Tinh Hoa Triết Học Phật Giáo

7/31/2019 Tinh Hoa Trit Hc Pht Gio

1/339

Tinh hoa Trit hc Pht gio


2/339


3/339

JUNJIRO TAKAKUSU

TINH HOA

TRIT HC PHT GIOTHE ESSENTIALS OF BUDDHIST PHILOSOPHY

Ngi dch

TU S

NH XUT BN PHNG NG


4/339


5/339

GII THIU

Nhan xut bn ln th nht do Ban Tu th Vin i hcVn Hnh l Cc Tng phi ca o Pht. l nhan ca tp gio trnh lm ti liu cho sinh vin nghin cu Phthoc. Nguyn ca sch l The Essentials of Buddhist

Philosophy m ln ti bn ny s gi nguyn, dch theoting Vit l Tinh hoa Trit hc Pht gio. Nguyn casch ni r mc ch ca tc gi khi vit sch. Nh ngt gii thiu trong chng dn nhp, ng trnh by trit hcPht gio theo xu hng h thng. Mi tng phi i dincho mt xu hng c sc.

Tuy nhin, ni dung sch c gii hn ca n. l ch gii

hn trong cc xu hng Pht hc Trung hoa v Nht bn.Tt nhin tc gi cng c cp n nn tng nguyn thyca mi h t tng. Theo bn ca tc gi, thnh tu catrit hc Pht gio Trung hoa, v s pht trin ca n sangNht bn, nh l nh cao tng hp cc xu hng Pht giot trc xut hin ti n.

V tc gi, nhng ngi nghin cu Pht hc qua tham

kho Hn tng u bit n ng trong s bin tp v san nhbi Chnh tn tu i tng kinh, 100 quyn. y l khotng vn hin Pht gio vi nht ca th gii cn truynn ngy nay.

Tc phm ny c xem l cng trnh tp hp ca ng sutc cuc i nghin cu Pht hc. Hu ht cc chng ut ti liu m ng chun b Tokyo din ging trongmt lot cc bui ging ti Vin i hc Hawaii khi ng


6/339

TINH HOA TRIT HC PHT GIO

6

c Vin ny mi lm Gio s bit thnh, ging kha1938-1939. Nm 1939, mt cuc hi tho ca cc nh Trit

hc ng Ty hp ti Vin i hc Hawaii, sch ca ngc chn lm vn bn tho lun. Kt qu hi tho cgii thiu trong tp ch Trit hc ng-Ty, xut bn nm1944 do Ban Tu th Vin i hc Princeton.

Bn dch Vit ti bn ln ny c duyt li, c thay i vsa cha nhiu ch. gip ngi hc c thm ti liutham kho cc vn lin h, thnh thong ngi dch thm

ch thch, ngoi cc ch thch ca chnh tc gi. Nhng chthch thm ca ngi dch u c ghi TS.

Ngoi cng trnh cng hin cho bi Chnh Tn tu itng kinh, v tc phm ny, ng cn vit v dch nhiu tcphm Pht hc khc na nhc lit k di y:

V bin tp:

i Chnh Tn tu i tng kinh,100 tp.

The Pli Samanta-psdik, bn tp (chung viNagai). n bn Pli ca Lut Thin kin t-b-sa.

Nam truyn i tng kinh, bn dchting Nht ca Tam tng Pli gm c cc sgii.

Hbgirin, dictionaire encyclopdique du bouddhismed aprs les sources chinoises et japonaises (Php bo ngha lm), ba tp, gm mt bn tng b (vi Sl.Lvi).

The kuntala, kch Sanskrit ca Klidsa.

i Nht bn Pht gio ton th,

160 tp (vi Shinky Mochizuki v Seigai Omura).


7/339

GII THIU

7

Tc phm:

Ba-l ngPht gio hc ging bn,

vn hc Pht gio Pli.

n Pht trit hc tng gio s,chung vi Kimura.

Chiu ha Php bo tng mc lc,ba tp.

n Pht gio stch t tht.The Date of Vasubandhu, the Great Buddhist

Philosophe, Indian Study in Honor of Charles RockwellLanman.

Phin dch:

A Record of the Buddhist Religion as practised in

India and Malay Archipelago (671-695 stl.), bi NghaTnh ( Ngha Tnh, Nam hi k quytruyn).

Amityur Dhyna-tra (The Stra of the Meditation onAmitayus) (The Sacred Book of the East, Vol. XLIX). Qun V Lng Th kinh.

The Life of Vasubandhu by Paramrtha (ToungPao).

The Abhidharma Litterature of the Sarvstivdin(Journal of the Pli Text Society, 1905).

Bn dch ting Nht 108Upanishads, chn tp (chung vi nhiu ngi).


8/339


8

Bc-gi-Phn-ca, bn dch ting NhtBhagavad-gt.

n c thnh ca bn dch ting NhtRig-veda.

Le voyage de Kanshin en Orient (724-754), Aomi-no Mabito Genkai (779) B.E.F.E.O., t. XXVIII et XXIX).Qu Hii sng chinh truyn.

Th ngn am,Pl. 2547, Qu mi, ng.

Tu S


9/339

MC LCGII THIU ..........................................................................................5

CHNG I DN NHP.....................................................................131. Trnh by Pht gio bng cch no? ...........................................132. Pht gio trong lch s Trung hoa...............................................183. Nht bn, mi trng ca i tha Pht gio..............................214. H thng trit hc Pht gio Nht bn........................................22

CHNG II BI CNH N .......................................................27

1. Pht gio n . .........................................................................272. c Pht, t tng gia uyn thm ..............................................293. T ng l g? ...............................................................................324. L tng ca Pht gio...............................................................345. Thnh l g? o l g? ..........................................................36

CHNG III NHNG NGUYN L CN BN TRONG TRITHC PHT GIO...............................................................................41

1. Nguyn l duyn khi.................................................................41

a. Nghip cm duyn khi ...........................................................42b. A-li-da duyn khi .................................................................51c. Chn nhduyn khi...............................................................53d. Php gii duyn khi...............................................................56

2. Nguyn l tt nh v bt nh....................................................583. Nguyn l tng dung ...............................................................624. Nguyn l nh thc ....................................................................645. Nguyn l vin dung...................................................................676. Nguyn l nit bn hay gii thot vin mn ..............................68

a. Thnh in khng vn t.........................................................70b. Thnh tng khng t v.........................................................71

CHNG IV CU-X TNG (ABHIDHARMA-KOA)...............811. Cng yu ..................................................................................812. Lch s ........................................................................................893. Trit l ........................................................................................934. Tm tt......................................................................................106

CHNG V THNH THT TNG ...............................................113

1. Cng yu ................................................................................1132. Lch s ......................................................................................114


10/339


10

3. Trit l ......................................................................................116

CHNG VI PHP TNG TNG...............................................123

1. Cng yu ................................................................................1232. Lch s ......................................................................................124a. Nhip lun tng (Sagraha), ................................................124b. Php tng tng (Dharmalakaa, Hosso) ...........................128

3.Trit l .......................................................................................131

CHNG VII TAM LUN TNG ..................................................1471. Cng yu ................................................................................1472. Lch s ......................................................................................1503. Trit l ......................................................................................1544. Tm tt......................................................................................163

CHNG VIII HOA NGHIM TNG ............................................1651. Cng yu ................................................................................1652. Lch s ......................................................................................1673. Trit l ......................................................................................172

CHNG IX THIN THAI TNG..................................................1911. Cng yu ................................................................................1912. Lch s ......................................................................................194

3. Trit l ......................................................................................198CHNG X CHN NGN TNG..................................................213

1. Cng yu ................................................................................2132. Lch s ......................................................................................2163. Trit l. .....................................................................................220

CHNG XI THIN TNG ............................................................2371. Cc tng phi Pht gio thi Lim thng (1180-1335) ..........2372. Cng yu ................................................................................239

3. Lch s ......................................................................................241a. Nh lai thin........................................................................241b. Ch.........................................................................................242c. Qun ......................................................................................243d. T s thin ............................................................................244e. Thin Nht bn ....................................................................246

4. Trit l v tn gio....................................................................248

CHNG XII TNH TNG.....................................................253

1. Cng yu ................................................................................2532. Lch s ......................................................................................255


11/339

MC LC

11

3. Trit l v tn gio....................................................................260

CHNG XIII NHT LIN TNG.................................................267

1. Cng yu ................................................................................2672. Lch s ......................................................................................2703. Trit l v tn gio....................................................................274

CHNG XIV TN LUT TNG..................................................2791. Cng yu ................................................................................2792. Lch s ......................................................................................2823. Trit l v tn gio....................................................................285

KT LUN........................................................................................289

BNG TVNG PHN-VIT-HN ..................................................ISCH DN ................................................................................ XXVIII


12/339


13/339

CHNG IDN NHP

1. TRNH BY PHT GIO BNG CCH NO?

Ging lun v trit hc Pht gio thng c bt u vitrit hc ca Pht gio n , v v phng din ny, theodu s pht trin ca t tng Pht gio n , ni m n hng thnh sut 1500 nm, l iu quan trng. Nhngnn nh rng, trc khi o Pht suy vi ti n vo th kth XI, th nhng pht trin a dng ca n cng lantruyn xa sang cc nc khc. Tiu tha Pht gio(Hinayna), ch trng gii thot c nhn, tip tc pht trinti Tch lan, Min in, Thi lan v Cam bt. Pht gio Mt

tng hay Pht gio b truyn pht trin thnh Lt-magio (Lamaism) ti Ty tng. i tha Pht gio(Mahyna), ch trng gii thot ton th, hng pht tiTrung hoa, l ni m nhng nghin cu Pht hc tinnhng bc rt di v nhng t tng khc nhau trong cctng phi i tha c h thng ha.

Tuy nhin, Nht bn, tng th ca Pht gio c bo tr

- tt c cc hc thuyt ca cc trng phi Tiu tha lni tha. Tuy Tiu tha Pht gio hin nay khng tn ti Nht bn nh mt tn ngng nng ng; nhng cc giongha ca n vn c cc hc gi Pht gio nghin cu.Mt gio (N. Mikky) , m chng ta c thnh danhl Hc thuyt B truyn (Esoteric Doctrine) hay Ch nghaThn b (Mysticism), c gii thiu y Nht bn bi

Thai Mt hay ch ngha huyn b ca Thin thai (Tendai)


14/339


14

v ng Mt hay ch ngha huyn b ca ng t (N.Tji). im m ch ngha huyn b Nht bn c th t

ho l n khng cha ng nhng yu t dung tc nhng iu ca n ti cc nc khc, m lp cc trn cstrit hc vng chc.

Nhng tng phi pht trin mnh nht ti Trung hoa l Hoanghim (N. Kegon) v Thin thai (N. Tendai). KhiThin tng (Zen) thm vo vi hai tng ny, c ba i biu

cho nh cao pht trin ca Pht gio. Ba tng phi nyhng thnh ti Trung hoa mt thi ri suy vi, nhng tiNht bn, c ba vn tn ti trong cc tn ngng ca qunchng cng nh trong nhng nghin cu hn lm.

Mt hnh thc kh mi ca Pht gio l ch ngha sng tnDi-d (Amita-pietism). Tng phi ny kh ph bin tiTrung hoa, Ty tng, Mng c, Mn chu v Vit nam.1

Nhng hng thnh nht l Nht bn, ni c hn phnna dn s tin theo.

Theo , ti tin rng, con ng duy nht trnh by tonb trit l ca o Pht vi mi tng phi d bit ca n lthit lp mt bng tot yu v Pht gio Nht bn. Chnhti Nht m ton b vn hin ca Pht gio, tc Tam tng(Tripitaka), c tn tr v c kho cu n.

Tam tng kinh in,2 ct yu l bn Hn dch, c avo Nht bn, t Trung hoa, vo cc thi i ng (618-907) v Tng (960-1279). By gigm c 5.048 quyn, tt

1 Annam trong nguyn bn. DG2i tng kinh . y l nn tng ca vn hin Pht gio, bao

gm ba phn b v gio ngha ca Pht gio: cc bi php ca Pht; klut tu o; cc lun thuyt trit hc.


15/339

CHNG I. DN NHP

15

cu c tn tr ti Nht bn, trong khi mt s b thtlc Trung hoa. Ti Nht, Vn hin Tam tng c n

hnh ti thiu bn ln, mi ln n hnh u c b sungnhiu quyn mi. Gn y, ti chu trch nhim hon tt nbn mi nht, tp hp cc bn bin tp ca Trung hoa vTriu tin cng nh nhng bn va c tm thy ti Trung v Nht bn; mt cng trnh ko di mi ba nm gm13.520 quyn, chia lm 100 tp mi tp 1.000 trang.3

Cng khng my cn thit phi m t v s t vin Nht

bn, vn l nhng trung tm hc Pht. Nhng ti phi ghinhn rng c su vin i hc mnh trc thuc Pht giochn trit hc Pht gio lm b mn chnh yu cho hctrnh. Ngoi ra, cn nhiu hc vin (college) v cc trngsdi s bo trPht gio. Trit hc Pht gio, Sanskritv Pli c ging dy trong nm vin i hc cachnh ph.

Trong bn nghin cu trit hc Pht gio hin ti, chkhng c trnh by theo tin trnh lch s ca n, m ltheo tin trnh thc h. Tin trnh thc h khng cngha l mt tin trnh trong s pht trin ca cc nim,m ng hn l h thng ha t tng ca cc tng phi dbit, mc ch l tip cn d dng hn.

Do bi cch tip cn ring bit ca ti v ti, ti s trnhby mt bng phn loi t tng Pht gio, khc vi bngca gio s Schertbatsky vn trnh by v cng t m v

3Taish Shinsh Daikyi Chnh tn tu i tngkinh (n bn Taish ca Tam tng Hn vn). Bin tp bi J. Takakusu,

K. Watanabe, v G. Ono. 100 tp. Tokyo, 1929. Cc dn chng trongsch ny ghi l Taish. (hoc n gin: T. - TS)


16/339


16

cc nim Pht gio trong quyn Lun l hc Pht gio4ca ng. ng phn chia lch s Pht gio trong 1.500 nm

u lm 3 thi k, mi thi k l 500 nm, k t nm 500trc ty lch, nh sau:

Sk Trung k Hu ka nguyn lun Nht nguyn lun Duy tm lunPudgala-nyat Sarvadharmanyat Bhya-artha-nyat

Nhn khng Nht thit Php khng Ngoi cnh khng

Trong bng ny, Gio s Schertbatsky c nu r cc tng

phi cc oan v trung dung ca mi thi k.V mt lch s, bng ca Gio s kh xc ng, v ti lu s kin hng khi Duy thc lun ca V Trc (Asaga)5v Th Thn (Vasubandhu), phn ng li Khng lun caLong Th (Ngrjuna).6 Tuy nhin, v khng tht Khnglun ca Ha-l Bt-man (Harivarman)7 sau Long Th, nn

ti t lp mt biu sau y, vi nh i t tng v ilun s Th Thn nh l khi im cho s pht trin ttng Pht gio (xem trang bn):

4 Th. Stcherbatsky: Buddhist Logic, 2 tp (Bibliotheo Buddhica Vol.XXVI). Leningrad, 1932; Vol. I, p. 14.5 V Trc (Asaga) khong 410 500 TL.; Th Thn(Vasubandhu) khong 420 500 TL.6 Long Th (Ngrjuna)khong 100 200 TL. Xem ct 4 biu sau y.7

Ha-l-bt-ma (Harivarman) , dch: S T Khi khong 250 350 TL. Xem ct 2 biu km theo.


17/339

CHNG I. DN NHP

17


18/339


18

Theo biu ca ti, Ngrjuna (Long Th), trit gia smnht ca trit hc Pht gio, c t sau Harivarman v

Vasubandhu, nh c th thy trong bng. Tuy nhin, khicn t s pht trin ca cc nim vo mt mu thc ginn, th s khng nht tr nh th khng th trnh. Trunghoa, khi mt ging s dn thn vo nhng nghin cu trithc, ng thng khng my lu tm kha cnh lch s cacc quan nim, m i thng vo t bin ca th trit hcno hp dn ng. V vy, khng ch li g nhiu khi nghin

cu cc quan nim Pht hc theo tin trnh lch s.2. PHT GIO TRONG LCH STRUNG HOA

Lch s cc hot ng ca Pht gio ti Trung hoa bao quttrong khong 1.200 nm (67-1271 stl.), v trn thc t,c ng nht vi lch s phin dch Pht in Trung hoa.Trong khong thi gian ny, 173 v sn v Trung hoa dng hin trn i cho cng cuc phin dch cng phu,v kt qu l vn hin vi ca Hn dch i Tng Kinh.

Nhng nghin cu tng tn v cc bn kinh dch ny ctip ni v nhiu hc phi v t tng hay h phi tn gioc thnh lp. Chng ta c th trch ra nhng tng phing ch nht (trong s mi bn tng phi tt c) chomc ch y. Hu ht cc phi ny c truyn vo

Nht bn. Nhng chng ta khng phi bn tm tng thutchi li y, v s trli vn ny khi tm hiu trit thuytca mi phi.

Tuy nhin, cn nhrng, i Ty (518-618) v i ng(618-907) l thi k m cc tng mn phi bit c kinton; v cc hc phi ny c thit lp hay khi sng thii trc do cc nhn vt ti nng tng phin dch hay

gii thiu cc bn vn. Vy by gi, chng ta kho st danh


19/339

CHNG I. DN NHP

19

sch cc tng phi ny c thit lp v kin ton trn tTrung hoa. Danh sch ny ch r s pht trin rng ln v

s h thng ho Pht gio ti Trung hoa.DANH SCH CC TNG PHI TRUNG HOA8

Ty Tn265-317

A. Sng lp [trc Ty &ng, 67-581]

B. Hon thin [trong thiTy & ng, 581-907]

1. T-m tng[Abhidharma]

HinayanaHu tngDch: Sanghadeva [383-390]

ng Tn317-420

2. Thnh tht tng[Satyasiddhi]

Hinayana SautrantaKhng tngDch: Kumarajiva [417-

417]3. Tam lun tng........

[Mdhyamika]MahayanaCh ngha phnhSng lp: Tng Triu, mn ca La-thp, dchkhong 384-414.

Tam lun tngMdhyamika

Ch ngha ph nh, ch thng ha bi Ct Tng,549-623

4. Lut tng[Vinaya ]

HinayanaSng lp: Hu Quang, mn ca La-thp, dchkhong 402-421.

Lut tngLut DharmaguptaHon thin bi oTuyn596-667.

BcLng

5. Nit bn tngMahayana

11. Thin Thai tngMahayana

8 Nhng tng c in m c truyn vo Nht bn.


20/339


20

397-439 Tnh tngDch: Dharmaraksa [423]

[Pundarika, Php hoa]Tng tng, hon thin bi

Tr Khi, 531-597.Bc Ngy386-535

ngNgy386-535

6. a lun tng[Dabhumi]

MahayanaDuy tm lunDch: Bodhiruci [kh 508]

12. Hoa Nghim tngAvatamsakaMahayanaTon th lun, hon thin

bi Php Tng

Ty Ngy535-557

7. Tnh tng........[Sukhavati]

MahayanaTn tngDch: Bodhiruci [kh 529]Lp: m Loan, 467-524.

[7]. Tnh tng[Sukhavati]

MahayanaTn tngCh ngha sng tn A-di-hon thin bi Thin o.

NamLng502-557

8. Thin tng[Dhyana]

MahayanaQun tngSng lp: Bodhidharma

khong 470-534.

[8] Thin tngMahayana.Qun tngH thng t duy pht trin

bi Hu Nng [638-713],

Bc phi, v bi Thn T[605-706], Nam phi.

Trn557-589

9. Nhip lun tng[Mahayanasangraha]

MahayanaDuy tm lunDch: Paramartha, kh. 563

13. Php tng tng[Vijnaptimatra]Bn i thaDuy tm lunPhin dch v hon thin

bi Huyn Trang v Khuy C[632-682].

10. Cu-x tng[Abhidharmakosa]

HinayanaThc hu (Realistic)

Nh mc 1 trnDch: Paramartha, 563-567

Cu-x tngThuyt Thc hu Kosac truyn dch bi HuynTrang, hon thin Khuy C.

14. Chn ngn tng[Mantrayana]

MahayanaMt tng


21/339

CHNG I. DN NHP

21

Truyn bi Subhakarasimha637-735; Vajrabodhi 663-

723; Amoghavajra 705-774.

Trong nhng tng phi ny, c mi tng (2, 3, 4, 7, 8, 10,11, 12, 13, 14) c truyn sang Nht bn; nhng Cu-x (10), Thnh Tht (2) v Tam Lun (3) khng c xemnh nhng tng phi hnh tr m ch c duy tr nhmmc ch o luyn v chun b tm tr Pht hc cho suy

lun v ph phn cao hn m thi.3. NHT BN, MI TRNG CA I THAPHT GIO

Pht gio chnh thc du nhp Nht bn nm 552 qua ngBch t,9 mt vng quc thuc Cao-ly (Korea), nhng 30nm trc , tng Pht c mang vo Nht ri. Nm

594, Thnh c Thi t10

(Shtoku Taishi; 574-622) tuynb Pht gio l quc gio.

Pht gio lc cha phn bit tng phi mc du gia itha v Tiu tha c s khc bit r rt. Thi t chuyn ch vo cng cuc kho cu i tha v tngvit cc s gii v ba quyn kinh thuc i tha.11 Tingtm ca cc bn ch gii xut sc ny lan ra n nc ngoi

9 Paikche1011 Thng man kinh ngha s 1 quyn, AD. 609-611,Taish 56, No. 2185; Duy-ma-kinh ngha s, , 5 quyn,

AD. 612-613, Taish 56, No 2186; Php hoa ngha s 4quyn, AD. 614-615, Taish 56, No 2187. (TS)


22/339


22

v mt b c mt hc gi Trung hoa chn lm chcho cc sgii v sau.12

Chng ta c th bit c c im ca i tha theo Thit qua cc bn kinh m ngi la chn. Trc ht l kinhDiu Php Lin Hoa thuc gio l Nht tha (Ekayna).Th hai l Bt tngh Gii thot kinh,13 do mt v ti giaB-tt thnh T-da-ly (Vaisali) tn l Duy-ma-ct(Vimalakrti) thuyt. V th ba l kinh Thng Man14 do mtv n ti gia B-tt l Thng Man phu nhn (rml) thnh A-du-x (Ayodhy) thuyt.15 T tng chnh yu cathi k cha phn bit tng phi ny l i tha gio, nh c din t trong ba b kinh . Quan nim ny vncn l c im ni bt ca Pht gio sut trong lch sPht gio Nht bn.

4. H THNG TRIT HC PHT GIO NHT BN.

din t ton b Pht gio, nh ti nhn mnh trn,tt hn ht l trnh by theo s pht trin trit l ca n.

12 Tc gi mun ni n b Thng man ngha s c Minh Khngmang v Trung quc. (TS)13 Tn ting Anh ca tc giDiscourse on the Ultimate Truth (Dinthuyt vChn l ti hu), dch theo gi php mn bt kh t

ngh. Kinh ny c ba bn dch khc nhau: 1. Pht thuyt Duy-ma-ctkinh , Ng Chi Khim dch (Taish XIV No.474); 2.Duy-ma-ct s thuyt kinh , Cu-ma-la-thp dch(Taish 14 No. 475 No. 475); 3. Thuyt V cu xng kinh,Huyn Trng dch (Taish XIV No 476). (TS)14 Tn ting Anh theo tc gi: Earnest Resolve (Quyt nh nghimtc); ca t S t hng vn c hiu l quyt nh thuyt. (TS)15Saddharma-puarika, Taish 9 No 262; Vimalakrti-

nirdea, Taish 14 No. 475; rmldev-sihanda , Taish 14 No. 353.


23/339

CHNG I. DN NHP

23

cho r rng, ti s sp cc tng phi theo hai tiu : cctng phi thuc Duy l lun ph nh (Negative

Rationalism) tc l h Tn gio ca Suy l bin chng(Dialectic Investigation), v cc tng phi thuc Trc giclun ni quan (introspective intuitionism) tc l h Tngio ca Kinh nghim t duy (Religion of MeditativeExperience).

Ai cng bit rng Pht gio ch trng ba mn hc (tam hc,tissraik): Tng thng Gii, Tng thng Tm v

Tng thng Tu. Ngha l, nu khng tr gii th tmkhng nh; tm khng nh th khng pht tu. nh ybao gm nhng kt qu va t duy phn tch, va trc gicqun chiu. Tip , Pht gio dy hnh gi, khi hi nng lc, tin vo ba ng hng (o: mrga) l Kino (Life-View, quan im sng), Tu o (Life-Culture, tudng sng) v V hc o (Realization of Life-Ideal, Th

nghim L tng sng).16

Ni cch khc, nu khng cquan im chn chnh v i sng th s khng c s tudng, v nu khng c s tu dng chnh ng th skhng c s th nghim i sng. S tu dng y li cngha l kt qu ca suy t chn chnh.

Gio php truyn tha ca Pht c hai phn l Chnh l(nyya, suy l ng) v Chnh nh (dhyna, t duy ng).

Mt b phn cc tng phi nghing v phng php thnht, y, ti xp vo h Duy l lun phnh. Cng c

16 Qu trnh tu chng: 1. Kin o (darana-mrga), giai on trcnhn bn Thnh ; tng ng D lu hng. 2. Tu o (bhvana-mrga), giai on tu tp; tng ng D lu qu cho n A-la-hn

hng. 3. V hc o (aaika-mrga), giai on cu cnh, tngng qu v A-la-hn. TS


24/339


25/339

CHNG I. DN NHP

25

3. Duy tm lun (Idealism, Duy thc tng:Vijaptimtravda), Du-gi hay Php tng tng

[Hu-Khng tng].4. Phnh lun (Nht thit khng tng: Sarvaynavda):Trung qun hay Tam lun tng [Phi Hu phiKhng tng].

II

CC TNG PHI THUC NI QUN TRC GICLUN19

A.Trc gic v phn bit (n gio)20

5. Vin gio:21 Hoa Nghim tng.

6. Tng tng:22 (Php Hoa, Nht tha gio): Thin thaitng hay Php hoa tng.

7. Mt gio (Mantra): Chn ngn tng.

8. Thin tng(Dhyna), chia lm 4 chi phi:a) Tng Lm T (Rinzai) thit lp bi Vinh

Ty(Eisai, 1141-1215).b) Tng To ng (St) do o Nguyn

(Dgen).

c) Tng Ph ha (Fuke) do Gic Tm (Kakushin), thnh lp nm 1255, dit nm 1868.

19 Ch Qun tng. TS20n, hay vin n. TS21

Totalism: ch ngha ton th.22 Phenomenology: hin tng lun.


26/339


26

d) Tng Hunh B (baku),do n Nguyn (Ingen, 1592-1673).

B. Trc gic phn cp (tim gio)

9. Sng tn Di- (Sukhavati): Tnh tng, chia lm 4chi phi:

a) Tnh tng (Jdo) do Php Nhin (Hnen, 1133-1212) lp.

b) Chn tng (Shin) do Thn Loan

(Shinran, 1173-1262).c) Dung thng nim Pht tng

(Yznembutsu) do Lng Nhn (Ryonin, 1071 1132) lp.

d) Thi tng(Ji) do Nht Bin(Ippen, 1239-1289) lp.

10. Nht Lin tng do Nht Lin (Nichiren,1222-1282) lp.

11. Lut tng tc Tn Lut tng (Ritsu) do DuTn(Eison, 1201-1290) lp.


27/339

CHNG II

BI CNH N

1. PHT GIO N .

c Pht c th, hay khng th l ngi A-ri-en vinht ca tt c ngi A-ri-en hoc l trit gia vi ca

tt c trit gia, nh mt s ngi thng gi Ngi. Thtkh m xc nh mt con ngi nhc Pht, mt ngihon ton khc bit vi nhng trit gia v o sn ngthi li c th xut hin y, v Ngi hon ton chib tt c nhng thn linh ca truyn thng, nhng c tintn gio, nhng nh ch v nhng tp tc ca thi by gi.

Khi nhng ngi A-ri-en chinh phc n , h tin dn

xung min Nam theo hnh khc chin thng cho n khibc vo vng nhit i. Ri v kh hu qu nng nc, hquyt la chn ni c ng trong nhng khu rng mt mHc sn, mt dy ni tng i nh hn nm dc theo chnHy m lp sn cao ngt. Dn dn, h xem rng ni nh lni n c l tng v by gih c tp qun suy t vi Hym lp sn to ln nh l i tng cho nhng t tng ca

mnh, v l Hy m lp sn i i hng v, i i btkh xm phm. T sng n ti tuyt rng mu rc rnhc nh mt tri chiu soi; ma ng, cc tng bng ngdy trn cc thung lng, nhng n ma h, nhng tngbng ny tan gi chy di theo thung lng ngon ngootrng nh con rng bt u sng dy sau mt nm yn ng.Sau cng, dn A-ri-en, sau khi chinh phc n bngv lc, nay li hon ton b chinh phc bi nh hnghuyn b ca Thin nhin.


28/339


28

Ni mt cch vn tt, B-la-mn gio (Brahmanism), tngio xa nht ca n , l phim thn gio vi Phm

Thin (Brahman, nguyn l vnh cu, tuyt i, bt bin)nh l nguyn nhn u tin ca v tr. Biu hin caPhm thin ny thnh thong c nhn cch ha v gi lThn Phm thin (Thng hay i ng). Mi mt sinhth u c mt Tiu Ng (tman). Brahman v tman lmt v cng bn th. V vy, B-la-mn gio l mt cgng i tm nguyn l ti hu, tc Brahman, bng cch

nghin tm Tiu ng l tman.c Pht chi b s hin hu ca i Ng v Tiu ng, vthit lp mt gio l mi l v ng (antman), theo , ngituyn b rng mi vt u bin i v khng th l chngc mt nguyn l bt bin tuyt i hay ci ng vnh cuc.

C th ni rng vn minh n l mt nn vn minh RngNi. Tn gio, trit l, vn chng u c pht xut trng ni. Nn gio dc c ging dy trong nhng rngni m u huyn b. m nhc, y hc v cc ngnh vn hckhc thy u c vun bi rng ni m khng c trnghp ngoi l no.

Nh vy, th nhng l thuyt cho rng i sng thnh th

to nn vn minh; hay ngun gc ca vn minh l s chinthng ca con ngi trc thin nhin, u khng cchp nhn n . Dn tc n tin tng rng cuctranh sng l mt trngi cho cng vic nng cao vn ha.Vi h, vn minh c ngha l s th nhp ca con ngivo Thin nhin, do i sng thnh th ch l mt avc nui dng ti c m thi.


29/339

CHNG II. BI CNH N

29

B-la-mn gio, nn trit hc n , v Pht gio, c haiu c th c xem nh l sn phm ca tu dng t

ng thun theo Thin nhin.1 Kt qu ca tp qun suy tngy m knh cn trc Thin nhin gi l du-gi(yoga, tp trung t tng) theo B-la-mn, v thin na(dhyna, tnh l) hay thin (zen) trong Pht gio. C th lmt chi phi trong B-la-mn gio khng cn n yoganhng trong Pht gio khng c mt chi phi no c ththnh lp m khng c thin. Hin ti, c mt vi tng phi

Pht gio khng tp thin thng nht, nhng chc chn lchng vn bt ngun t thin. iu ny ng cho c Tiutha v i tha. Chng hn nh Tam hc (triika) caPht gio l gii, nh v hu v mt trong su Ba-la-mt(pramit) l Thin. Khng c Thin th khng th tc Pht tri kin. i vi Pht gio, hnh ng ng lsuy t su.

2. C PHT, TTNG GIA UYN THMc Pht (khong 566-468 ttl.) khng tha mn vi nhngquan im ca cc t tng gia ng thi. S ngi nhncuc sng trn th gian ny bng cp mt lc quan th qunrng nhng tht bi v tht vng cn ang ch. Mt s nhni bi quan thng kh, c thc dung th khi no h chn gin cm thy khng thch cuc i, nhng khi h bt

u b cuc sng v vng th tm n tr vo mtcuc i tt p hn bng cch kh hnh p xc th hng

1Antman, v ng, ph nhn t ng nh l bn th hay thc th thnghng. Nhng, Pht gio quan nim t ng nh l mt t hp ca tm vvt bin chuyn lin tc. Ng ny c hon thin bng tu dng. Do

y l ngha ca t self-culture (tu dng t ng) hay self-creation (sng to t ng).


30/339


30

b khinh tm. c Pht dy rng c hai cc oan hng lcv kh hnh phi trnh xa v trung o mi l con ng l

tng theo. iu khng c ngha l ch cn xa lnhhai thi cc v i theo trung o nh l con ng duy nhtcn li trn chy cuc i. M ng hn l ta phi siuvit chng, ch khng phi chy trn mt cch n gin c haicc oan y.

Tm li, gio l ca c Pht da trn quan im nh thctri kin. iu c ngha l ta phi bit nhng s kin

chn thc chung quanh cuc sng trn gian ca ta, nhn nm khng bin gii, v hng ngy tu chnh o c chocuc sng ty theo tri kin y.

Quan nim rng th gian ny khng c g ngoi sau kh- cho n hnh phc ri cng phi chung kt trong au kh- mt trong nhng nh ca Pht gio. Ngi ta c thcho rng nim , xem i l kh, khng g khc hn lbi quan. Tht l khng ng. Quan im nh th ny:trong i sng hin ti va c hnh phc va c au kh.Tht l nng cn mi ngh rng th gii ny ton l hnhphc. Ci m ngi ta xem l lc th, n s gy au kh khilc th chm dt. Ni cch khc, khau nm n trongkhoi lc ri. V vy, phi nhn cuc i nh l mt trngtip ni khau. Nh vy khng nn than thviu .

Nu ai khng bit rng hnh phc l mm au kh, h s vcng chn nn khi au kh hin n. c Pht dy rngchng ta nn nhn thc au kh l au kh, chp nhn nnh thc kin v chng li n. T, c Pht nhn mnhn chuyn cn, tinh tn v nhn nhc. Nhn nhc l mttrong Lc . Ni vn tt, trong cuc sng c c khoi lcv au kh, nhng ta khng c chn nn khi au kh

n, cng nh khng c sa a khi hnh phc n. C


31/339

CHNG II. BI CNH N

31

hai, khoi lc v au khu phi c chng ta d dt vchng li vi tn cng sc lc ca ta. V l m tinh tn

c k trong Lc .Trung o khng c ngha l chi t cuc sng m l bcvo cuc sng v do khng c ngha l tr thnh n lcuc sng.

Quan im ca c Pht v thc ti cng ngy cng phttrin v tr thnh trit l ca o Pht. Th hin iu

trong cuc sng thc t ca con ngi, l kha cnh tngio ca o Pht.

Ngoi o Pht ra, vn c nhiu t tng gia c gng thitlp t tng ca h trn phng din lc quan hay bi quan.Ngay c trc thi c Pht cng c hai lung t tng ri. T tng lc quan pht trin thnh nhng ch nghaduy nhin, khoi lc, duy vt, cgii Vo thi c Pht,

ch ngha duy vt cn mnh hn l chng ta thy by gi.Phi bi quan pht trin theo ng hng m chng ta cth ni l c tnh tn gio hn. H l lun rng v c thchng ta (thn th v tinh thn) l bt ton, chng ta cnphi chin thng n bng cch p xc c thc sinhvo ci thin ng kip sau. T, h pht minh nnnhiu phng cch khc k v tu tp theo. c Pht

tng chi b li tu ny.Bi v quan im ca c Pht i vi bi quan v lc quanrt sng t nn chng c ngi no trong Pht gio m li ilc theo ch ngha duy vt hay li tu p xc c. Tm li, haithi cc lc quan v bi quan u b chn ng bi hcthuyt trung o ca c Pht. Nh vy, Pht gio l phc chng li mi s xm lng ca c hai ch ngha duy vt

v kh hnh.


32/339


32

3. TNG L G ?

c Pht xem th gii ny l th gii ca khau, v dynhng phng php i tr n. Vy, ci do u khin thgii ny ton kh au? L do u tin, nh c Pht dy, l cc php u v ng, ngha l vn vt - hu tnh hayv tnh - tt c khng c ci m chng ta c th gi l bnng hay thc th. Ta th kho st con ngi. Mt ngikhng th xem hch nhn hay hn ca y l mt thc ng. Yhin hu, nhng khng th no nm c ci thc th ca

y, khng th tm thy c hch nhn ca y, bi v hinhu ca con ngi khng g ngoi ci hin hu ty thucvo mt trng nhn duyn. Mi vt hin hu u l vnhn duyn, v n s tan bin khi nhng tc dng ca trngnhn duyn chm dt.

Nhng ln sng trn mt nc qu l hin hu, nhng cth gi mi ln sng u c t ng khng? Sng ch c khim gi lay ng. Mi ln sng u c ring c tnh tytheo s phi hp ca nhng nhn duyn, cng ca giv nhng chuyn ng, phng hng ca gi... Nhng khim nhng tc dng ca nhng nhn duyn chm dt,sng s khng cn na. Cng vy, khng th no c ci ngbit lp vi nhn duyn c.

Khi con ngi cn l mt hin hu ty thuc mt trngnhn duyn th, nu y c gng tr gi ly chnh mnh vnhn mi vt quanh mnh t quan im c tn ng l mtiu tht v l. Mi ngi phi t b ci ng ca mnh, cgng gip k khc v phi nhn thc ci hin hu cngng, v khng th no con ngi hon ton hin hu clp c.


33/339

CHNG II. BI CNH N

33

Nu mi vt u hin hu ty thuc vo trng nhn duynth ci hin hu cng ch l mt hin hu ty thuc iu

kin m thi; khng c mt vt no trong v tr ny c thtrng tn hay bit lp. Do , c Pht dy rng v ng lyu tnh ca vn vt v t tt yu dn n mt l thuytna l vn vt u v thng (anitya).

Hu ht mi ngi u dc nng lng vo vic bo tnhin hu v nhng t hu ca mnh. Nhng thc ra, khngth no tm c hch nhn cho hin hu ca h, cng

khng th bo tn n i i. Khng vt no l khng binchuyn ngay c trong mt st-na. Khng nhng n bt ntrong tng quan vi khng gian m n cng bt n trongtng quan vi thi gian na. Nu ta c th tm c mtth gii khng c khng gian v thi gian, th gii mitht l th gii t do chn tht, tc l Nit bn (Nirva).

Nu, nh nhng nh vt l hin i xc nhn, khng gianth gp khc v thi gian th tng i, th gii ca khnggian thi gian ny l ci t ngc m chng ta khng th nothot ra c - chng ta b buc cht trong vng nhnqu ri vy.

Khi no con ngi cha tm c ci th gii khng b hncuc bi thi gian v khng gian, con ngi vn cn phi l

mt to vt khau.Qu quyt rng con ngi c tht n mt trng thi nhth, khng b cc hn trong thi gian v khng gian, lthng ip ca Pht gio.

L dnhin khng c g c thc xem nh l khng gianv hn v thi gian v cng. Ngay c khoa hc vt l ngynay cng khng tha nhn tnh v hn ca thi-khng. Tuy

nhin, Pht xng thuyt v l tng Nit bn (tch


34/339


34

dit), theo nguyn tc v thng v v ng. Nit Bn cngha l hy dit sinh t, hy dit th gii dc vng, hy

dit nhngiu kin thi-khng. Sau ht, Nit bn c nghal cnh gii ca gii thot vin mn.

V ng (khng c ci bt bin), v thng (khng c citrng tn) l trng hung tht s ca hin hu ca chngta. Nit bn, theo ngha tiu cc l hy dit, theo tch cc ltrn y, l l tng ca chng ta, y l gii thot trn vn.

4. L TNG CA PHT GIOon th c bit do Pht lp nn gi l Thnh Chng(rya sagha), vi ch ch l ci ni ca nhng conngi cao qu. V truyn thng B-la-mn c thit lpkin c, nn giai cp by gi c phn chia tht l rrt. Bi l, c Pht lun lun xc nhn rng trong hngTng chng ca Ngi khng c phn bit gia B-la-mn

(o s) v v tng, hay gia ch v t. Ai c nhnvo hng Tng chng u c hi hc hi v tu tp nhnhau.

chng li tnh t cao ca ging dn A-ri-a v chng licch ging dn ny mnh danh cho nhng th dn haynhng ngi di c thi ci, tc nhng ngi khng phil A-ri-a (anrya) l h tin, c Pht thng dy rng


35/339

CHNG II. BI CNH N

35

danh t A-ri-en (rya)2 c ngha l cao qu v chng takhng th gi mt giai cp no l cao qu hay khng cao

qu c, bi v vn c nhng ngi h tin trong ci giaicp gi l cao qu v ng thi cng c nhng ngi caoqu trong giai cp h tin. Khi chng ta gi cao qu hay tin l chng ta ni v mt ngi no chkhng th cton th mt giai cp. y l vn ca tri thc hay tr tuch khng phi vn sinh ra ging h hay giai cp no.Do , chch ca c Pht l to nn mt ngi cao qu

(rya-pudgala: Thnh nhn), theo ngha mt cuc sng caoqu.

Thnh chng (rya sagha) c thit lp theo ngha. Thnh Php (rya-dharma) v Thnh Lut (rya-vinaya) c hnh thnh cho nhng ai mun tr thnhcao qu. Con ng m Thnh gi i theo l con ngThnh o tm chi (rya-agika-mrga) v ci s tht

m Thnh gi tin theo l Bn Thnh (catvari rya-satyni). S vin mn m Thnh git ti l Bn ThnhQu (rya phala) v ti sn m Thnh gi s c l ByThnh Gic Chi (sapta rya-dharma). ton l nhngc tnh tinh thn c. Ngi hc Pht khng nn nh mt ngha ca t ng thnh ny vn c p dng cn thn

2 Skt.rya, Pli:Ariya, danh t ch mt chng tc, nhng trong nguynngha, ch hng ngi cao thng hay cao qu, m kinh Pht gi lThnh. Cf. DhA.ii. 396-8: Mt ng phmt t lc gn cng bc thnhSvatthi. c Pht cng cc t kheo n ni ngi y ang nh c ridng li gn y. Sau , c Pht ln lt hi danh tnh cc t kheo,v khi thy ngi ny cng mun c hi tn, Pht lin hi ng ta.Khi bit ng tn l Ariya (Thnh), Pht bo ng khng xng ng vi

tn y, v mtAriya tht s khng bao gigy thng tn chng sinh.TS


36/339


36

vo mi im quan trng trong gio php ca c Pht.c Pht, nh vy, c gng lm cho sng li ngha

nguyn thy ca t rya (thnh) ni c tnh con ngitrong cuc sng thng nht ca chng.

c Pht c phi l mt ngi A-ri-en hay khng, chng takhng th ni c. C ngi cho rng ngi thuc gingIndo-scythian, mt s khc cho l ngi Indo-Sumerian.Vn ging ging khng quan hi vi Ngi, l ngim t tng siu vit tt c nhng phn bit giai cp v

chng tc.L tng m Ngi dng ln phi c nhn thc l honton thuc c nhn. L con mt ngi, Ngi dy conngi tr thnh con ngi ton thin, ngha l con ngica gic ng vin mn.

5. THNH L G ? O L G ?

c Pht trnh by tng trong Bn Thnh nhsau:

1. i sng hon ton l kh,

2. au kh c nguyn nhn,(Hai chn l trn m t hin thc).

3. Nguyn nhn ca au kh c th b hy dit,

4. Con ng dit kh.(Hai chn l sau din t l tng).

Bn Thnh c Thnh gi hay nhng ngi ang tu tptrn con ng i n Nit bn tin theo. (Ch thnh y - rya hay ariya - trong Pht gio bao gm c nhng


37/339

CHNG II. BI CNH N

37

ngi cn ang tu tp hay nhng ngi t c thnhqu)3.

V gii thch Bn Thnh , c Pht dy Thnh otm chi4 m Thnh gi tu tp theo:

1. Chnh kin2. Chnh t duy3. Chnh ng4. Chnh nghip

(Chnh t duy, Chnh ng v Chnh nghip l nhngyu t nhn cch.)5. Chnh tinh tn6. Chnh nim7. Chnh mng5(Ba Chnh ny l nhng yu t ca cuc sng con

ngi hay nhng kha cnh sinh ng ca nhn cch.)8. Chnh nh, l ng lc a con ngi vt qua

mi th gii gm Dc, Sc, V sc v Xut thi nNit bn (Pariirva), tc l Pht a hay Pht qu.

Thnh o tm chi cn c th c xem nh l nn oc hc thc nghim ca Pht gio dng hun luyn ctnh ca con ngi trnn cao p hn, ng thi cng lmt con ng tn gio a con ngi n gic ng, thnh

Pht.Nhng cnh gii t c do tu tp Thin nh

3 Ch hng Thnh gi hu hc v Thnh gi V hc (A-la-hn). TS4 Bt Thnh o hay Tm chi Thnh o. Skt. rygamrga: 1.samyag-di, 2. samyak-sakalpa , 3. samyag-vk , 4. samyak-karmta , 5. samyag-jva , 6. samyag-vyyma, 7. samyak- smti,

8.samyak-samdhi. TS5 Theo chun, chnh mng trn chnh tinh tn. TS


38/339


38

Php gii nh (Dharmadhtu-sampatti)(Qun chiu th nhp nhp nguyn l ph bin, tc th gii) V

PhtDit nh (Nirodha-sampatti)

A-la-hn (Arhat) IV

Phi tng phi phi tng x thin

V Naivasajnsajyatanam)

Sc V shu x thin (kicanyyatanam) III

Gii Thc v bin x thin (Vijnntyyatanam)

Khng v bin x thin (ksnantyyatanam)

T thin thin

Sc gii Tam thin thin II

Nh thin thin

Sthin thin

Dc gii: th gii ca cc loi sinh ng I

Thnh o tm chi khng phi l t hp ca nhng con

ng khc nhau, m l con ng nht tr. Con ngca Trc Ng (darana-mrga: kin o) a thnh ginni vin mn.

Giai on th hai ca con ng6 ny l con ng tu tphay Tu o (bhvana-mrga) c din t l By B phn7 nh sau:

6c Pht dy c ba o: kin o, tu o, v hc o.


39/339

CHNG II. BI CNH N

39

1. Trch php: t duy v kho st v thc ti.2. Tinh tn

3. H4. Khinh an5. Nim6. nh7. X

Ri bc Thnh i n giai on sau cng, l con ngkhng cn g hc hi na, V hc o. Khi , kt qu

m hnh gi hng n khi tu tp Bn Thnh s tn.Ba giai on trn hnh gi phi tri qua khi tu tp BnThnh . Giai on u: Thnh c tu tp bng cchthc hnh Thnh o tm chi, kn, Thnh c quanst tinh tng bng by Gic chi v cui cng l chngnghim hon ton bng V hc o.

Khi Thnh git n giai on cui cng ny th trthnhmt v A-la-hn (Arahat). Theo Tiu tha, l qu v caonht ca gic ng. Nhng theo i tha, A-la-hn ch migic ngc mt phn m thi. L tng ca o Pht lhon tt phm cht ca mt con ngi, hay l a conngi tin n Pht qu bng cn bn tr tu v gii hnh(l nhn cch cao nht). l nhng c im ca o

Pht.

7 By B- phn, cng gi l by Gic chi. Skt.sapta bodhygni: 1.dharma-pravicaya, 2.smti, 3, vrya, 4.prti, 5.prarabdhi, 6.samdhi,7. upek. TS.


40/339


41/339

CHNG III

NHNG NGUYN L CN BN TRONGTRIT HC PHT GIO

Theo thng l, cng nn gii thch cc nguyn l tng qut,chung cho tt c cc hc phi ca Pht gio. Trong chngny, ti s khng xt ti nhng hc thuyt no c ttrn cc nguyn l c bn ca cc tng phi hin hnh Nht bn, v chng ta s kho st chi tit khi nhc nnguyn l tng qut, c bit chung cho ht thy cc tngphi i tha:

a. Nguyn l Duyn khib. Nguyn l Tt nh v Bt nhc. Nguyn l Tng id. Nguyn l Nh thce. Nguyn l Vin dungf. Nguyn l Gii thot cu cnh.

1. NGUYN L DUYN KHI.

Pht gio khng coi trng nim v Nguyn l Cn nhnhay Nguyn nhn nht nh ta thng thy trong cc h

thng trit hc khc; v cng khng bn ti quan nim vv tr lun. ng nhin, mt ngnh trit hc nh thn hckhng pht trin trong Pht gio. ng mong c cuc tholun v thn hc ni mt trit gia Pht gio. i vi vn sng th, o Pht sn sng chp nhn bt c hc thuytno m khoa hc c th tin trin, v o Pht khng tha


42/339


42

nhn c mt xung t no gia tn gio1 v khoa hc.

Theo o Pht, nhn loi v cc loi sinh ng u t to,hoc chng hoc thng. V tr khng phi l ngtm; n l mi trng cng tc ca vn hu. Pht giokhng tin rng vn hu n t mt nguyn nhn c nht,nhng cho rng mi vt nht nh phi c to thnh tnht l hai nguyn.

Nhng sng ha hay bin thnh ca cc nguyn nhn i

trc ni tip trong lin tc thi gian, t qu kh, hin tin tng lai, nh mt chui dy xch. Chui xch nyc chia thnh 12 b phn, gi l Mi hai khoen Duynsinh hay Duyn khi.2 V cc b phn ny lin lp, chngc gi l Duyn khi hay Chui duyn sinh. Cng thcnh sau: Ci ny c, ci kia c; ci ny sinh, ci kia sinh.Ci ny khng, ci kia khng; ci ny dit, ci kia dit.

C nhiu thuyt duyn khi c thit lp gii thchhon ho v vn hu v vn tng.

a. Nghip cm duyn khi3

Trong qu trnh nhn qu, c nh lut v trt t. l lthuyt v Nghip cm.

1 Trong o Pht, tn gio c hiu l sng dng thc tin ca hcthuyt trit l, khng xt n cc quan nim nh Thng , sng th,v phn xt cui cng.2 12 Nhn duyn, 12 Duyn sinh hay 12 chi Duyn khi; Skt.dvdaga prattyasamutpd. TS3 T gc Sanskrit, karma (hnh ng) thng b nhm vi quan nimlinh hn v do khin hiu sai gio l ca Pht. Karma n gin c

ngha l hnh ng, v hnh ng c ngha l nh hng ca n. nhhng ny xc nh i sng tip theo.


43/339

CHNG III. NGUYN L TRIT HC PHT GIO

43

Trong 12 chi duyn khi, khng th nu ra mt chi no ni l nguyn nhn ti s. Bi v, c 12 chi to thnh mt

vng trn lin tc m ngi ta gi l Bnh xe Sinh ha, haybnh xe lun hi. Theo thi quen, bnh xe sinh ha ctrnh by nh sau:

Nguyn l 12 chi Duyn khi c gii thch nh sau:

Ngi ta c thi quen coi thi gian nh l tin hnh theomt ng thng t qu kh v cng ngang qua hin tin v lai v tn. Th nhng, o Pht coi thi gian nh lmt vng trn khng c khi u, khng c chm dt. Thigian tng i.

Mt sinh vt cht i khng l chm dt; ngay , mt i

sng khc bt u tri qua mt qu trnh sng cht tng t,v c lp li nh vy thnh mt vng trn sinh ho bt tn.


44/339


44

Theo , mt sinh vt khi c nhn trong lin h thi gian,n to thnh mt dng tng tc khng gin on. Khng

th xc nh sinh vt l th g, v n lun lun bin iv tin ha qua mi hai giai on ca i sng. Phi hiuton b cc giai on ny trong ton th ca chng coi nhl ang biu hin cho mt sinh th c bit. Cng vy, khimt sinh vt c nhn trong tng quan khng gian, n tothnh mt phc hp gm nm yu t. Bnh xe Sinh ha lli trnh by kh sng sa ca quan im Pht gio v mt

sinh vt trong lin h vi thi gian v khng gian.Bnh xe Sinh ha l mt vng trn khng khi im, nhngthng thng ngi ta trnh by n bt u t v minh(avidy), mt trng thi v thc, m qung. V minh ch lmt tip din ca s cht. Lc cht, thn th b hy hoinhng v minh vn tn ti nh l kt tinh cc hiu qu cacc hnh ng c to ra trong sut cuc sng. ng nn

coi v minh nh l phn ngha ca tri kin; phi bit n baogm c tr s m qung hay tm tr u ti, v thc.

V minh dn ti hnh ng u ti, m qung. Hnh(saskra), nng lng, hay kt qu ca hnh vi m qung, l giai on k tip. N l ng lc, hay ch Sinh tn. ch mun sng ny khng phi l loi ch m ta thngdng trong ngha nh t do ch; thc s, n l mt

ng lc m qung hng ti s sng hay kht vng mqung mun sng.

V minh v hnh c coi l hai duyn thuc qu kh.Chng l nhng nguyn nhn khi nhn ch quan t hin ti;nhng nhn khch quan i sng trong qu kh l mt isng ton din ging ht nhi sng hin ti.


45/339


45

Trong i sng hin ti, giai on th nht l thc (vijna=pratisandhi: kt sinh thc). y l giai on u tin ca

mt hin hu c bit, m trong i sng hin thc, n tngng vi giy pht u tin thai nghn mt hi nhi. Cha c thc; ch c Tm tim thc, hay Kt sinh thc, hay chm qung hng ti s sng. Khi tm tim thc ny tin timt bc to thnh hu hnh, l giai on th hai cahin ti, danh-sc (nma-rpa). Danh tc l tm, v tm lci m ta ch bit qua tn gi ch khng bt nm c n.

Danh-Sc l giai on sinh trng nguyn s khi tm vthn ln u tin kt li thnh mt t hp.

Giai on th ba l mt hnh thi phc tp hn. By gimi thy c su quan nng: Lc nhp hay lc x (a-yatana). l: Mt, tai, mi, li, thn (quan nng xcchm) v .

Giai on th t tng ng vi mt hay hai nm u catr s sinh. Su quan nng tin ti giai on hot ng,nhng xc (spara) ni bt hn ht. Sinh vt bt u tipxc vi th gii bn ngoi.

By gisinh vt c th biu l thc ca n, bt u hiucc hin tng th gii bn ngoi mt cch c thc. yl giai on th t, c gi l th (vedan), tc tri gic,

biu hiu cho thang trng thnh ca tr ssinh t ba nnm tui. y, c bit tnh ca sinh vt c nhn ra mtcch xc nh. Ni cch khc, trng hung ca i snghin ti c thnh hnh.

Nm giai on k trn c ni l Nm Qu ca qu khxut hin trong hin ti. Trong nhng giai on ny, c thc hnh thnh, nhng c th khng hon ton c trch

nhim v s hnh thnh ca n, bi v cc nguyn nhn ca


46/339


46

qu kh gy hiu qu thnh s pht trin ca cc giaion ny. Ty tri, c th bt u to nhng nguyn

nhn m y phi chu ly trch nhim. Ni cch khc, y btu bc vo mi trng t to ring.

Th nht trong ba duyn hin ti l i (t). Ngang quaTh, hay tri gic, c th cm nghim s bun phin, khoilc v au kh, hay dng dng. Khi cm nghim bunphin, au kh hay dng dng, chng c g xy ra nhiulm. Nhng khi n khoi lc hay hng th, c th s c

gi ly cho ring mnh. N lc ny l i, kht dc. N tora s chp th. Bc th nht ca chp th ny l giai onk tip: th (updna), n lc duy tr i tng kht dc.Giai on cui ca chp th l hu (bhava), tc hnh thnhsinh th. Danh t Hu, hay Hin hu thng c dngcho giai on ny, nhng v n l mt mc ni gia hin tiv tng lai, v bc skhi ca Ti sinh, nn ti cho rng

thnh ng Hnh thnh Sinh th l t ng thch hp hn.i, Th v Hu biu hiu cho ba giai an trong cc hnhng ca tui trng thnh, kt hp thnh ba duyn cahin ti. Khi mt c th th hng nhng hiu qu ca qukh l y ang to nhng nguyn nhn cho v lai. Khi trimn ang chn trn cy, th ht trong tri ang c thnhhnh. Theo thi gian, tri chn v rng xung t, ht cng

sn sng ny ra mt cy mi cng loi mang li nhiutri hn trong tng lai.

C hai giai on trong thi v lai: Sinh v Gi-Cht, hay nign, sinh v cht. Nhn t ba nguyn nhn hin ti, Sinh vCht c thc coi l nhng kt qu. Nhng nhn t nhsng ca Bnh xe Sinh ha lin tc, chng ta c th coi thiv lai nh l thi gian khi cc nguyn nhn trong hin tim ra v khp li. Cng vy, cc qu ca v lai t chng


47/339


47

cha ng nhng nguyn nhn cho i sng cho n thi vlai xa xm na.

Hin ti l mt i sng ton din, v tng lai cng th.Qu kh, Hin ti v Tng lai, mi thi l mt i sngton din. Trong Bnh xe Sinh ha ny, thi hin ti cc bit gii thch chi li vi tm giai on, nhng thc sv minh v Hnh ca qu kh, v Sinh v Cht ca tnglai cng c nhng giai on tong tnhhin ti.

Bi v loi ngi nh chng ta c thi quen ly hin ti lmkhi im cho nhn thc, ng nhin v lai c coi nhl nhng hiu qu ca hin ti. Do , i sng trong tnglai c qui nh l Sinh v Cht. V bi v qu khccoi nh l nguyn nhn ca hin ti, cho nn n sm vai trcc nguyn l nhn duyn, V minh v Hnh.

Cng c th thit lp li Bnh xe Sinh ha theo cch sau

y, theo Sinh v Cht chc coi nh l mt li m trt ngn ca i sng ton din; V minh v Hnh c coinh l mt li m t c tnh cch biu v chu k ca isng. Qu kh, Hin ti v V lai l nhng hng t tngi.

Hin nhin, thuyt duyn khi ca o Pht khng gingnh thuyt nhn qu ca khoa hc vt l cin, mt th l

thuyt cnh. Trong o Pht, mi giai on l mt nhnkhi c nhn t hiu qu ca n; nu nhn t nhn itrc, n l mt hiu qu. Cng c th ni, c nhn trongqu, v c qu trong nhn. Khng c ci g cnh trong lthuyt ny.


48/339


48

V minh, vn tn ti sau khi mt sinh vt cht i, l s kttinh ca cc hnh ng (nghip: karma), m sinh vt to tc sut trong cuc i ca n, hay ni cch khc, nnglng hay nh hng ca cc hnh ng vn tn ti. Hnh

ng ca mt ngi l s biu l sinh ng ca nng lngvt l v tm l. Nng lng tim tng ny c th coi lnghip cm, nh hng ca hnh ng vn tn ti sau khihnh ng chm dt, v ci lm cho Bnh xe Sinh havn chuyn. Bao lu cn c nng lng, n phi to tc, vvng Nhn duyn nht nh phi tin hnh, mt cch vthc hay m qung.


49/339


49

Ni cch khc, mt sinh vt t quyt nh bn cht v hinhu cho chnh n bng cc hnh ng ca n. V vy,

chng ta c th ni rng sinh vt t to. Hnh vi t to tip din t hng triu i sng trong qu kh, v sinh thdi chuyn quanh vng trn ca 12 chi Duyn khi tiny sang i khc.

Ty theo bn cht ca cc hnh ng i trc, Bnh xeSinh ha k tip c th l mt trt t cao hn hay thp hn.Tc l, mt sinh vt c th thc sinh trong bt c hnh thi

no, t loi vt cho n loi tri, ty theo bn cht hnhng m n to tc. Hnh thi i sng c bin thin tidin nh vy, c gi lsamsra, lun hi.

Thng thng, sasrac hiu nh l s lu chuynca linh hn, nhng l hiu sai. V khng h c tngv mt linh hn sinh tn ti sau khi thn th cht i v vnchuyn vo mt thn th khc. Sasra c ngha l tcthnh mt i sng mi do nh hng ca cc hnh ngtrc kia ca sinh vt. im ch yu l o Pht t chi shin hu ca linh hn. i sng nh nhng ln sng trnmt nc; phn t ny dao ng to ra s dao ng caphn t k tip, c th m ln sng lan xa ra. Mt ln sngl mt i sng, v s tip din ca cc i sng lsamsra. Trong o Pht, s tip din ca i sng khng

tin hnh v tn theo ng thng. Chng lun hi trongmt vng trn v c th m vng trn c ti din mimi. Bnh xe Sinh ha l mt vng trn nh ca i sng,cn vng trn ln (s tip din ca Bnh xe Sinh ha) lsasra.

Bi v tnh cch t to ny c iu hnh bi cc hnh vica c th, nn n khng l thuc uy quyn ca mt cikhc, uy quyn ca Thng chng hn. Khng bao gi


50/339


50

c s tp lon gia nh hng hnh ng (nghip cm) cacc c th khc nhau. T tc, t th, nhn tt th qu tt,

nhn xu th qu xu, - l nhng nh lut.i khi, hnh ng c chia thnh hai loi: dn nghip vmn nghip. Dn nghip a mt sinh vt thc sinh lmngi, lm tri hay lm th; khng th lc no c thamt sinh vt n mt hnh thi c bit no ca isng. Sau khi mi i sng c quyt nh, mn nghips kin ton tnh cht hu hnh ca sinh vt n trthnh

mt chng loi hon ho.C hai loi nh hng hnh ng: bit nghip v cngnghip. Bit nghip to ra c bit th. Cng nghip to rav tr. y l ngha ca cc t chnh bo (hu qu cnhn) v y bo (hu qu tp th).

T mt quan im khc, c th phn loi hnh ng thnh

ba nhm: thin, c v v k. Cng vy, ty theo bo ngca n, hnh ng c th phn loi thnh bn: cc trngnghip, hnh ng gy bo ng tc khc; thun hinnghip, hnh ng gy bo ng trong i sng hin ti;thun sinh nghip, hnh ng gy bo ng trong i sngk tip; thun hu nghip, hnh ng gy bo ng trong cci sau khng nht nh thi gian.

C hai cch nhn v qu trnh sinh ha. Trt t ca nhn vqu thng thng c coi nh khi ln theo tun t trongmi lin h thi gian. Tuy nhin, khi tt c cc chi caMi hai Nhn duyn c coi l trc thuc ni mt sinhthc nht, chng ta thy rng sinh th c lun tt ccc chi trong cng mt lc (Khng x b Su quan nng nhn Xc gic). Do , chng ta c th coi tt c cc chi h


51/339


51

tng lin i nh trong mt chui mc xch, din tinng thi, khng c ci no thun l nhn hay thun l qu.

Pht gio coi vn hu trong v tr nh l hin hu quan htrong tin trnh nhn duyn. C nhn duyn, tc th chin hu. Khng c nhn duyn, khng c hin hu. Hinhu khng thng tn v cng khng gin on. Trongthut ng ca Pht gio, hin hu nh th c gi lduyn khi hay tn ti ty theo iu kin. Li nhn vnhu theo cch , c gi l bit v thy thc ti nh th

l nh th. Nhn vn hu trong v tr nh l chui sinhthnh sinh ng, l mt hc thuyt c sc ca o Pht.

Trong 12 chi Duyn khi, V minh, i v Thc gi lHoc (m hoc); trong khi , Hnh v Hu thuc Nghipqu. Cc chi cn li - 5 qu hin ti v 2 qu v lai - thucv Kh qu, tc nhng kt quau kh.

Hoc (m hoc) l chng bnh ca tm, cn Nghip l biul vt l ca n, v kt qu l Kh. T d, ngi ta c thni nng trong tm ri hnh ng ty theo , nh haygit, sau l bo ng au kh. T bo ng au kh, ngita li to ra nhng m hoc khc, ri hnh ng v th kh,c lp li din hnh nh th mi mi. l chui Nhnduyn do Nghip cm. Ai, v ci g chu trch nhim cho

din tin ca chui Nhn duyn do Nghip cm ny? gii thch vn r rng hn, chng ta bc qua li tholun v Nhn duyn vi thuyt A li da duyn khi.

b. A-li-da duyn khi

Nghip (karma) c chia thnh ba nhm: thn, khu v nghip. Nu khi tm to tc, phi chu trch nhim viclm v s chu bo ng, bi v lc l mt hnh ng

ca tm ngay d n khng pht biu ra li ni hay bc l


52/339


52

trong hnh ng ca thn. Nhng tm l c im cn nht ca tt c mi hnh ng, lut duyn sinh phi c

t vo kho tng tm , tc Tng thc hay A-li-da thc(Alaya-vijna).4

L thuyt tm thc ca o Pht, tc hc thuyt Duy thc,chia thc thnh tm cng nng: nhn thc, nhthc, t thc,thit thc, thn thc, thc (thc th su: mano-vijna),5mt-na thc (thc th by: manas-vijna) 6 v a-li-dathc.

Trong tm thc ny, thc th by v th tm cn c giithch. Thc th by, Trung tm c bit ha ca Ng tnh, ltrung tm hin khi ca cc tng v ng, ch k, kiumn, t i, o tng v m hoc. Thc th tm, Trung tmtch tr tm thc, l ni cha nhm cc ht ging (chngt) ca tt c mi hin khi v chng c bc l trong cchin khi . o Pht ch trng rng nguyn khi cavn hu v vn tng l hiu qu ca th. Chng ta s trli ti ny sau, khi nhc n l thuyt nhn thc trongphi Duy thc. y ch cn ni rng Tng thc, Trungtm tch tr tm thc, l kho cha ht ging ca mi hinhu. Mi chng t tn ti trong Tng thc v khi n trovt vo th gii khch quan, n s c phn nh trthnh mt ht ging mi. Ngha l, tm vn ra th gii

ngoi ti v khi tip nhn cc i tng n t nhng tng mi vo tng thc. Li na, ht ging mi s trovt phn nh tr li thnh mt ht ging mi m khc

4 Nguyn ng Anh ca tc gi: Ideation-store, kho lc. TS5 Ting Anh trong bn:sense-center: trung tm gic quan. TS6

Ting Anh trong bn: the individualizing thought-center of egotism ,trung tm t duy c th ho ca tnh v k.


53/339


53

na. Nh th, cc ht ging, hay cc chng t, t tp li vtt cc cha nhm y. Khi chng tim n, chng ta

gi chng l nhng chng t. Nhng khi chng hot ng,chng ta gi l nhng hin hnh. Nhng chng t c hu,nhng hin hnh v nhng chng t mi h tng phthuc ln nhau, to thnh mt vng trn mi mi ti dintin trnh trc sau nh nht. y gi l A-li-da duynkhi.

Ci lm cho chng t hay tm v thc pht khi thnh hin

hnh, ngha l ng lc to ra dng vn ng ca duynkhi, chnh l tm thc. C th thy mt cch d dng, theothuyt A-li-da duyn khi ny, rng Hoc, Nghip v Khkhi nguyn t nghip thc, hay lc.

Tng thc lu chuyn ti sinh quyt nh mt hnh thica i sng k tip. C th coi tng thc ging nh mtlinh hn trong cc loi tn gio khc.

Tuy nhin, theo hc thuyt ca o Pht, ci ti sinh khngphi l linh hn, m l kt qu ca cc hnh ng c thihnh trong i sng trc. Trong o Pht, ngi ta khngnhn c hin hu ca linh hn.

c. Chn nhduyn khi

Chn nh (tatht) l t ng duy nht c th dng dint thc ti cu cnh vt ngoi nh danh v nh ngha.Cng gi n l Nh lai tng.7 Nh lai tng l Pht tnh ntng trong bn tnh ca phm phu. Nh lai l mt biu hiuc Pht t dng thay cho cc ting Ti hay Chngta, nhng khng phi l khng c mt ngha c bit.Sau khi Ngi thnh o, Ngi gp nm nh kh hnh trc

7 The Matrix of Thus-come; Skt. Tathgata-garbha. TS


54/339


54

kia tng sng chung vi Ngi trong i sng rng r.Nm nh kh hnh ny gi Ngi l Bn Gotama. Pht

khin trch h, bo rng, ng gi Nh lai (Ti n do gicng nh vy) l bn v ngang hng vi mnh, bi v Ngiby gi l ng Gic ng, ng Ti thng, ng Nhtthit tr. Khi Ngi n nh vy trong t th hin ti caNgi vi t cch l vo s ca tri v ngi, h phi coiNgi l ng Trn Lnh ch khng phi l mt ngi bnc tri.

Li na, khi Pht tr v thnh Ca-t-la-v (Kapilavastu),qu c Ngi, Ngi khng i n cung in ca Ph vng,m sng trong khu vn cy bng ngoi thnh, v theothng li kht thc mi ngy. Suddhodana, Ph vngca Ngi, khng th chp nhn con mnh mt hong t, lii n xin trn cc ng ph thnh Ca-t-la-v. Lc , vuan ving Pht ti khu vn, v thnh cu Ngi trv cung

in, Pht tr li vua bng nhng li l nh sau: Nu Tivn cn l ngi tha k ca ngi, Ti phi tr v cungin cng chung lc th vi ngi, nhng gia tc ca Ti i. By giTi l mt ngi tha k cc c Pht trongqu kh, cc Ngi n nh vy (tathgata) nh Tiang n nh vy ngy nay, cng sng trong cc khu rng,v cng kht thc. Vy mong B h hoan h cho Ti. c

Vua hiu r nhng li , v tc th trthnh mt ngi t ca Pht.


55/339


55

Nh lai, n nh vy hay i nh vy,8 trn thc t, cng c ngha nh nhau. Pht dng c hai v thng dng chng

trong hnh thc s nhiu. i khi cc ch c dng chomt chng sinh n nh vy, ngha l, n trong conng th gian. n nh vy v i nh vy do c thc dng vi hai ngha: V gic ng nhng trong conng th gian mt cch n gin. Cu: Con ca ngi(Son of man) trong Thin cha gio cng c ngha gnnh th.

By gi, Chn nh hay Nh lai tng ch cho trng thi chntht ca vn hu trong v tr, ci ngun ca mt ng Gicng, cn cca gic ng. Khi tnh, n l t thn ca Gicng (khng lin hn thi gian hay khng gian); nhngkhi ng, n xut hin trong hnh thc loi ngi ty thuntheo th gian v nhng sc thi ca i sng. Trn thc t,Chn nh hay Nh lai tng l mt, v nh nhau: chn l

cu cnh. Trong i tha, chn l cu cnh c gi lChn nh hay Nh thc.

n y, chng ta mi gii thch thuyt Chn nh duynkhi. Chn nh trong ngha tnh ca n th phi khnggian, phi thi gian, bnh ng, v thy v chung, v tng,khng sc, bi v bn thn s vt m khng c s biu lca n th khng c th c ngha v khng c din t.

Chn nh trong ngha ng ca n c th xut hin duibt c hnh thc no. Khi c iu ng bi mt nguynnhn thun tnh n mang hnh thc thanh thot; khi c

8 T Sanskrit tathgata c th phn tch, tath-gata, n nh vy,Nh lai; hoc, tath-gata, i nh vy, Nh kh. T Sanskrit khc,

cng ch Pht: Su-gata, hiu theo trng hp sau: i mt cch anlnh, Thin Th. TS


56/339


56

iu ng bi mt nguyn nhn nhim, n mang hnhthc h bi. Do , Chn nh c hai trng thi: t thn ca

Chn nh, v nhng biu l ca n trong vng sng vcht.

Nh vy, nn bit c ba loi duyn khi: (a) Nghip cmduyn khi nhc miu t trong bnh xe Sinh ha; (b) Ali da duyn khi, gii thch cn nguyn ca nghip; (c)Chn nh duyn khi, gii thch cn nguyn ca tngthc. Tng thc ca mt ngi c qui nh bi bn tnh

ngi ca n v bn tnh ny l hnh thi ng ca Chnnh. Khng nn hi Chn nh hay Nh lai tng khi ln tu, bi v n l th tnh, l Chn nh cu cnh khng thdin t.

Kn, chng ta phi nhn xt v ton th tin trnh duynkhi ca v tr, v tr l biu lng ca Chn nh.

d. Php gii duyn khi9

n y, chng ta s i vo chiu su ca duyn khi,nhng vn cn phi nhn xt mi lin h h tng vnhng bin hnh ca vn hu, v sau , chng ta i ti nim v php gii duyn khi.10

V tr (vn hu) l biu lng ca nguyn l tnh. Vnhu h tng ph thuc, h tng giao thip, khng trngi ln nhau.

9 Php gii duyn khi, hay Php gii v tn duyn khi; cng ni lV tn duyn khi, hay Nht tha duyn khi. Thuyt Duyn khi catng Hoa nghim. Cf. Thun (i Tu),Hoa nghim nht tha thp

huyn mn, Taish 45 No 1686. TS10 Nguyn ting Anh: universal causation. TS


57/339


57

Php gii (dharmadhtu) c ngha l nhng yu t canguyn l v c hai sc thi: (a) trng thi Chn nh hay

tnh th v (b) th gii hin tng.11 Trong thuyt Duynkhi ny ngi ta thng dng theo ngha th hai, nhngkhi ni v th gii l tng schng, ngi ta dng nghath nht.

o Pht ch trng rng khng c ci c to c nhtv ring r. Vn hu trong v tr tm v vt khi lnng thi; vn hu trong v tr nng ta ln nhau, nh

hng ln nhau, v do to ra mt bn i ha tu v trca tng th ha iu. Nu thiu mt, v tr s khng tonvn; nu khng c tt c, ci mt cng khng. Khi ton thv tr tin ti mt bn ha m ton ho, n c gi lNht chn php gii, V tr ca ci Mt v ci Thc, hayLin hoa tng, kho tng Hoa sen. Trong v tr l tng, vn hu s tn ti trong ha iu ton din, mi hu

khng chng ngi hin hu v hot ng ca hu khc.Mc d quan nim vin dung v ng khi ca vn huc gi l thuyt Php gii Duyn khi, bn tnh ca hinkhi l ton v tr, n l mt th trit l v ton th tnhca tt c hin hu, hn l trit hc v nguyn khi.

Theo thuyt ny, ngi ta phn bit c bn hng v tr: (a)

sphp gii, th gii ca i sng hin thc th gii kintnh; (b) l php gii, th gii l tng, ca quy lut haynguyn l; (c) l sv ngi php gii, th gii th hin ltrong s; s v l cng ha iu; (d) s s v ngi phpgii, th gii tng giao ha iu gia chnh cc s, cchin thc. Cc hng mt, hai v ba d hiu, v l nhngquan nim thng c tho lun bi nhng ngi c t

11 Chn nh mn v sinh dit mn; cf.i tha khi tn. TS


58/339


58

tng. Nhng ci th t hi kh hiu, bi v trong nhngthi c nhn ch ngha ngy nay, ngi ta thng nghrng

mt c th nht nh i lp vi ci khc, v cc giai cptrong x hi i nghch ln nhau, v nghip v cnh tranhln nhau.

Tri li, Php gii duyn khi chng t rng vn vt trongth gii thc t phi c s ha iu gia chng, v v ccl do sau y: 1.Vn vt ng thi hin khi; 2.Vn vt htng giao thip nh hng; 3.Vn vt thit yu h tng

ng nht (tng hy v tng thnh) th hin s haiu; 4.Ch v bn thit yu l nht th, hay ha iu, thnh tu mc ch; 5.Vn vt khi nguyn t th do mt nim tng ng phi c phn nh trong tt c;6.Vn vt l kt qu ca nhn duyn do h tng phthuc; 7.Vn vt khng nh tnh nhng cng h tng phtr - do chng t do hin hu trong s ha iu vi tt

c; 8.Vn vt u c Pht tnh tim n bn trong; 9.Vnhu, t ti cao cho n ti thp, u cng chung trong mtMaala c nht (maala: lun vin, vng trn tonvn); 10.V c s h tng phn chiu tt c mi tc dng -nh trong mt cn phng dng cc mt knh chung quanh,s vn ng ca mt nh tng to ra s vn ng ca hngnghn phn chiu. Cc tc gi Pht gio lit k 12 l do,

nhng 10 im trn y biu dng cho chch cachng ta.

2. NGUYN L TT NH V BT NH.

Tt nh thuyt12 ch cho l thuyt v s quyt nh donh mnh, Thin mnh, Thng , hay tng t. Cgiithuyt i khi cng c thi tng ti vi vn t

12 Determinism. Cng ni l tc mnh lun. TS


59/339


59

do ch ca con ngi. Mt vi nh vt l hc cn i ngh l thuyt bt nh lun v theo th nghim khng th

quyt nh cc iu kin lp mt tt nh thuyt; lthuyt khi c tng qut ho c gi l l thuyt vquan h bt xc. Theo quan nim , bn cht ca mivt hay nhng bn th khng c cch no c th quyt nhc bng l chng, bng th nghim hay khoa hc. Lthuyt ny c th mnh danh l bt tt nh, phn ithuyt c cho rng mi vt c th xc nh c bng th

nghim. Ni mt cch tng qut, Pht gio khng tmn cc thuyt tt nh hay bt nh, bi v n l mt tngio ch trng l thuyt t do ch (khng tuyt i) giacc lnh vc nhn sinh.

Do , o Pht khng lin h ti thuyt nh mnh, v nkhng chp nhn hin hu ca mt nh mnh hay phnquyt s phn no . Theo o Pht, tt c mi loi chng

sinh nhn i sng hin ti nh l kt qu t to, v ngayhin ti, chng cng ang t to ly. Ni cch khc, miloi l mt giai on ca dng bin hnh sinh ng. Mc dng cp v hnh thi ca s sng bin thin trong mi lpth sinh, nhng ng tng l c s phn bit cht ch cathi gian nh qu kh hay v lai. S thc ch c hin ti lduy nht. Ngha l, chng ta c mt din trnh hin hu lu

di, m sng v cht ch l nhng t sng ln hay chmxung trong mt i dng ca i sng. Sng v chtkhng phi l s phn nh trc cho mt chng sinh, ml mt hu thn ca hnh ng (nghip), nh mt sngi thng gi. Ai hnh ng, phi nhn ly hu qu,hoc sm hay mun. Khi cm nghim mt hu qu, ngita ang gieo trng nhng ht ging mi, nh th to ra tsng k tip ca i sng cao hay thp ty theo bn chtca cc hnh ng trc kia ca mnh.


60/339


60

Ngc li, y, chng ta th kho st cc trng phi ttng khc ng phng. Nu ni rng Khng gio ch

trng Thin mnh l nguyn l cn bn nhn sinh, thKhng gio l tt nh thuyt. o gio cng th, v chtrng rng o l cn nguyn ca vn vt. B-la-mn gion , cng vy, theo Phm thin (Brahman) c coil nguyn l sng to hay mt Thng hu ng. Cngcc quan nim v tt nh thuyt nh th c th thy cctrng phi t tng Ty phng.

Tri li, Pht gio cp vn bng mt phng phpkhc hn. Trn thc t, khi tt c cc trng phi t tngbt u vi mt nguyn l ti stnh, th Pht gio bt uvi th gii ng, hin thc; v c nhn, bng cch t tibi, n lc th hin l tng trong cu cnh. Samsra,cc t chm ni ca i sng, khng phi l mt dngnc tri xui, m mt chu k ba ng, mi t sng l

mt chu k ca i sng xut hin trn quo vi caSamsra. N v chung, cng y nh ngi ta khng thimvo ch khi u ca mt vng trn.

Do , y khng dnh ch cho quan nim v mtNguyn nhn Ti s, hay mt to ha c quyn quyt nhvn vt. TrongDhammapada (Php c), quan nim cdin t nh sau: Tt c chng ta u l kt qu ca nhng

g chng ta t tng; n nng ta trn cc t tng cachng ta.13 Tuy nhin, chng ta phi nhrng d ch vnt do v bt nh trong th gii loi ngi, n c th xuthin nh l bn nng kch ng tru tng hay dc vngth tnh khng hn nh gia nhng th vt v cc hnh

13

Cf. Dhp. 1: manopubbagam dhamm manoseh manomay, ccphp c dn u bi , lm ch bi , tc thnh bi .


61/339


61

thc cao hn ca s sng vn l nhng ln sng nh trongchui lin tc ca t to. C th l t to v t do, phn ln

v n khng c bn tnh hay c tnh tt nh.S vn ng ca tm to tc hay ( nghip), ci qui nhhnh thi mt i sng c th, th cng ging nh s vnng ca mt vi th trong th gii vt l. Vn hu, tm vvt, khng c bn th, khng c linh hn, khng c thc tithng tr bt bin, khng c s th nh ng tuyt i.Nhng ci trng nh l thc, ch l mt hin hu tm thi,

mt khong khc trong tin trnh nhn qu, mt gn sngtrong lp sng di, hiu quc kt thnh bi hai nhnhay nhiu hn.

Nu bn khng bo th v hin hu ca mt nguyn ltrung tm hay ng tuyt i, bn c th t xc nh lymnh ty theo s thch. Nu ni hi ht, nhng cng rtng khi ni rng bn hin hu v hin hu t biu l.Nhng ni trong ngn ng xc thc v cn nhc k, thkhng th xc nh ci ti ring ca bn, v bn cng khngth t xc nh hay t biu l. Tuy nhin, khng c g nguyhim khi bn qun mt bn thn, v khng ai c th lm tiudit nh hng ca hnh ng hay nng lng tim tngca bn. Nng lng ny biu hin ring trong hnh thicon ngi, l bn v ton th ca bn trong lc ny.

Cht th c th trthnh nng lng, v nng lng c thtrthnh Cht th, nhng ng tng rng nng lng lunlun c bo tn trong mt cht thc nht v nh nht.Do chnh hnh ng ca mnh, bn s tip nhn i sng ktip v c th din ra trn tuyn di ca cc i sng. Vkhng c mt trung tm thng ti, mt sinh vt b bin itheo thi gian, hoc tt hn hoc xu hn. Ci ti ca bnkhng hin hu bn ngoi nhng biu hiu bin thin,


62/339


62

nhng cc vng trn ca nhng biu hiu bin thin tothnh mt ton th cho chnh bn. Do , tnh nh nht ca

bn khng d g b bin mt. nim v s bt nh, m ta thy l cbn ca nimv ch thuyt bt nh, c din t bng nhiu hng t:Khng c t tnh, Khng c quyt nh tnh, Vn hul Khng, Khng c t tng, Ht thy u l gi tm,Ht thy u l duyn sinh. V ng, v thng l nim cn bn ca o Pht.

3. NGUYN L TNG DUNG14

Pht gio Tiu tha thng thng tha mn vi phn tchv t khi thin v dung hp. Tri li, i tha thng thintrng v h tng dung nhip gia hai nim tng phn.Nu phe ny nhn quan im ca ring mnh, v phe kiagi cht ca ring h, kt qu ng nhin l s chia r

nhau. y l iu xy ra trong Tiu tha. i tha dy rngphi gc quan nim ca mnh sang mt bn trong mt lcv ha ng lp trng ca ring mnh vi lp trng cak khc, nh th m h tng dung hp nhng lp trngi lp. Ri c hai s thy chng hp nht nhau ton vn.y thc s l qu trnh t ph nhn c ging k trongphng php bin chng ca phi Tnh Khng (nyat).

Ch tng dung y theo ngha en l h tng ii, ngha l h tng qun st t mi pha, h tngng nht cng y nh ni trao i cc quan im. Nhtthit phi thc hin mt cuc ha gii v nhng quan imtng phn hay gy hiu qu nn mt ch trng hn hpgia nhng h thng suy l i lp. Thc t, xu hng t

14 Reciprocal Identification, h tng ng nht. TS


63/339


63

tng ny c cng ln ti lp nim bao dung nguynthy c khai th trong gio php ca Pht nhng hu

nh mt hn trong nhiu b phi Tiu tha, chng l ktqu ca nhng d bit v t tng.

Sau y l trong s nhng l do minh chng s ha ngca nhng quan im i lp nh vy: 1) ng nht tnhphi c, v hai thnh t ring bit uc hp thnh mt nhng v km c pha trn vi nhau to thnh mthp kim l ng. L ng nht trong hnh thc ny l li

gii thch chung cho tt c cc trng phi Pht hc. 2)ng nht tnh phi c v sp v nga c th coi nh khcnhau nhng trong thc t chng l mt. C nhng ci nhni lp nh l mt trc v mt sau ca cng mt ngi nh.Cng vy, nu i sng c nhn t quan im m hoc,n l i sng, nhng nu nhn t quan im gic ng, n lNit bn. C hai thc ra ch tr vo mt. Mt vi trng

phi i tha ch trng li gii thch vng nht trongbn th ny. 3) ng nht tnh phi c, v rng ton dinthc th l ci mt ton vn, nh nc v sng, ton th canc c biu hin nh l sng.

C ba kha cnh, hay ba chim vng nht tnh ny cth tm tt: 1) ng nht trong hnh thc nh l hai yu td bit kt hp to thnh mt nht th. 2) ng nht

trong bn th d c th c nhiu gc cnh i lp. 3) ngnht trong hnh thc v bn th nh nc v sng (hintng lun).

H tng i i bng cch t tng hy dit, khi c thhin, c gi tr thc tin ln sau bng nhng quan imtng phn hay to nn thin cm gia nhng phe phi inghch. Bng vo mt, hay nhiu hn, trong s cc phngphp ny, d bit tnh c tha ti ch lin hip, v cuc


64/339


64

i mng o c dung hp vi i sng gic ng. Nhng tng nh ni: nhn bn th trong hin tng, coi ng

nh l tnh v tnh nh l ng, ng nht hnh v v hnh,tnh v bt tnh, ton v bt ton, mt v nhiu, ring vchung, thng v v thng, tt c c tht c bng lthuyt ny.

Sng dng quan trng nht ca hc thuyt ny l nhmti chng nht i sng (sinh t) v Nit bn. Bn thni sng l Nit bn cng nh nc vi sng l mt. i

sng l ci ny th Nit bn l ci khng s sng kia. Nut ti Nit bn ngay trong s sng, i sng tr thnh lmt vi Nit bn, nhng cht trong tm v thn vn hinhu. Nhng Nit bn ton vn hay trn vn c t nkhi cht. S dit tn ca thn xc l iu kin tt yu caNit bn ton vn, cng nh s dng lng ca sng chungcuc ni s tnh lng ton vn ca nc.

4. NGUYN L NHTHC

Mt s vn ni ti Nh lai, Nh thc hay Chn nhc kho st ni l thuyt Duyn khi. Chn nh l cnbn ti hu ca t tng Pht hc cp trng thi chntht ca tt c nhng g hin hu.

iu t nhin l mi ngi trc tin i tm tinh th uyn

o nht gia gi tng ngoi gii ca vn hu, hay tm mts kin bt bin gia v s s vt bin chuyn. Ri tht bi,ngi ta mi c phn bit ci bt kh tri vi ci kh tri, cithc vi ci gi, hay vt t th vi vt y tha. N lc ny ricng chung cc tht bi, v ci m h chn lm ci thc hayvt t th hon ton vt ngoi nhn thc ca con ngi.Nhng n lc nh th c th mnh danh l truy tm nguyn

l th gii hay nguyn l sinh mnh. Phng php truy tm


65/339


65

v nhng l thuyt kt qu thnh ra a dng. Mt s chtrng nht nguyn hay phim thn, mt s khc ch

trng nh nguyn hay a nguyn.o Pht mt mnh ng hn ngoi cc quan im . oPht l v thn - ci khi phi nghi ng. Khi c hi vNguyn nhn hay Nguyn l Ti s, Pht lun lun khngni. Cn i vi nguyn l sinh mnh, Ngi ph nhn hinhu ca mt bn ng hay linh hn hay bt c ci g cngloi m ngi ta c th gi l thc ng, nh chng ta

tho lun trn. Thy ci bn tnh chn thc hay trng thichn thc ca vn hu khng phi l tm thy ci mt trongci nhiu hay ci mt trc ci nhiu, cng khng phi lphn bit nht tnh khc d tnh hay tnh khc ng. Trngthi chn thc l trng thi khng c mtiu kin ringbit no. S thc, l ci thc ti chn thc khng cthc ti, ngha l, khng c mt tng trng hay bn tnh

ring bit no c. Tm tr con ngi rt kh m hiu ni nim v mt thc ti trong khng ci g l bn tr (bnth).

nim v mt bn th thng tr vi nhng phm tnhbin chuyn, cm r qu su trong tp qun t tngchng ta. Cc hc phi Pht hc, bt k phi no, Tiu thahay i tha, duy thc hay duy tm, hon ton khng l

thuc vo mt tp qun t tng no nh th v tt cuch trng l thuyt v bin dch trit . Khi mt ngitheo o Pht ni v trng thi chn thc ca thc ti, ngta mun ni trng thi khng c bn tnh ring bit. Theoquan im tng qut ca Tiu tha, trng thi khng iukin ring bit l Nit bn, v Nit bn l gii thot ton vnkhi rng buc. Phi Duy thc (Sarvstivda: Nht thit

Hu b), thuc h Tiu tha, bc xa hn, cho rng v ng,


66/339


66

v thng v Nit bn (s tt la) u l trng thi chntht ca vn hu. Phi H v lun (Satyasiddhi: Thnh tht

lun) ch trng rng vn hu, tm v vt, thy u khngv bt thc, khng c ci g hin hu, cn Nit bn.

Trong i tha, phi Ph nh lun tc Trung qun(Madhymika) dy rng chn l ch c th khm ph cbng cc quan im phnh v s hu; v ng khc, phiDuy tm lun (Vijnaptimtra) ch trng rng s vin mnchn thc ch c th chng c mt cch tiu cc bng

ph nhn bn tnh ho v duyn sinh ca hin hu. PhiHoa nghim (Avatasaka) ca i tha ngh rng th giil tng, hay Nht chn Php gii, l th gii khng c cth bit lp. Phi Php hoa (Puarika) ng nht trng thibiu hin nh th l nh th vi thc th chn thc ni titrong bn tnh.

Xt trn ton th, nu ch thy s kin mt a hoa angrng, th nht nh l mt thin kin theo thuyt vthng. Chng ta phi thy rng ni ti trong s kin mta hoa ang rng cha sn s kin mt a hoa ang n,v cng ni ti trong s kin mt a hoa nc sn s kino hoa rng. Nh th s i lp ca rng (dit) v n(sinh) c dung hp v chng to thnh quan im v htng i i, l mt ci nhn trung o khng thin chp.

T, ni rng chng ta nhn thy ci v hnh trong cihnh, hnh trong v hnh, bt ng trong ng v ngtrong bt ng, lng trong sng v sng trong lng. Th lchng ta i ti trng thi chn thc ca vn hu, ngha lTrung o. V ci c gi l Nh thc hay Chn nh.

Khi quan im y c pht biu bng phnh, n tr vo

s phnh thc th hay ci Khng, bi v ph nhn ht


67/339


67

mi trng thi ring bit ca mi vt. Quan nim ti huca trit hc Pht gio c nhn nh nh th. Khi nguyn

l ti hu c nhn nh t quan im ph bin, n cgi l Php gii (dharmadhtu), Cnh vc ca L tnh,nhng khi nhn nh t quan im nhn cch, n c gil Nh lai tng (Tathgata-garbha). Nhng cch din tkhc cng ni ln tng ny l: Pht tnh (Buddhat) hayPht t tnh (Buddhasvabhva), v Php thn(Dharmakya). Nhng ch ny, trn thc t, ng ngha.

Nu khng bit ti nguyn l Chn nh hay Tnh Khngtheo ngha cao nht ca ch, khng cch no hiu nigio php ca i tha. Ch khng trong ngha cao nhtkhng c ngha l khng chi c (ngoan khng) m n chcho ci khng c nhng iu kin ring bit, khng ttnh.

5. NGUYN L VIN DUNG

V nguyn l Vin dung, c ni trong on tho lunv Nguyn l Php gii Duyn khi. Chng ta thy rngc bn loi v tr cn phi bit: 1) s php gii, 2) l phpgii, 3) l s v ngi php gii v 4) s s v ngi phpgii. S mt, s hai v s ba c th d hiu, nhng ci sbn l mt nim kh kh thng. Trong th gii hin thc,s php gii, ch ngha c nhn c cni bt; cnh tranh,

xung t, tranh lun v tranh chp thng cng s lm rilon ha iu. Coi xung t nh chuyn ng nhin, lng li ca cc nn trit hc xa nay. o Pht dng lnmt th gii trong i sng hin thc t ti ch haiu l tng.

Nhng l do nu ln minh chng kh tnh ca mt thgii nh th, c trnh by ri. (Xem Ch. I). Theonguyn l ny, khng mt s hu no hin hu bi chnh


68/339


68

n v hin hu cho ci khc, nhng ton th th gii s vnng v hnh s trong nht tr, ch ton thuc t di

t chc tng qut. Mt th gii l tng nh thc gi lNht chn Php gii hay Lin hoa tng.

Nguyn l ny cn c trn php gii duyn khi caDharmadhtu (Cnh vc ca L tnh) m chng ta c thcoi nh l s t to ca chnh v tr. ng qun rng ch l duyn khi do cng nghip ca tt c mi loi, vnguyn l ny cng nng ta trn thuyt v ng. Trong

thut ng Pht gio, nguyn l vin dung c gi l Hoanghim (Avatasaka), v sc tho lun trong chngni v tng phi ny.

6. NGUYN L NIT BN HAY GII THOT VINMN

hiu o Pht mt cch chnh xc, chng ta phi bt u

cu cnh cng hnh ca Pht. Nm 486 trc Thin cha,hay vo khong , l nm chng kin thnh kt hotng ca Pht vi t cch mt o s ti xn. Ci chtca Pht, nh mi ngi u r, c gi l Nit bn -tnh trng mt ngn la tt. Khi mt ngn la tt,khng cn thy cn lu li mt cht g. Cng vy, ngi tani Pht i vo cnh gii v hnh khng sao miu t

c bng li, hay cch no khc.Ngay trc khi Ngi nhp Nit bn, trong rng Sala thnhKusinagara, Ngi ni nhng li di gio ny cho cc t: ng than khc rng: c o s ca chng ta imt, v chng ta khng c ai tun theo. Nhng g Ta dy, Php (Dharma) cng vi Lut (Vinaya), s l o sca cc ngi sau khi Ta vng bng. Nu cc ngi tun


69/339


70/339


70

c mt s ngi c cc khuynh hng duy tm v t dot tng.

a. Thnh in khng vn t

Ton b kit tp ca thnh in do i hi san nh chac vit trn giy hay trn l bi sut mt thi gian gn400 nm. Dnhin ngay thi B-la-mn gio cng chavit ra vn hc V nht l nhng sch khi th mnhdanh ruti (Khi th lc). Chng ta c th tng tng,

o Pht gin d noi gng nn tn gio xa hn, nhngcng cn c nhng l do khc na: Trc ht, cc ngi khng dm tc ha m thanh du ngt v nhng li m ica c Thch tn bng cch t chng vo nhng vn tmo phm c ngun gc ngoi lai. Pht c ln cm dchnhng li Ngi thnh ting Sanskrit ca V . Th thNgi s t hi lng hn nu vit nhng li Ngi trong mut ca ngi A-ka-i ngoi lai,16 vn chc dng cho ccmc ch thng mi v bnh dn. Th hai, ngn ng mcc ngi chp thun trong i hi rt c th l mt th tinghn chng, gn ging ting Pli, l ting Hoa th(Pataliputra). Tht l khng thch hp nu ngn ng v vnhc linh thing ca cc ngi phi m ra cho qun chng,nht l khi c mt s trng lo c d kin theo khuynhhng t do t tng. Th ba, t nhng thnh ngn ca

Pht vo vn t c th coi l mo phm cng nh miut thnh tng bng hi ha hay iu khc, ri ti s ni

16 Accadian, thuc vng quc Accad (Akkad) trong vng H luLng h, trung tm mt vng quc rng ln ca dn Semite (Trung) dng ln khong ba thin nin k trc Thin cha bao gm lnh

th ca Sumer v Babylone. Vn t Sanskrit c xem l c ngun tloi ch ny. TS


71/339


71

ngay sau y. D sao, ton b vn hc c duy tr trongk c v khng c php vit tri qua khong bn th k.

Cng ng Pht t, khc hn vi cng ng cc B-la-mn,l mt tp hp ca c bn giai cp n t mi phnghng, v khng thch hp cho vic tng c nghim tccc thnh ngn. Kt qu l mt cuc lu truyn thiu st.V stht lc v xuyn tc nhng gio thuyt nguyn thu,vua Vattagamani Tch lan ban lnh ghi chp ton b vnhc vit bng ch Tch lan, khong nm 80 trc Thin

cha.b. Thnh tng khng t v

Tt c nhng iu khc u tin ti Sanchi v Barhut khngtrnh by Pht trong din mo con ngi. iu ng lu chng ta l, nhng bin c chnh trong i sng ca Pht c a ra y trong iu khc m khng mang din

mo mt nhn vt chnh. Lm sao c th c? Pht khiging sinh c tng trng bng o hoa sen ntrn; Phtlc thnh o tng trng bng cy b c tng rochung quanh; Pht lc thuyt php ln u tng trngbng mt bnh xe trn i khi c thm du hiu tri-ratna(tam bo); lc kht thc tng trng bng mt ci bnh bt;v i loi nh th. Nu s gi hng l mt phng tin

ca ngh thut ch thc, cc ngh s Pht tu tin hiu iu kh trn vn v dng nim mt cchkho lo cho nhng mc ch thc tin.

Tuy nhin, tt c nhng iu ny khng nht thit c ngharng cc trng lo tuyt nhin khng trnh by c Phtsut trong thi ti th ca Ngi, v c truyn k k li vich to mt bc tng cng dng sut trong thi Ngi

vng mt. H l nhng ngi ch hnh thc v duy thc


72/339


72

nh ni trn, v nh th nu Pht ang ngay trcmt, h c quyn miu t ngi bng hi ha hay iu khc.

Nhng by giNgi i vo Nit bn, m trnh by mtngi khng cn hin hu trong thc ti na, l iu btxc. Chnh do sau s pht trin kh quan ca cc nn nghthut Gandhara m Nam phng Pht gio bt u cnhng tng Pht. Theo ti, vic ny xy ra cng lc vivic ghi chp cc gio thuyt ca Pht thnh vn t, tckhong 80 trc Thin cha.

Cc trng lo c khuynh hng duy tm v t do ttng, m chng ta c th coi nh l nhng nh tin phongca i tha, hnh nh khng c nhng cuc hi hp c li cc bi php ca Pht, cng khng mrng cc iukhon lut ca h vt ngoi nhng g Pht thit nh.H thng ghi li nhng thnh ngn bng k c hay bngvn t ty theo s thch. H khng ngn ngi s dng cc

ti nng ca mnh trong hi ho hay iu khc miu thnh nh Pht theo l tng ring ca mnh v ci p vci ton, nh h lm ngh thut Gandhara.

Xu hng t do t tng cng c thc thy trong cclun gii siu hnh ca cc nh Vaibhasika (Phn bitthuyt, hay T-b-sa), trong nhiu quan nim v php(dharma) hay thng (v t) php (abhidharma) c su

tp v mt s quan nim t do c tuyn v ckhuyn co hc tp. Mc d phi T-b-sa thuc h Tiutha, nhng m ra mt khuynh hng nhm ti trngphi t do t tng. Hng ngi t do t tng nh th cnhin to bo trong vic thch ngha, bc hc, ch gii, hayhnh thnh v din t bt c quan nim no. Tuy nhin, iuny khng c ngha rng h i xa ngoi cc gio php

nguyn thu ca Pht.


73/339


73

V Nit bn, nhm t do t tng trong s cc Pht tutin ht sc phng khong trong vic gii thch, bi v

Pht khng ni nhiu v iu trong thi Ngi ti th,mc d i khi c cp n trong cc k th ca Ngi,nh trong kinhPhp c (Dhammapada). Mi khi c ngihi Ngi cn tn ti sau khi cht hay khng, hay Ngi ivo th gii no sau khi Nit bn, lun lun Ngi im lng.Khi Pht im lng trc mt cu hi cn tr li l phi haykhng, s im lng ca Ngi thng c ngha l tha

nhn. Nhng s im lng ca Ngi trc cu hi v Nit bnli do s kin rng cc thnh gi ca Ngi khng th hiuni ci trit l su xa nm trong .

Mt hm c ngi ni vi Pht y s nhp bn cc t caNgi nu Ngi a ra c nhng gii p sng t cho ccvn : Pht sng mi hay khng, nu th, ci g s xy rasau khi Ngi cht ? Nguyn nhn u tin ca v tr l g

v v tr ri s ging nh ci g trong v lai ? Ti sao loingi sng v ci g xy ra sau khi chng cht ? Gii pca Pht c hiu qu nh sau: Gi s bn b trng mt mitn tm c, mt y sn nh mi tn ra khi thn thbn v tr vt thng, trc tin bn c hi ng ta nhngvn nh mi tn c lm bng th g, thuc c cch bng th g, ai bn mi tn , v nu y skhng tr vt

thng, ci g s phi xy ra, v nhng vn i loi nhvy; v t chi cha tr, tr phi y str li tt c nhng vn tha mn bn ? Bn s cht trc khi nhn cnhng gii p.17

17

Cf. Pli, M. 63 Ca-lukyputta-sutta. Hn, Trung A-hm 60, s221 Kinh Tin d. TS


74/339


74

Trong th d ny, Pht khuyn co ngi hi nu l tNgi ng mt thi gian v nhng vn qu su xa ngoi

tm lnh hi ca mt ngi thng c th sau mt cuctu tp lu di lm t ca Pht ri y s thu hiu.

Sau khi Pht vng bng, hu ht cc tho lun suy lun siuhnh tp trung quanh ti Nit bn. Kinhi Bt-nit-bn(Mahparinirva-stra), 18 nhng on vn bng tingSanskrit va c pht kin mi y mt Trung von khc Kyasan (Cao d sn) cho thy mt tho lun

sng ng v cc vn nh Pht tnh, Php tnh, Chnnh, Php gii, Php thn, v s khc nhau gia cc tng Tiu tha v i tha. Tt c nhng chim linquan ti vn Nit bn, v cho thy mi bn tm ln casuy lun c t trn vn v cng quan trng ny.

Vn then cht ca o Pht, d ch hnh thc hay chduy tm, qui vo s dit tn ca phin no, dc vng cacon ngi; bi v trng thi mo m ca tm c coinh l ci ngun ca tt c mi xu xa trong i sng cacon ngi. Dc vng ca con ngi c th b dit tn ngaytrong hin th. Do , gii thot s mo m nh th catm l i tng chnh ca tu tr trong Pht gio. S dit tn(Nit bn) ca phin no, ca dc vng, ca gic nng, catm tr, v ngay c dit tn thc c bit, thng c ni

n.Trong tm ca ngi theo o Pht, Nit bn khng chabt c tng thn thnh ha no vc Pht. N n gin

18 Taish 12 No 374 i Bt-nit-bn kinh (Bc bn), 40 quyn, m-v-sm dch; No 375 i Bt-nit-bn kinh (Nam bn), 36 quyn, Hu

Nghim bin tp; No 376 Pht thuyti Bt-n-hon kinh, 6 quyn,Php Hin dch.


75/339


75

ch cho s lin tc vnh cu ca nhn cch Ngi trong ngha cao nht ca t ny. N ch cho vic trv Pht tnh

bn hu ca Ngi, l bn thn Chnh Php19 ca Ngi chkhng phi l bn thn kinh in20 ca Ngi nh cc nhch hnh thc quan nim. Php c ngha l l th m Pht chng trong Gic ng vin mn. Cc nh duy tm chorng Pht c Php thn thn thng nht vi l th. Lthc din t trong cc gio thuyt ca Pht nhng giothuyt ny lun lun b hn cuc bi ngn ng, cduyn v

thnh chng. V vy, cc nh duy tm ch trng, kinh inkhng phi l bn thn l th ca Pht. Thn l th khng chu nhng hn cuc no c, l Nit bn.

Cc nh ch hnh thc, tri li, ch trng kinh in l sbiu dng trn vn cho l th ca Pht. Do h quannim Pht vnh vin tn ti trong bn thn gio php, cnNit bn l dit tn v d ca ngi.

By gi, chng ta phc ha thm nguyn l Nit bn (trngthi tt la) trong nh sng ca thi gian v khng gian. ivi cc trit gia, nht l cc trit gia n, nu tin rng khnggian v thi gian l v hn, th l mt o tng. Thnhng o Pht cha tng ni khng gian v thi gian l vhn, v o Pht coi chng l nhng cht th vt l. Khnggian c coi nh l mt trong nm hnh cht nm i:

t, nc, la, gi v h khng v i khi n c trnhby l c hnh dng trn.

19Dharma-kya, trong i tha, ch cho l th thun tnh c ngay trongs Gic ng ca Pht ch khng phi ch trong gio php ca Ngi tcl thy c din thnh li.20

Bn thn kinh in ngha l, theo cc nh Tiu tha, Pht tip tctn ti nh l kinh in hay gio thuyt.


76/339


76

Mt s trng phi coi thi gian l thc hu, mt s khcni n bt thc. Nhng cn ghi nhn c bit rng thi gian

cha h c coi hin hu tch bit khng gian. Th cngha l, mi loi v mi vt u c thi gian ca ring n.Khng gian v thi gian lun lun nng nhau. Loi ngic trng sng trung bnh, hay tui th, khong nmmi nm. Nhng ngi ta ni hc sng mt nghn nm,ra sng ti mt vn tui. Vi cc loi tri, ngi ta nimt ngy mt m ca h di bng c 50 nm ca ngi

trn. Tri li, rui nhng v nm mai sng vn vi ch cmt ngy.

L thuyt ni khng gian cong, do cc nh vt l hc hini ra, kh thng thuyt Nit bn. V tr, hay Phpgii ni theo thut ng, l khu vc c chim c bikhng gian v thi gian, v trong khu vc chng kimsot nhng ngn sng ca hin hu. Vy trn thc tin, th

gii thi-khng l i dng ca nhng ln sng sinh t.N l mi trng casamsra (nhng chu k chm ni cai sng), th gii ca sng to, ca nng lng, ca nhnduyn, ca lc, ca t to, v ca bin hnh. N l mitrng ca dc, ca sc v tm.

i lp vi mt th gii nh th, trn phng din lthuyt, chng ta c cho rng phi c mt mi trng khng

khng gian v khng thi gian, khng to tc, khng nhnduyn, v khng b dao ng bi nhng ln sng sinh t. Skhng c Php gii theo ngha ng, ngha l, th gii biuhin. Nhng s c Php gii theo ngha tnh, ngha l thgii t thn; tc Chn nh hay Nh thc, trng thi ti huca Nit bn, i Bt-nit-bn (Mahparinirva), hayChnh ng Chnh gic (Samyak-sambuddha). Php gii

(Dharmadhtu), ni theo ngha th gii hin tng, l th


77/339


77

gii ca mt vng trn khp kn c thc trnh by nhsau:

Ci sc-tm

Ci thi-khng

Sinh-t, hnh nghip, nhn duyn

to tc, bin dch

Lun hi

Th gii ca dc, sc v tmNghip bo

Nit-bn hu d y

Th gii hin tng

Ngoi Php gii (Dharma-dhtu) theo ngha ny, c thgii khng hn cuc c din t nh sau:

Khng khng gian - khng thi gian

Nit bn khng cn cc iu kin sng

(v D y Nit bn).

Khng sng - khng cht.

Khng to tc, khng nhn duyn, khng bin dch

Gic ng vin mn, gii thot vin mn

Chn nh, Nh thc, Nh lai

Trong s cc kinh vn Pht gio cn lu truyn n ngynay, chng ta khng thy c on no ch r nhng imny. Tuy nhin, chng ta c mt bn, d nguyn bn n cha c pht kin, cha ng tng kh ging iu ti din ty.


78/339


78

Bn ni: Trong php gii (th gii hin tng), c bath gii l dc, sc v tm. Ht thy cc loi to vt, c

thnh v phm, nhn v qu, u trong php gii . Chc Pht l ngoi php gii. Quan nim trong on vnny thc tng nht vi th nu trn.

Kinh i Bt-nit-bn ca i tha, khng tha mn vitt c nhng minh gii tiu cc, ct ngha Nit bn bngnhng t ng kh

Documents

Tinh Hoa Triết Học Phật Giáo