oluşur, bu tahayyüldür.

İnsan bu güç sayesinde doğada hiç var olmayan canlıları üretebilmektedir:

“Yine, tahayyül, ya tümüyle ya da farklı zamanlarda kısmi biçimde, geçmişte

algılanmış şeylerle ilgili iken, algıya kendini sunduğu şekliyle bütün nesnenin

31

Hobbes, Leviathan, s. 17. 32

Thomas Hobbes, De Cive, Çev. Deniz Zarakolu, Belge Yayınları, İstanbul 2014, s. 21 33

Hobbes, Leviathan, s. 81. 34

Hobbes, Leviathan, s. 23. 35

Hobbes, Leviathan, s. 25

18

tasavvur edilmesi olan anı ise, bir kimse daha önce gördüğü bir insanı veya bir atı

düşündüğü zaman olduğu gibi, basit tahayyüldür. Diğeri ise bileşiktir; belirli bir

zamanda gördüğümüz bir insan ve başka bir zamanda gördüğümüz bir attan

esinlenerek, zihnimizde bir Kentaur (canavar) yaratmamız gibi.”36

Bu yaklaşım

doğrultusunda Hobbes’a göre nesnelerin hareketi duyu organları sayesinde merkezi

sinir sistemine ulaşarak duyumlarca belirlenir. Duyumları, duyguları ve düşünceyi

kapsayan insan davranışları nesnenin hareketinden başka bir şey değildir. İnsanı

karmaşık bir nesne olarak gören Hobbes, insan davranışlarını da mekanik materyalist

açıdan izaha çalışır. Ona göre insanlar "istekler" ve "nefretler"le harekete geçen

makineler gibidir.37

Hobbes’a göre kelimeler veya başka bilinçli işaretlerle, insanda veya

düşünme yeteneğine sahip başka bir yaratıkta uyanan tahayyül anlama olarak

adlandırılır.38

Düşünürümüze göre konuşmak; adlar ya da adlandırmalardan ve

onların bağlantısından oluşur. Konuşmak insanların birbirleriyle anlaşmasını

iletişimini ve insanın düşüncelerini ve düşündüklerini kendi dışındaki başka insanlara

aktarılmasını sağlamaktadır. Anlama, konuşmanın neden olduğu algılamadır.

Konuşma sonucunda zihnimizde oluşan izlenimler anlama sonucunda oluşmaktadır.

“İnsan zihninde doğal olarak var olan başka hiçbir özellik yoktur ki, kullanılması

için, bir insan olarak doğmak ve beş duyuyu kullanarak yaşamaktan başka bir şey

gerekli olsun… insana özgü gibi görünen, o diğer melekeler inceleme ve çalışma ile

kazanılır ve geliştirilir; insanların çoğunda eğitim ve disiplin ile öğrenilir; ve

sözcüklerin ve konuşmanın bulunmasından doğarlar.”39

İnsan akıl sahibi olmasıyla diğer canlılardan ayrılmaktadır. Ayrıca her insanın

akıl seviyesi diğer insanlardan farklıdır. “Akıl, düşünme yeteneği, yani

düşüncelerimizin işaretlenmesi ve ifade edilmesi için üzerinde anlaşılmış genel

adların hesaplanmasından, yani toplanması ve çıkarılmasından, başka bir şey

36

Hobbes, Leviathan, s. 26. 37

Alâeddin Şenel, a.g.e., s. 321. 38

Hobbes, Leviathan, s. 29. 39

Hobbes, Leviathan, s. 32-33.

19

değildir.”40

Akıl sayesinde insan bir sonuçtan başka bir sonuca ilerler. Akıl insanın

doğru düşünmesini sağlar.

Hobbes’a göre akıl, algı ve belleğin tersine insanda doğuştan bulunmaz.

Basiret gibi deneyimle de edinilmez; fakat çalışmakla kazanılır. Bilim, sonuçların ve

bir olgunun bir başka olguya bağımlığının bilgisidir. Bilim, iyi ve düzenli bir

yöntemin benimsenmesiyle kazanılır. Yöntemsizlik insanın düşüncelerinde saçma

çıkarsamalara düşmesine neden olur. Bilimin gelişmesi yöntem, insanlığın yararı ise

amacı teşkil etmektedir.41

Düşünüre göre bir sözcükten hiçbir şey anlamadığımız

zaman onu saçma veya abes olarak tanımlarız. Mesela, yuvarlak bir dörtgen

olduğunu söyleyen bir insanın saçma ve anlamsız konuştuğunu söyleriz. İnsanı

saçmalığı düşüren tek neden doğru bir yönteme sahip olmamasıdır.

İnsanlar, bir şeyi arzu ettiklerinde o şeye sevgi duyarlar ve onu elde etmek

için çaba gösterirler. Arzu etmedikleri bir şeyden kaçınmak istediklerinde ise, ona

nefret duyarlar. İnsanlar, umut, umutsuzluk, korku, cesaret, öfke, güven, çekingenlik,

iyimserlik, hırs, pısırıklık, yiğitlik, büyüklük, cömertlik, aşk tutkusu, kıskançlık,

intikam, merak, açgözlülük, acıma, pişkinlik, utanç, övgü, azim gibi duygulara

sahiptirler. Bu duygular insanları iyi ve kötü yönde davranmaya yönlendirmektedir.

Örneğin, iyimserlik duygusu, insanlara yardım etmeyi ve paylaşımcı olmayı ortaya

çıkarır. Böylece insanlar, birbirleriyle dayanışma içinde olurlar birbirlerine sevgi

beslerler ve kötü duygulardan uzaklaşırlar. İntikam duygusu ise kötüdür, insan

intikam almak için, diğer insanlara zarar verebilir ve insanlara korku verir.42

Hobbes’a göre “…insan doğasında üç temel kavga nedeni buluyoruz.

Birincisi, rekabet; ikincisi, güvensizlik; üçüncüsü de, şan ve şeref. Birincisi,

insanları, kazanç için; ikincisi, güvenlik için, üçüncüsü ise, şöhret için mücadele

etmeye iter. Birincisi, başka insanların kişiliklerine, karılarına, çocuklarına ve

hayvanlarına egemen olmak için şiddet kullanır. İkincisi, kendilerini korumak için;

üçüncüsü ise, kendi kişiliklerine yönelik olarak doğrudan doğruya veya hısımları,

arkadaşları, milletleri, meslekleri veya adları dolayımıyla, bir söz, bir gülümseme,

40

Hobbes, Leviathan, s. 41. 41

Hobbes, Leviathan, s.42-47. 42

Hobbes, Leviathan, s. 52-54.

20

farklı bir görüş ve başka bir aşağılama işareti gibi küçümsemelere karşı şiddet

kullanır.”43

Değer, insanı yücelten, kıymetlendiren bir kavramdır. Değerin iki tane ölçütü

vardır, onurlandırmak ve hakir görmek. Bir insana yaptığı davranışlardan dolayı

değer vermek ve onu değerli hissettirecek davranışlarda bulunmak o kişiyi

onurlandırmaktır. Mesela, bir öğrenciyi sınavından yüksek not almasından dolayı

ödüllendirmek onu onurlandırmak ve başarısına değer yüklemektir. Ancak bir kişinin

yaptığı güzel davranışını görmezden gelmek hakir görmektir.44

İnsanın nasıl bir

kişilikte olduğunu ortaya koyan en önemli gösterge onun eylemleridir. İnsan, iyi

davranışlarda bulunursa iyi, aksine kötü davranışlarda bulunursa, kötü olarak

nitelendirilmektedir.

Hobbes’a göre, “Devlet olmadıkça herkes herkese karşı daima savaş

halindedir. Buradan şu açıkça görülür ki, insanlar hepsini birden korku altında

tutacak genel bir güç olmadan yaşadıkları vakit, savaş denilen o durumun

içindedirler; ve bu savaş herkesin herkese karşı savaşıdır.”45

İnsanların eylemlerinin

amacı, yaşanmaya değer, mutlu bir hayat sağlamak ve bu hayatın güvence altına

alınmasıdır. Bir toplumun içerisinde yer alan insanlar davranış ve kişilik bakımından

birbirlerinden farklıdır. Düşünürümüze göre her insanın amacı, bir diğer kişiye göre

farklılık göstermektedir. İnsanlarda bitmek bilmeyen ve elde ettiğiyle de yetinmeyen

güç elde etme isteği bulunmaktadır. Hobbes’a göre, her insan elde ettiği güçle

yetinmez hep daha fazla güç elde etme arzusu içinde bulunmaktadır. Böylesi bir

ortam içerisinde, insanlar güvensiz bir ortamda hayatını sürdürmek zorunda

kalmaktadırlar. Çünkü aralarında birbirlerini yok etmeye kadar gidecek güçlü bir

çıkar çatışması bulunmaktadır. İnsanların arasında süregiden bir rekabet

bulunmaktadır. Güçsüz kişi kendisinden daha güçlü olanın yerine geçmek için onu

yok etmeye çalışacaktır. Böylece güvenli yaşama ortamı, yerini savaş durumuna

bırakacaktır. Böylesi bir ortamda kalan insan, ölüm ve bedenine zarar gelme

endişesiyle, ortak bir güce itaat eder.46

43

Hobbes, Leviathan, s. 94. 44

Hobbes, Leviathan, s. 74. 45

Hobbes, Leviathan, s. 94. 46

Hobbes, Leviathan, s. 81-82.

21

Savaş, sadece muharebeden veya dövüşme eyleminden, belirli bir zamana

veya olguya has bir durum olmayıp; insan hayatının bütününü kuşatan mücadele

etme iradesinden kaynaklanmaktadır. İnsanların kendisine dayanacağı bir

güvencenin bulunmadığı her ortamda, çarpışmaya yönelik kesinleşmiş eğilimler söz

konusudur. Bunun dışındaki bütün zamanlarda barış ortamı vardır. Bunalım

zamanlarında, insan ve toplum problemleri üzerine düşünme ve inceleme çabasının

artması doğaldır. Ayrıca ele alınan olgular da bu bekleyişi doğrulamaktadır. Anlamlı

tarih felsefelerinin, tarih olaylarının açıklıkla anlaşılabilir yorumlarının ve toplumsal-

kültürel süreçler hakkında önemli genellemelerin bir çoğu, ciddi bunalım, felâket ve

geçiş-çözülme dönemlerinde ya da bu gibi dönemlerin hemen öncesinde ve

sonrasında ortaya çıkmıştır.47

Hobbes’a göre savaş ve çatışma ortamı insanın bütün hayatını derinden

etkilemektedir. Böyle bir ortamda, çalışmaya yer yoktur. Çünkü çalışmanın karşılığı

belirsizdir ve böylesi bir durumda toprağın işlenmesine yer yoktur. Ayrıca insanın

hayatını idame etmesini sağlayacak diğer mesleklerde; ne denizcilik; ne deniz

yoluyla ithal edilebilecek malların kullanılması; ne rahat yapılar; ne işçilik söz

konusu değildir. Sonuç olarak bu durumda bulunan insan için bilgi; bilim; sanat; yazı

ve toplum hayatı, kısacası medeniyet ortaya çıkmaz.48

Toplumsal ilişkiler de insanlar birbirlerini doğuştan sevmezler, çünkü eğer

sevseler kendilerine faydası olacak insanlarla daha iyi arkadaşlık kurmazlar.

Hobbes’e göre, biz insanları insan oldukları için sevmiyoruz, ancak sağlayacakları

fayda ve yarar doğrultusunda seviyoruz.49

İnsanlar çıkar duygusu ile hep kendilerine fayda sağlamaları arzusuyla başka

insanlarla bir araya gelmeye yönelmektedirler. Hobbes’a göre; “İnsanın istek ve

duyguları kendi başlarına günah değildir. Onları yasaklayan bir yasanın varlığını

öğreninceye kadar, bu duygulardan kaynaklanan eylemler de günah değildir. Böyle

47

Mahmut Avcı, Tommaso Campanella ve Thomas More’un Ütopyalarının Karsılaştırılması, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2006, s. 14.

48 Hobbes, Leviathan, s. 94.

49 Hobbes, Leviathan, s. 22.

22

yasalar yapılıncaya kadar onları bilmek mümkün değildir; onları yapacak kişi

üzerinde bir anlaşma sağlanmadığı sürece de, hiçbir yasa yapılamaz.”50

İnsanların birbirlerinden karşılıklı olarak korkmalarının nedeni, tüm

insanların doğa durumunda eşit olmasından ve insanın kendisi dışındaki insanlara

zarar vermek istemesinden dolayıdır. Her an başkalarından bize tehdit gelebilir. Bu

nedenle tedbirli olmalı ve önlem almalıyız. Doğa gereği bütün insanlar eşittir.51

Yukarıda işaret edildiği gibi insan, diğer canlılardan farklı olarak akıl sahibi

olarak yaratılmıştır. Akıl insanın doğru düşünüp kendisi için en iyi ne ise onu

seçmesi için yol gösterir. İnsan aklın ışığıyla aydınlanır. Karşılaştığı engelleri aklın

yardımıyla aşmaktadır.

Savaş durumu, sürekli insanların birbirlerini yok etme arzusu içinde olduğu

insanların yaşama güvencelerinin olmadığı her an yok olma ve ölümle burun buruna

olunan bir durumdur. İnsanlar bu dönemde, ilerlemez aksine birbirlerine hâkim olma

çabası nedeniyle hiçbir gelişme yaşanmaz. Yaşam standartları olduğundan daha kötü

bir hal alır. Mülkiyet yoktur. Çünkü herkes eşittir. Herkesin her şeyde hakkı vardır.

Doğa yasası, aklın yol göstericiliğinde ortaya çıkmıştır. İnsanın yaşamında

zararlı davranışlar yapmasını engellemeye çalışan ve onun rahat ve mutlu yaşamasını

sağlayan davranışlara yönelten kurallardır. Bu kurallar o dönemin ahlaki ilkelerini de

temsil etmektedir. İnsanın doğuştan getirdiği ahlaki ilkeleri yoktur. İnsanlar,

doğuştan bencil doğarlar. İnsan bencildir. Fakat insanın aklı vardır ve aklıyla

bencilliğini dizginleyebilir. Doğa yasası, insanların doğruluğunda ortak paydaya

sahip oldukları akli kurallardan oluşur. Doğa yasası, insanlara, yaşamlarını mutlu ve

refah devam ettirebilmelerini sağlayacak yollar göstermektedir. Doğa yasasının

amacı, insanın bencillik dürtüsünden uzakta insan gibi yaşamasını sağlamaktır.52

İnsanı tanımlamada kendisine değinmemiz gereken bir diğer kavram da kişi

kavramıdır. Hobbes kişi kavramıyla söz ve eylemlerinin sorumluluğunu kendisine ait

olduğu Latince “person” kavramı ile ifade edilen insanı tanımlar ve bunu doğal kişi

olarak adlandırılır. Bunun benzeri bir kavram olan “persona” ise bir başkasının söz

50

Hobbes, Leviathan, s. 95. 51

Hobbes, Leviathan, s. 26. 52

Karagözoğlu, Hümeyra, a.g.m., s. 226

23

ve eylemlerini taklit eden, rol yapan insan ise yapay kişi olarak tanımlanmaktadır.

Dolayısıyla kişi eylemlerinin sorumluluğunu taşıyan faildir. Kişi her iki durumda

Yapılan ahitler kişiyi bağlar.53

1.2. İnsanın İnsan ile İlişkisi

Hobbes’a göre “…bilgelik, kitap okuyarak değil, insanları tanıyarak

öğrenilir.”54

Hobbes’un toplum felsefesi insan anlayışına dayanmaktadır. Öncelikle,

Hobbes'e göre asıl olan bireydir, insan toplumsal bir canlı değildir. Toplum insanlar

tarafından zorunlu olarak kurgulanmış yapay bir kurumdur. Düşünürümüze göre,

insanın toplum içindeki davranışlarının kaynağında hayatını sürdürmek, güvenlik

tesis etmek amacı bulunmaktadır. Özünde bencil bir varlık olan insan bu ihtiyaçlarını

sağlamak için, çıkarı gereği toplum hayatına yönelmektedir. Toplum bireylerin

çıkarlarını gerçekleştirme aracıdır. Bu yaklaşımıyla Hobbes, toplum felsefesinin

temellerine “bencillik”, “bireycilik” ve “faydacılık” ilkelerini yerleştirmektedir.55

İnsanın insan ile ilişkisi her zaman çatışma ve savaş doğurmaktadır. İnsanlar

her zaman karşılıklı olarak rekabet içine girmişlerdir. İnsan doğası gereği birbirine

karşı sürekli savaş halindeyse ve birlikte yaşamak her koşulda herkesin çıkarına ise,

uzlaşmayı olanaklı kılan ve güvenceye alan şey, bu doğayı sürekli kontrol altında

tutabilecek tartışmasız bir egemenin, otoritenin tesisidir.

Hobbes insanların aynı ontolojik özelliklere sahip olduğundan bahseder.

Buna rağmen insanlar her şeye karşı istek duymaktadır. İnsan her zaman doyumsuz

olmuştur. Hırs baş göstermiştir. Bu hırs insanlara zarar vermeye başlamıştır. Kin,

öfke, nefret kavramları ortaya çıkmıştır. Ve bu beraberinde huzursuzluğu

getirmektedir. İnsanları bu huzursuzluğa iten şey ne istediklerini bilmemeleri aynı

zamanda rekabet içinde olmaları ve üstünlük kurma çabasıdır.

Doğal durum içerisinde yer alan kişinin ahlaki değerleri hayatına yansıtması

sorunludur. Çünkü insanlar arası ilişkide önem taşıyan ahlaki değerler doğal durum

söz konusu olunca tam bir belirsizliğe dönüşebilmektedir. Hobbes bu konuda şu

53

Hobbes, Leviathan, s. 117-118. 54

Hobbes, Leviathan, s. 18. 55

Alâeddin Şenel, a.g.e., s. 322.

24

değerlendirmelere yer vermektedir: “İyi. Kötü. Bir insanın iştahı veya arzusunun

yöneldiği şey, o insan bakımından, iyi bir şeydir: onun nefret ve istikrahının

yöneldiği nesne kötü, istihfafının nesnesi ise süfli ve değersizdir. Çünkü iyi, kötü ve

değersiz sözcükleri, onları kullanan kişinin bakış açısından kullanılır: mutlak ve basit

olarak iyi, kötü ve değersiz olan hiçbir şey yoktur; devletin olmadığı yerde kişinin

kendisinden, devlet varsa onu temsil eden kişiden veya ihtilaf içindeki insanların

anlaşarak tayin ettikleri ve vereceği kararla ihtilafı çözecek olan bir hakem veya

yargıçtan başka, iyinin ve kötünün ne olduğu hakkında, nesnelerin kendi

doğalarından alınabilecek herhangi bir genel kural da yoktur.”56

Bu ifadelerden açıkça anlaşılmaktadır ki insanın doğal durumunda ahlaki

değerlerini belirleyecek sabit bir ölçüt bulunmamaktadır. Bu yaklaşıma göre bir

insanın eylemlerinin değeri mutlak olmayıp başkalarının ihtiyacına ve yargısına göre

değişiklik arz etmektedir. Mesela bir asker savaş zamanında veya bir savaş arifesinde

çok değerlidir. Fakat barış zamanı aynı değeri taşımaz. Bilgili ve dürüst bir yargıç

barış zamanında çok değerlidir, savaş zamanında ise o kadar değerli görülmeyebilir.

Bundan dolayı düşünürümüze göre insanlarda da, değeri belirleyen koşullar

değişkendir.57

Hobbes’a göre, bir insanın toplum içerisindeki değeri, genellikle haysiyet

olarak adlandırılmaktadır. Toplumca kişiye verilen bu değer, yönetim, yargı, kamu

görevi makamları ile ve bu değerin ifadesi için verilmiş adlar ve unvanlar ile

anlaşılmaktadır. Bu olguyu belirleyen temel husus itaat kavramıdır. Çünkü

düşünürümüze göre kimse, kendisine yardım etme veya zarar verme kudretine sahip

olmadığını düşündüğü kişilere itaat etmez.58

“Bir egemen, uyruklarından birini, onu

onurlandırma isteğinin bir işareti olarak kabul edeceği herhangi bir unvanla,

makamla, görevle veya işle onurlandırır.”59

Hobbes’a göre, insanların değişik huyları, adetleri ve düşüncelerinde farklı

olan eğilimleri aynı zamanda onun nelerden kaçındığını ifade eden sıfatlardır.

İnsanlar, sadece tat alma, koklama, işitme, dokunma ve görme duyularıyla neyin hoş

56

Hobbes, Leviathan, s. 48. 57

Hobbes, Leviathan, s. 69. 58

Hobbes, Leviathan, s. 70. 59

Hobbes, Leviathan, s. 71.

25

neyin nahoş olduğu konusundaki yargılarında değil, aynı zamanda ortak hayatın

eylemlerinde neyin akla uygun neyin akla aykırı olduğu konusunda da birbirinden

ayrılırlar. Düşünürümüze göre aynı kişi, farklı zamanlarda farklı tercihlerde

bulunabilir. Kişi bir yerde övdüğü, iyi bulduğu bir şeyi, bir başka yerde kötü bulur.

İnsanlar arasındaki anlaşmazlıklar, çatışmalar ve nihayetinde savaş bundan ortaya

çıkmaktadır.

Bir insan doğa durumunda, yani savaş durumunda bulunduğu sürece, iyinin

veya kötünün ölçüsü kişisel tercihi, zevki olduğu için bunun üstesinden gelmek için

doğal durumun imkânlarını kullanarak iyi şeyler üzerinde anlaşmaya yönelecektir.

Barış durumu ancak bu yolla tesis edilebilecektir. Bu durumda adalet, minnettarlık,

hakkaniyet ve diğer ahlaki erdemler belirginlik kazanacaktır. Neyin iyi neyin kötü

olduğu üzerinde ancak toplumsal bir mutabakatla karar verilebilecektir. Hobbes’a

göre ahlak felsefesi, erdem ve erdemsizliğin bilimidir ve doğa yasalarının gerçek

doktrinidir.60

Büyük bir insan topluluğunun, onların hepsini korku içinde tutacak genel, tek

bir güç olmadan da, insanların adalet ve diğer doğa yasalarına uymaya yönelmesini

bekleyemeyiz. Çünkü ortaya çıkacak karşılıklı muhalefet güçlerinin nasıl

kullanılacağı ve uygulanacağı konusunda bir birlik tesis edemez. Bundan dolayı

sürekli bir tek karar verici olmalıdır.61

Barışın bir başka ifadeyle insanlar arasında toplumsallığı mümkün kılan

uzlaşmanın yegâne imkân koşulu, bir otoritenin, egemen’in mutlaklığıdır. Mutlaklık,

ancak sözleşme teorisi’nin zorunlu yapısından doğmaktadır.

1.3. Mutluluğu ve Mutsuzluğu Bakımından İnsanın Doğal Durumu

Hobbes’a göre: “Mutluluk:. İnsanın zaman zaman arzu ettiği şeyleri elde

etmede sürekli başarı göstermesi, yani sürekli olarak muvaffak olması, insanların

mutluluk dediği şeydir; ben bu hayatın mutluluğunu kastediyorum. Çünkü hayatımız

boyunca sürekli bir zihinsel dinginlik diye bir şey yoktur; hayat hareketten ibarettir

60

Hobbes, Leviathan, s. 116 61

Hobbes, Leviathan, s. 128

26

ve, algı oldukça, asla arzusuz veya korkusuz olamaz. Tanrı'nın, kendisine imanla

bağlı olanlar için nasıl bir mutluluk hazırladığı, onu yaşamadan önce

bilinemeyecektir; çünkü bu, şimdiki halde, alimler'in mesut hayat sözcüğü gibi

anlaşılamaz niteliktedir.”62

Bu tanımdan anlaşılmaktadır ki Hobbes genel felsefesi

doğrultusunda mutluluk anlayışı konusunda da materyalist bir anlayışı sürdürmekte,

hareket kavramına bağlı olarak insanın bütün eylemlerini olgularla bağlantılı

incelemektedir.

İnsanın mutluluğu savaş halinde olmaktan kurtulmasıyla başlar. İnsan ne

zaman rekabetten, güvensizlikten kurtulur, başkaları ile eşit olduğunu kabul ederse o

zaman mutlu olur. Fakat insan her zaman rekabet içinde olmuş ve her zaman diğer

insanlara karşı üstünlük kurmaya çalışmıştır. Bu içinde bulunduğu durumdan

kurtulmak için herkesi yönetecek adil bir güce ihtiyaç duyulmuştur. Bu güç insanlara

eşit olduklarını kabul ettirecek, güven içinde yaşamalarını sağlayacak iyi ve kötünün

ayrımını belirleyebilecek bir güç olmalıdır.

İnsanlar bir egemen ve devlet ortaya çıkana kadar mutlu bir hayat

sürememişlerdir. Çünkü “İnsan hayatı yalnız, yoksul, kötü, vahşi ve kısadır.”63

Böylesi bir durumda, güç ve diğer insani yetileri bakımından sahip oldukları eşitlik

nedeniyle, doğa durumundaki insanlar, bir savaş durumunda hayat sürdüren insanlar,

uzun süre hayatta kalmayı umamazlar.64

Barışın, insanların bir arada yaşamasının, toplumsallığın yegâne imkanı

mutlak bir egemenin, otoritenin, devletin varlığıdır. Bu ise ancak zorunlulukla bir

sözleşme teorisi ile ortaya çıkabilecektir. İnsanlara mutlu, güvenli ve huzurlu bir

hayatı temin edecek yegâne ölçüt budur. İnsanı bu barış ortamına yönelten bir takım

duygular vardır. Hobbes’a göre: “İnsanları barışa yönelten duygular şunlardır: ölüm

korkusu, rahat bir hayat için gerekli şeyleri elde etmek arzusu ve çalışarak onları elde

etme umudu. Akıl, insanların üzerinde anlaşabilecekleri uygun barış şartlarını

gösterir. Bu şartlara Doğa Yasaları da denilir.”65

Görüldüğü gibi insanları bir arada

yaşamaya barışa götüren saikler; ölüm korkusu, rahat bir yaşam sürme arzusu, onları

62

Hobbes, Leviathan, s. 55. 63

Hobbes, Leviathan, s. 95. 64

Hobbes, De Cive, s. 32. 65

Hobbes, Leviathan, s. 96.

27

elde etme arzusu, uzun bir hayat sürdürme arzusudur. Hobbes’a göre: “İnsanlar

arasındaki karşılıklı korkunun nedeni kısmen aralarındaki doğal eşitlikte kısmen de

birbirlerine zarar verme isteğinde yatmaktadır.”66

Bu duygular akıl sayesinde ortaya çıkar. İçten gelen duygulardır. “insanın

istek ve duyguları kendi başlarına günah değildir.”67

Bu duygulardan dolayı insan

başka insanların varlığına ihtiyaç duyar. Bir arada mutlu yaşamanın yollarını ararlar.

Mutlu olmayı başarabilen bir insan erdemli bir insandır. Hayatını nezaket ve

uyum içinde sürdüren insandır. Kendini başkalarından üstün görmeyen bilgili bir

insandır. Hobbes’a göre: “Erdem, bütün Konularda, yüceliği nedeniyle değer verilen

bir şeydir ve mukayese ile ·ortaya çıkar. Çünkü bütün şeyler bütün insanlarda eşit

olarak var olsaydı, hiçbir şeye fazladan değer verilmezdi. Düşünsel erdemler

ifadesiyle, daima, insanların övdükleri, değer verdikleri ve kendilerinde de olmasını

istedikleri ve genellikle zekâ adıyla anılan zihnin yetenekleri kastedilir.”68

Hiç bir

insan tek başına mutlu olamaz. Hobbes’un felsefesinde din, ahlak ve hukuk, devlet

temelinde anlaşılır ve açıklanır. Devletin varlığı gibi, ahlakın temeli de aynı ilkeden

kaynağını alır. Bu temel varlık ilkesi olarak tanımlanabilecek olan doğa yasası ile

belirlenen, hayatı korumak ve ölümden kaçınmak ilkesidir.

Özetlemek gerekirse Hobbes’un anlayışına göre egemenlik mutlak olmalıdır

ve mutlaklığının temeli de devletin mutlaklığı olarak tesis edilmelidir. Hobbes’un

yaklaşımına göre egemenlik, siyaset felsefesinin temellendirildiği bir toplumsallık

teorisidir. Bu doğrultuda toplum sözleşmesinin temel niteliği, egemenliğin mutlaklığı

ile ifade edilmektedir. Bu olgu insanı şekillendiren, onu ahlaki erdemlere ve

mutluluğu kapı açan bir sürece dâhil etmektedir. Ayrıca vurgulanmalıdır ki bu

perspektif, Rönesans felsefesine uygun olarak Tanrısal düzene karşı insanî bir temel

üzerine yükselmektedir.

66

Hobbes, De Cive, s. 26. 67

Hobbes, Leviathan, s. 95. 68

Hobbes, Leviathan, s. 58

28

1.4. İnsan ve Din

Dil âlimleri, din kelimesinin Arapça “deyn” kökünden masdar veya isim

olduğunu ileri sürerler. Bu konuda çalışmalarda bulunanlar din kavramının âdet,

durum; ceza, mükâfat; itaat gibi anlamlara geldiği üzerinde dururlar. Türkçe

sözlüklerde din kavramı; Tanrı'ya, doğaüstü güçlere, çeşitli kutsal varlıklara

inanmayı ve tapınmayı sistemleştiren toplumsal bir kurum, bu nitelikteki inançları

kurallar, kurumlar, töreler ve semboller biçiminde toplayan, sağlayan düzen ve

İnanılıp çok bağlanılan düşünce, inanç veya ülkü, kült olarak tanımlanmaktadır.69

Günay Tümer’e göre Mütercim Âsım Efendi dinin otuzu aşkın anlamından söz

etmiştir. Bunlardan dinin terim anlamını ifade edenler şunlardır: “Ceza ve karşılık,

İslâm, örf ve âdet, zül ve inkıyad, hesap, hâkimiyet ve galibiyet, saltanat ve mülkiyet,

hüküm ve ferman, makbul ibadet, millet, şeriat, itaat.”70

Çağdaş Batı dünyasında dinle ilgili olarak birbirinden az çok farklı tanımlar

yapılmıştır. Dinin bütün dinleri içine alabilecek kuşatıcı bir tanımı, ancak din

kavramının sınırları kesin bir şekilde ortaya konulduktan sonra yapılabilir. Böylesi

bir tanımın ortaya konulabilmesi için tarih ve felsefeden faydalanılabileceği gibi

dinler tarihinin sağlayacağı materyallerden istifade edilebilir. Her şeyden önce

kapsamlı bir tanım için öncelikle dinî hayatın şuurdaki yansımalarını incelemek,

dindarlık kavramını tahlil etmek ve elde edilen sonuçları dinî materyallerle

karşılaştırmak gerekir. “Dinî tecrübî birikimin asıl dayanağı, insan şuurunda zamanla

açık seçik bir şekilde oluşan Tanrı kavramıdır. Dinî şuurun tahlilinden elde edilen

temel dinî yaşantı, insanın bir yönden korku ve aczle, diğer yönden sevgi ve güvenle

tabiatüstü ve kudret sahibi olan varlığa yani yüce Allah’a bağlanmasıdır.”71

Dinler tarihine bakıldığında, her çağda, farklı coğrafya ve kültürlerde

toplumların, insanların din olgusuna farklı tasavvurlar içerisinde sahip oldukları

görülür. Fakat bu farklı tasavvurların insanlara bir hayat tarzı sunma ve mensuplarını

belli bir dünya görüşü içerisinde toplama konusunda ortak olduklarını ifade

edebiliriz.

69

Büyük Türkçe Sözlük, “Din” mad., http://tdk.gov.tr/, e.t. 12.04.2015 70

Günay Tümer, “Din”, TDV İslam Ansiklopedisi, Yıl: 1994, C. 9, ss. 312-320, s. 312. 71

Günay Tümer, a.g.m., s. 315.

29

Din insanlara erdemli bir hayat sürdürmeyi öğretir, insana belli bir takım

sorumluluklar kazandırır. Toplumsal bir cemiyet hayatı içerisinde yaşayan insanlara

karşılıklı ilişkilerinde nasıl davranması gerektiğini, zarar veren şeylerden nasıl

kaçınılacağını öğretir. İnsanı belirleyen bir takım temel manevî değerleri; cömertliği,

hoşgörüyü, adaleti, iyiliği, sevgiyi, tevazuyu vb insanlara kazandırarak, insanın

kendisini tanımasını, mutlu ve huzurlu bir hayat sürmesini sağlar.

Rönesans felsefesiyle Batı kültürü ve Batı felsefesi bir anlamda yeniden

doğmuştur. Bilindiği gibi skolastik felsefe inanç ile bilgi ya da din ile felsefe

arasındaki ilişkinin belirlenmesi konularında açık olmayan bir yol izlemiş ve bunları

birbirlerine indirgemeye yönelmişti. Çağın sonlarına doğru bu yaklaşım iyice

çözülmeye başlamış ve din-felsefe ilişkisi birbirinden uzaklaşma eğilimine girmiştir.

Rönesans felsefesiyle birlikte başlayan süreç ile birlikte din ile felsefenin alanlarının

birbirinden kesin çizgilerle ayrılmaya başlamış ve insan düşüncesi kilisenin

etkilerinden kurtulmaya başlamıştır. Rönesans ile birlikte dünya ve hayat üzerine

olan bütün görüşlerde sadece aklın ve deneyin sağladığı verilere dayanma bir ilke

olarak belirginlik kazanmıştır. Bu süreç ile birlikte ortaya çıkan modernleşme

Avrupa'da dinde reform hareketinin, düşüncede aydınlanma hareketinin, ortaya

çıkması gibi etkenlerle kendisini göstermiştir.72

Rönesans felsefesi ile birlikte hangi

din veya mezhep olursa olsun bütün doğruların sadece akılda bulunduğu, akılla

uzlaşmayan hiçbirşeyin kabul edilmeyeceği anlayışı öne çıkmıştır. “Doğal din” veya

“Akıl dini” olarak tanımlanan bu anlayışa göre din Tanrısal bir vahyin değil aklın

ürünüdür. Kökleri Stoa felsefesine kadar uzanan bu anlayışa göre din aklın ışığı ile

varılan yapıya sahiptir.73

Yeniçağ başlangıcında bulduğumuz rasyonalist düşüncenin belirginlik

kazanmasında matematik ve fizik sahalarındaki çalışmaların büyük etkisi olmuştur.

Rönesans sonlarında büyük gelişmeler gösteren matematik ve fizik bilimler, dönemin

düşünürlerine doğanın yapısını matematik kavramlarla kavrayabileceği güvenini

vermiştir. 17. yüzyıl felsefesi, yalnız doğanın değil, Tanrı’nın, ruhun, iyi ile

doğrunun da salt akılla bilinebileceğine olan güveni ortaya çıkarmıştır.74

Bu dönemin

72

Macit Gökberk, a.g.e., s. 163. 73

Macit Gökberk, a.g.e., s. 183. 74

Macit Gökberk, a.g.e., s. 222 vd.

30

genel anlayışı bilimlerle bağdaşan bir teoloji anlayışıydı. Modernleşme, bir ölçüde

ortaçağın anlayışlarından sıyrılmayı, aklın dinin esaretinden kurtarılması süreci

olarak tanımlanabilir. Bu bağlamda, modern devlet, 16. ve 17. yüzyıllarda Kuzeybatı

Avrupa'da ortaya çıkan bir yönetim tarzı olarak tanımlanabilir. Geleneksel

toplumlarda güç ve iktidar ilahi kökenlere dayandırılmaktaydı. Modern devletin öne

çıkardığı meşruiyet anlayışı ise, yukarıda ifade ettiğimiz gibi Rönesans ile belirginlik

kazanan akla ve akıl yoluyla ortaya konulan ilkelere dayanmaktadır.

Hobbes’un bu konudaki yaklaşımı dönemin genel paradigmasına uygundur:

“Din başlıklı son bölümde ise, daha önce us yoluyla kanıtladığım egemenlerin

yurttaşlar üzerinde sahip olduğu hakların Kutsal Kitaplarla çelişmediğini göstermeyi

amaçladım.”75

1.5. Toplum Nedir?

Toplum sözlüklerde. “aynı toprak parçası üzerinde bir arada yaşayan ve temel

çıkarlarını sağlamak için iş birliği yapan insanların tümü, cemiyet” olarak

tanımlanmaktadır.76

Toplum insan-insana etkileşiminin örgütlenmiş bir düzenidir.

İnsanlar, tarih boyunca her zaman bir toplum/topluluk içinde hayatlarını

sürdürmüşlerdir. Bu yönüyle toplum, belli bir fiziksel yeri olan varlığını uzun süre

sürdüren bir hayat biçimini sürdüren insan topluğudur. İnsanların bir arada

yaşamaları, birbirleriyle etkileşim kurmaları, birtakım ortak değerlerin ortaya

çıkmasını sağlamıştır. Toplum kurumsallaşmış ilişkilere sahiptir ve ortak bir hayat

tarzı ve kültürü belirginleştirir.

“Etimolojik olarak ‘toplumsal/sosyal’ (social) kelimesinin kökeni, Latince

‘socius’ ve ‘societas’ kelimeleriyle irtibatlı ‘socialis’ kelimesine dayanmaktadır. İsim

olan ‘socius’, ‘dost, arkadaş, iştirakçi’; ‘societas’ ise ‘toplum, topluluk, işbirliği,

diğerleriyle ilişki kurmak’ anlamlarını içermektedir. Sıfat olan ‘socialis’ ise,

‘toplumcul, sosyal, topluma ait’ anlamlarına gelmektedir.”77

75

Hobbes, De Cive, s. 14. 76

http://www.tdk.gov.tr/Toplum mad., e.t. 11.02.2015. 77

Yakup Çoştu, “Toplumsallaşma Kavramı Üzerine Sosyolojik Bir Değerlendirme”, Dinbilimleri

Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), S. 3, ss. 117-140, s. 118-119.

31

Devletin varlığı için zorunlu olan öğeler sırasıyla, insan topluluğu, ülke veya

toprak bütünlüğü ve son olarak egemenliktir. Buna göre insan öğesi belirli bir toprak

parçası üzerinde yaşayan ve devleti kuran insan topluluğudur. 78

Toplumsallaşma, genel olarak, bireyin içinde yer aldığı grubunun normlarını,

değerlerini, tutumlarını ve karakteristik dilini kazanması yönündeki etkileşim

sürecini ifade eder. Her disiplin bireyin kişisel ve sosyal gelişimini faklı teoriler

içerisinde incelemektedir. Bu yaklaşımlar, genel olarak iki kategori içerisinde ele

alınabilir: Bunlardan birincisi sosyal bir varlık ve toplumun üyesi olarak bireyin

gelişiminin öne çıkarılmasıdır. İkincisi ise düzenli sosyal ilişkiler ve insan

topluluklarının birliği ve devamlılığı kuramına dayalı açıklamalardır. Buna göre

toplumsallaşma, toplumsal hayatın iki önemli yönüne hitap etmektedir: insanın

gelişimi ve toplumsal/kültürel devamlığın tesis edilmesi.79

İnsanlar yaratılış itibariyle hayatlarını tek başlarına sürdürememektedirler.

Hayatlarını tek başlarına sürdürebilecek kadar donanımlı olmamalarından dolayı,

yeme, içme barınma gibi temel ihtiyaçlarını karşılamak için diğer insanların yardım

ve işbirliğine ihtiyaç duymaktadırlar. Toplum bu ihtiyaçlar sonucunda oluşmaktadır.

Bir farklı yaklaşıma göre, toplumun temeli, üretici güçlerle üretim

ilişkilerinin uzlaşım sağladığı üretim biçimidir. Üretim biçimi, toplumun niteliğini,

içeriğini ve toplumsal ilişkileri de değiştirmektedir. Toplum, insanın üretim

etkinliğiyle hayvan