Tip Tarihi

TIP TARH

DERS NOTLARI

Prof. Dr. ahin AKSOY

2010

Harran niversitesi Tp Fakltesi Tp Tarihi Ders Notlar (Prof. Dr. ahin AKSOY)

-2-

TARH NCES ALARDA TIP

Tp tarihini anlatmaya ynelik bir almaya tarih ncesi alardan balamak ilk anda bir eliki olarak grnse de insan ve onun gemii yeryznde ilk var olduu gnden bu yana devam ede gelen bir sre olarak kabul edildiinde aslnda bir zorunluluktur. Tarih, Mezopotamyada yaznn ortaya kmas ile balatldna gre tarih ncesi bundan geriye doru olan btn dnemleri kapsamaktadr. Ancak konumuz tp tarihi olduundan bizim kullanmmz iinde tarih ncesi insann yeryznde var oluundan yaznn ortaya kt dneme kadarki dnemi ifade etmektedir. nsann yeryznde bir evrim sonucumu var olduu, yoksa ilahi bir g (veya irade) ile mi var edildii bilimsel (veya politik) tartmasna girmeden, arkeoloji biliminin bize verdii bilgilere dayanarak bir ka yz bin yl ncesi ile bundan 6000 yl ncesi aras bir dnemden bahsettiimizi syleyebiliriz.

Tarih ncesi dnemle ilgili bilgiler, kaytl dokmanlar veya deliller olmadndan, temelde arkeoloji ve palaeontoloji sahasnda alan bilim adamlarnn o dnemlere ait bulabildikleri malzemelerden yola karak yapt, tartlmaya ak, somut olmayan fakat yinede belli bir bilimsel deeri olan yorumlara dayanmaktadr. Dolays ile tarih ncesi alara ilikin yaplan her trl yorum, her ne kadar yllardr sren bilimsel faaliyetlerin ve analizlerin bir sonucu olsa da yeniden yorumlanmaya, deitirilmeye ve hatta rtlmeye son derece aktr. Tarih ncesi alardaki yaama biimlerini ve ritelleri anlatrken kullanlan abartl ifadelerin yerli yerine oturabilmesi iin akademik kaygyla yaplan bu tespitten sonra unu da ilave etmeliyiz ki, bu aa ait argmanlar gelitirmede kullanlan dier bir kaynak olan mevcut ilkel kabilelerin yaay biimleri ve gnlk uygulamalar da yeteri kadar gvenilir deildir.

Bilim adamlar gnmzde yaayan ilkel kabilelere bakarak, ki bunlardan Orta Avustralya da yaayan Aborijinler bugn dnyadaki en ilkel ve bozulmam kabile olarak kabul edilir ve zerlerinde bir ok aratrma yaplr, tarih ncesinde yaayan insanlar ve onlarn tp uygulamalar hakknda fikir gelitirirler (Resim 1). Gerek arkeolojik ve paleontolojik almalardan gerekse gnmz ilkel kabileleri zerinde yaplan almalardan gnmz anlayndan biraz farkl olarak tarih ncesinde insanlar hastalk oluumunu doal etkenlerden ok doast glere veya metafizik olaylara balamlardr. Bir nceki cmlede biraz kelimesinin trnak iine alnma sebebi, gelecek blmlerde de grlecei gibi aslnda hastalklarn oluma mekanizmasnn ok yakn alara kadar, hatta gnmzde (ilkel olmayan toplumlarda buna dahil olmak zere) benzer sebeplere balanmasdr. Tarih ncesi alarda hastalk oluumu mekanizmas olarak inanld dnlen iki sebepten


-3-

birincisi, ldrc veya hastalk yapc bir madde veya etkinin kurbana ynelmesi; ikincisi ruhun kurbann bedeninden ayrlmasdr. Birincisine rnek olarak halen Aborjinler de var olan kemik tutma gelenei verilir. Buna gre kt amala kullanlacak kemik kurbana doru tutulup baz szler ve arklar sylendikten sonra kemik gmlr ve kurbann hasta olmas beklenir. Kiinin kemiklendiini rendii zamanki tepkisi ok abuk olur ve hatta buna bal lmlere bile rastlanr. Dier durumlarda ise kiiye kemik tutulduunun ilk belirtisi hastaln balamasdr. Her halkarda hastann arkadalar kemii aramaya balarlar, ve kemik bulunursa derhal iyileme olur. Daha sonra kemik tutan kii saptanrsa iddetle cezalandrlr hatta ldrlr.

Resim 1: lkel kabilelerde tedavi

Kurbann bedeninden ruhun ayrlmasna bal hastalk oluumuna gnmz ilkel toplumlarnda da rastlandna rnek olarak ta Borneo da hastalanan kiiyi tedavi etmesi iin profesyonel ruh yakalayclarn arlmas verilir. Charles Hose bir eserinde bu seremoniyi yle anlatr. Seremoni meale altnda yaplr. Hasta geni bir daire olarak oturmu izleyici ve arkadalarn ortasna yatrlr. Ruh yakalayc trans haline geerek kendi ruhunu, hastann ruhunu bularak bedenine geri dnmeye ikna etmesi iin gnderir. Bu srada da ruhun yapt yolculuu anlatr. Trans halinden karken elindeki, hastann ruhunu iinde bulunduran ta kendi mekanna dnmesi iin hastann bana srter ve ruhun bir daha kamasn nlemek iin hastann bileine bir palmiye yapra skca balanr.

Bu gzlemler gsteriyor ki gnmzde yaayan ilkel kabilelerde ve muhtemelen tarih ncesinde yaayan toplumlarda insanlar, hastalklar doast glere balamlar ve bugnn psikoterapistinin kulland yntemlere benzeyen ekillerde tedavi etmeye almlardr. Bu da, detaylarda baz deiiklikler olsa da altnda yatan prensiplere bakldnda gk kubbenin altnda asrlar gese de ok fazla bir eyin deimediini gstermektedir.

Tarih ncesi alardaki hastalklar ve bunlarn tedavileriyle ilgili bilgileri bize tayan en nemli kalntlar kemiklerdir. Bunlardan paleolitik ve neolitik aa ait olan bazlarnda osteoartirit ve tberkloza ait kesin bulgulara rastlanrken, dier bazlarnda byk kemik tmrne ve kemik ekzositozuna rastlanmtr. (Resim 2) Bunlar dnda, ortaya karlan kafataslar o dnemlere ait tbbi bir uygulamaya (veya belki de dini bir ritele) byk lde k tutmaktadr. Bu dneme ait kafataslarnda (sebebini kesin olarak bilme imkanmz olmayan) trepanasyon uygulamalarna dair kantlar bulunmutur. Kafatasnda delik ama anlamna gelen trepanasyon, tarihin


-4-

deiik dnemlerinde, Yeni Gine ve Yeni Kaledonya, Peru, Dastan ve Cezayir gibi dnyann deiik blgelerinde uygulanmtr (Resim 3). Birok arkeolog bu ilkel trepanasyon ileminin neden yapld konusunda aratrmalarda bulunmu ve bunun sebepleri konusunda grler ileri srmlerdir. Varlan sonu bu ilemin ritel veya bysel bir da vurum veya tbbi tedaviye ynelik bir giriim olabileceidir. Ancak burada unutulan nokta tp tarihi incelendiinde eski alarda ve gnmzdeki birok ilkel toplumda hekimler, dini ve tedavi edici yn olan bireylerdi. Dolays ile dini ritel ile tbbi tedavi arasnda hep son derece ince ve belirgin olmayan bir izgi var olagelmitir.

Resim 2: Paleontolji Resim 3: Trepanasyon

Bazlarnn yanl ekilde vurgu yapt gibi yalnzca tarih ncesi aa zg olmayan trepanasyon uygulamas, o dnemde ve daha sonraki dnemlerde var olan ve izlerine Aristodan balamak zere Bat dncesinde de ska karlatmz animist (ruh ve beden ayrmna dayanan) grten kaynaklanan bir tedavi eklidir. Gnmzdeki Borneo yerlilerinde olduu gibi tarih ncesi alarda da hastaln bir dmandan, bir hayvandan veya bir kt ruhtan gelen kt etkinin bedene girmesi ile olutuu dncesi vard. Bu ktln kurbann bandan dar kmas iin yaplan trepanasyon uygulamas zaman iinde kafatas krklarnn ve kafa ii lezyonlarn tedavisine ynelik bir metoda dnmtr.

Tarih ncesi alarda olduu ileri srlen ve halende kullanlan tedaviye ynelik inanlardan biriside hastaln dokunma yoluyla baka bir bireye, hayvana hatta bitkiye geirilmesi eylemidir. ok eski olmayan tarihlere kadar baz toplumlarda lye dokunmak hastalklarn lyle birlikte uzun bir yolculua kmas olarak kabul edilmitir. Hatta idam edilecek mahkmlar hastalara el vermek suretiyle onlarn hastalklarn kendisine alarak bunun karlnda byk paralar kazanmlardr.

Tarih ncesi alarda sadece ila veya cerrahi tedavi yoktu, ayn zamanda doa-st ve fizik-tesi glerinde varlna inanldndan bu ktlklerden korunmak iin tak ve nazarlklarda kullanlrd.

Pirenedeki Trois Frres Marasnda bulunan elleri ve kollar boyal, kuyruu olan, ayaklar insan ayana, yz hayvan yzne benzeyen ve boynuzlar olan garip insan silueti bilinen en eski tp adamna ait portre olarak kabul edilmektedir (Resim 4). Bu ister bir tp adam isterse de bir byc olsun hastalk ve onu tedavi etmeye ynelik abalar insanla birlikte yeryznde var olmutur. Belki tarih ncesine ait elimizdeki bulgular bizi bu dneme ait kesin kanlara gtremese de en azndan unu syleyebiliriz ki hastalklara ynelik tedavi abalar o dnemde ve daha sonra iki farkl


-5-

izgiyi izlemitir. Bir tanesi din veya sihirden etkilenen, hastalklarn ruhun bedenle birliktelii veya ayrlna dayal, kt ruhun bedenden ayrlmas veya bedenden ayrlan ruhun bedene geri getirilmesine ynelik uygulamalar. Dieri de, halen ada toplumlarda bile uygulanmaya devam edilen, yresel veya halk tbb olarak isimlendirilebilecek bugnk pozitif tbba daha yakn tp uygulamalardr. Zaman iinde birbirine karan bu uygulamalar tarih boyunca hep birbirine kout olarak gelmi ve varln toplumlar iinde srdrmtr.

Resim 4: Sihirbaz hekim


-6-

MEZOPOTAMYADA TIP

Yaklak M.. 4000de Frat ve Diclenin sulad ve daha sonra insanln beii olarak anlacak bereketli Mezopotamya topraklarnda dnyann ilk byk medeniyeti kuruluyordu. Byk bir medeniyete sahip olduu daha bu yzyl iinde ortaya karlan Ur ehri zerinde yaplan arkeolojik almalarla iyice anlalan Smerlilerde temel geim kayna tarm ve hayvanclkt. Sulama ve ulam sistemlerinin olduka gelitii Smerin baehri Urda hemen btn evlerin banyosu ve atk su tesisat bulunmaktayd. Tekerli aralar kullanlyor, aletler bakrdan imal ediliyordu.

Tarihin balangcn belirleyen yaz M.. 3000lerde Smerlerde kil stne yazlan ivi yazs olarak ortaya kt. ivi yazs kullanlarak yazlm belgeler bugne yalnzca genel tarih bilgisi deil o dneme ait tip uygulamalar ile ilgili nemli bilgilerde aktarmtr. Bu tarihi belgeler arasnda Londradaki Wellcome Mzesinde bulunan M.. 3000 yllarnda yasayan Smerli bir hekime ait mhr ile Pariste Louvre Mzesinde bulunan M.. 2300 lerde yasayan Babilli bir tp adamna ait mhr son derece nemlidir.

Smer krallnn Akad krall tarafndan yklmas, daha sonrada her ikisinin M.. 2000de yklarak yerlerine gneyde Babil, kuzeyde Asur krallklarnn kurulmasyla bu corafyadaki medeniyet zirveye ulat. Mezopotamya ve oradaki tp ile ilgili olarak deiik eyler yazlm olsa da 1985 senesinde Vernon Coleman tarafndan yazlan The Story of Medicine bu dneme olduka farkl yaklamaktadr. Colemana gre bu corafyay tp tarihi asndan nemli klan, yzyllardr inanlan havada kt ruhlar ve hastalk yapc cinlerin dolatklar bunlarn insan vcuduna girmesi ile hastalklarn olutuu, dolay ile bunlarn ancak ruhlara mdahale ve by ile dzelecei inancnn yklmasna ynelik ilk admlarn Mezopotamyada atlm olmasdr. Bu tespit tbbn modern anlamda ve bal bana bir bilim olarak gelimesinin balangcn Eski Yunan (ve zellikle Hipokrat) ile balatan gre ciddi bir cevap tekil etmektedir. Yeni ve iyi olan her eyin kaynaklarnn Batda olmas gerektii, Douda olanlarn ancak bunlarn taklidi veya tercmesi olabilecei -yanl- n yargsna Batl bir yazardan gelen bu tespit bizce ok nemlidir.

Coleman tp dnyasndaki gelimelerin toplumun dier alanlarnda olan gelimelerinden bamsz olamayacan sylemektedir. Tbbn gelimesi ynnde ilk admlar atan bu insanlar ayni zamanda ehirler kuruyor, komular ile ticaret yapyor veya onlar fethediyor, sanat ve edebiyat eserleri yaratyor, matematik teoriler


-7-

gelitiriyordu. Bu disiplinlerin hi birisi bir dierini etkilemek veya ondan etkilenmek konusunda immn deildi. rnein tbbn gerek anlamda bir meslek olarak olumas ynndeki ilk admlar bir hekim veya din adam tarafndan deil bir hkmdar, Babil kral Hammurabi tarafndan atlmtr. M.. 2000 lere ait mehur Hammurabi kanunlarnda hastalar ve hekimleri korumak, meslein icrasn dzenleyen belli maddeler bulunmaktadr (Resim 1). Gnmzde bazlar adaletsiz, hatta acmasz gibi grnse de hekimlerin yapt tedavi ve ameliyatlarda alaca cretleri belirleyen, uygulamada yapacaklar hatalarda demesi gereken cezalar dzenleyen bu en eski mesleki kanun tbbn bir meslek olarak belirlenip onun uygulan biimini dzenlemesi asndan ok nemlidir.

Bu kanunlar; Eer doktor soylu bir kiiyi tedavi ederse, ve apsesini bronz bir bakla aarsa, ve hastann gzn kurtarrsa 10 gm ekel almaldr. Eer hasta bir kleyse sahibi 2 gm ekel vermelidir. Eer doktor bronz bir bakla apseyi aarsa ve hasta lrse veya gzn kaybederse doktorun eli kesilmelidir. Eer sz konusu kleyse yerine baka bir kle verilir. Eer ameliyat sonucu klenin gz tahrip olursa, operatr kle sahibine klenin deerinin yarsn der. demektedir.

Tp ve din arasndaki ban zayflamas ile hastalklarn kendilerine zg sebepleri olabilecei dncesi olumaya balam, ve sorunlara tbb zmler bulma ynnde abalar grlmtr (Resim 2).

Resim 1: Hammurabi ve ama Resim 2: Bilinen en eski tp kitab (M.. 2000)

Babilde tp ve halk arasndaki tbb bilgi olduka gelimiti. Heredot M.. 430da yazd tarihinde her Babillinin amatr bir hekim olduunu yazmtr. Eski Babilde hastalanan kii ar yerine gtrlr ve orada braklrd. Yoldan gelip geenler hastann yannda durup ikyetlerini dinlerdi. Eer yolcu buna benzer bir rahatszlk geirmise hastaya tavsiyelerde bulunur, ona tedavi yollarn sylerdi.......ve hi kimsenin hastann yanndan sessizce gemesine izin verilmezdi. Bu anlatmlar tbbn Babilde ne kadar gelitii halka kadar indiinin bir gstergesi olarak kaydedilmitir. Yzyllar getikce tp bilgisi daha da geliti. Bu dneme ait elde ettiimiz bilgilerden, krlan kemiklerin yerletirildii, tutkal emdirilmi bandajlarla sarldn reniyoruz. Olduka gelimi tart aletleri ile ilalar hazrland, doktorlarn belli konularda uzmanlaarak bu tr hastalara bakt kaytlarna rastlyoruz. Hatta Babilde psikiyatristlerin var olduu, Freuddan bir ka bin yl nce, su, korku ve zntnn insan sal zerindeki kt etkileri olaca bilinmekteydi.

Babilden gnmze kalan tabletlerden anlaldna gre onlarda geni bir materia medica (tpta kullanlan maddeler) koleksiyonu vard. Bu tabletlerde 120 ye


-8-

yakn mineral ila bunun iki katndan fazlada bitkisel maddenin ad gemektedir. Bunun yannda deiik yalar, bal, balmumu, sut, tuz, bira, amur gibi maddelerin tedavi edici etkisinden de sz edilmektedir. Babilde karacierin kilden yaplm modeli zerinde yaplan Hepatoskopi (karacier okuma) uygulamas karacierin vcudun ve ruhun merkezi olduu, oluan hastalklarn karacier stnde gzlemlenebilecei inancna dayanmaktadr (Resim 3). Kilden yaplm, her birinin ortasnda kk odun ubuklar dikilmi karelere blnm bir koyun karacieri modeli, kurban edilmi bir hayvanin karacieri ile karlatrlr ve bu cierin yzeyindeki deiikliklere gre hastaya tehis koyulurdu. Benzer bir uygulamaya dair ifadeye ncilde de rastlanmaktadr. Babil Kral yollarn ayrmnda durdu......kutsall kullanmak iin.......ekillere bavurdu, karaciere bakt (Ezekial; 21:21).

Resim 3: Hepatoskopi

Babil hakknda fazla bilgimiz olmasna ramen. Babildeki tip konusunda bildiklerimiz sinirlidir. O gn yasayan hibir hekimin adn bugn bilmiyoruz. Ancak yine de bu blmde ilediimiz dnem tarihin (ve tp tarihinin) nemli bir halkasn oluturmaktadr ve gelecek blmde konu edilecek Eski Msrdaki tip uygulamalarna geite nemli bir dnemi tekil etmektedir.


-9-

ESK MISIRDA TIP

Eski Msrn tarihi ile ilgili bilgi ve belgelerden, Nil nehrinin sulad topraklarda M.. 4000 yllarnda bir ka milyon insanin organize bir hkmet ynetimi altnda yaadn reniyoruz. Msrllar ekillere dayanan ve daha sonraki modern alfabeye zemin tekil edecek yazy kefedip ilk olarak kullanan medeniyet olarak bilinmektedir. nsanlk tarihindeki bu en byk sramay yapan eski Msrllar ayrca gnmze kadar kalan ve hayret ve gpta ile seyrettiimiz piramitlerle de yalnz kltr seviyesi olarak deil ayn zamanda teknik olarak ta ne derece yksek seviyelere ulatklarn bize gstermektedir.

Yaznn kefi phesiz dier alanlarda olduu gibi tp alannda da gelimelerin onunu am ve belli konularda gelecee notlar kalmasna vesile olmutur. ekil yazs (hiyeroglif) zaman iinde yerini iaret yazsna brakm ve ilk alfabe M.. 3500de ortaya kmtr (Resim 1). Yaznn kefi ve kullanm yannda zerine yazld malzemede de yenilikler olmu ve Mezopotamyada rastladmz kil tabletlerin yerini ok daha kullanl olan papirsler almtr.

Ancak Eski Msrn bu ilk alarndaki tp uygulamasna ilikin bilgilerimiz olduka snrldr. O dnemlerde hemen her eyin bir tanrs vard ve bunlar yeryzndeki olaylar kontrol ederdi.

Resim 1: Hiyeroglif

rnein ahin-bal gne tanrs Ra (Resim2) ku-bal (wisdom) tanrs Thoth ki bunun tbbn (treatiese) kurallar kitabn yazd sylenir, ve aslan-bal ocuk dourma tanrs Sekmet. Salk tanrs Hermotun hikayesine gre ise kendisi eytan Set ile dvrken gzn birini kaybetmi fakat gz daha sonra mucizevi olarak iyilemitir. Daha sonralar Horusun gz bir uur haline gelmi ve eski Msrda yaygn olarak kullanlmtr. Hatta bugn doktor reetelerindeki R iaretinin Horusun gznn deiik evrelerden getikten sonra izilen byk R seklindeki tasarmndan kalan bir sembol olduu sylenmektedir (Resim 3).

Bu tanrlar geidi, aslnda kendisi bir olumlu olan, mhotep ile zirvesine ulam oldu. Eski Msrdaki tp hakknda sahip olduumuz bilginin snrll, o dnemin en byk hekiminin kim olduu konusunda bir kanya varmamza imkan vermemektedir. Ancak iki isim var ki bunlar anmadan gememiz mmkn deildir. Bunlardan birisi Sekhetenanach dieri ise mhoteptir. Bunlarn hangisinin adn bildiimiz ilk tp adam olduu konusu halen tartmaldr.


-10-

Resim 2: Salk Tanrs ahin bal Horus Resim 3: Horusun gz

Sekhetenanach M.. 3000 de yaam ve Firavunun ba hekimlerinden birisi olarak grev yapmtr. Kral, hekimine yapt hizmetlerin karl olarak bir dl vermek istemi Sekhetenanach ise portresinin bir tas stne yaplmasn tasa yapt tedavinin yazlmasn, bunun sarayn gze arpan bir yerinde koyulmasn ve lmnden sonra da mezar ta olmasn istemitir (Resim 4). O gnden bize kalan ant tata Sekhetenanach leopar derisi giymi, elinde iki tane asa ile ayakta dururken arkasnda hanm elini omzuna koymu ekilde resmedilmi, ve altna Kraln burun deliklerini iyiletirdi yazlmtr. Byle bir talepte bulunmakla Sekhetenanach kendini tarihteki ilk hekim olarak kaydettirmitir.

Tp tarihileri tarafndan daha iyi bilinen mhotep bazlarnn ifadelerine gre antik alarn sisleri arasndan bize grnen ilk hekimdir. Rakibi Sekhetenanach ile mukayese edildiinde mhotepin hekimliine dair elimizde daha az kant bulunmaktadr (Resim 5). Tp tarihileri tarafndan Eski Yunann Aesculapinin Msrdaki karl gibi anlatlsa da her ikisinin de zaman iinde tp tanrs olarak kabul edilmesi ve insanlarn onlarn trbelerinde salk uykusuna yatmalar dnda aralarnda fazla bir benzerlik yoktur.

mhotep hakknda elimizdeki kesin olan bir bilgi varsa o da, M.. 2980 ile 2900 yllar arasnda yaayan Firavun Zozerin ba veziri olduu ve efendisi iin ina edilen ve bugn dnyann en muhteem yaplar arasnda saylan Step Piramidinin mimar olduudur.

Resim 4: Sekhetenanach Resim 5: mhotep

Maalesef mhotepin hekim olduuna dair elimizde hibir bilgi bulunmamaktadr, ancak lmnden sonra kendisine dua ve ibadet edilmesi, ve M.. 500den sonra da tanr olarak kabul edilmesi mutlaka tpla ilgili bizim bilmediimiz bir eyler yapm olabilecei dncesini uyandrmaktadr. mhotepe ait olduu sylenen, 10 tanesi British Museumda 31 tanesi Wellcome Tp Tarihi Mzesinde bulunan heykellerin hepsinde mhotep elindeki papirs ile oturuyor vaziyette resmedilmitir. mhotepin ansna Memphis, Thebes ve Philaeda tapnaklar yaplmtr. Halk burada gelip uyuduklarnda ifa bulacaklarna inanmaktayd. Bu tapnaktan kalan sonuncusu da Assuamda ina edilen barajdan sonra sular altnda kalmtr. mhotepin Memphis ehri yaknlarna gmld sylenmektedir ancak u anda mezar bulunamamtr. Belki bir gn bulunursa, Sekhetenanach a kaptrd tarihteki ilk tp adam olma unvann da geri alr.


-11-

Yaznn kefi ve papirsn kullanlmas Eski Msra ait tp bilgilerinin tamamnn gnmze kalm olabilecei dncesini uyarmasna ramen, bugn elimizde olan papirsler, muhtemelen, ok byk bir klliyatn sadece ufak bir parasdr. Bu papirslerden edindiimiz bilgiye gre, eer hekim mevcut bilgilerine sadk kalarak ve iyi niyetli olarak tedavi etmeye almasna ramen hasta lrse hekimin bundan dolay cezalandrlamayacan, ancak eer hekim tpta kullanlan denenmi metotlar dnda bir ekilde hastay tedavi ederken hasta lrse hekiminde ldrleceini reniyoruz.

Her ne kadar elimizdeki snrl saydaki papirsler ile Eski Msrdaki tp konusunda bir kanya varmak g olsa da tp tarihi ile uraan bilim adamlar iin en nemli belgeler niteliindeki bu eserler byk bir zenle korunmu ve incelenmitir. Bu papirslerden en iyi bilineni Ebers Papirs (EP)dur.M.. 1500e ait olduu dnlen EP 1862de Profesr George Ebers tarafndan Thebesde bulunmutur. Halen Leipzig niversitesinde saklanan EPin yalnzca elde bulunan en eski tp kitab olmad ayni zamanda gemiten bugne kalan en eski kitap olduu kabul edilmektedir. Orijinali 10 metrelik bir rulo olan bu dokman 110 sayfadr ve 900 civarnda reete iermektedir. EP sihir ve by de dahil birok hastala kar tedavi nerileri iermektedir. EPde 15 karin (abdomen) hastal, 29 gz hastal ve 18 deri hastal tarif edilirken 21den fazla ksrk tedavisi anlatlmaktadr. Basta bitkisel olmak zere, mineral ve hayvansal maddelerinde kullanld 700 ila ve 800 forml bulunmaktadr.

EPnde gemi dnemlere ait bilgilerden alntlar yapldna dair bir ok kant bulunmaktadr ve bu papirsn deerini bir kat daha artran, ilk sahibinin kenarlara dt, ok gzel, ben sklkla kullanrdm, Harika bir ila gibi notlardr. Papirsten elde edilen bilgilerden bitkilerin ok yaygn olarak kullanld anlalyor. Bunlar arasnda soan, sarmsak, tahllar, reine, Hint keneviri, senna, kimyon, kekik ve Hint ya bulunmaktayd. Ayrca hipopotam ya, aslan ya, ylan ve kaz ya ile, domuz safras, kaz st ve boa yumurtal gibi hayvansal kaynakl ilalarda kullanlmaktayd. Bakir slfatnda gz hastalklarnn tedavisi ve korunmasnda yaygn olarak kullanld bilinmektedir.

Eski Msrda nasl ki her tanr farkl eyleri kontrol ediyorsa buna benzer ekilde farkl konularda uzmanlam hekimler (swnu) vard. Heredot tarihinde Msrda her hekim kendini farkl bir hastal tanma ve tedavi etmeye adamt. Bazs gz, bazs ba, bazs di, bazs da barsak hastalklarn tedavi etmektedir diye yazar. Swnu tedavi edici grup arasnda sadece birini oluturmaktayd.


-12-

Dierleri Sekhmet rahipleri ve byclerdi. Tedavi ediciler arasnda zel isimler alanlarda vard rnein Iri Kraln Barsak Koruyucusu anlamna gelmektedir ve muhtemelen Firavunun lavman uzmanyd. Barsak temizlii ve lavmann Eski Msrllarda zel bir nemi vard. Eski Msrllar hastalk oluumunda barsakta ryen ve kokuan maddelerin nemli bir faktr olduuna inanrlard. Bu yzden, her ayin gnn barsak temizlii ve lavman yapmaya ayrdklar Heredot tarafndan kaydedilmitir.

Eski Msrda tp seviyesinin dnemin genel kltr seviyesiyle mukayese edildiinde dk olduu dncesi hakimken, EP ile ayni dnemlerde Luxorda Amerikal Egyptologist Edwin Smith tarafndan bulunan ve kendisinin lmnden sonra New York Tip Cemiyetine balanan papirs bu kanaati deitirmitir. Edwin Smith Papirusu (ESP) olarak anlan ve 1930 da Breasted tarafndan incelenerek aklanan papirste, iinde yaralar ve yaralanmalarnda bulunduu, 48 vakann detayl tehis ve tedavisi anlatlmaktadr. Cerrahi Papirs olarak ta bilinen ESPden yaralarn ilk gn taze et ile bandaj uygulanarak, daha sonra ya-bal karm ile sarlarak tedavi edildiini; krklarn destekler arasna alnp reine emdirilmi bandajlara sarlarak tedavi edildiini reniyoruz. Ayrca ESPden edindiimiz bilgiler Eski Msrda dini bir rituel olarak snnetin uygulandn gstermektedir. M.. 1600lere ait olduu dnlen papirste sunulan baz vakalarn tedavisinde nerilen uygulamalarn bugnk anlaya yaknl dikkat ekicidir. Bunlardan birisi enesi kan bir hastaya yaplmas gereken uygulamay anlatmaktadr:

Eer bir adamn enesi kmsa onu az ak ekilde bulursun. Azn kapatamaz. Her iki elinin ba parmaklarn alt ene kemiinin i kesine azn iinden yerletirir, dier parmaklarn ene altna koyarsan ve alt keleri geriye itersen ene yerine yerleir.

M.. 1400 tarihine ait, Hearst Papirs 1899 da bulunmu ve u anda California niversitesinde bulunmaktadr. Bu papirs ierik olarak EPe olduka benzemektedir. M.. 1850de yazld dnlen Kahun Papirs 1889da Sir Flinders Petrie tarafndan kefedilmitir. Daha ok jinekoloji kitabini andran bu papirste gebeliin tespiti ve kontrasepsiyon yntemleri yannda hayvanlarla ilgili tedaviler yer almaktadr. Timsah pislii, baz bitkiler ve bal karmndan oluan fitiller eklinde hazrlanarak rahim azna uygulanan kontraseptifler ise yaram olmal ki Eski Msrllar infantisit (yeni doann ldrlmesi) uygulamakszn nfus planlamas yapabilmilerdir.

M.. 1350ye ait olduu dnlen ve British Museumda bulunan Londra


-13-

Papirs maternal (gebe kadnn) bakm ve byye ilikin bilgiler ierirken, M.. 1450de yazlan ve Berlin Mzesinde saklanan Berlin Papirsleri anne ve bebein byden korunmas ve byye kar tedavisi yannda baz ocuk hastalklarnn tedavisini anlatma zellii ile muhtemelen ilk Pediatri kitabi olarak kabul edilebilir.

Bu mehur papirsler dnda yakn tarihlerde daha bir ok papirs bulunmutur ve bunlar Kahiredeki mzelerde saklanmaktadr. Byler, reeteler ve ila isimleri ieren bu papirsler daha nceki rnekleri gibi Eski Msr tbbn anlama ynnde bize k tutmaktadr.

Eski Msrda tp ile ilgili bir almada insan bedeninin lmden sonra korunmas gibi garip bir adete dayal olan mumyalamadan bahsetmemek mmkn deildir. Daha eski alarda kuru ve scak l kumlarna gmlen cesetlerin yllarca bozulmadan kalmas Msrllara bu doa tarafndan yaplan korumann yapay yntemlerle de yaplabilecei dndrm olabilir. Zamanla deien l defin gelenekleri ile tabut iine veya bir piramitin odasna koyulan cesetler ksa srede bozulmaya balaynca Eski Msrllar lleri korumaya ynelik olarak mumyalama ilemine baladlar.

Mumyalama:

Eski Msrda mumyalama ileminin yaplm olmas bize, lnn kutsall ve dokunulmazl, tabusunun Msrda olmadn gstermitir. Mumyaclk o dnemde ayr bir meslek grubunu tekil ediyorlar ve dk bir snf olarak kabul ediliyordu. Mumyalama ilemi Msrda M.. 4000 ile M.. 600 yllar arasnda uygulanm ve tahminen bu srede 700 milyon insan mumyalanmtr (Resim 5).

Resim 5: nsanlara mumyalamay reten akal Bal Anubisin maskn giymi bir mumyac.

Kendine zg kurallar olan mumyalama ilemini Heredot tarihinde olduka detayl olarak anlatmtr: nce engel eklinde bir metal ile burundan girilerek beyin boaltlr. Kalan paralar temizlenip kafann ii ilalarla ykanr. Daha sonra vcudun yan tarafndan keskin bir ta ile kk bir kesi yaplarak karn iindeki organlar boaltlr ve karn ii [myrrh, casia], sar sakz, in tarn ve deiik baharatlar ile doldurulduktan sonra ceset 70 gn [natron] katran iinde bekletilir. Bu sre sonunda beden ykanp tutkal srlm keten bantlar ile tepeden trnaa kadar sarldktan sonra yaknlarna verilir. Yaknlar oluyu insan eklinde yaplm tabut iine yerletirip dik vaziyette zel olarak hazrlanm odalara koyarlar. Bu anlattklarmz mumyalamann en pahal eklidir. (Resim6)


-14-

Daha ucuza mal edilen mumyalamalarda ise sedir ya vcut boluklarna enjekte edilir, veya ller tuzlu su iinde bekletilirlerdi. Mumyalamada dikkate deer bir nokta, ruhun merkezi olduuna inanlan kalbin dokunulmadan yerinde braklmasdr. Dier btn i-organlar yerinden karlr, zel koruyucular ile muamele edilir, paketler halinde sarlp tekrar karn boluuna koyulurdu. Baz bilim adamlar birok mumyadaki yank izlerinden yola karak, mumyalamada bedenin kurutulup suyunun alnmas ileminin stma yoluyla yapld kanaatine varmlardr. Bu stma srasnda reine kendiliinden erimekte ve bandaj uygulamas kolaylkla yaplabilmektedir.

Resim 6: Firavun V. Ramsesin mumyalanm kafas (M.. 1160)

ok ilgin ekilde, Eski Msrllar uyguladklar mumyalamalara ramen ne insan anatomisi ve fizyolojisine, ne de lm sebebini aratrmaya ilgi duymamlardr. Ancak yine de bu garip adet, adeta materyallerin uygun koullarda koruyarak bugnn bilim adamlarna patolojik incelemeler yapma imkan vermitir. Bu almalardan ok ilgin sonular elde edilmitir. rnein mumyalar stnde yaplan almalar o dnemde osteoartritin ok yaygn grldn bunun yannda di rmesine nadiren rastlandn gstermitir. Ayrca, Gut (Damla Hastal) oluumlar, riner sistem talar ve safra kesesi talar ile, M.. 3400 tarihlerine kadar giden mumyalarda karakteristik bulgular ile omurga (kemik) tberklozuna rastlanmtr. Hatta 21. kraln yksek rtbeli bir idarecisi olan Nesperehana ait mumya zerinde yaplan incelemede vertebradaki tutuluma bal meydana gelen kmeyle oluan gs blgesi kifoz (kambur)u ve psoas apsesi tespit edilmitir.

Dier mumyalarda yaplan incelemelerde, plevral adezyon, apandisit, bbrek kistlerine rastlanmtr. Eski Msrda yaygn olduu dnlen dier iki hastalkta kronik suppurative periodontit ve kronik osteoartrittir. Sifilis ve ricketsiaya rastlanmamasna ramen, Ruffer, paleontolojinin tp tarihine katksna gzel bir rnek olmak zere, kitabnda akondroplazik ve rikets tipi ccelii gsteren heykel ve resimlere yer vermitir.

Eski Msr medeniyeti dnyann gelmi gemi en byk medeniyetlerinden biri olmak ve gnmzde arkeolog ve paleontologlar yannda tp ve bilim tarihilerinin de ilgisini ekmeye devam etmektedir. Elimizdeki snrl saydaki papirsler ve mumyalardan elde edilen bilgiler muhtemelen, dier sahalardaki kadar muhteem ve ilgin olan Eski Msr tbb hakknda sadece bir fikir verici niteliktedir. Dolaysyla gelecekte yaplacak almalar ve aratrmalar phesiz tarihin bu ok ilgin ve gizemli dnemine k tutucu olacaktr.


-15-

HNDSTANDA TIP

Eski Msrllar Nil deltasnda byk bir medeniyeti yaarken M.. 2000 lerde Hindistan yarm adasnda da nemli bir medeniyet varln srdryordu. Tarih boyunca her blge kendine zg tbbn oluturduu gibi Hintlilerde kendi kltr ve corafyalarndan neet eden bir tp anlay ve uygulamas gelitirmilerdir. Bundan 4000 yl nceye kadar giden ve bugnde varln srdrmeye devam eden Hint tbbnn genelde tp uygulamasna yapt katklar gz ard edilemeyecek kadar nemlidir.

Eski Hintdeki tp uygulamas ile ilgili olarak salkl bilgiye ulamak, douda yazlan eserlerde gerek ile hayal rnnn ayrtna varmann glnden dolay olduka zordur. M.. 1500de Sanskrite olarak yazlan Rig-Vedadan aldmz bilgilere gre o dnemlerde Mezopotamya ve Msrdaki uygulamalara benzer ekilde tedavinin daha ok sihir ve by ile yaplmaktayd. Brahmana olarak bilinen rahip snf glenmi, Sanskrit dini retisi olan veda (bilgi) nin adeta sahibi ve efendisi haline gelmilerdi. Veda-tbb diye bir ey olmasa da bu dine ait eserler dolayl yoldan bize o dneme ait salk ve hastalkla ilgili inanlar konusunda bilgi vermektedir.

Vedik riteller arasnda hayvan ve insanlarn kurban edilmesi bulunmaktayd. Bu seremoniyi anlatan belgelerde baz anatomik yaplardan bahsedilmektedir. Ayrca baz temel cerrahi giriimlerde yaplmtr, rnein kanayan yaralara koterizasyon, riner retansiyona kateter uygulanmtr. M.. 1000 ylnda Veda Kuzey Hindistann temel inanc haline gelmiti, fakat baka bir ok irili-ufakl inan sistemleri de bulunmaktayd. Bunlardan en ok tannan Gautama Sakyamuni (Buda; M.O. 563-483)nin kurduu Budizmdir. Budizme gre ruh ve beden salna ulamann temel yolu bedeni zevkleri terk etmektir. Bir Budist rahibin antasnda ila olarak taze tereya, bitkisel tereya, sv ya, bal ve pekmez bulunurdu. M. 4. yzyl civarlarna ait arkeolojik bulgular Budist tapnaklarnda hasta odas bulunduunu ve zamanla mstakil hastanelere dntn gstermektedir.

Hint tbbnn karakteristik rnei Ayurveda (uzun mr iin gerekli bilgiler) dir. Ayurveda retisi, yaama dair kurallar ve giyimden yemeye, egzersizden rejime kadar ok geni bir sahay kapsayan pratik nerileri iermektedir. Bu retinin teorik temeli bedensel madde olan gaz, safra ve balgam ile makrokozmik glerden rzgar, gne ve ayn durumlarna oturmaktadr. Ayrca vcudu oluturan 7 maddeden bahsedilmitir: kilus (barsak svs), kan, et, ya, kemik, ilik ve semen. Ayurveda tbbnda ilala tedavi temelde bitkisel kkenlidir. Tedaviler merhem, lavman, rnga,


-16-

masaj, terleme ve cerrahi yolu ile uygulanmaktayd. Btn eserlerde salkl kalmann yolunun stres atmak olduundan bahsedilerek bunun da yemek, uyku, egzersiz, seks ve ilalarla olaca belirtilmitir. Bu eserlerden yaklak M.. 700 de yazlan Atharva-Veda birok tp bilgisi bulunmaktadr. Her ne kadar orijinal Athava-Veda bu mehur hekimlerden daha eski tarihlere kadar gitse de, bu eserdeki baz yazlarn Charaka ve Susruta tarafndan yazld sylenmektedir (Resim 1).

Charaka Hristiyanln geldii dnemlerde yaamken, Susruta M.S. 5. yzylda yaamtr. Susruta birok konuda yazmtr; Stmann sivrisinekle bulatn, vebann sanlardan bulatn, veremde ate, ksrk ve kan tkrme grldne kitabnda yer vermitir. Hint tbbnda bir ok ila kullanlmtr. Susruta 760 deiik ifal bitkiden bahsetmektedir.Bu ilalarn merhem, banyo, inhalasyon ve buruna ekilme yolu ile kullanmlar anlatlmtr.

Bu eserlerden baka dier Brahmanik tekstler; Ebe-hemirelikten bahseden Vagbhatann yazd Astangahradaya Samhita (M.S. 600); Madhavakarann yazd Rugviniscaya (M.S. 700) ve Sarngadharanin yazd Sarngadhara Samhita (M.S. 1300). Madhavakarann eseri tptaki konular patolojik snflarna gre yeniden dzenlemesi, ki bu model daha sonradan yaplan hemen btn almalarda rnek olarak kullanlmt, r ac nitelikteydi. Sarngadhara opium ve metalik elementler gibi yabanc maddeleri ilk tantan ve materia medica ya sokan, ve nabz dinlemeyi tehis ve tedavide kullanan Sanskrit yazardr.

O gnk eserlerdeki baz ifadeler, zellikle bugnk uzmanlarn dikkatle kulak vermesi gereken nemdedir. rnein Sadece sanatnn kendine ait ksmn bilen kii tek kanatl kua benzer denmektedir. Askeriyedeki bir cerrahn grevleri u ekilde anlatlmaktadr: Kral sefere kt zaman yanna maharetli hekiminide almaldr. Hekim yiyecekleri, iecekleri ve kamp kurulacak yeri grmelidir. Eer hekim zehir bulursa onu ortadan kaldrmaldr, bylece orduyu lmekten ve yok olmaktan kurtarmaldr. adr kraln adrnn yannda olmaldr, ve adrnn tepesinde bir bayrak olmaldr ki hastalanan, zehirlenen veya yaralanan kendisini kolaylkla bulabilsin

Bu Samhita (klliyat)lardan en mehur olanlar Caraka ve Susrutaninkidir. Bunlardan Caraka da tanmlamaya dayal felsefi uzun tasvirler bulunurken, Susrutada birok karmak cerrahi teknikten, gz ve plastik cerrahi operasyonundan bahsedilmektedir. Bunlar dnda, dengeli beslenme, bitkilerin faydalar, deiik hastalklarn sebep ve belirtileri, bulac hastalklar, hasta muayene teknikleri, deiik vcut blgelerini tantan bilgiler, reme, gebelik ve fetusun bakm, atein


-17-

tedavisi, riner sistem ve cilt hastalklarnn tanmlanmas, bunama, epilepsi, astm, fincanla ekme tedavisi, hacamat (venz kann aktlmas), slk yaptrma, alkoln kullanma ekilleri, lavman eitleri ve kullanm yerleri, sihir, by ve dua ile tedavi gibi ok geni bir sahay kapsayan konularda bilgiler yer almaktadr.

Eski Hintlilerin tpta en ok ileri gittii saha cerrahiydi. Susruta yz akn cerrahi alet tarif etmitir. M.. 2000 de cerrahinin o blgelerde olduka gelitii, Hintlilerin bisturi, makas, engel, forseps, kateter ve rnga kulland bilinmektedir. Hintlilerin cerrahide baarl olmalar baka bir adan da nemli ve ilgintir, nk o dnemdeki anatomi bilgisinin ok snrl hatta yanl olduu bilinmektedir. Bu bilgi eksiklikleri iinde baarl cerrahi operasyonlar yapabiliyor olmalar ayrca ilgintir.

Resim 1: Charaka Samhitadan br el yazmas sayfa Resim 2: Susurutadan Rhinoplasti

Eski Hintliler krklar bambu ubuklarla destekleyerek tedavi etmiler, sezeryan, tmr karlmas ve lithotomy (karnn almas) gibi operasyonlar yapmlardr. zellikle bir operasyon vardr ki hem o dnem iin byk bir baardr hem de modern plastik ve rekonstrktif cerrahinin ncln yapmas asndan nemlidir. Eski Hintde zina suu ileyenlerin burnu kesilirdi. Bu kiilerin daha sonra tedavi edilmesi iin rhinoplasti (burunun yeniden yaplmas) uygulanrd (Resim 2). Bu amaca uygun olarak seilmi bir yaprak istenilen ekil ve byklkte kesilerek bir taslak haline getirilir, alnn n ksmndan alnan bir miktar deri ters evrilerek yeni burunu oluturmak amacyla kullanlr ve deri uygun ekilde dikilirdi.

Elimizdeki eserlerden Hintlilerin enfeksiyon ve hastalklar konusundaki bilgisinin cerrahi baarlarndaki nemli etkenlerden birisi olduunu anlyoruz. Bundan 4000 yl nce Hindistandaki ameliyathaneler ar ekilde temiz tutulur, cerrahlar ellerini fralayarak ykar, trnaklarn ksa keser ve ameliyat ederken beyaz elbiseler giyerlerdi. araflar buharda temizlenir, aletler kaynatlr, ameliyathaneler ok iyi korunup havalandrlmasna ramen gzel kokulu duman ve parfmlerle tozdan ve kt kokudan korunurdu. Daha Avrupadaki hastanelerde kullanlmadan birka bin yl nce cerrahlar antiseptik ve analjezik kullanyordu, ve yarann kontamine olmamas iin ameliyat srasnda konumas yasakt. Nekahet dnemindeki ameliyatl hastalar dinlendiriliyor, iyi yemeleri ve gneli temiz havada oturmalar tavsiye ediliyordu. Nekahet dneminin daha baarl olmas ve daha zevkli hale gelmesi iin iek, gzel koku ve mzik tedavisi uygulanyordu. Enfeksiyonu nlemek iinse saf olmayan su kaynaklar kaynatma, gnete stma, kum veya kmrden geirme yntemleri ile temizleniyordu.

Eski Hintliler ok ileri cerrahi baarlar yannda baka tbbi maharetleri de


-18-

vard. Belli bir tehise varmadan nce doktorlar hastann kalbini ve cierlerini dinlerdi. Hintliler alanma yoluyla iekten korunmay biliyorlar, malarya ya kar sivrisinek alar kullanyorlard. Bu, sivrisinekler ile stma arasndaki balantnn Batda 19. yzyln sonlarnda kurulmaya balanm olmas asndan nemlidir. Ayrca Hintliler, farelerle Veba arasnda da bir iliki olduunun farkna yzyllar nce varmlardr.

Tarihsel sre iinde tehis metotlarnda baz yenilik ve gelimeler olmutur. 11. yzylda idrarn yakn gzlem ve tetkikine nem verilirken, 13. yzyldan itibaren Sanskritce kitaplarda nabzn tehiste nasl kullanlacana dair bilgiler yer almaya balamtr. 16. yzylda da, hastann nabz, idrar, dk, dil, gz, genel grnm, ses ve derisinin tetkikine dayal sekiz elemann incelenmesi uygulanmaya balanmtr. Ayn dnemlerde yaplan bir tetkikte de bir damla ya hastann idrarna damlatlr, ve yan idrar yzeyinde yaylma biiminden hastann geri kalan yaam konusunda yorum yaplrd.

Hint tbbna dier kltr ve medeniyetlerinde etkisi olmutur. 11. yzylda slam tbbi ve Yunan tbbndan bir ok kitap Sankritceye tercme edilip kullanlmaya balamtr. 16. yzyln ilk yarsnda Portekizliler Goa ya gelmiler ve Hindistanda ilk tp kitab olan Garcia dOrta tarafndan yazlan Coloquios dos Simples, e Drogas he Cousas Mediinais da India (Hindistandaki Tbbi Bitkiler ve lalarn Hulasas) 1563 senesinde baslmtr. DOrta kitab iin malzemeyi yerli halktan toplamtr. Balangta Hintlilerle Portekizliler arasnda tbbi adan al-veri varken 1600lerden sonra Portekizliler Hintli doktorlara baz snrlamalar getirmilerdir.

1600 yllar civarnda Britanyallar Hindistana gelmilerdir. Hi tanmadklar hastalklarla burada karlaan Britanyallar yerli hekimlerden bir eyler renmeye alrken, Hintlilerde onlardan cerrahi teknikler renmilerdir. Daha sonraki yllarda Britanya hegemonyasndaki Hindistanda tp faklteleri kurulunca Ayurvedann Bat tbbi ile birlikte okutulmas ak olarak desteklendi. Ancak 1835de eitim politikalarnn deimesiyle devlet niversitelerinde Ayurveda tbbnn tp fakltelerinde okutulmas yasaklanmtr. Bylece geleneksel Hint tbb Ayurveda aile iinde usta-rak ilikisiyle renilen ve nesilden nesile geen bir uygulama haline gelmitir.

20. yzylda Hindistann bamszlk hareketinin balamas ile birlikte, yerel geleneklerin desteklenmesi ynnde aktif bir uurlanma belirmitir. Hindistann bamszln kazand 1947den bu yana Hindistan hkmeti gelime adna Bat tbbn desteklemek ile halk tarafndan yaygn olarak uygulanmas gereinden yola


-19-

karak Ayurveda tbbn desteklemek ikilemi arasnda kalmtr. Bugn Hintli hekimlerin byk bir ounluu, d dnyaya almalar adna tek anslar olan Bat tbbna kendilerini adam bulunmaktadrlar. 1970 de Hint parlamentosu bir yasa ile Ayurveda tbbnn uygulanma eklini dzenleyecek bir kurul oluturmulardr. 1983 senesi itibaryla, birou niversitelere bal olmak zere yaklak 100 tane Ayurveda tbbi eitimi veren okul bulunmaktadr. Ancak bugn Hindistanda Ayurveda tbb ile modern tbbn ayrma snrlar belirsiz hale gelmitir. Ayurveda uygulayan zel hekimler sklkla modern Bat tbbnn tedavi yntemlerini de kullanmaktadr. 1970 ylnda Penjap ve Mysore blgesindeki 59 yerel Ayurveda kliniinde yaplan bir aratrma gstermitir ki buralarda tedavi amacyla kullanlan ilalarn byk ounluu antibiyotik ve benzeri ilalardr. Bugn Hint tbbnda sadece bitkiler, kkler ve tedavi edici masajn kullanlmas bir hayal olmutur. Kim bilir belki Hintlilerde kreselleen dnyadaki yerlerini bu ekilde almlardr.


-20-

NDE TIP

Dounun tp dnyasna ve tbbn gelime srecine katksn aratrrken byk bir gelenek ve kltr birikimine sahip Uzakdounun kalabalk lkesi inden bahsetmemek imkanszdr. Sonradan Batda yeniden icat edilmesine ramen birok yeni icadn inliler tarafndan yapld bilinmektedir. Her ne kadar, kendi deyimleriyle; Hibir konuyu sonunda baarl olacaklarn hesaba katarak takip etmemelerine ramen inliler tpta birok yenilie ve orijinal uygulamaya imzalarn atmlardr.

Bazlarnn ifadelerine gre in tbb kendine zg olmasna ramen dier tp geleneklerinden tamamen farkl deildir, nk in tbb tamamen yerel deildir. Yzyllar boyunca Hindistandan, Tibetten, Orta ve Gneydou Asyadan etkilenmelere maruz kalm, ve nihayet 1850den sonra Batnn etkisi ile tp geleneine birok yeni unsurlar katmtr. rnein akupunktur tedavisinin Orta Asya amanlarndaki kan aktma ve ine batrma tekniklerinden, katarakt operasyonunun Hindistandan, Gingsengin yaygn kullanmnn Koreden, anason, safran ve gnnk kullanmnn ise Arap ve Farsilerden getii dnlmektedir. Ancak bu yinede tp tarihinde ve geleneksel tp uygulamalarnda nemli bir yer tutan in tbbnn zgnlne glge drmemelidir.

in tbbn balatan kiinin kim olduu konusunda kesin bir kani olmamasna ramen inde tbbn babas olarak anlmay en fazla hak eden kiinin Shen Nung olduu konusunda hibir phe yoktur (Resim 1). M.. 3000 yllarnda yaayan bu in imparatoru bitki ve hayvan yetitirmecilii konusunda yeni metotlar gelitirmesi yannda birok ila ve zehri kendi stnde deneyerek tbba da nemli katklarda bulunmutur. Bu ve dier denemelerinden edindii bilgilerle oluturduu Pen Tsao (Byk Bitki Kitab), uzun yllar yeni basklar yaplarak okunmutur ve halen inde kullanlmaktadr. Bu yzyln banda da yeni bir ngilizce basks yaplan ve 5000 yldr varln srdren Pen Tsao tp tarihi andan nemli bir eserdir.

Shen Nungtan daha sonraki yllarda baka bir in imparatoru olan Hwang Tinin yazd Nei Ching (M.. 2650) btn in tp eserlerinin kayna olarak kabul edilir. ngilizce tercmesi ok eski olmayan tarihlerde yaynlanan bu eserde inlilerin Harveyden yzyllar nce kan dolamn bildiklerine dair ak ifadeler bulunmaktadr. Kitapta; Vcuttaki btn kan kalbin kontrol altndadr......Kann ak srekli bir devridaim eklindedir ve asla durmaz denmektedir. Bu bilgi, inde dini sebeplerden dolay diseksiyon yaplmad, ve anatomi ve fizyoloji bilgilerinin son


-21-

derece gelimemi olduu dnldnde daha da arpc olmaktadr.

Resim 1: Shen Nung Resim 2: Yin-Yang

in tbbnda balangta olan sihir ve bynn hastalklar oluturduu inanc zaman iinde azalarak yerini teorik bir altyaps olan ve daha sonraki uygulamalara zemin tekil edecek olan Yin-Yange brakmtr.

Birbirine zt iki gc temsil eden Yin-Yangin her eyin zerinde olduu ve her eyi kontrol ettii dnlmektedir (Resim 2). Yin ve Yangin Med ve cezir, dii ve erkek, hayat ve lm, gne ve ay, scak ve souk gibi olduu ve evrendeki her eyin dengesinin evrendeki bu zt glerin dengesi ile mmkn olacana inanlmaktadr.

Salk ve hastalkta da ayn kurallar geerli olduu ve hastalklarn vcuttaki Yin-Yang dengesinin bozulmasndan meydana geldii varsaylmaktadr. Yin-Yang aslnda birbirinin ztt olsa da zt kutuplar temsil etmemekte, sembolnden de anlalaca zere birbiriyle baml ve iice iki unsuru temsil etmektedir. mparator Fu-Hsi tarafndan ortaya konulduuna inanlan Yin-Yangin zaman ve uzaya biim verdiine inanlmaktadr. Yang daha da ynelikken Yin daha iseldir. Btn doal sreler gibi hastalkta aktif Yang aamasndan balar ve daha i Yin tabakasna sirayet eder ve bu aamada tedavi gerekli hale gelir.

Dier bir doktrin ise ou zaman yanl olarak be eleman veya be unsur diye tercme edilen ve aslnda be evre olarak tanmlanabilecek wu xing, odun, ate, toprak, maden ve su, fizyolojik balamda insan vcudunda meydana gelen deiik evreleri tanmlamaktadr. Odun byme ve gelimeyi, ate eskime ve yklmay gibi.

Bir btn olarak dnldnde vcut bir mikroalem gibidir ve onun normal-anormal btn sreleri qi (yaam unsuru), yin-yang ve be evrenin durumu ile yakndan ilgilidir. Qi nin vcut iinde maddi olmaktan te metafizik bir varlndan sz edilebilir. Yang hareket ve deiimi salarken, yin dolam, beslenme ve bymeyi temsil etmektedir. Dier bir hayati unsur da jing (cevher) dir ve besinlerden alnan gday ve reme ve oalma iin gerekli olan gc temsil etmektedir.

Klasik in tp teorisinde be tane yin organ sistemi (kalp, karacier, dalak, akcier ve bbrek) ile alt tane yang organ sistemi (safra kesesi, mide, kaln barsak, ince barsak, mesane ve san jiao [l yakc]) vardr. Yin sistemleri qi, xue (kan) ve jing oluturur, gelitirir, toplar ve retirken, yang sistemleri, gdalar alp qi, xue (kan) ve jing retmesi iin ileme tabi tutar ve artklar boaltr. Eer qi vcutta yeterli miktarda var ve dzenli olarak dolayorsa beden sal yerinde olur. Kiinin vcudunda qi yi egzersiz, diyet, koruyucu akupunktur, moksa, meditasyon ve baz seks


-22-

teknikleri ile retmesi mmkndr.

in tp kitaplarnda bir hekimin tedaviye balamadan nce hastadaki fiziksel ve duygusal iaretleri ok iyi gzlemesi gerektii yazlrd. Gzlem yannda nabz da nemli bir tehis arac olarak kullanlmtr. Nabz, vcuttaki genel dengesizlikler organlarn bundan etkilenme durumlar hakknda bilgi veren qinin dolam konusunda bilgi vermektedir. inde nabz adeta bir sanat haline gelmitir. Nabz bilekteki 3 farkl noktadan 3 ayr derinlikte alnrd, ve iddeti, tns (resonance), dzeni, ritmi vs.ye gre deerlendirilirdi. M.S. 280de yazlan on iki ciltlik Mei Ching (Nabz Kitab)de nsan vcudu akortlu bir alete benzer ve deiik nabzlar birer akordu temsil eder. Organizmann dzen yada dzensizlii nabzn tetkiki ile anlalabilir, ki bu tbbn her sahasnda ok nemlidir demektedir (Resim 3).

Resim 3: Nabz muayenesi

Yz yllar iinde yeni tehis metotlar gelitirilmitir. rnein 19. yzylda dilin tetkiki ile tehis yaplmaya balanmtr. 20. yzylda da inli hekimler beden ssnn llmesi, kan saym ve kan ekerinin lmn tehiste kullanmaya balamlardr. Ancak drt temel tehis yntemi deimeden kalmtr; sorgulama, gzlemleme, koklama, dinleme ve nabz alma.

Tedavide her hastaln isel bir sebebi olduu dnlmtr. rnein gz hastalklar hepatik sistemin tedavisi ile dzeltilmeye allmtr. organlardan kaynaklanan problemlerinde direkt olarak organa mdahale yerine yin-yang dengesinin dzenlenmesi ile yaplmaktayd. Dolays ile cerrahi tedavi ikincil kalm ve gelimemiti. M.S. 115-205 yllar arasnda yaayan Hua Tu en mehur cerrahlardand. Kendisi anesteziyi ilk kullanan kii olarak kabul edilmitir. Hua Tu ameliyat edecei hastalara nceden, bugn Cannabis (Hint Keneviri) olduu dnlen, narkotik ilalar verirdi. Yapt ameliyatlar arasnda laparatomi (karnn almas) ve dalan eksizyonuda vard. Ona ait hibir kitap bugne kalmad iin ameliyat teknikleri hakknda hibir fikir sahibi olamasak ta, Hua Tu gerek yasad dnemde gerekse ldkten sonra byk bir ne sahip olduunu ve bugn onun adna yaplm birok tapnak olduunu biliyoruz.

inde tehis yntemi olarak yukarda saydmz metotlar kullanlrken tedavide bitkisel ilalar, akupunktur, moksa ve refleksoloji uygulanmtr. Akupunktur, ince metal inelerin 1 cm. ile birka cm. arasnda deien miktarlarda deriye batrlmas ile yaplr. Batrlaca noktann zel bir nem tad akupunkturda ine ya evirilir veya titretirilir. Akupunkturun fizyolojisi Taocu


-23-

doktrindeki hayat kayna olan qinin vcudun btn organlar arasnda dolat esasna dayanmaktadr. Akupunktur noktalar vcut boyunca var olan 14 grnmez hat ve bunlar zerindeki belli fonksiyonlar kontrol eden noktalardan olumaktadr (Resim 4). Vcuttaki enerji akmndaki dzensizlik sonucu meydana gelen ve kendini ar vs. ile belli eden hastalklarda akupunktur qiyi dengeleyici ve dzenleyici rol oynayarak tedavi edici olmaktadr. Moksa ise yanc bir maddenin vcudun belli noktalarna koyularak atelenmesi ile yaplmaktadr. Etki mekanizmas olarak Batda ve slam tbbnda uygulanan kupa vurma veya bardakla ekmeye benzeyen bu yntemde ska uygulanmaktayd. Akupunkturun da moksann da belli anahtar noktalarn stimulasyonu ile qinin akis yolundaki tkanklklarn almas ve organlardaki dzenli dolamn salanmasna yol at dnlmektedir.

Resim 4: Akupunktur Resim 5: Fildii heykelcik

in tbbnn uygulanmasndaki ahlaki anlay hekim ile asil hastalar arasndaki fiziksel temasn minimum dzeyde olmasn gerektirmekteydi. Hele ki bayanlara kesinlikle dokunulmazd (Resim 5). Onlar bir perdenin arkasnda dururlar ve doktorla kocas veya hizmetisi aracl ile iletiim kurarlard.

lala tedavi en sk uygulanan tedavi yntemi olsa da akupunktur uzmanlar ila yerine akupunktur uygularlard. Masaj ve ocuk dourtma, daha alt snftaki uzmanlarn ii olarak grldnden, doktorlar tarafndan yaplmazd.

inde halk arasnda hastalklarn kt ruhlar, fkeli atalar, kendine isyan edilen tanrlar, gnah ilenmesi ve karma (daha nceki yaamnda ilenen bir hatann cezas) olarak meydana geldii dncesi varsa da klasik in tbbnn genel anlamda din d ve doaya dayal olduu sylenebilir. Tp klliyat inde iki tr hekim olduundan bahsetmektedir. Birincisi, iyi bir aileye mensup, tbb bir sanat olarak renen ve icra eden centilmenlerin oluturduu Konfiyus hekimi (ruyi). Dier grup olan kaltsal hekim (shiyi) ise hekim bir aileden gelir ve eitimini kitabi bilgi yannda usta-rak ilikisiyle renir. Baz aileler vard ki belli hastalklarn tedavisi konusunda mehur olmulard ve tedavi ettikleri hastalklarda kullandklar ilalarn reetelerini saklarlard. Bu arada o dnemdeki tp uygulamalarn anlatan kitaplarda bir de rahip, aman, akupunkturcu, masajc ve yal kadn gibi daha alt snfa mensup ve belli bir saygnl olmayan satclardan bahsedilmektedir. Kadn satclar toplumda ho karlanmasa, hatta cahil, kafir, grgsz, gibi sfatlarla tanmlanmalarna ramen yinede bir ok kadn ebe, hemire, hastabakc olarak almlardr.


-24-

inliler her zaman gemileri ile gurur duymular ve ona sahip kmlardr. zellikle tbba ilikin gemiten getirdiklerine sayglar birok eye kar gsterdikleri saygnn zerindedir. 1744 senesinde, edebiyatn byk hamisi mparator Kien Lung o gne kadarki btn tp bilgilerini bir araya getiren bir eser oluturulmas ve bunun bir tp ve cerrahi ansiklopedisi olarak baslmas fikrini ortaya atar. Bunun zerine oluturulan uzmanlar grubunun almalar sonucu ortaya 40 ciltlik Tbbn Altn Aynas kar. Bu klliyat halen bile temel eser olarak kabul edilir. Bu tarihlerden ksa bir sre sonra modern tbbn uygulayclar ine gelmeye balamlar ve geleneksel uygulamay etkilemeye balamlardr. Avrupa tbbn ine ilk getiren kii olarak 1827 senesinde Macaoda bir gz hastalklar hastanesi aan Thomas R. Colledge isimli gen bir cerrah kabul edilir. Birka yl sonra 1835 de Colledge Amerikal misyoner Peter Parker ile ibirlii yaparak Cantonda bir hastane at. Bu hastanenin ana amac in genliini Bat tbbnda eitmekti. Bu genler arasnda daha sonra in Cumhuriyetinin ilk cumhurbakan olan Sun Yat Sen (1867-1925)de vard. Bu hastaneye daha sonrada bir ok yardmlarndan da dolay Sun Yat Senin ad verilmitir. Cantonda balatlan bu nc almalar daha sonra inin dier blgelerinde yaplan hastane ve tp faklteleri takip etti. Balangta ngiliz ve Amerikal personel tarafndan yrtlen bu messeseler zaman iinde tamamen inlilere devredilmitir.

20. yzyln banda inliler modern bir tp anlayn lkelerinde yerletirme abas iine girdiler. 1926 senesinde 100 civarndaki ehirde Bat tarznda alan tp kurumu ve hekim vard. 1928 senesinde iktidara gelen milliyeti hkmet bunlar salk sisteminin ekirdekleri olarak kulland ve salk hizmetlerini merkezlerden periferdeki kylere kadar yaymaya baladlar. 1948de kontrol ele geiren komnist rejimde bu kurumlar, in tbbn da sisteme entegre ederek, olduu gibi devam ettirdiler. Bu dnemden sonra da en iyi doktorlar geleneksel tbb bildikleri kadar Bat tbbnda da eitim almalar gerekiyordu. 1950lerde lkede iyi doktor sknts ortaya knca hkmet 2000 kadar doktoru pratikten ekerek onlara 3 yl geleneksel tp eitimi verdi, ve salk btesinin byk ksmn geleneksel in tbb uygulayan ve reten hastane ve tp faklteleri amaya kulland. Bugne kadar da indeki denge Bat tbb ile geleneksel in tbb arasnda hep gidip geldi.

Hala indeki tp uygulayclarnn dnce biimini klasik anlaylar ekillendirmeye devam etmektedir. Ne Beijing (Pekin)de ne Seulde ne de Tokyo da hibir hekimin klasik in tbbn anlatan kitaplarn okumadn dnemezsiniz. in geleneksel bilgilerine bal kalarak Batdaki uygulamalara kendi iinde yer verirken,


-25-

Batda bazen geleneksel bazen de, yanl bir adlandrmayla, alternatif tp diyerek indeki akupunktur, refleksoloji ve bitkisel tbba byk ilgi duymaktadr. Dnyann gittike globalletii bir dnemde bakalm ne zaman Dou ile Bat, in ile Amerika tp uygulamasnda aynlk gstermeye balayacaktr.

in ile Doudaki yolculuumuzu imdilik sonlandrarak nmzdeki blmlerde eski Yunan tbb ile Batdaki yolculuumuza balayacaz.


-26-

ESK YUNANDA TIP

Eski Yunan (Helen) tarihini M.. 3000e kadar gtrmek mmkndr.. Eski Yunan tarihi deyince akla ilk destanlar ve mitolojiler gelir. 1870 de Schliemannn Homerosun liadasn temel alarak yapt kazlarda Truvaya ilikin birok kalnt bulmas bu destanlarn geree dayand fikrini verdi. Daha sonra gelen bilim adamlar da destanlarda verilen bilgileri esas alarak kazlar yapmaya baladlar ve bugn bizlere Eski Yunan hakknda k tutan birok arkeolojik kalntlar buldular. Bu corafyada ilk tespit edilen uygarlk Miken Uygarldr. O amann tarihi detaylarna M.. 9. yzylda yaam Homerosun yazdklar ile ulalmtr.

Eski Yunanda balangta hastalk nedenleri olarak fizik d sebepler grlmekteydi. ok tanrl bir din anlayna sahip olan Yunanlarda btn tanrlar hastalk verici veya tedavi edici zellie sahipti. Apollon ve kz kardei Artemis (her ikisi de Zeusun ocuklaryd) hastala, yaygn musibetlere ve yalla bal bitkinlie ya da lme yol aan oklar frlatlabiliyorlard. Eski Yunan anlaynda yaam gc olarak kabul edilen Timos yaayan organizmann her yerindeydi. Timos yaralardan veya nefes vermeyle de kaabilir ve vcudu l brakabilirdi. Aristo dnemindeki Eski Yunan da (M.. 4. yzyl) , Eski Msrda olduu gibi kalbin uurun bulunduu yer olarak kabul edilmekteydi.

O dnemde tbbi tedavi, harici incinmeler ve yaralarla snrlyd.Sava meydanlarnda vcuda saplanan silahlar karlr, kanama bandajlarla durdurulmaya allrken, yaralar ykanarak kalntlardan temizlenmesi salanrd. la kullanmna zellikle lokal kullanmlarda nem verilirdi. lalar genellikle toz haline getirdikten sonra serpmek tercih edilirdi. Kabaca btn ilalar iin kullanlan isim Phormaka sihir, zehir ve tedavi iin kullanlan dier maddeleri kapsyordu.

Yunan tarihinin ilk yllarnda tanrlarn ve hekimlerin hastaln tedavisini birlikte yaptna inanlrd. Zamanla salk tanrlar zel tapnaklarda kutsanmaya baland. Bu tapnaklarda en nls Asklepiosa adanand. Asklepiosu anlatmadan nce genelde Eski Yunan tanrlarndan bahsetmek gerekir. Yunan tanrlar Olimpos Danda otururlar d. Tanrlarn tanrs Zeus, Apollon ve Artemis onun ikiz ocuklaryd. Apollon mitolojide gnein, gzel sanatlarn ve hekimlerin tanrs olarak bilinir. Apollon insanlara kzd zaman onlara salgnlar yadrr, hiddeti getii zaman da salgnlar durdururdu. Apollon erkek gzelliini simgelemesine ramen kadnlar bakmndan ok baarl deil.------Defne (sevdii kz) ondan kaar ---------Defne aac. Apollon----------Koronis (sevgilisi)---------Teselyal bir genle onu aldatr-----


-27-

---Karga (beyaz-siyah)----------kalbine saplad bir okla Koronisi ldrr----------karnndaki bebein kendi ocuu olduunu renir ve onu kartr (tarihteki ilk sezeryan?)--------Asklepios---------Kherion (yar at yar insan) ----------tbb renir-------lleri diriltir------Hades (cehennemler tanrs) Zeusa ikayet-------yldrm arpmas---------Apollon rica eder ve Asklepios affedilip tp tanrs olarak Olimposa alnr. Asklepios;un ou tanr ve tanra olan geni bir ailesi var. (Resim 1) Kzlar Hygiea (Hijyen-temizlik tanras), Panacea (her derde deva olan arlar dindiren tanra), oullar Telesphorus (nekahat devri tanrs), Makhaon (cerrahlarn tanrs), Podaleiros (grnmeyen ktlkleri iyi eden tanr).

Resim 1: Asklepios ve ocuklar

Asklepios iin konuma ile, bitki ve bak ile ifalarn gerekletirirdi denilir, yani o vcut ve ruhu bir btn olarak kabul ederdi. Asklepios adna yaplan salk mabedleri (Asklepion)---------Asklediad (rahipler)--------Buraya lmcl hasta kabul edilmez.

M.. 6. Y.Y.a gelindiinde Eski Yunanda filozof-bilim adamlar ann baladn grmekteyiz. Bunlar btn gereklere doast deil de doal aklamalar getirme giriimi iinde olmulard. Bu filozof-bilim adamlarndan bazlar ve retileri yle idi:

Pisagor: Sisamldr Aritmetiin kurucusu olarak kabul edilir.Gerek evrendeki gerekse insan bedenindeki dengeleri saylar ile aklamaya almtr.

Krotonlu Alkmeon: Pisagorun talebesidir. Hayvanlar terih etmi, grme sinirini, staki borusunu tarif etmitir. Atar ve toplar damarlar birbirinden ayrt etmi, hastal vcudu oluturan elemanlar arasndaki ahenksizlie, shhati ise bu ahenge balamtr.

Agrigentumlu Empedokles: Pisagorun talebesidir. Evrenin ate, hava, toprak ve sudan meydana geldiine inanmtr, ve hastalklarn bu unsurlarn dengesizliinden oluur demitir.

Abedereli Demokritus: Demokritusa gre evren boluk iinde seyir eden atomlardan oluur. Gzle grlmeyen atomlar her olayda yer ve ekil deitirir, yeni kalplara girerler.

Theorie Humorale (Hltlar nazariyesi): Miletli Tales Suyu evrende var olan her eyin ilk prensibi ve ilk yaps olarak kabul ediyordu. Efesli Heraklit ise havann tek prensip olduunu, btn cisimlerin havann younlamas ile meydana geldiklerini iddia ediyordu. Agrigentumlu Empedokles tek prensip, tek madde yerine evrenin 4 unsurdan kurulduunu syledi. Bu 4 unsur: Hava, Ate, Su ve Toprak idi. Bu gr


-28-

Pisagorun grne uyuyordu. Pisagor ve Empedoklesin bu grleri daha sonra Hipokratn Hltlar veya Beden svlar Nazariyesini (Theorie Humorale) kurmasna emin tekil etti. Hipokrat nce evreni oluturan 4 unsurun zelliklerini belirtti.

Hava: Scaktr

Ate: Kurudur

Su: Nemlidir

Toprak: Souktur

Bedende de 4 sv vardr. Bunlar:

a) Kalpten gelen Kan,

b) Beyinde bulunan Balgam,

c) Karacierde bulunan Sar Safra

d) Dalak ve midede olan Kara Safra

O dnemin inancna gre yediimiz, itiimi gdalar Kan, Kara Safra, Sar Safra ve Balgama dnrlerdi.

Hipokrat Zamannda Yunan Tbb

Her milletin hayatnda ok parlak bir dnem vardr. te bu dnem Yunanistan iin M.. 5. Y.Y.dr. Bu yzylda Sokrates ve Eflatun dnce alannda, Aeil, Sofokles ve ripides trajedileri ile, Aritofan gldrleri ile ve Pindare iirleri ile edebiyat alannda, Fidias, Miron ve Praxitel heykel alannda, Heredot ve Tsidit tarih alannda ve nihayet Hipokrat tp alannda ortaya koyduklar ile yalnzca alarn aydnlatmam, yzyllar tesine de k tutmulardr.

Hipokrat:

Babas Asklepionlarda tp icra eden bir rahip-hekimdi. M.. 460de Kos (stanky) adasnda domu, birok yerlere gitmi, Yunanistan ve Msr dolam, M.. 370de Larissa (Yeniehir) de lmtr. Bunlar dnda yaam ve fikirleri hakknda ok fazla ey bilinmez, gerekte yaayp-yaamad bile phelidir (Resim 2).

Resim 2: Hipokrat

(Karacier) Sar Safra

(Ate)

(Toprak) Siyah Safra

(Dalak) (Hava)

Kan (Kalp)

(Su) Balgam (Beyin)

Kuru Scak

Serin Nemli


-29-

Hipokrat zamanna gelene kadar hastalklar kt ruhlarn, cinlerin yaptklarna atfedilir veya insanlara kzan tanrlarn onlara gnderdikleri bir ceza olduu sanlrd. Hipokrat btn bunlara kar kt ve hastalklarn daima doal nedenlerden iler geldiini iddia etti. O dnemde mukaddes, kutsal hastalk olarak kabul edilen sara (epilepsi) iin;Hibir hastalk dierinden daha kutsal veya daha insani deildir. O da grlen her hangi bir hastalk gibi doal nedenlere baldr demitir. Muhtelif semptomlarn bir araya gelerek bir hastalk tablosu izdiklerini gzleyen alim, vakalarn hikayesini anlatmak ve hasta banda ders vermekle klinik tababetin kurucusu olduu gibi, doa iyi eder, hekim doann asistandr diyerek tabiatn iyi edici zelliini de belirtmitir. Hipokratta gzlem, zellikle muayene ve palpasyona dayanrd. Koku duyusu, hastay sarsma metoduda muayene yntemi olarak kullanlrd. Hipokrat iin hastalk daha nce var olan bir bilinmeyen neden sonucudur. Hastalkta yaplmas gerekenin grlen belirtiyi ortadan kaldrmak deil, bilakis onlarn gelimesine yardmc olmaktr. Bu yzden Hipokrat benzeri benzer ile tedavi etmek taraftardr

Hipokrat ekolne ait olan hastalk teorileri fazla gelimemi fikirlere dayanrd. Yksek ahlaki fikirler Hipokratn btn kitaplarnda vardr. Baz kitaplarnda derin bir aklclk gsteren etik kurallar vardr. Hipokratn tedavide balca kabul ettii dstur Primum non Nocere (nce Zarar Verme) dir. Kendisi humoral patolojiye uyarak, tedavisinde bilhassa Boaltclara nem verirdi. Bu nedenle kan alarak, lavman yaparak, mshiller, kusturucular, idrar sktrcler, aksrtclar vererek, vantuz ekerek, dalayarak hastal daha az tehlikeli blgelere ekmeye alrd. Tedavisinin byk bir ksm perhize ve doaya kar gelmemeye bal idi. Cerrahi tedaviye gelince: irini boaltr, apseyi temizler, arn dindirilmesine zen gsterirdi. Krklar yerine koyar, kklar zel bir masa kullanarak iyi ederdi. Trepanasyonu da bir tedavi yntemi olarak kulland bilinmektedir.

Corpus Hipocraticum yani Hipokrat Klliyat olarak bilinen 72 eserin tm Hipokratn kendisi tarafndan yazlmamtr. Bunlarn ou, belki de tamam, Hipokratn oullar, damatlar veya talebeleri tarafndan yazlmtr. Bu kitaplardaki dil ve anlatm zelliklerinden yazarlar yan sra yazldklar devirlerinde farkl olduu anlalmaktadr. Hipokrat denince ilk akla gelen ve btn dnyada ok uzun bir sre kullanlan Hipokrat And yledir: (Ek-1)

Tp tarihinde ok ayrcalkl bir yere sahip olan Eski Yunan ve Hipokrat dnemini, btn hekimlerin asla akllarndan karmams gereken Hipokratn bir sz ile bitirmek uygun olacaktr.


-30-

Hekimin grevi nadiren iyiletirmek, ok kere arsn dindirmek, fakat her zaman iin teselli etmek ve mit vermektir.


-31-

ROMA VE BZANS MPARATORLUU DNEMNDE TIP

Bir destana gre Romann kuruluu u ekilde anlatlr; talyadaki bir taht kavgasnda bir sepetle nehre braklan Romulus ve Remus adndaki ikiz kardeler bir dii kurt tarafndan kurtarlp bytlrler. Kardeler yetikin hale geldiklerinde kimliklerini renirler ve Tiberde bir ehir kurma giriiminde bulunurlar. Kurulacak olan ehrin adn belirlemeye gelince iki karde arasnda kavga kar ve Romulus Remus ldrr ve M.. 753de kurduu ehre Rom adn verir (Roma 1).

Resim 1: Roma mparatorluu

Nazm Hikmet Gm yaldzl kitaplarda yazl bu temelinde Romann dii kurt style dolu kovalar ve bir avu karde kan var der.

Bugn Romann kuruluu ile ilgili bilgilerimiz daha gereki saylmakta, Latin rkndan olan Romallar M.. 1200lerde talyann kuzeyine g etmiler, kuzeyde komular olan Etrskler onlar birok ynden etkilemilerdir.

Romada Tp

Balangta bir kraliyet, sonra bir cumhuriyet ve daha sonra bir imparatorluk olan Romada devlet idaresine, hukuk ve askerlie ok nem verildii iin tp pek gelimemitir. lk devirlerde tp sanatn icra eden bir hekim snf yoktu. M.S. 1 yzylda Plinynin de yazd gibi Roma halknn 600 yldan beri tp sanat deil, hekimi yoktu.

Bir Romal asker hukuku, ifti olabilirdi; lakin sanat olarak tababet icra etmesini erefine yaktramazd. Hasta tedavi etmek aile reisine Pater Familiasa den bir devdi ve herkes kendisinin hekimi idi.

Balangta Roma tbb zerinde Asyal bir kavim olduu sanlan Etrsklerin etkisi oldu. (Mezopotamyann etkisinde kalan Etrsklerde hepatoskopiye nem verilirdi.)

Roma kuvvetlenip silah zoru ile Yunanistan (M 146), Anadolu (M 129), Suriye (M 63) ve Msr (M 31) fethedince bu diyarlarda hkm srenler Yunan hayat grn ve ilminin stnln kabul etmek zorunda kald. Yunan uygarl ile temas eden Roma, ilknce malup olanlarn tanrlarn adlarn deitirerek de olsa kabul etti. Ba tanr Zeus Jpiter adn ald, ev ve tarlalarn koruyucusuydu, ei Juno aile tanrasyd. Minevra bilgi tanrs, Mars sava tanrsyd, Neptn deniz tanrs, Vulkan ate tanrs, Diana av tanras, Vens de gzellik tanrasyd. Zamanla


-32-

Yunanca da kabul grp, zengin ve eitimli kiilerin dili haline geldi.

Roma uygarlnda tbbi uygulamalar yapan kiilerin ounluu kleler ve zgrln sonradan kazananlard. st snftan Romallarn genellikle kendi aileleri iin zel kle hekimleri vard. Bazen bunlar dierlerine de kiralyorlard. Hekimler genelde Yunan asllyd ama Msrl ve Yahudi gmenler de alyordu, Romaya gelen bu Yunanl hekimlerin statleri dkt ve aralarnda kle olanlar da vard. Bu hekimlere yurttalk hakk ilk kez Cesar zamannda verildi. Julius Cesar tababetin nemli bir halk hizmeti olduunu anlayan byk bir kumandan ve devlet adamyd.

Cesar zamannda (M 101-44) halk 3 snfa ayrlmt.

1- Patricienler (Hemehriler); bunlar Roma asll olup, zgr ve her hakka sahiptiler.

2- Plebler; Roma asll olmayp, zgr fakat yalnzca baz haklara sahip olanlar.

3- Esirler, kleler; Hibir haklar olmayanlar. (Giyimleri bile zgr insanlardan farkl idi)

Cesar yunan hekimleri Romaya ekebilmek iin yasalarda baz deiiklikler yapt ve memleketine gelecek olanlara Patricien hakkn tand.

Yunanistann aksine Romada tbbn icras kadnlara yasak deildi. Kadn hekimlere Medica, ebelere Atronea veya Obstretica denirdi. Erkeklerin tartma ve aktivitelerine ise ok az kadn dahil edilirdi. Genel olarak toplumda kzlarn yaam ve lm zerinde ailenin reisinin mutlak gc vard.

Askeri birliklerde de birliin byklne gre belli sayda hekim bulunurdu. Bunlar atalardan gelen tbbi bilgiler konusunda zel deneyim sahibi olan basit askerler olabilirler.

Balangta tbbi uygulamalarn bir dzenlemesi yoktu. Kimin hekim olarak alabileceini belirleyen bir tanmlama ve belgelendirme yoktu. Hekimlere vergiden, askerlik ve dier kamu grevlerinden muaf saylmalaryla ayrcalklar tannyordu. mparator Severus skender (MS 222-235) eitimi belgelendirmeyi ve kontrol dzenleyen kapsaml kanunlar kard.

Resim 2: Romada hepatoskop

Halk Sal ve Hijyen

Romallar mitsiz hastalara ve sakatlara pek az ilgileniyorlard. Ayn kmseme istenmeyen yeni doanlara kadar uzand ve onlarn ldrlmesine kadar gitti.


-33-

Hijyen alannda yenilikler getirmilerdi. Kanalizasyon, su balantlar ve kaldrml caddeler ina etmilerdi. Su tayan borulara filtreler yerletirmilerdi. ehre su salamann yan sra suyu ve lam ehrin dna tayan bir aktma sistemleri vard. Bataklk ieren topraklarn hastalkla alakas oktan anlaldndan, bataklklar ve durgun sular dzenli olarak boaltlyordu.

M 1. YYda Marcus Varro Gzle grlemeyecek kadar kk baz yaratklarn redii, bunlarn havada dolap az ve burundan vcuda gelerek ciddi hastalklara yol atklar iin bataklklarn yaknna bina yaplmasn yasaklamt.

lleri ehrin iine gmmeyi yasaklayan yasalar vard. MS 2. yzyl civarnda cesetleri yakma ve kllerini bir kavanozda toplama gelenei uygulanmtr. Daha sonra kadavralar gmlmeye balanmtr.

Romada sokaklarn, iilecek sularn, arlarda satlan gda maddelerinin temizliine byk nem gsterilirdi. Hamam ve kaplcalar vard. Kaplcalarda scak su salonlar (tepidarium) ve souk su salonlar (frigidarium) vard. Ayrca halka ak helalar da mevcuttu.

Hekimlerin muayenehaneleri ve evleri dnda hasta ve yarallarn baklp tedavi edilebilecekleri yerler yoktu. Sadece askeri birlikler arasnda bir hastane sistemi gelimiti. Siviller iin ehirlerde hastanelerin kurulmas MS 4.YYa kadar gerekleemedi. lk hastane 394 yl civarnda Hristiyan hayrsever Fabiala tarafndan kuruldu.

Romada Tababet cra Eden nl Hekimler

Cesarn tand haklar sonunda, ounlukla Anadolu ve Msrdan Romaya nl hekimler geldi.

Archagatos; (M 219) Romaya Yunanistandan gelen ilk hekimdir. Onun meslek hayat Romalarn hekimlere kar deien tutumlarna rnek tekil eder.

Asklepiades; (M 124) Bursal bir atomisttir. Atomister hastalar erken, kuvvetli ve hoa giden bir ekilde tedavi etmeyi nerirlerdi. (tuto, celerites, acjucunde=gvenli, abuk ve acsz tedavi) Galen onu bir arlatan saymtr, fakat alt ve st tabakadan birok insan onu Cennetten bir eli olarak kabul etti.

Onun salk retileri Hipokratn dnlp tanlm reddi anlamna geliyordu. nk o, hastal doann deil, hekimin tedavi ettiine inanyordu. Drt hmor doktrinini yasaklad. Bunun yerine vcudu, arasnda vcut svlarnn akt, her


-34-

zaman hareket halinde olan, deiik boyutlarda, neredeyse sonsuz sayda akmdan olutuu varsaylan ayrntl hazrlanm maddesel bir sistem getirdi.

Salk, atomlar sorun karmayan, przsz aktivitelere balyd. Hareketler dzensizletiinde ise hastalk olurdu. Bu dnce daha sora kurulacak olan metodizme temel tekil etmitir. Diyet, egzersiz, masaj, yattrc ilalar, lavmanlar, mzik ve ark syleme gibi yumuak metotlar kulland.

zetle;

1- Otoriteleri bir kenara att,

2- Drt Hmr reddetti.

3- Teolojik aklamalardan kand.

4-Vcut mekanizmalarna materyalist bir yaklam getirerek rasyonalizme giden ilk adm atm oldu.

5- Romada zellikle Yunanl doktorlarn yerlerin salamlatrd.

Temison; Metodist mektebin kurucusudur. Metodistler hastalklarn nedeniyle asla ilgilenmezlerdi. Onlara gre hastalk, vcut dokularndaki deliklerin ok gergin veya gevek olmasndan ileri gelirdi. Shhat bu ikisinin arasndaki dengeydi.

Soranus; (MS 98-138) Anadoludaki Efesten gelen Soranus bilhassa Obstetrik ve kadn hastalklar ve pediatri alannda n salmtr. Bulu a fizyolojisi, adetler, dllenme, normal ve patolojik doum hakknda ok doru gzlemleri vardr. Abortuso kar olan bu hekim dllenmeyi nleyecek bir ok antikonsepsiyonel metod gelitirmitir. Soranus ebelere byk nem vermitir ve onlarda bulunmas gereken nitelikleri bildirmitir. En nemli nitelik olarak Hipokrat andna uygun olarak sr tutmay saymtr.

Soranustan nce g, tehlikeli doumlara yalnz annenin hayatn kurtarmak iin aba sarf edilirdi. Soranus ise anne ile birlikte ocuun da hayatnn korunmasn da elden geldii kadar ihtimam edilmesini nerdi.

Soranusun birok insan kadavras terih ettii sanlr, nk kadn dl yatann hayvannkine benzemediini, rahmin boynuzu olmadn iddia eden ilk hekimdir.

Aretaeus; Kapodakyal bir Eklektiktir. Eklektikler muhtelif mezheplerin en iyi taraflarn kabul ederlerdi. Ona gre shhat kat, sv ve uucularn (ruhlarn) dengeli bir karmdr. Epilepsi, tetanos, inme, astm, pnmeni, plrezi, tberkloz hakknda ilgin gzlemlerde bulunmutur. Diabet hakknda bilgi veren belki de ilk hekimdir.


-35-

Diascorides; (MS 1.YY) Anadolu civarnda domu, skenderiye ve Atinada hekimlik tahsilini tamlayp Romada imparator Neron (MS 37-68) ve Vespasienin (MS7-79) ordularnda cerrah olarak hizmet vermitir. Yzlerce bitkinin tbbi kullanm hakknda almalar yapm e bunlar kaydetmitir. MS 78 yl civarnda Dioscoriodesin Yunanca yazm olduu eser zamanla birok dile, Arapa (Kitabal-Hasayi), Latince (Materia-Medica) evrilmi ve nemini 16 yzyla kadar muhafaza etmitir.

Materia Medica yani tababetin esas maddelerinin ilk cildinde aromatik tbbi bitkiler, ikinci cildinde hayvani droglar, ve drdnc ciltlerde kkler, yapraklar, usaraler, beinci ciltte madeni droglar, alt ve yedinci ciltlerde zehirli hayvanlarn srmalarndan bahsedilir. Opiumu ila olarak hazrlayan ilk hekim o olmutur. Ayrca 600 kadar bitki tanmlamtr.

Celsus; (14-37) Hekim veya cerrah olmad dnlr. Felsefe, askeri bilim, tarm, hukuk ve tababet konularn kapsayan geni bir ansiklopedi yazmtr. Ansiklopedinin tababete ait ksm De re Medicinadr. Tp tarihi, saln korunmas ve vcuttaki hemen her organn sistemiyle ilgili bozukluklar gibi ok eitli konular kapsar. Cerrahiyle ilgili ok detayl tanmlar mevcuttur.

Celsus enflamasyon 4 ana belirtisi olan; kzarklk (rubor), s (calor), silik (tumor), ar (dolor)y tanmlamtr. Kanayan damarlarn balanmas ve kesilmesiyle ilgili, zellikle ne kan belki de ilk tanmlamay yapt. Birok operasyonu ak bir ekilde tasvir etti. Doum konusunda yenilikler getirdi. Tedavide egzersiz, dinlenme, nlemler gibi hafif metotlar tavsiye etti.

Muayenede gzleme ve hastayla iletiime nem verirdi. Tbbi uygulamalarn baarszlklarnn faturas, sanatn kendisine karlmamaldr. Deneyimli hekim, hastasnn bana gelir gelmez onun kolunu yakalamayp, ncelikle onu seyreder. Gerekten ne durumda olduunu kefedebilmek iin onu baklaryla izler. Eer hasta adam korktuunu belli ederse, elleriyle muayeneye balamadan nce uygun szlerle onu sakinletirir diyerek hekimlere yol gstermitir.

Pliny; (23-79) Biologtur. 34 ciltlik bir Tabiat Tarihi (Histoire Naturelle) yazmtr. Bu eserin tbbi ksmlar zetlenerek Medicina Plini olarak bilinmektedir. Onun tarih, fizik, biyoloji, kimya, corafya, felsefe, folklor, by, bitkiler ve tp hakknda yazdklar sayesinde daha sonraki kuaklar gemi hakknda geni bilgiler edindiler. (Bu bilgilerin bazlar hayal rnyd) Ayrca n sesten daha hzl yol aldn ve dnyann ok hzl dndn iddia etti. Pliny lmden sonraki hayata inanmad.


-36-

(Tanrnn eklini ve endamn kefetmeye almann insan zayflnn bir rn olduunu inanyordu. Tanr her kimse ve her neredeyse tamamen histen, grmeden ve duymadan, tamamen ruhtan, tamamen akldan ve tamamen kendisinden ibarettir der.) Onun almalar ortaa boyunca otorite olarak kabul edildi. Plinynin Vezvn Pompei ve Herklenyumu gmen patlamasnda ld bilinir.

Efesli Rufus; (110-180) Romada bulunduu dnemde nemli anatomik gzlemler yapt. Optik sinirlerin doru seyrini ve lens kapsl de dahil olmak zere gz ksmlarn aka tanmlad. Pneuma teorisini (yaama gcnn havadan kaynaklandn dair fikir) destekledi. Daha nce bildirilen fakat tam olarak kabul grmeyen baz anatomik bilgileri tasdik etti. Hibir tbbi gre ait olmayan Rufus sadece bir aratrmac deil, ayn zamanda saygdeer bir hekimdi.

Galen; (MS 130-200) Yunanl hekim Galen tm zamanlarn tbbi konular zerine en etkili yazard. Geni bak al acmasz bir eletirmen, dikkatli ve doru bir gzlemci, tartmasz, domac bir otorite ve orijinal bir dnrd. Neredeyse 150 yl boyunca birok farkl lkede tp almalarnda inkar edilemeyecek bir otorite oldu (Resim 3).

Resim 3: Galen

Bergamada dnyaya gelmi ve gen yata youn bir eitim almt. Derler ki, 17 yana varnca babas ryasnda tp tanrs Aesculap grm ve tanr ocuun hekim olarak yetitirilmesini kendine emretmi, bunun zerine gen nce zmire sonrada skenderiyeye giderek orada tp tahsilini tamamlar. ok eitli hastalklar, tedavileri ve felsefeleri gzleme, skenderiyede de dorudan klinik deneyim kazanma imkan buldu.

Bergamaya dndnde yerel gladyatr oyunlarnn efi, Galeni gladyatrlere hekim olarak atad. Gladyatrlerin sa kalmasnn bir paras olan ar yaralanmalarn tedavisi, onun yaayan insan anatomisini, zellikle de kemikleri, eklemleri ve kaslar gzlemlemesini ve krklarn yan sra zalim gs ve karn yaralanmalarn da tedavi etme yeteneini gelitirmesini salad.

mparator Marcus Aurelius dneminde Romaya gitti. Orada anatomi ve fizyoloji dersleri verdi. Baarlarnn artmas soncunda imparatorun hekimi oldu. ada veya eski, kendi fikirlerine kar olan metotlarla dalga geti, onlar gln duruma drd. Anatomi, fizyoloji, farmakoloji, patoloji, tedavi, hijyen, diyetetik ve felsefe hakknda bilim dili olan Yunancayla sayfalar dolusu yazd.

Her eyin amacnn nceden belirlenmi olduu gr bazen grdklerini


-37-

arptmasna veya doann belirli bir ama vermi olmas gerektiini dnerek, organlara bir fonksiyon uydurmasna yol at. Bir zellii de Hmoral Teoriyi kullanmasyd. Drt temel hmor (balgam, kan, sar safra, siyah safra) hastalk ve salktan sorumluydular. Galen bu kavram btn kiilikleri drt tipe ayrmak iin zenle geniletti. Arkanl, iyimser, melankolik ve canl gnmzde hala mizalar snflandrmakta kullanlan terimlerdir. Drt Hmore dayal kan aktmay uygulad fakat alnacak kan miktarnda dikkatli olunmasn tavsiye etti.

Hipokratn aksine hastaln kiinin dndaki bir nedene bal olduuna inandndan, tedavinin hastalnn gelimesine kar gelmekle yaplacan savundu. (Contraria contrariis curantur)

Eskiden skenderiyenin sermeyesi olan insan vcudunun dorudan disseksyonu artk uygulanmadndan, Galen ve dier anatomisiler bilgileri baka yollardan aramak zorunda kaldlar. Yaralanmaya maruz kalan organlar ans eseri gzlemek, tesadfen terk edilmi bir ceset bulmak, hayvanlar disseke ederek insanlara benzer yanlarn bulmak gibi yntemlerdi bunlar. Hayvan disseksyonu Galeni zellikle i organlar konusunda hataya drd. Ayrca bazen teorilerine uymas iin orada bulunmayan yaplarn varolduunu savundu. Tanr yarat deil mi ? hayvanda ne varsa insanda da o var diyen Galenin anatomi bilgileri tehlikeli, buna mukabil fizyoloji bilgileri ok doru idi. (Anatomi bilgisi olmayan hekim, plan olmayan mimara benzer demitir.)

Ne var ki ondan sonra gelenler onun sylediklerine kr krne inanacaklar. Calinos yle der, Calinos yanlmaz dncesiyle stadn yazlarn kontrol bile etmeyeceklerdir. Bu nedenle anatomi 16 yzyla kadar hibir gelime kaydetmeden srp gitmitir.

yi ve kt sonular hile veya vnme katmadan bildiren Hipokratn aksine Galen ounlukla baarlarn sayd, genellikle de kiisel tatmininin ifadelerini de ekledi. Fakat abuk dnp kara verme yeteneini de gsterdi.

Galen duyu ve motor sinirleri ayrt etti. Spinal kordun kesilmesinin oluturduu etkileri izhar etti, gs kafesinin fizyolojik hareketlerini inceledi, nabza nem verdi. Duygularla vcudun somut semptomlar arasndaki ilikiyi anlad.

Hipokrat geleneklerine uyarak tedavide doaya, dinlenme, egzersiz gibi hafif metotlara yardmc olmay, hijyenik rejimlerle hastalklarn nlenmesini ama ediniyordu.

Geni kapsaml ilalar kulland. Poliformasiyi arya kard. Hmorleri scak,


-38-

souk, kuru ve nemli gibi zelliklerine gre snflandrd ajanlar kartrp harmanland. rnein, Scak olarak snflandrlan bir hastalk, souk snfndan bir ila gerektiriyordu. Srda bir farmakolojik bileimi olan Theriac hazrlad. Bu karm nceleri ylan sokmasna kar bir antidot olarak ortaya km, sonralar ise btn zehirlere ve hatta salgnlarla ba etmek iin kullanlmtr.

Cerrahideki ameliyatlar iki balk altnda toplamtr. Ayrma ve yaklatrma, yaklatrma; krklarn redksiyon ve sarlmas, darya kan barsaklarn, rahmin ve rektumun redksiyonu, batnn kaplmas, doku eksikliklerinin yerine konmasyla ilgilidir. Ayrma; Basit insizyonlar, snnet, amputasyon, dalama, kazyarak temizlemedir.

Cerrahide ayrca Laudablepus grn ne srd. Buna gre yaralarn kapanmas iin nce irin teekkl arzulanrd; nk ancak bu sayede yara iyileip kapanabilirdi. Bu yanl grn etkisi uzun zaman srd.

Galenin almalarnn 150 yl kadar arln koruyabilmesinin nedenleri;

1- Ortaan henz oturmam artlar otoriteye ve katiyete zlem duyuyordu.

2- Galenin dogmatik, didaktik ve hatta pedantik stili ve hibir soruyu cevapsz brakmamas mutlakyete olan bu zlemi giderecek biimdeydi.

3- Teolojik fikirleri Hristiyan kilisesi tarafndan benimsenmesini kolaylatrd. Vcudu ruhun durak yeri olarak kabul ediyordu. Ruhun lmszlne inanmas Yahudi-Hristiyan-Mslman dnyasnda sevilip tutulmasna neden oldu.

4- Ansiklopedik dzenlemeleri tbbi bilgi iin hazr kaynak tekil ediyordu.

5- 16. YY.da Rnesansn anatomisti Vesalius otoritenin temellerini sallayncaya kadar hi kimse ona eit olamad.

Roma mparatorluunun k Dnemleri

Geni topraklara sahip olan imparatorluk iten ie kmeye balamt. Bu kn balca nedenleri;

Disiplinsizlik, ahlak skutu, sosyal eitsizlik, zgr kk bir snfn, lks iinde yaamasn salamak iin byk bir kle snfnn almas, toplanan verginin halka yarasz bir ekilde israf,

Afetler, ktlklar, salgnlar; Vezv yanardann indifas, veba salgnlar, stma

Hristiyanln gelimesi; Hristiyanlk dini insanlarn eit ve karde olduklarn, tanr nnde Romal soylu ile herhangi bir kle arasnda fark olmadn, hepsinin de


-39-

tek Allahn kullar olduunu syleyerek aalk saylan kleyi haysiyetli bir insan mertebesine ulatrmtr ve bylece Romaya en byk trpan vurmutur.

Dou Roma mparatorluunun Kuruluu

Halktan doan Hristiyanlk kle barnaklarndan imparatorlarn sarayna ancak yz ylda varabildi. sevilii ilk kabul eden Roma imparatoru 306-357 yllar arasnda hkm sren Contantin oldu. Constantin, 330 senesinde stratejik nedenlerin etkisiyle baehri, Romadan Bizansa tad ve bu kente ismini verdi. Bundan sonra Bizansa Constantinopolis dendi. imdi Latince konuan bir Bat, Yunanca konuan bir Dou Roma imparatorluu vard.

Kavimler gnn balangcyla, Roma imparatorluu 395 ylnda ikiye ayrld. 476 ylnda ise Bat Roma imparatorluu ykld. Dou Roma (Bizans) ise Osmanl Padiah Fatih Sultan Mehmetin 1453de stanbulu fethetmesiyle sona erdirilmi olacakt. Bylece 476da Romann Gotlarn eline gemesi ve 1453 de stanbulun Trklerin eline gemesini Ortaan balangc ve bitiini belirleyen olaylar olarak sayabiliriz.

Bizans Tababeti

Bizans tababeti Hristiyan imanna dayanan dogmatik bir tababet idi. Hastalk ve lm genellikle Tanr ii olarak kabul edilirdi ve bunlara kar mdahalede bulunmak doru saylmazd. Tababet resmi olarak Kilise tarafndan kontrol edilirdi, fakat sihirbazlar, muskaclar, bycler ve efsuncular da giderek artmaktayd.

Bizansta sosyal ve hamiyet messeselerin kuruluu;

Bizans devleti tp ilminin ilerlemesine nem vermiyordu. Hamiyet messeseleri olarak hastaneleri kurarak hastalara yardm etmeyi srf Tanrya ho grnmek iin yapyorlard. Din adamlarnn yan sra imparatorieler de sosyal yardm messeselerinin kurulmasnda nclk ettiler.

Hekim Azizler; Eski alarda muhtelif tanr ve tanralarn ifa yetkilerine inanrlard. Bu inan Bizansta aziz ve azizelere nakledildi. Aziz hekimler arasnda anargyroi yani Hayr iin tedavi eden bir zmre vard ki bunlarn esasen hekim olduklar sylenir.

Bizans tababetinin bykleri;

Dine, imana dayanan bu tababetin yan banda, hi deilse 7. yzyla kadar ilme yer veren eser yazan tabiplere de rastlarz. Bunlarn banda Oribaius gelir. mparator Julienin saray hekimi olarak grev yapm ve 70 kadar eser yazmtr. 6.YY.n


-40-

balarnda yaayan Amidal (Diyarbakrl) Aetius imparator Justinienin hekimiydi. Yunan tp yazarlarnn 7.yzyla kadar grlerini bir araya getirerek 16 ciltlik Tetrabiblios adl eserini yazmtr.

Hekim Trallesli (Aydn) skender (525-605) fikir zgrl ile dikkatleri ekmektedir. Calinosun prensiplerinden ayrld noktalar olmutur, i hastalklarnn patolojisi ve tedavisi hakknda kitaplar yazmtr.

Aeginal Paul (Folus) (625-690); cerrah ve nisaiyeci olan bu hekimin yedi fasllk bir kitab bulunmaktadr. eriinde hijyenik diet, genel patoloji, sa-beyin-sinir-kulak-gz-burun-az hastalklar, czzam-deri hastalklar-yanklar-genel iruizi-hemorojiler, zehirler, cerrahi, farmokoloji hakknda bilgiler mevcuttur.

Folustan sonra tababetin yn gittike deiecek, Hipokrat ve Calinosn atklar ilim yolundan uzaklalacak ve mucizeye dayanan bir tababet anlayna doru kaylacaktr.


-41-

ORTAA TABABETNN BATIDA GELM

7-15 yzyl arasnda bir dnemi kapsayan ortaadaki tp anlay batda ve slam dnyasnda farkl boyutlar gsterir. slam dnyasnda pozitif dnceye dayanan bir anlay sistemi belirirken, batda skolastik bir uyguluma dnemi grlr. Nitekim Avrupada Manastr Tbb denen ve yalnzca teorik kalplar ierisinde kalan tp anlay aa yukar Rnesansn bana kadar srmtr.

Ortaa nsanlar ve Yaay Tarzlar

Hijyen asndan baklanca, Ortaan batda 6.yy.da hkm sren bir veba salgn ile baladn ve 14. yy.da Kara lm olarak nitelendirilen bir dier veba salgn ile sonland sylenebilir. Dou dnyasnda hayata kymet verilir, yaanmaya layk olduu dnlrd; hayat ak vard. slam aleminin ehirleri havadar, muntazam ve aydnlkt. Binalarn mimarisi, dantelay andracak ekilde ilenmi, n odalara rahata girebilmesini temin iin evlerin pencerelerine effaf camlar geirilmiti. Evleri evreleyen ahane baheler ve fskiyeler mevcuttu. Hamamlar bedenin temiz tutulmasna yardmc olurlard.

Batda ise ehirler istilalardan korunmak iin kartal yuvalar gibi tepelere kurulur, yksek ta duvarlarla evrilirdi. Duvarlarn ardnda bulunan kentin sokaklar dar, kvrml ve pisti. st ste ina edilen evlerin helalar, akarsuyu yoktu. Pencereler ise tahta perde veya gazl kat ile rtlrd. Bu bask tavanl evlerde kaz, rdek, at, domuz gibi hayvanlar insanlarla beraber yaard. Hayvanlar beslemek iin dvlm topraktan olan yerlere yemek kalntlar dklr, lam ve p tertibat olmad iin de her ey sokaa atlrd (Resim 1). Bylece adete hastala davet karlyordu. Ortaa evlerinde hamam yoktu. nsanlar, Hristiyanln ilk zamanlarnn grne uyarak ruhlarn kurtarmak iin pislikten kokan vcutlarn ihmal ederlerdi. (Papazlardaki kellik, seboroid dermatit) Bylece tanrya yaklaacaklarna inanrlard.

zellikle Hal Seferlerinden sonra bu gr deiti ve vcudun ruhun muhafazas olduu, onun dtan gelen ktlklere kar korunmas gerektii fikri yaygnlat. 11-12 yy.da dzenlenen Hal Seferlerine Avrupadan gelen halk kitleleri slam lkelerinde karlatklar ihtiama, yksek uygarla hayran kalp, bu medeniyetin ilmini, tababetini daha iyi tanm ve bundan faydalanmak istemilerdir. Saln temizlie bal olduunu anlayarak hamam kavramn slam lkelerinden almlardr. 13.yy.dan itibaren ehir ve kasabalarda, belediyelerin yetkisi ile iletilen halk iin hem bir hijyen, hem de bir elence vastas olan hamamlar ald.


-42-

Hamamlarda yalnzca buhar ve su banyolarndan faydalanlmyordu, isteyen yemek, iki, mzik ve kadn da temin ediliyordu. Bu nedenle bir zaman sonra bu yerler hijyenik olma yeteneklerini kaybettiler, bir elence, bilhassa bir fuhu yeri olmaya yz tuttular. Hamamlar frengi vb. hastalklar yaygnlatrdklar iin bir sre sonra kapatldlar (Resim 2).

Resim 1: Ortaada Bat Resim 2: Ortaada Batda hamam

Manastr Tababeti

Ortaa tbbnn ilk devresi karanlk alar olarak bilinen Manastr Tbb Devresidir. Bu dnemdeki tbb uygulamalarn vasf ve kalitesi neredeyse tamamen Kilise tarafndan denetlenirdi. Dini icaplarn bir farz gibi grnen tababet uzun zaman papazlarn, rahiplerin ve rahibelerin elinde kald. Buradaki hekimler saatlerinin ounu dua etme, ellerin birletirilmesi, eytan karma, kutsal oymalar ieren kehanet organlarnn, kutsal yan, azizlerin eyalarnn, dier doast ve batl inan rn cisimlerin kullanm gibi bilimsel olmayan tekniklere adyorlard. Yar bysel eylere bel balanmasnn kayna ksmen, Hz. sann iyiletirici misyonunda yatyordu. Buradaki iyiletirme yollar tamamen doastyd ve dokunma fazlasyla nem tayordu. Yzyllar sonra azizlik adaylarnn mucizeci giriimleri, hem kutsalln kullanlmasnda, hem de buna karan azize hrmet gsterilmesinde kullanld.

529da kurulan Monte Cassino manastr, kei denilen din adamlarnn tbbi alanda yetitirildikleri bir yerdi. Bu manastra giren Romal devlet adam Cassiodorus(480-573) Galen, Oribasius ve Alexander gibi nemli eski hekimlerin baz kitaplarnn zetlerini manastrn ktphanesine balamtr.

Manastrlarn yannda alan hastanelerde alan rahip ve rahibeler hastalara bakm ilemini stlenmilerdi (Resim 3).

Documents

Tip Tarihi