TÔITỰHỌCTácgiả:ThuGiangNguyễnDuyCần

Chuyểntext,soátlỗi:cailubietdiEbook:Cuibap

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

Mụclục

TựaChươngthứnhất

ThửtìmmộtđịnhnghĩaChươngthứhai

NhữngyếutốchínhChươngthứba

NhữngđiềukiệnthuậntiệnchosựtựhọcChươngthứtư

NhữngphươngtiệnchínhyếuChươngthứnăm

Đọcnhữnggì?Chươngthứsáu

Họcnhữnggì?Chươngthứbảy

BayếutốchínhđểxâydựngmộtnềnvănhóavữngvàngChươngthứtám

Mộtvàinguyêntắclàmviệc

TỰA

TôicònnhớmộtcâuchuyệnngụngônẢRậprấtngộnghĩnhsauđâydovănsĩAnatoleFrancethuậtlại:Cómộtnhàvuagọicácbậctrígiảtrongnước,bảotìmtòivàmanglạichoôngsựkhônngoan.Cácnhàbáchọcấysưutầmtấtcảsáchvởhaynhấttrongnướcđểchởđếnchonhàvua.Nhàvuađangbậnvui chơi trongmộtyến tiệcnênkhôngcóngàygiờđọc: “Nhiềuquá!Làmsaođọchếtđược?Suốtđờitacũngkhôngđọchết.Cácngườihãytuyển lại trong đống sách ấy những quyển nào hay nhất và cần thiết nhấtthôi”.

Cácnhàbáchọcngàyđêmtuyểnchọn,cònđượcmộtsốsáchhaynhất,bènđemchởđếnnhàvua.Bấygiờ,nhàvuađangmơmàngbuồnngủ,bènbảo:“Vẫncònnhiềuquá!Cáckhanhcốgắngthêmlên,đọclạithậtkỹcácsáchnàyvàtómtắtlạitinhhoacủanó,viếtlạithànhmộtquyểnsáchthôi,rồi ta sẽđọcquyểnấyđể thu thậpsựhiểubiếtcủanhữngbậc thôngminhnhấtthếgiớitừcổchíkim,cóphảitiệnhơnkhông?”.

Cácnhàbáchọcuyênthâmnhấtcặmcụicảnămtrườngmớirútđặngtinhhoavàomộtbộsáchduynhất.Lòngmừngkhấpkhởi,vịcaoniênnhấttrongcácnhàthôngtháiômbộsáchquíấyvàođền.Nhàvuacũngvẫnchêlàcòndàidònglắm:“Khanhhãycốgắngrúttấtcảtinhhoabộsáchnàylàmthànhmộtcâuthôi,nhưthếtachỉhọclấycâuấyđểbiếtđượctấtcảcáibiếtcủaconngườitừxưađếnnay,trongkhắpthiênhạ”.

Nhà thông thái trở về, và saumột tháng trở vào đền, cầm theo câu tưtưởngchứađựngtinhhoatấtcảsựhiểubiếtcủaconngười,viếttrênmộttấmlụangà:“Conngườisinhra,yếuđuối,trầntruồng.Càngngàycànglớnhơn,vềsứcmạnhcũngnhưvềdụcvọng,nhưnglòngthammuốnlạikhôngbaogiờthỏamãn.Rồitàntạ,rồitiêuvong”.

Nhàvuađangbậnsửasoạnraquân,tỏvẻgiậndữnói:“Điềuấycógìmàphảinói.Tađãbiếtdưrồi!Cácanhtoànlàbọnláocả!”

❉❉❉Câuchuyệnnàymuốnnóigìthế?TheoCharlesBaudoin,trongnhữngý

kiếncáctrígiảxưanay,ýkiếnnàycủaAlaincólẽlàđúngnhất:“Vănhóalà

điềukhôngthểtruyềnđượcmàcũngkhôngthểtómtắtlạiđược”.TôicũngnhìnnhậnlốinhậnxéttrênđâycủaAlainlàđúng.Nhưthế,sao

lạicònviếtraquyểnTôitựhọcđểlàmgì?Tựhọclàmộtnghệthuật.Lànghệthuậtthìkhôngthểtruyềnđược.Trang

Tửcũngcócâuchuyệnngụngônsauđây,gẫmrấtlàývị:“Hoàncôngđọcsáchởtrênlầu.Cóngườithợmộcđangđẽobánhxeởnhàdưới,nghetiếngđọc,bỏtràng,đục,chạylênthưavớinhàvua:

-Cảdámhỏinhàvuahọcnhữngcâugìthế?Hoàncôngnói:-TađọcnhữngcâucủaThánhnhân.-Thánhnhânhiệncònsốngkhông?-Đãchếtcảrồi?-Thế thì nhữngcâunhàvuađọc chỉ lànhữngcặnbã của cổnhânđấy

thôi.-À!Anhthợ!Tađangđọcsách,saodámđượcnghịluận.Hễnóicólýthì

tatha,bằngkhôngcólýtabắttội.Ngườithợmộcnói:-Tôixincứlấyviệctôilàmmàsuyluận.Khiđẽobánhxe,rộng,hẹp,vừa

vặn,đúngmực thì thật là tự tâm tôi liệumànảy ra tay tôi làm,nhưđãcóphépnhấtđịnh,chứmiệngtôikhôngthểnóirađược.Cáikhéoấy,tôikhôngthểdạyđượcchocontôi,contôikhôngthểhọcđượccủatôi.Bởivậy,nămnay tôiđãbảymươi tuổi rồimàvẫngiữnghềđẽobánhxe.Ngườixưađãchếtthìcáihaycủahọkhótruyềnlạiđược,tưởngcũngnhưđãchếtcảrồi.Thếthìnhữngcâunhàvuahọc,thựcrachỉlànhữngcặnbãcủangườixưamàthôi”.

ThậtcóđúngnhưlờicủaAlainđãnói:“Văn hóa là một cái gì không thể truyền, cũng không thể tóm tắt lại

được”.❉❉❉

Văn hóa tuy không thể truyền được cái hay nhưng có thể khêu gợi vàgiúpchongườitađiđếnchỗhay.Cũngnhưnguyêntắcdạyvẽ,tuykhôngtruyềnlạiđượccáithiêntàicủahọasĩ,nhưngcũnggiúpchongườingườicóthểcóđượcnhữnglềlốilàmviệcđểthànhmộtnhàhọasĩchântài.

❉❉❉Tácgiảlàngườiđãvấtvảrấtnhiềutrongconđườnghọcvấn.Trướcđây,

tácgiảlàngườirấtkémvềtrínhớ,lạicũngkémcảthôngminhvàsứckhỏe,saukhiratrườngcảmthấymìnhbơvơ,ngơngáctrướcconđườnghọcvấnmênhmông.Thúthật,ở trườngtácgiảkhônghọcđượcgìhơnlànhữngýthứcthôngthường,nhưngkhông“tiêuhóa”đượcbaonhiêu.Làvìchươngtrìnhquánặngmàthờigian“tiêuhóa”rấtngắn.Chonênratrườngđượcvàinămthìdườngnhưđãquêngầnhếtnhữnggìmìnhđãhọc.Sởdĩsaunàycóđượcchútíthọcvấn,dùnôngcạnđếnđâu,cũngđềunhờcôngphutựhọccả.TácgiảnhậnthấycâunóinàycủaGibbonrấtđúng:“Mỗingườiđềunhậnđược hai thứ giáo dục:một thứ do người khác truyền cho;một thứ, quantrọnghơnnhiều,domìnhtựtạolấy”.Đólàtrườnghợpcủatácgiả.Và,nhưbácsĩGustaveLeBonđãnói, tácgiảcũngđã“dùngphầnthứhaicủađờimìnhđểđảphánhữngảovọng,nhữngsailầmvànhữngnếpsuytưởnghẹphòilạchậumàmìnhđãhấpthụđượctrongkhoảngđờithứnhất”củamìnhởnhàtrường.

❉❉❉Trướcđây,vềvấnđềnày,tácgiảđãcóchoxuấtbảnhaiquyểnÓcsáng

suốtvàThuậttưtưởng.QuyểnTôitựhọcnàychỉđểbổtúchaiquyểntrướcmàthôi.Bởivậy,nếubạnđọcnhậnthấyrằngđềcậpđếnvấnđềhọchỏimàbỏquavấnđềluyệntrínhớ,tậpquansát,luyệngiácquan,cũngnhưphươngpháp suy luận làmộtđiều thiếu sót lớn, thìxin cácbạnnênbiết cho rằngnhữngvấnđềấyđãđượcbànrấtrộngtronghaiquyểnđãkểtrên.Lắmkhicũngcómộtvàivấnđềđemrabànlại,dĩnhiênlàvớinhiềutàiliệuphongphúhơn,đượcbànrộngvềnhiềukhíacạnhhơn.

Đâylàmộtmớnguyêntắc,khôngphảichỉtựmìnhtìmra,màphầnnhiềulà của những bậc tiền bối cổ kim, đã giúp ích tác giả rất nhiều trong conđường học vấn. Những kinh nghiệm của tác giả trong thời gian tự họcthườngchỉdùngđểbànrộngvàbìnhphẩmnhữngnguyêntắcdocácbậcđànanhchỉdẫn.Dĩnhiênlàkhibiênchéplại,tácgiảnhìnnhậnrằngnóđãgiúpđượcrấtnhiềuchomình,vànhưthếcũngcónghĩalàrấtcóthểnósẽkhônggiúpíchgìchonhữngaikháccónhữngthiêntưcùngnăngkhiếukhácmình.VìvậymớicótênlàmtựasáchlàTôi tựhọcmàkhôngdámđề làTựhọc

suông,nhưcácsáchcùngloạiđãxuấtbản.Nhưvậy,nhữngthiếusót,hoặcvụngvề,hoặcsailạcđềulàdonhữngkinhnghiệmcònnhiềubỡngỡcủatácgiả.Seignobos,DésiréRoustan,MarcelPrévost, JeanGuitton, JulesPayot,GustaveRudler,lànhữnghọcgiảmàtácgiảđãchịunhiềuảnhhưởngnhất,khôngphảivềtưtưởngmàvềphươngpháptựhọc.

❉❉❉Họclàđểchođầuócvàtâmhồncàngngàycàngcaohơn,rộnghơn.Có

cao,córộngthìmớitránhđượccáinạn“thiênkiến”,“chấpnhất”củanhữngđầuóchẹphòi.“Óchẹphòi”,theoCharlesBaudoin,“lànhữngđầuóckhôngthưởngthứcnổinhữnggìmìnhkhôngưathích”.Ônglạinói:“Từsựkhôngcóvănhóađếnlòngthiênchấp,chỉcómộtbướcmàthôi”(Del’incultureàl’intolérance,iln’yaqu’unpas).Thậtcónhưvậy.

Ngườicóvănhóacaolàngườimàtâmhồnthậtcaorộng,dungnạpđượctất cảmọi ý kiến dị đồng, không có những thành kiến hay tư tưởngmộtchiều,baogiờcũngnhìn thấy tấtcảmọibềmặtvàbề tráicủasựđời.Bởivậy,muốn cóđượcmột tâmhồn cao rộng ít ra phải cómột nềnhọc thứcrộngđủmọimặt,kiêmcảđôngtây,kimcổ.Kẻnàotintưởngmộtcáchquảquyếtrằngchỉcómìnhnắmđượcchânlýtuyệtđốilàkẻkhôngthểcólòngkhoandungrộngrãi.Nhấtlàkhôngthểlàmộtnhàtâmlýsâusắcđược.

Họcrộngsẽgiúptađitừ“tuyệtđốiluận”qua“tươngđốiluận”,biếtvượtlên trênnhững lập trườngeohẹphạnđịnhcủamộthệ thống tư tưởnghợpvớimìnhđể thôngcảmvớinhữnghệ thống tư tưởngkháckhônghợpvớilòngưathíchcủamình.Ngườihọcthứcrộnglàngườibiếtthưởngthứctấtcảmọihìnhthứcvănhóabấtluậnđôngtâyhaykimcổ.

Đầu óc hẹp hòi, hay suy nghĩ cómột chiều, nên dễ sinh ra cuồng tín.Cuồngtínlàtaihọaghêgớmnhấtcủathờiđại,bấtcứlàthờiđạinào.Trừbớtnóđượcchútnào,mayrachỉcóvănhóa.Nhưvậy,phảichăngvănhóalàphương tiện tranhđấuduynhấtđểđemlại tình thươngvàhòabìnhchonhânloại?Đólàmụctiêucaonhấtcủavănhóa:Làmchoconngườihoànthànhsứmạngcủaconngười.

ThuGiangNguyễnDuyCầnSàithành22tháng5năm1960

CHƯƠNGTHỨNHẤT

ThửTìmMộtĐịnhNghĩa

A.Thếnàolàngườihọcthức?

LễKýcónói:“Ngọcbấttrác,bất thànhkhí;nhânbấthọc,bất tri lý”.Cóngười dịchnhưvầy: “Ngọc chẳngmài, chẳng ra chi.Ngườimà chẳnghọc,trítriđâutường...”.

Nhưngthếnàolà“ngườicóhọc”?Cókẻđậunămbabằng,cóngườiđậucửnhân,tiếnsĩthếmàcũngcònbị

ngườitamắngcholàđồ“vôhọc”.Nhưthếthì“ngườicóhọc”làngườinhưthếnào?Chắcchắn,nóphảicómộtđịnhnghĩarõràng,nhưngthườngđượchiểungầmhơnlànóitrắngra.

Tôicóquennhiềubạnđậukỹsưđiện,thếmàtrongnhàcómáyđiệnnàohư,phảiđitìmnhữnganhthợmáyđiệnđếnsửa.Nếutabảohọgiảngnghĩavềđiệnhọc, thìphảibiết,họ sẽ làmcho tađiếcóc.Tôicóbiếtnhiềuônggiáo sưở trường sưphạm ra, thếmà trongkhidạyhọc, họkhôngbiết ápdụngmộtnguyêntắcsưphạmnàocả;họctròvẫnthanphiềnlàgiờdạycủahọbuồnngủmuốnchết,khônghiểuđượcgìcả.Rồihọcònbảo:“Họctròmàhọcdở,khôngphảilỗitạithầy”.Tôicũngthấyvàiôngđậubằngtiếnsĩhaythạc sĩ triết học, thếmà cách ăn ở với đời vụng dại nhưmột người ngu,khônghiểuchútgìvềtâmlýcủaconngườicả.

Aiai,nếuđểýquansát,cũngsẽnhậnthấynhưtôi.Sựtìnhấykhôngphảilỗigìnơinhữngngườiấy,họlànạnnhâncủachếđộnhàtrườngngàynay,màtôisẽbànđếnởmộtnơikhác.Tôichỉmuốnnói,nhữngngườicónhữngbằngcấptrênđây,họcóhơngìkẻvôhọckhông?Nếucóhơnlàhọhơnvềlýthuyếtnhưngvềphầnthựctế,họđâucóhơngìmộtconvẹt.Nóichođúnghơn,họchỉcó“học”màkhôngcó“hành”.Họclàđểbiết.Biết,màkhôngthựchànhđược,cũngchưagọilà“biết”.Trivàhànhcầnphảihợpnhấtmớiđượcgọilàngười“cóhọcthức”.

Ngườixưacóví:“Conchiênăncỏ,đâuphảiđểmànhảcỏ,màlàđểbiếnthànhnhữngbộlôngmướtđẹp.Contằmăndâu,đâuphảiđểmànhảdâu,mà

làđểnhảtơ”.Họcmàkhông“tiêuhóa”,cókhácnàoconchimnhảcỏ,contằmnhảdâu.Ngườitarồicũngchẳngkhácnàocáimáythuthanh,chỉlặplạinhữnggìkẻkhácđãnói.Họcnhưthế,khôngcólợiíchgìchomìnhmàcònhạphẩmcáchcủaconngườinganghàngvớimáymóc.GeorgesDuhamelcónói:“Đừngsợmáymóccủabênngoài,hãysợmáymóccủacõilòng”.Mộtxãhộimàconngườichỉcònlàmộtbộmáythìsứmạngcủavănhóađãđếnngàycùngtậnrồi,màtinhthầnloàingườirồicũngđếnlúcdiệtvong:cóxácmàkhônghồn.Họcmàđưaconngườiđếntìnhtrạngấy,tôitưởngthàđừnghọccóhơnkhông?Cáihiểmtrạngcủaxãhộingàynayphảichăngmộtphầnnàođềudonhữngbộóc“họcthứcnửamùa”ấygâynên?

Thếthì,“học”và“họcthức”khôngthểlầmlẫnvớinhauđược.Tacầnphảiđểýphânbiệthailẽấy.

Thậtvậy, cónhững sựhiểubiết chỉ “bám”ngoàidamàkhông thể “ănsâu”vàotâmkhảmcủata.Nólàmộtnướcsơnbóngnhoángvàchỉlàmộtlớpsơnthôi.Cáihọccủatakhôngảnhhưởnggìđếntâmhồntacả.Tráilại,cũngcónhiều thứhiểubiết liên lạcvớikýức ta,với tư tưởng ta,với tìnhcảmdụcvọngta,nóhòahợpvớiconngườitinhthầncủatakhôngkhácnàokhíhuyếttinhtủyđốivớithânthểcủatavậy.Giữanhữngsựhiểubiếtấyvàta,cómộtthứtácđộngvàphảnđộng,xungđộtnhau,hòahợpnhauđểthayđổinhauvàthayđổiluôncảconngườicủatanữa.

Tôimuốnnói:giữatavànhữngđiềutahọchỏiphảicómộtsự“tiêuhóa”,haynói theoKinhDịch,phảicómộtviệc thầnhóa(thầnnhihóachi)mớiđược.

Vậy,taphảidànhchữ“họcthức”chonhữngbộócthôngminhbiếtđồnghóavớinhữngđiềumìnhđãhọc.Nhưthếthì,họcnhiềuvàhọcthứckhônggiốngnhau.

Phầnđôngchúngtathườngnhậnlầmviệcấy.Chúngtathườngđánhgiáconngười theobằngcấp củahọ, nhữngbằngcấp ấyphầnnhiều lànhữngbằngcấp trínhớ:kẻnàonhớgiỏi thì thiđậu.Sựnhậnxétsai lầmnàygâykhôngbiếtbaotaihọacholoàingườihiệnthời.

Tómlại,ngườihọcthứckhôngphảicầnbiếtthậtnhiều,màcầnphảithậtbiếtnhữnggìmìnhđãbiết.

“Trichivitrichi,bấttrivibấttri,thịtridã”-Biết,thìbiếtlàmìnhbiết,

khôngbiếtthìbiếtlàmìnhkhôngbiết,ấymớithậtlàbiết.Họcthứclàmộtvấnđềthuộc“phẩm”,chứkhôngphảithuộc“lượng”.

Cáihọcmàđãđượcđồnghóarồithìkhôngcònnóilàcáihọcbênngoàinữa.Cỏmàbịchiênănrồi,khôngcònlàcỏnữa.Dâumàbịtằmăn,khôngcòngọilàdâunữa.

Họccũngnhưăn.❉❉❉

B.Họcđểlàmgì?Họcđểlàmgì?Vàtạisaotaphảihọc?Taphảiquansátchungquanhta,tasẽthấycóhaihạngngười:họcvìtư

lợi,vàhọckhôngvìtưlợigìcả,nghĩalàhọcđểmàhọc,họctheosởthíchcủamình.

Hạnghọcvìtưlợi,chiếmmộtphầnrấtđông.Họhọcmộtnghệthuậtnào,mộtkhoahọcnào,mộtnghềnghiệpnào làđể tìmmộtkếsinhnhai.Cáiýmuốnthiếtthựcnàycũnglàcáiýmuốnchínhcủacácbậclàmchamẹkhitìmthầychocon,haykhigởichúngđếntrường.Màchínhcáchọcsinh,đasốcũngchỉcómộtmụcđíchấy:nắmlấybằngcấpđểtìmlấymộtconđườngsinhkế.

Thật ra, cũng có nhiều kẻ, đối với nghề nghiệp sau này củamình cảmthấythíchthúlắm.Cũngcóthểrấtsungsướngkhinghĩđếnsaunàysẽđượclàmkỹsư,giáosư,nghệsĩhaysĩquan...Nhưng,cáiýnghĩnhờđóđểkiếmđịavị,tiềnbạc,danhvọng,quyềntước...cũngđủlàmchotâmhồnmìnhmấtcảcáisungsướngtinhkhiếtcủacáihọcvôtưlợi.Cáimộngcủatuổitrẻquarồi,tôithườngthấycónhiềubậcphụhuynhkhôngmuốnchoconemmìnhsaunàyđeođuổitheonghềnghiệpcủamình.Họcđểtìmmộtnghềnghiệplàmkếsinhnhai,cócáilợiíchcủanó,khôngmộtaicóthểchốicãiđược;nhưngdầuthíchhaykhôngthích,nóchỉlàmộtcáihọcđểthànhcông,mộtcáihọcvịlợi,màđốivớinhữngngườicóđầuócthiếtthực,ítlýtưởng,cholàthỏamãnlắmrồi!

Bênnhữngnhà“tậpsự”vịlợiấy,chúngtacũngthấycónhiềukẻ,ngaybuổicònthơ,nhất là lúcmàtrí thứcđươngchừngnẩynở,họhamhọcmàkhôngcómộtýnghĩgìvụ lợicả:khôngphảiđểkiếmtiền,khôngphảiđểtìm địa vị, cũng không phải để tìm danh vọng.Chiều theo ý của chamẹ,

hoặcvìhoàncảnhbắtbuộcmàphảichọnmộtnghềnào,kỳthựchọkhôngđểchúttâmhồnnàonơiấycả.Họlàmộtcôngchứcsởhốiđoáimàhọmêsaythiphúhayâmnhạc.Họlàmộtsĩquanmàhọmêsaylịchsửhayvănchương.Họlàmộttrạngsưmàhọmêsaytoánhọc.Cókẻ,ngoàigiờphảilolắngdồimàinghềnghiệpcủamìnhđểkiếmăn,cũngrángdànhmộtvàigiờđểthỏamãntínhtòmòcủamình,họcnhữngmônkhônglợiíchgìchocáiđờivậtchấtcủamìnhcả,khithìđọctriếthọc,khithìđọcsáchnghiêncứuvềvănchương,lắmkhitậptễnhcầmbútviếtvănhayhộihọa.

Đấycũng làmộtcáchhọc,mộtcáihọchoàn toànkhôngchútgìvị lợi.Nhữngkẻhọcnhưthế,họhọcvănchươngvìvănchương,họcnghệthuậtvìnghệthuật,họckhoahọcvìkhoahọc.

Haihạngngườitrênđây,aicólý?Aivôlý?Thậtcũngkhómàtrảlời.Cáithíchcủangườinàychưachắccũnglàcáithíchcủangườikia.

Lạicòncóngườihọthíchkhônghọcgìcả,thìsao?Họsẽnói:“Đờingườingắnngủi,họccùngkhônghọcthìcókhácnhaugì.Anhthíchkhoahọc,tạohóabanchoanhnhiềunăngkhiếu,thìanhthànhnhàbáchọcgiúpđời,còntôi,khôngcónăngkhiếugìcả,cốmànhồivàosọnhữngcáihọchỏicủakẻkhác,cốmàsảnxuấtnhữngtácphẩmkhônghơngìnhữngbàilàmcủahọcsinh... thìphỏngcó lợi íchgì!Tahãycứ tìm lấynhữnghạnhphúc rẻ tiềnkhôngcầndụngcôngnhọcsứcchicảcóhơnkhông?AnhđọcTruyệnKiều,anhbiết thích; tôi, tôiđọcLụcVânTiên, tôicũngbiết thíchvậy.Anh,anhthíchnhạctânkỳ,anhthíchnhạcÂuMỹ.Tôi,tôinghevọngcổ,tôixemhátbội, tôicũngbiết thíchvậy.AnhđọctiểuthuyếtcủaÂuMỹ,anhbiếthay;còntôi,tôiđọctiểuthuyếtkiếmhiệpcủaPhúĐức[1],tôicũngbiếtmêsay...Vậy,cũngchưachắccáisướngcủaanhhơncáisướngcủatôi”.

Taphảitrảlờivớihọcáchnào?Đãkhông thiếugìnhữngquyển luân lý tâncựu trả lờivớihọ rấthùng

hồn.Nhưngtheotôi,mặcdầucórấtnhiềubàivănmàtàihùngbiệncủatácgiảkhôngthểchốicãiđược,tôithấycũngchưađủsứccảmhóahạngngườitrênđây.

Tahãycanđảmnhìnngaysựthật;cónhiềukẻhọsốnghếtsứchạnhphúctrongsựngudốtvàởkhôngcủahọ.Họghétđọcsách,họghétsuynghĩ,họghétlàmviệcbằngtinhthầncũngnhưhọghétgôngcùmtùtộivậy:mộtvấn

đềhoàntoànthuộcvềbảnchất.Goethe, lúcmàdanhvọngcủaônglênđếntộtđộ,ngàykiadạotrênbờ

sôngthànhNaplesgặpmộttênănmàynằmngủphơimìnhtrongánhnắng.Ôngdừngchân,tựhỏi:“Tavàanhănmàynày,aihạnhphúchơnai?”.Thậtcũngkhómàtrảlờichodứtkhoát.Tuynhiên, tôichắcchắn,cácbạncũngnhưtôi,chúngta thíchsốngtronghạnhphúccủaGoethehơn.AndréGidecũngnói: “Mộtcáihạnhphúcmàvô tâm, tôikhôngchịu sống tronghạnhphúcấy”.

Nếubạnlàngườitheophái“ănrồinằmngửanằmnghiêng,cóaimướntớ, thời khiêng tớvề...” nghĩa là theophái thích “ănkhôngngồi rồi”, “tốithiểunỗ lực”vàchođó làhạnhphúcnhấtđời,xinmờibạnhãyđểquyểnsáchnàyxuống.Nókhôngphảiviếtchobạn.

Thúthật,tôikhôngđủtàiđểthuyếtphụcbạn.Sáchnàyviếtrachonhữngaicùngmộtýkiếnvớitôi,chorằnghạnhphúccủaGoethehơnhạnhphúccủaanhănmày,haynóichođúnghơn,Goethecaotrọnghơnanhănmày.

Theotôi,hạnhphúclàđượclàmchủhànhđộngta,tưtưởngta,tìnhcảmta...vàmỗingàymỗilàmchoconngườicủatathêmsángsuốthơn,thêmtựdohơn,thêmtorộnghơn...nghĩalàthêmmớimẻhơn.“Cẩunhậttân,nhậtnhậttân,hựunhậttân”-Mỗingàymộtmới,vàngàycàngmớimãi.ĐấylàlờikhắctrênbồntắmcủavuaThànhThangngàyxưa.VàcũngchínhlàlýtưởngcủaPasteur:“Caolên,caohơnlên,vàcaolênmãi”.

Nhưthế,tathấyrõmụcđíchcủasựhọclàgìrồi.Học, làđểmưuhạnhphúc,nghĩalàđểlàmchomìnhcàngngàycàngmới,càngngàycàngcao,càngngàycàngrộng...Học, là tănggiasựhiểubiếtcủamình, làmởrộngtâmhồncủamìnhbằngcáchthunhậnsựhiểubiếtcùngnhữngkinhnghiệmcủakẻkháclàmcủamình.Cókhácnàomộtđứatrẻmớisinh,cânkhôngđầyhaibaký.Thếmànhờđâucàngngàycànglớnđếnnămsáuchụckýtrongkhoảng vài mươi năm sau? Phải chăng nhờ rút lấy những vật liệu chungquanh:khôngkhí,mónăn,mónuống...màtiếntừnhỏđếnlớn,từyếuđếnmạnh, nghĩa là càngngày càngmới, càngngày càng cao, càngngày cànglớn.Bởivậy,trướcđâytôicónói:“Họccũngnhưăn”.

Ănmàkhôngtiêuthìcóhạichosứckhỏe.Họcmàkhônghóathìcóhạichotinhthần.Cỏcủaconchiênănmàđượctiêu,khôngcòngọilàcỏnữa,

màlàbộ lôngmướtđẹpcủanó.Dâucủacon tằmănmàđược tiêu,khôngcònlàdâunữa,màlàsợitơmịnmàngtươitốtcủanó.Ngườicóhọcthứclàngườiđãthầnhóanhữngcáihọccủamình.Bởivậy,ngườicóhọcthứclàngườidườngnhưkhôngbiếtgìcả,màkhôngcócáigìlàkhôngbiết.

Họcmàđếnmựcdườngnhưquênhếtcảsáchvởcủamìnhđãhọcthìcáihọcấymớithậtlà“nhậpdiệu”.Herriotnói:“Họcthứclàcáigìcònlạikhimìnhđãquêntấtcả”.

Một nhà tâm lýhọc cónói: “Quên là điềukiện cần thiết của cái nhớ”.Thậtlàchílý.Mộtđiềugìhọcmàmìnhcòncốnhớ,lànóchưađượcnhậpvào tâm.Chỉ khi nàomình không cần nhớmà nó vẫn tự nhiên hiển hiệntrongtâmtrímìnhthìmônhọcấymớiđượcgọilàđãđượctiêuhóa.Ngườihọcđánhmáychữmàcònđểýtìmtừngnútchữ,cốnhớvịtrícủamỗinútchữ làngườiđánhmáychưa tinh.Ngườihọcđixemáymàcònnhớmìnhcònngồitrênxemáy,cònđểýđếnbànđạp,cáchđạp...làngườiđixemáychưatinh.Tôinhớlúccònhọcthi,gầnđếnngàythi,tôibănkhoănnóivớicha tôi: “Sao conhọcnhiềuquámànaydườngnhưconkhôngnhớgì cả.Lòngconnhưquênhết,khôngbiếtcónhớđượcgìkhông?Consợquá!”Chatôicườibảo:“Đấylàconđãhọc“mùi”rồi.Quên,tứclànhớnhiềurồiđó.Conhãyyêntâm...”Thậtđúngnhưlời.Ngàythi,giámkhảohỏiđâutôitrảlờiliềnđó,mộtcáchdễdànghếtsức.

TrangTửnói:“Ngườibắncungmàcònđểýđếnviệcbắncungcủamìnhlàngườibắnchưatinh.Kẻlộimàcònđểýđếncáilộicủamìnhlàngườilộichưagiỏi.Phảibiếtquênthịphiđi,thìcáitâmmìnhmớithôngsuốtđượccáilẽthịphi.”(Trivongthịphi,tâmchithíchdã).HiểuđượccâunóinàycủaTrangTửlàhiểuđượccáidiệuphápcủaphéphọcrồivậy.

❉❉❉C.Thếnàolàbậcthiêntài?Nóiđếnnhữngbậcthiêntài,nhiềungườiđãtưởngtượnghọnhưnhững

kẻphithường,côphongđộctú,xahẳnvớiloàingười.Thựcracũngkhôngcógìlạgiữahọvàchúngtacholắm,cónhiềukẻcòntệhơnchúngtanhiềuvềvấnđềthểchấtlẫntinhthầnnữa.Họchỉkháctacómộtđiềuthôi:họcómộtđứctinvữngvàngvềphươngpháplàmviệccủahọ.Họtinrằngvớisựcầncùnhẫnnạivàcáchlàmviệccóphươngpháp,họsẽđạtđượcýmuốn

caoxacủahọ.Theohọ,“thiêntàichỉlàmộtsựnhẫnnạibềnbỉlâungày”màthôi.

Darwin, tác giả bộ “Vạn vật nguyên lai luận”, người đã gây đượcmộtcuộccáchmạngtotáttrongkhoahọclàmộtngườicómộttrínhớrấttồitệ,mộtsứckhỏerấtbạcnhược.

Spinozađaubệnhphổi,chếtvàokhoảng45tuổi.Pascalthìđaumãivàmấtsớmnăm39tuổi.Montaignecứ thanvãnmãivề trínhớ thậm tệcủaôngcũngnhưvề trí

não“chậmchạpvàtămtối”củaông,cònHerbertSpencerthìkhôngthểnàolàmviệctrongmộtgiờmàkhôngđau.Cóaidámbảorằngnhữngngườinóitrênđâykhôngphải lànhữngbậcvĩnhân trongnhân loại?Sựnghiệp tinhthầncủahọđềulànhữngkỳcôngbấthủ,nhữngtinhhoacủanhânloại.Thếmàvấnđềthểchấthọcònthuataxa,cònvềvấnđềtinhthầncókhicũngkhông hơn gì chúng ta cho lắm.Nếu phải kể ra cho hết thì cả nămmườitrangcũngkhôngsaokểđủtêntuổicủacácbậcvĩnhânmàvềphươngdiệnthểchấtvàtinhthầnkhôngcógìlàđặcsắchơnnhữngkẻtầmthường.

Thếnhưnghọđãđểlạichođờinhữngkỳcôngvĩđạilànhờđâu?Vìhọbiếtcáchlàmviệccóphươngpháp,cónghệthuật.

Trong giới trí thức, cũng như trong các hiện tượng khác của tự nhiên:nhữnghànhđộnghùnghổmãnh liệtnhưđịachấn, thủy tai... chỉ lànhữnghiệntượngbạophátmàbạotàn.

Nhữnggìcótínhcáchvĩđạikhóthoátkhỏiyếutốthờigian.Muốnhọcchothâm,muốngâytạonhữngcôngtrìnhtotátcũngphảicầnđếnthờigiờ.Nhấtlàvănhóa,khôngthểchấpđượcthờigian.MộtgiọtnướcconmàvớithờigianđãđiêukhắcdảiHoànhSơn,TuyếtLãnh...

NếucácbạnxemkỹđờiniênthiếucủacácbậcvĩnhânđãlàmvẻvangchoTổquốchọvàchocảnhânloại,cácbạnsẽthấy,khicácôngấycònlàhọcsinhđâuphảiluônluônlànhữnghọcsinhđứngvàohạngnhấttronglớphọ.Cókhihọ lại là nhữnganhhọc sinh “hạngbét” làkhác.Cónhiềukẻ,chínhcácông thầycủahọcũngkhôngđểýđếnhọnữa.Nhưngmộtngàykia,mộttìnhcờrunrủi,bỗngdưngcảmkhíchnhưMalebranche,saukhiđọcquyểnTraité de l’Homme củaDescartes, đemhết nghị lực laođầuvào sựhọc,nhẫnnại,cốgắngchotớingàytàihoaxuấthiện.

Mộtviệclàmâmthầm,lặnglẽtrongcôtịchnhưngđầyhănghái,đầykiênnhẫnsẽ lànhữngcôngviệc làmranhiềukếtquảvẻvangvàsâusắcnhất.Trongkhoảngâmthầmlặnglẽnghiêncứuhọchỏi,cácbạnđãtìmrađượclắmýnghĩhayho,nhiềutưtưởngtânkỳcóthểlànhữngnềntảngchomộtđờisốngtinhthầnvàphátminhsaunàycủabạn.

Tronglúcấy,tronglúcmàcácbạnkháccủabạn,nhiềumaymắnhơn,đivàocáctrườngcaođẳngđểtảnmáttrílựccủahọtrongnhữngcuộcđuachọibằngcấpvàđịavịcaosangquyềnquý,thìtrongbóngtối,trongimlặng,tácphẩmcủabạnnhưtiếngsấmđêmđông,làmchomọingườikinhngạc.Côngtrìnhsựnghiệpcủabạnchẳngkhácnàonhữnghònđảokia,từlượncátđắpbồi,bỗngtrồilênmặtnước,mộtcáchvữngvàngnhưnonnúi.

Nhữngbậcvĩnhânđềuhiện lênmộtcách từ từvà lặng lẽnhư thế.Họnhẫnnạimàđi từngbướcmột,nhưngmộtbướccủahọ làmộtbướcchắcchắn.

Leonúi cao, cácngười từng trảiđềuquảquyết rằngnhữngkẻnàoháothắng,vộivàngsẽkhôngbaogiờđitớimứcđược.Họsẽnhọcmệt,đuốisứcvàbịbỏ lạigiữađường.Cácbậcvĩnhânhọđi từ từmàkhôngnghỉ,mộtcáchhếtsứctrậttựvàquicủ.

ÔngNewtonnói: “Nếu tôi cóphátminhđượcmộtđôiđiềugì, cũng lànhờ nghĩ ngợimãimột việc và đem việc ấymà quan sát đủmọi phươngdiện.Nếunhữngphátminhcủatôicóđượcchútíchlợichođồngbàolàdosựcầncùvàđeođuổimãitheomộtýnghĩkhôngthôivậy”.

Giáo sư Duclaux, trong một bài diễn văn nói về Pasteur có nói: “Tôikhôngrõnhữngphátminhkỳvĩcóphảilàdothiêntàisảnxuất,khôngcầnđếnsựcốcônggắngsứckhông?ChứởtrườnghợpPasteurđây,tôithấyhẳnkhông phải vậy.Nếu ông làmột nhà phátminh đã lập được rất nhiều kỳcôngvĩđạitrongnhânloại,trướchếtnhờônglàmộtngườilàmviệcrấtnhẫnnạivàlặnglẽ”.

Nhất làhọkhôngbaogiờhiếudanh,hốihả trongcôngviệchọchỏivànghiêncứucủahọ.

Ngườitabảorằng,lúcPasteurthivàođạihọcchỉđậuhạngbahạngtưgìđó.Nămấy,ôngkhôngchịuvàođạihọc.Họcthêmmộtnămnữa,kỳthinămsauôngđứngđầu.Ôngtựchorằngsứcôngcònyếu,nêncầnhọclạithêm

mộtnămnữa,đâucómuộngì,bởitheoôngcầnnhấtlàphảicóthậttàihơnlàhốihảtrongcôngtrìnhhọcvấn.Thậtcókhácvớiđầuóctâmtưởngcủaphầnđôngchúngtangàynay,baogiờcũngmuốncướpthờigianvàthànhcôngmaulẹ.

Tómlại,thiêntàilàmộtsựnhẫnnạibềnbỉvàlâudài.Muốnthànhnhữngbậc tàihoa,điều thứnhất làphảicó lý tưởng,cóđủ tin tưởngvàchíkiênnhẫnđể thựchiện lý tưởngấy;điều thứhai là làmviệc cho có trật tự, cóphươngpháp,nhẫnnạivàlặnglẽ,khôngbồnchồn,khôngvộivã...

---------------[1]TênmộtnhàvănViệtNamchuyênviếttiểuthuyếtkiếmhiệpvàođầu

thếkỷ20.

CHƯƠNGTHỨHAI

NhữngYếuTốChính

A.Họcvấnvàthờigian

TrangTửnói:“Đờisốngtacóhạnmàsựhọchỏithìvôhạn”.Đờibấygiờmàôngcònnóithế,thìsốngvàođờinayphảinóinhưthếnào?Khoahọcđãđiđếntrìnhđộcựckỳphứctạpvàsâurộng,dẫulàbậcthôngminhđếnđâucũngkhôngdámnói:“Óctôicóthểchứađượctấtcảcáihọchiệnthời”.NgườinhưTrangTửmàTưMãThiênbảolàcómộtcáihọc“thôngkimbáccổ”,cònphảinóithế.Tacứnhìnkỹchungquanhtừngngànhhọc,sẽthấysựgiatăngcủanótrongmấynămgầnđâymàngợp.Dùchotacóthểđầuthaimấyngànkiếpcũngkhôngsaochứađượchếtcáihọccủaconngười,ngaytrongmỗimộtngànhhọcnàocũngvậy.

Sựhọccàngngàycàngtăng,màthờigiờconngườicàngngàycàngthuhẹp.Đừngnói thì giờ rỗi rãi của ta ngàynay cónhiều.Lấyngaymột cáinghềgiáoviêncũngđủthấyngàygiờcủamìnhđãmấthết.Dùtabỏhếtthờigiờ của ta cũng không sao có đủ để nghiên cứu học hỏi cho tinh chuyên.Nghềbácsĩ,nghềkỹsưvàbấtluậnlànghềnào,muốnhọcđếnchỗtinhvicủanó,đềuphảimấtthìgiờkhôngít.Thếlàsựhọccàngtăngthìthờigiờđểthuthậpnólạicànghẹp.

❉❉❉Thậtlàmộtsựmâuthuẫnđauđớnchonhữngngườihamhọcnhưchúng

ta.Trướcvấnđềkhógiảinàytaphảiđốiphócáchnào?Chắcchắnlàchúngtakhôngnêngiảiquyếtmộtcáchtiêucựcnhưhạng

“dốtkimthời”này:họviệnlẽ“bểhọcmênhmôngmàthờigiờkhôngcóđủ,vậytốthơnviệcnhàmìnhmìnhbiết,ghémắtvàoviệcnhàkẻkhácđểlàmgì?Học làm gì, rút cuộc cũng không hiểu biết gì hơn người không học”.Socratehákhôngcónói:“Điềumàtabiếtrõnhấtlàtakhôngbiếtgìcả!”[1]

haysao?Hạng“dốt”này,maythaychỉlàmộtphầntửrấtíttrongxãhộingàynay.

Nói thế,đâuphảichỉcóđờinaymớicóhạngngườinàymà thôi.Đờinàocũngcócả.Nhưngcóđiềulàhạng“dốtkimthời”nàydốtvàbiếtbiệnhộsựdốtnátcủahọ:họviệnđủlýlẽ,nàolàkhoahọcphásản,nàolàsứchiểubiếtcủatrínãothìhữuhạn,cònsựhiểubiếtcủaloàingườithìvôbiênv.v...Nóichođúng,họlàhạngdốtcó“triếtlý”.Họlýsựlắmvàtìmđủcáchđểbiệnhộsựkhuấtphụccủahọtrướcvấnđềhọchỏi.

❉❉❉Lạicòncómộthạngngườiphảnđốihạngtrên.Họnhấtđịnhkhôngchịu

khoanh taychịudốt.Nhưng,cẩn thậnhơn,họquyếtđịnhchọnmộtvàisựhiểubiếtnàomàhọthíchnhất,rồibámlấy,ngăntườngđắplũy,đemtấtcảthờigiờvàtâmtríhọđểnghiêncứumộtcáchsâuxatriệtđểhơn.Đấylàgiảiphápcủanhàchuyênmôn.Hạngngườinàyhiệnthờirấtđông.Bấtcứlàđivàogiớinào,taluônđụngchạmvớinhữngnhàthôngthái“trongthápngà”ấy.Mộtôngkỹsưcầucốngkhôngbiếtgìđếncácphongtràovănnghệtrongnước,cũngkhôngđủsứchiểubiếtmộtbàithơhay.Mộtbácsĩykhoakhôngbaogiờđọcsáchtriếthọchayvănchương.Mộtkịchgiasuốtđờikhôngđọcmộtquyểnsáchvềkhoahọcứngdụng...

Ngoàingànhchuyênmôncủahọ,họkhôngbuồnbiếtđếnviệcgìngoàisởtrườngcủahọ.Họcũnglàhạngngườicôngnhậnsựbất lựccủatrínãoconngườitrướcvấnđềmênhmôngcủasựhọchỏi.Nhưng,thayvìnhưanh“dốtkimthời”trênđâybótaychịuđốt,thìhọlạiquyếtđịnhchọnconđườngcôlậpvàchuyênmôn.Tuyvậy,hạngngườinàyđángmếnhơnhạngngườinóitrên,nhấtlàhọdễthươnghơnhạngngười“ngụytríthức”sauđây.

Hạngngười“ngụybáchọc”hay“ngụytríthức”lạicũnglànạnnhâncủavấnđềnangiảitrên:cáihọcthìvôcùngmàthờigianthìcóhạn.Họkhôngchịudốt,nhưnghọcũngkhôngcóđủcanđảmlàmnhàchuyênmôn.Họlàhạngngười“dởdởươngương”:cáigìcũngbiết,nhưngkhôngcócáigìthựcbiết.Đấycũngdolốihọcởnhàtrườngđãđàotạomộthạngngười“báchọcnửamùa”. Sách gì họ cũng đọc nhưngmà họ chỉ đọc phớt qua như conbướmgiỡnhoa.Họbànđếnnguyêntửlực,họnóichuyệnEinsteinvàthuyếttươngđối,họbànđếnvôvicủaLãoTử,họluậnvềTamgiáo,sànhchínhtrị,kinh tế...khôngcócâuchuyệngì làkhông thấyhọphêbìnhchỉ tríchnhưmộtkẻchuyênmôn.Nhữngnhà“báchọcnửamùa”nàyhiệnthờiđãchiếm

sốkháđôngtrongnhânloại.Chếđộdânchủchophéphọnghênhngangmúaméptrongkhắpcácngànhhoạtđộngxãhội.Nhữngbáochí,nhữngsáchphổthông viết một cách hối hả của những “học giả nửa mùa” là những “tộinhân”đãđàotạorahạngngườinày,nhấtlàcáihọc“báchkhoa”củachươngtrìnhgiáodụchiệnthời.

Hạng“ngụytríthức”nàythậtlàcảmộttaivạchoxãhộihiệnthời.Đốivớihạngdốtvàhạngchuyênmôntrênđây,họlàhạngngườibêuxấusựhọc,hạngngườiđángghétnhất.Dânchúngthiếuhọc thườngbịbọnngườinàylòebịp,khiếnkẻnàomúamôilẻomépnhấtthườngđượcquầnchúnghoannghênh.Vàchínhhọ,đôikhilàkẻdẫndắtdânchúngvàonhữngconđườngphiêulưutămtốicủalịchsử.

B.CáihọcvềbềrộngvàcáihọcvềbềsâuCóhaithứhọcvấn:họcvềbềsâuvàhọcvềbềrộng.Cómộtthứhiểubiếtdobênngoàiđưađến,cómộtthứhiểubiếtdobên

trongmàpháthuyrađược.CáihọcbaoquátmàngườixưaởĐôngphươngkhuyênbảo:“Thượngtri

thiênvăn,hạtriđịalý,trungtrinhânsự”làmộtcáihọchếtsứccầnthiếtđểtìmbiếtđượcchânlýtrongđờinày.Thậtvậy,mọisựmọivậttrênđờiliênquanrấtmậtthiếtvớinhau.Cóbiếtđượcnguyênnhânmớihiểurànhlýsự.Nhưngcáinhânnàysanhracáiquảkia,rồicáiquảấylạilàcáinhânchocáiquảkhác, tiếp tụcnhaumàđến.Sựviệcvừaxảyra trướcmắt tahômnay,trước đây đã cómột dọc nguyên nhânmà ta không biết và có biết đượcchăng,cũngchỉbiếtđượcmộtvàinguyênnhânthiểncậnnhãntiềnmàthôi,còn lạikhôngbiếtbaonhiêunguyênnhânkhácnữa,hữuhìnhcó,vôhìnhcũngcómà takhông làmsaobiếthếtđược.Người trí sởdĩkhácđượckẻnguchỉởđiểmnày:mộtđàngđãtìmthấyđượcnhiềunguyênnhânsâuxavàrộngrãi,cònmộtđàngthìkhôngnhậnthấymộtnguyênnhânnàokháchơnlàsựviệcđãxảyramàthôi.Vìvậy,ngườitríthứccầnphảicómộtcáihọcrộngđểkhỏiphảibịthiênkiếntrongkhinhậnxétvàphêbình.

❉❉❉Nhưngcầnnhất làphảicómộtcáihọcchuyênmôn,mộtcáihọcvềbề

sâu. Victor Duruy nói:“Phải có một cái học tổng quát để phụng sự chongànhchuyênmôncủamình!”.

❉❉❉Câuchuyệnsauđâychứngtỏrằngcáihọcchuyênmônmàđượctậntâm

huấnluyệnbắtbuộctaphảiđiđếncáihọctổngquát.Mộttiếnsĩvănchươngcổđiển,ngàykiađếnviếngôngKerschensteiner,

bấygiờđang làmhiệu trưởngcác trườngởMunich,đểxinmộtchângiáohọcởtrườngtiểuhọccủaông.Dĩnhiêntrongviệcxindạyđây,chắcchắnkhôngphảivìvấnđềsinhnhaimàchínhvìôngtamuốntựmìnhnghiêncứusựtổchứcvàphươngphápdạydỗởcấpđạihọcmàôngsẽcóphậnsựđảmnhiệm.

Kerschensteiner,trướclòngthathiếtnhiệtthànhítcóấy,bằnglòngnhậncho ông ấy vào dạy học, nhưng cũng không quên nhắc ông rằng cái họcchuyênkhoavềngônngữhọccủaôngesẽlàmộttrởngạitotátchocôngviệcdạydỗcủaôngđốivớicấpsơhọc.Ôngnàychobiết rằngsựchuyênhọcvềtiếngLaTinhvàHyLạpđầutiênđãhướngôngvàocôngviệcnghiêncứuvềlịchsửthờicổsơ.Vànghiêncứuvềlịchsửcổthờilạilôikéoôngđivàongànhnghiêncứuthờitiềnsử,vàvìthếbắtôngphảiđeođuổitheokhoanhânloạihọc.Chínhlúcấy,ôngcảmthấyôngcầnphảicómộtsựhiểubiếtvữngvàngvềvạnvậthọcvàôngbắtđầunghiêncứuvềthựcvậthọcvàđộngvậthọc.Nhânđó, ông cảm thấyôngcòn thiếu sót rất nhiềuvềvật lýhọccũngnhưvềhóahọc,bởivậybanămsaukhithiđậubằngtiếnsĩvănkhoa,ôngtheothọgiáonhữngnhàkhoahọctrứdanh-RontgenvàBayer.

Câuchuyệntrênđâyđâuphảilàmộtcâuchuyệnđặcbiệtriêngtưgìcủamộtngười:cácnhàhọcthứcchânchínhnàocũngđimộtconđườngnhưôngtiếnsĩtrênđâycả.Thậtvậy,khimìnhmuốnđithậtsâuvàomộtvấnđềnào,thườngthườnglạiphảicầucứuđếncácngànhhọckháccóliênlạcđếnnó.Nhưcáihọcvềvậtlýbắttaphảisànhtoánhọc,cáihọcvềđịalýbuộctaphảicómộtcơsởhọcvấnvữngvàngvềđịachấthọc.

Thànhra,chỉđisâuvàomộtngànhhọcnào,ngườitarốtcuộccũngtìmrađượccáihọcbaolatổngquát,vìsựvậttrongđờichằngchịtdínhlíunhau,khôngcómộtsựvậtnàolàcôđơnđộclậpcả.

❉❉❉Rồira,cáihọctổngquátcócáihạinày,làcáigìcũngbiết,nhưngkhông

cócáigìchuyênmônthựchiệnđượccảchosựtiếnbộchungcủanhânloại.

Tuyvậy,nócónhữngcái lợi totát làđàotạochotacóđượcmộtcáinhìnbao quát, không thiên kiến, trí óc và tâm hồn rộng rãi, hiểu được ngườichungquanh,khôngcótinhthầnquákhích.Nhờvậy,đờisốngtinhthầntadồidàomàhưởng thụsựsungsướngcũngrộngrãi.Thửtưởng tượngmộtngườicóócthẩmmỹ,hiểubiếtđượccáihaycủaâmnhạchayhộihọa,bấtkỳlàâmnhạchayhộihọacủanướcnào.Ngườiđóphảichănglàngườicómộtnguồnhạnhphúc tinh thầnvô tận?Trái lại,nhữngkẻchỉbiếtcáihaycủa vọng cổ mà không biết thưởng thức cái đẹp của một bản nhạcBeethoven,biếtcáihaycủamột tuồnghátbóngÂuMỹmàkhông thưởngthứcnổi cái đẹp củamột tuồnghát bộiÁĐông... thì dĩ nhiênnguồn cảmhứngmỹthuậtphảikémnhiều,vìbịhạnđịnh.

Cái học chuyênmôn có lợi nhiều choxãhội, khiến cho côngviệc làmngàycàngtrởnêntinhtiến,maulẹ,nhưngnócócáihạilàthườnghaybiếnconngườithànhbộóchẹphòivàbịsaingoavìnghềnghiệp.Cónhiềunhàchuyênmônhọlàmtháiquáđếnnhưlốbịch.Nhưnhàbácsĩkiabịámảnhvìvitrùng,rồithìdướiconmắtông,cáigìcũngcắtnghĩabằngvitrùng.Chođếntìnhyêu,họcũngcắtnghĩalàbịvitrùng“yêu”.Dướimắtbácsĩ,điênlàmộtchứngbệnh,nhưngthiêntàiđốivớicácôngcũnglàmộtchứngbệnh.ThậmchícónhàbáchọcnọchođứcJésuscũnglàmộtngườiđiên,vìlàmộtngười“phithường”.Lạinữa,nhàchuyênmôncũngthườngbịmangchứngbệnh “sai ngoavềnghềnghiệp”.Đó làmột tai hại đáng lo ngại, cầnphảitránhxavìnócótínhcáchphảnvănhóa.

❉❉❉C.Cốgắng:ĐiềukiệnđầutiêncủasựtiếnbộtinhthầnMuốncósựtiếnbộvềvănhóa,tứclàmuốnchosựhọcđượcbổíchcho

tinhthần,phảiđểýđếnyếutốđầutiênnày,làsựcốgắng.Mộtcốgắngdùnhỏbậcnàocũnglàđiềukiệncầnthiếtđểtinhthầntrí

nãotatiếnbộ.Ngàynay,phầnđôngđãhiểumộtcáchsailầmrằng:ôngthầydạyhaykhôngphảiôngthầybắttalàmviệc,màlàôngthầylàmviệcthếchota.Cũngnhưsáchhaykhôngphảilàsáchmàtácgiảbắttasuynghĩ,tráilại,làsáchmàtácgiảđãsuynghĩsẵnchota,cókhitácgiảđãlàmsẵnbàitómtắtcùngdànbàichotanữa,nhưnhữngsáchhọctròlớpnămvậy.

Ngườitalạicònrútngắnvàlượcthuậtcácquyểnsách,chỉnóiđạicương

như loại “Digest” củaMỹ, và loại sách ấy rất được đa số quần chúng ưathích.Dườngnhưcàngcốtránhchođộcgiảphảinhọccôngtìmkiếmvàsuynghĩđượcchừngnàohaychừngnấy,đó làngười tađãđạtđượcmụcđíchmàhọgọi là“phổthông”.Kểranhữngcôngviệclàmấy,vềmặtvănhóa,khônggiúpíchgìchotinhthầnbaonhiêu.Độcgiảchỉđóngmộtvaituồngthụđộngtrongkhiđọcsách,thànhra,đọcsáchthìthậtnhiều,màkếtquảvềvănhóathìchảcólàbao.

Đọcsáchdu lịch,viếngcácviệnbảo tàng,đingheâmnhạc,nghediễnthuyết...khôngphảilàđitìmmónăntinhthần,gâydựngcơsởvănhóachomìnhsao?Làmmấycôngviệcđóđâucầngìphảicốgắng?

Tanênnhớrằng,ngườitacóthểđọcsáchrấtnhiều,đidulịchcùngkhắpthếgiớimàdốtnátvẫnhoàndốtnát.Là tại sao?Đọcsáchcónhiềucách.Nếuđọcsáchchỉđểgiếtthờigiờ,tìmvuithíchhoặcđểtìmquênlãngtrongnhữnglúcbuồnchánởtrêntoaxehayđọcsáchđểtìmgiấcngủthìđọcsáchkhônglợigìchotinhthầncả.Đọcsáchmàcólợichotinhthầnlàkhinàomìnhbiếtvậndụngtấtcảnănglựcvànăngkhiếucủamình,nhậnthứcđượcrõràngnhữngýkiếnsâuthẳmcủalòngmìnhđemrasosánhvớinhữngýkiếndịđồngcủa tácgiả,biết sắpđặt lạinhữngkýứccủamình,biết trầmngâm suy nghĩ, biết làm việc có phương pháp, tóm lại, biết thảo luận vàthôngcảmvớitácgiảquyểnsáchmìnhđọc,đólàbiếtcáchđọcsáchđấy.

Dulịchcũnglàmộtnguồnhọchỏi,nhưngbiếtdulịchchỉlàthụdụng,víbằngchẳngbiếtquansát,biếtsuynghĩthìdùcólêchânsuốtđờikhắpnămchâu thếgiớicũngchẳng íchgì.Sởdĩdu lịchđãgiúp íchchosự“đavănquảngkiến”chonhiềubậcvănhàotrênthếgiớinhưbằngchứngnơinhữngtập du ký của những đại văn hào H. de Keyserling, Aldous Huxley, R.Rolland,A.Gidev.v...làvìnhữngnhânvậtấyđãkhéobiếtquansát,khôngphảicáibềngoàicủasựvậtvàconngườimàlàvìhọđãbiếtnhìnxemcáiđộngcơvôhìnhđãnhàonặnnhữngsựkiệnhữuhìnhdướimắthọkia.Sựdulịch của họ không có tính cách thụ độngmà hoàn toàn hoạt động, nhưngkhông phải hoạt động nhọc nhằn chán nản nhưmột thí sinh dượt thimộtcáchđaukhổchánchường.Sựcốgắngtrongvấnđềhọchỏirấtcóthể,tráingược lại, làmột cốgắngđầyhứng thúvàhănghái nhất đời - như sự cốgắngcủanhàđánhvợthayđábanhtrongmộtcuộctranhhùngnhiệtliệt,hào

hứngvà sung sướng.Ta lại cũngcó thể so sánh sựcốgắngấynhư sựcốgắngcủanhàthisĩ“nặn”đượcmộtvầnthơ,tuyvôcùngnhọcmệt,nhưngcũngvôcùnghạnhphúc.

❉❉❉D.CốgắngmàđượcbềnbỉlànhờcósựhứngthúlàmhậuthuẫnGiáodụcmàcóhiệuquả,chỉkhinàogâyđượcnơiconngườimộtsựcố

gắngtinhthần.Nhưngđừnghiểulầmrằnglối“giáodụcmới”-chủtrươngsựgiáodụctựdo,đểchohọcsinhthíchgìhọcnấy,khôngbắtbuộchọcsinhhọcnhữnggìnókhôngthích,màbiếtcáchgâyhứngthúchoviệchọc-làlốigiáodụchủybỏsựcốgắng.Hiểuthếlàsailầm:lốigiáodụcmớingàynaykhôngbaogiờchủ trươnghủybỏ sựcốgắng,mà thực ra là tìmcáchgâyhứng thúđể cho sự cốgắngđượcbềnbỉ.Lònghammuốnmê say làmộtđộng cơ thúcđẩyvànuôi nấng sự cốgắngkhôngngừngđến cựcđộ.Bởivậy,tìmđượchứngthúchosựhọc,bấtcứlàcáihọcnào,đólàđiềukiệnđầutiênvàcầnthiếtđểduytrìsựcốgắngđượclâubềnvàcóđườnglối.

❉❉❉E.BiếttổchứcsựhiểubiếtcủamìnhNgườihọc thứckhôngchỉ làngườihọcnhiềumà thôi,mà làngườiđã

“tiêuhóa”đượccáihọccủamình,vìđãbiếttổchứcnhữngtàiliệumàmìnhđãthuthậpthànhmộtcáibiếtcócơsởvữngvàngvàrộngrãi.Tổchứcsựhiểubiếtcủamìnhkhôngphảilàđemnógòbóvàomộthệthốngtưtưởngnào.Đừnghọctheothóicácnhàcóóccâunệ:bấtcứsựkiệnnàocũngđềuđemsắpvàomộthệthốngtưtưởngmàmìnhđãtônthờ.

Ngườicómộttrìnhđộvănhóacaolàngườicómộtđầuócrộngrãi,mộttâmhồnkhoángđạt, khôngbaogiờ chịugiammình trongmột học thuyếthaymộtchủnghĩanào.

Họbiếtrằngtrongđờicònbiếtbaolàđiềuhaychuyệnlạkhácngoàicáitriếthọcmàhọtônsùng.Vòngchântrờitorộngcủasựhiểubiếtcủahọcứuhọthoátkhỏicáinhìnthiểncậnvànôlệcủatâmhồn.Kẻcótrìnhđộvănhóacaorộnglàngườicórấtnhiềubậcthầynhưngkhôngnôlệmộtôngthầynàocả.NhờđọcÉpictètemàhọthoátkhỏiảnhhưởngcủaMontaigne,cũngnhưnhờđọcMontaignemàhọ thoátkhỏiÉpictète.NhờđọcLãoTrangmàhọthoátkhỏiKhổngMạnh,nhờđọcVươngDươngMinhmàhọthoátkhỏicái

họccủaHánNho.Tómlại,nhờhọcórấtnhiều“thầy”nênhọkhônglệthuộcmộtaicả.Họ

nhờđómàbiếtquansátmộtcáchkhôngthiênkiến,biếtnhìnlạicácvấnđềquan trọng bằng những nhãn quan khác nhau, biết kiểm lại tư tưởng vànhững thànhkiếncủamìnhvớicặpmắt luôn luônmớimẻ.Họkhôngbaogiờcónhữngđịnhkiếnkhôngthayđổi,nghĩalàhọcóóc“hoàinghitriếtlý”(doutephilosophique),thỉnhthoảngbiếtđặtlạinhữngvấnđềmàhọthiếtthatintưởngnhất.Mộtbậc“thứcgiả”xứngđángvớicáidanhtừtốtđẹpấysởdĩkháckẻtầmthườngtrongđờichỉvìmộtđàngthìcónhữngphảnứngcựckỳuyểnchuyển tùynghi thíchứng,cònmộtđàng thì chỉ cónhữngphảnứnghạnđịnhmộtchiềumàbấtcứmộtaiđểýquansátđềucóthểtiênđoántrướcđược.Họlàkẻbiếtrõcáiđạo“tiếnthoáitồnvong”,nghĩalàkẻbiếtlúcnàonêntiến,lúcnàonênthối,lúcphảigiữchocòn,lúcphảilàmchomất.

❉❉❉F.ÓcphêbìnhĐànhrằng,ngườihọcthứckhôngthểtránhđượctấtcảnhữngảnhhưởng

ngoạigiớinhưnghọ làngườibiếtphêphán,biết lựachọnvớimộtđầuócsángsuốt,độclậpvàtựdo.Dĩnhiênnhữngdanhtừnàydùngvớicáinghĩatươngđốicủanó.Haynóimộtcáchkhác,họlàngườicóócphêbìnhsángsuốtvàlinhđộng.

Mộtcáihọcmàxứngđángvớidanhtừchânchínhcủanó,ítracũngphảicóđủhaiđiềukiệnsauđây:

-Trướchết,cáihọcấyđừngphảilàmộtcáihọc“quáchuyênmôn”.Mộtnhàkhảocứuvềcácloàibướmhaycácloạitembưuđiệnchưaphảilàmộtnhàcóhọcthứccao.

-Cáihọcấyphảilàmộtcáihọcdosựsuynghĩnghiềnngẫmmàcó,chứkhôngnênlàcáihọcdokẻkhácmanglạichomìnhsẵnsàng, tránhchotaphảivậnđộngđếnócphêbình,phánđoánhaysuynghĩgìcả.Mộtsựhiểubiếtkhônggiúp tasuynghĩ thêm, lại làmtắthẳnóc tòmòvàgây tạomộttinhthầnthụđộng,khônghamthíchtìmtòigìnữacảlàmộtcáihọc“chết”.Nhữngkẻtựhàocómộtcáihọcnhưmộtcái“đơnbáchứng”cóthểdùngđểgiảiquyếtđượctấtcảmọivấnđềtrongđờimìnhlànhữngkẻđángthươnghạinhất.

Loàithúcũnggiốngnhưloàingườiđềucóthiêntính.Thiêntínhlàmộtnăngkhiếumàtạohóađãbanchotấtcảmọisinhvậttrênđờiđểphảnứngđượcvới tất cảmọibiếncố trongđờimàkhôngcầnphảidùngđến lý trí,khôngcầnphảiđặtvấnđề.Tráilại,vănhóalàmnẩysinhtrongđầuócconngườivôsốvấnđề,bắthọphảiluônluônsuynghĩ.Cặpmắtcủangườicómộttrìnhđộvănhóacaoluônluônnhìnđờivớinhữngkhíacạnhvàmàusắcmớilạ.Vàphảichăngđólàtấtcảdanhdựcủaconngười?

❉❉❉G.“Biếtmình”làcáihọcđầutiêncủangườitríthứcSựhọchỏicủatathườngcóthểđivàohaichiều.Chiều“hướngngoại”,

tứclàóctòmòcủatathiênvềngoạigiới,thìđitheonhữngvậtgìngũquantiếpxúcđượcnhưmắtthấy,tainghe,mũingửi,chântayrờmóđược,màsựnghiêncứucólềlốiphươngpháp,ngườitachonócáitênchunglàkhoahọc.Hoặcchiều“hướngnội”,thìđivàođờisốngtìnhcảmvàýtưởngcủata,tứclàđivàomộtcõithếgiớimàchỉcótâmtưtađạtđếnđượcmàthôi,nghĩalàđiđếncáihọcvềconngườicủata-khôngphảivềconngườivậtchấtmàlàvềconngườitinhthần,cáiconngườibiếtsuynghĩ,biết“tưtưởng”vớicáinghĩarộngcủanó,tứclàbiếtđaukhổ,biếtsungsướng,biếthammuốn,biếtnhậnthức,biếthiểubiết,biếtphêbình,biếtlýluận,biếtsángtácvàbiếttựmìnhđịnhđoạtquytắcchohànhđộngmình,biếtchọnlựasựtínngưỡngcủamình và biết trù liệu suy nghĩ đến số phận củamình. Sự hiểu biết về đờisốngnộitâmcủamìnhdườngnhưđãbịnhàkhoahọcxemthườngvàchođólàmộtcáihọc“xaxỉphẩm”dànhchonhàluânlý,triếthọc,tâmlývàvănchươngthisĩlonghĩmàthôi.Đốivớithườngnhân,đócũngchỉlàmộtcáihọcsốngtrongtưởngtượngchứkhôngphảilàcáihọctrongthựctế.

Thựcsự,tronglịchsửtưtưởngloàingười,baogiờcũngkhởiđầubằngsựchúýđếnngoạigiới trướckhiđivềcáihọcnội tâm.Phảicómột trìnhđộvănhóacaomớicóthểdùngđếnkhẩuhiệunày:“Biếtmìnhlàđầumốicủasựkhônngoan”,vàđisâuvàoconđườngquansát“nộigiới”.

❉❉❉Cáihọccầnthiếtchoconngườilàcáihọcvềbảnthân.Tất cả những cái học khác đều là phụ thuộc, đều đểmà phụng sự nó,

khôngđượcquyềncướpphầnưutiên.MộtnhàhiềntriếtĐôngphươngnói:

“Trinhângiảtrí,tựtrigiảminh”(Biếtngườilàtrí,biếtmìnhlàsáng).HiềngiảHyLạp,Socrate, cũngbảo: “Connais-toi toi-même” (Hãy tự tri).Cuốithếkỷthứ18,Goethekhuyênta:“Cáihọcvềconngườilàcáihọchứngvịnhấtđốivớichúngta,vàcólẽ làmụcđíchquantrọngnhấtmàtanênchútrọng.Tất cả chungquanh ta chỉ là cáikhungcảnhđểchúng ta sinhhoạt,hoặclàđểdùnglàmdụngcụchotamàthôi.Nếuchúngtaquáquantrọngvàchúýđếnnhữnghoàncảnhbênngoàiấy,đólàtalàmgiảmmấtnơitacáichângiátrịconngườicủatavàcủaxãhộinữa[2].Vàôngđãphảithan:“Cáimà người ta biết thì không biết dùng để làm gì, trái lại, cáimà người takhôngbiếtlạichínhlàđiềumàtacầndùngnhất”(Cequ’onsait,onn’enaque faire; ce qu’on ignore, c’est précisément ce dont on aurait le plusbesoin).Thậtlàmộtcâunóiđángchotachúý,nhấtlàởthờibuổinày,thờibuổimàngườitađâuđâucũngquáthiênvềcáihọc“trụcvật”.

❉❉❉H.HọcđểthànhcôngtrongconđườngxửthếCókẻ cho rằnghọc là để cómột phương tiện đắc lực để thành công -

thànhcôngtrongconđườngxửthế.NhàvănVauvenarguesnói:“Ngườicómộttinhthầnsâusắccầnphảitựđàotạomộtcáihọcđểkhámphánhữngtếnhịcủalòngngười,tuyđốivớinhàtoánhọc,nólàmộtcáihọcmơhồnhưngchắcchắnnógiúptarấtnhiềutrongsựthànhcôngtrongđời”.

TheoôngVauvenarguesthìsựhiểubiếtmộtcáchthâmsâulòngngườilàđểgiúptagâyảnhhưởngvàcáihọcxửthếphảichănglàcáihọccơsởmàchúng tacầnphảicó,đểđược thànhcông trênđời?Nghĩa làkhôngcócáihọcnàolàcáihọcxứngđángvớidanhtừcủanó,nếunókhônggiúptađiềukhiểnđượckẻkhác?Haynóimộtcáchkhác,nóitheodanhtừngàynay,họclàđểthànhcông.Thựcra,cáiquanniệmvềsựhọcnàycóđiềukhôngổnthỏa.Dùrằng,cóvănhóacao,tứclàtacóthêmmộtyếutốđểkhuấtphụcđượckẻkhác,nhưngđâuphảinó làyếu tố chính,yếu tốduynhấtđểgâyđượcuytínchomình.Ngườitasởdĩcóđượcuytínlànhờrấtnhiềuyếutốkhácnữa,nhưnhữngyếutốkháchquannày:giọngnóichữngchạc, tướngmạo điềm đạm, hoặc có những thiên tư quyết định lẹ làng, can đảm dámnhận lãnh tráchnhiệm,v.v...Vả lại, vănhóa cao tuygiúp cho ta cóđượcthêmnhiềuphươngtiệnđểphôtrươngýchícủamình,thìmặtkhácnócũng

giúpchotanângcaotâmhồnvàđồngthờilàmgiảmbớtnhữngdụcvọngíchkỷ,khôngđemconngườilàmconvậthysinh,nghĩalàsaisửhọvàlợidụnghọđể làmnấc thangchoconđườngdanh lợicủamình.Nógiúpcho tacólòngbiếttôntrọngnhânphẩmkẻkhác,nângcaotínhcôngbìnhvàlòngnhânđạocủamình.Sựhọchỏikhôngphảilàmộtkhícụngựtrịvàbóclộtđồngloại,mộtnăng lựcđể ta thànhcông trên sựvụngvềngudại củakẻkhác.Nhưng,hiểungượclạicũnglàsai.Nếubảorằngsựhọckhônggiúpgìchoconngườitrênthựctếthìhọcđểlàmgì?Sốngtrongcộngđồng,chúngtacầnđếnngườikhác,khôngcóhọtacũngkhônglàmgìđượccả.Tacầnphảilàmchohọnghetheota,phụlựcvớita.Vậylàmcáchnàochohọphụcta,đemngườithùlàmngườibạn,đólàcáchxửthếrấtcần.Cáihọcdùngtrongđạoxửthếkhôngcònphảilàcáihọcdùngđểlợidụngbóclộtngười.

Dĩnhiên,cáihọcxửthếkhôngthểdùngđếntoánhọcđểgiảiquyếtnhữngvấnđềkhúcmắccủalòngngười,tráilại,phảidùngđếnmộtnăngkhiếukháchơnlàóckhúcchiết:tôimuốnnóiđếnóctinhnhuệ.

❉❉❉I.ÓctinhnhuệNgoàilýtrí,tứclàóckhúcchiết,tacầnphảilođàoluyệnóctinhnhuệ.Chínhóctinhnhuệgiúptatrênconđườngnghiêncứunhữnggìmàgiác

quan của ta không còn nhận xét được nữa, tức là giúp ta hoạt động trênnhữngvùngtinhthầnrấttếnhịcủatìnhcảmvàtưtưởng:ởđâytachỉcóthểcảmđượcchứkhôngcònsuytínhrađược, tacóthểnhậnthấyngànmuônsợidâyliênlạcvôcùngtếnhịvàchằngchịtmàtakhôngsaothấyđượcdấuhiệugìbộclộbênngoài.Óctinhnhuệgiúptathấyđượcchỗkhôngthểlìaracủasựvậttrênđời,trongkhiphầnđôngngườitathấytoànrờirạc.

Muốnđàoluyệnóctinhnhuệ,điềukiệnđầutiênlàphảibiếttậptrungtấtcảsựchúýcủatavềcáiconngườisâusắc,phứctạpmàduynhấtcủamìnhđây.Trongtấtcảcáihọctrênđờinày,cáihọcvềmìnhlàquantrọngnhất.Cầnsuynghĩ,nghiềnngẫmđếnconngườinóichungvàcủamìnhnóiriêng,tìmhiểumột cách sâu sắc tinh tế những tình cảmcủa ta, những cách suynghĩvàhànhđộngcủa ta.Phảiđểýquansátvà tìmhiểuýnghĩa từngcửđộngcủaconngườitrongkhimìnhgiaothiệpvớihọ,từcáitiếngcườihaycâunói,trongcáilặngthinhhayliếcmắtđềucómộtcáigìbiểulộđượccái

sâukíncủacõilòng.Đólàphươngpháphiệuquảnhấtđểmàigiũaóctinhnhuệcủata.Muốnchoóctinhnhuệđượcthêmtếnhị,tacũngcầnrútkinhnghiệmnơinhữngbộtiểuthuyếtdanhtiếngcủacácđạivăngiaÂuMỹcùngnhữngtuồngtruyệncótiếngtămquốctế.

❉❉❉J.BiếttuyểnchọnHọc,cầnphảibiết tuyểnchọn.Tuyểnchọn,tứclàphêphán,quyếtđịnh

vàlọc lại trongmớsáchngổnngangchồngchất trongcácnhàsáchnhữngsáchnàohợpvớimìnhvàcầnthiếtchonhucầuhiệnthờicủamình.Khônglựachọn,đụngđâuhọcđó,làmtảnmáttinhthầnmàcũngkhônghiệuquảvàođâucả.

Tuyểnchọnphảilàcôngviệcđầutiêncủangườihamhọc.Chẳngnhữngphảibiếtchọnriêngchomìnhnhữngsáchmàmìnhthíchnhất,lạicũngphảibiếttuyểnchọntrongmộtquyểnsáchnhữngchươngnàohaynhấtđểtathỉnhthoảngđọcđiđọclại.Tuyểnchọncũngcónghĩalàtuyểnlạimộttrang,mộtđoạnhoặcmộtcâunàohaynhấtcóthểlàtinhhoacủacảmộtchương,haycủamột tiếtđểxemđixemlại,hoặcđểhọc thuộc lònghayghinhớ trongtâmkhảm.Phảicónhữngtậptríchtuyểncáccâuvănhay,nhữngcâuthơđẹphoặcnhữngđoạnsáchđặc sắcvớinhững tư tưởng tânkỳcho riêngmình.Nhưngcũngphảicómộtcuốntậpriêngđểtómtắt,vàphêbìnhnhữngsáchhaymàmìnhđãđọc.Ởđâymỗingườiđềucómộtphươngphápriêngkhôngthểbắtaiphảitheoaiđược.

Tậptríchlụccácđoạnvănhaynênsắptheothứtựvấnđềvàtheomẫutự.Tôithấycónhiềungườichodánvàonhữngquyểnsổtoluôncảbàibáonàohaynữa.Thóiquenấycũngrấthay,nhưngcốtyếuphảisắpđặtcáchnàođểmộtkhitamuốndùngđếnlàtìmđượcngaylậptức.Cóngườichéplạihoặctómtắtlạinhữngđoạnvănhaytrênnhữngtờgiấyrời,dĩnhiênlàchéptrênmộtmặtthôi,vàbỏchungvàotrongmộtbaothưlớncóđềtựa.Tómlại,tacầnphảituyểnchọnnhữngsáchhaynhấttrongnhữngsáchhay,nhữngtranghaynhấttrongnhữngsáchhaynhất.Phươngpháptuyểnchọnấydĩnhiênlàcótínhcáchcánhân,nhưngđómớithậtlàphươngpháphay.Khitatìmrađượcmột trangsáchhay làvìnó là tiếngdộicủa lòng tavà tacó thểnói:“Đây là ý tưởng và cảmxúc của tôi, và nếu tôi viết ra, tôi chỉmuốn viết

đượcnhưthế,chỉtiếcvìtôikhôngđủtàihoađểmiêutảđượcthôi”.Tanêndànhriêngchonhữngsáchtađãtuyểnchọnấymộtngănđặcbiệt

trongtủsáchcủata,cóngườilạikhuyêntanênđemnómàđónglại,giấunóđivàđừngchoaimượncả,dùlàbạnchíthâncũngvậy.

Sựtuyểnchọnlàmộtphươngpháphayđểtựmìnhbiếtrõcáichântướngcủamình.Cứđọcnhữngtậptríchtuyểnlàđủbiếtkhuynhhướngvàtâmhồncủangườitríchtuyểnấy:hễ“đồngthinh”mới“tươngứng”,“đồngkhí”mới“tươngcầu”.

Khimìnhcòníttuổithìtínhmìnhchưađịnh,chưabiếttuyểnchọnnênsựkếtgiaorấtlàbừabãi.Đếnkhicótuổi,sựkếtgiaobắtđầusiếtchặtlạivòngdây:tabắtđầutuyểnchọn.Việchọccũngthế.

Lúccòntrẻ,mìnhthườngcónhiềucaovọng,muốnbiếttấtcảvànhớtấtcả.Vìvậymàtuổiấylàtuổikhóhọcnhất,bởichưabiếttuyểnchọn.

Ngaykhiviếtsáchcũngthế.Cónhiềunhàvăn“trẻtuổi”họkhôngbiếttựgiớihạnvấnđề,khôngbiếttiếtkiệmlờinói,họthaothaobấttuyệtvàgiànhhếtquyềnsángtáccủađộcgiả.Bởivậy,cóngườiđãbảo:“Thếnàolàquyểnsáchhay?Làquyểnsáchmàtácgiảđãbiếthạnchếvấnđề,tiếtkiệmlờinói.Tráilại,quyểnsáchdởlàquyểnsáchmàtrongđótácgiảđãkhôngcònđểthiếusótcáigìcả,khôngđểchođộcgiảcùngbàngópthêmđượcphầnnàoýkiếncủamình”.Cầnnóinửalờithôi,nhưnglànhữnglờinóikhêugợi.Phảibiếtgiúpchongườisuynghĩ,đừngsuynghĩthếchongười.Sáchhay,tứclàsáchbắt ta suynghĩ,bắt ta thươngxác,bắt tahoàinghivàđặt lạivấnđề.JeanGuittonnói:“Nhàvăncầnphảibiếtnínlặng,đừngnóihếtýnghĩcủamình và phải để cho độc giả có chỗ tỏ ra sự hiểu biết của họ”.Nhưvậy,những vở tuồng hoặc truyện hay là những vở tuồng, truyện như vởRhasomonhaylàĐịangụcmôn(Lesportesdel’enfer)củaNhật,nhữngtiểuthuyết củaAndréGide, trong đó, tác giả chỉ trình bày và đặt vấn đề chứkhônggiảiquyết.LốidạyhọccủaSocratecũngmộtthếấy:ôngchỉđặtcâuhỏi.Đọcsáchmàsuynghĩthìnênđọcnhữngquyểnsáchấy,vàsáchnhưthếmớilànhữngquyểnsáchhay.

Ngườitabảo,Pascalchếtsớmnênsựnghiệpvănchươngcủaôngbịgiánđoạn.Nhưngchínhdoôngchếtsớmmàsáchvởcủaôngcótínhcáchgiáodụcnhiềuhơncả,bởimộtlẽrấtgiảndịlànóbịgiánđoạnvàPascalkhông

kịpnóihếtlời.Tiếngđànhaylàhayởdưâm,lờinóihaylàlờinóivắntắtmàhậuýthâmtrầmvàmanmác.

“Kẻ nào chưa biết tự hạn chế là người không bao giờ biết viết văn”.(Boileau)

❉❉❉Cóhaicáchtuyểnchọn:Cáchthứnhấtlàlượmlặttinhhoacủatấtcảsáchvởbấtcứthuộcvềloại

gì,bấtcứthuộcvềthờinào.Cách thứ nhì là chọn trước một đầu đề rồi sau lấy đó làm trung tâm

nghiêncứu,tuyểnchọnnhữnggìliênquanmậtthiếtvớinóvàmỗingàymỗiđisâuvàovấnđề,đượcchừngnàohaychừngnấy.

Tronghaicáchtuyểnchọnấy,cáchsaunàylàthụdụnghơnhết,nhưngcáchtrướclàlýthúhơnhết.Cũngcầnthambáccảhai.

❉❉❉Vềsựtuyểnchọn,cóngườikhuyênta:“Đừngbaogiờđọcnhữngbàivăn

bâygiờ,nhấtlàvừamớiviếtdonhữngngòibútmớilạ.Đừngđọcsáchmớixuấtbản.Phảiđểcho thờigianđào thải.Ngàygiờ ta rấtngắnngủi:đừngnênđọcnhữngsáchchưachịunổi thử tháchcủa thờigian.Đừngđọcsáchcủanhữngnhàvănchưacótêntuổi.Chỉnênđọcnhữngsáchgìđãđượctáibảnhayxuấtbảnđượctrênbanămlàítnhất.Rồihãylựanhữngsáchnàođãxuấtbảnđượctrênbamươinăm,trênbatrămnăm,trênbangànnăm...bấygiờbạnsẽlạigặpvănhàoHomère”[3].

Lạicũngnên“tuyểnchọnnhữngsáchnàolàmcảmxúcđượcta”.Nhưngtanênhiểuchữ“cảmxúc”đâykhôngcónghĩalàcảmđộngngoàidabằngmột thứcảmgiáckích thích thầnkinhcủa tabởinhữngquyển tiểu thuyếtdiễmtìnhhạngrẻtiền.Cảmxúcđâylàsựcảmxúcsâunặngnhưsựcảmxúccủa Augustin Thierry khi đọc quyển Les Martyrs của Chateaubriand, củaMalebranchekhiđọcquyểnTraitédel’HommecủaDescartes:mộtngườithìtìmrađượccáikhiếuvềsửhọc,mộtngườithìtìmrađượccáikhiếuvềtriếthọccủamình.Quyểnsáchđầutiênđãlàmchotôixúccảmquásâunặngvàđã ảnh hưởng tư tưởng của đời tôi không nhỏ là quyển La Conquête del’IllusioncủaJ.J.VanDerLeeuw.Đólànhữngsáchcó thểgọi làhay,dĩnhiênlàđốivớiriêngtừngcánhânvậy.

-----------------[1]Câunàyýnghĩathâmtrầmkhôngphảicócáinghĩathôthiểnnhưtrên.

Đâychẳngqua làmộtviện lẽngụybiệnvàxuyên tạccủahạngngười làmbiếngmàthôi.

[2]LesAnnéesd’Apprentissage,p.59(TraductionPorchat)[3]JeanGuitton-NouvelArtdePenser(Aubier-1946)

CHƯƠNGTHỨBA

NhữngĐiềuKiệnThuậnTiệnChoSựTựHọc

A.Thờigiờ

Trongnhữngđiềukiệnđầu tiênđểcó thểxâyđắpchomìnhmộtnềnhọcvấnvữngvàng,taphảikểtrướchết,điềukiệnthờigian.

Phầnđôngmuốnhọcrútthờigian,họcmau,họctắt...Họchấpthờigian.Dùlàbậcthôngminhđếnđâucũngkhôngthểchấpthờigianmàthànhcôngtrênconđườnghọchỏi.Tanênbiết rằngnhữngkẻ thật thôngminh,nghequalàhiểusuốtmọilẽlàhạngngườirấthiếmtrênđời.Bậctầmthườngnhưchúngtakhônglàmgìchấpthờigianmàhọchiểusâusắcđược.Tướicây,ngườitacũngtướitừtừ,vàphảicóthờigian,nướcmớicóthểthấmnhuầngốcrễ.Cóthờigian,tráimớichín,hoamớitrổ.Thiếuthờigian,cáihọccủaconngườichỉđượccóbềrộng,kémbềsâu,haycũngchỉcóđượcmộtnướcsơnbóngloángbênngoàimàthôi.Chấpthờigianlàphảnvănhóa.

❉❉❉B.TinhthầntảnmátMuốncóđượcmộthọcvấnuyênthâm,cầnphảitránhnhữngcơhộilàm

chotinhthầntảnmáttrongmộtđờisốngquáphiềnphức.Tảnmátvìnhữngxãgiaotầmthường:Sángnàymìnhđịnhnghiêncứuvề

mộtvấnđềmàmìnhômấptừlâu.Saukhitắmrửaxongxuôi,mìnhđịnhlạibànviếtđọcsáchvàlàmviệc.Nhưngthắcmắc,mìnhlậtquyểnsổtayxemcoingàyhômnaycóhứahẹnvớiaikhông?Chếtchửa!Suýtlạiquênmất,mìnhđãhứađilễcướiconcủamộtngườibạnởPhúNhuận.Mườigiờ...thìbâygiờcònsớmchán.Ngồilạibàn,lấysáchrađọc,nhưngthỉnhthoảngáynáy,mìnhcứnhìnđồnghồ.Kếtquảcôngphunghiêncứucủamìnhchảcógìcảvìmìnhkhôngcòntintưởngnơikếtquảnữa,mìnhđãbậnnghĩđếncáiphútmàmìnhbắtbuộcphảidừnglại,thayáoquần,lênxeđichothậtnhanhđếnnơihẹn;rồicònphảixãgiao,miễncưỡng,vuicườigiảdối,chúcmừng,

tántụnghão;cònnghĩ,mìnhtrướckhirađihômnaymặcbộáogì?Lạikhổnỗi,đâyrồicònbắtbuộcphảigặpmấythằngbạn“trờiđánh”,chuyênmônquấyrốivà làmmất thờigiờngườikhácbằngnhữngcái tánnhảm,nhữngcâuchuyệnkhôngđâumàmìnhđãcốlẩntránhtừlâu.Thậtra,buổisángnàychắcchắntasẽkhônglàmnêntrògìđượccảrồi!

Thôithìngàymai,cólẽtasẽ“yênthân”màlàmviệcvàhọchỏicókếtquảhơn.Nhưngquyểnsổtaycủatađãghinhữnggì?8giờsángđidựđạihộinghiệpđoàn;10giờđidựlễkhaimạcphòngtriểnlãmhộihọa;11giờđiđưađámtangôngphóchủtịchhộikhuyếnhọc;3giờchiềunghediễnthuyếttạiđạihọcđườngvănkhoa,5giờđixemchớpbóng...

Thưabạn,nếu“thờidụngbiểu”ấygiốngtừatựavớicái“thờidụngbiểu”hằngngàycủabạn,bạnđừngmongđisâuvàoconđườnghọcvấn.Hoặcítra,bạnphảicươngquyếttổchứclạithờigiờcủabạnbằngcáchgiảndịhóanólại.Đờisốngthườngphiềnphứclắm.Nếubạncóthờigiờ,tôixinđiềmchỉ bạn quyển “Đời sống giản dị” [1] của CharlesWagner để mà nghiềnngẫm.Bấylâunay,chúngtađãđidựkhôngbiếtbaonhiêuđámcưới,khôngbiếtbaonhiêuđámtang,khôngbiếtbaonhiêuphòngtriểnlãmvàkhôngbiếtbaotuồngháttầmthườngkhônggiátrị...Đámtangthìchỉnêndựvàonhữngailàngườichíthân,nhữngkẻđếndựchocó,khôngnênđếnnhiềulàmrộntanggia.Đámcướimàdựchođông,toànlàđểcódịpkhoekhoangtánhão,khônggìthiếtthựcchođôitânnhânvàcáichânhạnhphúctìnhyêucủahọ.Đidựcácphòngtriểnlãm“nhảm”,hoặcđixemnhữngvởtuồng“xoàng”làmộtsựmấtthờigiờđángtiếc.

Phảibiếtbênhvực thờigiờquýbáucủa ta.Biết từchối,đó làmộtsứcmạnhcủatâmhồn.Đừngsợlàmphậtlòngkẻkhácbằngsựtừchốikhéoléo:mìnhđãchẳngnhữnglàmlợichomìnhmàcũngkhônglàmbậnchongười.Nhữngngườithôngminhrấthiểutâmsựcủacácbậchọcgiảcũngnhưcủacácnhàhamhọc.Phảithậtcanđảmmớichốngtrảnổinhữngdụdỗcủacuộcsốngxahoaphùphiếmchungquanh.Ngườiquyếttâmđàotạochomìnhmộtđờisốngtinhthần,ítraphảicómộtđờisốngđơngiản,mộtnếpsốngxahẳncuộcsốngxahoacủaxãhộináonhiệtbênngoài,nghĩalà,nếucóthểđược,nêncónếpsốngcủamộtngườiẩndật.

C.Đờisốngđơngiản

Điềukiệnthuậntiệnnhấtchomộtngườicốtâmhọchỏilàphảicóđượcmộtđờisốngđơngiảnnhất.Sốngđơngiản,đâucónghĩalàsốngnghèokhótrongcảnhmuốidưađạmbạc,sốngthiếutấtcảtiệnnghivàtrởlạisốngcáisốngconngườibánkhaimộcmạc.Sựbậnlòngvìquáthiếuthốnvềvậtchấtkhôngnhữngsẽlàmchođờitabựcbội,lạicònlàmchonóthêmphiềnphứchơnnữa,chứkhônggiảndịhóanóđượcnhưtađãtưởng.Tráilại,cómộtsựnghiệptolớn,tiềncủanhiềucũnglàmbậnthêmtâmtrí:lolàmthêmramãi,lothucấtgiữgìn,lotranhđấuvớinhữngkẻtranhthươngvớimìnhlàcảmộtcôngviệcvôcùngphiềnphức.Đời sốngnhư thếkhông thểnàogâydựngmộtcôngtrìnhvănhóagìđượcchorahồn.Chỉcónhữngđờisốngmàgiatưkhakhávềmựctrungmớicóthểcóđủđiềukiệnthuậntiệnnhấtchocôngtrìnhtựhọc.

Tuynhiên,ởđâytanênđểýđếnvấnđề“phẩm”hơnlà“lượng”.Khôngphảicáisốtiềnbạctàisảnnhiềuhayítlàđiềuquantrọng.Quantrọngchănglàcáiquanniệmcủamìnhđốivớitiềnbạc.Đờisốngđơngiảntứclàcáinếpsốngtổchứctheomộtquanniệmbiếtnhìnthấycáigìlàchính,cáigìlàphụtrongđời,biếtquýcáicầnthiếtmàbỏquanhữngcáikhôngcầnthiết.Phầnđôngconngườikhôngbiếtphânbiệtcáigìlàchính,cáigìlàphụ,chỉloayhoayquantrọnghóanhữngcáiphụthuộccủacuộcđờimàquênlửngnhữnggìcốtyếu.

Lấy ngaymột việc hôn nhân thì đủ rõ: người ta lo nghĩ tất cả, nào là“mônđănghộđối”,nàolàchàngrểđẹptrai,nàngdâukiềudiễm,nàolàtuổitácđôibênxứngđôivừalứa,chamẹđôibênxứngđángsuigia,nàolàsắmlễvậtcùngtraotặngquàvậtđắtgiá,nàolàquankháchđôngtoànlànhữngbậc quyền quý cao sang, nào là xe hoa lộng lẫy, chúc tụng lăng nhăng...Nhưngcáiđiềucốtyếu,cáiđiểmchínhlàtìnhyêucủađôitânnhâncóthànhthựcyêu thươngnhaukhông, tính tìnhhọ cóhòa thuậnnhauchăngvàhọphảilàmcáchnàođểyêuthươngnhaumãivàtựmưuhạnhphúcchonhau...Phầnchínhđó,ngườitađãkhôngbaogiờđểýđếnhaynhắcđến.Vìngườitađãđểýđếncáiphụnhiềuquámàquênmấtcáichínhyếu.

Lầmcáiphụvớicáichính,lầmhìnhthứcvớinộidung,cóthểnóiđólàcáithôngbệnhcủaphầnđôngngườiđờinayvậy.

“Sựsungsướngvậtchất,họcvấn,tựdo,tấtcảnềnvănminh...chỉlàcái

khungcủamộtbứctranh.Cáikhungđâuphảilàbứctranh.Cũngnhưcáiáochoàngđâucólàmthànhđượcnhàtu,bộquânphụcđâucóbiếnconngườithànhmộtnhàchiếnsĩ.Bứctranhởđâytứclàconngườivớitấtcảnhữnggìthâmsâunhấtcủaconngười,tứclàlươngtâm,tínhkhívàýchícủamình.Trong khi người ta chăm lo săn sóc và đánh bóng cái khung cho đẹp đẽ,ngườitađãquênmất,khinhthườngvàlàmhỏngmấtbứctranh.Cũngnhưtacóthừathãivềvậtchấtbênngoài,nhưnglạihếtsứcnghèonànvềcáiđờisốngbêntrong;tacóthừathãitiềncủamàtacóthểkhôngcócũngkhôngcần,tráilạitarấtnghèothiếucáiđiềucầnthiếtnhấtcủađờita.

(...)Thếnàolàmộtcâyđèntốt?Câyđèntốtđâuphảilàcâyđèncócáidángngoàirấtđẹp,đượcđiêukhắccầukỳhayđượclàmbằngmộtthứkimkhíquýbáu.Mộtcâyđèntốtlàmộtcâyđènthắpsáng.Conngườicũngnhưthế...”[2].Ngườigiảndịnhấtlàngườiđãbộclộvàthựchiệnđượccáingườithậtcủamìnhmàkhôngbịràngbuộctrongnhữngđiềuphụthuộcnhưtiềncủa,danhvọng,sựnghiệp...củamình.MộthiềntriếtHyLạpcónói:“Nếuanhcóngựatốt,hãynói:Conngựatôi tốt,chứkhôngphải tôi tốt”.Ngườiđờiphầnđôngkhôngphảiđềucóócgiảndịnhưthếcả.Phầnđôngcóconngựatốtlạicũngtintưởngthậtrằngmìnhtốt:họđãđồnghóahọvớinhữngvậtngoạigiớimàhọđãcó.Bởivậy,phầnđôngconngườiđánhgiáchínhmìnhcũngnhưkẻkhácbằngnhữngngoạivậtmàmìnhđãchiếmđoạt.Cókhinhàlầucủahọrộng,nhưngconngườicủahọkhôngrộng;địavịcủahọcaosangmàchínhhọkhôngcaosang.Họđãlầmlẫncáichínhvàcáiphụ,cái thựcvàcáihư,cáichânvàcáigiả.Cókhihọcó tiềncủanhiềuvà tintưởngrằnghọlàchủnhâncủasốtiềncủaấy,màtrongthựctếhọchỉlàkẻnôlệtiềntàicùngchứcvịcủahọ.Họđãlấytiềncủalàmcứucánhtrongkhinóchỉlàphươngtiệnthôi.

❉❉❉Đờisốnggiảndịlàđờisốngcủaphầnđôngcácbậcvĩnhân.Họlàngười

biết chống lại sự tảnmát tinh thần,khôngchạy theonhữngphụ thuộccủacuộcđời.

ĐờisốngcủanhàhiềntriếtSpinozacóthểxemlàgươngmẫucủamộtđờisốngđơngiản.Người thìốmyếu,bệnhhoạnvàđãphải làmcáinghềmàikiếngđeomắtđểmưuchomìnhmộtđờisốngtựdo.ÔngquyếtđịnhcưởLa

Haye,trongmộtcănphòngởtầnglầuthứhai.Ôngchongườibưngcơmlênphòngvàởmiếtcảhai,bangàykhôngtiếpai.Vềsau,ôngcảmthấysốngnhưthếvẫncòntốnkém,ôngbènmướnmộtcănphòngkhácvàtựtaymìnhsănsóclấymiếngănmiếnguốngcủamình.Cóngàyôngchỉăncómộtmónsúpnấuvớisữavàchútbơ,chỉtốnbaxuvàmộtverượubiachừngmộtxurưỡi.

Phảichănglàôngsốngkhổhạnh?Hayvìôngchánđời?Không!Triếtlýcủaônglàvuisống.Ôngcũngkhôngphảighétđờihaychánđời:ôngvẫnchosựgiaothiệpvớiđờilàcầnthiếtchosựrộngthấy,xanghe.Ôngcũngđâucókhinhthườngnhữngtiệnnghicủađời.Ôngnói:“Ngườikhônngoanbiếthưởngthụnhữngkhoáilạccủacuộcđời,phảibiếtănmặcđẹp,thưởngthứccácmùihươnghoa,âmnhạc”.Nhưngônglạitựđặtchomìnhmộtquyluậtlàkhôngbaogiờvìmộtvàitiệnnghivàsungsướngnhụcthânđếnphảihysinhcái tựdocủatâmhồnmình.NgườitađềcửôngmộtchângiáosưtriếthọcởHeidelberg.Ôngtừchối:“Khôngkhinàotôinghĩđếnviệclàmcáinghềấy.Dạydỗ thanhniênsẽ làmtrởngạisựnghiêncứuhọchỏicủatôi”.Nhiềubạnlạimuốntặngchoôngmộtsốbạcthậtto,ôngcũngtừchối:“Chính cái hình ảnh của bạc tiền nó ám ảnh những tâm hồn tầm thường.Nhưngđốivớinhữngkẻbiếtdùngtiềnvàbiếtănxàitheotúitiềncủamìnhthìhọphảibiếtsốnganphậnvàsốngkhôngcầngìđếnnhiềutiềncả”.

Đólàngườibiếtsốngmộtcáchđơngiản,biếtphânbiệtcáigìlàchính,cáigìlàphụ,cáigìlàcứucánh,cáigìlàphươngtiện.

❉❉❉Học,cầnphải làmnhưconongnútnhụy,đừnghọcđòi theoconbướm

giỡnhoa.Cóngườitưởngrằngmìnhsẽcóđượcsốvốnhọchỏivừacănbản,vừarộngrãibằngcáchhàngngàyđọcnămbaquyểnsách,chínmườitờbáo,đi xemba bốn phòng triển lãm, đi nghe hai ba cuộc diễn thuyết văn học,chínhtrị, triếtlý,v.v...Làvìtheohọ,nhờthếhọsẽđượcsự“nhìnxathấyrộng”, tất cảmọinăngkhiếuđều sẽđượckhảiphátđủmọikhíacạnh.Họlầm!Tôithấynhiềungườiđọcsách,đọcbáonhưđiên.Bấtcứgặpgìdướitaylàhọđọcngốnđọcnghiến,họđọccảtủsáchnàyđếntủsáchkia,bấtcầnlàsáchhaysáchdở.Nếuhọlàbậcthôngminhtriệtđểthìtôichẳngdámnói,vìđólànhữngngoạilệ.Thựcsự,vớihạngtầmthườngnhưchúngta,tôiquả

quyếtnhữngngườihọcnhưthếấykhônglàmgìđàotạochomìnhmộtcơsởvănhóavữngvàngđượccả.Vớicáchhọcnhưthế,chắcchắnhọchỉđượcmộtcáihọcngoàida,mộtcáibọchàonhoángkhôngsao“tiêuhóa”được.Cáihọcấycóhạihơnlàcólợichoócphánđoánđúngđắnvàmựcthước.Chồngchấtkhôngthứlớpnhữngsựhọchỏihiểubiếtcủata,đâuphảilàmụctiêucủavănhóa.Riêngra,mỗisựkiệntựnókhôngcóýnghĩagìcả:nóchỉcógiátrịkhinàonóđượcsắpđặtngayvàovịtrícủanó,liênlạcmậtthiếtvớinhaunhưmột tổchức tựnhiêncủamộtvậtsống.Mộtý tưởngrời rạckhôngthểdắtdẫngìtađượctrênconđườnghànhđộng.Làvìtrongthựctế,sựviệctrênđờilàmộtcáigìphứctạpmuônmàuvàmộtkhimuốnđemnórathíchứngvới sựđời, taphảiđemý tưởngnày sửachữa lạibằngnhữngýtưởngkhác,chứkhôngthểtheomộtchiềunàođược.Vìvậy,sựtổchứclạicácđiềuhọchỏicủatacònquantrọnghơnlànhữngđiềumàtađãhọchỏi.Vàchínhsựtổchứcchocóhệthốngđànghoànglàquantrọngnhất,nênsựtảnmạnđóđâycủaóctòmòcủatanhưtrướcđâyđãkhônglợigìchotacả,tráilạilàmộttrởngạitolớnchocáihọcvềbềsâucủatavậy.

❉❉❉Cái họcmà vụ về bề rộng và bề cạn, nghĩa là cái gì cũng biết nhưng

khôngcócáigìlàthậtbiết,là“kẻthù”sốmộtcủavănhóa.Cóngườilậtsáchđọcmàkhôngquantâmgìđếncáitêncủatácgiả,cáitựacủaquyểnsách.Họđọcrồilàquênrồi.Cóngười,mỗituầnlễ,đọccótrênmườiquyểntiểuthuyết,hoặcmườiquyểnsáchnghiêncứuphổthônghạngrẻtiềnvềtriếthọchaykhoahọcdànhriêngchonhữngkẻkhôngthíchcốgắngvàsuynghĩ.Đókhôngphảilàlốiđọcsáchđểmàhọc.

Đọcsáchđểgiảibuồntrongnhữnglúcngồikhôngởtrêntoaxethìlạilàmộtviệckhác.Đọcsáchđểgiảitríthìnênđọcnhữngtácphẩmđểcầuvui.Tráilại,đọcsáchđểđàotạochomìnhmộtcáivốnhiểubiếtđứngđắn,phảiđọcmộtcáchchọnlọc,nhữngtácphẩmhàmsúctưtưởngvàýnghĩa,nhữngtác phẩm không thể nào đọc quamột bậnmà lĩnh hội hết được ý nghĩa,nhữngtácphẩmmàtacàngđọcđiđọclạicàngthấythâmtrầm.Vấnđềnày,chúngtasẽxemxétlạimộtcáchrạchròihơnsauđây.

Đọcsáchđểmàhọc,cầnphảichọnlọcthậtkỹ.Sựgầngũithânmậtvớinhữngloạisáchquátầmthườngsẽcàngngàycànglàmhạthấptinhthầntrí

nãocủata.Gầnmựcđen,gầnđènsáng.❉❉❉

D.SựtậptrungtinhthầnMuốncóđượcmộtnềntảngvănhóavữngvàngphảibiếtthốngnhấttất

cảsựhiểubiếtcùnghọchỏicủatavàomộtchiềusâunào.MộtnhàvănPhápcónói:“Tấtcảnhữngtrướctácdanhtiếngcủanhững

bậctàihoaviếtra, toànlànhữnggiải thíchvềchiềurộngcủamộtýtưởngduynhấtnào,mộttìnhcảmvềcuộcsinhtồnđangtìmđườngsống.Đàomãimộtcáilỗlàphươngthếduynhấtđểđisâuvàolòngđấtvàkhámpháđượcnhữngbíẩncủanó”.[3]

Nhờsựtậptrungtinhthần,talầnlầntìmramốidâyliênlạcduynhấtnốiliềnnhữngýtưởngcùngnhữngsựkiệntạpnhạpmàmớixemquatakhôngthấyănchịuvớinhauchútgìcả.Nhưngchínhcáichỗ“nhấtdĩquánchi”ấylàcáibíquyếtcủatấtcảnhữngdanhtácbấthủcủanhânloại.

KhổngTửcónói:“Ngôđạonhấtdĩquánchi”(đạocủatatrướcsauchỉcómộtlýmàthôngsuốtcảmọiviệc).

Cái“một”ấycũnglàcốttửcủatấtcảnghệthuậtvàtưtưởng.Mộthọcthuyết,mộtquyển sách,mộtbàivănhaymộtbứchọa... đềuphải cóđiểmchínhdùnglàmtrụcột.

❉❉❉Một danh họa bao giờ cũng gợi cho tamột cảm giác gì. Cảm giác ấy

mạnh hay yếu cũng nhờ nơi khéo lựa chọn một cách cẩn thận cân nhắcnhững chi tiết vừa đủ để gây cho ta cái cảm giác ấy.Nếu trái lại, họa sĩphungphínhữngchitiếtvụnvặtkhôngăn,hoặckhôngmấyănvàođềthìđólàmộtbứchọathiếutínhcáchnhấtquán,mộtbứchọahỏng.Ngườitaxemnó,khônghiểurõnómuốnmiêutảcáigì.Đứngtrướcnó,tacảmthấyhoangmang.

Sựthuầnnhấttrongmộttácphẩmhộihọahayvănchươnglàđiềukhóthihànhnhất.Cógìdễbằngchồngchấtmộtcáchhỗnđộnnhữngchitiếtrấthayrấtngộ,nhưngkhôngliênlạcgìvớiýchínhcủatácphẩmmình.Trongmỗiýtưởnghaycảmgiáchỗntạpdosựkíchthíchcủangoạigiớiđưađếnchota,taphảibiếtlựachọnnhữnggìtrọngyếunhấtănsátvàođềđểsắpđặtlạivàtrìnhbàymộtcáchkhéoléohầugâychokẻkhácmộtcảmtưởngthuầnnhất

mạnhmẽ.Khôngkhácnàongười trồngnho:họ tỉanhữngnhánh lákhôngcầnthiếthoặcđèođẹtđểtăngsinhlựcchonhữngnhánhlákháccóthểtrổsinhđượcnhiềutráihơn;họasĩhaynhàvăncầnphảibiếthysinhnhữngchitiết không cần thiết hoặc còn bạc nhược để cho tác phẩm củamình thêmnhiềusinhlực.Cónhiềunhàvăntưtưởnghọdồidàoquá,họphungphítưtưởnghọtrênmặtgiấykhôngkhácnàonhữngcànhlárườmràcủađámnhorừng.

Vìthế,viếtmộtbàivănhayhoặcvẽmộtbứchọakhéođâucódễ.Ngườiviếtnóphải,trongkhigiãibàynhữngýphụ,đừngchosađàrangoàiđề.Giátrị củamộtnghệ sĩ là chỗbiếtgiản lượcnhữnggìphiềnphức rườm ràđểtănggiasinhlựcchocáicảmgiácchung,nghĩalàphảibiếthysinh.Mặcdầulànhữngchitiếthay,hoặclànhữngtàiliệuquýđếnbựcnào,nếuthấykhôngliênlạcmộtcáchchặtchẽvớiđầuđề,hãycóganhysinhnóđi.Nólànhữngthứ“chùmgởi”khôngnêndungdưỡngtrongtácphẩmcủamình.Viếtvănmàbiết thihànhnguyêntắc“nhấtdĩquánchi” ấy,đó làmìnhđã tậpchotinhthầnmìnhbaogiờcũngđượctậptrungsángsuốt.

Tainecónói:“Điềukhókhănnhấttrongkhinghiêncứulàtìmchoracáiđiểmđặcbiệtvàchủyếu.Dođó, tấtcảđềucó thểquyvềmộtmối...” [4].Ônglạibàygiảiphéplàmvăncủamình:“Trongkhiviết lạimộttácphẩmnào,tôiluônluônlàmmộtcáibảnmụclụcphântíchtừngvấnđề.Tôilàmbảnấy,khôngphảilúcmớikhởithảo,hoặcsaukhiviếtxongbảnthảo,màlàlầnlầnsaukhiviếtxongmỗiđoạn.Tôitómlạimỗiđoạnbằngmộtcâuhếtsứcgãygọnvàrõràng.Đâuphảidễdànggìtìmrađượcliềncâuđạilượcấy,nhưnghễmộtkhi tìmrađượcnórồi thìcâuấychỉchota thấytrongđoạnvănnàycónhữnggìdư,nhữnggìthiếu,nhữnggìkhôngănchịunhau,hoặckhôngđầuđuôi,bởithảyđềuphảiquyvềcâutómtắtấy.Hơnnữa,câutómtắtnàycùngnhữngcâutómtắtkháccủacácđoạnsau,gộpchunglại,giúpchotathấycáiyếuđiểmcủatoànchương”.

❉❉❉Đâychẳngnhữnglàphươngpháplàmvănmàcũnglàphươngphápđọc

vănvàrộnghơnnữa,nólàtấtcảphươngpháphọchỏibấtcứmônhọcnào.Muốncóđượcmộtđầuócluônluônsángsuốt,phảibiếttậpchomìnhcái

thóiquentìmngayýchính,biếtphânbiệtliềncáigìlàyếuđiểmvớinhững

gìlàphụthuộc,nhấtđịnhkhôngbaogiờđểmìnhbịlôicuốntheonhữngđềphụ...mỗikhiđọcsách,xemtranh,làmvăn,xemkịchhaynghediễnthuyết.

Nhấtlàkhiđọcsách.Đọcsáchlàphươngtiệnquantrọngnhấttrongkhitựhọc.Đọcsách làmuốn tìmnắm lấycáiđạiýcủa toàn tập,phảiđọcnósuốtmộthơi,đừngbậnnhữngtiểutiếtvềvăntừcũngnhưvềýtưởng.Vềsausẽđọctrởlạivàilầnmộtkhiđãnắmđượcđạiý.Bấygiờ,tasẽđọckỹlạitừngthiên,từngđoạn,từngcâu.Nhưngbaogiờcũngphảibiếtđểýđếnchỗthuầnnhấtcủanó.

Nếutathihànhnguyêntắc“nhấtdĩquánchi”nàymộtcáchtrungthànhtrongmỗikhiđọcsáchhaylàmvăn,lâungàytasẽtạochotamộtthóiquenrấttốtlàbấtkỳđứngtrướcmộtviệcgìphiềnphứcthếnàocũngkhôngbaogiờđể tinh thầnmìnhbị lôi cuốnvàonhữngchi tiết chi livụnvặt,khôngphânbiệtđượccáigìchínhcáigìphụ.Ngườixưathườngdặn:“Trikỳlýgiả,nhấtngônnhichung;bấttrikỳlýgiả,lưutánvôcùng”.

Đâynàophảiđâuchỉlàcôngphutrongnhữngkhiđọcsáchhaylàmvănmàthôiđâu,taphảilấynólàmcôngphucủasuốtđời,bấtkỳlàđứngtrướcmộttrườnghợpnào...

❉❉❉Cáiđặcđiểmcủanhữngbậcvĩnhân lànơi sứcmạnhsự tập trung tinh

thầncủahọ.RoedererbànvềNapoléonBonapartecónói:“Ôngsởdĩkhácngườilànhờnơisựtậptrungtinhthầncủaôngrấtmạnhvàrấtbền.Ônglàngười có thể làm việc liên tiếpmười tám giờ đồng hồ vềmột công việc.Khôngcóngườinàobiếtđểhết tâm tưmìnhvàocôngviệcmình làmhơnông”.

CókẻhỏiNewton,nhàđại thiênvănnướcAnh,cái“mậtpháp”củasựphátminhvềsự“dẫnlựccủavũtrụ”củaông.Ôngtrảlời:“Cógìlạ,chỉvìtôicứnghĩđếnnómãimàthôi!”.

ÔngDarwinsởdĩlàmđượccôngnghiệpvĩđạitrongkhoahọclànhờôngcó cái tài “đeo đuổimãi theomột vấn đề suốt năm này đến năm kiamàkhôngbiếtnản”,khôngbaogiờchạytheocáiphụmàquêncáichính.

KhổngTửcũngthườngnói:“Talàngười,hễcóviệcgìnghĩchưarathìnghĩđếnquênăn,nghĩrađượcthìvuiquêncảlo,khôngbiếtrằngtuổigiàđãsắptớivậy”.

“Thiêntàichỉlàmộtsựkiênnhẫnlâudài”,kiênnhẫnđeođuổimãimộtýnghĩ,mộtviệclàmchokỳđượcmớithôi.

Darwin,mỗibuổisáng,làmviệctừ8giờđến9giờrưỡi,từ10giờrưỡiđến12giờtrưa.Chiều,làmviệctừ3giờrưỡiđến5giờrưỡi,nhưngkhôngphảiluônluônnhưvậy,vìđólàcôngviệclàmthêm.Tuylàmviệcrấtít,màhễlàmthìônglàmmộtcáchnhiệtthành,đemcảtâmtríchuyênchúvàođóvàkhôngkhinàoônglàmmộtviệcgìmàcònphảilàmlạimộtlầnthứhainữa.

BạnônglànhàđịachấttrứdanhLyellcũngchỉlàmviệccóhaigiờliêntiếpthôi.HerbertSpencer,ngườibạnđồnghươngcủaông,cómộtsứckhỏerấttồitệ,ôngnàykhôngđủsứctậptrungtinhthầntưtưởnglâuđược:thầnkinh hệ của ông rất suy nhược. Làm việc liên tiếp ba giờ thì ông phờ cảngười,khôngcònsứcđểđọcmộtquyểntiểuthuyếtnữa,ôngđãđuốisứcrồi.Thếmàvìkhéobiếttậptrungsinhlựcvàomộtcôngviệcsưutầmcủaôngthôivàbiếthysinhtấtcảnhữnggìphụchocáichínhmàsaucùngôngđãđểlạichođờimộtcôngtrìnhhếtsứctolớn.

❉❉❉Bấtcứlàmviệcgì,chuyêntâmchúý,tậptrungtinhthầnlàbíquyếtcủa

thànhcông.❉❉❉

“TrọngNiđiquanướcSở.Vừarakhỏirừng,thấymộtngườitậtbướubắtvebằngmộtcâysàodài,rấtlẹvàchắcchắncũngnhưnóbắtbằngtayvậy.

TrọngNinói:“Anhthậtlàtài.Xinchotabiếtcáithuậtcủaanh”.Têntậtbướunói:“Thuậtcủatôilàđây:trongnăm,sáutháng,tôitậpđể

viênđạnđứngthăngbằngtrênngọnsàocủatôimàkhônghềrớt.Khitôiđểđứngđặnghaiviên,thìítconvenàothoátkhỏitaytôi.Khitôiđểđứngđượcbaviên,thìmườicontrậtcómộtmàthôi.Khitôiđểđứngđặngnămviên,tôikhônghềtrậtmộtconnàohết.Cáithuậtcủatôilàbiếtquytấtcảtinhthầncủatôivàochỗchíhướngmàtôimongđạtđó.Tôitrịcáitaytôi,cảthânthểtôichođếnchừngnàothànhmộtkhúcgỗ,khôngcònxaolãngnữa.Tuytrờiđấtlàlớn,vạnvậtlànhiềunhưngtôichỉthấycóconvemàtôimuốnbắtnóthôi.Khôngchilàmtôixaolãngngoàicáiýcủatôimuốnđó,convelàmgìthoátkhỏitaytôi”[5].Đócũnglàbíquyếtcủaphéptựhọcvậy.

❉❉❉E.ÓctổngquanNhưtađãthấytrênđây,sựđitìmcáilẽ“nhấtdĩquánchi”củamọisự

vậttrênđời,làcáchđàotạochomìnhtinhthầntổngquan.Nhưthế,óctổngquan thực làkhuynhhướngchống lạivới sự tảnmạn

tinhthần,chốnglạivớisựquáphungphítưtưởngvàonhữngcáichilivụnvặnvàphụthuộc,nghĩalàbiếtđemnhữngchitiếtphụghépvàocáichính,biếtnhậnthấycáidâyliênlạcmậtthiếtgiữacácsựvậtrờirạcnhau,biếttìmhiểu cái ý nghĩa thâm sâu củamọi sựmọi vật trên đời, nhưng chú ý đếnkhôngcónghĩalàđãquênmấtcáiđạiýcủacuộcđời,cáiýnghĩathâmsâucủasựsốngđểmàgiảndịhóanó,mà“chuyêntâmbảonhất”.

“Tậptrungtinhthần”cũngkhôngcónghĩalàkhépmìnhtrong“chuyênmôn”.Đây làhaihoạtđộng tinh thầnkhácxanhau.Chuyênmôn“làhoạtđộngbằngtưtưởngcũngnhưbằnghànhvitrongmộtkhuvựchạnđịnhnào,khôngkhácnàomộtngườithợbắtbùlon,cứbắtbùlonmãisuốtngày,haymộtngườithưkýđánhmáycứđánhmáymãisuốtngày.Tậptrungtinhthầnlà biết trung thành luôn luôn với lý tưởng. Tập trung tinh thần không cónghĩalàtựgiammìnhtrongmộtphạmvichậthẹpnàocủanghềnghiệp,màtráilại,tựmìnhlựachọnmộttrungtâmhoạtđộng,rồithahồquyềnbiếnmàkhôngbaogiờsaivớitônchỉ.

❉❉❉F.ÓcnhânquảSựvật trongđờikhôngbaogiờngẫunhiênmàcó,cũngkhôngbaogiờ

ngẫunhiênmàkhông.Cóhoặckhôngchỉlàcáiquả,nguyênnhânnóhoặcgầnhoặcxa,chắcchắnlàphảicó.Cóbiếtđặngnguyênnhânmớibiếtrànhkếtquả.Thấyquảphải tìmđếnnhân,đó làmột trongnhiềukhíacạnhcủatinh thần khoa học. Cần phải tạo chomìnhmột khuynh hướng luôn luônđứngtrướcmộtsựkiệngìđềuphảibiếttìmdâynhânquảthìsựhọchỏicủatamớichắcchắnvữngvàng.

Thậtvậy,chỉcónhữngđầuócnôngnổimớihaytìmđếnsựcộngđồngsinhtồnvàsựtiếptụcngẫunhiêntrongsựvậtmàthôi.Đờisốngphứctạp,tảnmát,giáodụchấptấpvộivàng,thóiđọcsáchsơsàingoàimặtlànhữngnguyênnhân làmcho tinh thần ta thiểnbạc, lườibiếng, thấy saohayvậy,

khôngchịukhótìmxemnguyênnhânsựvậtnơiđâu.“Có biết đặng nguyên nhânmới hiểu rànhmọi sự.Tiền nhân hậu quả.

Quảcùngnhântươngtiếptươngthừa.Dâynhânquảvôcùngvôtận.Chậnmộtkhoảngnàothìkhoảngấylàquả

củabaonhiêunhân trước,mà lànhâncủacảdọcquảvề sau.Vậy thìquảđây,nhânnóởđâu?Người tacắtnghĩa lầmmộtsự làvìchỉ thấymộtcáinhânnàymàkhôngthấycáinhânkháccủasựấy,chỉthấycócáinhângầnmàkhôngthấyđượccáinhânxacủasựấy.Muốnhiểurõmộtsự,phảibiếtchotườngtậncáidọcnhânởđàngtrướccủanólàgì?Songlecónhiềusựkhôngphải chỉ cómột dọcnhân làm ra nómà cónhiềudọcnhân làm ra.Khônghiểuđượchếtcáidọcnhânấy,ngườitađổchosựmayrủi”[6]

Biếttìmđượccáidâynhânquảtrongmọisựmọivậttrênđờithìtưtưởngtamớiđầyđủvàcườngkiệnthêmlên.“Khôngcógìngẫunhiêncả,thảyđềucócáilýcủanó”.Đólàcốtyếucủatinhthầnkhoahọc.

Vậy,trướcmộthiệntượngnào,hãyhỏi:Tạisao?Vànếucóaiquảquyếtvớimìnhmộtđiềugì,phảilậptứcđòihỏilấy“bằngcứ”.

Đọcbáo,thấynhàphêbìnhchêhoặckhenmộttácphẩmnào,phảitựhỏiđểtìmlấycáinguyênnhânthầmkíncủanó:“Tạisaokhen?Tạisaochê?”.Taphảiđòihỏinơinhàphêbìnhnhữngbằngcứđúngđắn trướckhinhậnnhữnglờiphêpháncủahọ.

Nếumuốnhiểu rànhmột điều nghe thấy nào, cần phải “có đủ các dọcnguyênnhân”mớiđược.Nhưngviệcđờiphức tạpmàđờingười rấtngắn,conngườiphảitạmsốngvớinhữngkếtluậntạm.Thàkếtluậntạmvớimộtmớ nguyên nhân thiếu sót, có phải còn quý hơn là kết luận liều lĩnhmàkhôngcầnhiểuđếnmộtnguyênnhâncỏnconnàocảkhông?

Ócnhânquảgiúpchotanhậnthấyđượcsựmâuthuẫntrongcáchànhvitưtưởngcủakẻkhác.Cónhiềunhàvăntảcảnhxuânmàlạinóiđến“sennởmaitàn”,hoặclàcảnhbanđêmmùngmộtmà“vầngtrăngvặcvặc,bóngsaongờingời”.Delacroix, trongbứchọaBarquedeDonJuan,vẽnhiềungườichếtđóimàcánh tayhãycòn trònmũmnonê.Nhữngngườiviết ra,vẽranhữngcáingớngẩnấy,vànhữngkẻxemnólạikhôngđểýđến,toànlàtạithiếuócnhânquả.Cóđượcmộtđầuócnhânquảthìcôngphuhọchỏicủatamớimongcókếtquảchắcchắnđược.

❉❉❉G.ÓctếnhịLại cũngphải cần tạo chomìnhóc tế nhị.Trongkhi họchỏi, quan sát

ngoạigiớicũngnhưnộigiớitacầnphảiquantâmđếnsựgiốngnhauvàkhácnhaucủamỗisựvật.Khôngthế,tachỉcóđượcmộtmớhọcthứcmơhồmàthôi.

Phầnđôngchúngtahaycóthóiquensuynghĩtheoloạivìđólàlốisuynghĩ thô sơ nhất. Phân biệt được những chỗ khác nhau và biết nhận thấyđượcnhữngchỗgiốngnhaucủasựvậtlàmộtcôngphukhôngphảidễ.

Ngườivôhọcthườngquanniệmsựđờibằngcáchloạisuydohọkhôngbiết sosánh.“Nhữngđầuóc tinhnhuệmớinhận thấyđược sựkhácnhautrongsựvật,nhữngđầuóctầmthườngchỉthấytoànlànhữngsựgiốngnhauthôi”. [7]Anh lính thủy thiện nghệ, thoáng qua nơi chân trời có thể nhậnđượcliềnmộtchiếctàuhànghaymộtchiếnhạm.Anhbánvảisành,thoángqualàđãphânbiệtđượcthứlụagiảlụathiệt.Nhàtrinhthámđạitài,thoángqualàphânbiệtliềnđượckẻgianngườingay.

Về chỗ giống nhau của sự vật, cũng đâu phải dễ nhận thấy. Thấy chođúngchỗgiốngnhau,nhậnchođúngchỗkhácnhau,phảilàmộtđầuóctinhnhuệsắcsảolắmmớiđược.Phảicómộtthiêntưxuấtchúngmớithấyđượcchỗgiốngnhauhaykhácnhaucủasựvật.Nhiềuviệcbềngoàithấyrấtphiềnphức khác biệt nhaumà kỳ trung lại giống nhau nhưmột.Cũng có nhiềuviệcbềngoàigiốngnhaunhưmộtmàkỳtrungkhácnhaunhưtrờivực.

❉❉❉Trongkhiđọcsách,đọcbáohoặcđọccácbàidiễnvăncủanhữngnhân

vậtchính trị, tacầnphải thận trọngđểýxemxétcho thậtkỹnhữnglốisosánhtỉluậncủahọ,đểngừasựngụyluận.

Hằngngàynêntậpquansátsựđồngdịgiữasựvật.Thấychỗkhácbiệtgiữahaisựvậtđồngtínhlàkhó,nhưngnhậnđượcsựgiốngnhaugiữahaisựvậtkhôngđồngtínhcũngkhôngphảidễ.NgườitathườngnóiPhậtvàLãophảngphất giống nhau.Nhưnggiốngnhau chỗ nào?Khác nhau chỗ nào?TrongPhậthọc,Phậtgiáocómấytôngphái?Cáctôngpháigiốngnhauchỗnàovàkhácnhauchỗnào?KhổngvàMạnh,LãovàTranggiốngnhauchỗnàovàkhácnhauchỗnào?Nếumỗiviệc tađềuđểýquansátđểxemxét

những chỗ “đồng dị” thì lý thú không biết chừng nàomà thụ dụng cũngkhôngbiếtlàngầnnào.

Bấtkỳgặpmộtcơhộinàocũngđừngbỏqua:hễ thấynhữngvậtgiốngnhau,cầnphảitìmnhữngchỗdịđồngcủanó.Khôngbaolâutasẽthấysựnhậnxétcủatacàngngàycàngtinhmậtmộtcáchhếtsứcmaulẹ.Bấygiờtasẽcóđượccáibiệttàirấtquíbáunàylàthấyđượcnhiềukhíacạnhcủasựvật,chỗmàkẻkhácchỉthấycóđượcmộtkhíacạnhmàthôi.

Đứngvềmặt thực tế,ócnhậnxét có rấtnhiều lợi ích.Nógiúp ta thấyđượcsựthựcgiảmộtcáchrấtdễdàngtrongcácsựvật.

Hãy tậpphânbiệt sự thựcgiả củahột xoàn, hột trai, giấybạc, v.v... lànhữngđiều rấtcần thiết trongđời sốnghàngngày.Tậpchomìnhcóđượcmộtđầuóctếnhịlàmìnhđãcómộtcơsởkhácứngcápđểđivàoconđườngtựhọc.

❉❉❉H.ÓcthánthưởngAristote nói: “Tất cả mọi người đều ao ước được có nhiều hiểu biết.

Nhưngmuốnhiểubiết,điềukiệnđầutiênlàphảibiếtnhìnđờivớicặpmắtcủađứatrẻthơ:cáigìcũngmớilạvàlàmchotangạcnhiênđượccả”.

Biếtngạcnhiên,biếtnhìnđờibằngmộtcặpmắtmớilạ,giúpchoNewtontìm ra định luật “vạn vật hấp dẫn” trong khi ông nhìn thấy quả táo rụng.DenisPapintìmrasứcmạnhcủahơinướccũngchỉvìbiếtnhìnbìnhnướcsôi,màaiaicũngthườngthấyhằngngày,vớicặpmắtngạcnhiên.

Sựquenthuộcthườnglàmchotakhôngnhậnthấyđượcnhữngcáihay,cáiđẹpcủachỗtaởhàngngày.Ngườinướcngoàiđếnxứta,thấybiếtbaonhiêu làviệc lạmàchính takhôngdè.Hãybiếtphảnứngngayvớinhữngtháiđộtiêucựcấy:phảibiếtxemxétchungquanhtavớicặpmắtcủangườixứlạ.Tasẽthấyđờitađổikhácvớinhiềutưtưởngbấtngờmàxưanaytachưatừngnghĩđến.NhàvănLamennaiscónói:“Tấtcảmọingườiđềubiếtnhìncái tôiđãnhìn,nhưnghọkhông thấyđượccái chỗ tôi thấy” (Tout lemonderegardecequejeregarde,maispersonnenevoitcequejevois).

Đừngđểtrongtrírằngđờikhôngcòncógìmớilạvàcáigọilà“mớilạ”chỉlànhữnggìngườikhácđãnhậnthấyvàđãnóirarồi.

Taphảitậpnhìnđờivớimộtcặpmắtmớimẻ,vớigiácquantinhtếcủa

mộtkẻđauliệttrêngiườngbệnhvừamớikhỏi,bắtđầutiếpxúcvớiánhsángvàkhôngkhíbênngoài.

Nóithìcóhơinhưngụybiện,nhưngsựthậtcầnphảiquảquyếtrằngcáiđứcđầutiêncủaócthôngminhlàphảicócảmgiácmìnhkhônghiểubiếtgìcả.Mộtbộóc“thôngminh”màviệcgìcũngcảmthấykhôngcógìlạcả,làmột bộ óc tê liệt, bệnh hoạn, không còn cơ phát triển gì được nữa. ĐứcKhổngTửtỏýbấtmãnvềNhanHồikhingườinói:“Hồikhôngdạyđượctagìcả.Tanóirađiềugìnóhiểuliềnvàkhônghamcậtvấn”.

Jules Lemaitre cũng nói:“Đứa học trò hay nhất của tôi là đứa khôngđồngýkiếnvớitôi”.Vàđứahọctrògiỏihơnnữa,cólẽsẽlàđứabiếtrõràngnókhônghiểugìcả.Phầnđông,tathườngcócáikhuynhhướnghaytưởngtượngrằngmìnhđãhiểurõrồi,nhưngkhibịbắtbuộcphảigiảnggiảirathìmìnhmớinhậnthấymìnhmớichỉnhậnthứcmộtcáchrấtlờmờ.Phảichăngtathườngthấycónhiềukẻquáhoạtbát,quáthôngminhnhưngkỳthậtchỉlànhữngđầuócthiểncậnvàchỉbừngsánglênnhưngọnlửarơm;tráilại,cónhiềukẻmớixemthìlùđùmàtưtưởnglạiuyênthâm.Họhiểuchậm,nhưngđếnkhi hiểu thì họ hiểumột cách sâu sắc thâm trầm.Là tại sao?Nhờhọkhôngxemthườngmộtviệcnhỏnhặtnàocả.Nhânđótacóthểphânbiệtrõràngkẻnàobiết tư tưởngvớikẻkhông tư tưởnggìcả.Trướcmộtsựkiệnhuyềnbí,kẻkhôngtưtưởngquảquyếtlàkhôngcógìlạmàkhônghiểu.Tráilại,dùlàđứngtrướcmộtsựkiệnhiểnnhiên,kẻbiếttưtưởngvẫnedèvàtựbảo:“Tôicũngchưahiểurõlàgìcả!”.Vàchínhđâymớilàchỗsâusắcnhấtcủalờinóinày:“Điềumàtôibiếtrõhơnhết,làtôikhôngbiếtgìcả”.[8]

CũngchínhSocrateđãnói:“Khôngcósựdốtnátnàonhụcnhãbằngtintưởngrằngmìnhđãhiểunhữnggìmìnhkhônghiểu”.[9]

Phải chăngbướcđầu tiên của tư tưởng là phải dámđặt nghi vấn trướcnhữngvấnđềmàmọingườiđềuxemthườnghaytintưởnglàmìnhđãhiểurồi?

VănhàoPhápCharlesPéguycónói:“Trongđời ta, ít racũngphải cómột lầnđặt lạivàkiểmsoát lạinhững tư tưởngcủa ta”,nhất lànhững tưtưởngmàtathíchnhấtvàtônthờnhất.

Chỉcónhữngngườitựđắcvànôngnổimớidámquảquyết:“Đờiđụccả,mộtmìnhtatrong.Đờisaycả,mộtmìnhtatỉnh”.Tựmãntrongsựhiểubiết

củamìnhvàtin tưởngrằngkhôngcòncógìphảisuyxét lạinữalà tựhủyhoạiconđườngtiếnthủtinhthầntarồi.

Vìvậy,theothiểný,mộttrongnhững“mậtpháp”củamộtnềngiáodụcsâusắckhônggìbằngtậpchothanhthiếuniênsớmbiếtđượccáinghệthuật“thánthưởng”.Platoncónói:“Biếtngạcnhiên,đólànguyênnhâncủatriếthọc”[10]

TruyệnKiềucủaNguyễnDu,sởdĩcóthểxemlàmộtquyểnsáchhayvềtư tưởng,khôngphảivìnóđãgiảiquyết sẵncho tamộtvàiquanniệmvềcuộcđời,màchỉvìnóđãđặtthêmchotanhiềuvấnđềmàhiệnthờitachưarõphảigiảiquyếtrasaocả.Tiểuthuyếtmàhaykhôngphảinhữngloạitiểuthuyếtcóluậnđề,trongđóngườitacốnặnbópthếnàochomọisựkiệnđềuđivềmộtchiều,mộthướngnhưLụcVânTiênchẳnghạn.Tiểu thuyếtcủaAndréGidesởdĩđãlàmchấnđộngdưluậnthếgiới,tựutrungđãnhờsựbiếtđặtnhữngnghivấnvàtácgiảđãbiếtnhườngchođộcgiảcáiphầnsángtạothêmlà tìmhiểu lấynhữngnghivấnấy,chứtự tácgiảkhôngbaogiờgiảiquyếtsẵncho.CũngnhưđọcHồngLâuMộngcủaTàoTuyếtCần,đốaibiếtđượcdụngýcủapho truyệnnày làđểchứngminhquanniệmgì?Lốiviếttruyệnnày,tứccũnglàlốiviếttruyệncủaAndréGidengàynayvậy.

Giờ đây, chúng ta thử bàn qua những phương pháp đào luyện óc thánthưởng.

Cóhaicáchthánthưởng:tiêucựcvàtíchcực.Thán thưởng tích cực là biết ngạc nhiên, biết thán thưởngmột cách tự

nhiênkhôngcầncốgắnggìcả.Tứclàtrườnghợpcủanhữngngườiởđồngquêvắngvẻ lầnđầu tiên lênđếnđôthànhđồsộnguyngavàvôcùngnáonhiệt.Họnghĩngợi,họbịbắtphảisuynghĩvàcónhữngcảmtưởnglạlùng.Lànhờnơiđâu?Nhờnơisựsosánhvàsự tươngphảngiữahaihoàncảnhkhácnhau.

Chânlýlàgì?Phảichăngchânlýlàsựđốichọivàsosánhnhữngchânlýtươngđốikhácnhau?Phảicómộtsựkhácnhaumớilàmchotađểývàsuynghĩ.Chínhnhờcóbóngtốimớilàmnổibậtđượcánhsáng.Cósốngtrongnôlệ,ngườitamớibiếtnghĩđếngiátrịcủatựdomàtiếcuổng.

Tómlại,ngườitamàbiếtsuynghĩ,phầnnhiềulànhờcósựtươngphảncủahoàncảnhgâynên.Sựcómặtcủamộtsựvậtnàomãimãibêntasẽgây

thànhthóiquen.Thóiquensẽlàmnhụtcảcảmgiáccủatađốivớisựvậtấy.Bởivậy,cómộtnhàvănđãnói:“Tasốngnhờngóđàngtrước,tahiểunhờngólạisau,tacảmnhờcósựvắngmặt”.Haythay!Cáigì“đãđiqua?”màcòntrởlạisẽlàmchotasungsướngkhôngbiếtchừngnào!

Ngàymàtathấythâmcảmđượcmốitìnhsâunặngcủachamẹtachínhlàngàymàhìnhbóngấyđãvắngbặttrêncõiđời.Khimàtanếmđượchươngvịthầntiêncủatìnhyêuthâmtrầmấy,chínhlàngàymàtacảmthấyđãquámuộnmàngkhôngcònphươnggìđểđềnơnđápnghĩanữa.

Vàvìthếmàsựvắngmặtgiúpchotasuygẫmnhiều,đồngthờinócũnglàmónăntinhthầnchonhữngtâmhồnđacảm.Xanhauthườnglàmốidâythiêng liêng ràngbuộc tình cảmcàng thêmbềnchặt.Sự sốngchungđụnghàng ngày dễ làm cho ta nhàm chán và xem thường. Cho nênmột trongnhữngphươngphápnuôidưỡngtìnhyêulàthỉnhthoảngnênxanhauđểchotìnhthươngcàngthêmnungnấu.

Tóm lại,phươngphápgiúp cho ta có nhiều sáng kiến và suy tưởng làphươngphápđốichiếu,phépdùngmâuthuẫn.Vànhữnghìnhảnhhaynhấttrongvănchươngphảichăngcũnglànhữnghìnhảnhdođốichiếumàra?

❉❉❉Giờthửbànđếnphươngpháptíchcựcđểkíchthíchócthánthưởng-tức

làbiếtđặtvấnđề,đặtnhữngcâuhỏiđểmà“tiênđoán”haydựđoánnhữnggìtasắpđọc,sắpnghe.

Rấtcóthểmìnhdựđoánsai.Nhưngcáiđókhôngmấycần.Chínhcáichỗkhácnhaugiữasựthựcvớiviệctadựđoánmớilàđiềuquantrọng:nókíchthíchóctòmòvàlàmchotanhớthậtdai,đồngthờibắttasuynghĩvàlàmgiàuócsángkiến.Thiết tưởngnhữnggiáoviêndạysửcũngnêndùngđếnphươngphápnàyđểdạyhọc trò, chắc sẽ sinhđộng lắm.Khi ta trìnhbàynhữngsựkiện lịch sử,đếnkhikết cuộc, tanêndừng lạivà“đố”học sinhphảitìmlấy.Họcsinhcóthểđoánlầmvàphầnnhiềuhayđoánlầm,làvìsựđờinhiềukhirấtvôlý.Sựxảyđếnthườnglạikhôngxảyđếnynhưlòngtasởnguyện:“nhơnnguyệnnhưthử,thiênlývịnhiên”.

ChínhđâycũnglàphươngphápdạyhọccủaSocratehaycủaKhổngTử:biếtđặt câuhỏi là cảmột nghệ thuật của phép dạy dỗ, làm kích thích tưtưởng.

Cóngườiđềnghịphéphọcnêngồmtrongcâuchâmngônnàythôi:“Nếumuốnhọc“thấy”hãy“bịtmắtlạimàtưởngtượngtrướcbằngmộtviễntượngtrongtâmhồn”;nếumuốnhọc“nghe”hãy“bịttailại”;nếumuốnhọccách“đọcsách”hãy“xếpsáchlạimàphỏngđoántrướcnhữnggìtasắpđọc”...đólà để mà lóng nghe cái tiếng dội của tâm hồn. Platon nói rất sâu sắc:“Connaitre,aufond,c’estreconnaitre”.Hiểubiết,thựcralàmộtsựnhậnranhữnggìtađãbiết.Nghĩalà,cáithậtbiếtlàcáibiếtdomìnhđãtìmra.Tachỉthấyđượcnhữnggìtađãthấy.Tachỉthíchđượcnhữnggìtađãthích.Có“đồng”mới có “ứng”, không “đồng” không “ứng”.Đọc sáchmà biết haychẳngquavìnó là tiếngdộicủa lòngmình.Nhữngý tưởngmàtađãnghĩqua, những tình cảmmà ta đã trải qua, nhưng vì không được hàmdưỡngđúngmựcnênđãgiốngnhưngọnlửathanâmỉtrongđáylòng,naybỗnggặpđượcngọngióthổilònnênnóbừnglênmàcháylại.Thựcra,chỉcó“đồngthinh”mới“tươngứng”,“đồngkhí”mới“tươngcầu”.

❉❉❉Nhữngvăngiađạitàithườnglànhữngkẻbiếtkhêugợivàlàmsốnglại

nhữngtưtưởngấpủtronglòngngười.Họlànhữngkẻkhéogieovàolòngngườinhữngcâuhỏi,nhữngthắcmắc,vàcảnhữngnghivấn.Họlànhữngkẻbiết“thổi”vàolòngngườingọngió“hoàinghi”,mộtthứhoàinghitriếtlýmàAndréGidegọilà“hoàinghipháhoại”(doutedestructeur)làmthayđổisuynghĩvà tính lườibiếngmàngười tađãâm thầmxâydựng trênnhữngthànhkiếnlâuđời.Cóthểnóihọlànhữngnhà“đạicáchmạng”vàgiảithoáttâmhồnconngườirakhỏigôngxiềngcủanhữngtưtưởnghẹphòilâunayđãgiamhãmconngườitrongnhữnggiátrịsailầm,bấtđộng.ThíchCa,LãoTửhayJésusphảichănglànhữngnhàđạicáchmạngcủanhânloạivìhọđãdámphátannhữngảovọngcủaconngười?Họlànhữngngườilàmthứctỉnhchứkhôngphảilàngườirungủnhânloại.

Vìthế,họthườnglànhữngngườibịkẻcùngthờiđốiđãicókhihằnhọchaylạnhlùng,nếuhọkhôngbịđemlêncâythậpácmàhànhhìnhnhưđứcDa Tô. Trái lại, một Françoise Sagan, một James Deans... lại được phầnđôngthanhniênsùngbáinhưmộtvịthần.Đólàchỗphânbiệtnhữngbậcvĩnhân,thứchânvàthứgiả.

❉❉❉

Phươngphápnàychẳngnhữngrấthiệunghiệmtrongkhiđọcsách,mànócũngrất thựcdụngtrongkhiđinghediễnthuyết,đixembảotànghaycáccuộctriểnlãm,hoặcđixemxinêhaydiễnkịch.Nócũnglàphépdùngứcthuyếtcủacácnhàbáchọc,bácsĩhaycácnhàmậtthámđạitài.[11]

Cũngcòncónhiềucáchđểkíchthíchócthánthưởngvàsựngạcnhiênlàthườngnênlânlavớinhữngngườicónhữngquanniệmvềcuộcđờikhácta,hoặc chống đối lại với ta. Đôi khi cũng nên đọc những sách có chiều tưtưởngnghịchlạivớita.Kẻđồngchívớitalàbạnta,màkẻthùcủatathườnglà“thầy”củata,nếutabiếtlợidụngsựchốngbángcủahọđểkiểmđiểmlạinhữngsai lầmthiếusótvànghiêncứulạicho thậtkỹhơnnhữnglý thuyếthayquanniệmvềnhânsinhmàtahằngngàyvẫnsùngbáiđểnócàngngàycàngthêmkhởisắc.Chínhđâylàýnghĩa thâmtrầmcủacâunóicủaJulesLemaitremà tôiđãnhắc trướcđây:“Đứahọc tròhaynhấtcủa tôi làđứakhôngđồngývớitôi”[12]

Nhữngngườicòntrẻtuổinêntìmđếnnhữngbậctrưởngthượng,nhữngkẻđãtừngtrảicuộcđờiđểnghehọnóichuyện.Họlànhữngngườikhôngcòndụcvọngsôinổicủatuổitrẻ,đãcónhiềukinhnghiệmvàcuộcđờicủahọsẽcónhiềubình tĩnhhơn.Tómlại,kẻ lớn tuổicũngcầngầngũi thanhniênđểkhỏibịtêliệttinhthần;cònthanhthiếuniêncũngnêngầngũivớingười già vì họkhông cònquyền lợi gì để lừadối ta nữa.Đương lứavớinhau,vì sự tranhđuavớinhaumớicósự lừadốinhau,chứkẻkhôngcòntranhhơntranhkémvớimình,họđâucólợigìđểlừabịpmìnhnữa!Sựvachạmgiữahaithếhệlàmộtnguồnkíchthíchtưtưởngrấtlợiíchchocảhaiđàng.

Cũngnêncốgắngmàtrảlờimộtcáchthànhthậtvàđúngđắnnhữngcâuhỏiđộtngộtcủatrẻthơ.Contrẻthườnggiữđượcsựthánthưởngtựnhiên:đốivớichúng,tấtthảyđềulànhữnghiệntrạngbấtthường,chúngthườngcónhững câu hỏi bất ngờ nhưng đầy ý vị sâu xa, mà phần đông người lớnkhôngsaotrảlờichoxuôiđược.Nhưngđóthườnglạilànhữngcâuhỏiđầyýnghĩa của triết học nếu ta biết để ý đến. Đừng bỏ quamà la rầy đàn ápchúng,nhưchúngtathườngcóthóiquenkhinhthườngchúng.

Cóđứatrẻnọhỏichanó:“Tạisaotrờikhônggiếtnhữngloàimaquỷhạingười, thì làmsaongười tacònphảikhổnữa?”Phảichănglàmộtcâuhỏi

thuộcvềtriếtlý,mộtcâuhỏithuộcvềvấnđềthiệnác”.[13]

--------------------[1]CharlesWagner-LaVieSimple(ArmandColin).[2]CharlesWagner-LaVieSimple(ArmandColin).[3]R.P.Sertillanges-LaVieIntellectuelle,p.129.[4]Taine-Correspondances,tomeIII,p.329.[5]TrangTử-ĐạtSanhthiên(BảndịchcủaNguyễnDuyCần).[6]P.vănHùm-LuậnTùngtrang68-TânViệtxuấtbản.[7]Lesespritsfinsvoientlesdifférencesdeschoses,lesespritsmédiocres

nevoientquederessemblances.[8]Cequejesaisleplus,c’estquejenesaisrien.(Socrate).[9]Iln’yapasd’ignoranceplushonteusequedecroirequel’onconnait

cequel’onneconnaitpas(Socrate).[10]L’étonnementestl’originedelaphilosophie.[11]XemlạiquyểnÓcsángsuốtcùngmộttácgiả.[12] “Mon meilleur élève est celui qui n’est pas de mon avis” - Jules

Lemaitre.[13]JeanGuitton-NouvelArtdePenser(Aubier-1946).

CHƯƠNGTHỨTƯ

NhữngPhươngTiệnChínhYếu

A.Đọcsách

Giáodụccómụcđíchgiúpchotrẻem,trongmộtthờigianhạnđịnh,vượtquaconđườngmànhân loạiđã trảiqua từ thượngcổđếngiờ, từ lúccònănlôngởlỗđếnngàyvănminhcủahiệnđại.Vậynhàgiáodụclàkẻcóphậnsựgiúpconngườisốnglạilịchsửcủanhânloại.

Nhưngphải làmcáchnàođể thâungắn lạiconđườngkinhnghiệmcủanhânloại?Chỉcóđọcsách,ngoàiraítcóphươngphápnàohơnnữa.

Đọcsáchlàphươngtiệncầnthiếtnhất,hiệuquảnhấtđểđàotạochomìnhmộtcơsởhọcvấnvữngvàng.

❉❉❉Thậtvậy,dầulàbậcthôngminhđếnđâucũngnhờđọcsáchmàkiếnthức

ngàymộtthêmrộng.Đọcsáchcólợichođườnghọcvấnvàtưtưởngmìnhthếnào,cáiđókhỏi

cầnminhchứng,khôngcònmộtailàkhôngnhậnthấy.Những bậc vĩ nhân, phần đông đều nhân đọcmột quyển sách nào của

ngườitrướcmànghĩrađượcnhiềuýtưởnghaylạkhác.Mộtcâutrongsách,hoặcmộtquyểnsáchđọcxongcókhiđổicảmộtđờitưtưởngcủata.Cáiđóthườnglắm.

Sáchgiúptasuynghĩ,chỉchotakhỏiphảitốncôngtìmkiếmmộtđiềugìmàkẻkhácđãtìmrađượctrướcta.Đólàđãđỡbớtchotamộtsựphícôngvôích.Tacầndànhsứcđểtìmkiếmthêmnhữngcáimàkẻkhácđãtìm,vànhânđólàmchonóthêmsángtỏhơn.Hoặcnócũngchỉrachotamộtđiềugìmàthiênhạđangtìm,nhưngtìmchưara.Ítra,nócũngchỉchotabiếtvấnđềđãphát sinh ranhư thếnào,vàngười tađãgiảiquyếtnónhư thếnào,hoặcngườitađãtìmnótớiđâurồi.

❉❉❉Đànhrằng,nhìntậnmắt,nghetậntaiquýhơnxembằngsáchnhưngcác

điềutacóthểquansátđặngsaocóthểsánhkịpvớinhữngđiềusáchvởđể

lại,bởinótómlượcchotabiếtbaonhiêuthếkỷsuytìmvàkinhnghiệmmànếutaphảitựmìnhtìmlại,tuổithọcủatakhônglàmsaochophép.Vậy,taphảiđốtgiaiđoạnvàchỉcósáchlà“miễn”đượcchotacôngtrìnhkhổnglồấymàthôi.

Họcbằngsách-rấtquantrọngởthếkỷnày-cóthểtómtronghaiđiềukiệnsau:

-Chỉđọcnhữngsáchhaymàthôi.-Vàphảibiếtcáchđọc.

❉❉❉1.Thếnàolàsáchhay?Thếnàolàmộtquyểnsáchhay?Làmcáchnàođểnhìnranóvàtìmranó?Sáchhay,đâylànóivềsáchhọctrướchết.Tùytheoloại,mỗiloạiđềucó

cáihaycủanóvàcáchlựachọncùngviệcđánhgiácũngkhácnhauxa.Bắtđầubằngcáchloạitrừ.Loạitrừđầutiênnhữngthứsáchhọcmàdàinhăngnhẳng,tolớnnặngnề.

Mộtngườiđọcsách,nhất làđọcsáchđểhọc,ngàygiờcủahọdĩnhiêncóhạn,sựchămchú,nănglựctinhthầncũngnhưtrínhớcũngcóhạn.Bởivậy,mộtquyểnsáchhọcmàdàilêthêbấttậnkhôngthểthíchnghiđược.Thậtra,ngườinàoviếtsáchhọcmàviếtlêthêbấttậnlàchứngtỏsựbấttàivàbấtlựccủa mình. Sách học, càng ngắn càng tốt, càng gọn càng hay. Loại sách“Expliquez-moi...”của“LesÉditionsFoucher”rấttàitình.

Hầuhếtnhữngsáchdạyvềsửhọcởtrunghọcthườnglànhữngsáchquádài.

Sáchnàoquádài, tốthơnđừngđọc.Hãyđợikhimìnhđãcóđượcmộtluồngmắtthốngquanrồi,bấygiờsẽđọcđếnnhữngsáchtrườnggiangcủanhữngnhànghiêncứuvàchuyênmôn.

Kế đó nên loại trừ những sáchbuồn chán. Sách họcmà trình bàymộtcáchbuồntẻkhôkhanlàsáchkhôngnênđọc:mấtthìgiờ,mấthứngthú,thậtkhôngkếtquảgì.

Vàsaucùng,hãyloạitrừnhữngsáchkhóhiểu.Sáchkhóhiểulàsáchcủahạngtácgiảkhôngbiếtmìnhnóicáigì.Phầnđônghọlànhữngkẻcóđầuócmùmờ,chonênhọluộmthuộm,nóicáigìcũngchảracáigì.Rấtcóthể,tác

giảlàbậcthôngthái,nhưnghọđãquênhọđangdạyhọc,dạyhọcchonhữngđầuóc tầm thường.Họviết chohọhơn là chohọc sinh.Đó làcái tật củaphầnđôngcácnhàviếtsáchhọchiệnthời.Cókhivìhọmuốncầukỳđểtăng“giátrị”củahọ.Nhữngloạisáchấykhôngnêngiaochohọcsinh,vìnósẽdễlàmchánnảnvàlàmchohọcsinhmấtcảhứngkhởicủasựhọc.

Tómlại,cầnphảiloạitrừnhữngloạisáchdàilêthêbấttận,nhữngsáchbuồnchán,nhữngsáchđọc“khótiêu”.Tuynhiên,mộtquyểnsáchngắn,vuivẻvàdễdàngcũngrấtdễbiếnthànhnhữngthứsáchđơnsơquá,thiếucănbản,thiếucươngyếuvàlànhữngthứsáchrỗngtuếch,rấttầmthường.Vậycầnphảilàmmộtcuộcchọnlọcđểcósáchkhôngdài,khôngchánmàcũngkhôngkhóđọcnhưđãnói trên.Phải làmcáchnàođể chọn lựa, trongkhimìnhchỉlàtayngang,mộtngườiđangởthờikỳ“tậpsự”?Muốnphêbìnhchođúngđắn“ôngthầy”củamình,ítramìnhcũngphảibiếtrõcáikhoacủamìnhhọc.

Thì như đã nói trên, chúng ta hãy căn cứ vào ba yếu tố trên: loại trừnhữngsáchdàilêthê,nhữngsáchbuồnngủ,nhữngsáchđọckhóhiểu.Chảlẽmìnhlạikhôngquenbiếtđượcmộtvàibậchọcthứccaothâmnàođểmàhỏithămvàcậyhọgiớithiệusáchhaymàđọcsao?

Cóngườikiamuốnmuamộtmónđồdùngthậttốt,nhưnghọkhôngphảingườichuyênmôn,họcũngkhôngcókinhnghiệmđểcóthểphânbiệtmónhàngnào thậtmónhàngnàogiả, họ lại không có ai có thể tin cậyđểhỏithăm.Vậyhọphảilàmcáchnàođểmuamónđồcầndùngấymàkhôngbịlầm?Cógìkhó.Họlựamónđồcủa“hiệucódanhtiếng”quốcgiahayquốctế.Muađồnghồtaymàlựahiệu“Oméga”,“Longines”hay“Movado”củaThụySĩthìítsợlầmthứxấu.Cũngcóthểhọmualầmđượclắmnhưngítra,họđãthuhẹpđượcrấtnhiềusựrủirolầmlạc.

Những ai khôngmaymắngặpđượcnhữngbậc thứcgiả cao thâmgiớithiệuchonhữngsáchhay,tạisaokhôngbiếtlàmnhưngườiđimuađồtrênđâymàlựanhữngsáchdonhữngtácgiảcótêntuổiviếtra?Đànhrằngtrongbuổigiaothờinàyvàngthaucònlẫnlộn,nhưngnhữngaiđãchịuđượcthửtháchcủa thờigian, ítnhiềuđãchứngminhđượcgiá trị tươngđốicủa tácphẩmmìnhrồi.

❉❉❉

AndréMauroiskhuyênta:“Chúngtanêntincậynơisựlựachọncủacácthếkỷđãqua.Mộtngườicóthểlầm,mộtthếhệcóthểlầmnhưngcảnhânloại không thể lầm. Homère, Shakespeare, Molière chắc chắn là nhữngngườixứngđángvớidanhtiếngcủahọ.Chúngtasẽchuộngcáctácgiảnàyhơnlàcácnhàchưachịusựthửtháchcủathờigian”.

❉❉❉Muốnđọcsáchđểbổtúcchotríthức,cầnnhấtlàphảibiếtcáchđọcsách

mớiđặng.Cónhiềukẻđọcsáchnhưđiên,luônluônsáchchẳngrờitay,nhưngkết

quảkhôngíchlợigìchođườnghọchỏicủahọcảvìhọkhôngbiếtđọcsách.Trongtúihọ,tathấyluônluônđầysáchbáo.Hễvừangồixuống,bấtluận

làởtrênxeđòhaytoaxeđiệnlàtathấyhọmởsáchbáoramàđọc.Họđọctiểuthuyết,đọcnhữngtintứchằngngày,đọcluôncảnhữngcộtquảngcáokhôngsótmộtchữ.Sáchởthưviệnhọđọcgầnhết.Nhưnghọkhônghiểuhọđọcnhữnggì,cũngkhôngrõtêntácgiảlàai.Đólàlốiđọcsáchnguyhiểmnhất.JulesPayotnói:“Đọcsáchlàmộtcáchlườibiếngnguyhiểmnhất,bởikẻlàmbiếngmàởkhông,họsẽcảmthấynhưkhóchịuvớilươngtâm.Tráilại,nếuhọcóđọcsách,họtinrằnghọcólàmviệcvànhânthế,cáibệnhlườibiếngcủahọkhôngcònthếnàotrịđặngnữa”.Thậtđúngnhưvậy.Lốiđọcsáchnàychỉlàmphíthờigiờmàthôi.Nếutathànhthựcvớita,tasẽthấysaumộttuầnlễ,tasẽkhôngcònnhớgìnữacả.Cómộthạngđộcgiảđọcsáchđểmàloviệckhác.Họvẫnchămchúđọchàngnàyđếnhàngkia,nhưngthựcsựtâmtưhọđivàochỗkhác.Đólàmộtcốtật,khôngnênbắtchước.

Lại cũng cómột hạng độc giả, sách gì cũng đọc, nhưng họ chỉ đọc từchặng, khúc đầu, khúc đuôi rồi xếp sách lại, tin tưởng rằngmình đã hiểuđượctấtcảýtưởngcủatácgiả.Tôidámquảquyếtrằngkẻđọcsáchnhưthế,dù là bậc thôngminh thế nào, cũng không làmgì hiểu được tất cả quyểnsách.Nhấtlàmộtquyểnsáchthuộcvềloạisáchhọc, trongđó,mỗicâucókhilàmộtvấnđề,sựliênlạccủanókhôngthểbỏquamộtđoạnnàomàkhỏiphảihiểusai.Hạngđộcgiảnày,đọcđâymộtđoạn,đómộtđoạn,họlậthìnhnàyxem,lậthìnhkiaxem,đọccầuvui,đọckhôngmụcđíchvàđọcmãisuốtngày.Cóaihỏihọlàmgìtrongngày:họbảohọđọcsách.Nhưngthựcsự,tríhọnhưconbướmchậpchờnlởnvởnđóahoanàysangđóahoakia.Xong

rồi,đầuóchọvẫntrốngtrơn,khôngcònlưulạimộtấntượnggìcả.Cũngcókhihọnhớ,nhưngchỉnhớnhữngvụ lặtvặtkhôngđầuđuôi,không thànhvấnđềgìcả.

Trởlênlàlốiđọcsáchkhôngbổíchgìchotríthứccả.Kẻnàomuốnlợidụngsựđọcsáchđểgiúpócsuynghĩphánđoáncủamìnhvàgiúpthêmtàiliệuchosựhiểubiếtcủamình,đừngbaogiờđọcsáchnhưnhữngcáchđãnóitrên.

Goethelúcvềgià,nóivớiEckerman:“Người tađâubiếtrằngphải tốnbaonhiêuthờigiờ,baonhiêucôngkhónhọcmớihọcđượccáchđọcsách.Tôiđãbỏcôngvìnó,trên80năm,thếmàbâygiờtôichưathểtựhàolàđãđạtđượcmụcđíchấyrồivậy”.

Nghệ thuật gì mà khó khăn thế? Chỗ liên lạc giữa người đọc sách vàngườiviếtsáchphảinhưthếnào?Ngườiđọcsáchphảigiữtháiđộgìđểkhỏibịsáchđầuđộc,vàtráilại,nhờsáchmàlàmgiàuthêmkinhnghiệm?Phảiđọcnhữngsáchgì,vànhất làphảiđọccáchnào?Đốivớinhững loạisáchdanhtác,taphảiđốixửnhưthếnào?Tráilại,đốivớinhữngsáchhạngthứ,nhữngsáchphổthôngcótínhcáchnhậpmôn,nhữngsáchcótínhcáchđạilượchay trích lục taphải sửdụngcáchnào?Lợi ích củaquyển sáchphảichăngcũngchỉcómộtgiớihạnnàovànóphảidừnglạinơiđâu?Đólàmớikểsơvàiphươngdiệncủavấnđềđọcsáchđểrènluyệntrínãomàthôi,chứthậtracórấtnhiềucáchđọcsách:cókẻđọcsáchđểtìmtàiliệutintức;cũngcókẻđọcsáchđểgiếtthờigiờvàđểgiảibuồn.Nhưngởđây,chúngtachỉnênchútrọngđếncáchđọcsáchđểtựhọcnghĩalàđểđàotạochomìnhmộtcơsởvănhóatinhthầnmàthôi,vìđólàmụcđíchcủaquyểnsáchnày.Nhưvậy,sựđọcsáchđểtìmanủitrongđaukhổ,đọcsáchđểtìmmộtsứcmạnhtinh thần,giúp tâmhồnmình thêmnhẫnnại,canđảmmàvượtquanhữngthốngkhổcủacuộcđời,đọcsáchđể tìmhứng thúcho tinh thầncũngđềuthuộcvềloạiđọcsáchđểtựhọccả,vìphàmcáichihoạtkhởiđượctâmcảmmình,đổimớiđượcvềkhuynhhướng“chân”,“thiện”,“mỹ”đềubổíchchotinhthầntrínãocủamình.

❉❉❉2.ĐọcsáchđểtìmhiểumìnhĐọcsáchmàđếnmứccaothâm,làđọcsáchkhôngphảiđểtìmhiểucái

ngoàita,màlàđểtìmhiểucáingườithậtcủata.Sáchvở,đốivớita,sẽchỉcònlàcáinguồnkhêugợimàthôi.

AndréMaurois có khuyên ta một câu nàymà tôi cho là sâu sắc nhất:“Phải tự làm cho mình xứng đáng với những tác phẩm của mình đangđọc...”[1],“Thuậtđọcsáchlàcáinghệthuậttìmthấylạicuộcđờicủamìnhvàhiểubiếtnóhơn,bằngsách”.Ônglạinóirõrànghơn:“Khôngcógìcảmđộng hơn là thấy người thanh niên năm ngoái chỉ chịu đọc những truyệnphiêu lưu, bỗngdưngnay lại đâm ra hammêđọc nhữngquyển sách nhưAnnaKarénine[2]hayDominique[3],bởivìbâygiờhọđãnếmquathếnàolà cái vui sướng và đau khổ của tình yêu. Những người ưa hoạt động lànhữngđộc giả thưởng thứcKipling, nhữngnhà chính trị đại tài là nhữngđộcgiảcủaTacitehaycủaRetz”.

Thậtcóđúngnhưthế.“Đoạntrườngaicóquacầumớihay”.Hễ“đồngthinhtươngứng,đồngkhítươngcầu”.NhữngkẻthíchđọcLão,TranghayPhật đại thừa là những độc giả thuộc hạng hướng nội nhiều hay ít. Phảichăngđọcsáchlàmộtcáithúthâmtrầmkhichúngtatìmthấytrongmộttácphẩm,giãibàymộtcáchchuđáovàđầyđủnhữngtưtưởngmàchínhmìnhđãnghĩqua,đãhoàibãolâungàyvàbănkhoănthathiết.Chúngtanhậnthấynhữngýnghĩkínđáonhấtcủamìnhđượcmộtngườikháccôngnhận,lạinóiramộtcáchvỡvạc thì còngì thúvịbằng!Phải chăngchỉ cónhữngaiđãtừng sốnggượng,xangườibạn thânyêudohoàncảnhbắtbuộcphải tươicườivớinhữngkẻchungquanhmàmìnhkhôngchúttìnhthương,mớicảmthấycáihayvàthâmtrầmcủacâu:“Vuilàvuigượngkẻolà,Aitriâmđó,mặnmàvớiai”.(TruyệnKiều-NguyễnDu)Mộtcâuvănmàtagọi làhay,phảichănglàcâuvănđã làmvangđộng

tâmhồntrínãota,nghĩalàđãkhêugợinhữnggìsâukíntrongđáylòngta?AndréGidecónói:“HìnhnhưnếutôikhôngđọcDostoievski,NietzchehayFreud...cólẽtôicũngsẽnghĩthế.Tôichỉtìmthấyởhọmộtsựkhuyếnkhíchhơnlàmộtmầmtưtưởngmớimàhọđãtặngthêmchotôi,thậtrachínhhọlànhữngkẻđãdạytôi,đừngesợ,đừngrụtrèvàngờvựctưtưởngcủamìnhnữa...”.

B.Phảiđọcsáchcáchnào?1.TínhcáchtônnghiêmcủasựđọcsáchNóiđếnsựtônnghiêm,tứclàmuốnkhuyêncácbạnnêngâychungquanh

nhữnglúcđọcsáchcủatamộtkhôngkhítrangnghiêmvàtrầmlặngthườngbaobọcnhữngcuộchòanhạchaynhữngbuổilễcaoquý.Nêntránhcáicảnhvừađọc,vừaăn,vừanóichuyện,hoặcđọcthoángquamộttrang,thìngừnglạiđểtrảlờimáyđiệnthoại,hoặccầmsáchmàtrínghĩđâuđâurồilạibỏdởvìcóngườibạnđếnnóichuyệnkhào, rủnhauđiănuốnghayđidạomát.Ngườibiếtđọcsáchphảibiếtdànhchomìnhmộtbuổinàođểđọcsáchtrongyênlặngvàcôtịch.Nêndànhriêngchomộtnhàvănnàomìnhrấtyêuquý,mộtbuổichiềutrongngàychủnhậttrongtuần,haymộtbuổichiềuthứbảynào.

Riêngtôi,suốtmộtđoạnđờitừ21tuổiđếnnay,tôiđãdànhchomỗibuổitốiítnhấtlàhaigiờđồnghồđểđọcsáchkhoảngtừ20giờđến22giờkhôngbaogiờsaichạy.Giờấyđốivớitôicũngnhưgiờcầukinh,nhấtđịnhkhôngđểchoaiquấyrầy.Giờđọcsáchnàylàgiờđọcsáchhoạtđộng.Tấtcảngườitronggiađìnhđềuphảinểcáigiờphútthiêngliêngnàycủatôi,ngoàira,tôikhôngđòihỏigìhơnlàđểchotôiđượcquyềnsốngmộtmìnhtrongcôtịchvà lặng lẽ. Ngoài cái giờ ấy, tôi cũng đọc sách, cũng xem báo như mọingười,nhưnglàmviệcmộtcáchtiêucực,hoặcsưutầmtàiliệuđểquamộtbên,đợilúcđọcsáchchínhthứcđemramànghiềnngẫm.

Dĩnhiênlàtronglúcđọcsáchtrangnghiêmấy,tôichỉđọctoànnhữngtácphẩmhaynhấtmàthôi.

❉❉❉2.ChỉđọcnhữngtácphẩmhayJulesPayotnói:“Nếucho tôiđượcsống lạicuộcđờicủa tôi, tôi tự thệ

trong lúc trẻ tuổi, chỉ đọc ròng sách hay, do những bậc vĩ nhân trong tưtưởnggiớiviếtrathôi.Tôiđãmuarấtđắtcáikinhnghiệmđãquacủatôikhicònnhỏđãlàmphungphísứclựccủatôirấtvôlốivìnhữngtácphẩmvôgiátrị.Nếuanhemmuốncómộttươnglaitốtđẹpvềtinhthần,hãynghetheotôi,đừngbaogiờđọcsáchnhảm...”[4]

Vậy làmcáchnàođểnhậnbiếtmộtquyểnsáchhay?Trướcđâyđãnóiquavề loại sáchhọc.Nayxinbànđếnnhữngsáchcó tínhcáchđào luyện

tinhthầntrínãoconngười.Sáchhaynóiđâychẳngnhữnghayvềvănchươngtaonhãmàhayvềý

tưởngthâmtrầm.Cómộtđặcđiểmnàyđểnhậnthấycáihaycủamộtquyểnsách,bấtcứlà

mộtquyểnsáchloạigì,làcàngđọcđiđọclạichừngnào,càngthấynórộngrãisâuxachừngnấy.Mộtquyểnsáchmàthángnàyđọcthấyhay,thángsauđọclạithấybớthayhoặchếthaylàmộtquyểnsáchtầmthường.Cónhiềuquyểnsáchmìnhchỉđọcquamộtbậnlàhếtmuốngiữnóbênmình.Tráilại,quyểnsáchhaydùchomộtnămsau,banămsau,haymườinămsaunữamàđọclạivẫnthấythâmtrầmmanmáckhôngbiếtchừngnào.Trìnhđộmìnhcàngngày càng lên cao,mình lại thấy nó càng thâm sâu hơnnữa.Nhữngsáchlầmthườngkhôngsaochịunổithửtháchcủathờigian.Đólàloạisáchmàngườitathườnggọilà“sáchbấttận”.Cầnlựanhữngsáchấylàmsách“gối đầu giường”. Những sách như quyển Tư tưởng lục (Pensées) củaPascal, Éthique của Spinoza, Pensées của Épictète và Marc-Aurèle,L’ImitationdeJésus-Christ,Bible,NamHoakinh,ĐạoĐứckinh,KinhDịchv.v...lànhữngsáchrấthay,đọcđếnchếtvẫncònthấysâusắcthâmtrầm.

Tuynhiên,sáchhaycũngkhôngphảicầnluônluônlà“sáchbấttận”mớiđược.Nhữngquyểnsáchkhêugợiđượctanhiềuýnghĩđộtngột,lạlùngvàmớimẻ, dù không thể nhìn nhận tư tưởng của tác giả, ta cũng không saotránhkhỏinhữngbângkhuângvàhoàinghi,hoặc trongnhất thờiđưađếncho tanhữngvấnđềmàxưanay tachưa từngđểýđến,đều lànhững thứsáchlàmgiàuthêmchotavềkinhnghiệm,vềtưtưởngvàvềtàiliệu.Nhữngthứsáchấycũngđượcxemlàsáchhay.

❉❉❉3.Sách“gốiđầugiường”Tiệnđây,xinnóiquavềnhữngsách“gốiđầugiường”.Nhữngsách“gối

đầugiường”phải lànhữngbộsáchmàbấtcứởhoàncảnhnàođềucó thểgiúpchotamộtvàiýtưởngthíchnghivàanủi;nhữngsáchđưatalêncaobằngnhữngtưtưởngthanhthoáthaynhữngtấmgươngcủanhữngbậcanhhùngvĩnhâncủanhânloại;nhữngsáchgiúpchotabiếthoàinghisuynghĩthêm,biết đặt vấnđề, biết làmcho lòng tanhẹnhàngvàphấnkhởi, khônngoanvàtrongsạchhơn.Cóngườinóirằng:“Quyểnsáchđẹpnhấtcólẽlà

quyểnsáchviếtrakhôngphảiđểmàđọc,vàchỉinrakhinàotácgiảđãquađời,vànhờvậy,nócótínhcáchcủamộtbản“di thư”tinhthần,khôngcómột ẩnýgì là chiều chuộnghay làmvui lòngđộcgiả” [5]Thậtvậy,mộtquyểnsáchviếtra,khôngphảivìtiền,vìdanhmàmộtquyểnsáchviếtravìmộtnhucầucầnthiếtnàocủatácgiả.Ngườiđọcsáchphảicảmthấycómộtsựkêugọikhaokhát thìsựđọcsáchmới thật làhứngthúvàcónhiều thụdụng,nếucảmthấykhôngcógìtrongthâmtâmkhátkhaokêugọicả,thìthàđừngđọcsáchcònhơn,cũngnhưnếumìnhcảmthấykhôngcógìcầnphảinóira,thìđừngbaogiờmiễncưỡngmàviếtsách.Nhữngbàithơhayvàcảmđộngnhấtphảichănglànhữngbàithơmàthisĩđãcảmđộngnhấttrongkhisángtácnó?

Họccũngnhưăn.“Mỗimộttâmhồnđềucómộtthứcănriêng.Phảibiếtnhậnchoraailànhữngtácgiảcủariêngmình.Dĩnhiênlànhữngtácgiảấysẽkháchẳnvớinhững tácgiảcủabạnbè ta.Trongvănchươngcũngnhưtrong tình yêu, ta thường phải ngạc nhiên vì sự lựa chọn của người khác.Chúngtacầnphảitrungthànhvớicáctácgiảđãthíchhợpvớimình.Vềviệclựachọnnàychỉcóchínhmìnhmớilàngườixétđoánđúngnhấtmàthôi”[6]

❉❉❉Cónhững sách“gốiđầugiường”màngười tađọcmỗingàynhư“kinh

nhậttụng”.Nhưngcũngcónhữngthứngườitakhôngcầnphảiđọc,màảnhhưởngcủanóđốivớitarấtlớn:chỉmộtcáitựasách,hoặccáitêntácgiảmàthôicũngđãlàmộtkhuyếnlệ,mộtvịthiênthầnluônluônủnghộchechởtavànhắcnhởanủitarồi.

Saucùng,cũngcầngiữbênmình tanhữngsáchcónhữngtư tưởngđốilập với ta dùng làm sách “gối đầu giường”. Pascal lại đọc Montaigne,Montaigne lạiđọcSénèque.Cáingười“thù”với tư tưởng ta, thường lại làngườigiúpchotasuynghĩnhiềuhơntấtcả,vìchínhhọlàkẻgiúptathấyrõnhững nhược điểm của ta và bắt buộc ta phải tìm thêm bằng cứ cho lậptrườngtưtưởngcủata.Họlàkẻnhìnthấyrấttămtốichỗmàtanhậnthấyrấtsángsủa,vàchínhhọlàkẻgiúptabiếtgiữvữnglậptrường,biếthoàinghivàthậntrọng.

❉❉❉

4.UốngnướctậnnguồnĐọc sách hay cần đọc ngay nguyên văn.Nếu không đọc được nguyên

văn, thìphải tạmđọcsáchdịch.Nhưthế thìsựhiểubiếtcủa tacũngkể làhiểubiếttạmthờithôi.Văndịchchỉđưađếnchotamộtphươngdiệnvềtưtưởngcủa tácgiả thôi,bởingườidịchcũngchỉdịch theosựhiểubiết tạmthờicủahọ.Câunguyênvăn,tacóthểvínhưmặtbiểnrộngthênhthang,còncâuvăndịchkhôngkhácchilàmặtnướcaotù.

Văndịch,nếudịchđúng,chỉđem lạicho tamộtphầnnàocáiývịcủanguyênvăn thôi.Bởivậy,nếumuốnđọcsáchchođứngđắn,cầnphảiđọcchínhvăn.ĐọcmộttrămquyểnsáchkhảocứuvềVươngDươngMinh,LãoTử,hayTrangTửkhôngbằngđọcngayVươngDươngMinh,LãoTửhayTrangTử.Vì vậy, học được nhiều ngoại ngữ chừng nào càng tốt đối vớingườimuốntạochomìnhmộtcơsởhọcvấnrộngrãivàsâusắc.

CókẻtưởngcầnkiếmnhữngsáchnghiêncứuvềLãoTử,TrangTửhayVươngDươngMinhđểdễthấyđạilượctưtưởngcủacácôngấyhơnlàphảiđọc ngay các ông ấy, khó khăn hơn.Tính như thế thật sai lầm.Đọc sáchnghiêncứutrướckhiđọcmộttácgiảnào,cócái lợi làkhỏicầnmấtnhiềuthờigiờđểhiểutácgiảấytrongkhiđãcóngườilàmtrướcchotacôngviệcđó.Nhưngtasẽbịcáihạinàylàtachỉhiểubiếttácgiảquasựhiểubiếtvànhậnxétcủanhànghiêncứuthôi,chứkhólòngbiếtđượccáichândiệnmụccủatácgiả.MuốnbiếtLãoTửmàđọccuốnLãoTửcủaNgôTấtTốthìtachỉ biết đượcLãoTử theoNgôTất Tố chứ chắc chắn không làm gì hiểuđượcLãoTử.Nhưngthựcra,cũngkhôngbiếttaphảihiểucáchnàomớithậtlàhiểuđúngtheonhưLãoTửđãhiểu,làvì“khôngcómộtdanhtừnàomàcómột nghĩa đối với hai người” (aucunmot n’a lemême sens pour deuxhommes).MỗiđộcgiảđốivớiLãoTửcómộtcáchnhậnxétvàphảnứngriêng,vìvậy,nhưtađãbiết,khôngbiếtbaonhiêulàbảndịchĐạoĐứckinhhoàntoànkhácnhauvànhữngnhàchúgiảiLãoTửcũngkhôngsaokểxiết.

SởdĩtôiđãnóitrướckhiđọcngaychínhvăncủaLãoTử,đừngvộiđọcsáchnghiêncứuvềLãoTử,làtôimuốnchocácbạn,đốivớiLãoTử(haybấtcứđốivớimộttưtưởnggianào)đừngchịumộtthiênkiếnnàotrước,nósẽlàmtêliệtócphêpháncủata.Đốivớinhữnghọcsinhhaysinhviênkhôngcóthìgiờnghiêncứunghiềnngẫmthìsựđọcnhữngsáchnghiêncứutrước

khiđọcchínhvănlàmộtsựcầnđểbiếtmàtrảlờichogiámkhảo.Việcấylàmộtviệcbắtbuộc,khôngthểnàolàmkháchơnđược.Chỉcầnđợihọsaukhiratrườnglàmlạicôngcuộcgiáodụccủahọsẽhay.Chứđốivớingườicócông tựhọc thìviệc“đi sauđuôi”kẻkhác, tìm lấymột“conđườngmòn”theokẻkhácmàđilàmộtđiềukhôngnêncó.

Dùsựphánđoán,phêbìnhcủa takhôngđượcxuấtsắcbằngnhiềunhànghiêncứukhác,nhưngnólàcủata,làtrìnhđộhiểubiếthiệntạicủata.Saunày,tasẽđọclạicácsáchnghiêncứukhácđểsosánhvàchữalạihoặcbổtúcthêmnhữngphánđoánsailầmhaythiếusótcủata,thìcôngphutựhọcthụdụngkhôngbiếtchừngnào.Sựíchlợicủasáchnghiêncứulàgiúpchotasosánhlạinhữngnhậnxétcủanhànghiêncứuvớinhữngđiềutaquansátvàsuyxét,chứkhôngnênđểchonóquyđịnhtrướclề lối tư tưởngcủatavàlàmmaimột tinh thầnsáng tácvà tựchủcủa ta.Đọcsáchphải làmột sựsángtạochứkhôngphảilàmộtsựnôlệ.Đừngbaogiờtìmhiểumộtngườibằnglờigiớithiệucủamộtkẻthứba.Sựưaghét,baogiờcũngthiênlệch.Ưathìnóitốt,ghétthìnóixấu...đềulànhữngphêbìnhchủquancả.Đồngvớita,chotalàphải;khôngđồngvớita,chotalàquấy.Cáiphải,quấycủaconngườithườngchỉcóthếthôi.

Phầnđôngmộtsốsáchnghiêncứuxưanaylàmộtsựlặpđilặplạinhữngýkiếncủanhữngngườiđitrướcvàchỉcóthếthôi,nhấtlànhữngsáchgiáokhoa.Vì vậy,một sự lầm lạc của người trước sẽ được người ta “tụng” đi“tụng”lạimãinhưconkét.Thậtđángbuồnkhôngbiếtchừngnào!

❉❉❉5.SáchquánhiềuchúgiảiCónhiềungườitintưởngrằngđọcnhữngsáchcónhiềuchúgiảivàphê

bìnhsẽgiúpchomìnhhiểutácgiảmộtcáchrànhmạchhơn.Giữatavàquyểnsáchcầnphảicómộtsựtiếpxúctrựctiếp,khôngnêncó

nhiềukẻxenvào“giànhgiựt”sựthôngcảmcủariêngta.Cónhữngquyểnsáchdịch,vừadịchvừachúgiảiquárườmrà,kểlểôngnàybànọđãnóigìvềýnghĩacủacâuvănkia trảiqua từng thờiđạiv.v...Kểracôngphu thìcôngphuthật,nhưnghọđãlàmmấtcảsựhứngthútừnhữngcảmgiáchồnnhiên của ta đối với tác phẩm.Sự bác học của nhà chú giải làm “bận” tanhiềuhơnlàgiúpíchchota.Cógìbựcmìnhbằnglúcmànhàthơđangđưa

tavàocõimộngmêlycủamộtcâuthơtuyệtđẹpthìnhàchúgiảibáchọccủatalạikéogiậtngượctalạiđểgiới thiệucáinhạcđiệucủacâuvănvàcáchdùngchữởnhữngvầnbìnhthượngbìnhhạ,hoặccắtnghĩachotanghechữdùngkiacủanhàthơlàmộtchữcómộtnguyênlaicựckỳlạlùngbíhiểm.Có khác nào trong khi ta đang nghe một khúc nhạc thâm trầmmê mẩn,ngườitalạibắttadừnglạiđểnghediễnthuyếtcảmộtbàihọcvềluậtđiềuhòa!Tađòihỏihọnênđểchotalặnglẽmànghetiếngvangtrongcõilòngthầmkíncủatakhitiếpxúcvớitácphẩmấy.

❉❉❉Đọcsáchcầnphải“uốngnướctậnnguồn”nghĩalàtìmchínhvănmàđọc,

đừngvộiđitìmnhữngsáchvềtácgiảấydomột“bàntaythứhai”viếtlại.Nhưthế,talạicũngcầnphảitiếpxúctrựctiếpvớitácphẩmấylâuchừng

nàohaychừngnấy.Tôixinthửlấymộtthídụ.CácbạnmuốnđọcPascallàmộtđạivănhào

Phápởthếkỷthứmườibảy,nhưngtừtrướcđếngiờchưađượcngheainóiđến để dự bị cho bạn.Những sách chú giải vềPascal là cảmột cái rừng.Thảy đều có giá trị cả. Như bộ sách Port-Royal của Sainte-Beuve có thểđượcxemlàquyểnsáchchúgiảirộngnhấtvàtựnóđãlàmộttácphẩmrồi.Vậy, bạn có cần phải khởi đầu bằng đọc sách của Sainte-Beuve chăng?Nghĩa làbạncóbằng lòngđọc trướcbanghìn trangsách, trướckhimởraquyểnTưtưởnglục (Pensées)củaPascalkhông?Dĩnhiênlàbạnsẽkhôngphải làmmộtviệcuổngcôngvô ích, dùbộPort-Royal làmộtbộ sách rấtphongphú,nghiêncứurấtkỹthốngquanvềlịchsửtưtưởngvănchươngcủanướcPháphồithếkỷthứmườibảy.NhưngmuốngặpPascalmàphảiđánhmộtcáivòngtorộngnhưvậy,kểracũngkhíquá,huốngchicôngphucủabạn nếu đã xong rồi, bạn cũng chỉ nghiên cứu về Sainte-Beuve chứ cũngchưagặpđặngPascal.Màtronghaingườiấy,bậcvĩnhânhơnhếtcólẽcũngchỉ là Pascal. Đành rằng Sainte-Beuve là một phê bình gia sâu sắc lắm,nhưngvẫnkhôngsaoquanổiPascal, làmột thiên tàikỳvĩ,uyên thâmvàrộngrãiđãlàmnêndanhdựchungchonhânloại.

BạnnênđingayvàoPascalđừngdiêntrì[7]gìcả,dĩnhiênlàbạnphảibiết đặt ôngvàohoàncảnhxãhội củaông trướcđể cómộtýniệm thốngquanvềnhữngđiềukiệnkháchquanđãchiphốivàcấutạothiêntàicủaông,

nghĩalàbạncầnphảibiếtquavềsựhoạtđộngcủanhómJansénisme,cũngnhưsơlượcvềđờitưcủaông.Nhưngmuốncóđượcmộtkháiniệmnhưthế,bạnchỉcầnđọclốibamươitrangsáchvàmấtchỉvàigiờlàcùng.BạnhãylựamộtquyểnvănhọcsửđứngđắnnhưcủacácôngGustaveLanson,haycủaBédiervàHazard,hoặclàtrongmộtbàitựngônnhonhỏởđầusáchcácquyểnPenséescủaPascalcũnglàđầyđủlắmrồi.Dựbịđượcbấynhiêuđó,rồihãyđingayvàotácphẩmcủaPascal.Vàsaukhiđãđọcđiđọclạinhiềulầnvànghiềnngẫmnó,bấygiờnếucóthờigiờ,hãyđọcthêmSainte-Beuve,hoặcnhữngbàinghiêncứucôngphucủacácvăngiaBrunschvig,Ravaisson,Ranh, F. Strowski, Petitot, JacquesChevalier... Nhưng dù sao, Pascal vẫnphảiđượcquyềnưutiên.

❉❉❉6.ĐọcsáchcầnphảiđọcđiđọclạinhiềulầnĐọcsáchhaythìkhôngnênđọcsáchmượn.Sáchmượnphảitrả,không

nêngiữnólâungàyđếnđợingườitađòi.Cáiđóthiếuliêmsỉ.Vậyđọcsáchhayphảiđọcsáchmìnhđãmua,đểcóthểđọcđiđọclạinhiềulần.

Đọcđiđọclạinhiềulần,chẳngphảiđểchodễnhớ,màlàbởicónhiềuthứsáchrấthàmsúc:nếuchỉđọcquamộtbận,khôngtàinàohiểunóđượchết.Cónhiềuquyểnsáchđọcđếnlầnthứba, thứtưmớihiểuđược.Trướcđây, tôi cóbànđến sáchkhóđọc.Khóđọcđây làkhóđọcvìvăn từ lòngvòng,cáchcấutạohỗnđộnmàýnghĩathìthựcchẳngcógì.Cònởđây,tôimuốnbànđếnnhữngsáchhàmsúcmàvăntừđiêuluyện,cầnphảichúýrấtnhiềumớikhámpháđượcnhữngẩnýhoặcnhữngtếnhịcủatưtưởng.Nhấtlà sách xưa, văn từ rất ngắn, không thích giảng giải hayminh chứng dàidòng,nhưnghàmchứanhữngýtưởngvôcùngsâusắc.

Gặp phải những thứ sách như thế, có nhiều kẻ quá thận trọng, nhưngthiếukinhnghiệm,họnhấtđịnhkhôngchịubỏquamộtchữnàocònnghingờcả.Nếuhọgặpmộtcâunàokhóhiểu,họdừnglại,cốtìmchoranghĩacủacâuđómớichịuđọctiếp.Vớiphươngphápđó,tôidámquảquyếthọsẽkhôngbaogiờđọchếtmườitrangsáchTrangTử,hoặccủaKanthayHegel.Gặptrởngạimàcứđứnglìlại,khôngchịuđitớinữa,theotôilàmộtphươngphápsailầm.

Hãycứđitớimãivàđichotớicùng.Bấygiờ,tamớithốngquanđượccái

đạiý,nắmđượccáigiềngmối.Biếtđượcquanniệmcủatácgiả,mìnhmớinhânđómàsuyxétlạinhữngchitiếtcủanó.Rồinhữnggìmậpmờsẽlầnlầnsángtỏra.Đọclầnđầu,cầnphảiđithậtmau,đểxemcáilềlốiđạicươngcủaquyểnsách,chẳngkhácnàoxemtrướccáihọađồcủamộtđôthịtrướckhimìnhđi vàođóvậy.Đọc lần thứhai, ta sẽngạcnhiên thấynhững trởngạitrướckiatiêutanlầnlần.Tưtưởngbấygiờliênlạctiếptụcnhau,khôngbịgiánđoạnnữalàvìmìnhđãbiếtđượcphươnghướngcủanórồi.

Đừngnói làđọc lần thứnhì,có loạisáchđọcđiđọc lạiba,bốnlầnmànghĩacủanóvẫnmờtối.Nhưngdùsaomìnhcũngđãbiếtđượcđạicươngvàphươnghướngcủanórồi.Nhữngchỗ“mờtối”ấythủngthẳnglâurồicũngsẽcóngàyhiểnlộ.Tabiếtrằngcâuvăncủanhàđạitưtưởngthườngrấtvắntắtmàhàmsúc.Kinhnghiệmcủatacònít,tưtưởngcủatacònnông,muốnhiểuhếtýnghĩacủanóphảicầnđếnthờigian.

Khôngphảihọcốýlàmchotưtưởnghọmờtốilàmgì.Chỉvìhọcórấtnhiềutưtưởngphảinóivớita,họphảidùngđếnmộttiếngnóitầmthường,khôngthểnàodiễnđạthếtýnghĩcủahọđặng.Aiđãtừngcầmbútmớibiếtrõnỗithốngkhổcủatakhibiểudiễntấtcảnỗilòngcủatamàvăntừkhôngsaobiểudiễnnổi.Dùlàbậcvăntàiđếnmứcnàocũngcảmthấycáichỗthâmsâucủatấmlòngkhôngsaotruyềnvàocâuvănchohếtđược.Thánhnhânmàcònnói:“Thơbấttậnngôn,ngônbấttậný”làvậy.

Vậy,đọcsáchmàđộtớicáichỗ“khôngthểnóiđược”đó,nhậnđượccáimàngườitagọilà“ýtạingônngoại”,thờiđọcsáchmớithậtsựuyênthâm.

TrangTửnói:“Cónơmvìcá.Muốnđặngcáphảiquênnơm.Códòvìthỏ,muốnđặngthỏphảiquêndò.Cólờivìý,muốnđặngýphảiquênlời”.

Phậttổngàyxưalấyngóntaychỉmặttrăngmàbảocácđệtử:“Kialàmặttrăng!Cácđệtửhãyngótheongóntaytathìthấy.Nhưng,nênnhớ:ngóntaytakhôngphảilàtrăng.NhữnglờigiảngcủatavềĐạocũngvậy.CácconcứnghelờitagiảngmàtìmĐạo.Nhưngnênnhớ:LờigiảngcủatakhôngphảilàĐạo”.

7.CầnđọcnhữngsáchcaohơntầmhiểubiếtcủamìnhMộtnguyêntắctrongviệctựhọcmàtakhôngnênquênlàchỉcónhững

côngphunàocónhiềucốgắngmớicóthểcólợichosựtiếnbộtinhthầntrínãothôi.Khôngcốgắngkhôngsaotiếnbộđược.

Cóngườiquáthậntrọng,quárụtrèkhôngdámđọcnhữngsáchcaoquátrìnhđộhiểubiếtcủamình.Đọcsáchcùngmộttrìnhđộtưtưởngcủatacũngnhưđọcnhữngsáchcùngđồngmộtchíhướngvớitachẳngkhácnàokếtbạnvớinhữngbậcnganghàng,chỉđượccóngười tán tụngphụhọamàkhôngđượccóngườinângđỡhoặcgiúptađặtlạivấnđề,cùngsuynghĩthêmnhiềukhíacạnhbấtngờkhác.

Nhữngsáchcùngmộttrìnhđộvớimìnhsẽíttácdụng,vìhọchỉmanglạichotacócáitiếngdộicủanhữngýkiếncủatamàthôi.Tácgiảkhôngcaohơntasẽkhônggiúpíchgìchotamấy.Tuylắmkhimìnhkhôngtheokịphọ,nhưngcũngcólúcmìnhcũnglấnhọ,vànếucần,cũng“chốnglại”vớihọ.

Saukhiđọcxongquyểnsách,mặcdùmìnhkhônghiểuđượchếttưtưởngcủa tácgiả,mìnhcũng thấychỗ thayđổi trong tinh thầncủamình.Nhữngchỗkhóhiểucủahọlắmkhicũnggiúpchotasuynghĩthêmnhiềuhơnlàkhihọnóiramộtcáchrạchròi.NhàtưtưởngJoubertcónóiđạikháinhưvầy:“Nhữngýtưởngrõràngsángsủagiúpchotatưtưởng,nhưngchínhnhữngýtưởngmậpmờ lại giúp ta hànhđộng, chínhnhữngý tưởng ấy chỉ huy sựsốngcủata”.Ởđây,chúngtôimuốnnóivềnhữngquyểnsáchcaosâu,vượtquácáitầmhiểubiếtthôngthườngcủata,chứkhôngphảinóivềnhữngloạisáchtốinghĩacủanhữngkẻmuốnlậpdịcầukỳmàthựcrarấttầmthườngvànôngcạn.

Làmbạnthìnênlàmbạnvớinhữngkẻcaohơnmìnhvềtàiđức,đọcsáchnênđọcnhữngquyểnsáchcaohơntrìnhđộtưtưởngcủamìnhthìmớimongtiếnbộmautrênconđườngtríthức.

❉❉❉8.Đốivớibấtcứsáchnào,phảidànhchonómộttấmlòngthiệncảmTrước khi phê bìnhmột quyển sách nào, phải để chút hy vọng và tin

tưởngnơinó.Mộtngườiviếtsách,dùcódởđếnbậcnào,cũngđãlaokhổnhiềuvớitácphẩmcủamình.Họcũngđãbỏnhiềuthờigiansuynghĩnghiềnngẫmmớiviếtra.Thậtcũngđãlaotâmkhổtứvớinókhôngít.Nếutrướckhiđọcnó,mìnhlạithiêný,hoặccóýkìnhđịch,ácý,đólàtựmìnhlàmmấtmộtcơhộitốt.Biếtđâutrongkhicùng“âmthầmđàmluận”vớiquyểnsách,nókhôngkhêugợichomìnhnhiềuýnghĩhayhay.

Cónhiềungườiviếtvănrấtkhúcmắc,khóđọc.Cókhivìhọkémcáitài

ănnói,khôngbiểuđạtýtưởngcủamìnhđượcmộtcáchgiảndịrõràng,hoặclàtácgiảcóýcầukỳ,lậpdị.Nhưngmìnhcũngkhôngvìđómàkhôngrángcôngvớihọmộtchútđểtìmhiểuhọ.Cókhihọsẽđềnđápvớimìnhrấthậu.Cầnnhấtlàmìnhphảicóchútítthiệncảm,đểcùngnhậnxétvàthôngcảmvớihọ.

Thường ta có thói quen “hễ đồng với ta là phải, không đồng với ta làquấy”màmangtheomìnhđầythànhkiếntrongkhiđọcsách.Nhưthế,đọcsáchkhônglợiíchgìchotacả.Huốngchiđọcsáchmàcónhiềuthiênkiến,nhấtlàáccảm,thìchắcchắnkhônglàmgìhiểuđượcthâmýcủatácgiả.

❉❉❉9.Cầnônlạinhữnggìtađãhiểubiếthoặcđãsuynghĩvềvấnđềquyển

sáchđãnêuraLạinữa,mìnhcầnphảicóhiểubiếthoặcsuynghĩtrướcchútítmớiđược.

Đếnkhiđọcsáchlàmìnhtìmcoitácgiảsẽgiảiquyếthoặcđặtvấnđềấynhưthếnào,cóđồnghoặckhôngđồngvớiýkiếncủatachăngmànếucóđồngthìđồngchỗnào,“đạiđồng”mà“tiểudị”,hay“đạidị”mà“tiểuđồng”?Cònngượcvớita,thìtácgiảngượcchỗnào?Đừngvộiđọcliềnquyểnsách.Nênchờchomìnhnhậnđịnhvấnđềtrướcđã.Muốnvậy,nênđọctrướcbảnmụclụchaybàitựađểcómộtkháiniệmchungvềđềtàicủaquyểnsách.

Khôngphảiriênggìviệcđọcsách,đinghediễnthuyếtcũngvậy,cầnphảiônlạinhữnggìmàtađãhiểubiếthoặcđãsuynghĩvềđềtàisắpđemratrìnhbày để mình có thể theo dõi cuộc nói chuyện một cách hào hứng. Bằngkhôngmình chỉ nghe đến đâu hay đến đó, chứ không sao nhận thấy liềnđượcnhữngýtưởngđặcbiệttânkỳcủadiễngiả.

❉❉❉10.ĐọcsáchcầnphảiđồnghóavớinóvàphảnđốilạinóĐọcsáchlàđểnuôidưỡngtinhthầntrínão.Đồănvàobaotửmàtiêuhóađượclànhờcácchấtdịchtiêuhóa.Những

điềuhiểubiếtmàmìnhmớithuthậpđặngnơisáchvởsởdĩbổíchđượctinhthầnmìnhlànhờmìnhbiếtsosánh,đốichiếuvớisựhiểubiếtcủamìnhđãcótrước.Hễmìnhđãhiểubiếtđượcnhiềuchừngnào,đọcsáchsẽđượcbổíchthêmchừngnấy.Mộtquyểnsáchmàmìnhthíchđọclàvìnóvớimìnhcónhiềuchỗcảmứngmậtthiếtvớinhau.

Khichoinquyểnsách,bảntâmsoạngiảbaogiờcũngmuốncùngđộcgiảsansẻtưtưởngvềmộtvấnđềnào.Vậymuốncùngtácgiảsuynghĩthìđộcgiả cũng phải đểmột phần ý kiếnmình vào trong đó, nghĩa là nếumuốnhưởngứngcùngtácgiảmộtcáchthânmật,ngườiđọccầnphảiđemtưtưởngcủatácgiảđốichiếuvớikinhnghiệmcủamình.

Chỉ cócách so sánhvàđối chiếuấymớigiúpchomình tìm thấyđượcmình,nghĩalàgiúpchochínhmìnhnhậnthấyđượckhuynhhướngthầmkínvàsâuxacủa“conngườitinhthần”củamìnhmàthôi.Trongcảnhtịchmịchâmthầm,mộttưtưởngcủatácgiảđãlàmrungđộngcảtâmhồntrínãota,làmthànhmộttiếnggọixaxămmàrõrệt.Bấygiờ,tamớisựctỉnh,nhìnlạimớihaylàtưtưởngcủathâmtâmmìnhmàbấylâunaymìnhkhôngdè,hoặcvìmìnhđãnghĩđếnmàchưatìmrađượccâunóichovỡlẽ.Cảtâmhồntabấygiờrungđộngsungsướngnhưmừnggặpđặngngườitrikỷđãlâungàycáchbiệt.Cũngnhư,đốivớinhiềunhàviết sách, takhông thểhưởngứngđược,vì conngười tinh thầncủahọkhông thểnàohòahợpđượcvới conngườitinhthầncủata.Tuyvậy,đốivớihọ,mìnhnêngiữtháiđộmộtngườibạnhơnmộtkẻthù.

❉❉❉Đọcsáchmàtincảsách,cũngnhưđọcsáchmàbấtcứcâunàocũngphản

đốilàhaitháiđộkhôngnêncócủamộtngườiđứngđắn.Đọcsáchmàphảnứnglạivớisáchlàcáiquyền,hơnnữa,làphậnsựcủa

mỗingười.Nhưng,tachỉcócáiquyềnđó,cáiphậnsựđókhinàotađãlàmhếtsứctađểđứngtheoquanniệmcủatácgiả.

Nênnhớkỹ:Phảnđối,chốnglạitácgiảkhôngphảilàbảotácgiảphảibỏquanniệmcủahọđểnhìnnhậnquanniệmcủamình,màtráilại,chỉchotácgiảbiết,đứngtrongtrườnghợpcủatácgiả, tácgiảphảinêncóquanniệmnhưthếnàođểkhỏiphảicósựmâuthuẫn,phảilẽhơnhoặchayhơnmàthôi.

Nhữngkẻcótínhưaphảnđốicôngkíchđểphảnđốicôngkíchmàthôi,thìthậtlàkhảố.Họlầmlẫnócphêbìnhvớiócphảnbác.Haitháiđộấykhácnhau rất xa. Nhưng kẻ đụng đâu phê bình đó, không kể gì đến liêm sỉ,thườnglạiđượcbọnngườivôhọcưathích,vìhọtưởnglầmhạngngườiấylà hạng đại tài, bởi có tàimới phê bình kẻ khácmột cách dễ dàng được.Đứngvềphươngdiệntâmlýmàxétthìphầnđôngkẻcóócphảnbác(hayưa

nóinghịch),đềucólẽvìbịcái“tâmcảmtựti”:họdìmkẻkhácđểnângcaomìnhlên.Ngoàira,họkhôngcòncóphươngtiệngìkhácđểnângcaogiátrịcủahọcả.Tôithườngthấyhọđọcsáchmộtcáchcẩuthảđếnthếnày:gặpbấtcứmộtquyểnsáchnàotrênbàn,họlấylên,lậtcànramộttrangnàocũngđược,“túm”lấymộtcâunàoởđâucũngđược,rồilấyriêngnóramàđọclênvànhạobángmỉamai.Màlàmgìkhôngchếnhạođặng?Trongmộtbàicónhiềucâu,câunàyănvớicâukiamớicónghĩa.Nếulấyrờiramộtcâuthìcókhinghenóvôlývàngâyngôlàthếnào?Bảođọcriêngnólên,vàdụngáctâmmàthahồgiảithíchnóthìkhônglàmtròcườichokẻkhácsaođược!Họcắtxénđoạnmạchcủabàivăn,trongmộtđoạnhọrútramộtcâu,thayđổiýchính,bắttácgiảphảinóinhữngđiềuhọkhôngcónói,đểchỉtríchphêbìnhcókhimỉamaichếnhạolàkhác.Đólàmộtviệclàmthiếuliêmsỉmàbấtcứmộtnhàvănnàocó lương tâmkhông thể làmđược.Mộtnhàphêbình trứdanhcónói:“Hãyđưachotôimộtvàihàngchữcủamộtngườinào,tôisẽlàmchohắnbịxửgiảochoxem”.[8]

❉❉❉11.Đọcsáchcầnđặtchomìnhtrướcmộtvấnđềhaymộtcâuhỏiđểtìm

kiếm,sănđuổiGặpnhữngsáchhay,đừngbaogiờđọcnónhưtađọctiểuthuyếtgiảitrí,

tớiđâuhayđó.Tanênbiếtrằngsáchhayvềtưtưởng,baogiờcũngđềcậprấtnhiềuvấn

đề.Takhôngcầnphảibiếttấtcảcácvấnđềtrongđólàmgì.Cứlấyriêngramộtvấnđềnàođểđặtlấychotamộtcâuhỏi,rồitựmìnhtìmlấymộthướnggiảiquyếttàmtạmtrướckhiđivàoquyểnsách.

Tasẽtìmcoicáchgiảiquyếtcủatácgiảsẽnhưthếnào?Cáchgiảiquyếtcủa tác giả có hợp với quan niệm củamình không?Nếu không hợp, vậyquanniệmcủatácgiảcóđứngvữngchăng,trướcthựctế?Đọcsáchnhưthếmớithậtlàthụdụng.

Nếutrướckhiđọcmộttácphẩmnàomàtalạiđọcđượcmộtbàiphêbìnhnàovềnó,thìphảibiếtlợidụngngaybàiphêbìnhđó,tìmcoibàiphêbìnhấyđốivớiquyểnsáchđãnêuthêmđượcvấnđềnào.Lấyvấnđềấylàmcâuhỏichomình,rồiđingayvàoquyểnsáchmàquansáttìmtòitheophươnghướngđó.

TỉnhưmuốnđọcLuậnNgữ,tathửđặttrướcmộttrongnhữngvấnđềhaynhữngcâuhỏisauđây:

-ĐốivớiKhổngTửquanniệmvềgiáodụcnhưthếnào?-Saogọilàngườiquântử,theoKhổngTử?- Người quân tử theo Khổng Tử có sống được trong xã hội ngày nay

không?-NhânsinhquancủaKhổngTửnhưthếnào?Quanniệmấycókhácvới

LãoTửkhông?Vàkhácchỗnào?v.v...Ta có thể nêu ra không biết bao nhiêu là câu hỏi hay vấn đề khác tùy

thích.Nhưngcầnphảinêuratừngvấnđềmộtvàtìmgiảiquyếtriêngtừngvấnđề,chứnếuxemtấtcảmộtlượtthìsẽkhôngthấygìcả.

Tìmramộtvấnđềhaymộtcâuhỏirồi,bấygiờlậtsáchramàđọcvàcứtheophươnghướngđómàđi,tasẽthấylýthúvôcùng.

Hoặcnhâncâunàycủamộtnhàphêbình:“Đạotrungdungbấtthiênbấtỷ,khôngxuhướngvềcựcđoan,khôngtháiquá,khôngbấtcậptứclàchiếttrungchủnghĩavậy”.Nhânđótanêulênmộtvấnđề:ĐạotrungdungcủaKhổngTửcóphảilàchủnghĩachiếttrungkhông?

Hoặc nhân câu này củamột nhà phê bình khác:“Xãhội nào chịuảnhhưởngcủathuyết trungdungthì làmộtcáixãhộidởdởươngươngtrắngkhông ra trắng,đenchẳng rađen.Trungdungchỉ là cái thaiđẻ rakhiếpnhượcvàlàcáiổchứagiantàthôi”.

Nhânđótasẽnêuravấnđềnày:Đạotrungdungcóphải“cáithai”đẻrakhiếpnhượcvàlà“cáiổ”chứagiantàkhông?Thuyếttrungdungnghĩanócóthậtnhưthếkhông?

Đólàcáchlợidụngnhữnglờiphêbìnhcủakẻkhácđểtạochomìnhmộtcâuhỏi,dùnglàmphươnghướngtrongkhiđọcsách.

❉❉❉Tómlại,tôithườngdùngphươngphápnày:đầutiên,đốivớiquyểnsách,

tôilấyhếtsứcthiệncảmđểđọcnó.Cóthiệncảmmớicóthểtìmhiểuđượctácgiả.Kếđó,tôilấytưcáchđốiphươngđểđọcnó.Tôitìmđủcáchđểtìmrachỗdởcủanó,phêbìnhnómộtcáchhếtsứcnghiêmkhắcnhưmộtkẻthù.Rồisaucùng,lấytưcáchcủamộttrạngsư,tìmđủlýlẽđểbênhvựcnó,chokỳđượclýlẽmớichịuthôi.Nhưthế,bềmặtbềtráicủanó,tôithấyrõràng

hếtsức.Sựphêpháncủatôibấygiờmớicóthểđứngvững.Phươngphápấyđãgiúptôitừlâunaytránhkhỏimọiphêpháncẩuthảvàbấtcông.

❉❉❉12.Làmcáchnàođểnghiêncứumộthệthốngtưtưởng?Nếumuốntựmìnhcóđượcmộtýniệmvềmộtluồngtưtưởngnào,bấtcứ

thuộcvềxưahaynay,thìchỉcómộtphươngphápduynhấtnày:Đingayvàonhữngtácphẩmchính.

Lấymộtthídụ:Nếutamuốncóđượcmộtýniệmvềchủnghĩakhắckỷ[9] taphải làmsao?Tạmthờihãytạmgácmộtbênnhữngbài tómtắtchủnghĩaấytrongcácquyểntriếthọcsử.Đừngbắtchướclốihọccủahọcsinhởnhà trường.Phảidámđingayvàonhững tácphẩmchínhcủapháihọcấy.Nghĩa là phải đọc ngay quyểnEntretiens d’Épictète doAdrien sưu tập vàCourdaveaux phiên dịch (Paris, Perrin, 1908).Đừng nghe theo phần đôngmàchọnquyểnManueld’ÉpictètevìquyểnManuelchỉlàmộttríchyếutưtưởngcủanhàhiềntriếtnày,mộtbảntríchyếurấtkhôkhanvàkhôngcòngìlà hương vị của quyển trên. Ta cũng có thể đọc thêm quyểnPensées deMarc-Aurèle. Quyển này có nhiều bản dịch rất hay. Hoặc là ta hãy đọcquyểnLettresàLuciliuscủaSénèque.Mộttrongbaquyểntrênđâycũngvừađủđểchotacómộttàiliệurõràngvềchủnghĩatrênđâymàkhôngmộtnhàphêbình,chúgiảinàogiúptahơnđược.

Phảibiếtvàdámtintưởngnơisựphêpháncủamìnhtrướchết:tiếngdộiấysẽlàtiếngdộithànhthậtnhấtvàhồnnhiênnhất.

❉❉❉13.Làmthếnàođểhiểubiếtđượchọcthuyếtmới?Dùlàđốivớinhữnglýthuyếtmới,phươngphápcũngnhưtrên.Vídụđối

vớihọcthuyết“phântâmhọc”củaFreud.Bấtcứnhàtríthứcnàocũngmuốnbiếtquanólàthếnào?Sáchbáobàntánđếnnókhôngngớt,nhưngthựcsựngườitacũngchỉthựcbiếtnórấtlàthiểncận.

MặcdùbiếtđếnhọcthuyếtFreudmàchỉđọcmấyquyểnIntroductionàlaPsychanalysehoặcquyểnSciencedesrêvesthìcũngchỉbiết“nhánhem”thôi,nhưngmàcầnnhấtlàphảikhởiđầubằngnhữngquyểnấy.

Cónhiềungườicóhọcthức,thếmàhọchỉđọcròngnhữngsáchbáokíchbáchọcthuyếtFreudmàchưatừngbaogiờđọcngaytácphẩmcủaFreud.

Làmthếlàtựmìnhđãchịukhuấtphụcrồi,khônglàmgìcóđủtưcáchvàtàiliệuđểnhậnxétnhữnglờiphêbìnhkiacóđúngđắnhaykhông?

Tómlại,baogiờcũngphảikêucứungaynhữngtácphẩmdotaytácgiảtrướctác,hoặcnếukhôngcóthìchỉnênđọcnhữngtácphẩmcógiátrị.Đọcnhững sách, dù là đọcmột phần thôi, chứ không đọc được hết tất cả tácphẩmcủadanhgiaấy,tacũngcóđượcmộtýniệmgiátrịhơnlàđọcnhữngsáchtoátyếucủanó.

❉❉❉14.CáihạicủanhữngsáchtoátyếuDùngđếnnhững“sáchtoátyếu”rấtnguyhạichonhữngngườimớihọc.

Đọcmột bài tóm tắtmột lý thuyết nào haymột quyển sách toát yếu kiểuReader’sDigestcủaMỹ,đâuphảilàlốihọctắt.Nóchỉcóíchđểgiúptrínhớchonhữngngườiđãbiếtrõrồi,naychỉcầnmộtvàicâuđểnhắclạinhữnggìmìnhđãhọc.Chứkhởiđầuhọcmàlạidùngđếnnhữngsáchtoátyếuthìlàcảmộtsựsailầmdạidột.Ngaykhimìnhđãhiểurồimàdùngđếnsáchtoátyếucũngvẫncònnguyhại:nhữngýtưởngdồidàophongphúkiađãmấtcảsựlinhhoạtcủanóvìđãbị“nhốt”vàomộtvàicâuvăncằncỗikhôkhan,khôngcònchútgìlàsinhkhí,mạchlạctưtưởngbịđứtđoạn,trínhớchỉcònghilạinhữngdanhtừvàchỉlànhữngdanhtừmàthôi.Sáchtoátyếuchỉcònlàsự“táokết”,sự“khôgầy”củatríthức,nóchỉnhằmvàomụcđích“nấucao”lạisự hiểu biết của con người, đã biến thànhmột chứng bệnh thiên về nghềnghiệp củamột sốngười chuyênmôndạyhọc.Thờigian rất ngắn,mà sựhiểubiếtcủamộtchươngtrìnhkhổnglồvàthamlambắtbuộcngườitaphảithungắnlạitấtcảsựhiểubiếtcủaconngườivàomộtvàitrangsáchđểthắngthờigian.Ngườitađãquênrằngvănhóalàmộtvấnđề“phẩm”chứkhôngphải“lượng”,vàcũnglàmộtvấnđềthờigian.Cáilợicủanhữngsáchtoátyếuđạilượcchỉgiúpchotamộtquanniệmtổngquát,dĩnhiênthiếusótvềphầntinhvisâusắc,tứclàphầncầnthiếtđểđàoluyệntâmtríconngười.

❉❉❉15.ViếtlạinhữnggìmìnhđãđọcĐọcsáchđểhọc,cầnphảiđọcthậtkỹ,saukhiđọcxongphảibiếtnhận

thấyđạiýnhưthếnào.Đọcsáchcầnphảisuynghĩ,vàmuốnchosựsuynghĩđượcthâmsâu,tưởngkhôngcóphươngphápnàohiệuquảbằngviếtlạivà

tómtắtnhữnggìtađãđọc.Nhưngchéplạivàtómtắtcũngvẫncònlàmộtviệclàmthụđộng.Tacòn

phảibiếtbiênlạicảmtưởngcủata,hoặcnhữngýkiếnriêngcủataphảnbáclạivớitácgiả,chắtlọcnhữnggìnêngiữ,nhữnggìnênbỏ.Tuyvậy,trướchếtđừngcó tháiđộchốngđốimàcầnphảicó sự thôngcảmvìđó làđiềukiệnđầutiênđểtìmhiểutácgiả.Phảibiếtđể“cáingười”củamìnhquamộtbên,nghĩalàphảibiếtquêntấtcảnhữngthànhkiếncủamình,đemmìnhđặtvàohoàncảnhcủatácgiả,xemtheocặpmắtcủatácgiảđểđisâuvàotìnhcảmvàtưtưởngcủatácgiả.

Nhưngkhiđãđọcxongvànếucóthểđược,saukhiđọcxonglầnthứhaihaythứba,phảibiếttrởvềvớisựphảnứngcủaconngườithậtcủamình.Takhôngcầnphảiviếtlạimộtbàiluậnnămhàngmườitranggiấylàmgìmàchỉnêncốgắngtrongmươihàngđểtómtắtcảmtưởngcủamìnhlàđủ,nếuthậttìnhmuốnthấyrõlòngmình.

ĐấylàthídụcáchđọcsáchcủaFélixPécaut,mộtnhàđạigiáodụcnướcPháp. Ông có viết một quyển sách trứ danh nhan đề là Quinze ansd’éducation[10].Quyển sáchnày làkết tinh của công trìnhđọc sáchhằngngàycủaông.Mỗibuổisáng,ngồilạibànviết,ôngthảosơnhữngđềtàithảoluận cho sinh viên trường sư phạmFontenayaux-Roses trong ngày; đề tàithảoluậnthườnglàđềtàicủamộtquyểnsáchmàôngvừađọcđược.Mặcdùlàmộtkẻrấtsànhsỏikinhnghiệm,ôngvẫnkhôngchịuchiềutheocáihứngcủaông,ôngtựđặtchomìnhmộtkỷluậtgắtgaolànghiềnngẫmtrongsựtĩnh tâm tịchmịchnhữngyếuđiểmsẽ làmđề tài chocuộc thảo luận.Mỗingày, ông biên chép thêmmột vài trang, lần lần tập kýức biến thành tậpsáchdanh tiếngấy; trongđó,ôngchỉviết ranhữngcảm tưởngdành riêngchoôngvớimụcđíchlàkiểmsoátlạitưtưởngcủaôngvàsắpđặtnólạichocóhệthống.Thiếtnghĩkhôngcòncócáchnàohayhơnnữađểđọcsáchchocóhiệuquả.

❉❉❉Tómlại:Tacầnphảiđọcnhữngsách“vĩđại”,nhữngsáchthậthay;đọc

ngaynómàđừngđivòngvochungquanhnó;đọcnóítlắmcũnghailần,lầnthứnhấtđểnhậnthấytổngquanvàđạiý,lầnthứhai,đọclạithậtkỹtừngchitiết.Phảicócanđảmđọcngaynhữngsáchhaymàkhóđểbắttacốgắngvà

suynghĩ,vàphảiđọcnóvớimộtvấnđềtựmìnhđặtlấyvàgiảiđáptrướcđểrồisaukiểmsoátlại.Phảiđọcsáchthậtcógiátrị,dùchỉđọcvàiđoạnmộtmàđọcngaychínhvăncònhơnlàđọclạinhữngbảntoátyếukhôkhancủanó.Đọcxongnênghichép lạicảm tưởngcủamìnhmộtcáchđơngiảnvàchânthành.

Đọcsáchmàthiếulònghâmmộ,nhiệthứng,đọcmộtcáchthụđộng,làtậtlàmbiếngnêntránhxa.Nhiềukẻđọcsáchđểtựmìnhkhỏiphảisuynghĩ:đọcsáchmàtincảsách,màkhôngdámphảnứnglạivớisáchthìthàđừngđọcsáchcònhơn.Đọcsáchnhưthếtứclàtựhủyhoạitưtưởngcùngnhâncáchcủamình.Đọc sách làđểkhảiphát cõi lòng thâmsâucủamình, tìmthấyconngườichânthậtvàsâusắccủamình,đểtăngcườngđờisốngtinhthầncủamìnhthìmớinênđọcsáchmàthôi.Nhượcbằngđọcsáchđểmànôlệsáchvở,đọcsáchđểmàbắtchướcsuynghĩtheokẻkhácthìđọcsáchrấtcóhại.

❉❉❉16.ĐọcsáchcầnxembảnmụclụcTựaquyểnsáchchỉchotatổngquancủanó,cònbảnmụclụcgiúpchota

thấytrướcđườnglốiđểđivàotưtưởngcủatácgiả.Nhờcónótamớinhậnthấyđượcmaulẹmạchlạccủaquyểnsách,biếttrướccáchgiảiquyếtcủatácgiảnhưthếnào.Đọcxongbảnmụclụcrõràngtinhtế,tabiếttrướcquyểnsáchsẽgiúpíchtavềphươngdiệnnào.

Nghiêncứuhọchỏimàgặpphảinhữngsáchkhôngcóbảnmụclụcthậtlàchánkhôngbiết chừngnào.Nhiềunhàviết sách làmbảnmục lục chocó.Thậtlàmộtđiềuhếtsứcsơsót.Sáchvởthìnhiều,nếumỗiquyểnmìnhđềuphảilàmlạimộtbảnmụclụcriêngchomìnhđểthấyrõcáchcấutạocủanóthìthậtlànhọcchomìnhhếtsức.Đólàtôimuốnnóiđếnnhữngsáchnghiêncứutưtưởngcùngnhữngsáchthuộcvềloạisáchhọc.TacứxemnhữngsáchnghiêncứucủacácvănsĩÂuTâysẽthấybảnmụclụccủahọmàham.Họđã chẳngnhững làmbảnmục lục rất tỉmỉ, lại còn làm thêmbảnmục lụctheothứtựtừngvấnđềlàkhác.

Ngườiđọcsáchcósẵnmột“bảnđồ”khôngsótmộtchitiếtgìcảmàbỏqua,khôngdùngđược.Đọcxongquyểnsách,bảnmụclụcấylạigiúptaônlạinhữngđạicươngtrongquyểnsáchvàbấtkỳvàobuổinào,cầndùngđến

nó,bảnmụclụcsẽgiúptatìmlạinhữngđiềutađãđọcquanhưtìmtựđiểnvậy.Bảnmụclụcgiúpchotưtưởngtatổchứclạiđànghoàng.Thiếunó,saukhiđọcxongquyểnsách,tríócmìnhhoangmang,khônghệthốnggìcả.

----------------[1]AndréMaurois-Unartdevivre(Plon,1939).[2]TiểuthuyếtcủaTolstoi.[3]TiểuthuyếtcủaE.Fromentin.[4]JulesPayot-LaFaillitedel’Enseignement(F.Alcan,1930).[5]JeanGuitton-LeTravailIntellectuel(Aubier-Paris,1951).[6]AndréMaurois-Unartdevivre(Plon,1939).[7]Dodự(BT)[8] Gustave Rudler - Les Techniques de la Critique et de l’Histoire

Littéraire(Oxford,1923).[9]Stoïcisme.[10]Mườilămnămgiáodục.

CHƯƠNGTHỨNĂM

ĐọcNhữngGì?

A.Đọctiểuthuyếttâmlý

Đọctiểuthuyết,nhấtlàtiểuthuyếttâmlýhoặckịch,làđểxemngườitagiãibàytâmtrạngconngườiquanhiềukhíacạnhtrongkhitiếpxúcvớiđờiđểgiúpchotasuynghĩviệcđờimộtcáchsâusắchơn.Tiểuthuyếtvàkịchcũnggiúpchotađặtlạivấnđềgiátrịcủacuộcđời,vàđisâuvàotâmlýcủaconngười.

Nhưnglàmcáchnào,dotiêuchuẩnnàođểnhậnthấymộttiểuthuyếtgiahaymộtkịchgiasànhsỏivềtâmlý?

Tiểuthuyếtgiahoặckịchgiatầmthườngbaogiờcũngmiêutảnhânvậtcủahọcómộtchiều thôi,nghĩa lànhânvậthọrất thuầnnhất,“trung”hay“nịnh”.Sựthậttrongđời,conngười-dùlàbậchiềnhayngu,quântửhaytiểunhân-khôngcómộttâmhồnnàothuầnnhấtcả.Ngườicaonghĩakhôngphải luôn luôn làngười caonghĩa,ngườiquân tửhayngười anhhùng; cónhữnglúc, tâmhồnhọbịnhiềuthửtháchvàcónhữngcái tầmthườngquámứctầmthường.Bềmặtnàocũngcóbềtráicủanó.Nhữngnhânvậtthuầnthanh cao hay đê tiện là những nhân vật ngụy tạo. André Gide có bảo:“Chínhnhờnơinhữngmâuthuẫncủahọmàmộtnhânvậtlàmchotalưuývàchứngtỏsựthànhthậtcủay”(C’estparsescontradictionqu’unêtrenousintéresseettémoignedesasincérité).Pascalcũngcónói:“Conngườikhôngphảilàmộtvịtiênthánh,màcũngkhôngphảilàmộtconvật.Vàkẻnàochỉmuốnlàmbậcthánhlạitrởlàmconvật”.

Tâmhồnconngườibaogiờcũngcóhaimặt:mộtmặt“phàm”,mộtmặt“thánh”.Khôngcómộtbậcanhhùngvĩnhânnàomàkhôngcónhững lúctầmthườngvàtitiện.Khôngcómộtbậcthánhnàomàchẳngcónhữnglúcsangãcùngtộilỗi.Cóđiềulàbậcthánhhaybậchiềnlànhữngkẻtrongcuộctranhđấuvớicõilòng,họđãđemôngthánhtrongconngườicủahọthắngđượccáiconvậttronglònghọ.

Đờingườithậtlàhếtsứcphứctạp.Trênthếnữa,chưatừngcómộtngười

nàomàconđườngđiđượcluônluônphẳngphiukhôngtrởngại.Aiaicũngphảihằngngàyđụngchạmvớingườivàvậtchungquanh.Cáchphảnứngphảicókhimềmdẻo,baogiờcũngbiếtchiềutheohoàncảnh,theobiếtbaonhiêusựbóbuộccủaxãhội,khôngthểnàotránhđược.

Khi tạomộtnhânvậtđiểnhìnhyếmthếghétđời,mộtnhàvănvụngvềthiếutâmlýsẽlàmthếnào?Họsẽđặtnhânvậtcủahọởtrongnhữngtrườnghợpvàhoàncảnhluônluônthuậntiệnđểchonhânvậtấythahồthithốtấmlònghiếutốcủamình,khônggặpgìtrởngạicả;họthahồmỉamaichỉtríchthiênhạ,khôngsợthùoán,khôngchútthắcmắcgìcả.Tínhtìnhấyvẫnluônluônkhôngthayđổibấtcứởvàotrườnghợpnào.

Cáchmiêu tả ấy rất sai với sự thực. Thực ra, không bao giờ có hạngngườinhưthếtrongđờinày.Dùlàmộtngườichuyênquyềnđộctàibậcnàocũngphảicólúclonghĩvàbiếtnểngườichungquanhmình.Cũngphảicólúcbiếtsợđếndưluậnchungquanh,biếtsợđếntrờiđấtthánhthần,vàcũngmuốnđượclòngngườichungquanhmình.Chonênhọcũngphảibiếtchiềuchuộngvànhúnnhường.Chínhnhữnglúcấy,giữasựxungđộtcủabảntínhvàhoàncảnhlànhữnglúcgaycấnvàlinhhoạtnhất,làmchocâuchuyệntrởnênthúvị.

Thậtvậy,mộtnhàtâmlýsànhsỏinhưMolièresẽtrìnhbàynhânvậtấynhưthếnào?ĐọcvởMisanthropecủaMolière,cácbạnhẳnđãthấykịchgiađại tài ấy dùng những lối nào?Molière để cho chàng “ghét đời” Alcestetrongnhữngtrườnghợpkhókhănkhiếnchochàngtakhônglàmsaothahồkíchbácchêbainhưýmuốn.Alcesterấtghétnhữngkẻluônluôntươicườivàchiềuđời,xuthờinịnhthế.AnhtarấtbấtbìnhđốivớichàngPhilinte,vìanhnàymớivừagặpngườilạmặtlàđãniềmnởngonngọtkhôngtiếclời.Cáiđócũngcólýdo:anhvừabịkiệntụngvớimộtgãlưumanhmàtấtcảmọi người đều biếtmặt, nhưng trướcmặt lại được người người tươi cườiniềmnở.Vìvậy,anh ta tứcgiậnmuốnđiên.Quamànnhì,Alceste lạigặpmộtanh“nịnhthần”đếnđọcchoanhtanghenhữngbài thơ“ngửi”khôngvô.Alcestecũngmuốnnóitạttrongmặtôngtasựthậtchuacay,nhưnglàmsaomànóithẳngchođược,nhấtlàđịavịcủaanhnàykểracũngđángsợ.Dùsaomộtngườicógiáodụcchảlẽlạinóithẳngmộtsựthậttrắngtrợnvàkhôngđẹpđẽngaytrướcmặtmộtnhàthơđãcómỹýđếnđọcthơngườita

chomìnhnghe,cũngnhưainỡnàonóitrắngtrợnsựthậttrướcmặtmộtcôgái làmdáng rằng cô ấy không đẹp chút nào cả và lại vô duyên là khác?Alcestebiếtrõrằngởtrườnghợpnày,anhtaphảibắtbuộckhôngđượcnóisựthật.

Vàanhtađãphảiđôibalầnthốitháckhôngdámnóithẳngmộtsựthậtmàanhbiết sẽ làmnặng lòng,dù làđốivớimộtngườixấcxượchỗn láo.LòngnhâncủaAlcestecũngnhưlễđộđãbắtbuộcanhtakhôngđượcquyềnnóinhữngsựthậtđaulòngvàlàmnhụcngườitamộtcáchvôích.Cáihaycủatácphẩmlàchỗtácgiảkhéođặtnhânvậtchínhcủamìnhtrongnhữngnghịch cảnh như ta đã thường thấy trong đời sống hằng ngày. Càng gặpnhiều nghịch cảnh càng làm cho nhân vật ấy càng tăng lòng cương quyếttranhđấu,cànglàmchovởkịchthêmnhiềuhứngthú.

Nhưng đối với những kẻ có một tâm hồn như Alceste, ghét đời, ghétnhững thóiđời siểmnịnh,Molière lạibắt chàng tađángbuồncườihơn làphảibịsitình,màsitìnhphảimộtcônhínhảnh.Rõlàmộtsựphilý,nhưngtrongthựctếlạiluônluôncónhữngsựtìnhoáiămvàngangtrái,nếukhôngnóilàphilýnhưthế.Ngườitalàmộtcáigìmâuthuẫnkhôngthểgiảiđược.Những nhà đạo đức, những bậc vĩ nhân thường lại có rất nhiều tiểu tật,nhữngcáiyếuđuối,nhữngcáingudạitầmthườngvàbấtngờ [1].NhàbáchọcNewton làmộtbậc thôngminhxuất thế,nhưng lắm lúc tỏ rađầnđộnbuồncười:ôngcónuôihaiconchó,mộtconchólớnvàmộtconchónhỏ.Muốnchohaiconchóravàonhàkhỏiphảimởcửa,ôngbènkhoétchomỗiconmộtcáilỗtrốngnơichânvách.ThánhBenoîtnói:“Ngườitrísởdĩkhácthườngnhânlàtrongngàychỉ“sốngngu”cóvàikhắcđồnghồthôi”.“Khônbanăm,dạimộtgiờ”làsựthườngmàcũnglàmaymắnlắmmớiđượcthế.

❉❉❉Đemnhữnghoàncảnhtráingượcvớibảntínhcủanhânvậtchínhtrong

truyệnđểlàmnổilênrõrànghơntínhđặcsắcấy,làphươngphápchungcủanhữngnhàvănđạitàivàtâmlýsâusắc.

JeanValjean,trongtruyệnLesMisérablescủaVictorHugo,làmộtnhânvậtcũnglinhđộnglắm.Ônglàmộtngườicótấmlònghàohiệp,cứngcỏi,anhhùngnhưnggặptoànlànghịchcảnh.Cànggặpnghịchcảnhbaonhiêu,ông lại càng tỏ ra hàohiệp, anhhùngbấynhiêu.Tuyvậy, phầnđông các

nhânvậtcủaVictorHugokhôngđượcthựctếlắm.Hamlet,trongvởkịchbấthủcủaShakespeare,làmộtthanhniênđacảm,

có tínhdodựvà thờơ,đangsốngmộtđờisinhviên lườibiếngêmđềmởĐức.BỗngđượctinchachếtvàhồnchavềmáchchobiếtlàôngbịámsátmàngườiámsátấylạilàchúcủaHamlet.Hamlethứavớihồnngườichếtsẽtrả thù.Nhưnganhta làmộttâmhồnủymỵ,naygặpviệccầnphảicươngquyết,anhtatìmđủmọicáchđểdiêntrìvàthốithác.Tấtcảtruyệntoàndệtbằngnhữngdodự,rụtrècủachàngHamlet.Khicơhộiđãđến,chàngthấyrõbằngcứchắcchắnđểtrảthù,lúcấykẻsátnhânkiađangquỳđọckinh.Hamlet rútgươm,nhưng rồi,ngừng lạidodựvà tìm lý lẽđể tựnhủ:“Nóđangcầunguyện,giếtnó,thếlànóđangsámhốivàhồnnósẽlêntrời.Tasẽđợilúcnóđangtộilỗimàgiếtđithìmớiđưahồnnóvàođịangục”.Thếlàbản tínhHamletvẫncàngngàycànghiển lộ ra rõ ràng trongnhiều trườnghợpgaycấnbắtbuộcanhtaphảilàmtráilạivớibảntínhcủaanhta.

Đemđối chọi hoàn cảnh và bản tính của những nhân vật chính để bắtbuộcnóphảibộclộcramộtcáchtinhtếvàmuônmặt,đólàmậtphápchungcủaphầnđôngcácnhàtiểuthuyết,cáckịchgiatàigiỏi.

❉❉❉Tóm lại, đọc tiểu thuyết có ích cho sựhọc là đểgiúp ta hiểu rõhơný

nghĩađờisốngcủatavàđờisốngcủanhữngngườichungquanhtathườngbịthóiquenhằngngàychegiấu.Cầnphảiđọctiểuthuyếtđểđisâuvàonhiềuhoàncảnhxãhộikháctađểtìmthấychỗ“đạiđồng”củabảntínhconngườisốngdướihìnhthứccủanhữngphongtụckhácnhau,vàđểnghiêncứumọivấnđềquantrọngcủanhânsinhnhưtộilỗi,áitìnhvàsốmạngmộtcáchcụthể hơn, ngoài sự giải thích xuyên tạc của luân lý, đạo đức. Những tiểuthuyếthaybaogiờcũngđặtchotanhiềunghivấnvềcuộcđờivàbắttasuynghĩ.Ngoàira,nhữngtiểuthuyếtcómụcđíchkhêugợinhữngdụcvọngtầmthườngcủatađểthỏamãnóctòmòbệnhhoạnđềulànhữngsáchcầnphảivứtvàolòlửa.

❉❉❉Vềphươngdiệnnày,nênđọctiểusửcácbậcdanhnhânthếgiới.Nósẽ

giúptathấyrõtâmlýphứctạpcủaconngườivànhữngbậcphiphàmcũngchỉphiphàmởnhữngmứcđộnàothôi.Cónhiềulúc,họcũngtầmthườngvà

lạitầmthườnghơnchúngtanhiều.❉❉❉

Đọc tiểu thuyết cầnphải thận trọng.Kẻnàođọcnhững loại tiểu thuyếtnhảmsẽ làmmất thờigiờquýbáucủahọvàđángânhậnhơnlàrồihọsẽmấtdầnócphánđoánvàquânbìnhcủatâmtìnhhọnữa.Thìgiờcầnphảidành cho những sách chuyênmôn, những sách tu luyện thân tâm cùng trínão.Những loại tiểu thuyếtdiễmtìnhxasự thựcdắtdẫnnhữngkẻđầuócnonnớt,nhấtlàphụnữđacảmđatìnhđivàoconđườngphiêulưulãngmạnngoàithựctếđếnđỗiquênrằngđờilàmộttrườngtranhđấucácdụcvọng,quyềnlợicủaconngười,vàchỉcónhữngkẻnàothậtcóbảnlĩnhmớisốngnổi.TínhlãngmạncủanhữngtiểuthuyếtkiểunhưTốTâm,Wertherđãlàmhưhỏngđầuócthanhthiếuniênnamnữkhôngít.

Nhữngtiểuthuyếtnênđọclànhữngtiểuthuyếtcótínhcáchsoiđườngchỉnẻo,cắtnghĩađờisốngconngườitrảiquanhữnggiaiđoạnđitìmconđườnglậpchí.Loạitiểuthuyếtấytrongnềnvănhọcchungrấtít.NhữngquyểnLesAnnées d’Apprentissage deWilhelmMeister của Goethe; Jean-ChristophecủaRollandRomainlànhữngbộsáchkhôngthểbỏquađượcđốivớinhữngngườitựhọc.

Nhất Linh, trong quyển“Viết và đọc tiểu thuyết” có nói:“Thế nào lànhữngcuốntiểuthuyếthay,cógiátrịtrongkhônggianvàthờigianvàgiúpíchnhiềunhấtchonhânloại?Nhữngcuốntiểuthuyếthaylànhữngcuốntảđúngsựthựccảbềtronglẫnbềngoài,diễnđạtđượcmộtcáchlinhđộngcáctrạngtháiphứctạpcủacuộcđời,đithậtsâuvàosựsốngvớitấtcảnhữngchuyểnbiếnmongmanhtếnhịcủatâmhồn,bằngcáchdùngnhữngchitiếtvềngườivàviệctronghoạtđộnghànhvi,cảmgiácvàýnghĩcủahọ.Nhữngcuốnđócầnphảidosựthànhthựccủatácgiảcấutạonên,viếtbằngmộtlốivăngiảndị,khônggiảnggiảinhiềuvàkhôngphảihaychỉvìcốttruyện”.

Biết đọc tiểu thuyết là biết thưởng thức cái hay của tiểu thuyết.Muốnthưởngthứccáihaycủatiểuthuyếtcầnphảibiếtquanhữngquytắccầnthiếtđểviếtmộtquyển tiểu thuyếthay.Vềsáchgiúpcho tacómộtquanniệmtổngquátvềtiểuthuyết,cácbạnnênđọcnhữngquyểnsauđây:KhảovềtiểuthuyếtcủaPhạmQuỳnh(1929),KhảovềtiểuthuyếtcủaVũBằng(1951)vànhấtlàViếtvàđọctiểuthuyếtcủaNhấtLinh(1961).

Sách Pháp thì nên đọc Défense des Lettres của Georges Duhamel,CommentunRomancierfaitsesRomanscủaClaudeFarrère(Conférenciasố12,5-6-1927),PourquoietCommentonécritunRomancủaAndréMaurois(Conférencia số 3, 20-1-1932), Réflexions sur le Roman của AlbertThibaudet(Gallimard).

TheoGeorgesDuhamel,trongDéfensedesLettres,thìthểvăntiểuthuyếttuykhácnhaunhiều,nhưngkểvềloại thìchỉcóhai loại:mộtloạicốt làmcho taquêncuộcđờiđangsốngcủa tađây, vàmột loạikháccốgắng soisángvàlàmchođờisốngtrongthựctếcủatatrởnêncóýthứchơn.Haynóimộtcáchkhác:Cóhailoạitiểuthuyết,mộtloạigiúptatrốncuộcđờihiệntạivàmột loại giúp ta sống cuộcđời hiện tại bằng cáchnhìn thẳngvào thựctrạngcủanó.

Nhưngdùsao,dùtiểuthuyếtthuộcvềloạitảchân,tảthựccũnglà“đặtramộttruyệnkhácvớiviệcthườngcủamỗingười,khiếnchongườitatrongcáikhoảngdàihayngắn,cầmđếnquyểntruyệntrêntay,thoátlyđượcrangoàicái đời mình mà cùng với người trong truyện hoặc vui hoặc buồn, hoặcsướnghoặckhổ,hoặcđiviễndunhữngnơixalạ,hoặcngồihồitưởngnhữngviệcxaxưa.Tiểuthuyếthay,ngườiđọctronglúcđọctưởngnhưmìnhkhôngphảilàmìnhnữamàlàngườitrongtruyện...”.[2]Ngườita,sởdĩkhácmuônvậtlàcótínhkhôngchịuanphận,khôngchịumãnnguyệnvớihiệntạicủamình,baogiờcũngđứngnúinày trôngnúinọ, tìmcách thoát lycuộcđờibìnhthườngcủatađâyđểmàtưởngtượngmộtcuộcđờikhácthúvịhơn,lykỳhơn,sungsướnghơn.Vìvậy,đốivớiphầnđông,tiểuthuyếtlànguồnanủiduynhấtđểtacóthểvượtquanhữngđaukhổcủacuộcđờiđầyngangtrái.Đócũnglàsứmạngcaocảnhấtcủatiểuthuyết,mộtsứmạngvănhóanếunóđừnghuyễnhoặcngườiđờiđếnlôikéohọvàocõimộngvàkhôngcònbiếtphânbiệtđâulàthực,đâulàmộngnữa.Tiểuthuyếtlàcondaohailưỡi,nếusửdụngsailầm,nólàmộttaihọachongườiđờikhôngnhỏ.

❉❉❉B.ĐọcsửĐọcsửcóíchgìchosựđàoluyệnócphánđoáncủatachăng?Phầnđông

chorằngsửlàviệcđãqua,sửlàđểhọcnhữngbàihọccủaquákhứ.Nóithếcóđúngmàcũngcósai.

Muốnđểsửhọcgiúptanhữngtàiliệuđãqua,đểhiểuhiệntạivàdựbịchotươnglai thì trướchếtsửphảiđượcviếtravàthuật lạimộtcáchđúngvới sự thực đã xảy ra, nghĩa là phải được thuật lạimột cách khách quan.Nhưnglàmgìviếtsửđượcmộtcáchkháchquan?Nhiềungườicònrấthoàinghichỗđó.TôinhớcóđọcđượcmộtcâuchuyệnmangmángsauđâydonhàvănAnatoleFrancethuật:Cómộtnhàbáchọcquyếtđemhếtđờimìnhđểviếtlạimộtbộsửtổngquátvềnhânloại.Ôngđãthamkhảohầuhếtsáchvởtừcổchíkimđểsoạnbộsửấy.Côngviệcgầnxongthìôngđãgiàgầnxuốnglỗ.Ngàykia,vàomộtbuổisáng,ôngđứngtrênlầucao,trướccửasổ,chứngkiếnđượcmộtcuộccãilộnvàấuđảởphốtrướctừđầuđếncuối.Mộthồilâu,chịnấubếpdọnănchoông,vuimiệngthuậtlạicâuchuyệncãilộnvàấuđảấychoôngnghe.Nhưngônglấylàmlạ,tạisaonhữngchitiếtđềusaicảvớinhữngđiềuchínhôngđãngheđã thấy?Ôngsuynghĩvàkhôngbaogiờngờđếnlòngthànhthựccủachịnấubếpvìôngbiếtchịấythựcthàlắm.Ôngbèncầmgậyđixuốngđườngphố.Khiôngvừagặpbàgiữcửa,bàấythuậtlạichoôngnghecâuchuyệntrên,hoàntoànkhônggiốngvớinhữngđiềuôngnghethấy,lạicũngkhônggiốngvớinhữngđiềunghethấycủachịbếpnữa.Ôngtòmòđitừđầuphốđếncuốiphốthìônglạiđượcnghebiếtbaochitiếtlykỳhơnnữa,khôngđúngvớinhữngsựnghethấycủaôngmàlạicòntráingượcnhaulungtung.Ôngtrởvề,cảmthấysựmỏngmanhcủachứngcứconngười.Cácchứngcứdocácsửgiatừthếkỷnàyđếnthếkỷkiađể lại, ôngcảm thấycũngchỉ lànhữngchứngcứkhông sao tin cậyđượcnữa.Buồnchán,ôngvứtchồngsửcủaôngđãviếtvàolòlửa.

❉❉❉Hẳncácbạncũngđãcóxemquavở tuồngRashomoncủaNhậtvàcác

bạncũngđãcódịpnghĩqua sựmongmanhcủanhữngchứngcứcủaconngười.

Huốngchinhữngcáimàngườitagọilànhững“bàihọclịchsử”lạicàngbắttanênthậntrọng.Ngườitathườngcóthóidùnglịchsửđểlàmnhữngbàihọcluânlý,chínhtrị.Thựcra,nhữngsựkiệnlịchsửthườngchỉcógiá trịcủanhữngtàiliệulịchsửmàthôi,chứtựnóítcóýnghĩađểdùnglàmbàihọc.

TôixinđơncửmộttàiliệulịchsửnàyvềtrậngiặcPéloponnèsegiữahai

cườngquốcAthènesvàSparte.Vàonăm404(trướcTâylịch),SpartethắngAthènesvàbắtAthènesphảichịunhậnmộtchínhphủdobamươivịtòacaitrị thường gọi là “bamươi vị độc tài” (Les Trente Tyrans), phần đông làngườiSparte.

Tại sao cókết cuộcnhư thế, đemSparte làmbáquyềnAthènes?LàvìngườixứAthènesnghệsĩ,thôngminhnhưngkhôngcókỷluật,rấtghétgiaicấpvàsốngdướichếđộdânchủtựdo.Tráilại,địchthủcủahọtuykhôngquanthiếtgìđếnvănminh,nhưngbiếtlấytínhkhílàmcănbản,sốngdướichếđộgiaicấp,khắtkhetheotruyềnthốngtheokỷluật,biếtđemuyquyềnđặttrênnhữngnềntảngvữngchắcvàđộctài.

Dĩnhiên,SpartephảithắngAthènes.Đólàbàihọccủalịchsử.Vàngườitađãlặpđilặplạimãi“bàihọc”ấy

từđờinàyquađờikia,vàcònchohọcsinhngâmngatụngđọc.Nhưng người ta lại không để ý, cũng chính lịch sử cho ta biết, chính

ThrasybulelạilậtđổbamươivịđộctàikiatrongmấythángsaukhiAthènesthất thủ, và hai mươi bốn năm sau, Pélopidas, người Thèbes đuổi quânSparterakhỏi thànhnày.Épaminondas, támnămqua,cũnglàdânThèbes,thắngdânSpartetrongtrậnLeuctres,vàMantinéelàmchoSpartemấtcảtêntuổitrênbảnđồlịchsửngàyxưa.TanênnhớrằngThèbeslại làbạnđồngminhcủaAthènes.

Nhữnganhhọcsinhngoanngoãnđềubiếtrõnhữngsựkiệnlịchsửấyvàđã học thuộc lòng nó để trả bài cho giám khảo nhưng họ cũng luôn luônkhôngquênnhắcđếncáibàihọc lịchsử trênđâyvềviệcSpartebáquyềnAthènes.Tathấyrằngởđâylịchsửlạibịlịchsửcảichính,nhưngrồicũngkhôngaiquantâmđến,ngườitachỉlonhớcảcáibàihọclịchsửvàluônsựcảichínhlạinónữa,mớilàmỉamai!

Cácbàihọclịchsửkhácthìcũngphầnnhiềuđềucómộttínhcáchchunglà dạy cho người ta những gì người ta đã biết, nghĩa là ít dạy thêmđượcnhữngcáimới.

Khingườitađọcsửvớicáimộngtìmnơiđómộtbàihọc,thìcókhácnàongườitagặpphảitâmtrạngcủamộtluậtsưđangsoạnbàibiệntrạngcủaôngta.Ôngluậtsưấykhônglàmviệcnhưmộtnhàkhoahọcđitìmchânlýmàchỉlàmcáiviệctìmnhữngchứngminhchomộtđịnhkiếnsẵncócủaanhta.

Những sự kiện lịch sử chỉ là những bằng cứ để anh ta dùng chứngminhnhữngứcđoáncủaanhta:anhđãbiếttrướcphảidùngnhữngsựkiệngìrồi.Thực ra, sự kiện không chứngminh gì nhiều (les faits ne prouvent rien).Phầnđôngngườitaquámêtín,quátintưởngnơinóvàchorằngtựnócóđủuyquyềnđểbảođảmsựthật.Ngườitakhôngđểýrằng:cũngthờinhữngsựkiệnấy,ngườitalạicóthểdùngmàgiảithíchrấthợplýnhữngtriếtthuyếttráingượcnhaunhưnhiềunhómduyvậtvàduytâmđãlàm.Nhưvậy,nhữngsựkiệnlịchsửtựnókhôngthểbảođảmrằngnólàmộtchânlýbấtdibấtdịch,giátrịcủanócòndosựgiảithíchcủanhàviếtsửnữa.

Muốnviếtsửđượcliêmkhiết,nhàviếtsửchỉnêntrìnhbàysựkiệnlịchsửđủmọiphươngdiệnnhưngchưanêncốgắngrútramộtbàihọclịchsửquávộivàng.

“Lịchsửvịlịchsử”cũngnhư“nghệthuậtvịnghệthuật”làquanniệmrấtcậnthời.Ngàyxưa,lịchsửtrướctiênlàdochínhtrịmàra,thườnglàcôngviệccủanhữngkẻchuyênmôncatụngchínhthể,nhữngkẻnịnhthần,nhữngnhàlậppháp,nghĩalàcủanhữngkẻphụngsựmộtchủquyềnnào.Đọcsửcầnphảibiếttránhsựsailạccủanhàviếtsử,dùvôtìnhhaycốý.

❉❉❉Tómlại,viếtsửchothậtđúngrấtkhó.Huốngchi,nhânquákhứđểtìm

mộtbàihọccho tương lai, thiết tưởng tacũngcầnphảihết sức thận trọngmớiđược.

Tanêntựhỏi:nhữngbàihọccủacuộcđờitrongquákhứcóthểnàogiúpta giải quyết được những vấn đề rất phức tạp của thời buổi hiện tại nàychăng?Thờicungtênđaokiếm,đánhgiặcthìđánhtheolốiđốiphươngcóthểnàogiúptahiểuđượcnhữngbiếncốhiệntạicủathờinguyêntửchăng?Nhiềungườilạinghingờrấtcólýnhữngkếtluậnngâythơcủamộtsốnhàviếtsửđãvượtquasứmạngkhoahọccủangườikểchuyệnđểsangquacáinghề triết luậnvà lýsự.Cókẻchủ trươngrằngbỏquanhữngbàihọccủalịchsửthìcókhácgìtrongkhidulịch,từchốikhôngchịunghelờikhuyêncủangườidẫnđường:kẻấysànhđườnghơnta.Họlàmnhưngườitaluônluôncóthểbiếttrướcđượcnhữngtainạnsẽxảyra,họlàmnhưkhôngbiếtđếnnhữngbấtngờcủalịchsử,vàhễbiếtđượcviệctrướctấtsẽđoánđượctươnglai,dòngđờisẽ luônluônchảyxuôimàkhôngbaogiờchảyngược.

Họtintưởngmộtcáchquáthậtthàrằng“nhữngnguyênnhângiốngnhausẽtạoranhữnghậuquảgiốngnhau”(lesmêmescausesproduisentlesmêmeseffets).Tươnglaiđâuphảilàquákhứtáidiễnlại.

Phảithậntrọng,trongcuộccờngườitađâuphảichỉchơimãimộtnướccờmàthôiđâu.Chínhvìquátinnơinhữngbàihọccủatrậnchiếnmàphầnđôngnhàthammưuphảichịuthấtbạinặngnềtrướcnhữngchiếnthuậttốitâncủaquânđịch.

AndréGidechorằng:“Bàihọccủalịchsửnếucóthểnóilàmộtbàihọc,lànódạychotabiếtrằngquákhứkhôngthểdùngđểsoisángtươnglai,vàmuốn đối phó với những biến cố hiện tại vàmớimẻ, thà cómột đầu óckhôngquanthiếtđếnquákhứcònhơnlàmộtđầuócquábịmùlòavìnhữngánhhàoquangcủaquákhứ”.

Thật là câu nói đáng cho ta suy nghĩmà dè dặt và hoài nghi,một thứ“hoàinghitriếthọc”theoDescartes.

Vớinhững“dèdặt”trênđâythìđọcsửmớibổíchmàkhôngsợbịdihại.Nhưnghọcsửcầnnhấtlàhọcphươngphápviếtsửvàphươngphápđọc

sử.Haiphươngphápấyđềuquyvềmộtmối:Phươngphápphêbìnhsửhọc.Muốnđọcsửmàkhôngsànhphươngphápphêbìnhsửhọc,rấtnguyhiểm.Thậtvậy,muốnchohànhđộngtakhỏiphảicósựsailầmhaythấtbại,cầnphảithấyđặngsựthậttrongnhữngviệcxảyrachungquanhtahằngngày.

Vậyphảilàmthếnàođểnhậnthấyđượcsựthật?Cóhaicách:tựmìnhtainghemắtthấy,hoặcnghehayđọclạinhữnggìkẻkhácđãngheđãthấy.

Nhưngđốivớimắtthấytainghe,chắcgìtađãnghethấyđúngynhưsựthậtđãxảyra,haytachỉ thấy,nghenhữnggì tamuốnthấymuốnnghevàmongướcnóphảixảyranhưthếnào?Vìquyềnlợi,vìtưdục,vìthànhkiếntađãnghethấysaicảvớisựthật.Tahãyđểýnghecâuchuyệncãivãcủahaingười, ta sẽ nhận thấy rõ điều ấy:Mỗi ngườimột nghe theo ý riêng củamình,chứkhôngaichịunghenhữnggìhọkhôngmuốnnghe.

Huốngchisựthấy,ngheấylạidokẻkhácthuậtlạihaybiênchéplại,thìquảthậttacầnphảihếtsứcthậntrọngvàhoàinghitrướckhitinnó.

Nhữngnguyênnhânxúigiụcngườitamangđếnchomìnhnhữngtintứcsailầmthìrấtnhiều.Vả,cũngnhưta,ailạilàngườikhôngđeotheomìnhmộtquyềnlợi,mộtthànhkiếnhaymộtdụcvọng.Lẽcốnhiênsựnghe,thấy

củahọkhóthểkháchquanđượcvàkhôngnêntinhọbằnglờimàphảibiếtxemxétvàphêbình cẩn thận lại.Muốncóđượcmộtbộócphêbình chođúngđắn,theotôi,khôngcònphươngphápnàohaybằngdùngđếnphươngphápphêbìnhsửhọc.

❉❉❉Phươngphápphêbìnhsửhọckhôngphảichỉdùngvàoviệcsưutầmtài

liệuđểviếtlịchsửmàthôi,nólạicòngiúpchotaphêbìnhtấtcảnhữngđiềutanghehayđọc,dobáochí,sáchvởhoặcnhữnglờiđồnđãicủadưluậnđemlạichotahằngngày.

Vậy,trướcmộtcâuchuyệnnàobấtluận,taphảitựhỏi:-Aithuậtlạichuyệnđó?-Ngườithuậtlạichuyệnđócóthuậtlạirõràngcâuchuyệnchăng?-Ngườiđócóthểtincậyđượckhông?-Ngườiđócóphảilàngườihayquảquyếtsuôngnhữngchuyệnvuvơ,và

họlàmthếlàđểthíchramặt,sànhchuyệnhơnngườikhông?-Ngườiấycóquyềnlợigìđểdốimìnhhaydốingườichăng?

❉❉❉Tínhtựnhiêncủaconngườilàhaytinnhữngđiềukẻkhácthuậtlại.Vậy

chớtakhôngthấy,hằngngày,bấtkỳlàchuyệngìcủaaithuậtlại,tasẵnsàngtintheomộtcáchdễdàng,khôngđòihỏimộtbằngcứnàocảhaysao?Trừrakhinàotintứcấyquanhệđếnquyềnlợitanhiều,tamớichịuđểýđếnmàphêbình,màgạnlọc...Bằngkhông,nếucâuchuyệnấykhôngngớngẩnhayphithườngthìtanhậnnóngay,lạicònđemnómàthuậtlạichokẻkhácnghevàcókhilạicòntôđiểmthêmchonócóduyênhơnlàkhácnữa.Bấtcứaithànhthậtvớimìnhđềuphảicôngnhậnrằngmìnhthườngcótínhhaylườibiếngcẩuthảnhưthế.Bởivậy,ócphêbìnhkhôngphảilàtínhtựnhiêncủaconngười,màcầnphảitậpluyệnnólâungàymớithànhthóiquenđược.

❉❉❉Những sựvật trênđờimàchính tai tanghe,mắt ta thấy rất ít.Hầuhết

nhữngđiềutahaybiếtđềudokẻkhácđemlạichota:hoặcnhânnóichuyệnmàbiết,hoặcdođọcsách,đọcbáohayngheđàiphátthanhmàbiết.Nhữngđiềumàkẻkhácmanglạichota,sửgiagọichunglàchứngcứ.Chứng cứthậtrấtquantrọngtrongđờisốngcủatakhôngphảinhỏ,vìkhôngcónó,ta

khôngthểbiếtđượcnhữngđiềugìđãqua.Vịlaithờichưacóthểbiếtđược,người ta cần phải căn cứ nơi hiện tạimới có thể độmà hiểu trước được.Nhưnghiệntạilàmsaohiểuđược,nếukhôngđemsosánhvớinhữnggìđãqua.Ngườitabảo:Quákhứlànguồngốcsựhiểubiếtcủaconngười.

Nhưng,nhữngchứngcứấycónêntincảkhông?Vàphảilàmsaobiếtnócóthểtinđặng?Đólàvấnđềquantrọngmàphươngphápphêbìnhsửhọcgiảiquyếtchotavậy.

Phầnđôngaiaicũngtinrằng:Mộtngườikia,nếukhôngcólợiriênggìđểgạt gẫm ta, ắt khôngbaogiờhọnóidốivới ta làmchi cả.Nghĩ thế làkhông đúng. Thường thường, những điều họ nói với ta nếu đúng cả trămphầntrămthìcólẽđólàmộtđiềumaymắnbấtngờ.Nhưtađãthườngthấy,xảyrahằngngàycólắmchứngcứkhôngđúngvớisựthậtđãgâyrakhôngbiếtbao taihọa.Mộtchứngcứsaiđủ làmchongười lương thiệnhàmoantrongngục thất.Nếuphảikể ranhữngvụ“sai lầmcủacông lý” thìkhôngbiếtphảibaonhiêuquyểnsáchmớinóirahếtđược.

Ngaytrongđờisốnghằngngàycủatađây,cảdanhdựvàhạnhphúcta,cóthểchỉdomộtchứngcứsailầmmàtiêutanhết.Nguyhiểmlàcónhữnglờivubángtồitệnhấtlạidonhữngkẻthànhthựcnhấtđưara.Họkhôngphảivìáctâmmàhạita,nhưngvìhọthấysaihoặcnghekẻkhácthuậtsaimàvộitinvà lặp lạivớikẻkhác.Chúng tacầnphảiđểýđếnsựmỏngmanhcủachứngcứmàkhôngbaogiờvộitinliều.Hãybiếtthậntrọngphêbìnhtrướckhitạmthờichấpnhậnnó.

❉❉❉Tanênbiếtrằng,trínãotabịluậttưlợichiphối,chỉthấyvànghecùng

nhớđượcnhữnggìquanthiếtíchlợiđếntamàthôi.Ngoàirađềubịđểquamột bên cả, nghĩa là ta sẽ không thấy gì khác hơn những gì ta cầnmuốnthấy.Giữamộtsựvậtởngoàivớicáitâmnhậnthứccủataởtrong,cómộtkhoảngcáchxahoặcnhiềuhoặcít,khôngthểnàokhôngcóđược.Tathửthínghiệmnhưvầy thì rõ: để trên bànmộtmớđồ thườngdùngnhư cây viếtmực,câyviếtchì,mộtcáikhóa,mộtcáilyv.v...vàtrongmớđồđótacóthểthêmvàomộtcáighếnhỏ(đồchơicontrẻ)màthiếumộtchân.Tabảomộtngườinàoquansátkỹcácvậtấy.Tachohọmộtthờigianvừangóquađủmón.Rồibắthọtảlạicácvậthọthấy,tasẽthấyhọtảlộnxộncả.Câyviết

chìcókhía,họcholàtròn;cáilytròn,họcholàcókhía.Nhiềumónhọlạikể thiếu, có khi có cái thiếu họ lại kể thêm.Nếu hỏi cái ghế nhỏ cómấychân,họsẽnóicóbốn,trongkhisựthậtchỉcóba.Họkhôngquenquansát,nhất là họ không biết cách quan sát.Mà phần đông con người là thế. Takhôngnênquátincậynơitrínhớcủata.

Lại nữa, ta cũng cầnđểýđếnđiềuquan trọngnày:Ta chỉ có thể thấyđượcnhữnggìtađãbiếtthôi.Nhữngysĩquenvớicáchxemsắcdiệnbệnhnhân, hễ nhìn thấy ai là họ đã nhận thấy kẻ ấy đau bệnh gì rồimà chínhngườiấysoimặthằngngàykhôngthấybiếtgìcả.

Dođó,tanênđểýhaiđiềunày:--Trướcmộtsựvật,chỗnghethấycủatakhôngbaogiờđầyđủđược.Có

nhiềuviệcvàchitiếttakhôngthểnghethấymặcdùtađãđểcảhaimắtmànhìn,haitaimànghe.

--Sựngụytạocủatrínhớrấtlàtaihại.Thườngtahaythêmvàonhữnggìta khôngnhớđể cho sựnhớđượcđầyđủ.Chínhđó là cáchnhận lầmcáibóngđenlàkẻtrộm,sợidâythừnglàconrắn.Thấytrongbóngtốimậpmờmột sợi dây thừng, vàbởi thấykhông rõ, ta bèndùng trí tưởng tượngmàthêmvàovàchođólà“conrắn”.

Chứngcứsaikhôngphảiluônluôndosựthiếutrínhớ.Thườnglạidonơisựnhậnthứcsailầm.Chínhngayvàolúctanhậnthức,sựvậtđãbắtđầucósựthayhìnhđổidạngrồi.Ởđây,talạiđivàothếgiớibaolacủa“tìnhcảm”.Tathấysựvật,thườngítkhinàoynhưnócóthậtmàthườngthườnglàtheocáichiềuýmuốncủataaoướcnóphảixảyranhưthếnào.Dụcvọng,yêughét,ócphephái,tưlợi...làmchotagiảithíchsailầmtấtcảnhữngđiềutanghethấy.Khôngcầnphảinóira,cáikếtquảtaihạicủanhữngchuyệnhiểulầmđáng tiếc thườngxảy ragiữangườivàngười,hoặcgiữadân tộckhácnhau,khôngaikhôngthấy.

Taihạihơnhếtlànhữngkẻđemlạichotanhữngchứngcứsaingoaấylạilànhữngkẻhếtsứcthànhthật.Họkhôngcóchútlòngdốitrágìcả,vìchínhhọ tin thật nhữngđiều họ đã thuật lại chomìnhkia là đúng cả trămphầntrăm.Họtinnhưthế,nênhọmớiquảquyếtnhưvậy.Đómới thật lànguyhiểm.Bởivậy,đốivớinhữngkẻtốcáo,thuậtlạihaybiênra,taphảihếtsứcthậntrọngdèdặtlắmmớiđược.Bấtluậnlàchứngcứnào,hãyphêbìnhnó

rồisẽtinsau.Phảicoichừngsựdốitrá,nhấtlànhữngnguyênnhânsailầmvềtâmlýmàngườithườngvôtâmsavàonhưtađãthấyởtrên.

Tanênđểýđiềunày:Nhữngkẻcóýgạtgẫmmìnhthìít,mànhữngkẻvôtâmgạtmìnhthìrấtnhiều.Vìvậy,nhữngchứngcứthànhthực(sincères)dễtìmhơnnhữngchứngcứxácthực(véridiques).

❉❉❉Giờđây,xinbànquaphươngphápphêbìnhsửhọc:1.Phêbìnhngoạibộa.Trướchết,nhàlàmsửhayviếtsửphảiđểýđếnviệctìmtài liệucho

đầyđủ.Tàiliệumàthiếusótthìkhôngthểnàocócơsởđểphêbìnhđược.Tìmtàiliệulàđểtìmrasựthực.

Sựthựclàgì?Lànhữngsựcóthựcxảyra.Đólàlấytheonghĩahẹpvàcụthểcủanó.Cònlấytheonghĩarộngvàtrừutượngcủanóthìsựthựccũngdùngđểchỉmộtýtưởng,mộttrạngtháitâmlýhaymộtýkiến.

Nếulấytheocáinghĩahẹpcủanó,taphảiđểýkỹđiềunày:cótàiliệu,chưa ắt ta đã nắm ngay được sự thực.Như ta đã thấy, tài liệu đôi khi lànhữnghìnhảnhsailầmcủasựthực.Nhữngchứngcứcủakẻkhácmanglạichotađâuphảilàluônluônđúngvớisựthựctrămphầntrăm.Tráilại,cókhinóchỉlànhữngphánđoánhayphỏngđoáncủakẻkhác,trongđóđãphaítnhiềudụcvọng,ưaghétrồi.Thậtvậy,nhữngđiềukẻkhácmanglạichotatoànlànhữngđiềumàhọmuốnchotathấynhưhọ.Nếuhọưathìhọthêmthắthoặcbớtxéncâuchuyện,sắpđặtcáchnàochocâuchuyệnấyđượcdễưa.Tráilại,nếuhọghét,họsẽthêmbớtcâuchuyệnvàsắpđặtcáchnàochocâuchuyệntrởnêndễghét.

Bởivậy,taphảiphânbiệtcẩnthậncáinàolà“sựthực”,cáinàolà“phánđoán”hay “phỏngđoán”và cốnhiên làphải dùng sự thực làm tài liệuvàchứngcứmàthôi.Nhữngcáisaunếumuốndùng,cầnphải lo tẩysạchcáimàuchủquancủanóđi,đểtìmlạicái thựcdiệncủanó,nghĩalàphảiphêbìnhnómộtcáchkhôngthiênlệchmớiđược.

Ứngdụngphươngphápnày,tưởngkhônggìhaybằngđemnăm,bảytờbáokhácchínhkiếnvớinhaunhưngcùngthuậtlạimộtviệcmàsosánh.Tahãysosánh lạinhữngđiềucácbáoấy thuật lại,phân tíchra từngbộphậnnhưsauđây:

-Nhữngchỗdịđồng,thuộcvề“sựthực”;-Nhữngcáchthuật lạikhácnhau,vìchínhkiến,vìdụcvọngbiếnthiên

thểcách;-Nhữngphỏngđoánrặtlàphỏngđoánthôichứkhôngdínhdấpgìđếnsự

thựccả.BênAnh,trongnhữngtrường“bìnhdâncaođẳng”,cónhữnglớphọcgọi

là“lớphọcbáochí”.Ởđó,giáoviênmỗi tuầngomgóp lại tất cảbáochítrongnước,nghiêncứuvàđemradiễngiảichohọcsinhthấynhữngchỗdịđồngvềsự thực,phântíchnhữngchỗkhácnhauvềcách trìnhbàyvàgiảithíchnhữngtintứccủacácbáovàtìmcắtnghĩalýdocủanhữngsựsaibiệtấy.Thậtlàbổíchchoócphêbìnhkhôngbiếtchừngnào.

❉❉❉b.Tìmđượctàiliệurồi,hãyphêbìnhvềlailịchcủanó.Phêbìnhlailịchcủanó,phảihỏicoi:-Nóởđâumàđến?-Nóxảyrahồinào?-Aithuậtlạinó?Phêbìnhlailịchcủasửliệulàcốtkiểmsoátlạisựchínhxáccủanó,bởi

thườngcórấtnhiềutàiliệuhoàntoàngiả,dobọnconbuôngiảmạođểbánchonhữngnhàhiếucổ.Cũngcónhiềucâuchuyệnngườitrướctạora,truyềntụnglạimộtcáchquảquyếtnhưviệccóthật.Taphảithậntrọngnhữngthứngụytạoấy.

c.Tacũngphảibiết“phụchồi”lạinguyênvănhaynguyênthểnhữngtàiliệumìnhđangnghiêncứunữa.

Cónhiềutàiliệutruyra,thấytuythậtlàmóntàiliệuchínhxácrồi,nhưngtrongđócónhiềuchỗhoặcnhiềuchữ,nhiềucâuhoặcnhiềuđoạnvănbịkẻkhácthêmvào(sáchxưathườngbịsựthêmthắtấy,vìngườichépsáchhaythêmýriêngcủamìnhvào),hoặcvìkẻsaucholànóikhônghếtýnêntựtiệnviết tiếp theomà thànhra“tamsao thấtbổn”.Lạinữa,cũngcókhiquyểnsáchbị ấn công sắp lộn làmsai cảnguyênvăn,vậy taphảiđểý tìmcáchphụchồilạinguyênvănmớiđược.

❉❉❉2.Phêbìnhnộibộ

Biếtđượclailịchvàphụchồilạiđượcnguyênthểhaynguyênvăncủasửliệurồi,đócũngmớichỉ làcôngviệcphêbìnhởngoạibộmàthôi.Muốnchosựphêbìnhđượcđầyđủhơnphảiđisâuvàonộibộnómàphêbình.

❉❉❉Phêbìnhmộtchứngcứ,theocáinghĩarộngvàhẹpcủanó,cầnphảiphân

ralàmhaigiaiđoạn:-Giảithíchnó;-Tìmsựthànhthựcvàđíchxáccủanó.a.GiảithíchtàiliệuTrướchết,phảicoitácgiảmuốnnóigì?Đây là lờiphêbình,để tìm lạicáinghĩachính củamột bảnvăn, từ cái

toànthểđếntừngchitiếtcủanó.Nếutưtưởngcủatácgiảtrongsáng,vănchươngcủatácgiảrõràngthìcógìlàkhókhăn.Nhưngsựthựcthìđâuphảiluônluôngặpđượcnhưthế.Phảicoichừng,nhiềukhitácgiả(thuộcvềthếhệ trước)dùngmột thứtiếngnhưta,nhưngthựcrađểchỉmộtnghĩakháchơntađanghiểuvàđangdùngbâygiờ.Đọccổvănthườnggặpnhữngkhókhănnày.Bởivậy,cónhiềunhànghiêncứugánchocổnhânnhiềutưtưởngtânthờimàtựcổnhânkhôngbaogiờnghĩđến.

Cókhitácgiảlạiviếtmộtlốivăntựriêngcủahọ,nhấtlànhữngnhàtưtưởngtriếthọc.Vậytaphảibiếtchothậtrõcáiđịnhnghĩariêngcủavăntựấy.Tỉ như đọc sách củaMontaignemà thiếu bản tự vị về những danh từdùngriêngcủaông,vàởthếhệôngthìkhôngtàinàohiểunổiông.

ĐọcsáchLão,Trangmàcứhiểutheocáinghĩavăntựbâygiờthìhiểusaiđếnvạndặm.

Chẳngnhữngvăn tựkhác,màcảđếnvănphápcũngkhácnữa.Tìmlạiđượccáinguyênnghĩacủabàivănxưathậtkhôngphảidễgì.

Cókhitácgiảlạidùngmộtlốivăn“ẩndụ”hay“bóngdáng”,hoặc“mỉamai”hay“hàihước”.Nếuvôtình,talạitưởngđólàlờinóithật,thìcàngsailầmbiếtmấy.

Seignobos vàLanglois nói:“Cái khuynh hướng tự nhiên, dù là nhữngnhàviếtvănlàmviệctheophươngphápcũngvậy,khiđọcmộtbảnvănnàolàcốttìmngaytàiliệuđểthamkhảo,chứkhôngchịutìmhiểucoiýtácgiảmuốnnóigìtrongđó.Lốilàmviệccóthểđượcđốivớinhữngtàiliệuthuộc

vềthếkỷthứ19,donhữngkẻcùnglốitưtưởngcùnglốingônngữnhưta.Tráilại,nếugặpphảinhữnglốivănchươngtưtưởngkhôngcùngthờivớitanữa,hoặccáinghĩacủabàivănkhôngđượcrõràngvàkhôngthểdịnghịđượcnữa thì thật lànguyhiểm.Kẻnàođọcvănmàkhông lo tìmhiểu tácgiả,cốnhiênlàđọcnótheocảmtưởngcủamình;trong(bàivăndùnglàm)tài liệukia,họchỉđểýđếnnhữngcâuhoặcnhữngchữnào thíchứngvớiquanniệmriêngcủahọ,hoặchợpvớiýkiếncủahọđãcósẵntrướcđốivớisựvật,họtríchriêngranhữngcâuhoặcnhữngchữấymàhọđâucódè,đểlàmthànhmộtbảnvănriêngtheotrítưởngtượngcủahọvàđembảnvănấymàthayvàobảnchínhcủatácgiả”.

Nhàviếtsửphảitựlậpchomìnhmộtquyluậtnày:“Phảitìmhiểubàivăntheocáichânnghĩacủanótrướchết,rồisausẽtựhỏi:nócóthểdùngđượcchỗnàođểlàmtàiliệu”.[3]

Vậytacóthểtómlạitrongmộtcâu,quytắctrọngyếunàycủaphéplàmsử:“Mộtcâuvăn,nghĩanóthayđổi,chẳngnhữngtùytheothờiđạimàcòntùy theo vị trí của đoạn văn ấy trong bài; ta chớ bao giờ táchmột câu rangoàicáivănmạchcủanó,nghĩalàngoàicáibàimànóchỉlàmộtcâuhaymộtđoạn trích ra;vànếugiải thích,phảigiải thíchnó theocáiýchínhvàtổngquanbaotrùmbàivăn”.[4]

Thậtvậy,trongmộtbàivăn,luônluôncótưtưởngnàycùngvớitưtưởngkialiênquanmậtthiếtnhau,nếuchỉ“tách”ramộtđoạnhaymộtcâu,thìtưtưởngbị“tách”rakiangoàibàivăncókhikhôngcònýnghĩagìnữa,hoặccó những nghĩa trái nghịch với tư tưởng chung của toàn bài cũng khôngchừng.Thườngnhữngnhàphêbìnhmàcóácý,hoặcnhữngngườibútchiến-họthích“chặtkhúc”hoặc“trích”rờimộtđoạnvăntrongmộtbài,mộtcâuvăntrongmộtđoạn,hoặcmộtchữtrongmộtcâu,đểthayđổicáichínhnghĩacủanóđivàcốbắtbênkiaphảinóinhữngđiềumàkẻấykhôngbaogiờnói.“Cáithủđoạnthôbỉvàvôliêmsỉấyrấtđượcphầnđôngcôngchúngvôhọcthứchoannghênhvàtínnhiệm,nhưngnóchỉlàmộtsựkhiếpnhượcmàthôi.Nhàphêbìnhthườngcũngcóthểvôtìnhsavàocáilầmnàynếuhọkhôngchịuđểýđếnvănmạch”[5].

Tríchsaihaytríchthiếumộtnguyênvănlàkhôngnên,huốnghồlạitríchnhữngđoạnvănmàkẻkhácđã trích thì lạicàngkhôngnênnữa.Phảiđọc

ngaynguyênvăn,dongườiđầutiênviếtra.Khôngnênbaogiờcăncứnơinhữngsáchdongườithứhaichéplại.Nhữngđoạnvănhoặcnhữngcâuvăncủahọ trích ra, tacầnphảixétxemlại thận trọng,khôngnên lấyđódùnglàmtàiliệu:biếtđâuhọkhôngtríchthiếuhaytríchsai?Vậy,nếumuốndùngnó,tahãyđọlạivớichínhvănmàkiểmsoátlại.Đọcsáchnghiêncứu,khôngnêntrọntinnơinhữngcâuchứngdẫncủahọ,tráilại,phảiluônluôndòlạichínhvăn.Bởivậy,nhữngnhàkhảocứukhichứngdẫncầnphảithêmxuấtxứmớiđúngphép.

❉❉❉Nếutachỉmuốnbiếttưtưởngcủatácgiảmàthôithìcôngviệctìmhiểu

bảnýcủahọnhưthếlàđủrồi.Nhưng,nhiềukhichủýlạimuốntìmcoicáiviệchọnóiđócó thậtkhông?Chonên,chỉgiải thíchkhông thôichưađủ,cầnphảiphêbìnhthêmmộtbướcnữađểtìmsựthànhthựccủatácgiảvàsựđíchxáccủatàiliệu.

❉❉❉b.TìmsựthànhthựccủatácgiảTácgiảcó thành thựckhông?Muốn trả lờicâuhỏinày, tahãyxétqua

nhữngnguyênnhântâmlýđãkhiếntácgiảnóisaivớisựthật:-Tácgiảcóphầnvìtưlợimànóidốikhông?Quyềnlợihọbuộchọphải

nóinhưthếvìnếunóikhácđi,họsẽbịthiệt.Hoặcvìđịavịhọcầnphảigiữgìn.Hoặcvì lýtưởng,vì tựkiêumàhọbuộc lòngbỏquahay thêmbớtsựthậtđi,đểđừngchạmđếntínđiềuvàdanhdựriêngcủahọ?

-Tácgiảcóphảivìhoàncảnhbuộclòngphảinóikhôngđúngvớisựthậtđểmưusựanthânkhông?Nhữngnhàvănởcáctriềuđạixưa,đâucódámnóingaysự thật,họphảinóiquanhcoúpmở.Nhữngnhàvănởcácnướcđộctài,sốngtrongnhữngchếđộvănhóachỉhuycũngthế.

-Tácgiảcónhữngưaghétriêngđốivớimộtngườinàohaymộtnhómngườinào?

-Tácgiảcóphảivìmuốnmịdân,nghĩa làchiềutheothịdụccủaquầnchúng,hoặcvìmuốntránhsựđụngchạmhayxungđộtvớilòngtínngưỡngcủaquầnchúngmànóisaivớisựthậtkhông?

-Tácgiảcóphảivìthiênvềmộtchủnghĩanào,thiênvềmộtphephái,công trìnhhay tôngiáonào, thiênvềxứsởquêhươngmình, thiênvềgiai

cấpxãhộimình...mànóisaivớisựthậtkhông?-Hoặctácgiảcóphảivìquyềnlợichungcủamộthộiđoànnàomàchính

mìnhlàmộtphầntửquantrọng.Dĩnhiên,vìquyềnlợichungcủahộihayđoàntácgiảbuộcphảilàmthinhhoặckhôngđượcnóingaysựthậtnàocóhạichohộihayđoànđó.

-Tácgiảcóphảivìhiếudanhmàxướngxuấtranhữngđiềukhôngđúngvớisựthậtkhông?

-Tácgiảcóphảivìchuộngmỹthuậtvănchươnghơnsựthật,muốnchocâu chuyện được ly kỳ đẹp đẽ mà thành ra nói không đúng với sự thậtkhông?

Phầnđôngconngườicótínhhaythuậtlạimộtcâuchuyệnkhôngphảiynhưnóđãxảyra,màlàtheocáiýtưởngtượngmuốnchonóphảixảyranhưthếnào.Thựctế,cómộtsốnhững“tiếngnóilịchsử”làdotrítưởngtượngcủanhàviếtsửtạora.Họ“tiểuthuyếthóa”hay“thivịhóa”mọisựviệcmàhọnghethấy.

❉❉❉c.TìmsựđíchxáccủachứngcứChỉtìmsựthànhthựccủatácgiảmàthôi,khôngđủ.Vìngườithànhthực

chưađủbảođảmđiềuhọnóilàđúngvớisựthật:họvẫnbịsailầmnhưmọingười.

Vậy tìm sự thành thực của tác giả rồi, cầnphải tìmcoi điềuhọnói cóđúngvớisựthậtkhông?Tácgiảrấtcóthểlàngườithànhthực,nhưngởvàomộttrườnghợpkhôngthuậntiệnchosựquansátnênsựnghethấysaiđi.

Bấtkỳlàaiđềukhôngbaogiờchịutinnhữnglờinóicủangườiđiên.Làvìnhữngđiềuhọnóiđiềudoảogiácmàra,khôngsaocóthểdùnglàmbằngcứđược.Nhưngnếukhôngnêntinnơiảogiáccủangườiđiênthìmìnhcũngphảicoichừngnhững“thànhkiến”và“ảotưởng”vìđócũnglànhữngcáimànhàtriếthọcgọilà“bánảogiác”.

Chúngtathườngxemsựvậttrongđờitheolòngsởnguyệncủatamuốnchonóphảixảy ranhư thếnào,hoặc theonhư taquen thấynóđãxảy ra.Nếutráilại,nóxảyrakhôngchiềutheoýmuốncủatathìtalạicưỡngépnóphảichiềutheota,nghĩalàtasẽgiảithíchnótheothànhkiếncủata.Hoặcnếunóxảyrakhônggiốngvớinhữngđiềutaquenthấythìtacũngcốcưỡng,

giảithíchnótheonhữngđiềutađãquenthấy,chứkhôngchịuthoátkhỏicáitâmlýeohẹpcủatađểmàđộhiểuhànhvicủakẻkhác.Bởivậy,nhữngcâuchuyệncủanhữngnhàdulịchkểlạithườngkhôngbaogiờđúngvớisựthật,hoặcvìhọgặpphảitâmlýcácdântộckhônggiốngvớitâmlýhọ,nênhọkhôngthểhiểuđược.

❉❉❉Tácgiảsailầmvìthấysai,nghesaihoặcnhớsai,vìquansátkhôngđúng,

nhận thấysựvật theo thànhkiếncủamình,và tưởng rằngmìnhnhớ trongkhimìnhchỉcótưởngtượngthôi.

Tùy theo việc, nếu người thuật lạimột câu chuyệnmàmình biết chắcrằngngườiấylàngườichuyênmônvàsànhchuyệnthìlẽcốnhiênmìnhcóthể tinngườiđóhơn.Tỉnhư,nếu làmộtbác sĩmà thuật lại vềviệcbệnhhoạn, tựnhiênmình tinhọhơnmộtkẻ “tayngang”.Vì chỉ cónhữngnhàchuyênmônmớicó thể thấyrànhđượcnhữngchi tiết trongngànhchuyênmôncủamình, chứnhữngkẻkhôngbiết gì cả, dùhọ cómở trao tráođôimắt,cũngkhôngthấytrongđócónhữnggìđúngchođược.Bởivậy,sởdĩtác giả thành thực nhưng lời họ thuật không đúng với sự thực là tại câuchuyệncủahọthuậtlạiởngoàitầmhiểubiếtcủahọ.Cácbácsĩxembệnhcóbaogiờchịutintheonhữnglờikhaibệnhcủabệnhnhânhaycủangườinhàngườibệnhđâu.Làvìhọbiếtrằngnhữngngườiấycóhiểugìđượcvềbệnhchứngmàthấyrõđượcnónhưthếnào.

❉❉❉Nhữngtài liệu,nếukhôngphải lànhữngtài liệu“sốtdẻo”chép lại liền

saukhiquansáthaymụckích,màchéplạisaumộtthờigianlâu,tấtnhiênphảithậntrọng.Tanênbiếtrằng:Trínhớcủatakhôngsaotincậyđược,dùmìnhnhớdaiđếnmứcnào.Nhữngthiênhồiký, trongđó, tácgiả thuật lạinhữngviệclàmlúcnhỏ,khôngthểtrọntinđược.Đólàchưakểcáilòngtựđắc,thiênvịcủatácgiảthườngcóthói“checáidở,đỡcáihay”củamình.

❉❉❉Tác giả vì phận sự của nghề nghiệp buộc phải biên chép những điều

khôngquanhệgìđếnmìnhcả.Hoặcnhưtrảlờichomộtbảnđiềutracủanhàchứctrách,hoặclàmphóngviêncủanhàbáo,tácgiảchỉbiênlạinhữnglờinóicủakẻkhácmàtácgiảđãnghe“lóm”đóđâychứkhôngphải tựmình

quansát.Nếulàmộtanhthuộcviênthuậtlạichotanghecâuchuyệntrongmộthội

nghịcơmậtthìanhấylàmgìthuậtlạiđúngvớisựthật?Chẳngquaanhấynghe“lóm”mộtvàimẩucủacâuchuyệnrồithìchỗnàothiếusót,anhdùngtrí tưởng tượngmàbổkhuyếtvàochocâuchuyệncóđầuđuôi.Đó làanhnhậnlầmsựgiảithíchcủaanhlàmsựthực, thànhra trongcâuchuyệncủaanh,takhôngbiếtchỗnàolàthực,chỗnàolàcâuchuyệntưởngtượng.

Thườngnhữngviệcxảyratrướcmắtta,dễnhậnthấyhơnlànhữngviệcxảyratrongtâmgiới.Chonên,mỗikhicóngườiquảquyếtmộtviệcthuộcvềtâmlý,taphảibiếtchođóchỉlàmộtứcđoánchứkhôngphảilàmộtsựthực.Ởtrongtrườnghợpnày,taphảitựhỏi:Ngườiấycóđủđiềukiệncầnthiếtđểứcđoánnhưthếkhông?Ngườiấycóbiếtcáchápdụngnhữngđiềukiệncầnthiếtấyđểquyếtđoánđúngđắnkhông?

❉❉❉Cóngười thuật lại cho tanghemộtviệc, nhưng làmộtviệcdomộtkẻ

khácthuậtlạichohọ:đólàthứtàiliệucủamộtkẻthứhai,hoặccủamộtkẻthứbahaythứtưthuậtlạicũngkhôngchừng.Từ“tàiliệudotayđầutiên”thuậtlạichotahômnayđãtrảiquakhôngbiếtbaonhiêulầnngheđinóilại,sựsailạccàngtotátlàchừngnào.

Lại nữa, những câu chuyện xưa khởi đầu bằng câu:“Xưa kia, có tíchrằng...”hay“Cókẻnóirằng...”đềukhôngthểtinlàsựthựcđược.Nhữngcâu chuyện do thiên hạ đồn, nhưng không biết đích xác là của ai đều lànhữngcâuchuyệnkhôngnêntinvội.

❉❉❉d.SosánhtàiliệuNhưtađãthấy,nguyênnhânsailầmrấtnhiều,nếuđốivớimộtviệcxảy

ramàchỉcómộtngườichứngthìchứngcứấykhôngđángkể.Muốnbiếtsựthực,cầnphảicóchứngcứcủanhiềungườiđểsosánhmớicóthểtinđược.

Nhưngcácchứngcứcầnphảikhácnhau,chứnếungườinàychỉchéplạichuyệnngườikiathìkhôngthểgọiđólàhaichứngcứ,màphảikểlàcómộtthôi.Dùcócảtrămngườithuậtlại,cũngchỉnênkểlàcómộtchứngcứthôi.

Tómlại,nếuhaichứngcứmàgiốnghệtnhau,takhôngcóquyềnxemđónhưcóhaichứngcứ.Thậtvậy,dùhaingườicùngđứngtrướcmộtviệc,khi

thuật lạihọsẽkhôngbaogiờthuật lạigiốngnhautừngchi tiết.Trướctòa,nếucóhaingườichứngthuật lạimộtcâuchuyệngiốngnhau từngchi tiết,từnglờiăntiếngnóinhư“trả”mộtbàihọcthuộclòng,quantòadĩnhiênsẽkhôngthểkhôngnghingờrằngđâylàmộtsựaýcủacácngườichứng.Vậytacóthểkếtluậnrằng:Nhữngtàiliệusosánhvớinhauđượcnhậnlàđúngkhinàonógiốngtươngtựnhauthôi,chứkhônggiốngnhưkhuôn.

Tuynhiên,lắmkhitacũnggặpđượcnhiềuchứngcứgiốnghệtnhauvềmộtviệc.Đólàđiềumaymắnlạthường.Nhưngtacũngphảithậntrọng:conngườimà chùm nhum cho thật đông thường hay bịảogiác chung [6] màđồngthấygiốngnhaunhưngsaivớisựthật.Ảogiácấycóthểdoámthịcủamộtngười thấysaiđầu tiênrồi thìcàngđôngngười,sự“truyềnnhiễm”tưtưởngvàcảmgiáccàngmạnh,ngườitabịsaisửtheomột“ámthị”sailầmmàkhôngdè.

Trái lại,nếunhiềungườikhôngcùngmộtphephái,khôngcùngmột lýtưởnglạiđồngthanhchứngnhậnmộtviệc,thìdĩnhiênviệcđóđángtinhơnhết,vìvôlýnếucảthiênhạđềuaýđểlừagạtmình.

❉❉❉Muốnbiếtmộtviệclàcóthậtkhông,ngườitahaylấynhữngsựhiểubiết

hiệnthờiđểđốichiếu.Nếulàmộtviệcquảquyếtcóthật,nhưngtráivớilẽthường,tráivớikhoahọcthìtacũngkhôngnêntinliềulàcóđược.

Tuyvậy,ởđờicũngcókhôngbiếtbaonhiêuchuyệncóthậtmàrấtvôlý,lạicũngcókhôngbiếtbaonhiêuchuyệnrấthợplýlạikhôngcóthật.Khoahọcchưaphảiđãđạtđếnmụcđíchcuốicùngcủanó:Nócònđangdòdẫmtìmkiếmnhữnghuyềnvicủatạohóa.Chonênbiếtđâutheoquanniệmhiệnthờicủakhoahọc,chuyệnấylàvôlýmàvàibachụcnămsaunày,chứđừngnói thếkỷsaunày,khoahọctiếnbộhơnsẽlạichođólàhợplý.Cáchvàitrămnămnay,nóiđếnnhững luồngđiệngiết người cáchngoàingàndặmngườitasẽcholàvôlý,màngàynaychuyệnấyđâucònlàvôlýnữa.TalạicũngnênđểýcâunàycủaDiêmThiếtLuận:“Vìkhông trông thấymàcứkhôngtinthìcũngnhưconvesầukhôngbiếttuyết”.

❉❉❉Nhàlàmsửcũngnhưnhàphêbình,thườngchonhữngđiềugìhợpvớilý

thuyếtmình,hợpvớiđiềumìnhưathíchlàcóthểcóđặngmàthôi;tráilạilà

khôngthểcó,vìmìnhkhôngmuốnchonócó,mặcdùnócóthật.Tómlại,phươngphápphêbìnhsửhọcmàtôilượcthuậtđạicươngtrên

đây,khôngphảichỉđểdùngtrongviệcnghiêncứusửmàthôi.Mộtvịthẩmphánmuốntìmthủphạmcũngdùngphươngphápphêbìnhsửhọc.Thườngnhững sai lầmcủacông lý làdo thiếuócphêbìnhmà ra.Trongđời sốnghằngngày,bấtluậnmộttingìkẻkhácmanglạichota,taphảithậntrọngphêbình gắt gaomới được, nhất là những câu chuyện thiên hạ đồn đãi, hoặcnhữngtintứccủabáochíđưađếnchota.

❉❉❉C.ĐọcbáoỞđây,tôikhôngnóichungđếnsựíchlợicủabáochímàchỉbànriêngvề

sựlợiíchcủanótrongvấnđềhọcvấn.Người không thíchđọc sách cũng thườngưađọcbáo.Cókẻmỗi ngày

đọcnămbảytờbáo,đọctừcáitinvặtđếnlờiquảngcáo.Ngườitađọcbáotùynhucầu:cókẻđọcbáođể“săntin”,cókẻđọcbáođểtheodõinhữngtinthểthaohaynhữngtintòaánvàánmạng,cókẻđọcbáođểtheodõinhữngthiêntiểu thuyết tìnhtứ lykỳhaytrinhthámnghĩahiệp,cókẻđọcbáođểtheodõikịchtrườnghaynhữngcuộcgiảitríkhác.Nhưng,báogiúpíchchotavềvănhóachăng,đólàmộtvấnđềkhác.

❉❉❉Tôichắcchắnrằngbáochíkhônggiúpđượcnhiềuchongườitựhọc,tìm

chomìnhmộtcơsởvănhóavữngchắc.Tôibiếtcónhiềutờbáo(phầnnhiềulàtạpchívănhóa)rấtđứngđắn,vìbáocũngcónhiềuđườngbáo.Nhiềutờbáođăngnhiềubàinghiêncứuvềvănhọc,khoahọc,kinh tế,chính trị rấthay,nhưngchỉcónhữngbậctúchọc,báchọc,họcgiảmớiđọcmàthôi.Kỳdưnhữngkẻhọcthứctầmthườngkhôngthurútđượclợiíchlàbao:họcầnphải cómột sự dắt dẫn từ bướcbanđầu.Vì vậy, báo chí đăngnhữngbàinghiêncứuchỉgiúptàiliệuchonhữngngườicómộtcơsởvănhóacaovàvữngvàng,chứkhôngphảiviếtcho“tayngang”,vìvậyítngườiđọcđượcvàđọccóhiệuquả.Đọcmộtbàinghiêncứuvềkinhtế,haychínhtrị,ngườitađinhninhrằngngườiđọcbàiấyítraphảicómộtsốvốnhọcthứckhakhávềđạicương.Bởivậyđốivớihạngđộcgiảíthọchoặcchưacómộtcơsởhọcvấnkhá,cầnphảiđượcngườitachỉdẫntừbướcđầu,mộtcáchnhẫnnại

vàtuầntự,cóphươngpháp.Họmuốnchotacầmlấytayhọmàdắtđitừngbướcmột,chứđâucómuốnchotamỗingàymỗithayđổivàtheoconđườngmới.Báochíchỉlàphươngtiệnđểchohọgiảitrítinhthầnthôi,chứthựcrakhônggiúpgìnhiềuchoviệcbồiđắpcơsởhọcvấncủahọ.Hômnay,báochíbànvớihọvềvấnđềDươngTử,câuchuyệnchưangãngũlàngàymaihọđãbànvềnhữngbứcthưtìnhcủaHànMặcTử.Đềtàihỗntạplàmchohọbiến thành conbướmgiỡnhoa: cái gì cũng “nếm”phớt quamàkhông cómộtcáigì là thậtbiếtrõ.Sựthuthậphọcvấncầnphảicómộtsựcốgắnghướngvềmộtchiều sâuvàkhéonhất tríhơn.Chứbắthọchứngkiếnmãinhữngcuộcbàncãivềsửhọc,vềvănhọc,vềnhữngtácphẩmmàhọchưatừngbiếtđếnhoặcbiếtmộtcáchmơhồvềnhữnglýthuyếtmớivềkhoahọcmàcáinàychốngbángcáikia,hoặcchữasửacáikia,nhữnglýthuyếtmàhọ“mùtịt”khôngrõđầuđuôigìcả.Cácbạnhẳncũngđãđượcđọcquamộtvàibàiphêbìnhsáchcủamộtvàitạpchímàdụngtâmcủanhàphêbìnhkhôngphảicốtýtrìnhbàymộtcáchkháchquannhữngquyểnsáchmìnhphêbình,màtráilại,họphêbìnhvớitínhcáchthiếukhoahọcđểcốtdìmkẻkhácđặngnângcaomìnhlên,trongkhitựmìnhcũngchưabiếtcáchđọcsáchgìcả.Họđã lầmlẫncôngkíchvớiphêbình,cókhihọkhôngđọchết tácphẩm,chỉđọc“mớnhắm”,“cắtxénvănmạch”,“vơđũacảnắm”rồiphêbìnhvàlênán,xuyêntạcvukhống,bắttácgiảnóinhữnggìhọkhôngnói.Độcgiảthiếuhọcthứcdễbịhọgạtgẫm.Cũngcómộtsốnhàphêbìnhcóócbèphái,đềcaovàkhentặngquálờinhữngtácphẩmcủabèbạn,bấtchấpliêmsỉcủanhàphêbìnhchânchính.Tuynhiên,cómộtsốnhàphêbìnhđúngđắngiúpchotarấtnhiềutrongviệcchọnlựasáchđọc.Dùsao,mìnhcũngkhôngnênquátinvàđểchokẻkhác,dầuhọlànhàtúchọc,đavănquảngkiếnbậcnào,thaythếtamàphánđoánsuynghĩthếchota.Đọcsáchmàtựmìnhlàmgiảmócphánđoánvàsuynghĩcủamìnhlàmộtđiềutaihạivôcùngchotinhthầnđộclậpvàtựdocủamình.Đừngđểchoai“checáiánhmặttrờicủamình”nhưDiogèneđãbảovớiAlexandređạiđế.

Tôi có biếtmột vài người suốt đời khôngbaogiờ chịu đọcmột quyểnsáchgìchokỹ,họtoànđọc“mớnhắm”mộtvàibàibáo,tạpchírồicũngtựtin làđãcó sẵnmộthọcvấn“uyên thâm”, chophéphọđược“mụchạvônhân”vàxemngườibằngnửaconmắt.Cònnóigìcónhiềungườicóchút

Tâyhọc,chuyênmônđọcbáongoạiquốcvàđọc ròngnhữngbàibáophêbìnhvănhọc,chínhtrịv.v...rồithahồmà“dìudắtquầnchúng”,dẫnđạodưluận.Kẻnàomuốncómột cơ sởhọcvấn chắc chắnkhôngnênphiêu lưutheosự“dìudắt”củanhữngnhà“dẫnđạo”ấy.Tôicóbiếtnhiềunhà“họcthức” bàn bạc vềMalraux, Jean-Paul Sartre,Camus,AndréGide,RomainRollandv.v...Hễđụngđếnhọlàhọkểchonghenhữngthuyếtphântâmhọc,siêunhiênhọc,hiệnthựchọc,hoặcPhậthọcv.v...màthựcra,trongđờihọ,họ chưa từng đọc kỹ một tác phẩm nào của Malraux, Jean Paul Sartre,Camus,A.Gide,R.Rolland,củaFreudhaymộtquyểnkinhPhậtnàocả.Họsởdĩbiếtđược tênnhững tácgiảấy lànhờđọcbabàibáophẩmbình tácphẩm,lịchsửcủanhữngnhàvănấytrêntạpchíhaytrongnhữngquyểnvănhọcsử.

Nhữngbàinghiêncứuđứngđắnởcácbáochítrangnghiêmthậtrakhôngdùngđượcchonhữngkẻthiếucănbảnhọcvấn.Nhữngbàibáoấychỉcóíchlợichonhữngnhàchuyênmônhayhọcgiảmàthôi,đểhọtheodõitìnhhìnhhiệntạicủakhoahọchayvănhọctrênthếgiới.Nhữngbáochícócaovọngđàoluyệnhọcvấnchoquầnchúngbằngmộtcáihọctruyềnbáphổthôngkểrathậtchưanhiều,vìtựnómuốnđàotạovănhóamàkhôngdùngđếnsựcốgắngtinhthần,lạichỉđitìmnhữngconđườngtắtthìđócũngđãlàsairấtxavớinguyêntắcđầutiêncủavănhóarồi.Chonênphầnnhiềucáivốnhọcvấntìmtrongbáochíkhôngcólàbao.

Tómlại,nhữngbáochínghiêncứuđứngđắn thườngviết rachonhữngngườiđãcómộthọcvấnkhácao.Báochívănhọcvàkhoahọcchỉlànhữngmónănbổ túc,chứkhôngphải lànhữngmónăncănbản.Muốn cóđượcmộtmónăncănbảnvàxâydựng,phảidùngđếnnhữngphươngtiệnkhác,tôimuốnnóiđến“sách”.Nhiềutờbáochỉđemlạichotanhữngcáicóthừa,nhưnglạiđểchotathiếunhữngcáigìcầnthiết.

Ởthờibuổinày,báochílàhìnhthứcvănhọcđượctruyềnbárộngnhất:dù là người dốt hay người có học, người giàu cũng như người nghèo đềukhôngsao thoátkhỏiảnhhưởng ítnhiềucủanó.Nhữngbàixã thuyếtcủamỗitờbáothườngkhácnhau,nhưngtựutrungđềuđưaramộttàiliệuchung,cốtđểhướngdưluậntheomộtchiềunào.

Bởivậy,dùbáochícócốgắngtrìnhbàysựviệcxảyrahàngngàymột

cáchhếtsứckháchquan, thựcsựbên trongbaogiờcũngcónhữngýkiếnchủquan,nhữngphêphánđạicươngđểtỏranhững“tháiđộ”hơnlànhững“chânlý”.Báochílàtiêubiểulýtưởnghoặcnhữngnhucầucủamộthạngđộcgiảnào.Nhưthế,đọcbáomàchỉđọc“chết”mộttờthìdùcóthiệnchíđếnmứcnào,ócsángsuốtcũngsẽcóngàymờtối,ócphêbìnhcũngsẽcóngàylệchlạc.

Muốnthấyđượcsựthật,phảiđọcbáonhưđọcsử,nghĩalàphảibiếtphêbìnhnhưngườitaphêbìnhsửliệu.

❉❉❉D.Đọcnhữngsáchvềthiênvănvàđịalý1.ConngườitrongvũtrụNhưtađãbiết,ngườicócaovọngxâyđắpchomìnhmộtcơsởhọcvấn

đứngđắnkhôngthểkhôngkhởibằngsựnghiêncứuhọchỏivềmìnhtrướchết.“Biếtmình”làcáihọcđầutiêncủangườitríthức.

Conngườikhôngphảilàmộtsinhvậtđộclậptronghoànvũ,màlàmộtsinh vật sống trong hoàn vũ. Người học thức không thể sống giammìnhtrong“lũy trexanh”,màphảicómộtsựhiểubiếtvềnhữngcáigìxaxămtrongkhônggianvàthờigianmớiđược.Khôngcóđượcsựhiểubiếtấythìcó khác nào kẻ sống trongmột thung lũng, không bao giờ vượt qua khỏinhữngdãynúichungquanh,suốtđờigiammìnhtrongmộtvòngchântrờieohẹp.Họcầnphảibiếtvượtthờigianvàkhônggianđểmànhìncaovànhìnrộng,biếtrõđượchoàncảnhxãhộicủamìnhđangsống,biếtđặthoàncảnhxãhộiấytrongmộtkhungcảnhrộnghơn,đemdântộcmìnhsánhvớidântộckhác,biếtđemnhânloạiđặttrongmộtkhungcảnhrộnghơnlàvạnvậttrongvũtrụ.Muốnđượcvậy,cầnphảinhờđếnkhoathiênvănđểmởrộngnhãnquancủatarangoàivũtrụ.

Thiênvănhọclàmộtngànhhọcrấtcầnthiếtđểchotanhậnthấycáiđịavịconngười trongvũtrụ lànhưthếnào.Địavịcủathiênvănhọcphảicómộtchỗxứngđángvàquantrọngtrongsựhọcvềconngười.

Cóbaogiờcácbạnngồitrướcmặtbiểnbaola,nhìnthấycáimênhmôngcủa những lượn sóng trùng dươngmịt mù trước mắt, bạn có những cảmtưởngnhưthếnào?Cóbaogiờbạnnằmngoàibãicỏhaytrênnúicao,mắtnhìnbầutrờibaolavớihàngtriệuứcngôisaolấplánhvàkhibạnbiếtrằng

mỗivìsaoấycóthểlàmỗimộtvầngtháidươngtolớngấpmấytrămngànlầntháidươnghệcủatađangở,khimàbạnbiếtrằngánhsángcủanhiềuvìsao,nhưvìsaoBắcĐẩu,phảimất36nămtrờimớiđếnhànhtinhta,màánhsángthìđinhanhtớimức300.000câysốmộtgiâyđồnghồ.Đólàchưanóiđếnnhữngtinhvânmàmắttathấyđược,nhưtinhvânAndromède,ánhsángtừđóđếntaphảicảtriệunămmớitới.Thếthìkhônggianquảlàvôtậnmàthờigianlạicũngvôcùng.Tấmthânnhỏbécủaconngườivớitrămnămlàhạnvívới cáikhônggianvô tận,với cái thờigianvôcùngcủavũ trụ thìkhôngthểsosánhđượcnữa,khôngthểnóirằngtađốivớivũtrụchỉlàmộthạtcáttrongbãisamạc,mộtgiọtnướcởTháiBìnhDương.Cảmtưởngbạnnhưthếnàoởgiữacảnhvôbiênvôtậncủatrờiđất?Pascalđãnói:“Sựlặngthinhcủanhữngkhoảngkhônggianvôtậnnàylàmchotôikinhkhủng!”Nólàmốiphátsinhnhữngtưtưởngthanhthoát,đưaconngườirakhỏinhữngcảmtưởngnhỏnhentitiệnvàchậtvậtcủacuộcđờivậtchất,gâychomìnhcónhiềutưtưởngthâmtrầmvềýnghĩacủanhânsinh.

Nói thếkhôngphảibảo taphảiđọc sáchvànghiêncứukhoa thiênvănnhưnhữngnhàbáchọcthiênvăn.Khoahọcnàyđòihỏinơitanhiềunăngkhiếuđặcbiệtvàhọcvấnsâurộngmàkhôngphảiaiaicũnglàmđược.Tachỉcầnhọcnơikhoathiênvănhọctrướchếthaiđiềuchủyếunàythôi:

-Nhậnchânrằng,cómộttrậttựthiênnhiênvĩnhcửutrongtrờiđấtvạnvậtvàbấtdibấtdịchmàngườitagọichunglàluậtcủatạohóa:Khôngmộtvậtnàotrongvũtrụmàthoátkhỏiquyluậttựnhiênấy,từmộtcáicựctiểuđếncáicựcđạicủatrờiđất.

-Quảđịacầutaởđốivớivũtrụthìnhỏbévôcùng,cũngkhôngphảilàtrungtâmcủavũtrụnhưngàyxưangườitađãtin.Khôngbiếtrằngvũtrụmênhmôngvôtận,chorằngnhữngconđườngdichuyểncủamặttrời,mặttrăngvàcácngôisaomàtathấyđâylànhữngconđườngdichuyểnthật,đólànhìnsaicảsựthật.

Muốncóđượcmộtýniệmtổngquátvàrõràngvềvịtrícủaquảđịacầuđốivớicácvìtinhtúvàhànhtinhtrênkhônggianvôtận,mộtquyểnsáchvềthiênvănhọcđạicươngđủrồi.SáchtiếngViệttôichưathấycóquyểnnàođángkể.RiêngvềsáchPháp,nênđọccácquyểnInitiationAstronomiquecủaCamilleFlammarion(Hachette),LeCieletl’AtmosphèrecủaL.Houllevigne

(A.Colin),quyểnDeDestindesEtoilescủaSvanteArrhénius(Alcan),hoặcquyểnDel’Espaceàl’atomecủaCarlStormer(Alcan)...QuyểnLeCielcủaAlphonseBerget(Larousse)làmộtquyểnphổthôngrấthay,đãrấtdễđọclạiđọcmộtcáchsaysưachobấtcứmộtaicóhọcngoạingữcỡcửnhânngàynay,cỡtrunghọcđệnhấtcấpngàyxưa,thờiPhápthuộc.

❉❉❉Trước khi chấm dứt chương này, tôi xin trích dẫn lời nói sau đây của

AlphonseBerget,đểgọilàtạmkếtluận:“Onadittrèsjustement,del’Astronomie,qu’elleétait‘laplusbelledes

Sciences’. Elle seule, en effet, élève notre esprit, par la contemplation duCiel,auxconceptionslesplushautes;enl’accoutumantàcesdeuxnotionsde l’Infini de l’Espace et de l’Infini du Temps, elle nousmontre combiennoussommespeudechosedansl’Univers,et,cependant,combienestgrandlecerveaudel’hommepouravoirpus’éleveràl’intelligencedetoutescesmerveilles”[7].Khibànđếnkhoathiênvănhọc,người tađãbảorấtđúngrằngđó là“khoađẹpnhất”.Thật vậy, chỉnhờcónómà thôi;nhờchiêmvọngbầutrờimàtinhthầntađượcnângcaotrênnhữngquanniệmcaocảnhất;trongkhinógiúptaquenthuộcvớinhữngýniệmvềsựvôcùngcủakhông gian và sự vô tận của thời gian, nó chỉ cho ta thấy rõ cái nhỏ békhôngđángkểcủatatrongvũtrụ,nhưngđồngthờicũngchứngminhrằngđầuócconngười“torộng”làbậcnàomớicóthểhiểubiếtđượcnổinhữngsựkỳdiệuấy.

Họcđượcbấynhiêucũngđãlàđầyđủlắmrồi.Ngườihọcthứcmàthiếusựhiểubiếtấylàmộtthiếusótrấtđángtráchvậy.

❉❉❉2.ConngườitrongthờigianSaukhiđặtđịavịconngườitrongvũtrụ,tacũngcầnđemcáiđờisốngta

màđặtvàomộtkhungcảnheohẹphơn,lànhânloại.Vậy,taphảitìmtrởlạitrongthờigiancáinguồngốcnhânloại,tứclàtìmmàhiểubiếtsựphátsinhđầutiêncủaconngườitrênmặtđấtvàsựtiếnbộcủanhânloạitrongtừnggiai đoạn của nó trong lịch sử.Đặt nhân loại vào hoàn cảnh tự nhiên củathuởbanđầu,đâuphảichỉđểthỏamãnóchiếukỳcủamộtđầuócbiếtnhìnlạiquákhứ,màlàcầnthiếtchosựhiểubiếtthâmsâucáiđườnglốitiếnbộ

củaconngườitrongthờigianvàkhônggian.Tôixingiới thiệucácbạnquyểnLaTerreavant l’histoirecủaEdmond

Perrier.Quyểnnàylàmột“cáithang”nốilạilịchsửvànhữngkhoavậtlý.Mụcsáchthamkhảorấtđầyđủđểchoaimuốnđisâuvàovấnđềcóthểtìmkiếmđượcdễdàng.QuyểnLaVieet laMort củaDastre (Flammarion) rấthayvàrấtdễhiểu.Đọcxongnó,tacóthểcóđượcmộtmớkiếnthứccănbảnđể đọc tiếp những quyển sâu sắc và khó khăn hơn như La Genèse desespèces animales (Alcan), l’Adaptation (Doin) của Lucien Cuénot, hoặcnhững quyển như Le Transformisme et l’Expérience (Alcan), l’Hérédité(Colin), l’Évolution et l’Adaptation (Chiron) của Etienne Rabaud, nhất làquyểnÉlémentsdebiologiegénérale(Alcan)cùngmộttácgiả.

Nhờđọcnhữngquyểntrênđây,tacóthểđitừtinhvânđếnsựphátsinhconngườitrênquảđịacầu.

❉❉❉Muốntruytìmđếnnguồngốccủanhânloại,chúngtacầnphảiquayvề

tiền sử.Trướchết, chúng ta làngườiĐôngphương, tiền sửcácnước lánggiềng như Trung Hoa, Ấn Độ, Nhật Bản không thể bỏ qua. Cổ học củaTrungHoalạirấtgầnvớita,phảiđượcquyềnưutiênchọnlựa[8].MộtcáivốnHánhọcđểđọcnổicổvănlàtốicầnchobấtcứngườinàomuốncómộtnềnhọcvấnvữngchắc.KếđóphảiđểýđếncácnướcTâyphương,nhấtlàvềlịchsửthờitrungcổÂuchâu.NhưngcáihọccổđiểnTâyphương,cũngnhưcáihọccổđiểnĐôngphươngđềulànhữngcáihọcrấtkhókhănvàphảitốnnhiềucôngphu.Đọcnổimộtbàivăncổđâuphảidễ.Ngườihọc thứcViệtNamngàynaykhôngthểlàmộtngườichỉbiếtcómộtthứtiếngmẹđẻmàthôi. Ít racũngphảicómộtcơsởsinhngữtối thiểuvềHánvăn,PhápvănhaylàAnhvăn.Nhữngdântộchậutiếnlànhữngdântộccầnphảibiếtđược nhiều ngoại ngữ chừng nào hay chừng nấy,mớimong theo kịp cácnướctiêntiến,mớicóthểgọilà“đavănquảngkiến”.

❉❉❉3.ConngườitrongkhônggianMuốnrõđượcvịtríconngườitrongkhônggian,tứclàmuốnbiếtthếgiới

chungquanhta,phảicầnđếnnhữngsáchvềđịalý,duký.NênđọcquyểnCemondeoùnousvivonscủaLincolnBarnet(Hachette).

Hình ảnh rất đẹp và bài vở chọn lựa, cách trình bày hấp dẫn, thật làmộtquyểnsáchquý.

Các sách giáo khoa về địa lý, nhất là quyển Géographie GénéraleIllustrée(Quilletxuấtbản)dướiquyềngiámđốccủaMauriceAllainvớisựcộngtáccủacácôngElicioCollin,Hardy,VallauxvàWeulerssecầnphảicótrongtủsách.Phảicómộtquyểnđịađồđầyđủ.HiệnthờicácnhàxuấtbảnQuillet,Hachette,Colinchoinranhiềuquyểnđịađồrấtđầyđủ,quyểnnàocũngdùngđượccả.

Cũngcầnđọcnhữngquyểndukývànhữngquyểnsáchbànvềtâmhồncủa từng dân tộc.Muốn biết về dân tộc TâyBanNha thì nên đọc nhữngquyểnEssencedel’EspagnecủaMigueldeUnamuno(bảndịchtiếngPhápcủaMarcel Bataillon, Plon, 1923), quyển l’Espagne moderne vue par sesécrivains của Henri Guerlin (Perrin, 1924); về dân tộc Anh thì nên đọcquyểnHistoire de la littérature anglaise của Taine (Hachette, 5 quyển),quyểnNouvelles Études anglaises (1910), quyển l’Angleterre et la guerre(1916) củaAndréChevrillon (Hachette), quyển l’Angleterremoderne, sonévolutioncủaLouisCazamian(Flammarion,1911);vềnướcĐứcthìnênđọcquyển L’Allemagne moderne son évolution (Flammarion) của HenriLichtenberger,quyểnPanoramade la littératureallemagnecontemporainecủaFélixBertaux(Kra,1928);vềnướcNhậtthìnênđọcSociétéJaponaise(Plon),quyểnNouveauJapon(Perrin)củaBellesort,quyểnJaponcủaÉmileHovelaque (Flammarion). Không nên bỏ qua quyển du ký Journal d’unPhilosophecủaHermanndeKeyserling(Stock).

❉❉❉Lạicòncómộtcáchkhácđểhiểubiếttâmhồncủamộtdântộclàđisâu

vàosựnghiêncứunhữngtácphẩmtrứdanhcủamỗidântộc,nghĩalànghiêncứuvănhọccủangoạiquốc.

Muốn biết về tâm hồn dân tộc Anh thì nên đọc sách và kịch củaShakespeare, nhất là những quyển Hamlet (Fasquelle, bản dịch của E.MorandvàSchwob,hoặccủaGuydePourtalès(Gallimard),quyểnAntoineetCléopâtre(bảndịchcủaA.Gide),quyểnRoméovàJuliette(bảndịchcủaKosjul),MacbethvaOthello(bảndịchcủaDerocquigny),JulesCésar (bảndịchcủaCh.M.Garnier),LaTempête(bảndịchcủaAynard).

TiểuthuyếtcủaDickensthìnênđọcDavidCopperfield(Hachette),MoelFlanderscủaDanieldeFoé(bảndịchcủaMarcelSchwob).

❉❉❉MuốnhiểuvềtâmhồnnướcĐứcthìnênđọcsáchcủaGoethenhưFaust,

Werther,LesAffinitésélectives,LesAnnéesd’ApprentissagevàLesAnnéesde voyage deWilhelmMeister, Vérité et Poésie (bản dịch của Porchat doHachette xuất bản), quyển Correspondance avec Schiller (bản dịch củaLucienHerrdoPlonxuấtbản),quyểnConversationsavecEckermann (bảndịchcủaEmileDélerotdoCharpentierxuấtbản).

ĐọcsáchcủavănhàoHeine thìnênđọcnhữngquyểnDe l’Allemagne,Lutèce, (Calmann-Lévy).ĐọcHoffmann thì đọcContesFantastiques, bảndịchcủaX.Marmier(Fasquelle).ĐọcSchopenhauerthìnênđọcAphorismessurlasagessedanslavie,vànếucómộtcănbảnhọcvấnkhácaothìnênxemcảbộLeMondecommevolontéetcommereprésentation(bảndịchcủaBurdeau).VềnhàvănNietzche,thìtấtcảsáchcủaông,đọcquyểnnàocũngđượccả.

❉❉❉MuốnnghiêncứuhiểubiếtvềtâmhồnnướcÝthìnênđọctrướchếtvăn

hàoDante, quyểnLadivine comédie (bản dịch của Lamennais [Didier] làhay nhất).Cũng nên đọc tác phẩmMémoires củaBenvenuttoCellini (bảndịchcủaLeclanché).SáchcủaAnnunzio thìđọcnhữngquyểnL’enfantdevolupté, Le Feu, Le Triomphe de la Mort, Les Vierges aux Rochers(Calmann-Lévy).

VềTâyBanNha,nênđọcDonQuichottecủađạivănhàoCervantès.BảndịchhaynhấtcủaViardothoặccủaXavierdeCardaillacvàJeanLabarthe(Toulouse,EdouardPrivat,1927).

VềvănhàoLopedeVegathìđọcThéâtre(bảndịchcủaDamasHinard).Đọc của Sainte Thérèse quyển Vie écrite par elle-même (Beauchesne, 6quyển).

❉❉❉VềNgathìnênđọcsáchcủaTolstoi,nhấtlànhữngquyểnLaGuerreetla

Paix vàAnnaKarénine (Hachette).Đọc sách củaDostoievski thì nên đọcCrime et Châtiment bản dịch của Derély (Calmann-Lévy), Frères

Karamazov bản dịch H. Mongault và Leval (Bossard), Possédés vàConfession de Stravroguine, bản dịch của Chuzeville (Bossard), L’Idiot(Plon),Humiliés et Offensés (Plon). Về văn hào Kropotkine thì nên đọcAutourd’unevie(bảndịchcủaMartinvàLeray,Stock).

❉❉❉Đấylàsơlượcnhữngsáchmàtacầnphảiđọcđểcómộtýniệmvềvăn

tàicũngnhưvềtâmhồncácdântộckhácta.DùsaotanênbiếtrằngtrênđâychỉnóivềnhữngtácphẩmđượcdịchratiếngPháp, làtiếngngoạingữmàngườiViệtđượcbiếtnhiềunhất.NhữngaikhôngđọcđượctiếngPháphaytiếngAnhthìđọcquamộtvàitácphẩmđãđượcdịchratiếngViệt.

❉❉❉Tacũngcầnphảiquantâmnghiêncứuđếnảnhhưởngcủađịalýđốivới

đờisốngvậtchấtlẫntinhthầncủaconngười.Ảnhhưởngcủathờitiết,củakhí hậu, của thổ nghi, của địa cuộc, của cảnh vật thiên nhiên đối với sứckhỏe,tínhtình,tưtưởngconngườirấtlàquantrọng.

Vấn đề này nên đọc quyểnGéopsyché của bác sĩWillyHellpach (bảndịchtiếngPhápcủabácsĩF.Gidon-Payot).Trongđótrìnhbàymộtcáchtinhtườngảnhhưởngcủađịalýđốivớitâmhồnconngười.CũngnênđọcLaGéographiehumainecủaMaurierLeLannou(Flammarion),L’Hommeetle Sol của Henri Prat (Gallimard),Géographie psychologique (Gallimard)củaGeorgesHardy,L’HommeetlaCôte (Gallimard)củaMarcelHérubel,GéographieetReligions(Gallimard)củaPierreDeffontaines,L’HommeetleVent (Gallimard) của E. Aubert de la Rue, Géographie des frontières(Gallimard) của JacquesAncal vàEsquisse deGéopolitique của ErnestH.Short(Payot).

Ngườixưakhuyênngười trí thứcphảicómộtcáihọc“thượng tri thiênvăn,hạtriđịalý,trungtrinhânsự”thậtlàchuđáo.Phảichăngđócũnglàcaovọngcủatấtcảmọingườihiếuhọc,mongmỏicóđượcmộtnềnhọcvấnrộngrãivàvữngvàng.

-----------------[1]DésiréRoustan-LaCultureaucoursdelavie.(InstitutPelman,1930)[2]PhạmQuỳnh-Khảovềtiểuthuyết[3][4]ÉmileBorel-DelaMéthodedanslesSciences(1èreet2èmesérie)

[5] Gustave Rudler - Les Techniques de la Critique et de l’HistoireLittéraire(Oxford,1923).

[6]Hallucinationcollective.[7]LeCielPréfaced’AlphonseBerget.(Larousseéditeur)[8]Dĩnhiênlàưutiêntrongcácnướclánggiềng.Còncổsửcủanướcnhà

lạilàphầnchính.NgườitakhôngthểquanniệmngườiViệtNamlạikhôngrõcổsửnướcnhà.

CHƯƠNGTHỨSÁU

HọcNhữngGì?

Nhưtađãthấytrướcđây,đọcsáchmàmuốncóđượckếtquảphảilàmộtcôngtrìnhhọctập,chứkhôngthểlàmộtcôngviệcgiảitrícủanhữngkẻnhànhạ.

Học,khôngcónghĩalàchỉđểứngdụnglậptức,màtrướchếtphảilàmộtcôngtrìnhvănhóa,nghĩalàcôngviệcđàoluyệntrínãovàtinhthần.

Vấnđềhọcvấnvàvănhóalàvấnđềmàtừlâungườitađãsuynghĩvàđặtrakhilậprachươngtrìnhhọcchínhcấptrunghọc.Đứngvềphươngdiệnnguyêntắcthìchươngtrìnhhọcvấnởcáccấptrunghọcphảilàmộtchươngtrìnhvănhóa.

❉❉❉Nhưchúngtađềubiết:Cấptiểuhọclàcấpchỉlodạychotrẻemmộtsố

kiếnthứccầnthiếtvàcấpbáchtrongmộtthờigianhạnđịnh.Dùlàmnghềgì,mộtngườisốngtrongthờiđạivănminhnàycầnphảibiếtđọc,biếtviết,biếttínhtoán,biếtmộtsốkiếnthứcvềvệsinh,vềkhoahọcthườngthức,vềvănphạmvàsửkýđịadư.Đólàđiềumàkhôngaicóthểcãigìđượcnữa.

Cũngnhưcáihọccủacấpđạihọclàlođàotạonhữngchuyênviên,nhữngluậtsư,nhữngbácsĩ,nhữngnhàlýhọc,ngônngữhọc,sửhọchaytriếthọcv.v...Cònvềnhiệmvụcủacấptrunghọclànhưthếnào?

Nếungườitahiểurằngcấptrunghọclàcấplodựbịchohọcsinhlênđạihọctứclàngườitahiểunghịchlại.Đànhrằng,tùytheomỗinước,giữacấptiểuhọc,họcsinhrời trường lốimườihai,mườibahaymườibốn tuổi;vàcấpđạihọcthunhậnsinhviênlốimườibảy,mườitámtuổi.Cấptrunghọcthườnglàcấphọckhoảnggiữatừmườibađếnmườibảy,nghĩalàbốnnămhaynămnăm.Khoảngấydùngđểlàmgì?Tiếptụcchươngtrìnhhọccủacấptiểuhọcư?Nếumuốntiếptụcthìngườitađãlậpthêmcấp“caođẳngtiểuhọc”màởđâygọisailà“trunghọcđệnhấtcấp”.Cònbảonólàlópdựbịđểvàođạihọc thìcũngsai,vìnói thếngười ta lạichỉxemđámhọcsinhnàynhưnhữngnhàchuyênviêntươnglaisao,vànhưthếthìcứmởranhữnglớp

dựbịđểhọcchuyênmôncũngđủrồi,người tasẽ tiếtkiệmđượcmộtcấptrung học, rất có lợi cho ngân quỹ.Dĩ nhiên là nó phải cómột nhiệm vụriêngcủanó.Sứmạngấynhưthếnào?

Tấtcảcácnhàgiáodụctrênthếgiớiđềuđồngývớinhauvềđiểmnày:Cầnphảilợidụngthờigiancấptrunghọcnày,giữacấptiểuhọcvàđạihọc,đểdạychotrẻemmộtcáivốnhiểubiếtcănbảnthuầntúy,dạychochúngbiếtsửdụngócthôngminhvàtìnhcảmtốtđẹp,tạochochúngmộtnếpsốngtinhthần,mộtphươngpháplàmviệccólềlốivàhọchỏikiểumẫu,sửachữachochúngvề tư tưởngvàkhuynhhướngsai lầm,đồng thời tubổvàkhởiphátnhữngkhảnăngtốtđẹpchưacócơhộipháttriểnđúngđườnglối.

Nhưthế,cấptrunghọccósứmạnglàlotutạo,bồidưỡng,nuôinấngcáitiềm thức của con người. Vậy chứ những thói quen, nếp sống, cũng nhưnhữngkhuynhhướngcủaconngườikhôngphảilànhữngtiềmlựcđangnằmyênlặnglẽtrongđáylòngcủaconngườisao?Nóitắtmộtlời,lốidạydỗởcấptrunghọcphảibiếtlàmsốnglạicáisốngtiềmtàngtrongconngười,tứclàcáihọcvềbềsâu,cáihọcvềconngườisâuthẳmcủamình.

Đànhrằngcáihọcởtiểuhọchayởđạihọccũngđâucóhoàntoànquênhẳn được cách đào luyện những nếp sống cùng những khuynh hướng tốt.Nhưngởcấptiểuhọc,sựtruyềngiáochohọcsinhmộtsốkiếnthứcsơđẳngđểrađờiphảiđượcthihànhcấpbách:Đứatrẻsắpxanhàtrườngđểrađờivàsống với cái vốn học thức ấy. Còn cấp đại học thì chỉ chuyên tạo nhữngchuyênviên,tứcngườibiếtdùngtàinăngmìnhtrongmộtngànhhoạtđộngnhấtđịnh theonghềnghiệpmình.Dĩnhiên là lối giáodụcởđây, cácnhàchuyênmôncũngphảiđàotạochohọnhữngnếpsốngvàkhuynhhướngcủamộtnhàchuyênmôn,nghĩalàhạnđịnh,đểtrởthànhmộtluậtsư,mộtbácsĩhaymộtsửgiagiỏi thôi.Thựcra,ởđâyngười tađâucónhắmvàosựđàoluyệnchungvềtìnhcảm,cóócthôngminhvàtínhkhícủamộtconngườitoàndiện.

Nhưvậytathấy,chươngtrìnhvàphươngphápdạyởcấptrunghọc,theonguyên tắc,phải làchươngtrìnhvàcáchdạyđểđào luyệnóc thôngminh,tìnhcảmvà tínhkhíconngười,nghĩa làđào luyệntinh thần toàndiệncủaconngười,haynóimộtcáchkhác,phảilàmộtchươngtrìnhvănhóa.

❉❉❉

Hiệnthờinếumuốnđàotạochomìnhmộtcơsởhọcvấnvàvănhóatrungbình,tacầnđểýđếnmụcđíchvàphươngphápgiáodụccủacấptrunghọcởnhữngnước tiên tiếnnhất.Ta thấynhữngnhàgiáodụccao thâmnhấtđềudànhchocấphọcnàyphầnưutiênvănhọcvàdànhchonhữngbàitậpluyệnvănhọcthìgiờnhiềunhất,mặcdùsựđàotạomộtcănbảnhọcvấnvềkhoahọclàcầnthiết.Giáodụcvềvănhọckhôngphảichỉchuyênởsựhọchỏikỹlưỡngvềtiếngmẹđẻmàlạicũngcầnchuyênchúvềnhữngbàitậpvềdịchthuậtnhữngbàivănngoạingữquatiếngmẹđẻ,nghĩalàtậpđemnhữngtưtưởngcủangườingoạiquốcmàdiễnđạtbằngtiếngnướcmình.

Chươngtrìnhtrunghọccũngdànhchonhữngkhoavềsửhọcmộtđịavịkhôngkémquantrọng,nhưngkhôngcótínhcáchnhồisọvàbắtđầuóccủahọcsinhphảinhớnhữngsựkiện,nhữngniênbiểu,nhữngtêntuổicácnhânvậtlịchsửcùngnhữngcâuchuyệnvụnvặt,mànóchỉlàmộtphươngthếdạychohọcsinhcáiýnghĩacủanhữnggìđãxảyratronglịchsử.Ngườitamuốndùngsửđểtậpchotaóctưởngtượng,lýluậncùngđứcdục,đồngthờitậpchotaphépphêbìnhsửliệu.BênPháp,chươngtrìnhcuốicùngbaogiờcũngbắtbuộcphảihọcmộtnămtriếtlý,dùlàởbantoáncũngphảidạyvềtriếtlýkhoahọcvàtriếtlýđạođức.Ởcácnướckhác,triếthọclàmônhọccaođẳngvàdànhriêngchonhàchuyênmôn.BênPhápthìtriếthọclàkhoabổtúcchochươngtrìnhvănhóatổngquát.

Đó là đại cươngnhữngnét đặc biệt nhất của nền học chính trung học,trongđótacóthểtómtắtnhưthếnày:Họcviết,biếtđemýtưởngcủatiếngnóinướcnàysangquatiếngnóicủa

mộtnướckhác, biết hướngmình trong thờigianvàkhônggian, biết phânbiệtđượcnhữnggìcóthểchứngminhđượcbằnglýluậnvàthựcnghiệmvớinhững gì không thể chứngminh được, biết đào luyện óc sáng tác, biết tổchứclạitưtưởngcủamìnhchocótrậttựvànhấttríbằngtriếtluận.Vàphảichăngđólàmộtchươngtrìnhkểrakháđầyđủchonhữngngườicócaovọngtạochomìnhmộtcơsởhọcvấncócănbản.Nhưngchươngtrìnhhọctậpnàycầnphảibổtúcbằnghaiđiềukiệnnàynữalà:

-Phải tìmcáchnhậnthứcngaysựvậtbằngmắtthấy, tainghe,bằngdulịch.

-Đàoluyệncảmgiácvàtìnhcảmbằngcáchsốngtrongcảnhthiênnhiên

vàbằngnghệthuật.❉❉❉

A.HọcviếtvănĐàoluyệnnhãnthức,phươngphápmuônđờilàtậplàmvăn.Thậtvậy, làmvănhay tức làbiết tư tưởngđúngđắnmực thước, tức là

biếtphântíchtinhtếtìnhcảmcủamình,tứclàbiếtdùngdanhtừđúngvớitìnhývàtưtưởngcủamình,nghĩalàbiếtsosánh,cânnhắc,biếtdùngnhữngcâuvănsángsủamàhàmsúc,gọngàngvàbóngbẩy,chứkhôngphảinhưnhữngkẻcầukỳphiềnphức,dùngtoànsáongữmàkhôngnóiđượcmộtýnghĩtânkỳ.Viếtđượcmộtbàivănhaytứclàmìnhđãđàoluyệnchomìnhđượccái khiếubiết điềuhòavàmựcđộ,biết lợi dụngnhữngphương tiệnnghệthuậtđểdiễntảtưtưởngtìnhcảmmìnhmộtcáchnhẹnhàng.

Ngườitabảo,ngoàiphépviếtvăn,cũngcònrấtnhiềunghệthuậtkháccóthểgiúptađàoluyệnnhãnthức,nhưhọa,nhạcv.v...Nhưng,nghệthuậtviếtvăncótínhcáchthựcdụnghơn.Nhạcthìtacóthểcảmđượchaykhôngcảmđược,nhưngnóirađược“cáicảm”củamìnhthậtlàkhómàthựchiệnchorõràngđược.Mộtbàivănhay,xemquacóthểbiếtliềnvàtacóthểnóirađượccảmtưởngcủamình,ngườidạycũngcóthểgiảngrađượccáihaycủanó.

❉❉❉Làmcáchnàođểtậpviếtvăn?Trướchết cầnphảiviết cho thường.Người ta bảo:Có thường rèngiũa

mới thànhanh thợ rèngiỏi.Có thườngviết,ngườiviếtvănmới thànhnhàvăn.

Dĩnhiênlàkhilàmvăn,taphảicóócphêbìnhtốithiểuvềnghệthuậtviếtvănđểkhỏiphảisavàolốiviếtvăntầmthườngcủanhữngnhàvănhạngrẻtiền,chỉviếtbừabãimàkhôngbiếtmìnhmuốnnóigì.Dĩnhiênlàcũngphảicómộthọcvấntốithiểuvềnghệthuậtviếtvăn,phảibiếtcáchlựachọntàiliệu,sắpđặtýtứ,trìnhbàyhấpdẫn,kếtluậntânkỳ.

Vềnghệthuậtviếtvăn,sáchViệtcũngđãcónhưngnênđọcbộLuyệnvăncủaNguyễnHiếnLê.ThuậtviếtvăncủaNguyễnvănHầuthìquáđơngiảnvàchỉdùngchohọcsinhcỡtrunghọcthôi.SáchPhápngữthìnênđọcbộL’Artd’Écrireenseignéen20leçons,LaFormationduStylevàLeTravailduStyle enseignépar les correctionsmanuscrites des grands écrivains của

AntoineAlbalat, quyểnL’Art de laProse,Conseils sur l’Art d’Écrire củaGustaveLanson,quyểnL’Apprentissagedel’Artd’ÉcrirecủaJulesPayot.

❉❉❉Có một nhóm sinh viên trường đại học sư phạm bên Pháp dùng đến

phươngphápnàyđểtậpviếtvăn.Mỗitối,mộtngườitrongnhómđọclớnlênmộtbứcthưcủanhàđạivănhàoVoltaire,màmỗingười,quangàysauphảiviết lại bức thư ấy.Dĩ nhiên,mỗi người sẽ viếtmột cách.Tuynhiên, khingheđọcvăncủaVoltaire,một lốivăncựckỳgiảndị,sángsủa thìkhôngmộtailàkhôngnghĩrằngcókhógìmàkhôngviếtđượcnhữngđiềudễdàngvà tầm thườngnhư thế!Nhưngkhicầmbútviết lại,họmớicảmthấykhókhănvấtvả.Ýtưởngmấtlầnsựtếnhị,giọngmỉamailạimấtsựnhẹnhàng.CónhiềubàidẫyđầychitiếtnặngnềvàphảiviếtcótrênmườihàngtrongkhiVoltairechỉviếtvắntắtcóbahàng.Bấygiờđemđọlạivớinguyênvăn,mỗingườiđềuthấynhữnglỗivụngvềcủamình,bấygiờmớihiểuthếnàolàvăn hay và gọn ghẽ. Chừng ấy, mỗi người mới biết rằng lối văn mà tathườnggọilàvăndễdànggiảndịđâuphảilàlốivăndễviết.

❉❉❉Đólàphéptậplàmvănbằngcáchtheogươngcủacácđạivănhào.Cần

phảitậpviếtlốivăntựnhiênmàhàmsúc,giảndịvànhẹnhàng,chứđừngbắtchướclốivănluẩnquẩn,cầukỳ,đađoangútmắc.Vănluậnthìcầnphảicó“dụ”có“luận”xennhauthìvănmớiđượclinhhoạt.

Văn là người.Ngườimà tâm hồn chất phác thật thà thì văn cũng chấtphácthậtthà.Tưtưởngmàđượchàmdưỡngthìlờivănhàmsúcsâuxa.Chonênhọclàmvăn,cầnphảihọclàmngườitrướchết.

Viết văn hay rất khó và không phải ai cũng làm được, nhưng viết vănđừngchodởlắmthìaiaicũngcóthểlàmđượccả,miễnlàmìnhbiếttránhlốiviếtbằngsáongữvàbiếtnói thẳngnhữnggìmìnhđãnghiềnngẫmlâungày.

❉❉❉B.HọcdịchvănMuốnhọcviếtvăncầnphảihọcdịchvăn.Đólàphươngpháphaynhấtđể

viếtvănhay,màđócũnglàýkiếncủaphầnđôngcácthứcgiảtừxưađếnnay.

Làtạisao?Bấtcứaicũngnhậnthấyrằngdịchvănlàkhó.Thàlàmìnhviết,thìviếtsaocứviết,chứdịchvănphảigiữýcủatácgiả,lựachọnchữdùngchothíchđáng,khôngđượcviếtbừa.Tabịbắtbuộcphảithậthiểuýcủatácgiảvànhữngdanhtừ, trạngtừ, tínhtừcùngđộngtừmàtácgiảđãdùng.Đólàmộtcáchbắtbuộctaphảidiễnđạtchothậtđúngmộtýtưởng,khôngđượcmiễncưỡngdùngsai,dùngtạm.

❉❉❉Muốndịchvăncầnphảinhớhainguyêntắcchínhnày:1.Phảiđitừcáichungđếncáiriêng,tứclàđitừcáiýchínhcủađoạnvăn

màtìmhiểuýnghĩanhữngchi tiết,nhữngtừngữ,nhữngbútphápcủa tácgiảđãdùngđểbiểudiễntưtưởngcủamình.Vìvậy,đừngcólậtđậttìmtựđiểnmàphảilođọctrướcchothậtkỹbàivăn,đọcđiđọclạiđôibalầnchođếnkhinàothoánghiểuđượccái thâmýcủatácgiả,đạtđượccáiýchínhcủađoạnvăn,bấygiờsẽtìmhiểucáivaitròcủamỗicâutrongđoạnvăn,vàcáiýnghĩacủatừngchữtrongcâuvăn.Sauđómớitìmnhữngdanhtừtươngđồngđểdịchrachosátý.Tanênnhớrằngmỗidanhtừđềucónhiềunghĩa,tùyvị trícủanótrongcâu, tùyýtưởngchungcủađoạnvănmànócómộtnghĩa nào đó.Nếu cứ lật tự điểnmà tìm chữ tương đương dịch càn, dịchbướng,bấtchấpmạch lạccủacâuvănvàđoạnvăn,bàidịchsẽkhôngsaotrungthànhđượcvớinguyênvăn.

2.Ngườidịchvănmàcókinhnghiệmbaogiờcũng thể theocái lýmàdịch chứ không căn cứ vào sự tương đồng về hình thức của câu văn. Cónhữngtừngữbềngoàigiốngnhaumàtrongthựcsựkhôngđồngnghĩavớinhau.Dịchcổvănlạicàngkhó:danhtừdùngngàyxưavớingàynaycókhikhácnhaurấtxa,nếucứhiểutheonghĩangàynaythìdịchsaiđếnvạndặm.TiếngAnhmàdịchquatiếngPhápcũngrấtkhó.Nhưchữ“tobeagreeable”đâuphải luôn luôncónghĩa là“êtreagréable”mà thường lại cónghĩa là“consentirà”; chữ“evidence” của tiếngAnhkhôngđồngnghĩa với tiếng“évidence” của Pháp, mà thường có nghĩa là “preuve” hay là“témoignage”.

MuốndịchvănAnh ravănPháp,nênxemquyểnLes fauxamis ou lestrahisons du vocabulaire anglais của Maxime Koessler và JulesDerocquigny (Vuibertxuấtbản).Những từngữmànhững tácgiả trênđây

gọilà“bạngiả”(fauxamis),tiếngnướcnàocũngcó.Vậyphảithậntrọng.[1]

Tóm lại, dịchvăn làphươngpháphữuhiệunhấtđể tập cho tabiết tôntrọnglýluậnvàbiếtdiễnđạt trungthànhtưtưởngcủamìnhtrongkhibiếtdiễnđạtlạimộtcáchtrungthànhtưtưởngcủakẻkhác.

❉❉❉Nhưtađãthấytrướcđây,chươngtrìnhhọcvấncóthểtómtrongbađiều

này:1)Cómộtkiếnthứcrộngrãivềsửhọc,thiênvănvàđịalý;2)Tạochomìnhcóđượcmộtđầuóckhoahọc,biếtcáchvật trí tri;3)Cốgắngđi lầnđếnmộtquanniệm tổngquátvềcuộcđời,nghĩa làđiđếnmộtquanniệmtriếtlývềvũtrụvànhânsinh.

----------------[1] Désiré Roustan - La Culture au cours de la vire (Institut Pelman,

1930).

CHƯƠNGTHỨBẢY

BaYếuTốChínhĐểXâyDựngMộtNềnVănHóaVữngVàng

A.Óckhoahọc

Tạochomìnhcóđượcmộtđầuóckhoahọclàpháthuyđượccáikhiếuhamchứngminhvàlýluận,đồngthờiphânbiệtđượcrõràngthếnàolàmộtchứngminhluậncứ,thếnàolàmộtthựcnghiệm.

❉❉❉Chứngminhluậncứlàđemmộtthựcnghiệmđểchứngminh,đểlậpluận,

cònthựcnghiệmlàmộtsựkiệnvàchỉlàmộtsựkiệnthôi.Nhưtrướcđâyđãcónói:nhữngsựkiệnkhôngchứngminhgìcả(lesfaitsneprouventrien).Chứngminhluậncứthìcómàusắcchủquan,tráilại,khôngcốcưỡngđemsựthậtđểchứngminhgìcả,đólànhậnxétkháchquan.

Vìthế,óckhoahọccórấtnhiềuhìnhthứckhácnhau,nhưngtựutrungtanênphânbiệtóctoánhọcvàócthựcnghiệm.Ngườicóóctoánhọc (espritmathématique) thì ưa lý luận, ưa chứng minh, người có óc thực nghiệm(esprit expérimental) thì trái lại, không tin nơi lý luận mà chỉ dùng thựcnghiệmlàmnềntảngchosựhiểubiếtcủamình.Thựcra,haikhuynhhướngấy không phải ngược nhaumà thường bồi bổ cho nhau. Các bậc vĩ nhântronggiớikhoahọcnhưHenriPoincaré,tựmìnhvừalàmộtnhàtoánhọcđạitài, vừa cũng làmột nhàvật lý họcđại tài, ôngkhông chịuhạn chếmìnhtrongmộtkhuvựckhoahọcnàocả.Nhàtoánhọccầnphảinhậnthấyrằngđờirấtlàphứctạpvànhữngvấnđềnhânsinhkhôngthểnằmngoanngoãntronghìnhthứccủanhữngphươngtrìnhtoánhọc.Cònnhàsinhvậthọccũngphảibiếtnhìnlêntrênnhữnghìnhthứcphứctạpcủacácgiốngsinhvật,câycỏvàthúvật,đểtìmlấymộtýnghĩachungcủasựvậttrênđời,tìmmàhiểubiếtvàchứngminh.

Bởi thế, tinh thầnkhoahọcđòihỏinơi tamộthọcvấnkhácaovề toánhọcvàbiếtrànhrẽnhữngphươngphápthựcnghiệm.Nhưng,ởđâycáiphẩm

quýhơncáilượngcũngnhưbấtcứtrongcácvấnđềliênquanđếnvănhóa.Sựhọcvấncủatanênchútrọngvềbềsâuhơnbềrộng.

Hìnhhọcsơđẳngcũngđủchotaýniệmđượcthếnàolàmộtluậnchứng.Khôngcógìgiúptathấyrõcáchcấutạomộtkhoahọckhítkhaobằngmộtquyểnhìnhhọc.Hìnhhọclàmộtcáihọcgiúpchongười ta tiếnbằngcách“đứngdừngmộtchỗ”.Thậtvậy,mỗiđịnhlýmớiđềubịquyvềmộtđịnhlýcũ:“luậnchứng”tứclà lậpđịnhrằngcáiđịnhlýmớichẳngqualàmớivềhìnhthứcthôi, thựcranólàkếtquảdĩnhiêncủanhữngđịnhlýcũ,nhữngcông thứcmà ai ai cũng phải nhìn nhận không cần chứng giải những thứchânlýtiênthiên.Chonênmớinóirằnghìnhhọclàcáihọc“đứngdừngmộtchỗ”.

Tuynhiên,lầnlầntinhthầntanhờsựnghiềnngẫmmàtiếnlên,tiếnmộtcáchtừtừmàtakhôngdè,vì“chânđứng”đãvữngvàngrồi.

❉❉❉Toánhọcgiúp chovật lý họcphương tiệnbiểudiễnmột cách rạch ròi

những quy luật của thiên nhiên. Nhưng, ta cũng nên nhớ rằng lý thuyếtsuôngkhôngđủ,cầnphảithônghiểunhữngphươngphápthựcnghiệm.Cóđượcmộtmớhiểubiết thựcdụngnhưcóđượcvàiphươngthứcsẵnđểtrởthànhmộtanhthợchụpảnhhaysửachữamáy,chưacóthểxemđólàmìnhđãthônghiểuđượcphươngphápthựcnghiệm.Mộtcáihọcđãthànhlậprồithườnglạichelấpkhôngchotathấycáihọcđangthànhlập,những“phươngthứcsẵncó”thườnglàmchotalãngquênnhữngkinhnghiệmmàngườikhácđãtrảiquavàdòdẫmlâungàyđểlầnmòđếnchânlý.Vìvậy,tựmìnhtìmtòi vàkinhnghiệm tuykhông là bao, nhưngnógiúp cho sựhiểubiết củamìnhlinhđộng,sâusắchơnlàsựthunhậnthụđộngmộtsốkiếnthứcsẵncódokẻkhácphátminhsángtạođãtrìnhbàytrongcácsáchkhoahọc.

Bởivậy, thayvì “nhồinhét”mộtmớhọc thức“sẵn”vềmộtphátminhnào, ta cần trìnhbày trướcnhữngdòdẫmvất vả củanhân loại đi từ kinhnghiệmnàysangkinhnghiệmkiamớiđếnkếtquảấy.Cókhichỉvìmộtsựkiệnmớivừađượcphátminhmàtấtcảhệ thốnghọcthuyếtđãanbàykiacầnphảikiểmsoátlạivàđánhgiálại.Ngườitasẽthấyrõsựcầnthiếtcủaphươngphápthựcnghiệmtrongviệcđitìmchânlý.Cũngphảichỉchohọcsinhbiếtrằnglắmkhikếtquảcủamộtcuộctìmtòikhoahọclạiđingượclại

vớimục đích ban đầu, nghĩa là thực nghiệm thường chống đối lại với ứcthuyết.

❉❉❉Họckhoahọc,cầnphảitìmbiếtbằngcáchnàovàbởinhữngnguyênnhân

nàocácnhàbáchọcđãphátminhsángtạođược,tứclàbiếtđượclềlốilàmviệctrongcôngtrìnhsuytầmchânlý,hiểuđượcnhữngphươngphápthựcnghiệmcủanhữngbậcvĩnhântronggiớikhoahọc.Đờisốnghằngngàycủatakhôngcungcấpchotađủphươngtiệnđểtựmìnhthựchiệnđượcphươngphápthựcnghiệm,thì tachỉcòncómộtcáchlàtheodõinhữngcôngtrìnhtìmkiếmcủanhữngnhàbáchọcđương thờiđãđượcghi trongnhững tậptiền thuyết của họ hay trong những tiểu sử do những kẻ cộng sự của họtường thuật lại. Nhà sách Armand Colin có cho ra tập sách nhan đề làClassiquesdelaScience,trongđó,chínhcácnhàbáchọcviếtranhữngthựcnghiệmcủahọnhư tập trần thuyết củaAugustinFresnel về ánh sáng, củaLavoisiervềkhôngkhívànước.CôngtrìnhtìmtòivàphátminhkhoahọccủaPasteurđượcRenéValleryRodotmiêutảtỉmỉtrongmộtquyểntiểusửnóivềông[1].Darwinđãđểlạichotamộttàiliệuvôcùngquýgiávềsựcấutạo tư tưởng của ông ta trong quyển Voyage d’un naturaliste autour dumondefaitàborddunavireleBeaglede1831à1836(BảndịchcủaBarbier,Paris - 1883). Tủ sáchBibliothèquedePhilosophie scientifique in ra dướiquyềngiámđốccủabácsĩGustaveLeBon(Flammarion)cũngnhưtủsáchNouvelleCollectionscientifiquesaunàyxuấtbảndướiquyềngiámđốccủaÉmileBorel(Alcan),cóchoinnhiềuquyểnsáchvềkhoahọc,trongđómiêutả rất rõ ràngnhữngphươngpháp thựcnghiệmcủa chínhnhữngnhàphátminhkhoahọcviết ra.Nhờđọcnhữngquyển sách ấy, người tamớiquenthuộcđượcvớinhữngphươngpháp thựcnghiệm.Đó làvai tròcủanhữngquyểnlịchsửkhoahọcvàtrầnthuyếtkhoahọcđốivớisựđàotạoóckhoahọccủatavậy.

B.ÓctriếthọcConngườimàbiếtsuynghĩ,dùlòngcóhamthíchđeođuổitheocáihọc

trụcvậtthếnào,dùcómuốnhạnđịnhngànhhoạtđộngcủamìnhtrongmộtkhuvựckhoahọcnào,trongđờicũngkhôngsaocólầntránhkhỏichạmđếnnhữngvấnđềtotátcủanhânsinh,liênquanđếnsốphậncủaconngười.Biết

suytưởng,biếtcảmgiác,biếtđaukhổ,biếthyvọngnghĩalàbiếtphậpphồnglosợchotươnglai,biếttiếcuổngđaubuồnvìquákhứ.Khimàtabiếtthắcmắctựhỏithếnàolàýnghĩacủacuộcđời,ởđâutađến,nơiđâutaở,vàtrênconđườngvôđịnhsaunàytasẽđivềđâu,saolàphải,saolàquấy,đâulàcứucánhgiá trịcủakhoahọc,củanghệ thuật,của tôngiáo,đâu làchỗsơkhởivàdừnglạicủakiếpngườitrongkhoảngmênhmôngvôtận,đólàtađãbắtđầutriếtluận.Triếtluậntứclàtìmhiểucáiýnghĩacủamọisựmọivậttrênđời,tìmcáichỗýthứcvànhấttrícủanhữnggìrờirạcvôýthức,tứclàbiết nhìn lại quá khứ, nhậnđịnh được hiện tại và phòngbị cho tương lai.Triết luận là tìmmộtphươnghướng,một tháiđộ trước sựphiềnphứccủacuộcđời.Tìmhạnhphúc,tránhđaukhổvàtìmnhữngnguyênnhânđãtạoracáikhổ,đólàmụctiêucủatriếtlý.

Thựcra,trongđờisốnghằngngàycủata,mỗingườiđềuđã,hoặcvôtâmhayhữuý,nhìnnhậnmộttháiđộtriếtlýnàorồi.Dùlàkẻkhôngtinđếntriếtlývà tìmcáchđểchứngminh rằng sốngkhôngcầnđến triết lý, sựchứngminhấytỏrằnghọcũngđãtriếtlýnhiềurồiđấy!

❉❉❉Mộtthứtriếtlý,dùtầmthườngvànôngcạnthếnào,cũngảnhhưởngít

nhiềuđếncáchănởcưxửcủangườinhậnnó,hoặcgiúpchomìnhcóthêmnhiềucanđảm,nhiềuhyvọngmàchịuđựngmọiđaukhổtrênđời.Tôinhớcómộtnhàvănđãnói:“Cónhiềungười-màtôilàmộttrongnhómngườiấy-tinrằngsựquantrọngnhấtvàíchlợinhấtchotalàđứngtrướcbấtcứmộtai,cầnphảibiếtquanniệmcủahọvềvũtrụnhưthếnào.Đànhrằngôngchủnhàcầnphảibiết trướcsốhuê lợicủangườimướnnhà,coihọcóđủđiềukiệntrảtiềnthángchomìnhkhông?Nhưngquantrọnghơnnữa,làphảibiếtnhânsinhquancủangườiấynhưthếnào?Mộtvịtướngtrướckhigiaochiếnđànhrằngphảibiếttổngsốquâncủađịch,nhưngquantrọnghơnhếtlàphảibiếttrướctriếtlývềnhânsinhcủaquânđịchnhưthếnào.Câunóinàythâmthúyvôcùng!ĐốivớikẻcómộtnhânsinhquannhưTàoTháo:“Thàtaphụngườihơnđểngườiphụta”thìgiaothiệpvớiconngườiấylàđiềuđánglongạivậy.

❉❉❉Bấtcứmột thứhọcnàomàthiếunhữngchântrờirộngrãicủatriếthọc

làmhậuthuẫnlànhữngthứhọccònthiếusótvàkhôngvữngchắc.Triếthọcphảilàcứucánhcủatấtcảmọingànhhọccủata,mỗikhoalà

mỗiconđường,chungquyrồicũngphảiđổdồnvềmộtmối,làtriếthọc.Chânlýlàmộtcáigìduynhất,baotrùm;khoahọcchỉcắtxénnóratừng

mảnhvụnvặtđểnghiêncứuriêngvềmộtkhíacạnhnàothôi.Mỗikhoahọcchỉnhìnthấycómộtkhíacạnhchứkhôngsaothấyđượcthậttoàndiện,lạicũngthườngthiênvềphầnvậtchấthơn.

Sứmạngcủatriếthọclànhắmvàosựthỏamãnócthốngquancủaconngười,tổnghợplạinhữnggìrờirạc,mâuthuẫntrongđời,nhìncuộcđờimộtcáchcaoxavàrộngrãihơnnhưngườiđứngtrênnúicaomànhìnkhắpchântrời.Vìvậy,nhờóctriếthọcngườitathấyđượcsựliênlạcgiữacácsựvật,vìbaogiờhọcũngcócáinhìnbaotrùm.Khoahọcthìthiênvềócphântíchhơn,triếthọcthìchuyênvềóctổngquanhơn.

Tuyvậy,“óchệ thống” (espritsdesystème)khôngphải làkhôngnguyhại:Óctổngquanthườnglạidễbiếnthànhóchệthống,vìvậychânlýchỉcómộtmàhọcthuyếttriếthọcthìmọclênnhưnấm,khiếnchokẻnàođammêtriếthọc,đọctriếthọcmiếtcũngphảiđiênđầu.Tâmtríloàingườikhôngthểnàonhậnđượccómộtsựmâuthuẫn,cáinàyphủnhậncáikia,cáikiaphủnhậncáinọ,vìvậyhọtìmđủcáchđểhệthốnghóatưtưởngcủahọ.Chungquychỉvìbảntínhcủaloàingườilànhưthế:khôngthểchấpnhậnđượcluậtmâuthuẫn.Vàvìthếmàsuốtđờivẫntriếtluậnmãikhôngthôi.Dùsaotriếthọcvẫnphảilàviệchọccănbảncủaconngười,mộtcáihọc

làmdanhdựchoconngười.Phảilàmcáchnàođểtạochomìnhcóđượcmộtcơsởtạmvữngvềtriết

học?Ởđây,nếucóđượcmộtbậcthầychỉdẫnchothìrấtcólợi.Nhưngnếumình là kẻ chỉ biết cậy nơimìnhmà thôi, không được cái hạnh phúc cóngườigiỏingườihaychỉdạycho,thìbướcđầutiênlàphảinhờđếnnhữngsáchtriếthọcđạicương,loạisáchgiáokhoađangápdụngtrongcáctrườnghọc.

Nhưngnênnhớkỹđiềunày:nhờđếnnhữngsáchgiáokhoalàđểmàvượtquakhỏinó.Nghĩalàchỉcónhữngnhàtriếthọcmớicóthểtruyềnchotacáihiểubiếtvề triếthọcmà thôi.Vậyđọc sáchgiáokhoa, trongđó,người tatómtắt,lượcthuậtlạitưtưởngcủacácnhàtriếthọcsaobằngđọcngaytác

phẩmcủacácnhàđạitriếthọc.Dĩnhiênlàlúcđầu,phảicósựgiớithiệucủamộtngườisànhsỏitronggiớitriếthọcđểtalàmquenđượcvớitưtưởngcácbậcđạitriếtgiaấy,bằngkhông,taphảimấtnhiềuthờigiờvôích.

❉❉❉Bắtđầucácbạnnênkhởibằngtâmlýhọc,rồitiếpđóluậnlýhọcvàluân

lýhọc.Đólàhệthốngmàngườitađãdùngtrongcáclớptriếthọc.Về sách giáo khoa thì phần đông các nhà giáo khuyên ta nên đọc bộ

TraitédePsychologiecủaGeorgesDumas.Sáchnàydàyđếnhaingàntrang.Nhưvậy,ngườimớihọctriếthọcmàđọcnósẽbịlạcmất,vìsáchnàylàmộtbộsáchdonhiềuchuyêngiaviết.Sáchmàdonhiềungườiviết,nhấtđịnhlàthiếumạchlạc.Nólàmộtbộsáchnghiêncứusâurộngvềnhiềuvấnđềmàsaukhitabiếtrõđạicươngrồitrởlạivớinólàphảihơn.Vậy,tốthơnlàtìmđọcnhữngsáchdomộtngườiviếtra,mộtquyểnsáchvắntắthơn,gọngãyhơnđểchotadễnhìnthấymạchlạcvềđạicươngtrướcđã.

Theochúngtôi,thìquyểnPrécisdePsychologiecủaWilliamJames,bảndịchcủaE.BaudinvàG.Bertier (MarcelRivière,1909) làdễđọcvà linhđộnghơnhết.Gầnđây,E.BaudinlạicũngcóchoxuấtbảnmộtquyểnCoursdePsychologie (Payot), vàG.Dwelshauvers, quyểnTraité dePsychologiecóvẻthôngtháihơn,nhưngsáchcủaDésiréRoustanthìgọngẫyhơn.

❉❉❉Khởiđầuhọc triết lý cầnphảiquan tâmđếncáiýnghĩa chínhxáccủa

những danh từ chuyên môn. Cần phải mua những bộ sách này: quyểnVocabulaire philosophique của Edmond Goblot (Colin, 1909) và nhất làquyển Vocabulaire technique et critique de la Philosophie của AndréLalandevớisựcộngtácnhiềuhộiviêncủaSociétéfrançaisedePhilosophie(Alcan).Quyển củaGoblot thì sơ lược lắm, nhưng rất có ích.Quyển củaLalande là quyển sách rất hayvà rất đúngđắn.Trướckhi học triết lý cầnphải biết rõ định nghĩa của những từ ngữ triết học; bằng không chúng takhôngsaotránhkhỏisựhiểusailầm.

❉❉❉HọcvềluậnlýhọcthìnhữngbộgiáokhoacủaRabier(Hachette)vàLiard

(Masson)vẫncòndùngđượctuyđãcũ.Cónhữngquyểnmới hơnnhưLeçonsdeLogique et deMorale củaR.

Hourticq (Delagrave), Philosophie scientifique et Philosophie morale củaFélicien Challaye (F. Nathan); Manuel de Philosophie của A. Cuvillier(Colin).

Nên đọc thêm quyển Lectures sur la Philosophie des sciences của A.Lalande(Hachette).QuyểnLogiquecủaGoblothaynhất,nhưngkhôngphảiviếtchohạngđộcgiảmớibắtđầuhọctriếthọc.

❉❉❉Nhâncácquyểnnói trêncủaHourticq,Challaye,Cuvillierchúngtanên

bắtquakhoa luân lýhọc.Vềkhoa luân lý, takhôngcầnphải lệ thuộccácsách giáo khoa nữa vì đề tài luân lý không khó gìmấymà phải theo dõinhữngsáchcótínhcáchgiáokhoa.TanênthoátrangoàivòngkiềmtỏacủacácsáchgiáokhoamàđọcngaynhữngbộnhưJusticeetLibertécủaGoblot(Alcan),DevoirscủaJacob(Rieder).Muốnhiểubiếtcác triếtgiahiện thờiđối với vấnđề luân lý ra sao thì nênxemquyểnLeproblèmemoral et lapenséecontemporaine(Alcan)vàLesbasespsychologiquesdelaviemorale(Alcan)củaParodi.

❉❉❉Giờđây,tahãyđingayvàotrungtâmtriếthọc.Cầnhọcquanhữngquan

niệmchínhcủacácbậcđạitriếtgiavềnhữngvấnđềtâm,vậtvàtrời.Đivàosiêuhìnhhọc thìnênđọcbộTriếthọccủaCuvilliernhưngmuốncóđượcmộtýniệmrõràngvàsơlượcvềnhữngdanhtừtriếthọcnhưcáclýthuyếtvềduytâm,duyvật,duylinhv.v…thìphảiđọclịchsửtriếthọcmớiđược.

Nên đọc Les Systèmes philosophiques của A. Cresson, quyển LaPhilosophiecomparéecủaMasson-Oursel,quyểnHistoiredelaPhilosophiecủaE.Bréhier.NhữngquyểnInitiationàlaPhilosophiecủaS.deCostervàInitiationphilosophiquecủaA.Ponceaucầnphảiđọckỹvànghiềnngẫm,nósẽ giúp ta có nhiều ý tưởng hay lạ. QuyểnTour d’horizon philosophique(Gallimard)củaMatilaC.Ghykagiúptacóđượcmộtcáchnhìnthốngquanrấtcầnthiếtchonhữngaibắtđầuhọctriếthọc,mặcdùhơinôngcạn.

❉❉❉VềtriếthọcĐôngphương,cầnphảiđọctrướchếtnhữngbộlịchsửtriết

họcđểcósơlượcmộtýniệmchungvềcácluồngtưtưởngtriếthọccủatamgiáo Nho, Lão, Phật - ba hệ thống tư tưởng căn bản của triết học Đông

phương.BộTrungQuốctriếthọcsửcủaPhùngHữuLan,TrungQuốctriếthọcsửcươngyếucủaTưởngDuyKiều,hoặccủaHồThích,đềuđọcđượccả.Bộ triết học sử củaPhùngHữuLanxuấtbảnbằng tiếngAnhđãđượcdịch ra tiếng Pháp, nhan đề Précis d’histoire de la philosophie chinoise(Payot).

NhữngsáchvềtriếthọcĐôngphươngdocáchọcgiảTâyphươngviếtranhư củaMarcelGranet, RenéGrousset,H. deGlasenapp,Masson-Oursel,Wiéger, Brémond, Borel, Foucher, David-Néel, Linssen, Maspéro, JeanHébert,DocteurBenoit,RenéGuénon,RomainRollandv.v...đềucầnphảiđọccả.TrừramộtvàihọcgiảsâusắcnhưRenéGuénon(màtôixinđặcbiệtgiớithiệuvớicácbạn),phầnđôngđềuítnhiềumangđầuócmộtngườiTâyphươngđểhiểubiếtĐôngphương,vìvậycónhiềuchỗchưathểgọilàkhámphá.TácphẩmcủaHermanndeKeyserlingnhanđềJournald’unphilosophecũngxinđặcbiệtgiớithiệuvớicácbạn.PhầnphêbìnhcủaôngvềcáchọcthuyếtĐôngphươngrấtlàsâusắc.

❉❉❉Đọctriếthọckhôngnênđọcsáchmộtchiều.Nhưtrướcđâytôiđãnói,ta

nên tìm đọc những lý thuyết tương phản. Lại cũng không nên tảnmát tưtưởngmìnhtrongnhữnghọcthuyếtnày,họcthuyếtkiavôcùngphiềnphức.Trongcáchọcthuyết,cầnphảichọnlọccáinàohợpvớitâmhồnta.Bấygiờcũngnhưlựabạnmàchơi,tahãyquyếttâmđichothậtsâuvàohọcthuyếtấyđể tìm lấymộtconđường tu tâmxử thếđúng theonguyệnvọng thâmsâucủalòngmình.Sáchmàđọcnhiềuquácũngcóhại,vìnókhôngảnhhưởnggìtađượccả.Ngườixưacónói:“Tôisợngườichỉđọccómộtquyểnsáchmàthôi”.

Dướiđây,xingiớithiệucácbạnmộtsốsáchcủangườiTâyphươngviếtvềtriếthọcĐôngphươngmàtựtácgiảđãđọcquavàcholàhay.�●Sáchthuộcvềtriếthọcđạiquan1.HistoiredelaPhilosophieorientalecủaRenéGrousset (Lib.Valois).

Sâusắc.2.LaPenséeChinoisecủaMarcelGranet(Renaissance).Côngphu.3.HistoiredelaPhilosophiechinoisecủaE.V.Zenker(Payot).4. Philosophie de l’Orient (trong bộ Histoire de la Philosophie của

Masson-Oursel(Alcan).Nhiềuýkiếntânkỳ.5.LestroisReligionsdelaChinecủaW.E.Southil(Payot).6.L’OrientetsaTraditioncủaAlfredLeRenard(Dervy).7.LesCinqGrandesReligionsdumondecủaH.deGlassenapp(Payot).

Quyểnnàythâmsâu.8.HistoiredesCroyancesreligieusesetdesOpinionsphilosophiquesen

Chine,depuisl’originejusqu’ànosjourscủaWiéger.Côngphu.9. Introduction générale à l’Etude des doctrines hindoues của René

Guénon(Chacornac).Rấthay.10.OrientetOccidentcủaRenéGuénon.Cầnđọckỹ.11.LamétaphysiqueorientalecủaRenéGuénon(Chacornac).12.TroiscourantsdelaPenséeChinoisantiquecủaA.Waley(Payot).�●SáchthuộcvềloạitamgiáoPhậtgiáo:1.Ladoctrinesuprême(2quyển)củabácsĩH.Benoit(CercleduLivre).

Thậthay.2.LâcherprisecủaH.Benoit.Trongmấyquyểnnàytácgiảbànrấtsâu

vềThiềntông(Zen).3.EssaissurleBouddhismeengénéraletsurleZenenparticuliercủaR.

Linssen(2quyển).Vắntắtvàhàmsúc.4.LeBouddhismecủaA.David-Néel(F.Alcan).Gọngẫyvàxácđáng.5.LesEnseignementssecretsdanslessectesbouddhislestibétainscủaA.

David-Néel.Thậthay(Adyar).6. Le Mental Cosmique của Hsi-Yun. Sách nghiên cứu về Thiền tông

(Adyar).7.EssaissurleBouddhismeZencủaDaisetzTeitaroSuzuki.Bộnàyrất

quýtuyrấtkhóđọc.(A.Michel).8. La Sagesse du Bouddha của Georges Grimm (Lib. Paul Geuthner,

Paris,1931).CóthểnóilàtinhhoacủaPhậthọc.9.Sectes bouddhiques japonaises của E. SteinilberOberlin.Quyển này

thậthay,vănchươnglạibaybướm.10.L’EssenceduBouddhisme củaDaisetzT.Suzuki (Cercle duLivre).

ChươngđầulàmộtbàinghiêncứucủaC.G.JungvềLeZenetl’Occident.Rấtthâm.

11.LaReligionduBouddhacủaGeorgesGrimm(A.Maisonneuve).Hay.12. Le Non-Mental selon la pensée Zen của D. T. Suzuki (Cercle de

Livre).13.LeBouddhismecủaEntaiTomomatsu(F.Alcan).SáchvềPhậtgiáocòn rấtnhiều,nhưng thiếtnghĩnhữngcuốn trênđây

đềulàlựachọn,nếuđọckỹ,sẽgiúptacómộtcáivốnhiểubiếtkhakhávềPhậtgiáo.

SáchViệtvềPhậtgiáocũngkhánhiều,ngoàinhữngbộsáchphổthôngcủaPhanvănHùm,ThiệnChiếu.TanênđọctạpchíViêmÂm(Huế),làtạpchívềPhậtgiáokhánhấttrongnướctừtrướcđếngiờ.SáchPhậtgiáotriếthọccủaPhanvănHùm,đạikháidịchtừsáchTrungQuốc.SáchPhậtgiáođại quan của PhạmQuỳnh rất tầm thường, chỉ dừng nơi luân lý đạo đứcthôngthườngcủaTiểuthừa.SáchPhậthọctinhhoacủaThuGiangNguyễnDuyCần.

❉❉❉Lãogiáo:-SáchPháp.1.LesPèresduSystèmetaoistecủaLéonWiéger(Cathasia).2.LaSagesseChinoiseselonleTaocủaRenéBrémond.3.Wu-WeicủaH.Borel(Ed.duRocher).4.L’EspritduTaocủaGrenier(Flammarion).5.LeTaoismecủaHenriMaspéro(CivilisationsduSudS.A.E.P-Paris).6.LeLivredelaVoieetdelaVertu,bảndịchcủaStanislasJulien(1812).

Rấtcôngphu.7.LaVoieetsaVertu,bảndịchĐạoĐứckinhcủaHouangKiaTcheng

vàPierreLeyris.Bảndịchkhéogiữđượcphầnnàokhívăncủanguyêntác.-SáchViệt.1.LãoTử(1842)củaNgôTấtTố-NguyễnĐứcTịnh.Bìnhluậnsailạc

nhiềuvàcónhiềuthiênkiếnđángtiếc.2.NamHoakinhcủaNhượngTốngdịch.(TânViệt-HàNội).Bảndịch

nàychỉdịchsátvănmàkhôngsátý.Khôngcôngdụnggìcả.Rấtkhóđọc.3.ĐạoĐứckinhbảndịchcủaNghiêmToản.Sáchcótínhcáchgiáokhoa

hơnlàphổthông.

4.TrangTửtinhhoacủaThuGiangNguyễnDuyCần.(KhaiTrí).5.TrangTửNamHoa kinh, bảndịch có chúgiải vàphêbình củaThu

GiangNguyễnDuyCần.6.LãoTửtinhhoacủaThuGiangNguyễnDuyCần.7.Lão Tử Đạo Đức kinh, bản dịch có chú giải và bình luận của Thu

GiangNguyễnDuyCần.❉❉❉

Nhogiáo:-SáchViệt.1.BộNhogiáocủaTrầnTrọngKim.Côngphu.2.KhổnghọcđăngcủaPhanSàoNam.Sâusắcnhưngkhóhiểu.3.VươngDươngMinhcủaPhanvănHùm(TânViệt).Côngphunhưng

nôngcạn.4. Vương Dương Minh của Đào Trinh Nhất (Tân Việt). Tầm thường.

Chưathấuđáophầnhìnhnhithượngcủahọcthuyết.5.Đại cương triết học Trung Hoa của Giản Chi và Nguyễn Hiến Lê.

Côngphunhưngthiênvềphầnhìnhnhihạ,chưathôngsuốtphầnhìnhnhithượngcủatriếthọcTrungHoa.

-SáchPháp.1.TextesPhilosophiquescủaL.Wiéger.2.LesquatrelivrescủaCouvreur.3.LaSagessedeConfuciuscủaLinYuTang(VictorAttinger).Hay.4.Le Yih King (texte primitif rétabli, traduit et commenté) của Ch. de

Harlez(Bruxelles-1889).NềntảngtriếthọcĐôngphươngcủaTrungHoalàởKinhDịch.CáihọcvềDịchKinhđãcónhiềuhọcgiảViệtNamđềcậpđến.Tìmhiểu

KinhDịchcủaBửuCầm,chỉmới in tập1 (NguyễnĐỗ): tậpnàykhổnhỏ,quásơlượcvàsơđẳng.MộtnhậnxétvềKinhDịchcủaUyểnDiễmthìđứngtrênlậptrườngmátxíchmàphêbình.

❉❉❉NhữngsáchvềtriếthọcĐôngphươngcủaẤnĐộ,tôixingiớithiệucác

bạn tủ sáchLes grandsMaitres spirituels dans l’Inde contemporaine,Les

trois Lotus, Bouddhisme et Jainisme và Spiritualités Vivantes (AlbinMichel).CácbạnhỏingaynhàsáchAdrienMaisonneuve,11SaintSulpice,Paris.

Jean Hébert, Romain Rolland, René Guénon là ba học giả uyên thâmđáng là nhà hướng dẫn ta trong con đường đi tìm ánh sáng của triết họcĐôngphương.

Triếthọcphảilàcáihọccănbảnchocácthứhọckhác.Triếthọcgiúptanhậnchânđượcsựtươngđốicủakhoahọc,sựhạnđịnhcủanótrongvấnđềnhânsinhvànhắcchotanhớrằngcòncónhiềugiátrịkhácnữacũngkhôngkémquantrọng.

❉❉❉Tuy nhiên, học triết lý không có nghĩa là làm conmọt sách, nhớ vanh

váchnhữnggìkẻkhácđãnói,thuộclàulàunhữnghệthốngtưtưởng,nhữnghọcthuyếtcủabágia,đểmàđemralòengười.Dùlànhữngkẻcócấpbằngtiếnsĩtriếthọcmàchỉlànhữngkẻgiỏithuộclòngtưtưởngcủakẻkhác,giỏicáithuậtnhớdaiđểlặpđinóilạichokẻkhácnghe,chứkhôngbiếtsuynghĩtưtưởngtheomình,kẻấycũngvẫnlàngườichưacóóctriếthọc.Họctriếthọclàđểđàotạochomìnhcáikhiếuhamsuynghĩ,biếttưtưởng,biếtphánđoán,biếtnhìnxétviệcđờibằngmột luồngmắt thốngquan,biết tìmhiểunhữngýnghĩsâukínbêntrongcácsựvật.

Tôi cónhiềungười bạn rất sànhvề triết học, họ lại là người cónhữngmảnhbằngcao.Mỗikhingồihầuchuyệnvớihọ,tôihếtsứcbựcmìnhvìbịgánlàkẻmangđầukẻkhácmàsuynghĩ.Bấtcứlàmìnhnóivớihọnhữnggìthìđãbịhọcắtngangvàbảo:đólàcủaHegelhayđólàcủaDescartes.Thậtlànhữngngườiđángthươnghạivớicáivốnhọcvấnkhông“tiêuhóa”củahọ.

ÔngPhanvănHùm,trongbàitựaquyểnPhậtgiáotriếthọccónói:“TôimuốnsaonhưvịhòathượngkiaởTrungkỳ.Ngàisungsướngđềlênváchchùabốncâutuyệtdiệu:KinhđiểnlưutruyềntámvạntưHọchànhkhôngthiếu,cũngkhôngdư.Nămnaytínhlại:chừng…quênhết,Chỉnhớtrênđầumộtchữ“như”.

Cóhọc,cóhiểurồicóquênđihết,mớithậtlànhậpdiệu,mớikhôngcâunệnhưsách.Mớithoátđượclêntrênmộthọcthuyếtmàđiềukhiểnnhữngvấnđềthuộcvềnó,khôngđểbịđiềukhiểnbởihọcthuyếthaybởivấnđề.JulesLachelierchấmvởcủaEmileBoutrouxởtrườngNormaleParis, luậnvề một điểm nọ trong học thuyết Spinoza có đề một câu sâu sắc: “Pourcomprendre un système, la première condition est d’y entrer, mais, laseconded’ensortir”(Đểhiểuđặngmộthọcthuyết,điềuthứnhấtlàphảivàotrongđó,vàđiềuthứhailàphảirakhỏinó).

Ngườicóóctriếthọckhôngphảilàngườichếttrongcácchồngsáchtriếthọc,màlàngườiđãbiếtthầnhóacáihọccủamìnhrồi.Pascalnói:“Lavraiephilosophiesemoquedelaphilosophie”.(Chântriếthọcchảcầngìđếntriếthọc).

C.BiếtxúccảmBiếtxúccảmlàđiềukiệncốtyếuđểtạochomìnhmộtcơsởvănhóasâu

sắchơn.Thật vậy, ta thường gặp biết bao kẻ học giỏi, biết tư tưởng, biết phán

đoánnhưngdườngnhư cơ sởhọcvấnvẫnởmực tầm thườngmãi.Là tạisao?

Làvìhọthiếu“ngọnlửa”lòng,họlànhữngtâmhồnthiếuhănghái,thiếusaymêvìítthắcmắcvàrấtdễdãiđốivớibấtkỳviệcgì.Sởdĩhọcốcônghọchỏingàyđêmlàvìphảitrảiquanhữngkỳthikhókhăn.Bởivậyhọphải“họcgạo”,chỉhọcvàđọcnhữnggìcótrongchươngtrìnhthimàthôi,nhữngmônnàokhôngbắtbuộcphảithithìhọdẹplạimộtbên,vìmiễncưỡngnênhọxemsựhọcnhưmộtphậnsựphảilàm,khônggìhứngthúcả.Đếnkhihọtrởthànhmộtnhàgiáo,họcũngvẫndạychocódạy;khôngphảibàidạycủahọsailầmhayvôýthức,nhưnghọdạymộtcáchbuồnchán,lạnhlùng,họchỉdạy trongchương trình trunghọchayđạihọc,mộtcách lạt lẽo,khônggâyđượclònghăngháihâmmộcủahọcsinh,cũngkhôngtruyềnđượcchohọcsinh lòngnhiệt thànhhammêhọchỏigìcả.Họ thiếungọn lửa thiêngcủalònghănghái.

❉❉❉Ngườitađãnhậnxétrấtđúng:“Thiếudụcvọng,khómàlàmnênđạisự”.

Kẻthiếunhiệtthànhlànhữngkẻtầmthường.Họcmàkhôngbiếthammê,

khôngbaogiờthànhcông.Luậnngữcónói:“Biếtmàhọc,khôngbằngthíchmàhọc,thíchmàhọckhôngbằngvuisaymàhọc”.

❉❉❉Làmsaotạochomìnhmộttâmhồnnhạycảm?Mộttìnhcảmdồidào?Phươngphápthứnhấtlàsốngchokẻkhác.Sốngchokẻkháclàbiếthysinhchokẻkhác, lấyhạnhphúccủangười

làmhạnhphúccủamình,tứclàbiếtcảmvàbiếtyêu.Kẻmàkhôngbiếtyêuai cả, không biết thương thân phận của những người khác ngoài cái thânphậncủamình,tứclàngườisốngmộtđờichỉlochomìnhthôi,làngườimàtâmhồncằncỗi,khôngthể làmộtconngườivănhóacaođược.Ngườicóvănhóacaolàngườicótâmvàcótrí.MộtvănhàoPhápcónói:“Nhữngtưtưởngcaocảđềudoquảtimmìnhmàracả”.ChínhvìlòngyêunhânloạimàPasteurtìmkiếmvàphátminhvôsốphươngthứccứunhânloại.ThíchCa,Jésusphảichănglànhữngbậcphithườngchỉnhờmộttấmlòngyêuthiếtthanhân loại hơn người?Nói thế không phảimuốn nói rằng chỉ có lòng yêunhânloạimớixuingườilàmnênnhữngphátminhvĩđại.Córấtnhiềunhàbáchọcđại tài lạiđiphụngsựbạc tiềnvàquyền thế thìsao?Không!Conngườivănhóacao, trướcnhấtphải làmộtngườixứngđángdanhhiệuconngười,nghĩalàtrướchếtphảilàmộtngườitàivàđức,mộtngườiquântử.Ngườichỉcótàimàkhôngcóđức,khôngnhữnglàmộtngườichỉcóhạichođờimàthôi,tựmìnhlạicũngchưahoànthiệnđượcsứmạnglàmngườicủamình.

❉❉❉Phươngphápthứnhìđểtạochomìnhmộtmốicảmxúcdồidàophảicậy

đếnvănnghệ.Vănnghệlàmtănggiaxúccảmcủatabằngcáchkhíchđộngnó.Thica,kịch,nhạc,họa...sẽgâychotanhữngxúccảmmỹthuậtdồidào.Thườngtagặpmộtcảnhhoạnnạnthươngtâm,tahayđemlòngthươngcảm,rồinhâncáiđaukhổcủangười,taliêncảmđếncáiđaukhổcủata,nhờvậyta thấymìnhbiếtcảmvàrakhỏicái tâmtrạngkhôkhancủamột tâmhồnkhôngbiếtrungđộng.

Trênmànbạchaysânkhấu,kịchsĩđãkhéogâythươngcảmvàlàmcholòngtabồihồixúcđộngđếnrơilệ.Nhữngvởtuồnghaylànhữngvởtuồngbắttathấylòngtanhẹnhàngvìđãbiếtcảmđộngvàđaukhổcáiđaukhổcủa

kẻkhác.Cóđiều làkẻđixemkịchmàkhócvẫnbiết làmìnhkhócnhữngcảnhthươngtâmtrongtưởngtượngchứkhôngphảinhữngcảnhthươngtâmcóthực.Vìthếmàtaưanóhơnnhữngcảnhthựcởngoàiđời.

Tađòihỏinơinghệsĩcáitàitạoraxúccảm.Nhânloạiđềungưỡngvọngcácnghệsĩ, là tạisao?Làvìaiaicũngđềumuốnsốngtrongmộng,muốnthoátrakhỏimộtcõiđờitẻnhạt,vôvị,chánnảnbằngcáchlaomìnhvàoảovọng.Nghệsĩsởdĩđượccoilàcaoquýtùytàinghệtạoxúccảmcủahọđãkhéođưatavàocõimộngđếnbậcnàovàđócũnglàmộtsựđắcýtạmthờicủatađốivớinhữngđaukhổ,chánchườngcủacõiđờithựctế.

Phảichăngcâuthơhaylàcâuthơlàmcholòngtaxúccảm.VàTruyệnKiều, sở dĩ được đa số ưa thích phải chăng vì cốt truyện cũng như vănchươngthậtlàlâmlycảmđộng?

Trong chương trình văn hóa của người trí thức ngày xưa có bốn hoạtđộngvănnghệlàcầm,kỳ,thi,họakểracũngrất làchuđáo.Theochỗtôibiết,ngườihọc thứcngàyxưa ít thấycóngườinào làkhôngbiết làm thơ,khôngthíchngâmthơ.

Mà thơ là một nghệ thuật bao gồm gần hết các nghệ thuật. ThéodoreBainvillenói:“Thơlàgồmcảâmnhạc,hộihọa,điêukhắc,hùngbiện.Vàphảichăngnólàmộtnghệthuậtbaogồmđầyđủnhất?”VàtheoLamartine,mộtcâuthơhayphảigồmđủbốnyếutốsaunày:phảicócảnh,cótình,cótứ,cónhạc.Nghĩalànóphảithểhiệnđượcmộtcáitứchotrínão,mộtcáitìnhchotâmcảm,mộthìnhảnhchoconmắtvàmộtnhạcđiệucholỗtai.

NhưvậynhữngcâuthơsauđâycủaNguyễnDu:“Buồntrôngcửabểchiềuhôm,Thuyềnaithấpthoángcánhbuồmxaxa,Buồntrôngngọnnướcmớisa,Hoatrôimanmácbiếtlàvềđâu.Buồntrôngnộicỏrầurầu,ChânmâymặtđấtmộtmàuxanhxanhBuồntrônggiócuốnmặtduềnh,Ầmầmtiếngsóngkêuquanhghếngồi”.phảichănglànhữngcâuthơtuyệthayvìnógồmđủcảbốnyếutốđãnói

trên,cósứcgợicảmmãnhliệt.

❉❉❉Thơhay làở sựkhêugợi, chứkhôngphảiở chỗnói hết đượcýmình.

Nhữngcáimunglung,mờmịtcàngkíchđộngóc tưởng tượngvà làmchocâuthơtrởnênhuyềnảolykỳ.Tiếngđờnhaylàhayởdưâm.Câuthơhaylàhayởchỗhàmsúc,lờivắntắtmàhậuýthâmtrầm,manmác.

TrongTỳBàHànhcủaBạchCưDịcócâu:“Thủytuyềnlãnhsáphuyềnngưngtuyệt,Ngưngtuyệtbấtthôngthanhtạmyết.Biệthữuutìnhámhậnsinh,Thửthờivôthanhthắnghữuthanh”.Tạmdịch:“Doànhlạnhngắttơmànhnhưđứt,Đứtchẳngthôngtạmngớtcungtơ.Nhưsầunhưngẩnnhưngơ,Tứriênghaygấptiếngtơmuônphần”.(Khuyếtdanh)Thơ,thuộcvềtâmcảmhơnlàlýluận,vìvậycókẻkhuyênnênđọcthơ

bằngcontimhơnbằngkhốióc.Lờikhuyênấy,kểracũngcólý.❉❉❉

Conngườiđâuphảichỉsốngbằnglý,màcũngphảisốngbằngtình.Mộtđờisốngmàngười tachỉnghĩđếnăn,ngủ, làmviệcmà lòngmìnhkhôngbaogiờbiếtđếnnhữngxúccảmmãnhliệtcủatâmtình,thìdễchánlàmsao!

Mộtnhàtríthứccóvănhóacaomàkhôngthíchthơ,hoặckhôngbiếtlàmthơ,khôngbiết thếnàolàmộtcâuthơhayvàhayởchỗnàothì tôicholàmột điều thiếu sót đáng tiếc. Có nhiều kẻ đã vu cho thơ làmơmộng, làhuyềnảo,làlơlửngtrênhưkhông.NhàvănErnestBersottrảlời:“Ngườitathườngtintưởngrằngthơlàgiảdốibởinóbiếnthếtấtcảnhữnggìnómóđến; người ta lầm: Thơ, không phải là giả dối, nó chính là chân lý đấy,nhưnglàthứchânlýmãnhliệthơncáichânlýtrongđờisốngtầmthường”.[2]

TheoLamartine:“Thơ làmột sựanủi tâmhồnmìnhbằngnhững tiếngkhócnứcnởcủaquảtim”.Nólàtiếng“kêuthương,rênrỉ”củatâmhồn.BởivậyAnatoleFrancemớinói:“Khoahọckhôngquantâmgìđếnviệclàmvui

lònghaylàmbuồnlòngaicả.Vìvậy,nókhôngcólòngnhân.Thơlàmchotasaymêngâyngất,anủivỗvề ta,chonênnócòncần thiếthơn làkhoahọc”[3].

NhàbáchọcDarwin,lúcvềgiàthanthởvìđãmấthứngthúvềmỹcảm:“Từmấy năm nay tôi không thể đọc đượcmột câu thơ nào cả. Tôi cũngkhông thể đọc Shakespeare, lại cũng đã không còn ưa thích họa và nhạcnữa.Thanôi,mấtnhữnghứngthúấylàmấtmộtnguồnhạnhphúc,cóthểrấtnguyhạiđếnsựthôngminhvàtínhtìnhcủamình,làmgiảmmấtcảmxúccủatâmhồn”[4]

Phươngpháp thứba làbiết sốngmộtmình trongcô tịch,giữacảnhvậtthiênnhiên.

Sốngtrongxãhội,ngườitavìnểnhaumàphảibịbắtbuộcsốngtronggiảdối.Cảmộtgiàn“nghilễ”giảtạobắtbuộctaphảidẹptìnhcảmtaquamộtbên, tỏvẻ lạnh lùngvà cốgiữvẻ trầm lặngbí ẩn.Chẳngnhững takhôngđượcquyềnbộclộbảntínhcủata,lạicònbịphongtục,tậpquánxãhộilàmlệchđivàlạiphảithayvàođóbằngnhữngcửđộng,nhữngcảmtưởngmàxãhội thời thượng chấp nhận, dù là trái với tâm cảm của ta.Cái sống phiềnphức,nhộnnhịpcủađôthịdễlàmkhôhéotìnhcảmthanhcaocủata.Sốngtrongcôtịchlàdịphayđểmìnhsốngtrởlạitrongsựthànhthựcvớicõilòng.

Trongnhữnglúcmàvănminhtrởnênphiềnphứcnhấtcólẽlànhữnglúcmà lòng người cảm thấy ham thích cái thú sống trong những cảnh thiênnhiên cô tịchnhất.Làvì cái đời sống cạnh tranhnhộnnhịpkhiến lòng tacàngkhaokhátsựsốngtrongyêntĩnh,thànhthựcvàtựdo.Sốngđượcnămbangàytrongthônquê,nơimộtlàngmạcxaxôihẻolánhđemlạichotâmhồnmìnhmộtliềuthuốcthanhlươngvàgiảithoát.

Lạinữa,nếucảnhvậtthiênnhiêncànggồghềhùngvĩthìsựtẩmbổtinhthầnlạicàngthêmsâumạnh.Conngườiđứngtrướcnhữngcảnhtượngbaolabátngát,trướcnhữnglựclượngtựnhiênvôcùngvĩđạidườngnhưluônluôn lăm lechìmđắmta trongvựcsâuhaynghiềnnát tanhư trobụi... thìnhữngbảngiátrịsailầmcốtđềcaobảnngãcủatamàtađãsốnghàngngày,trongxãhộiphùphiếmxahoa,bỗngbiếnlầnvàcókhimấthẳnnơitâmhồnta.Trướccảnhvậtvôcùnghùngvĩ,conngườicảmthấynhữngcaovọngcủamình đều là ti tiện không đâu.Một thứ tình cảm thanh cao sâu sắc xâm

chiếmtâmhồntavànângnólêncaotrênnhữngvùngcaonhấtcủatinhthần.Khítượngnhưchimphụnghoàngtrênmâyxanhthìnhữnglợihạicỏnconkhôngcònđộngđượctâmnữa.

ThánhBernardcónói:“Anhsẽtìmđượcmộtcáigìrộngrãivàsâuthẳmtrongnhữngcảnhrừnghoangvuvắnglặnghơnlàtrongsáchvở”.Vìvậy,tađã thấy,cácbậcđạohọccao thâmthường lànhữngkẻ thíchsống trongnhữngcảnhnoncaorừngthẳm,chẳngphảiđểtránhđờimàlàvìhợpvớitâmhồnthiênvềhướngnộicủamìnhhơn.Kẻnàothíchsốngmộtmình,baogiờcũng là người thâm trầm sâu sắc hơn kẻ thích sống trong nhộn nhịp tưngbừngcủabèbạn,hộihè.Ảnhhưởngcủathiênnhiênđốivớitâmhồnthậtlàrõrệtnhưtađãbiếtquakhibànđếntrướcđâyvềảnhhưởngcủađịalýđốivớitâmtínhconngười.Ngườixưatinnơiđịalýcũngcómộtphầnnàođúngvớitâmlýđãnóitrên:“Hồnglĩnhsơncao,Songngưhảikhoát.NhượcngộminhthờiNhântàitúphát”.HoanChâu(NguyễnThiếp)VănhàoAndréMauroiscũngcónói:“Những người làm việc nhiều nên thỉnh thoảng sốngmột đời sống ẩn

dật”,“họtìmvềnhàquê,bênsườnnúi,haynhữngbãibểvắngvẻđểxahẳnvớimọi liên lạc, từ chối cả sự luyến ái tâm tình cùng bè bạn. Trongmộtkhung cảnh rộng rãi bát ngát như thếmới thích hợp với tâm hồn của họđược.Ởgiữasựnhộnnhịptưngbừngcủacácđôthịlớn,mộttuồnghát,mộtbàibáo,mộtcâuchuyệnngồilêđôimáchcũngsẽthànhrađiềuquantrọng,lấnátcảcôngviệccủata,cảtìnhcảmđứngđắncủata.Nhưngdướicảnhtrờisaomênhmôngbátngát,nhữngchuyệnvụnvặtấyphảichìmlầnmấthẳntrongbóngtối.Trongsựimlặngbanđêmvàtrongsựimlặngcủatâmhồn,trênnhữngkhoảngbaolamanmácthìmọisựphùphiếmvôgiátrịđềubịgạtbỏhết,vàtacóthểxâydựngđượcnhữngcôngtrìnhlâudài.Sựtĩnhmịchkhôngbaogiờlàmhènyếuconngườiđâu”[5].

-----------------

[1]NhàsáchHachettexuấtbản.[2] “Oncroit trop souventque lapoésieestunmensonge,qu’elle altère

toutcequ’elletouche;onsetrompe:ellen’estpasunmensonge,elleestlavéritémême,maislavéritéplusfortequecelledelavievulgaire”.

[3] “La science ne se soucie pas de plaire ni de déplaire. Elle estinhumaine. C’est la poésie qui charme et qui console. C’est pourquoi lapoésieestplusnécessairequelascience”.

[4] Vie et Correspondance de Charles Darwin - p.104 - (Trad. DeVarigny)

[5]AndréMaurois-Unartdevivre(Plon,1939).

CHƯƠNGTHỨTÁM

MộtVàiNguyênTắcLàmViệc

A

Nguyêntắcthứnhấtlàđitừcáidễđếncáikhó,vàphảitinởsựthànhcông.Đừngđặtmụcđíchcủamìnhcaoquá,quácáikhảnăngvàphươngtiệncủamình.Đặtchomìnhmộtmụcđíchquácaođể rồikhông thểđạtđượcthậtlàmộtviệcchẳngnhữngvôíchlạicònnguyhiểmlàkhác.Làvìsựthấtbại sẽgiếtmất lòng tự tinvà làm tê liệt sứccốgắngcủamìnhđi.Goethethườngkhuyêncácnhàthơtrẻtuổinênlàmcácbàithơngắntrướckhiviếtnhữngthiênanhhùngca.Đốivớimột tácphẩmtovàphiềnphức,hãybắtđầuviết nhữngphầndễnhất trước.Nếu conđườngquádài, không saođimộtmạchđược thì tốt hơn làchianó ra từngđoạn và thi hành cho xongtừngđoạnmột.Ngườiđãng trí chocái gì cũngdễđể rồi thất vọng;ngườiươnhènchocáigìcũngkhóđểrồikhôngchịulàmgìcả;chỉcóngườithôngminhmớibiếtrằngkhôngcógìlàdễdàngcả,nhưngvớisựcốgắngvàbiếtphânphốitổchứcthìrồiviệcgìcũngsẽtrởnêndễdàngcả.Dĩnhiên,đâuphảilàmviệcmườigiờmộtngàymàtacóthểtrởthànhmộtđạithisĩ.Phảicónăngkhiếu.Nhưngcốgắngmãithìcũngcókhi“thiêntàichỉlàmộtsựkiênnhẫnlâungày”màthành.

❉❉❉BNguyên tắc thứhai để làm việc có hiệu quả là phải làm việc đều đều,

khôngnênđểgiánđoạn.NhàvănÉmileZolacóchokhắc trênphòngôngcâunày:Nulladiessinelinea,nghĩalà“khôngmộtngàynàomàkhôngviếtmột hàng”. Thật sự,mỗi ngày ông viết có cả nghìn hàng chữ, nhưng câuchâmngôntrênđâylàmộtkhẩuhiệurấthayđểbắtbuộcmìnhlàmviệcđúnggiờvàđềuđềukhônggiánđoạn.Đừngbắtchướcviệclàmcủanhữngkẻlàmviệcsuốtngàysuốtđêm,đểrồinằmkhôngchổngcẳngngủcảhaibatuầnlễsau.Đâylàmộtnguyêntắclàmviệcrấthaychobấtcứmộtsựhọchỏihayviệc làmnào.Cứngàynào cũnghọcmười lămphút đồnghồ thôi, nhưng

ngàynàonhưngàynấy,khôngbaogiờsaichạy.Đólàmộtthóiquenrấttốtcho những aimuốn làm nên việc lớn và đó cũng làmột phương pháp đểluyệntậpýchí.

LươngKhảiSiêu,trongẨmBăngThấtcóviết:“...HồVănTrungkhiởtrongquân,mỗingàyđềuđọcThôngGiámmười

tờ”.“TăngVănChínhkhi tạiquân,mỗingàyđềuviếtnhậtkývàimục,đọc

thơvàibài,đánhcờmộtbàn”.“LýVănTrungmỗingàydậysớmviếttheoLanĐìnhmộttrămchữ”.“Suốtđờihọ,lấyđólàmthườngthường,ngườithườngtìnhthấythế,há

chẳngchorằngnhữngsựtiểutiếtấykhôngcóliênlạcgìđếnviệclớnsao?Nhưngcácngườiấyđâuhiểuđặngrằngđặtracácphéptắccóchừngmựcvàlàmtheođóluônluônmộtcáchkhôngsaichạy,thậtlàmộtsựtotátđệnhấtcủaphẩmgiáconngười.Kẻkhéoquansátđềuxemxétmãnhlựctinhthầnconngườibằngcáchấy”.

Sựlàmviệc,cóngàytahănghái,cóbuổitauểoải,bơphờ.Nhưngkinhnghiệmchotabiếtrằng,dùcóhứnghaykhôngcóhứng,phảitựmìnhcươngquyếtđặtchomìnhmộtkỷluậtlàphảingồilạibànviết,cầmcâyviếtlên,rồithì“cáimáy”củatabắtđầu“ấm”lạivà“mởmáy”chạynhưthường.Đừngbaogiờtựnhủ:“Hômnaythấytrongmìnhkhôngmuốnlàmviệc.Vậyhẹnngàymai!”Đólàcáchnuôidưỡngcáitínhlườibiếngcủatamàthôi.

Bànviết của tôi bao giờ cũng sẵn sànggiấymực cả.Viết của tôi luônluônđầymực.Thờidụngbiểucùngchươngtrìnhlàmviệcđãghirõchiềuhômquanhữnggì tôi làmsánghômnay.Tấtcảđềusẵnsàngchờđợi tôi.Chỉchờcótôiđếnngồilàtấtcả“guồngmáy”bắtđầulàmviệctheoýmuốn.

❉❉❉CNguyêntắcthứbalàbấtcứhọcmônnàophảikhởiđầubằngnhữngyếu

tốđầutiêncủamônhọcấy,nghĩalàkhởihọclạinhữngcănbảnsơđẳngvàđừngbaogiờđốtgiaiđoạn.Phầnnhiềunhữngthấtbạivềtinhthầnđềudosựkhôngbiếtxâyđắpvữngchắcchonềntảnghọcthứcđầutiêncủata.

Mộtphầnđôngchúng tangàynay thíchhọcnhảygiaiđoạn,“học tắt”.Họmuốnnghiêncứuđếncáckhoahọcphứctạp,vềnhữngvấnđềhếtsức

gaygotrongkhihọkhônghiểugìráovềhìnhhọcvàđạisốhọcsơđẳng.CónhiềucôcậubànluậnđếnEinsteinmàchưahiểunổiEuclide!

DNguyêntắcthứtư:BiếtlựachọnBiếtlựachọnlàbiếtlựachọnnhữngcôngviệcnàohợpvớikhảnăngcủa

mình.Vàmộtkhiđãlựachọnxongthìhãycanđảmthựchiệnchokỳđượcmônmìnhđãlựachọn.

Tachỉcóthểlàmộtnhàviếttiểuthuyết,hoặcmộtnhàđạithươnggiahaymột nhà chính trị, nhưng đừng cao vọngmình sẽ kiêm luôn cả ba, trừ ranhữngkẻphithường.

Tuynhiên,nếu taquáchămchúvàomộtviệcgì thì tacũngphải thỉnhthoảngbiết giải trí bằng cách thay đổi công việc làm. Ignace de LoyolakhuyêncáctusĩdòngDaTôđầutiênđừngbaogiờlàmquáhaitiếngđồnghồvàomộtcôngviệc.Ởnhàtrường,thờidụngbiểukhôngbaogiờchodạyluônmộtmônsuốtbatiếngđồnghồ.Đólàmộtnguyêntắclàmviệcrấthay.Trongđờitaphảicómộttrungtâmhoạtđộngduynhấtvàítracũngcóvàitrungtâmhoạtđộngphụthuộc.

ENguyêntắcthứnămlàphảibiếtquýthờigiờlàmviệccủatavàđặtchonó

thànhmộtkỷluật.Đốivớingườilàmviệc,cầnphảicóbổnphậnlàgạtbỏnhữngkẻlàmmất

thờigiờcủamình,tứclànhữngkẻpháquấyta.Lễđộ,nhẫnnhụcđốivớihọđềulànhữnglỗilầmnặng.Phảihếtsứcgắtgaođốivớihạngngườinày,đónrướchọtứclàmìnhtựpháhoạiđờimìnhđó.

Goethekhuyênta:“Phảituyệtđốisửadạynhữngkẻđếnquấyrầytachohọmấtcáithóiđếnlàmrộnmìnhmàkhôngchohaytrước.Họchỉđếnbắttaphảinghechuyệncủahọ.Aimuốnlàmviệcíchlợichođờiphảicoichừng,đừngđểbịkẻ ấyđếnquấy rối”.Khigặpphải trườnghợpcókẻxôngvàophòngônglàmviệcmộtcáchtrângtráo,thisĩgiữmộttháiđộhếtsứclạnhlạtlàmchohọphảithấtvọngngay:Goethechỉchấptaysaulưng,khôngnóimộttiếnggìcả.NếukháchlàmộtngườidanhgiáthìGoethechỉlàmbộhohenvàthỉnhthoảng:“Hừ!Hừ!...”choqua,thếlàcâuchuyệnđứtngang.Đốivớithưtừ,thisĩchiaralàmhailoại:thưxinxỏcầucạnhthìôngliệngvào

sọtgiấy,chỉthưnàogiúpôngcóđượccơhộiđểtiếnthêmthìôngmớichịutrảlời.Ônglạithườngnói:“À!Thanhniên!Cácanhkhôngbiếtgiátrịcủathờigiờ”.Kểracáchcưxửấycóthểxemlàtànnhẫnthật,vìcũngcókhôngbiết bao bậc vĩ nhân sẵn sàng trả lời cho tất cảmọi người cần đếnmình,trongđócórấtnhiềukẻđángthươnghạivàđángnângđỡ.NhiềungườichorằngcáchcưxửcủaGoethethiếuhẳnlòngnhân,nhưngsựthiếulòngnhânấy đã giúp ông để lại cho hậu thế những tác phẩm nhưFaust vàWihelmMeister. Thực sự, kẻ nào tự mình để cho kẻ khác xâm chiếm sẽ bị xâmchiếm,vàrốtcuộcrồicũngsẽkhôngđểlạiđượcchođờimộtcôngtrìnhgìđángkể.Kẻnàohammêlàmviệcphảibiếttừkhướctấtcảmọiviệcnhảm,làmphíthờigiờquýbáucủamình,nhưnhữngcuộchộihọp,tròchuyện,tánhãovàkhôngđâu.Goethelạicònkhuyêntađừngquantâmđếnthờisự,nếutựmìnhkhôngcóphậnsựgìđể thayđổiđượccuộcdiệnxãhội.Nếumỗisángđềuphímấtmộtvàigiờđồnghồđểtheodõitintứcchiếntranhởngoàitậnxaxămmútbênkiathếgiới,đểsuynghĩvẩnvơvềnhữnghậuquảtaihạicủathờicuộccóthểsẽxảyratrongkhichúngtachẳngphảilàmộtnhàchínhkhách,mộtvịtướnglãnhhaymộtkýgiảhoặckhôngphảilàgìgìcảthìliệuchúngtacólàmviệcgìđượcchoxứsởkhông,lạicònlàmmấtthờigiờquýbáumộtcáchrấtvôíchtrongmộtcuộcđờingắnngủivàchỉsốngcómộtlầnthôi.

Kỷluật“quýthờigiờ”nàybắt tađừngđểchotìnhcảmkhôngđâulàmphí tổn thời giờ khó kiếm của ta trong khi đang làmmột công việc quantrọng.Cáiýnghĩa cao cảvềđời sốngcủamộtbậcnamnhikhôngphảiởtrongnhữngmốitìnhcảmcỏncon,chỉlàmtổnmấtthờigiờvôích.Ngườiquyết tâmlàmnênđạinghiệpcầnphảibiếthysinh.Cónhiềubạn traiđầynhựasống,đầythiệnchí,đầykhảnănglàmviệcvàhọchỏilạibỏmấtthờigiờquýbáucủamìnhđểbậnđếnnhữngmốitình“đầulưỡi”củacácbạngáilãngmạn.Ngườiđànbàlàmột“cạmbẫy”,kẻnàosavàođềuhỏngcảcuộcđờimình.Cóbaokẻhọcthilạivìnhữngtìnhcảmkhôngđâu,đànhphảilàmhại cảmộtđờimìnhvìmộtvài cônhínhảnh!Phảidámhy sinh tình cảmmìnhchonhữngcôngtrìnhquantrọnghơn.

Đọctiểusửcácbậcvĩnhânanhhùng,tathấyrõrệtđiềunày:họkhôngbaogiờđểáitìnhhọtrênsựnghiệp.Nhữngbậcnamnhimàđờihọchỉbiết

nuôngchiềutheotìnhcảm,phíthờigiờđểlàmvuilòngngườiđànbà,suốtđờisẽkhônglàmnênđạinghiệpgìcảvàcókhivìthếmàtannátcảtươnglaimìnhlàkhác.Bởivậy,ngườiđànbàlàmnênsựnghiệpchochồng,giúpchochồngđạtthànhsởnguyệnbằngsựhysinh,khôngđòihỏinơingườiđànôngphảivìmìnhmàlàmmấtnhữngthờigiờquýbáutrongkhilàmviệc.BàvợcủaEdisonlàtấmgươngngườiđànbàcủamộtbậcvĩnhân.Bàkínhcẩntôntrọngnhữnggiờphútlàmviệccủachồngnhưmộtcáigìthiêngliêngbấtkhảxâmphạm,vàsuốtđờikhôngbaogiờđòihỏichồngphảichiềuchuộngmìnhmàlàmmấtthờigiờquýbáucủachồng.

❉❉❉FNguyêntắcthứsáulàbiếtdùngthờigiờlàmviệcvàtiếtkiệmtừngphút

một.Thờigianđốivớimộtkẻlườibiếngthìdàilêthêbấttận,họtìmcáchgiết

thờigiờmàgiếtkhôngsaochohết.Tráilại,đốivớinhữngkẻhamlàmviệcvàhọchỏithìngàygiờeohẹpvôcùng.MộtđờisốngnhưcủaPascal haySpinozatuyrấtngắnngủinhưngthậtlàphongphúlạ;tráilại,cónhữngcuộcđờidàilêthêmàvôvịvàkhôkhannhưbãisamạc.

Thờigianlàmviệcrấtngắn.Nếukể60nămlàhạn,màphảitrừlạituổicủalúcấuthơ,nhữnggiấcngủthìchỉcònlạibaonhiêunăm?Bamươinămlàcùng.Thếmànếulạitrừbớttrong30nămấynhữngthờigiờtắmrửa,ănuống,tiêuhóa,đauốm,mệtmỏi,nhữngcuộcviếngthăm,xãgiao,tánnhảm,thưtừ,nghỉhè,cùngnhữngthờigiờbịkẻởkhôngđếnquấyrốithìcònlạibaonhiêunămđểlàmviệcbằngtrí?Mươihoặcmườihainămlànhiềunhất!Kinhkhủngchưa?

Nhữngkẻbịnghềnghiệp ràngbuộc,đầu tắtmặt tối thìdĩnhiênkhôngsaocòncóthờigiờnhànrỗi.Đốivớihọ,đờisốngtrôichảymộtcáchlạnhlùng,tẻnhạtvàkhônggìgọilàcótưtưởngcả!Nhưnggiảsửbạnlàmộtsinhviên,bạnlàngườicóphúchơnnhiềuvàđượcnhiềuưuđãivìbạnđượccóthờigiờtựdođểlàmviệcvàhọchỏi,bạnthửtínhlạingàygiờlàmviệcthậtcủabạnđượclàbao?Nhấtlàtrongnhữnggiờbạnlàmviệc,thờigiờlotìmtừđiển, chépbài, nói chuyệnkhào, đọc sáchnhảmhaynhậtbáo, thờigiờlàmviệccủacácbạnthựcsựcòncólàbao?Giỏilắmlàhaimươiphúttrong

mộtgiờlàcùng.Nhưnghaimươiphútấycầnphảiđểmàsuynghĩ,nghiềnngẫm,đemtấtcảnghịlựcvàoviệclàm,khôngxaolãng.

Trongthờigianhaimươiphútlàmviệccủatatrongmộtgiờấy,tacóđểmấtnónữakhông?Thiếugìcơhộibấtthườngđếnlàmchotabịxaolãngmàphảibịngưngcôngviệc.Mộtconruồirớttrongbìnhmựccũnglàmộtcơhộiđểtabịxaolãng.Conmèokêutrênmáinhà,cánhcửabịgióđậpmạnh,mộtchiếcxehơiđậulạitrướcnhàmàmáyvẫnchạy...đềulàcơhộiđểtabịxaolãng.Trongkhiđitìmmộtchữnàoởtựđiểnlạicũngcókhibịquyếnrũmàliếcmắtxemmấychữkếbên,hoặcnếulàmộtquyểntựđiểncóhìnhnhiềulàmsaotránhkhỏikhôngxaolãngmànhìnsangcáchìnhbêncạnh.Rồiđếnlượtcómộttờbáođếnnhà,mìnhcũngngưngđimộtchútđểxemquacáctít.Cógìđâu,chỉvàiphút thôi làxong!Đó làchưanóiđếnnhữngmơmộngphiêulưutheosựkhêugợicủamộtvàidanhtừquenquen![1]

Littré[2] lúcbanmai,khiôngchờngườibồiphònglàmxongcôngviệcdọndẹp,ôngviếtbàitựachobộ tựđiểnkhổnglồcủaông.Cónhữngphútđồnghồkểlàbỏmàngườibiếttiếtkiệmthờigiờlạidùngnóđểlàmđượcnhiềucôngtrìnhtolớn.Ôngd’Aguesseauthayvìrầyrà,bấtbìnhbàvợcótínhchậmchạpbắtông luôn luônchờđợi lúcgiờăn,ông lợidụngnhữngphútđợichờấymàviếtmộtquyểnsách.Ngàykia,ôngđưachobàquyểnsáchấyvànói:“Đâylànhữngmónăn‘đầubữa’củatôiđây”.[3]

❉❉❉GNguyêntắcthứbảylàhễlàmviệcgìthìhãylàmchohoàntất,đừngphải

trởlạimộtlầnthứhai.Đólàmộtthóiquenrấttốtchotấtcảmọicôngviệc.Chesterfieldtrongmộtbứcthưgởichoconcónói:“Khôngcógìdễbằng,

miễnlàchỉnênlàmmộtviệcthôivàđừngbaogiờđểquangàymaiviệcgìtacóthểlàmngaybâygiờ”.

Việcgìcũngvậy,hãytừtừmàlàm,đừnglàmhốihả,vụtchạc,làmmộtcách tắc tráchmàphải làmmột cáchđànghoàngdứtkhoátvới tất cả tâmhồn.Phảitậpquencáitínhnày:khôngbaogiờchịulàmmộtviệcgìmàlàmchocó,miễncưỡng,cẩuthảvàphảilàmlạimộtlầnthứhai.

KhổngTửcónói:“Họcchorộng,hỏichokỹ,phânbiệnsángrõ,làmchohếtsức.Cóđiềukhônghọc,nhưngđãhọcđiềugìkhônghay,khôngthôi.Có

điều không hỏi, nhưng đã hỏi điều gìmà không biết, không thôi.Có điềukhôngphânbiện,nhưngđãphânbiệnđiềugìmàkhôngminhbạch,khôngthôi. Có điều không nghĩ, nhưng đã nghĩ điều gìmà không nghĩ đến nơi,không thôi. Có điều không làm, nhưng đã làm điều gì mà chưa tận lực,khôngthôi.Ngườitadụngcôngmột, tadụngcôngmộtmàkhôngđượcthìphảidụngcônggấptrăm,ngườitadụngcôngmười,tadụngcôngmườimàkhôngthànhthìphảidụngcônggấpnghìnđểđếnkỳđượcmớithôi.Nếuquảtheođượcđạoấythìtuyngurồicũngthànhsáng,yếucũngthànhramạnh”(TrungDung).[4]

HNguyêntắcthứtámlàmuốnlàmviệcchocóhiệuquảthìphảicómộtsức

khỏedồidào.Mộtthânthểtrángkiệnlàđiềukiệncốtyếuchomộttinhthầnsángsuốt.

Bệnhhoạnlàmộttrởngạitotátchosựlàmviệcbằngtríóc.Tôicónhiềubạnvăn,ngàynayđãrangườithiêncổvìđãlàmviệckhông

nguyêntắc,khôngbiếtgiữgìnsứckhỏe.Họlàmviệcbanđêmvớichètàuvàcàphê,thuốclá...Sốngtrongnhữngcănphòngtồitàn,khôngđủkhôngkhí,vìvậy,bệnh tậtdấy lênvàcướpmạng sốnghọ trong lúc tuổimớivừabamươi,tươnglaiđangđầyhứahẹn.

Cóngườibảo:“Bađiềukiệnđểđượcthànhcônglà:tàihoa,sứckhỏevàmaymắn!”. Lời nói ấy gẫm cũng chí lý. Épicure có nói: “Một thân thểkhôngđau,mộttinhthầnkhôngloạn,đólàchânhạnhphúccủaconngười”.Thậtvậy,cóđượcmộttinhthầnkhôngloạncũngnhờmộtphầnnàonơimộtthânthểkhôngđau.Ảnhhưởngcủasứckhỏeđốivớitínhtìnhvàtưtưởngcủatađâuphảilàthường!

Nhưvậy,điềukiệnđầu tiêncủasự thànhcônglàcóđượcmột thân thểtrángkiện.Vàmuốnđượcnhưthế,dĩnhiênlàphảicóđủnhữngđiềukiệnsauđây:ănuốngđầyđủ,bổdưỡng,nhẹnhàng,vậnđộngthânthểvừavừa,đừngnặngnhọc lắm, thườngsốngngoài trờicógió,cónắngvànhất làcóđượcnhữnggiấcngủngonlành.Sựvuivẻcũnglàmộtliềuthuốcbổnhất.

Giấcngủlàquantrọnghơnhết.Nhưngđừngngủtháiquá,nhấtlà“ngủnướng”.Ngủnhiềuquálàmchomáuchạychậmlại,làmchocảmgiácnhụtlầnvàócthôngminhthêmnặngnềuểoải.Nhưng,ngủvừađủđểlấylạisức

khỏelàcầnnhất.Vềsốgiờphảingủthìkhôngsaođịnhđược,nótùymùa,tùycôngviệclàmnặngnhẹ,tùysựmệtmỏinhiềuít.Chínhmỗingười,tùynhucầumàtựđịnhđoạtlấy.

Nhưngnếumìnhcảmthấymấtngủthìphảingưnglậptứccáccôngviệclàmbằngtríóc,vàhãyđirangoàichỗthoángkhí.Sựmấtngủ,nếukhôngphảidodùngchấtkíchthíchthầnkinhnhưrượu,tràhaycàphêcùngthuốcláhoặcvìănquáno,thìđólàtriệuchứngcủasựlàmviệcquáđộ.Khinàongủ lạiđược thìmớinênbắtđầu làmviệc lại.Nhữngloâucũng lànguồnkíchđộnglàmchotamấtngủ.

Ngoàitrờirộng,đibáchbộ,giúpchomáuchạymạnh,rấtcólợichosựtrầm tưmặc tưởng.Nhà nhạc sĩ đại tàiBeethoven thường thích vận độngngoàiđồngrộng,cókhiđisuốtngàyquêncảgiờăn.Trongkhiđó,ôngbiênchéptấtcảnhữngýgìhayhiệnra.

Cicéroncũngthíchlàmviệcbằngcáchđichơingoài trời.Spencercũngnói:“Tôithườnglàmviệcbằngcáchđirongngoàiruộng.Trongkhi tôiđithì đầu óc tôi làm việcmãnh liệt”. StuartMill thuật rằng phần lớn quyểnsáchLogiquecủaôngđãđượcnghiềnngẫmtrongnhữnglúcđilàmviệcmàphảiđibáchbộđếnsở.

Làmviệcbanđêmlànguyhiểmnhất,đừngbaogiờthứckhuya,sau10giờđêmlàphảingưnglàmviệcngay.

Khôngcógìnguyhạibằngcáchtiêuphasứckhỏemìnhtrongcáctiệmnướchaycácrạpxinê.Nhữnggiờnghỉ,cầntìmcáchtiêukhiểnngoàitrờitốthơn,nhưngcũngđừngquáphungphísứcmìnhtrongcáccuộcthểthaonhọcmệt.

❉❉❉KếtluậnNgườihọcthức,tứclàngườithàbiếtítmàthậtbiếtnhữnggìmìnhbiết,

cònnhữnggìmìnhkhôngbiếtthìcũngbiếtrõlàmìnhkhôngbiết.“Khôngcósựdốtnátnàonhụcnhãbằngtintưởngrằngmìnhđãbiếttrongkhimìnhchưabiết”.Vănhóalàmộtvấnđềthuộcphẩmchứkhôngphảithuộclượng.

Tuynhiên,càngbiếtrộngcànghay,càngbiếtsâucàngquý.Mộtcáihọcvềbềrộngmàkémvềbềsâu,làmộtcáihọcnôngnổiphùphiếm.Mộtcáihọcvềbềsâunhưngkémvềbềrộng,làmộtcáihọccâuchấphẹphòi.Cảhai

đều là thiếusótcả.Cóđượcmộtcáihọcrộngrãi thì tránhđượcnạn thiênkiếnchấpnhất;cóđượcmộtcáihọcchuyênmônthìcáihọccủamìnhmớibiếnthànhthựcdụng.Điềuhòađượccảhailốihọcấylàthựchiệnđượcmứccaonhấtcủacôngtrìnhvănhóacủamình.

Đọc sáchvàbiết đọc sách rất cần,nhưngchínhmắt thấy tai nghe,biếtnhìnxemvàquansát,biếtsuynghĩvàphêbìnhnhữngsựvậtchungquanhtahằngngàylạicàngcầnhơn.Cáilợicủasáchlàgiúpchomìnhsuynghĩ,chứkhôngphảisuynghĩthếchomình.

Họckhoahọcvàtriếthọcrấtcần,nhưngđàotạochomìnhmộttinhthầnkhoahọcvàtriếthọclạicàngcầnhơn.

Mỗi người, tùy khả năng, tùy phương tiện, tùy tính khí, tùy khuynhhướng... phảibiết tựmình tìm thấymộtphươngpháp thíchứngcho riêngmình.

Thậtvậy,sởdĩ“khôngaigiúpaiđượclàvìkhôngaigiốngaicả”nhưJulesPayotđãnói.Vàcũngvìtintưởngnhưthếnêntôichỉnêulênnhữngnguyêntắcmàkhôngdámđưaranhữngthínghiệmcủabảnthân.Tôilạicònmuốn nói thêm:“Không ai bắt chước ai được, vì không ai giống ai cả”.Socratenóirấtchílý:“Tôikhôngdạyaiđượccả,tôichỉkhêugợimàthôi”.

Học cũngnhư ăn.Tuy là cần thiết cho tất cảmọi người, nhưngkhôngphảimónănnàocũnghợpchotấtcảmọingười.Cókẻănmautiêu,cóngườiănlâutiêu:sứctiêuhóacủamỗingườimỗikhác.Lớnănkhác,nhỏănkhác;mạnh ăn khác, đau ăn khác; ở xứ nóng ăn khác, ở xứ lạnh ăn khác. Cóphươngpháphọclợichongườinày,nhưngkhônglợichongườikia.Aiđãtừngđidạyhọcđềubiếtrằngphươngphápdạyphảitùytừngcánhânmàápdụng.Nhàgiáodụcphảinhưngườitrồngcây.ChonênngườiTâyphươngđãdùngchữ“culture”[5]đểchỉvềvănhóa.Mỗiloạicâyđềucónhữngnhucầukhácnhau,cầnsựchămnomsănsóckhácnhau.

❉❉❉Nóithìdễnhưnglàmđượcbấynhiêuthôiđâuphảilàdễ.“Tridị,hành

nan”hay“trinan,hànhdị?”.Theotôi,cảhaiđềukhócả.Họcđâuphải là côngviệc củamột thời kỳ cắp sáchvào trường, “thập

niên đăng hỏa” mà thực ra phải là công phu thực hiện của suốt một đờingười.“Họclàmộtvấnđềkhôngbiết lúcnào làcùng.Cònsốnggiờnào,

cònphảihọcgiờnấy”.Nhưnghọcmàkhônghóacóhạicho tinh thần,cũngnhưănmàkhông

tiêu,cóhạichosứckhỏe.Ngườicóhọcthứclàngườiđã“thầnhóa”cáihọccủamình.Bởivậy,họcmàđếnmứcgầnnhưquênhếtcảsáchvởcủamìnhđãhọc,cáihọcấymớigọiđượclàcáihọc“tinhnghĩanhậpthần”.

Vănhóakhônglàquyềnsởhữucủabấtcứmộtdântộcnào:nhữngquyểnBible,Koran,BhagavadGitâ,ĐạoĐứckinh,Dịchkinh,HoaNghiêmkinhkhôngphảilàcủariêngcủamộtmàuda,mộtdântộc,mộtthếhệnàocả.Nólàkhotàngchungcủanhânloại.Vàngườivănhóacaocũngkhôngphảilàngườiriêngcủamộtmàuda,củamộtdântộchaycủamộtthếhệnàocả,màlàmộtngườiđãhoànthànhsứmạngconngườicủamình,trongnhânloại.

-----------------[1]JulesPayot-L’ÉducationdelaVolonté(F.Alean,1925).[2]Soạngiảbộtựđiểntrứdanh:Dictionnairedelalanguefrançaise.[3]JulesPayot-LeTravailIntellectueletlaVolonté(F.Alcan,1925).[4]BảndịchcủaTrầnTrọngKim(NhoGiáo1).[5]Culturecónghĩađenlàtrồngtrọt.HẾT