NACJONALIZM, MARKSIZMI NOWOCZESNA EUROPA ŚRODKOWA

Biogra ia Kazimierza Kelles-Krauza( – )

przełożyła Marta Boguta

WYDAWNICTWO KRY T YKI POLIT YCZNEJ

Timothy Snyder

239

ZAKOŃCZENIE

W literaturze europejskiej końca XIX i początku XX wieku pełno jest opo-wieści o dojrzewaniu. Rozwijają one motyw buntu przedstawi cieli młodego pokolenia wobec tradycyjnych autorytetów, które według

nich nie odpowiadają już wymaganiom nowego świata. Niemniej jednak portrety międzypokoleniowego sporu (jeśli przywołać trzy dość odmienne przykłady) w Robercie Elsmere Warda ( ), Moim przyjacielu Meaulnesie Alain-Fourniera ( ), a nawet w Niepokojach wychowanka Törlessa Musila ( ) bledną w porównaniu z procesami polskiej młodzieży, które opisał Żeromski w Syzyfowych pracach ( ). Życie Kelles-Krauza, odzwierciedla-jąc problemy i troski pokolenia wykształconych Polaków pod zaborem ro-syjskim, pomaga nam zrozumieć, dlaczego tak jest.

Polityczna edukacja Kelles-Krauza podobnie jak edukacja większości jego towarzyszy rozpoczęła się w domu. Jak wielu kolegów Kelles-Krauz starał się wykroczyć poza świat romantycznych i patriotycznych wartości swego ojca, które – jak się wydawało – nie pozostawiały żadnej alternatywy wobec werdyktu roku. Formalna edukacja była dla pokolenia Kelles--Krauza upokarzająca i trudna, ponieważ Kazimierz i jego koledzy osiągnęli dojrzałość u szczytu procesu rusy ikacji szkół. Uczniów bito za najmniejsze przewinienia, zmuszano do posługiwania się obcym językiem w klasach i na szkolnym podwórku, do uczestniczenia w uroczystościach w kościołach obcego wyznania i do pogardzania wartościami, które wpajała im rodzina. Jednak bez względu na to, jak wielka była przepaść pomiędzy szkołą i do-mem, uczniowie nie uciekali się do tradycyjnych polskich wartości. Kółka samoedukacyjne, które zakładali, były rodzajem samoobrony przed machi-ną państwa rosyjskiego i stanowiły scenę pierwszych sprawdzianów pomy-słowości, lojalności i umiejętności organizatorskich. Były jednak również ośrodkami krzewienia wiedzy, dzięki którym młodzi ludzie przyswajali po-glądy nowe i obce dla ich rodziców. Uczniowie z entuzjazmem sięgali po po-

240 ZAKOŃCZENIE

chodzące z Zachodu książki i idee, które dawały obietnicę radykalnej trans-formacji zacofanej, podzielonej przez zaborców Polski w nowoczesne pod względem społecznym i politycznym państwo. Wyrobiły one w niektórych z nich nieprzemijającą fascynację światem idei, przekonanie, że poświęcenie się kilku jednostek właściwym studiom może zmienić los narodu.

Młodzieńcze doświadczenie opresji łamało lub umacniało indywidua-lizm, aspiracje i marzenia. Uczniowie, którzy zdołali skończyć szkołę, zacho-wując wierność wobec politycznych ideałów, byli potem często zmuszeni wieść jeszcze bardziej niespokojne życie w dorosłości. Przypadek Kelles--Krauza jest typowy dla losów młodych inteligentów o aspiracjach politycz-nych: kiedy pozbawiono go możliwości studiowania na terenie Imperium Rosyjskiego, Kazimierz postanowił zamieszkać i uczyć się w Paryżu. Rela-tywnie sprzyjało mu szczęście, gdyż mógł utrzymać się z pracy pisarskiej, a nawet udało mu się zrobić swojego rodzaju karierę akade micką. Biegle posługiwał się językiem francuskim, przyzwoicie językiem niemieckim i zdołał wtopić się w paryskie oraz wiedeńskie życie towarzyskie i poli-tyczne. Na najbardziej prozaicznym i zarazem najistotniejszym poziomie cieszył się udanym małżeństwem i rodziną. Cały czas zachował poczucie optymizmu oraz imponującą etykę pracy, podczas gdy wielu jego towa-rzyszy doświadczało na przemian zrywów gorączkowej aktywności oraz długich okresów bezczynności i depresji. Nadal jednak nie mógł uciec od ograniczeń i rozczarowań emigracyjnej egzystencji. Żył w atmosferze plo-tek i paranoi, ale również w świecie koniecznej konspiracji oraz uzasadnio-nych obaw. Pisał pod pseudonimami, wiedząc, że całość jego dorobku ma szansę na docenienie dopiero po jego śmierci. W miarę upływu lat musiał pogodzić się z tym, że prawdopodobnie nigdy nie będzie mógł powrócić do domu.

Kelles-Krauz podzielał typową dla polskich emigrantów politycznych wiarę, że Polska pełni ważną funkcję w Europie, oraz frustrację postawą Europejczyków, którzy byli obojętni lub nieświadomi losu Polski. Pozycja polskich, zaangażowanych politycznie inteligentów była bez porównania słabsza od pozycji zachodnich intelektualistów i polityków, których spoty-kali na emigracji, a zadania, które stały przed Polakami, były o wiele bardziej wymagające: musieli wywalczyć niepodległość, odbudować państwo i stwo-rzyć fundamenty nowoczesnej gospodarki. Poświęciwszy się owej sprawie, z dala od rodzinnego domu i ojczyzny, ideami i wyobrażonymi zobowiąza-niami wobec narodu zastępowali emocjonalne i kulturowe więzi, których im brakowało. W miarę jak przybywało im lat, piętrzyły się porażki, partie kurczyły się, rozwiewała się nikła perspektywa kariery akademickiej, rewo-lucja ciągle nie nadchodziła, a Polska była nadal całkowicie zacofana, trwały rosyjskie represje, towarzysze, przyjaciele i kochankowie zaś znikali za krat-

241ZAKOŃCZENIE

kami lub na Syberii, przy życiu utrzymywała ich nikła nadzieja i praca dla sprawy. Bieda spiskowała z polityką, aby pozbawić ich wygód normalnego życia.

Niestrudzona praca zapewniła Kelles-Krauzowi i jego rodzinie pewną, inansową, społeczną i psychologiczną stabilizację, jednak nie bez płacenia

pewnej ceny. Cytując najlepszego przyjaciela Kelles-Krauza z Radomia, Wła-dysława Bukowińskiego:

W innych warunkach społeczeństwo zajęłoby się ułatwieniem mu pracy, przyczyniłoby się choć trochę do rozwoju bogatych zasobów jego ducha. U nas inaczej. Odepchnięty od wrót wszechnicy tułać się musiał po świecie, zdobywając utrzymanie przez lat wiele korespondencyami dziennikarskie-mi i rozprawkami naukowemi. Przez całe życie zabijał się pracą nadmierną, wyczerpującą wątły organizm, a jedyna instytucya warszawska, mająca na celu pomoc pracującym naukowo, z marnych względów formalnych odmó-wiła mu przed rokiem zasiłku, gdy się w chorobie ciężkiej do niej zwrócił. Pierwsza lepsza protegowana miernota może liczyć na pomoc, ale Krauz […] przez całe życie aż do końca borykać się musiał z warunkami, niepewny o przyszłość najbliższą. Pomoc poważniejszą w ostatnich miesiącach otrzy-mał jedynie od najbliższych towarzyszów Idei, którzy go dziś opłakują.¹

Inny z jego kolegów dodawał: „O życiu osobistem Luśni, o jego rodzinie, o ciężkich warunkach materialnych nie będziemy mówili. Któż nie zna poło-żenia socyalistycznej inteligencyi polskiej?”². Przedwczesna śmierć Kelles--Krauza na gruźlicę nie stanowiła rzadkiego przypadku wśród współczes-nych, a zwłaszcza wśród towarzyszów socjalistów. Odebrała mu ona poli-tyczną przyszłość, która czekała na tych jego przyjaciół, którzy dożyli na-rodzin II Rzeczypospolitej. W roku Kelles-Krauz miałby lat, a w roku skończyłby lata.

POLITYKA

Życie Kelles-Krauza ilustruje z pewnymi ograniczeniami charakter wyborów, które stały przed młodymi polskimi inteligentami podejmującymi aktywność polityczną. Pomimo ubóstwa, emigracyjnych niewygód oraz pracy naukowej Kelles-Krauz był wyjątkowym działaczem politycznym, zarówno pod wzglę-dem zakresu osiągnięć, jak i sposobu, w jaki traktował towarzyszy i rywali. Na ogół unikał małostkowych sporów osobistych oraz absurdów doktrynal-nych tak charakterystycznych dla życia emigracyjnego. Nie prowadził dys-

¹ Władysław Bukowiński, Kazimierz Krauz, „Prawda”, lipca , nr ( ), s. . ² Kazimierz Kelles-Krauz, „Przedświt”, , nr – , s. .

242 ZAKOŃCZENIE

kusji na podstawie niepotwierdzonych plotek, wierząc, że cierpliwość oraz dobra wola pomogą rozwiązać większość sporów. Utrzymywał zaskakują-co dobre, a często nawet przyjazne kontakty z działaczami SDKP. Mimo że potra ił prowadzić ostre polemiki, uczciwie oceniał argumenty oponentów i zwykle unikał osobistych ataków. Jednocześnie owa tolerancja nie miała nic wspólnego z rozluźnieniem zasad moralnych i natychmiast potępiał tych socjalistów, którzy złamali normy etyczne obowiązujące w jego przekona-niu towarzyszy. Jego moralny autorytet uznawali nawet polityczni oponenci.

Kelles-Krauz był typowym przedstawicielem polskiej, zaangażowanej politycznie inteligencji, gdyż interesował go związek pomiędzy narodowym wyzwoleniem a rewolucją społeczną, jednak z nietypową determinacją po-szukiwał rozwiązania, które łączyłoby oba cele. Mimo że polscy socjaliści w sposób bardziej wyra inowany niż ich zachodnioeuropejscy odpowiednicy postrzegali relację między kwestią narodową a rewolucją klasową, niemniej jednak najchętniej życzyliby sobie, aby jeden z tych problemów zniknął. Większość działaczy SDKP znajdującej się na lewo od PPS sprzyjało w zasa-dzie niepodległości Polski, jednak wierzyli oni, że kwestię tę rozwiąże rewo-lucja klasowa. Przekonanie Luksemburg, że ziemie polskie zostały „organicz-nie inkorporowane” do Imperium Rosyjskiego, było raczej poglądem ekstre-malnym niż reprezentatywnym nawet dla jej własnej partii. W centrum i na prawym skrzydle PPS Piłsudski i inni działacze wierzyli, że niepodległość jest niezbędna, aby rozwiązać problemy społeczne, jednak rzadko wycho-dzili poza to proste twierdzenie. Na ogół widzieli w Marksie to, co Marks dostrzegał w Polakach: walecznego ducha. Kelles-Krauz przemawiał języ-kiem marksizmu, jednak popierał wnioski, do których dochodzili patrioci.

Według Kelles-Krauza siła oddziaływania nacjonalizmu sprawia, że socjalistyczne cele można realizować jedynie w ramach demokratycznych państw narodowych. Państwo narodowe stanowi cel ostateczny jako speł-nienie narodowych aspiracji, ale jego granice i konstytucję należy nakreślić w taki sposób, aby nie dławiły aspiracji innych narodów. Demokratyczne państwo narodowe jest również niezbędne do wprowadzenia socjalizmu, tak samo jak wszelkich reform, które dotyczą politycznie świadomej popu-lacji podzielonej na grupy o rozbieżnych interesach. Demokracja to system polityczny, który najlepiej odpowiada nowoczesnym wymaganiom, prede-stynowany do tego, aby zniwelować napięcia społeczne przy jednoczesnym uniknięciu skrajności otwartej walki klasowej lub reakcyjnego zamachu sta-nu. Niezwykłym politycznym osiągnięciem Kelles-Krauza było zatem wyjście poza pozorny kon likt pomiędzy sprawą narodową a społeczną i wskazanie demokracji jako najlepszej metody rozjemczej.

Kelles-Krauz zaproponował działaczom PPS niezbędne, rozjemcze sta-nowisko, a w czasie rewolucji roku jako jedyny działacz mógł utrzymać

243ZAKOŃCZENIE

jedność partii. Jego poglądy, siła osobowości oraz po prostu dobra wola sta-nowiły pomost pomiędzy „starymi” i „młodymi”. Jak pisał do Limanowskiego Jędrzejowski: „[śmierć] przyszła i dla niego, i dla nas w chwili jak najgorszej”³. Nawet gdyby żył, prawdopodobnie nie zdołałby zapobiec ostatecznemu po-działowi PPS w roku, tak czy inaczej jednak jego śmierć pozostawiła na polskiej lewicy lukę, która nie została wypełniona. Podczas gdy Kelles-Krauz postrzegał demokrację jako niezbędne medium pomiędzy kwestią narodową i klasową, żadna z dwóch partii, które wyłoniły się z PPS, nie miała w pełni demokratycznego charakteru. PPS-Lewica była zorganizowana według dość demokratycznych zasad, jednak podobnie jak SDKPiL Luksemburg przyjmo-wała, że problem demokracji zostanie rozwiązany w ramach konstytucyjnej Rosji (lub w ramach nieokreślonego międzynarodowego organizmu socjali-stycznego). Piłsudski oraz pozostali liderzy PPS-Frakcji Rewolucyjnej skupili się na postulacie niepodległości, którą postrzegali niemal wyłącznie jako cel sam w sobie. Frakcja Rewolucyjna była zorganizowana na wzór wojskowy, wokół osobistego autorytetu Piłsud skiego⁴.

Luksemburg i Piłsudskiemu, mimo że pod pewnym względem oboje byli demokratami, brakowało przekonującej argumentacji na rzecz demokracji, którą do roku opracował Kelles-Krauz. Znana była doktryna Luksem-burg, że rewolucja musi wyjść od mas, jednak Luksemburg uważała legity-mizację reform społecznych większością głosów za „parlamentarny krety-nizm”. Jej słynna krytyka bolszewików wikła się w tej kluczowej kwestii: Luk-semburg opiewa rewolucję październikową, jednak żąda natychmiastowych wyborów, które bolszewicy z pewnością by przegrali. Piłsudski faktycznie położył kres demokracji w międzywojennej Polsce, która skompromitowała się (między innymi) z powodu niemożności rozwiązania wewnątrz granic państwowych kwestii narodowych. Oddając sprawiedliwość Luksemburg i Piłsudskiemu, należy przyznać, że Kelles-Krauz umarł zbyt wcześnie, aby stawić czoło dylematom i roku.

SOCJOLOGIA

Kelles-Krauz był również wyjątkowym myślicielem w ramach tradycji marksistowskiej. Mimo że uważał się za zwolennika ortodoksyjnej wer-sji doktryny, jego interpretacja marksizmu skrajnie odbiegała od poglą-dów głównych teoretyków epoki. Podczas gdy Kautsky uważał marksizm za zamknięty system, Kelles-Krauz sądził, że Marks po prostu wybijał się z szeregu myślicieli społecznych. Korzeni poglądów Marksa doszukiwał się

³ Bolesław Limanowski, dz. cyt., t. , s. . ⁴ Andrzej Garlicki, dz. cyt., s. ; Piotr Górski, dz. cyt., s. .

244 ZAKOŃCZENIE

u starożytnych Greków i uzupełniał jego dzieło odniesieniami do Morgana, Comte’a, Hegla i Vica. (Ortodoksyjni marksiści dopuszczali wprawdzie in-terpretację kanonu marksistowskiego w świetle pism Engelsa i Darwina, jednak Kelles-Krauz niechętnie odnosił się do obu tych autorów). Kelles--Krauz sądził, że spuścizna Marksa pozostaje „otwarta” (zgodnie z okre-śleniem Hochfelda), co pozwala na ciągłe jej udoskonalanie i wprowadza-nie zmian. W rzeczywistości Kelles-Krauz traktował marksizm raczej jako metodę stawiania pytań niż zestaw gotowych odpowiedzi. Daleki od wia-ry, że marksizm zdoła sformułować naturalne prawa, dzięki którym będzie można objaśnić i przewidzieć zmianę społeczną, Kelles-Krauz był przeko-nany, że marksizm dostarcza badaczom społecznym najlepszych wska-zówek.

Mimo że wersja marksizmu w wydaniu Kelles-Krauza może wydawać się skromna, pod pewnym względem oczekiwał on o wiele więcej od materia-lizmu historycznego niż jego ortodoksyjni towarzysze. Po pierwsze, mark-sizm Kelles-Krauza miał wybitnie polityczny charakter. Kelles-Krauz nigdy nie zastępował polityki determinizmem lub ekonomią i sądził, że celem „naukowego socjalizmu” było stworzenie „nauki stosowanej”, która mogłaby objaśniać wybory polityczne. Ciągle przypominał socjalistom, a zwłaszcza niemieckim marksistom, że polityka jest niemal zawsze kwestią drobnych zdobyczy, które osiąga się dzięki ciężkiej pracy i szczegółowej wiedzy. Jedno-cześnie ostatecznym celem owych „etapów” było w wizji Kelles-Krauza zu-pełne przekształcenie cywilizacji. Według niego u podstaw rewolucji leżały raczej ludzkie tęsknoty niż dostrzegalne zmiany ekonomiczne. Kelles-Krauz wierzył również, że socjalizm przyniesie ze sobą nowy rodzaj kultury, a tak-że sprawiedliwość społeczną. Kapitalizm jest niezbędny do tej transformacji, ponieważ wiąże się z rozwojem gospodarczym oraz modernizacją. Jednak związany z nim podział pracy alienuje człowieka od jego własnej natury i z tego powodu prowokuje żądania totalnej transformacji społeczeństwa, które najdobitniej artykułował Marks.

Mimo że pozostali pisarze socjalistyczni uznawali przeszłość za skarb-nicę wartości, Kelles-Krauz jako jedyny rozwinął teorię postępu, która była oparta na tradycji. Hobsbawm pisze, że „ogólna wrogość wobec irracjona-lizmu, przesądów i obyczajów przypominających o mrocznej przeszłości – jeśli nie wręcz wywodzących się z niej – sprawiła, że płomienni wyznawcy prawd oświecenia, tacy jak liberałowie, socjaliści i komuniści, stali się nie-podatni zarówno na dawne, jak i nowe tradycje”⁵. Jest to kwestia kluczo-

⁵ Eric Hobsbawn, Wprowadzenie: Wynajdywanie tradycji, [w]: Tradycja wynaleziona, red. Eric Hobsbawn i Terence Ranger, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków

, s. .

245ZAKOŃCZENIE

wa: Kelles-Krauz był otwarty zarówno na autentyczną, jak i wynalezioną tradycję, ponieważ miał ambiwalentny stosunek do samego oświecenia. Zarówno socjalizm, jak i socjologię postrzegał jako reakcję na oświecenie: wchłonęły one oświeceniowy racjonalizm i empiryzm, następnie jednak wyszły poza ich ramy, uznając siłę tradycji oraz konieczność traktowania społeczeństwa jako bytu, którego nie można zredukować do jednostek lub świata przyrodniczego. Postęp, który osiągamy, poznając przyrodę, ma swoje ograniczenia, które socjaliści i socjologowie dostrzegają i starają się pokonać.

Z tych samych mniej więcej powodów również prace socjologiczne Kelles-Krauza o bardziej akademickim charakterze należały na tle epoki do wyjątkowych. Kelles-Krauz był typowym przedstawicielem generacji pol-skich socjologów, których poglądy miały jednocześnie antypozytywistyczny i utopijny charakter – ostrożnie podchodzili oni do analogii pomiędzy spo-łeczeństwem i przyrodą, niemniej jednak wierzyli, że socjologia może sta-nowić klucz do radykalnej zmiany społecznej. Skłaniali się ku trójfazowemu modelowi historii, w ramach którego uzyskana współcześnie wiedza mogła stanowić pomost pomiędzy chwalebną przeszłością a nowoczesną przy-szłością narodu. Krytycznie przyjmując ówczesne pojęcia stopniowego lub ewolucyjnego postępu, owi socjologowie zwracali zwykle uwagę na ciągłość i autonomię tradycji. W tej grupie Kelles-Krauz najskuteczniej przeciwsta-wiał się biologicznym analogiom, które dominowały ówcześnie w europej-skiej socjologii, przekonująco dowodząc, że nauki społeczne muszą znaleźć metody inne niż te, z których korzystają nauki przyrodnicze. Proponował, aby socjologowie rozwijali empatyczne rozumienie przedmiotu swych ba-dań, metodę niedostępną dla przyrodników, oraz wskazywał, że socjolog musi uczestniczyć w społeczeństwie, aby je zrozumieć. Uważał, że „byty same w sobie” oraz „pojedyncze przyczyny” to misty ikacje, i wzywał socjo-logów, aby traktowali obiekty swych badań jako fenomeny, na które wpływ mają złożone czynniki.

Kelles-Krauz jeszcze przed Maksem Weberem ( – ) wyartykuło-wał potrzebę odrębnej metodologii odpowiedniej do badań nad społeczeń-stwem i namawiał socjologów, aby traktowali takie pojęcia jak „gospodarka” raczej jako przydatne do badań typy idealne (w terminologii Webera) niż odrębne byty realne. Odmiennie od Webera Kelles-Krauz nigdy nie wierzył w celowość lub możliwość wiedzy „wolnej od wartościowania”, upierając się, że metody, koncepcje, teorie, problemy, etos zawodowy oraz zwyczaj-ne istnienie dyscyplin akademickich są historycznie uwarunkowane. Sama socjologia jest uprawnionym i obowiązkowym obiektem badań socjologów, materializm historyczny zaś musi odnosić się do samego siebie. Według Kelles-Krauza badacze muszą traktować zarówno „fakty”, jak i „wartości”

246 ZAKOŃCZENIE

jako fenomeny i uwzględnić w swych badaniach zarówno własny status, jak i osobowość. Naukowcy powinni dążyć do zrozumienia historycznych uwarun kowań własnych uprzedzeń, a następnie przyjąć obiektywizm za nieosiągalny cel. Nacisk Kelles-Krauza na tę kwestię pozwolił mu uświado-mić sobie własne uprzedzenia, a zwłaszcza pozwolił mu potraktować włas-ny nacjonalizm jako zjawisko typowe dla szerszego trendu w społecznych dziejach Europy. Odmienny stosunek Webera do pojęcia „faktu” i „wartości” pomimo niewątpliwego sukcesu w innych dziedzinach uwolnił go od obo-wiązku osobistej lub naukowej krytyki własnego nacjonalizmu⁶. Proste roz-różnienie „faktu” i „wartości” może usprawiedliwić (jak we własnym przy-padku Webera) indywidualny, jednoczesny wybór „powołania” politycznego i „powołania” naukowego, zwalniając go jednocześnie od konieczności jakiej-kolwiek krytyki własnych poczynań politycznych z perspektywy dorobku naukowego. Kelles-Krauz nie wierzył (tak jak Weber), że polityka i nauka to odrębne „powołania”, postulując raczej wyznaczenie specy icz nego zbioru zadań, które konstytuowałby „naukę stosowaną” politycznie zaangażowane-go intelektualisty.

Staranny podział zadań wiedzy naukowej w polityce odróżnia Kelles--Krauza od ucznia Webera György’ego Lukácsa ( – ), mimo że pod innymi względami ci dwaj marksiści mają ze sobą wiele wspólnego. Je-śli przyjmiemy za datę narodzin zachodniego marksizmu wydanie Histo-rii i świadomości klasowej Lukácsa ( ), stanie się jasne, że Kelles-Krauz przewidział wiele problemów, które znajdą się w polu zainteresowania tego nurtu. Lukács de iniował marksizm jako metodę, co dokładnie odpowia-dało interpretacji Kelles-Krauza. Podobnie jak Kelles-Krauz Lukács⁷ wolał Marksa od Engelsa. Obaj sądzili, że determinizm był skutkiem błędnego burżuazyjnego myślenia i obaj wierzyli, że nauki przyrodnicze nie mają nic wspólnego z poprawnie interpretowanym marksizmem. Marksizm zajmuje się społeczeństwem: „sztucznym środowiskiem” (Kelles-Krauz) lub „drugą naturą” człowieka (Lukács). Lukács posługiwał się pojęciem „rei ikacji”, aby zde iniować proces, który Kelles-Krauz opisywał jako zespolenie środków i celów w efekcie podziału pracy; obaj byli przekonani, że marksizm ma za zadanie pomóc ludziom zrozumieć, że na pozór trwałe formy społeczne są faktycznie wytworem pracy ludzkiej. Lukács ponownie odkrył heglowskie korzenie marksizmu i w centrum swej myśli umieścił pojęcie alienacji, tak jak wcześniej zrobił to Kelles-Krauz. Dla obu marksizm nie był ani opisem istniejącego świata, ani też idealnym wyobrażeniem świata, ale manifesta-

⁶ Stephen Turner i Regis Factor, Max Weber and the dispute over reason and value, Rout-ledge, Londyn , s. – .

⁷ Mam na myśli młodego Lukácsa lub jak sam później powiedział, „autora Historii i świa-domości klasowej”.

247ZAKOŃCZENIE

cją historii, w której bierze udział proletariat. Jednak podczas gdy Lukács uważał, że „totalność” procesu historycznego można rozumieć, identy iku-jąc ją z proletariatem, Kelles-Krauz bronił poglądu, że przekonanie o „to-talności” było charakterystyczne dla każdej rosnącej w siłę grupy społecz-nej – proletariat to jedna z wielu klas społecznych, które były pewne, iż ich awans oznacza koniec historii. Kelles-Krauz nie wierzył, że to historia posługuje się człowiekiem w szczególny sposób, aby osiągnąć własne cele, ale raczej, że to specy ika człowieka sprawia, iż ludzie myślą w pewnych kategoriach historycznych. Kelles-Krauz powoływał się w tym sensie na samego siebie, w sposób obcy Lukácsowi i nie zgadzał się, że punkt wi-dzenia proletariatu wiąże się z jakąkolwiek obiektywną wiedzą na temat historii.

Biorąc pod uwagę nacisk, jaki zarówno Kelles-Krauz, jak i Lukács kładli na pojęcie alienacji, nie zaskoczy nas prawdopodobnie fakt, że obaj zacho-wywali silne związki ze sztuką. Lukács był wybitnym krytykiem literackim przed nagłą konwersją na marksizm w wieku dojrzałym; Kelles-Krauz od czasów studenckich stał dwiema nogami w dwóch rożnych światach jako romantyczny poeta i wyznawca materializmu zarazem⁸. Niektóre z lepiej znanych dzieł obu autorów dotyczą miejsca sztuki w społeczeństwach ka-pitalistycznych, obaj przejawiali skłonność do opisywania intelektualistów raczej pod kątem ich wrażliwości niż wiedzy czy osiągnięć. Niemniej jednak odmienne pojmowanie historycznego charakteru „alienacji” i „totalności” doprowadziło ich do różnych wniosków co do roli intelektualistów w par-tii. Lukács przyznawał elicie partyjnej władzę nad masami, opierając się na własnym, rzekomo proletariackim rozumieniu dziejów. Kelles-Krauz w mło-dości zaproponował takie ujęcie roli inteligencji, które mogło wspierać ten pogląd, jednak w późniejszych latach ostrożnie de iniował „naukę stosowa-ną”, która miała ułatwić przewidywanie, objaśnianie i wprowadzanie zmian, a nie dyktować ich kierunek.

NARODY I NACJONALIZM

Najważniejszym wkładem Kelles-Krauza w naukę są te z jego prac, które po-ruszają problem nacjonalizmu. W tej dziedzinie Kelles-Krauz wyróżnia się nie tylko na tle współczesnych mu socjalistów i badaczy, ale również na tle

⁸ Ogólnie rzecz biorąc, prymat kultury nad ekonomią u Kelles-Krauza jest charakterystycz-ny dla zachodniego marksizmu. Sztuką interesowali się również Walter Benjamin oraz naukowcy z Instytutu Badań Społecznych we Frankfurcie. Członkowie szkoły frankfur-ckiej, podobnie jak Kelles-Krauz, pisali o rodzinie i tradycji w kapitalizmie. Rozważania Kelles-Krauza na temat represjonowania potrzeb zapowiadały użycie tego terminu przez Marcusego.

248 ZAKOŃCZENIE

naszych czasów⁹. Analiza nacjonalizmu bardziej niż jakikolwiek inny aspekt jego myśli zasługuje w tym miejscu na podsumowanie.

Kelles-Krauz sądził, że nacjonalizm jest dzieckiem kapitalizmu. Rozwój kapitalizmu wpływa na ukształtowanie nowego typu płynnych, złożonych i bezosobowych relacji, które kładą większy nacisk na język. Industrializa-cja wiąże się przede wszystkim z bezprecedensową mobilnością ludności i towarów i w ten sposób wpływa na wzrost znaczenia istniejących wcześ-niej barier językowych. Wymiana handlowa jest bardziej prawdopodobna w populacji, która może się nawzajem zrozumieć, producenci zaś, którzy posługują się tym samym językiem, będą prawdopodobnie chętniej tworzyć oligopole i jednoczyć siły w poszukiwaniu wsparcia oraz protekcji państwa. Jednocześnie kapitalizm niesie ze sobą kulturę masową, która wykazuje tendencję do uni ikacji wzajemnie zrozumiałych dialektów w jeden język. Wprowadzenie masowej edukacji, czego wymaga kapitalizm, wiąże się z wprowadzeniem do szkół o icjalnej wersji danego języka. Coraz częstsze kontakty między ludźmi posługującymi się różnymi dialektami będą niwe-lować różnice między nimi. W pewnym momencie opanowanie „wysokiego” czy „literackiego” języka stanie się obowiązkowe wśród intelektualistów, ale będzie to raczej etap pośredni niż warunek konieczny do kształtowania się narodu. Tam, gdzie istnieje język potoczny oraz rozwija się kapitalizm, wkrótce narodzi się język literacki. Jak przewidywał Kelles-Krauz, w języki literackie w pewnym momencie przekształcą się ukraiński i jidysz.

Jednostka, która z powodu nowego, kapitalistycznego podziału pracy została oderwana od swej tradycyjnej pozycji społecznej i ekonomicznej, będzie szukać innej stabilizacji, którą zaoferuje jej język narodowy. Dzięki temu będzie odczuwać rodzaj solidarności z tymi, którzy mówią tym sa-mym językiem bez względu na osobiste relacje. Owa anonimowa solidar-ność (którą Anderson nazwie potem „wspólnotą wyobrażoną”) przyjmuje postać wiary we wspólny los wyrażanej poprzez odniesienie do mitycznej, narodowej przeszłości. Mimo że tożsamość narodowa to autentycznie nowa forma świadomości, jest ona zawsze wyrażana w języku odwiecznej tradycji. Stworzenie narodowego idiomu zmitologizowanej przeszłości jest jednym z głównych zadań, które stoją przed inteligencją o orientacji narodowej. Mimo że pamięć historyczna jest raczej słaba, wykorzystanie „tradycji wy-nalezionych” (zgodnie z późniejszym określeniem Hobsbawma) ma potężne, konsolidujące działanie. Historyczne mity służą niezmiennie do uzasadnie-

⁹ Myliłby się ten, kto uważałby, że Kelles-Krauz był marksistą-patriotą tylko dlatego, że był Polakiem. Większość ówczesnych polskich marksistów zajmowała o wiele mniej zdecy-dowane lub nawet wrogie stanowisko wobec kwestii niepodległości. Co ciekawe, Kelles--Krauz znalazł sprzymierzeńców wśród europejskich marksistów, którzy byli podobnie jak on historykami i ulegli wpływom Vica oraz Hegla: byli to Labriola, Sorel i Herr.

249ZAKOŃCZENIE

nia narodowych postulatów suwerenności i niepodległości. Co więcej, owe państwowotwórcze aspiracje sygnalizują narodziny nowoczesnego narodu. Model demokratycznego państwa narodowego funkcjonował w Europie od czasów rewolucji francuskiej i przejmuje go każdy kształtujący się naród. Poza tym narody, które są uciskane przez wieloetniczne imperia, muszą w sposób nieunikniony uświadomić sobie znaczenie sprawowania kontro-li nad aparatem państwowym. Owe narodowe przebudzenie oraz związane z nim postulaty to kluczowe elementy szerszego procesu wchodzenia mas do polityki. A zatem solidarność narodowa w żadnym wypadku nie wyklu-cza innych form solidarności takich jak solidarność klas ekonomicznych. W praktyce robotnicy na ogół równocześnie zyskują świadomość narodową i społeczną, zaś próby obudzenia ich świadomości klasowej wzmocnią rów-nież ich świadomość narodową.

Nowoczesny naród stanowi historycznie nową formę świadomości spo-łecznej; jego zobowiązania i aspiracje są jakościowo odmienne od zobowią-zań i aspiracji religijnych czy związanych ze statusem w ramach systemu feu-dalnego. Nowoczesny naród to nowy twór, a zatem nie istnieją fundamental-ne różnice między narodami, które przez setki lat funkcjonowały w ramach mniej lub bardziej narodowego państwa (Anglicy, Francuzi), narodami, któ-re niedawno je stworzyły (Włosi, Niemcy), pozbawionymi państwa naroda-mi o tradycji państwowej (Polacy, Węgrzy) oraz narodami, które w czasach nowożytnych nie posiadały ani państwa, ani tradycji państwowych (Żydzi, Ukraińcy i tak dalej). Tradycyjne rozróżnienie narodów historycznych i nie-historycznych to iluzja: cele wszystkich narodów są takie same bez względu na to, czy uda się je zrealizować¹⁰. Skoro tożsamość narodowa stanowi for-mę świadomości, nie można o niej decydować na podstawie „obiektywnych” kryteriów, takich jak: krew, geogra ia czy język. Mimo że poszczególne toż-samości narodowe są wyraźnie powiązane z poszczególnymi dziejami naro-dowymi, wybór pomiędzy konkurencyjnymi i żywotnymi tożsamościami na-leży pozostawić jednostce. Takie określenie kryteriów wyboru tożsamości narodowej, choć od tamtego czasu stało się popularne w wielu państwach Zachodu, było w tamtym czasie bardzo nowatorskie.

Kelles-Krauz przewidział upadek wieloetnicznych imperiów tamtej epo-ki, wierząc, że kształtujące się na terenie posiadłości otomańskich, austriac-

¹⁰ Nie należy przez to rozumieć, że Kelles-Krauz lekceważył różnice pomiędzy narodami. Absorbował go fakt, że odmienne dzieje narodowe stawiają przed obywatelami odmien-ne problemy intelektualne i polityczne – na przykład narody o tradycji państwowej będą dążyć do przywrócenia dawnych granic państwowych, podczas gdy narody pozbawione tradycji państwowej będą uciekać się do roszczeń etnogra icznych. Kelles-Krauz koncen-trował się jednak na zasadniczych aspiracjach, które były wspólne dla poszczególnych narodowości.

250 ZAKOŃCZENIE

kich i rosyjskich narody będą dążyły do zbudowania własnych państw. Dowodził, że wielonarodowa demokracja, remedium, które proponowali austriaccy socjaliści, nie jest ani etyczna, ani efektywna. W praktyce skaza-na jest na porażkę, gdyż nie może w żaden sposób opóźnić nieuniknionego rozpadu i dezintegracji. Nie spełnia również wymogów etycznych, ponie-waż tożsamość narodowa nie jest prawem, które można chronić w ramach sprawiedliwego państwa, ale aspiracją możliwą do zrealizowania jedynie poprzez identy ikację z państwem. Demokracja może umożliwić, że proces narodowotwórczy będzie przebiegał bez przemocy tak długo, jak łączy się z uznaniem prawa każdego narodu do secesji. Żadnego wieloetnicznego państwa, które nie szanuje tego prawa, nie można uznać za demokrację.

Na tej samej zasadzie socjalizm można uzasadnić pod względem prak-tycznym i moralnym jedynie w ramach demokratycznego państwa narodo-wego. Tylko w warunkach swobody wypowiedzi socjalistyczne idee mogą znaleźć swych naturalnych zwolenników. Co więcej, również proces radykal-nych reform społecznych musi mieć charakter demokratyczny, gdyż wybory ekonomiczne, które są z nim związane, są tak złożone i trudne, że muszą być usankcjonowane w większościowym głosowaniu. Zadanie to może być zrealizowane jedynie w tych demokracjach, w których nie występują liczne mniejszości etniczne, ponieważ ich przedstawiciele będą z pewnością czuć się dyskryminowani w dziedzinie ekonomii. Na zakończenie Kelles-Krauz stwierdzał, że wola większości stanowi moralne i praktyczne uzasadnienie działań politycznych tylko wtedy, gdy mniejszość należy do tej samej naro-dowości co większość. Tak długo, jak taki stan ma miejsce, wspólnota języka, porozumienie co do podstawowych interesów narodowych oraz ochrona swobody wypowiedzi będą umożliwiać dialog i kompromis. Demokratycz-ne państwo narodowe może dzięki temu utrzymywać walkę klasową w sen-sownych i słusznych granicach politycznych. Ustrój socjalistyczny nie jest substytutem demokratycznego państwa narodowego, gdyż socjaliści mają podobną świadomość narodową, a socjaliści należący do przeważającej na-rodowości będą starali się zdominować pozostałych.

Pisząc zarówno w imieniu Polaków, jak i Żydów, Kelles-Krauz analizował problemy mniejszości narodowych. Wychodził od założenia, że każdy naród ma swoją godność i z tego względu zasługuje na traktowanie go jako warto-ści samej w sobie. Każdy naród będzie żądał równego traktowania oraz pra-wa do decydowania o własnym losie. Naturalnym historycznym rezultatem tych żądań jest powstanie państwa narodowego. Kiedy znalezienie teryto-rialnego rozwiązania dla narodowych aspiracji jest niemożliwe (jak w przy-padku Żydów w przyszłym państwie polskim), w interesie większości leży przypominanie, że tożsamość narodowa oraz aspiracje mniejszości mają tę samą wartość jak jej własne. Starając się zapewnić lojalność mniejszości wo-

251ZAKOŃCZENIE

bec państwa, większość musi wysunąć argumenty, które będą się odnosić do interesów mniejszości jako grupy narodowej. Mniejszości należy przyznać prawo posługiwania się własnym językiem w szkołach, sądach i władzach lokalnych. Podobnie jeśli większość pragnie, aby nastąpiła asymilacja, nie powinna arogancko wysuwać twierdzeń o kulturowej wyższości. Jej przed-stawiciele powinni raczej skupić się na kulturowym „współzawodnictwie”, przedstawiając własną kulturę w jak najatrakcyjniejszym świetle. Jednostki, które decydują się na asymilację, powinny być przyjmowane z otwartymi rę-kami, gdyż są one szczególnie predestynowane, aby wzmocnić międzygru-pową solidarność i wnieść wyjątkowy wkład w kulturę. Zarówno mniejszo-ści, jak i większości powinny szanować prawo każdej jednostki do wyboru własnej narodowości.

Owe poglądy są jeszcze bardziej niezwykłe, gdyż żywo kontrastują z konsensusem na temat kwestii narodowych, który przeważał w II Między-narodówce oraz ogólnie na europejskiej lewicy. Kelles-Krauz przeciwstawiał się tradycyjnemu rozróżnieniu narodów historycznych i niehistorycznych; wierzył, że kapitalizm raczej tworzy, niż niszczy narody i języki; podkreślał większe znaczenie języka potocznego niż literackiego; dowodził, że idee (zapożyczone z przeszłości lub od innego narodu) odgrywały kluczową rolę w procesie zmian społecznych; utrzymywał, że świadomość klasowa i naro-dowa są ze sobą integralnie powiązane, a nie sprzeczne; uważał, że Żydzi sta-ną się raczej narodem, niż dojdzie do asymilacji, oraz że demokracja dopro-wadzi raczej do upadku Austrii niż jej ocalenia; był pewien, iż każdy naród będzie dążył do powołania własnego państwa, nie zadowalając się ochroną prawną własnej kultury, i wnioskował, że socjalizm można zbudować jedy-nie w ramach demokratycznego państwa narodowego, a nie w ramach nie-określonej, przyszłej międzynarodowej struktury¹¹.

Przewidywania Kelles-Krauza były w dużej mierze słuszne. Jego twier-dzenie, że każda próba zjednoczenia narodu będzie opierać się na historycz-nej mitologii, okazało się trafne i prorocze. Miał rację, przewidując upadek Austro-Węgier oraz ogólnie upadek wieloetnicznych imperiów w Europie, nie mylił się, przypuszczając, że Żydzi zostaną uznani za naród oraz że „nie-historyczne narody” ze środkowej, wschodniej i południowo-wschodniej Europy uzyskają własne państwa. Słusznie przewidział potrzebę jakiegoś podejścia do problemu mniejszości w ramach europejskich państw narodo-wych, a obawa, że połączenie antysemityzmu oraz pewnej formy gospodarki planowej może stanowić zagrożenie dla demokracji w republikach Europy

¹¹ W tej kwestii miejsce Kelles-Krauza w tradycji marksistowskiej zostało świetnie omó-wione w: Marian Bębenek, Teoria narodu i kwestia narodowa u Kazimierza Kelles-Krauza, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków .

252 ZAKOŃCZENIE

Środkowej, w okresie międzywojennym okazała się uzasadniona. Spostrze-żenie, że świadomość klasowa i narodowa są ze sobą integralnie powiązane, zdają się potwierdzać nie tylko dzieje socjalizmu w Europie (nigdy, nawet w państwach komunistycznych, nie wyłonił się tu apatriotyczny proletariat), ale również charakter ruchu antykolonialnego w Trzecim Świecie. Sukcesy socjalizmu w wieloetnicznych imperiach możemy ocenić sami.

KELLES-KRAUZ

Polityczny i intelektualny dorobek Kelles-Krauza nie doczekał się jeszcze właściwego uznania. Dokumenty dotyczące jego życia przysłoniły pseudo-nimy, podział zainteresowań pomiędzy polityką i pracą naukową, emigracja i podróże oraz biegłość w posługiwaniu się różnymi językami. Większość jego prac powstała w języku polskim, co prawdopodobnie wystarczy, aby pomijały je opublikowane na Zachodzie dzieje socjologii i marksizmu. W tym samym czasie polityka uniemożliwiła podjęcie satysfakcjonujących polskich studiów nad dorobkiem Kelles-Krauza, który zmarł w szczytowym momen-cie rewolucji roku. Wydarzenia zajęły uwagę przyjaciół, którzy mogli stać się jego pierwszymi biografami. Po podziale PPS w roku jego mar-ksistowski patriotyzm stanowił kłopotliwą spuściznę dla obu nowych partii. Większość jego koncepcji, na przykład te dotyczące nacjonalizmu, miała tak pionierski charakter, że w Polsce międzywojennej była w rzeczywistości ig-norowana. Wreszcie II wojna światowa doprowadziła do powstania Polski Ludowej, która traktowała dorobek Kelles-Krauza pod kątem aktualnych celów politycznych. Wittgenstein powiedział, że jeśli ktoś wyprzedza swój czas, to ten go kiedyś dogoni. Być może jest to prawda, jednak do tego mo-mentu człowiek może już nie żyć lub popaść w zapomnienie lub nawet jeśli pamięć o nim przetrwa, może zostać mylnie zrozumiany.

Zaprezentowane tutaj krótkie porównanie z czterema innymi, pochodzą-cymi z Europy Środkowej intelektualistami o ambicjach politycznych (Pił-sudski, Luksemburg, Lukács, Weber) stanowi pierwszy krok ku umieszcze-niu Kelles-Krauza w dziejach polskiego patriotyzmu, w dziejach polskiego socjalizmu, w dziejach marksizmu i myśli socjologicznej. Uderza fakt, że owe cztery postaci zyskały największą sławę dzięki swym dokonaniom po roku, roku śmierci Kelles-Krauza. Z tej czwórki jedynie Lukács był młodszy od Kelles-Krauza i uważany jest za przedstawiciela następnego pokolenia; stało się tak jednak w dużej mierze z tego powodu, że Lukács rozpoczął ka-rierę myśliciela marksistowskiego w wieku lat, podczas gdy Kelles-Krauz w tym wieku umarł. Te porównania nie oznaczają jednak, że koncepcje Kelles-Krauza mają wyłącznie historyczne znaczenie. Jego prace na temat relacji między naukami społecznymi oraz przyrodniczymi, podobnie jak

253ZAKOŃCZENIE

między naukami społecznymi a polityką, są nadal aktualne. Zgrabne ujęcie kwestii narodowych połączone z wyra inowanym internacjonalizmem oraz wrogością wobec pacy izmu nadają typowo wschodnioeuropejski rys inkli-nacjom zachodnioeuropejskiej lewicy z ubiegłego wieku. Nowoczesnym so-cjalistom zaproponował nowatorskie podejście do fundamentalnych proble-mów politycznych pluralistycznej demokracji oraz państwa narodowego, jak również pionierskie prace z zakresu problematyki kultury, która zdomino-wały zachodni nurt marksizmu. Kelles-Krauz był niewątpliwie jednocześnie socjalistą-demokratą, socjalistą-patriotą oraz socjalistą-teoretykiem aliena-cji – co stanowi unikalne połączenie i prawdopodobnie wartościowy wzór.

W swych pracach na temat kwestii narodowych Kelles-Krauz znacznie wyprzedził współczesnych sobie badaczy. Uniknął błędów charakterystycz-nych dla tamtych czasów: rasowych i darwinistycznych uzasadnień różnic narodowych¹², pewności marksistów i liberałów, że postęp społeczny wy-eliminuje kon likty narodowe¹³ oraz ogólnej tendencji w socjologii do iden-ty ikowania narodu z państwem¹⁴. Jak zauważył Andrzej Walicki, Kelles--Krauz zasługuje na szacunek, gdyż antycypował obecnie przyjęte poglądy na temat korzeni nacjonalizmu¹⁵. Jego pisma w połączeniu proponują ob-jaśnienie źródeł nowoczesnego nacjonalizmu, co jest kluczowym proble-mem współczesnej debaty, i nawiązują w ten sposób do tekstów Andersona, Hobsbawma i Gellnera¹⁶. Kelles-Krauz zapowiada ideę „wspólnoty wyob-rażonej” zaproponowaną przez Andersona, połączenie przez Hobsbawma nowoczesnego nacjonalizmu z procesem „wynajdywania tradycji” oraz tezę Gellnera, że nacjonalizm stanowi pochodną gospodarczej oraz społecznej modernizacji. Co więcej, łączy te trzy wątki w jedną całość, osiemdziesiąt lat przed opublikowaniem tych trzech prac w roku. Udało mu się dokonać tej sztuki, mimo że nie mógł ponownie przyjrzeć się źródłom nacjonalizmu w przypadku dekolonizacji, która w dużej mierze stoi za wymienionymi pracami. Jednak najbardziej zaskakującą cechą dorobku Kelles-Krauza jest to, że był on zarazem obserwatorem i uczestnikiem, że potra ił bez emocji

¹² Kazimierz Kelles-Krauz, pseud. K. Radosławski, Liczmany nauki i polityki, „Krytyka”, , nr ( ), s. – ; Kazimierz Kelles-Krauz, Darwinizm w socyologii, „Prawda”, , nr , s. – .

¹³ Tim Snyder, Czy obywatele nie potrzebują ojczyzny?, „Społeczeństwo Otwarte”, , nr – , s. –

¹⁴ Jerzy Szacki, Koncepcja narodu w socjologii i historii, [w:] Dylematy historiogra ii idei, Wy-dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa , s. – .

¹⁵ Andrzej Walicki, Rosa Luxemburg and the National Question, „Slavic and East European Review”, , nr ( ), s. .

¹⁶ Eric Hobsbawn i Terence Ranger (red.), dz. cyt.; Ernest Gellner, Narody i nacjonalizm, Di in, Warszawa ; Benedict Anderson, Wspólnoty wyobrażone: rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, przeł. Stefan Amsterdamski, Znak, Kraków .

254 ZAKOŃCZENIE

pisać ogólnie o kwestiach narodowych, jednocześnie angażując się z pasją w konkretny ruch narodowy. Kiedy pisał o inteligencji jako nośniku daw-nych i nowych tradycji, opisywał jednocześnie ogólny fenomen, własną par-tię i samego siebie. Poważnie traktował zasady własnej „nauki stosowanej”, a wśród nich tę, która nakładała obowiązek uczestnictwa w celu zdobycia wiedzy oraz nakaz poddania historycznej analizie własnych uprzedzeń.

Osiągnięcia Kelles-Krauza wydają się wyjątkowe w stopniu niemal paradoksalnym. W czasach kiedy myśl marksistowska była obojętna wo-bec nacjonalizmu, socjologia zaś wykazywała wrogość wobec marksizmu, Kelles-Krauz stworzył marksistowską socjologię, która wyprzedziła dzisiej-szą wiedzę naukową na temat kwestii narodowych; udało mu się tego doko-nać, pełniąc jednocześnie funkcję głównego teoretyka patriotycznej partii polskiej, która nieprzychylnie postrzegała narodowe postulaty Żydów, a jed-nak jego podstawowe intuicje na temat nowoczesnego modernizmu wyni-kają z dostrzeżenia podobieństw pomiędzy Żydami i Polakami. Kelles-Krauz był na ogół zwolennikiem tych poglądów, które współcześni mu działacze polityczni oraz naukowcy uznawali za trudne do pogodzenia ze sobą. Cza-sami skrajnie się mylił, jednak częściej był przenikliwy, a nawet proroczy. Źródeł jego nietypowych zainteresowań i wniosków można się w pewnym stopniu dopatrywać w trudnej sytuacji politycznej Polski oraz w powiąza-nej z nią polskiej tradycji badawczej. Ostatecznie jednak najlepszym choć niedoskonałym sposobem docenienia jego prac jest potraktowanie ich jako owocu jego życia.

Julian Barnes pyta: „Jakie szanse ma najprzemyślniejszy choćby biograf, jeśli przedmiot jego zainteresowania zobaczy, co się święci, i postanowi się zabawić?”¹⁷. Kelles-Krauz, mimo że pod wieloma względami przykład czło-wieka nowoczesnego, nie był nowoczesną postacią w sensie ironicznego sto-sunku do nieokreślonej tożsamości. W istocie kluczem do jego osiągnięć była autokrytyka bez samoświadomości. Mimo że żył w skrajnie trudnych warun-kach i przedsiębrał bardzo złożone projekty intelektualne, jego biogra ia nie odnotowuje (biorąc pierwszy z brzegu przykład) żadnych kryzysów psycho-logicznych, które wyznaczałyby moment ważnego, intelektualnego zwrotu (Weber), ani nagłych zmian poglądów politycznych (Lukács). W przeciwień-stwie do swych towarzyszy, Luksemburg i Piłsudskiego, nie uchylał się od ważnych kwestii etycznych i nie ulegał pokusie wiary, że pojedynczy problem polityczny (czy będzie to niepodległość, czy socjalizm) warunkuje wszystkie pozostałe. Osiągnął to, co Francis Scott Fitzgerald w chwili re leksji określił jako sukces: umiejętność stanowczego działania przy jednoczesnym zacho-waniu pamięci o kilku trudnych ideach. Widział nadchodzących biografów,

¹⁷ Julian Barnes, Papuga Flauberta, Czytelnik, Warszawa , s.

255ZAKOŃCZENIE

a ślady, które po sobie pozostawił, świadczą o płodnym umyśle, zadziwiają-cej pracy, godnym podziwu zmyśle publicznej i prywatnej etyki oraz niezwy-kłym poświęceniu i wytrwałości. Zadanie opisania jego życia nie polegało na rozwikłaniu sprzecznych aspektów osobowości, ale na odniesieniu trudnych i złożonych idei oraz wyborów do raczej spójnej indywidualności.

Kazimierz Kelles-Krauz w mundurze szkolnym, Radom, .

Kazimierz Kelles-Krauz (siedzi w środku) z przyjaciółmi Władysławem Bukowińskim (po lewej) oraz Zygmuntem Rostkowskim (po prawej), Radom, .

Maria Goldsteynówna, przyszła żona Kazimierza Kelles-Krauza, Radom, .

321

SPIS TREŚCI

Przedmowa 5Wykaz skrótów 12

Wprowadzenie 13

ROZDZIAŁ 1. Z RADOMIA DO PARYŻA, 1872–1894

17

Pokolenia 19Rozczarowanie pozytywizmem 31Radomska republika myśli 34Orońsk 37Wilno 40Wędrujące idee 42Kielce 45Warszawa 47Paryż 50Polska Partia Socjalistyczna 65

ROZDZIAŁ 2. NIEWOLA I NIEPODLEGŁOŚĆ, 1894 –1896

69

Centralizacja 70Sekcja paryska 72Klasowość 74Klasowość i PPS 79Klasowość i Róża Luksemburg 81

85PPS i jej publikacje 88Sekcja paryska oraz jej następcy 92

322 SPIS TREŚCI

Niepodległość 96Sommes-nous patriotes? 101Polendebatten 108Finis Poloniae? 118Kongres w Londynie 122

ROZDZIAŁ 3. SOCJOLOGIA I SOCJALIZM, 1897–1900

130

Socjologia 136Prawo retrospekcji przewrotowej 137Organicyzm 143Comte i Vico 147Rodzina 151Socjalizm i socjologia 156

Polityka 163Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich 163Piłsudski i Rosja 165PPS i Francja 168Niepodległość 172SDKPiL oraz Luksemburg 176Kongres paryski 178

Polityka i nauka 182

ROZDZIAŁ 4. EUROPA ŚRODKOWA, 1901–1905

187

Polacy w Niemczech (1901–1903) 190Kautsky 197Luksemburg 199Bernstein 200Teoria i praktyka 202

Austriacy w Austrii (1903) 204Żydzi w Polsce (1902–1904) 206

Polski i żydowski ruch socjalistyczny, – 207Wiedeń 208Syjonizm ( ) 210Max Zetterbaum i Bund ( – ) 211Narodowość żydowska 214Motywy 216

Polacy w Europie (1904–1905) 217Marksizm i niepodległość 220

Nauka, polityka i naród 222

323SPIS TREŚCI

Socjologia, pedagogika i rewolucja (1904–1905) 226Sztuka i alienacja 228Nauka Polska 231Rewolucja 233

ZAKOŃCZENIE

239

Polityka 241Socjologia 243Narody i nacjonalizm 237Kelles-Krauz 252

Aneks 1. Noty biograficzne 257Aneks 2. Kelles-Krauz w PRL 271Aneks 3. Źródła 275Bibliografia 278Indeks 315

Tłumaczenie: Marta BogutaRedakcja: Sebastian SzymańskiKorekta: Joanna DzikIndeks: Natalia SchillerProjekt okładki: xdrSkład i łamanie: manufaktura

Druk i oprawa: www.opolgraf.com.pl

Książka wydana przy wsparciu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Wydawnictwo Krytyki Politycznejul. Nowy Świat

- Warszawaredakcja@krytykapolityczna.plwww.krytykapolityczna.pl

Książki Wydawnictwa Krytyki Politycznej dostępne są w promocyjnej cenie w CK Nowy Wspaniały Świat (ul. Nowy Świat , Warszawa), Świetlicy KP w Trójmieście (ul. Nowe Ogrody , Gdańsk) oraz księgarni internetowej KP (www.sklep.krytykapolityczna.pl), a także w sieci Empik i dobrych księgarniach na terenie całej Polski.