TIBBIN EVRİMİKADIN HEKİMLERİN DEVİNİMİ

Dr. Gamze Aktuna

09 Mart 2016

Ankara Üniversitesi Kadın Çalışmaları

Tezli Yüksek Lisans Programı

«Biyoetik ve Kadın»

“Tarih öncesi çağlarda ormanda yankılanan ilk ağrı çığlığı hekime gönderilen ilk çağrı idi”

Victor Robinson

• “Tarihe kadın bakış açısından bakmak, toplumsaltarihin derin bir eleştirisini yapmanın yanında aynızamanda tarihin yeniden yönlendirilmesini öngörür. Bu anlamda, bir alan olmaktan daha ziyade bir yöntemarayışı, bir perspektif ve konumdur…”

F. Berktay

Dolayısıyla işimiz sadece kadın kahramanlar aramakdeğil, “tarihsel kadınları” ve onları birbirine bağlayanköprüyü anlatmak olmalıdır.

Gülsüm Onal

Antik DönemMezopotamya

Hitit Hint

Tarih Öncesi Dönemde Tıp

‘’Sepet Kadına Ok ve Yay Erkeğe

Kadın Taşır Erkek Avlanır ‘’

Doğayı Anlama Güdüsü – Büyünün Keşfi – Şamanlık

• Uzun Saç

• Kadın memesine benzer şekiller

• Kadın giysileri ile tören

• Ancak büyüden dine geçişte öncü kurum olan şamanlıkta babadan oğula geçiş de bilinmekte…

Kadın Temelli

Tarih Öncesi Dönemde Tıp

‘’Sepeti Taşıyan Kadın

Bitkileri Tanıyan Kadın ‘’

Hastalık Sağlık Süreci - Büyüsel ve Dinsel Yöntem Dışı Anlama - Otacı

• Deneme Yanılma

• Doğanın iyileştirici Gücü

• Doğu Toplumlarında ‘’Kocakarı İlaçları’’

• Günümüze kadar varlığını sürdürme

• Otacılık modern tıbbı öncüleyen sürecin başlangıcı bu nedenle modern tıbbın gelişimine önemli katkı KADININ

Kadın Temelli?

Mezopotamya’da TıpSümer, Akad, Babil, Asur, Ur, Arami…

Çok Tanrılı Din Anlayışı

•Nab Assur

Tıp Tanrısı

•Gula [Büyük hekim Azugall tu] ve eşi Ninurta

Hekimlerin koruyucusu

•Ninisinna [Köpek kafasıyla sembolize Tanrıça Bau]Koruyucu ve şifa verici

•Sağlığın korunması için,“Veriyorum ki versin” [do ut des] düşüncesiyle,

tanrılara adaklar sunulurdu

Mezapotamya Tıbbı Üç Ana Başlıkta İncelenebilir

• Dinin egemen olduğu toplumlarda büyüsel tedavi

Rahipler

• Savaşçı toplumlarda bıçakla yapılan cerrahi tedavi

Cerrahlar – Hammurabi Yasalarına Bağlılık

• Tarım toplumlarında şifalı bitkilerle tedavi

Mezapotamya TıbbıRahip Hekimler

• Tapınak okulları

• Gizli Bilgi

• Üç Rahip Sınıfından Hekimler – Saklı Bilgi

Baru: Karaciğer falı, zeytinyağı falı ile hastalığın prognozunu tahmin edenler

Asu: Bitki, maden, hayvan kaynaklı ilaçlar ile hastalığı tedaviye çalışanlar

Asipu: Büyücülük ile hastalığı iyileştirmeye çalışanlar

Mezapotamya Tıbbı

Hastalıklar büyük ölçüde dinsel, büyüsel ve tabii sebeplerle açıklandığından, Mezopotamya tıbbını büyüden ayırmak güçtür

Tabletlerde geçen hekimbaşı, şef hekim, pratisyen hekim, kadın hekim ve hekimler müfettişi kelimeleri, hekimlerin farklı statülere erişebildiğini, aralarında kadınların da olduğunu göstermektedir.

Hitit Tıbbı [M.Ö 1600-1178]

• Sal A.zu: Kadın Hekimler

• Kaynaklarda, Hurrili bir kadın hekim olan Azzari'nin, düşman saldırılarına karşı, bir sıvı ile ordu komutanını, atları ve savaş arabalarını, ordudaki askerleri ve diğer savaş malzemelerini yağlayarak majik bir şekilde koruduğu anlatılır.

Eldeki az sayıda belgeye dayanarak, Hitit toplumunda kadın hekimlere de başvurulduğu, ancak bunların tıbbi müdaheleden çok, majik işlemler uyguladıkları görülür.

Hint Tıbbı [MÖ: 2300…]

• Vedik Dönem

Dini Bilgiler

• Brahmanik Dönem

Akılcı ve Sistematik Bilgi

Yoga, Ayurveda, Dosha… gibi daha farklı yaklaşımlar ve kast sistemleri karşımıza çıkmakta...

Tıbbın Anası

• Antik kültürlerde, tıbbın anasından bahsederken, tıp din ile yakından ilişki halinde idi

• İyi ilahlar – Sağlık

• Kötü ilahlar – Hastalık

• Bu dönemlerde rahibelik kadınlara mahsus

• Rahibeler hekimlik ile ilişkili

• Mezopotamya, Mısır, Yunan, Hitit, Roma, uygarlıklarında da bunun izleri sürmekte..

• Ancak kaçınılmaz değişim yavaş yavaş gelmekte…

Rol Dağılımları

• Doğum günlük mekanik bir işti

• Rahibelerin sayıları yetersizdi

• Ebelik zamanla tapınak dışına çıkar

• Ve kadınlar yavaş yavaş tıbbıı saptıran olmaya başlarlar…

Din Kadınlardan Gidiyor

• Kadınların tıptaki statü kısıtlamasındaki ilk adım dini fonksiyonlarının ellerinden gitmesi

• Bu değişim tam olarak ne zaman?

• M.Ö.2000 – 3000: Hint-Avrupa kavimler istilaları

• Güçlü erkek tanrı dişi tanrıçanın yerini almaya başladı

• Rahibelerin tıp üzerindeki tekeli kalkar

• Anadolu büyük tanrıçası Kibele'ye patriyarkal toplumuntanrılar tanrısı Zeus'u (veya Jupiter) Girit'te doğurmak“şerefi” verilir.

• Ve mabetlerden çıkarılan kadınların elinden tıpta yavaş yavaş gitmeye başlar…

MısırAntik Yunan

Roma

Mısır Tıbbı [MÖ:3100 – MS:332

• Sunu: Doktorlara verilen isim

• Swnwt/sunut: Kadın doktor

• İsis: Hekim olan Tanıça

• Sekhmet: Hastalık TanrıçasıHekimlerin Patronu olarak anılıyor

• Peseshet: Kadın Hekim• Merih Ptah: Kadın Hekim

Tedavi mistik ve rasyonel uygulamalarınbir karışımı ancak bilimsel bilgiye biraz daha yakın

ve kadın hekimlerin varlığından söz edebiliyoruz.

Bilinen Hekim KraliçelerMezopotamya - Mısır

• Kraliçe Shubad (M.Ö.3000 ) [Ur]

• Mentuhetep (M.Ö.2300) [Mısır]

• Hatshepsut (M.Ö.1500) [Mısır]

• Kleopatra (M.Ö.100) [Mısır]

Antik Yunan Tıbbı Mitolojik Dönem

• Chiron

• Afrodit

• Artemis

• Hera

• Eiletithyia

• Asklepios [Eskülap]

• Kızları

Doğumun Tanrıçası

Ebeliğin Tanrıçası

Hekim Tanrı

Sağlığı Sembolize

Tıbbın Kurucusu

HygieneAcesoPanaceaAgieaIaso

Antik Yunan Tıbbı Filozof Hekimler Dönemi

• Epikharmos

• Demokritos

• Alkmaion

• Empedokles

ErilHakimiyet

Antik Yunan Tıbbı Hipokratik Dönem

• Hipokrat

• Tıbbın dinden ve felsefeden bağımsızlaşması

• Laik bir nitelik kazanma süreci

Antik YunanAgnodice

• Antik Yunan’da hekimlik mesleği kadınlara yasaktı

• Yasağa karşı gelen ilk kadın hekim

Bu olay belki de başarıyla sonuçlanan bilinen ilk feminist eylem olarak nitelendirilmektedir

‘’Mesleğini uygulayabilmek için kendisini erkek olarak tanıtan ve kadınhastalar tarafından çok sevilen bu genç hekimin gerçek kimliği konusundakidedikodular ve meslektaşlarının kıskançlıkları onun yüksek mahkemedeyargılanmasına neden olmuş, mahkemede kadın olduğunu açıklaması üzerineyasalara karşı geldiği için cezalandırılması gerektiği öne sürülmüştür. AncakAtinalı kadınların mahkemeye gelerek hemcinslerini savunmaları hem onunberaatini sağlamış hem de kadınlara hekimliği yasaklayan yasalarındeğiştirilmesine yol açmıştır.’’

Roma Tıbbı [MÖ:200 – MS:330]

• Roma tıbbında da Hipokratik okulların hegemonyası

• Hekimler erkek, kadınlar evlerde

• Hristiyanlığın kabulü

• Ebeler Medica- Obstetrica ve Saga olarak adlandırılma

• Elephantis, Salpe, Sotira (ebe olan ve reçeteleri ünlükadınlar)

• Africana (M.S.1.yy.-sara ve kısırlık tedavisi)

• Octavia ve Messalina (ev tababeti)

Hekimlikten Yardımcılığa

• MÖ.2900 Mısır’da ilk Erkek saray hekimi - Imhotep

• Mısır tıbbında dinden bağımsızlaşma;

• İlah seviyesi

• Yunanlılar’ın tanrısı Asklepios [Eskülap] ile bağlantı

• Asklepios’un Hygiene adlı kızı

• Figürlerde hep Yardımcı olarak nitelendirilen Hygiene

• Ve Kadınlar hekimlikten hekim yardımcılığına doğru adım adım...

Çanlar kimin için çalıyor???

Tıbbın Babası

• Hipokratik dönem ile kadınlara kapalı tıp okulları

• Tıbbın Babası

• Hastalık sebepleri – İnsan vücudunda arama

• Sebebi bilinmeyenler - Geleneksel Tıp ancak Rahipler

• Kadınlar Tıp okullarından ve tapınaklarından çıkarıldılar sadece evde şifacı rollerini yürüttüler ancak EBELİKkadınlara ait bir meslek olarak kaldı

• Ve erkekler tıp dünyasında hakimiyet, kadınlar ev dünyasında sınırlı…

Kadınlar Dışlanmaya Devam Ediyor

Roma İmparatorluğu..

• Cato (M.S.150-230): Kadınları düşükçüler diyesıfatlandırır

• Tertullian (M.S.150-230): Kadınların yöntemleriylealay eder,

• Galen (M.S.129-201): ise geleneksel tıbbı kocakarımasalları ve Mısırlı şarlatanlığı diye nitelendirir

KADIN’lar “ ampirikçi, zehirci veya fahişe”

• Ve Erkek Tıbbı ‘Bilgi ve Yeni buluşlar‘ ile ilişkilendirilirken Kadın Tıbbı ‘Hurafe’ olarak nitelendiriliyor…

Kadınların Yeni İsimleri

• Semavi Dinler Dönemi

• Roma MS 4. yy

• Hristiyanlığın kabulü

• Gallen Tıbbı Hristiyan Tıbbi tescil edildi

• Kadınların tedavi yöntemi paganizm olarak adlandırıldı

• Kadınlar lanetlendi

• Saga’ların infazı

• Hipokrat sonrası Din ve Tıp ayrışmaya başlamış olsa bile eril düzende perde arkasında birleştiler..

• Ve Şifacı Kadınların artık yeni isimleri vardı.. Büyücü, Cadı, Pagan…

Orta Çağ

Ortaçağ Tıbbı

• Üniversitelerin kurulması

• Kadınlar kabul edilmiyor

• Hekimlik Diploması alamayan kadınlar

• Salerno Okulu: [11.yy]

• Kadınlar bakımından tek istisnadır.

• Salerno tıp okulunun jinekoloji ve obstetri kitabınınyazarı ise bir kadındır, Trotula

Yasalar Yasaklıyor..

• Kadınlar şifacı ve cerrah olarak Tıp Uygulamalarına devam ettiler

• İngiltere'de 13. yüzyılda kadınlar Cerrahların hekim sayılmadığı

‘’Berberler Loncası'na’’ kabul edildiler

• 1421'de Üniversiteler okullu olmayanlara ve kadınlara tıbbın

yasaklanması için parlamentoya başvurur.

• 1518'de Tıp Kolejine verilen imtiyaz beratında "Büyücülük, sihir

ve biraz da ilaç kullanarak cüretkârca tedavi yapmaya çalışan

ve Tanrı'nın hoşnutsuzluğuna sebep olmaktan başka bir şey

yapmayan cahil kadınların yetkisiz olduklarından " bahsedilir.

• Ve Tıbbın erkek egemenliğindeki bir meslek haline dönüştüğü

yasalarca beyan edilir.

Malleus Maleficarum

• 1563 yılında çıkarılan bir yasa ile büyücülüğe ölümcezası getirildi ve binlerce kadın idam edildi.

• İthamlar, ilaç ile değil büyü ile tedavi

• Metinde;

’Katolik inancına ebelerden daha fazla zarar verenkimse yoktur, eğitim görmemiş bir kadın sağaltıcılığakalkışırsa cadı olduğuna hükmedilir ve öldürülür”

• Bu davalarda yargılananların %85'i kadındır.

• Ve Eril Tıbba güvenin sosyolojik temelleri

sağlamlaşırken , kocakarı tedavileri modası

geçmiş fikirlere dönüşmeye başladı..

Modern Tıp

Modern Kurumsal Tıp ve Kadınlar

• Matbabanın keşfi

• Dinde reform – Protestanlığın doğuşu

• Kapitalizmin ortaya çıkışı

• Burjuvazi ve Proletarya sınıfı

• Endüstri Devrimi

• Zorunlu eğitim

• Tıp ve Hukuk Profesyonel Meslek

20. Yüzyıla Doğru

• Elizabeth Blackwell:[1821-1910]

İlk Diplomalı Kadın Hekim

New York’ta Tıp Okulu 1849

Hekim olarak çalışma izni alması 1874

• Elizabeth Garrett :[1836-1917]

İngiltere’de tıp okudu

Mezuniyet sınavlarına kabul edilmedi

Eczacılık lisansı alarak tıbbi pratik

20. Yüzyıla Doğru

• Sophia Jex Blake: [1840-1912]

Diploma 1876

Hekimlik mesleğine başlamıştır

• Mary Edwards Walker:[1832-1919]

Savaşta gönüllü hemşire

Erkek kıyafetleriyle mesleğini icra

Kadınların tıp eğitimi alabilmeleri, karşılarına çıkan yasal

engelleri aşabilmeleri ve hekimlik mesleğini icra edebilmeleri

20. yy’ın başlarına kadar sürmüştür

ABD…

• Kadın öğrencilerin bulunduğu tıp

fakültelerini kapattı

• Afro-Amerikan öğrencilerinin

devam ettiği 7 tıp fakültesini ikiye

düşürdü

1910

“Mesleğin durumu üyelerimizin maddi başarılarına ve

mali bağımsızlıklarına bağlıdır. Ancak bu meslek artık

açlık noktasına gelecek kadar kalabalıklaştı.”

Amerikan Tıp Derneği Dergisi (1898)

20. Yüzyıl Ne Vaat Etti?

• 1970'lere kadar kadınlar için sınırlayıcı kotalar devam etti ( %10 ya da 20den fazla olamazlar)

• Artık günümüze uzanan temkinli iklim yaratılmıştır. Ve 18. ve 19. yüzyıllarda toplumsal değişiklikler kadınşifacılar için bu sefer fiziki olmayan ama bir o kadarciddi tehdit oluşturur; Önceki yy.ların kadın katliamlarıbelleklerden silinmez.

• Ve tıpta halen kadınlara yer kısıtlıdır..

TürkiyeÖncesi ve Sonrası

İslam öncesi ve sonrası

• İslam öncesi Türk kültüründe, kam ya da oyun adı verilen

şamanlardan kadın olanlar “kam hatun” diye tanınır, kadın

kamların en güçlü şamanlar olduğuna inanılır.

• Müslümanlık sonrasında bir yandan eski gelenekler

sürerken, öte yandan İslam anlayışına uygun bir hayat

benimsenmeye başlanır. Kadınların savaşlarda yaralı

askerleri tedavi ettiğine dair rivayetler vardır.

• Bebü Evd kabilesinden tabibe Zeynep en ünlülerindendir.

• Tabibeler arasında, Leyla ismiyle bilinen eş-Şifa binti

Abdullah gibi ruhani tedavi yapanlara da rastlanır.

Selçuklu ve Osmanlı

• Anadolu'ya yerleşildikten sonra, Selçuklular zamanında

Anadolu Bacıları'nın sağlık alanına da katkılarının

olabileceği konusunun araştırılması gerekmektedir.

• Osmanlılar zamanında, 15.yy.'da "kabile" olarak adlandırılan

ebelerden daha farklı görevleri yerine getiren "tabibe" ya da

"hekime" adı verilen kadınlar vardır. Eski sarayda Hastalar

Dairesi

• 1798-1799 Maaş defterlerinde: Hastalar Ustası, Hastalar

Kethüdası ifadesi,

• Halife Abdulmecid’i tedavi eden Meryam Kadın,

• Tabibe Gülbeyaz Hatun

Osmanlı'da Kadın Hekimler

• Hekimeler, genellikle tek bir hastalığı ya da benzer

hastalıkları geleneksel yöntemlerle tedavi ederler:

• Aşıcı Hatun”, “Keyci Hatun”(dağlama ile tedavi),

“Kehhal”(göz tedavisi), “Kırbacı Kadınlar”( ishal tedavisi),

“Alazcı Kadın” vb…

• Bir kurumda eğitildiklerini gösteren ya da ima eden hiçbir

belge yoktur;

• Kadınların kuruluşlarında bazı rolleri olan ve kadınların

çalışması yasak olan “darüşşifalar”

İlk Kadın Hekimlerimiz

• İlk tartışma, Tercüman-ı Hakikat gazetesinde "Tabibeler" adlı yazı ile

1890 yılında başlar.

• Bu tartışmalar üzerine Süra-i Devlet meseleyi inceler ve 1898'de

kararını vererek kadınların hekimlik yapamayacaklarını bildirir.

• 1908 devriminden sonra, kadın haklarının tartışılması ve savunulması

güçlenir, 1915'de Istanbul Darülfununu'na kız öğrenciler alınarak

kadınların yüksek öğrenim yapmalarına izin verilir.

• 1917 Sıhhıye Meclis-i Umumisi kadınların hekimlik yapmalarında

bir sakınca yoktur kararı alır ve karar “Muallim Mecmuası”nda

duyurulur.

• 1921 yılında, Dr. Safiye Ali Almanya'da tıp eğitimini tamamlayarak ilk

kadın hekim olarak tarihimizdeki yerini alır.

İlk Kadın Hekimlerimiz

• Nihayet, uzun mücadelelerden sonra, 1922 yılında yani tıp

mektebinin kuruluşundan yüzyıl kadar sonra, kadınların

Darülfünun Tıp Mektebi'ne öğrenci olarak kabul edilmelerine izin

verilir ve 10 genç kadın Tıp Fakültesine kaydolarak eğitimlerine

başlarlar.

• Karşı çıkışlar ve zorluklar bu noktada son bulmaz.

• İlk kadın hekimlerimizden, Prof. Dr. Kamile Şevki Mutlu'nun

ifadesiyle;

"...vakia tıbba hazırlayıcı ilk dersler normal geçmişti. Fakat tecessüsler asıl bunu

takip eden sömestirlere çevrilmiş bulunuyordu. Çünkü bu sömestirlerde anatomi

başlıyordu. Cinsi latifin kadavralarla nasıl temas edebileceklerini, onlardan

iğrenmeden, tiksinmeden ve bahusus korkmadan dissectionu nasıl

başarabileceklerini görmek için herkes sabırsızlanıyordu..."

İlk Kadın Hekimlerimiz

• Bu tartışmalar daha uzun yıllar sürmeye devam eder: 1949,

Ulus gazetesi …

• Kadınların tıp fakültesine girmesinde en önde mücadele

edenlerden biri Dr. Müfide Küley'dir.

• Onun öyküsü, tıp tarihimizde kadın dostu olabilen ve

olamayan erkek hocalarımız hakkında da fikir verir;

Akil Muhtar Özden “kızların” fakülteye alınmaması için

dilekçe verenlerdendir, Besim Ömer Paşa gönülsüz destekle

bulunan, Tevfik Sağlam ise, Küley'i akademik gelişimi için hep

destekleyen hocası konumundadır.

Günümüz’de Kadın HekimlerBir Araştırma

• «Arda B., Bökesoy I.;Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesinde Kadın Öğretim Üyeleri Üzerine Niceliksel Çalışma»

Kadınların oranı

• Öğrencilerde %45

• Asistanlıkta %41

[Bölümler arası kadın-erkek dağılımının heterojenite gösterdiği]

• Öğretim üyeliği %37.5

• Anabilim dalı başkanlığı %20.9

Yönetimde istikrarlı bir temsiliyetin olmadığı

Ankara Ünv.’ndeki bu durum genel ülke düzeyi ile uyumlu

Türkiye’deki oranlar ise dünya geneline benzer

Ancak kadınlar tarafından seçilen uzmanlık alanları eviçiemek yükünü de yürütebilecek alanlar…

Kaynakça ve Katkılarına Teşekkür

Prof. Dr. Berna Arda; Danışmanlığında

1. Uzm. Dr. Gülsüm Onal ; Tıp Tarihinde Kadın Hekimler Sunumu

2. Yrd. Doç. Dr. Mehmet Karataş; Tıp Tarihi Sunumları

3. Uzm. Dr. Osman Elbek; İğneyi Kendimize Batırmak Sunumu

4. Prof. Dr. Nuran YILDIRIM; İstanbul 1998.Ed, Sağlık Alanında Türk Kadını Sempozyum Kitabı

5. Prof. Dr. K. Hüsnü Başer ; Kocakarıİlaçlarıhttp://www.khcbaser.com/turkish/kisisel/makale/kocakari.htm

6. Yrd. Doç. Dr. Hafize Öztürk Türkmen; Tıbbın Evriminde Kadınlar

7. Gökçe Bayrakçeçen Tüzel – Kadın Hekimler Açısından Mesleki Kimliğin Anlamları

Teşekkür Ederim