tit++ Layout 1 · səhnəsinə görkəmli Azərbaycan sərkərdəsi Nadir xan Əfşar çıxdı. O, Səfəvi döv lə - tinin sərhədlərini bərpa etdi. Azərbaycanda baş verən

Öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáëÿðèíèí8-úè ñèíôè ö÷öí Àçÿðáàéúàí òàðèõè ôÿííè öçðÿ

ÄßÐÑËÈÊ

Bu nəşrlə bağlı irad və təkliflə[email protected] və dе[email protected]

elektron ünvanlarına göndərməyiniz xahiş olunur.Əməkdaşlığa görə əvvəlcədən təşəkkür edirik!

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍTARÈXÈ 8

ÉÀÃÓÁ ÌÀÙÌÓÄËÓ, ÙßÚßÐ ßËÈØÎÂÀ,ËÅÉËÀ ÙÖÑÅÉÍÎÂÀ, ÙÀÔÈÇ ÚÀÁÁÀÐÎÂ, ÅÑÌÈÐÀ ÌÓÑÀÉÅÂÀ, ÑÅÂÈË ÁßÙÐßÌÎÂÀ

BAKI – 2017

Bizim milli-mənəvi dəyərlərimiz, bizim tarixi,milli köklərimiz, bizim dilimiz və dinimiz – hamısıbizim milli ideologiyamızın böyük bir hissəsidir,böyük bir qoludur.

HEYDƏR ƏLİYEVÜmummilli lider

Müasirlik, yenilik və eyni zamanda milli dəyərlərə,milli köklərə bağlılıq. Bugünkü Azərbaycanı təsvir edənbu ideya artıq hamıya bəllidir. Azərbaycan xalqı daimöz milli köklərinə bağlı xalq olmuşdur və bizim gələcəkuğurlarımız da məhz bu amillərlə bağlıdır. Biz tarixiirsimizin, zəngin mədəni irsimizin əsasında müasir, güc -lü Azərbaycan qururuq.

İLHAM ƏLİYEV Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

ÄßÐÑËÈÊÄß ÈÑÒÈÔÀÄß ÎËÓÍÌÓØØßÐÒÈ ÈØÀÐßËßÐ

— áóíó áèëìÿê ìàðàãëûäûð

— ÷ûõûø ìÿëóìàòû

— ìÿíáÿ

— éþíëÿíäèðèúè ñóàë

KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR

I. Azərbaycan XVI əsrin ikinci yarısı – XVII əsrdə

1. Azərbaycan Səfəvi dövləti XVI əsrin son rübündə.............................102. Tənəzzüldən qüdrətə aparan yol..........................................................153. Azərbaycan torpaqlarının azad edilməsi .............................................204. XVI əsrin ikinci yarısı – XVII əsrdə Azərbaycanda ictimai həyat .....265. Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələri .................................................316. XVII əsrdə Azərbaycan mədəniyyəti .................................................36

II. Azərbaycan XVIII əsrin birinci yarısında

7. XVIII əsrin əvvəllərində Səfəvi dövlətində siyasi vəziyyət................418. Rusiya Xəzər dənizi hövzəsinə yürüşə hazırlaşır................................479. Azərbaycan torpaqlarının iki imperiya tərəfindən bölüşdürülməsi...................5210. Azərbaycan Rusiya və Osmanlı dövlətlərinin hakimiyyəti altında.........5811. Nadir xan Əfşar Səfəvi dövlətinin sərhədlərini bərpa edir................6412. Azərbaycan Əfşarlar imperiyası........................................................69

I. Birömürlük imperiya......................................................................69II. Süquta aparan yol .........................................................................75III. Azərbaycan Əfşarlar imperiyasının süqutu .................................80

III. Böyük Əfşarlar imperiyasından xanlıqlara –Azərbaycan XVIII əsrin ikinci yarısında

13. Azərbaycan torpaqlarının birləşdirilməsi cəhdləri ............................86I. Azərbaycanda ilk müstəqil xanlıq ..................................................86II. Azərbaycanın Cənub xanlıqları.....................................................91III. Quba xanlığı – Şimal-şərqi Azərbaycan dövləti .........................95IV. Birləşdirmə siyasətinin ikinci mərhələsi......................................99V. Bəylərbəyilikdən xanlığa ............................................................105

6

14. Qərbi Azərbaycan xanlıqları............................................................11115. İkihakimiyyətli xanlıqlar .................................................................11716. Bakı, Dərbənd və Lənkəran xanlıqları ............................................12217. Camaatlıq, sultanlıqlar və məlikliklər .............................................12618. Azərbaycan torpaqlarının birləşdirilməsində son təşəbbüs.............130

I. Ağa Məhəmməd xan Qacarın Şimala doğru birinci yürüşü.........130II. Son cəhd......................................................................................134

19. XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda ictimai həyat ...............13820. İqtisadi vəziyyət. Sənətkarlıq. Ticarət.............................................14421. XVIII əsrdə Azərbaycan mədəniyyəti.............................................150

IV. Xanlıqlardan müstəmləkə asılılığına –Azərbaycan XIX əsrin əvvəllərində

22. Çar Rusiyası Cənubi Qafqazın işğalına başlayır.............................15623. Çar Rusiyası Azərbaycanın içərilərinə doğru irəliləyir...................16124. Qacarlar dövləti Rusiyadan geri çəkilməyi tələb edir ....................16625. İşğal davam edir ..............................................................................17026. Gülüstan müqaviləsi .......................................................................17427. Rusiya Şimali Azərbaycanda müstəmləkə rejimi yaradır ...............18028. Rus ordusu Təbrizə daxil olur .........................................................184 29. Türkmənçay müqaviləsi ..................................................................191Azərbaycanı parçalayan və müstəmləkəyəçevirən müqavilələr...............................................................................196

7

8

ƏZİZ MƏKTƏBLİLƏR!

Siz artıq Azərbaycanın orta əsrlər tarixini öyrənmişsiniz. Bu dərslikdə isəXVI əs rin sonu – XIX əsrin əvvəllərində Vətənimizdə baş verən mürəkkəb iqtisadi-siyasi proseslərlə tanış olacaqsınız.

Siz Səfəvi dövlətinin qüdrətli olduğu zamanlarda Azərbaycanda baş verən hadi -sə ləri artıq bilirsiniz. Lakin bütün imperiyalar kimi, Səfəvi dövləti də tənəzzül döv -rünə daxil oldu. Osmanlı–Səfəvi müharibələri, daxili çəkişmələr Şərqin ən qüdrətliimperiyalarından biri olan Səfəvi dövlətinin dayaqlarını sarsıtdı. Bu zaman tarixsəhnəsinə görkəmli Azərbaycan sərkərdəsi Nadir xan Əfşar çıxdı. O, Səfəvi döv lə -tinin sərhədlərini bərpa etdi.

Azərbaycanda baş verən siyasi-iqtisadi proseslərin bir mərhələsi də xanlıqlardövrüdür. Siyasi dağınıqlıq XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan torpaqlarının Rusiyavə Qacarlar dövləti arasında bölüşdürülməsi ilə başa çatdı. Gülüstan və Türkmənçaymüqavilələri dünyanın ən ədalətsiz sənədləri sırasındadır. Bu dərslikdə Azərbaycanıniki yerə parçalandığı tarixi şərait, ölkənin daxili və beynəlxalq vəziyyəti, işğallarınnəticələri təhlil edilmişdir.

Dərslikdəki materialları öyrənməklə siz müasir dövrdə baş verən soyqırımı vəişğalların tarixi köklərini də biləcəksiniz. Ermənilərin Şimali Azərbaycana köçü rül -məsi, onların Azərbaycan torpaqlarında yerləşdirilməsi, qondarma «Erməni vila -yəti» yaradılması ideyalarının kökündə dayanan hadisələri öyrənəcəksiniz. Siz budərslikdə Nadir şah Əfşar, Ağa Məhəmməd şah Qacar, Hacı Çələbi xan, Pənahəlixan Ca vanşir, Qubalı Fətəli xan və onlarla başqa tarixi simalarla tanış olacaqsınız.Mü rək kəb tarixi pro sesləri izləyəcək, hadisələrə özünüz qiymət verəcəksiniz.

Vətənimizin tarixini öyrənmək üçün bu dərslik sizə etibarlı köməkçi olacaqdır.Dərsliyi dərindən öyrənin və doğma tariximizə sahib çıxın!

9

AZƏR BAY CAN AZƏR BAY CAN XVI ƏSRİN İKİNCİ XVI ƏSRİN İKİNCİ YARISI YARISI —— XVII ƏSRDƏXVII ƏSRDƏI

Azərbaycan XVII əsrdə

1606

1. ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ SßFßVÈ ÄÞÂËßÒÈ ÕÂÛ ßÑÐÈÍÑÎÍ ÐÖÁÖÍÄß

Sÿfÿvi taxt-tacû uürunda mö ba rizÿ. 1576-cû ildÿ Sÿfÿvi øahû

I Tÿh ma si bin þlömöídÿn sonra haki miyyÿtÿ II Ès mayûl (1576–

1577) gÿldi. Äþâëÿòè ýöúëÿíäèðìÿê ö÷öí òÿòáèã åòäèéè êöòëÿâè

Úÿçà òÿäáèðëÿðè ãûçûëáàø ÿéàíëàðûíû ÷îõ íàðàçû ñàëäû. Áó ñÿáÿáäÿí

äÿ øàù ÛÛ Èñìàéûë sui-qÿsd nÿticÿsindÿ þldöröldö.

Ùàêèìèééÿò óüðóí äà ìöáàðèçÿ-

äÿí ñîíðà Ìÿùÿììÿä Õóäàáÿíäÿ

(1578—1587) ùàêèìèééÿòÿ ýÿëäè.

Mÿhÿmmÿd Õóäàáÿíäÿíèí äþâ -

ðöí äÿ mÿrkÿzi ha kimiyyÿt zÿif lÿ di.

Äþâëÿò õÿçèíÿñè áîøàëäû. Ãûzûlbaø ÿmir -

lÿri þlkÿni istÿ dik lÿri kimi ida rÿ åò-

ìÿéÿ áàøëàäûëàð.

Áó, dþvlÿt idarÿ÷iliyin dÿ vÿ ziy -

yÿti äàùà äà gÿr gin lÿø dirdi. Ãû zûl baø

tay faëàðû àðàñûíäà ÷ÿêèøìÿëÿð ýöí-

äÿí-ýöíÿ àðòûðäû.

10

XVI ÿsrin ikinci yarûsûnda Sÿfÿviimperi ya sûnda siyasi vÿ iqtisadi vÿ -ziy yÿt necÿ idi?

Ñÿôÿâè—Osmanlû ìöùàðèáÿñèíèííÿòèúÿëÿðè ñîíðàêû äþâðäÿ ùÿð èêèäþâëÿòèí èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòûíàíåúÿ òÿñèð åòäè?

Ñÿôÿâè âÿ Îñìàíëû dþâëÿòëÿðè àðàñûíäà ñöðÿí ìöùàðèáÿëÿ-ðèí áèðèíúè ìÿðùÿëÿñè ÕÂÛ ÿñðèí îðòàëàðûíäà éåêóíëàøäû.1555-úè èëäÿ baüla nan Amas ya sölh mö qa vilÿsinÿ gþ rÿ Øÿr -qi Gör cös tan Sÿfÿvi dþv lÿ tinÿ, Qÿrbi Gör cöstan isÿ os man -lû lara verildi.

Şah I Təhmasib

Îñìàíëû sultanû III Murad (1574—

1595) Sÿfÿvi dþvlÿ tin dÿ yaranmûø

vÿziy yÿtdÿn isti fa dÿ etmÿk qÿra -

rûnà gÿldi.

1578-ci ildÿ Îsmanlû ordusu

Amas ya möqavilÿ sinin øÿrt lÿrini

pozóá Ñÿôÿâè ñÿðùÿäëÿðèíè êå÷äè.

Bu nunla da Os man lû—Sÿfÿvi mö ha -

ribÿlÿrinin èêèíúè mÿrhÿ lÿsi (1578—

1590) baø ladû. Èëê äþéöøëÿðäÿ Ñÿôÿ -

âè ãîøóíó ãàëèá ýÿëäè. Ëàêèí Îñ -

ìàí ëû ãîøó íó ÿëàâÿ ãöââÿëÿðëÿ ýöú -

ëÿí äè ðèë äè. 1578-ci ilèí avqustunda

×ûldûr gþlö* éàõûí ëûüûíäàêû äþéöø -

äÿ Îsmanlû ordusu qalib gÿldi. Ñÿ-

ôÿâèëÿðèí ìÿüëóáèééÿòèíèí ÿñàñ ñÿ -

áÿáëÿðè ãöâ âÿ ëÿð íèñáÿòèíèí Îñìàíëû ãîøó-

íóíóí õåé ðèíÿ îëìàñû âÿ ãûçûëáàø òàéôàëàðû

àðàñûíäà áèð ëèéèí îëìàìàñû èäè. Áó ãÿ ëÿáÿ

îñìàíëûëàðûí Ýöðúöñòàíû èø üàë åòìÿñèíÿ øÿ -

ðàèò éàðàòäû.

Ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðû äàâàì åòäèðÿí

Îñìàíëû ãîøóíó Øèðâàíû ÿëÿ êå÷èðäè.

Sÿfÿ vilÿrÿ qarøû möhari bÿ dÿ Îñ-

ìàíëû äþâëÿòèíäÿí àñûëû îëàí Krûm

xan la rû da iøtirak edir dilÿr. Ãûçûëáàø-

ëàðûí ÿñàñ ãöââÿëÿðè Øèðâàíû àçàä åò -

ìÿê ö÷öí ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðà áàø -

ëà äû. 1578-úè èëèí íîéàáðûíäà Àüñó ÷à -

éû ñàùèëèíäÿêè Ìîë ëàùÿñÿí àäëû éåð äÿ

11

Şah II İsmayıl

Şah Məhəmməd Xudabəndədövründə kəsilmiş pul

Ñÿôÿâè äþâëÿ-òèíèí çÿèôëÿìÿñè-íèí ùàíñûñÿáÿáëÿðè âàð èäè?

* ×ûëäûð ýþëö – ìöàñèð Òöðêèéÿíèí ßðäÿùàí âÿ Ãàðñ âèëàéÿòëÿðèàðàñûíäà éåðëÿøèð.

áàø âåðÿí äþéöøäÿ ãûçûëáàøëàð Êðûì õàíûíûí ãîøóíóíó ìÿüëóá

åòäè. Êðûì õàíû ÿñèð àëûí äû. Ùöúó ìó äà âàì åòäèðÿí ãûçûëáàøëàð

Øèð âàíû àçàä åòäèëÿð. Ëàêèí Äÿð áÿíäè ýåðè àëìàã ìöìêöí îëìà -

äû. Éàëíûç Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíäÿ ýöúëÿíÿí äàõèëè ÷ÿêèøìÿëÿð

öñòöí ëö éöí éåíèäÿí Îñìàíëû ãîøóíóíà êå÷ìÿ ñè íÿ ñÿáÿá îëäó.

Øèðâàí éåíèäÿí îñìàíëûëàðûí ÿëèíÿ êå÷äè. Ëàêèí Øèðâàíûí èøüàëû

èëÿ áàðûøìàéàí Ñÿôÿâèëÿð 1583-úö èëäÿ Íèéàçàáàä éàõûíëûüûíäàêû

äþ éöøäÿ ãàëèá ýÿëäèëÿð. Bundan sonra Osmanlû sultanû Øeybani

dþvlÿtini øÿðqdÿn Sÿfÿvilÿrÿ qarøû möharibÿyÿ baølamaüa tÿhrik

etdi. Mÿq sÿd Sÿfÿvilÿri iki cÿbhÿdÿ möharibÿ aparmaüa mÿcbur

etmÿk idi.

Tÿbrizin mödafiÿsi. 1583-úö èë äÿ îñìàíëûëàð éåíè ãöââÿ èëÿ

×óõóðñÿÿäÿ ùöúóì åòäèëÿð. Ãûçûëáàø òàéôàëàðû àðàñûíäà ÷ÿêèøìÿ-

ëÿð, ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòÿ ãàðøû ãè éàì Îñ ìàí ëû èøüàëëàðûíû àñàí -

ëàø äûð äû. 1585-úè èëäÿ Ñóôèéàí äþéö øöí äÿ ãöââÿëÿð áÿ ðàáÿð îë ìà -

äûüû ö÷öí ãûçûëáàøëàð ýåðè ÷ÿêèëäè.

Îs manlû or dusu Tÿbrizÿ ya xûn laø dû. Àì -

ìà dÿ fÿlÿr lÿ øÿhÿrÿ höcum et sÿlÿr dÿ, Tÿbriz

ÿhalisi oílarû geri ÷ÿkilmÿyÿ mÿcbur etdi.

Îsmanlû ÿsgÿrlÿri éalnûz ýöúëö òîï àòÿøëÿðè-

íèí kþ mÿyi ilÿ øÿùÿðÿ daxil ola bil di ëÿð. Øÿ -

hÿr ÿhalisinin îs man lû lara ãàðøû ýöúëö mö -

qavi mÿ tindÿn qÿ zÿb lÿ nÿn Os man paøa ye ni ÷ÿ rilÿrÿ øÿhÿrin qarÿt

olun ma sû haq qûnda ÿmr verdi. ßzÿmÿtli ev lÿr, mÿs cid vÿ dö -

kanlar qarÿt olundu, dön ya da mÿø hur olan Qey sÿriyyÿ ba zarû

éàí äûðûëäû. Îñìàíëûëàð Òÿáðèçè òóòñàëàð äà, ìöùàðèáÿíè äàâàì åò-

äèðìÿäèëÿð. ×öíêè óçóíìöääÿòëè ìöùàðèáÿ ö÷öí îñìàíëûëàðûí êè-

ôàéÿò ãÿäÿð åùòèéàòû éîõ èäè. Îíà ýþðÿ äÿ 1 àéäàí ñîíðà îíëàð

øÿ ùÿðäÿ áèð ãàðíèçîí ñàõëàéàðàã Òÿáðèçè òÿðê åòäèëÿð.

Èêè äþâëÿò àðàñûíäà ñöëù äàíûøûãëàðûíà áàøëàíäû. Îñìàíëû ñóë-

òàíû èøüàë åäèëìèø òîðïàãëàðûí îíëàðäà ãàëìàñû øÿðòè èëÿ ñöëù òÿê-

ëèô åòäè. Ñÿôÿâè ãîøóíëàðûíûí áàø êîìàíäàíû, øàùçàäÿ Ùÿìçÿ

Ìèðçÿ Òÿáðèçèí Îñìàíëû äþâëÿòèíÿ âåðèëìÿñè èëÿ ðàçûëàø ìàã èñ-

òÿìèðäè. Î, øÿùÿðè àçàä åòìÿê ö÷öí îñìàíëûëàðà ãàðøû äþéöøÿ

12

Òÿáðèç øÿùÿðè-íèí àëûíìàñû äþâëÿ-òèí èãòèñàäè âÿñèéàñè âÿçèééÿòèíÿíåúÿ òÿñèð åäÿðäè?

ùàçûðëàøìàüà áàøëàäû. Ëàêèí Ùÿìçÿ Ìèðçÿ ñóè-ãÿñä íÿòèúÿñèíäÿ

þëäö ðöë äö. Îíóí þëöìö èëÿ èêè äþâëÿò àðàñûíäà áàøëàìûø ñöëù

äà íûøûãëàðû äàéàíäûðûëäû. Úÿñóð, ìþùêÿì õàðàêòåðëè Ùÿìçÿ

Ìèð çÿíèí þëöìöíäÿí ñîíðà Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíäÿ ìÿðêÿçè ùàêè -

ìèé éÿò ñîí äÿðÿúÿ çÿèôëÿäè. Áóíäàí èñòèôàäÿ åäÿí Îñìàíëû ãî -

øó íó 1586—1589-úó èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí áþéöê áèð ùèññÿñèíè

13

Azərbaycan Səfəvi dövləti XVI əsrin sonlarında

Португалийанын ишьал етдийи ярази

1578–1590-ъы илляр Сяфяви–Османлымцщарибясиндян сонра АзярбайъанСяфяви дювлятинин итирдийи яразиляр

Шейбанилярин ишьал етдийи яразиляр1588–1589-ъу иллярдя Шейбани ордусунун йцрцшляри

1578–1581-ъi иллярдя Крым ханынын Азярбайъана йцрцшляри

1578-ъи илдя Сяфяви ордусунун Ширвана йцрцшц

1578–1588-ъи иллярдя Османлы ордусунун Азярбайъана йцрцшляри

èø üàë åòäè. Þëêÿíèí øÿðã ñÿðùÿäëÿðèíäÿ äÿ âÿçèééÿò ýÿð ýèíëÿø -

ìèø äè. Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèí oñìàíëûlarla ìöùàðè áÿ àïàðìàñûíäàí

èñòè ôàäÿ åäÿí Øåéáàíèëÿð Õî ðàñàíû èø üàë åòìèøäèëÿð. Ñÿôÿâèëÿð

äþâ ëÿòè èêè úÿáùÿäÿ ìöùàðèáÿ àïàðìà üà ìÿúáóð èäè.

14

Sual vSual vÿÿ taptapøûøûrrûûqlarqlar

1. ÕÂÛ ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿ Ñÿôÿâè äþâëÿòèíäÿ ùàíñû ùàäèñÿëÿð áàøâåðäè?

2. ×ûëäûð äþéöøöíäÿ ãûçûëáàøëàðûí ìÿüëóáèééÿòèíèí ñÿáÿáëÿðèíè èçàùåäèí.

3. Ñÿôÿâè—Îñìàíëû ìöùàðèáÿëÿðèíèí èêèíúè ìÿðùÿëÿñè çàìàíû Ñÿôÿâèëÿðùàí ñû ÿðàçèëÿðè èòèðäèëÿð?

4. ×óõóðñÿÿä âèëàéÿòèíèí éåðèíè õÿðèòÿäÿ ìöÿééÿí åäèí.5. ÕÂÛ ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿ Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèí äàõèëè âÿçèééÿòèíè òÿùëèë

åäèí.6. Ñÿôÿâè—Îñìàíëû ìöùàðèáÿëÿðèíèí ìÿðùÿëÿëÿðèíÿ ÿñàñÿí òÿãäèìàò

ùàçûðëàéûí.7. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø òàðèõè ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

1578 1583 1585 1586–1589

2. ÒßÍßÇÇÖËÄßÍ ÃÖÄÐßÒß ÀÏÀÐÀÍ ÉÎË

Øah I Abbasûn hakimiyyÿtÿ gÿlmÿsi. Îñìàíëû äþâëÿòè èëÿ ìö -

ùàðèáÿ ÕÂÛ ÿñðèí 80-úè èëëÿðèíäÿ þëêÿäÿ ñèéàñè-èãòèñàäè âÿçèééÿòè

àüûðëàøäûðìûøäû. Äþâëÿòèí ÿðàçèñèíèí áþéöê áèð ùèññÿñè èøüàë åäèë-

ìèøäè. Áåëÿ áèð øÿðàèòäÿ 1587-úè èëäÿ ñàðàé ÷åâðèëèøè áàø âåðäè. Ìÿ-

ùÿììÿä Õóäàáÿíäÿ ùàêèìèééÿòäÿí

êÿíàðëàøäûðûëäû. Îíóí îüëó Àááàñ øàù

ålàn åäèëäè. Øàù Û Àá áàñ äþâëÿòèí âàð-

ëûüûíû ãîðóìàã ö÷öí èëê íþâáÿäÿ, Îñ-

ìàíëû äþâëÿòè èëÿ ñöëù äàíûøûãëàðûíà

áàøëàäû. 1590-úû èëäÿ Îñìàíëû âÿ Ñÿ -

ôÿ âè äþâëÿòëÿðè àðà ñûíäà Èñòàíáóë äà

ñöëù ìöãàâèëÿñè èìçàëàíäû. Áó ìöãà-

âèëÿíèí øÿðòëÿðèíÿ ÿñàñÿí ßðäÿáèë,

Õàë õàë, Ãàðàúàäàü, Çÿíúàí âÿ Ëÿíêÿ-

ðàí èñòèñíà îëìàãëà, áöòöí Àçÿðáàé -

úàí òîðïàãëàðû oñìàí ëûëàðà âåðèëäè.

Ùÿì ÷èíèí Øÿðãè Ýöðúöñ òàí âÿ Èðàíûí

ãÿðá âèëà éÿò ëÿðè äÿ Îñ ìàíëû äþâëÿòè-

íèí íÿçàðÿòèíÿ êå÷äè.

15

Øah I Abbas Sÿfÿvi dþvlÿtinibþhrandan necÿ ÷ûxardû?

Sÿfÿvi dþvlÿtindÿ aüûrlaøan siyasi vÿ hÿrbi vÿ ziy yÿt ha ki -miyyÿtÿ göclö ÿqidÿyÿ vÿ siyasi mþvqeyÿ malik bir øÿx singÿlmÿ sini tÿlÿb edirdi. Bu øÿxs øah I Abbas oldu. Sÿ fÿ vi dþv -lÿ tini 42 il idarÿ et miø øah I Ab bas (1587–1629) Azÿr bay - ca nûí gþr kÿmli ta rixi øÿxsiy yÿt lÿrindÿn biri, øah I Ès ma - yûl dan so n ra Sÿfÿvilÿr sölalÿsinin ÿn ta nûn mûø nö ma yÿn dÿsiolmuødur. Àâðîïàäà îíó «Áþéöê Àááàñ» àäëàíäûðûðäûëàð.

Şah I Abbas

1590-cû il Èstanbul möqavilÿsi Sÿ -fÿ vilÿ rin imzaladûüû ÿn aüûr øÿrtlisölh mö qa vilÿsi èäè. Àçÿðáàéúàí Sÿ -fÿ vi dþvlÿ ti þç ÿðà çè ñèíèí áþéöê áèðùèññÿñèíè èòèðäè. Áóíäàí ñîíðà øàùÛ Àááàñ þëêÿäÿ ñèéàñè ñàáèòëèê éàðàò-ìàã ö÷öí òÿäáèðëÿð ýþ ðìÿéÿ áàøëàäû.

Øàù Û Àááàñ 1593-cö ildÿ ßrdÿbil,Zÿn can, Xalxal, Qara ca daü vÿ Lÿn -kÿ ran vila yÿt lÿri, Qûzûlö zÿn âÿ Êöð÷aylarû ara sûnda yerlÿøÿn ge niø ÿra-ziëÿðè Azÿr bay can bÿylÿr bÿyili yin dÿbirlÿø äèð di. Bÿy lÿr bÿ yili yin «Azÿr -bay can qo øunu» àäëû õöñóñè ùÿðáèáèð ëÿøìÿñè varäû. Bu nunla da øahI Ab bas Azÿr bay canûn äþâëÿò÷èëèêÿíÿíÿ ëÿðèíè ãîðóäó.

Ìÿðêÿçè hakimiyyÿtin göclÿn mÿsi.Øàù Û Àááàñ oñìàíëûëàðëà ñöëù áàüëà-äûãäàí ñîíðà Ñÿfÿ vi lÿrin iti rilmiø tor -paq larûnû geri al maq, dþvlÿtin sarsûl -mûø ãöä ðÿ òèíè bÿrpa etmÿk ìÿãñÿäèëÿèñëà ùàò ëàðà áàøëàäû. Èñëàùàòëàð, ÿñàñÿí,ùÿð áè âÿ èíçèáàòè ñàùÿëÿðäÿ àïàðûëäû.Ìÿr kÿ zi haki miyyÿtÿ qar øû ÷û xan hÿr -bi-kþ÷ÿri qû zûlbaø ÿyan larûnû cÿza lan -dûrdû. Qûzûl baø tayfa baø ÷û ëû üûí äà ir -si lik prinsipi lÿüv olun du. Bu tÿd bir -lÿr þlkÿ daxi lindÿ si ya si sa bit li yinbÿr pa olun ma sûna vÿ mÿr kÿzi haki -miy yÿtin nöfuzunun art ma sûna xey -li kþ mÿk etdi.

Hÿrbi islahat. Øàù Û Àááàñûí èñëà-ùàòëàðûíà ãÿäÿð Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíäÿ äàè ìè íèçàìè îðäó éîõ èäè.Îð äó Àçÿð áàéúàí (ãûçûëáàø) òàéôàëà ðû íûí ãåéðè-íèçàìè ñöâàðè äÿñ -òÿëÿðèíäÿí èáàðÿò èäè. Òàéôà áàø÷ûëàðû áÿçÿí âà ùèä êî ìàí äàíëûüàòàáå îë ìóð, ìöñòÿãèë ùÿðÿêÿò åäèðäèëÿð. Çÿèô íè çàì-èíòèçàì âÿ

16

1590-úû èëÈñòàíáóë ìöãà âè ëÿñèíèíøÿðòëÿðè Ùÿìçÿ Ìèðçÿíèíáàüëàìàã èñòÿäèéè ìöãà-âèëÿäÿí íÿ èëÿ ôÿðãëÿ-íèðäè?

Süvarilərin bayraqdarı

Øàù Û Àááàñ èñëà-ùàòëàðà ùàíñû òÿä -

áèð ëÿðäÿí áàøëàäû?

òàéôàëàðàðàñû ÿäà âÿò Ñÿôÿâè îðäóñóíóí äþéöøãàáèëèé éÿ òèíè àøàüû ñàëûðäû. Îäëó ñèëàù äàí ýå -íèø èñòèôàäÿ åäèëìèðäè. Ñÿôÿâè îðäó ñóíóí ÿâ-âÿëêè ãöä ðÿòèíè ãàéòàðìàã ö÷öí îðäóäà êþê -ëö èñëàùàòëàð àïàðìàã ëàçûì èäè. Øàù Û ÀááàñÑÿôÿâè îðäóñóíó éåíèäÿí ãóðäó. Î, Îñ ìàí ëûäþâëÿòèíÿ ãàðøû óüóð ëó ìö ùàðèáÿ àïàðìàãö÷öí îäëó ñèëàùà ìà ëèê íèçàìè îðäó éà ðàòäû.Ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòè ìþùêÿìëÿíäèðìÿê ö÷öíàïàðûëàí ùÿr bi islahatëàð íÿòèúÿñèíäÿ ãî øóítayfa möx tÿlif li yi prinsipi ÿsasûnda òÿøêèëåäil di vÿ àéðû-àéðû qoøun nþvlÿri ya ra dûldû.

Èíçèáàòè ñàùÿäÿ äÿ äÿéèøèêëèêëÿð åäèëäè. Àçÿðáàéúàí áÿéëÿðáÿ-éèëèéèíèí òÿøêèëè èëÿ áàøëàíàí èñëàùàò íÿòèúÿñèíäÿ 1598-úè èëäÿ äþâ-ëÿòèí ïàéòàõòû Èñôàùàíà êþ÷ö ðöë äö. Áóðàäà þçöíÿ äàéàã éàðàòìàãö÷öí øàù Û Àááàñ Àçÿð áàéúàíûí ìöõòÿëèô âèëàéÿòëÿðèíäÿí ÿùà ëèêþ ÷öð öá ýÿòèðäè. Hÿ min dþvrdÿ Azÿr baycan dili éåíÿ äÿ ordudavÿ saray da ös tön lök tÿøkil edir, äèïëîìàòèê ñÿíÿäëÿðäÿ bu dildÿíèñòèôàäÿ åäèëèðäè.

Øah I Abbasûn xa rici siyasÿti. Øah I Ab basûí islahatlarû mÿr -kÿzi haki miyyÿtin xey li qöv vÿtlÿn mÿ si nÿ, Sÿfÿvi dþvlÿtinin þzke÷miø qödrÿtini bÿr pa etmÿ si nÿ øÿðàèò éàðàòäû. Øàù Àâðîïàíûíãöäðÿòëè äþâ ëÿòëÿðè — Ìöãÿääÿñ Ðîìà èìïåðèéàñû, Èngiltÿ rÿ,Fransa, Èspaniya vÿ Rusiya èëÿ dip lo ma tik ÿla qÿlÿrè ýåíèø ëÿíäèð -ìÿê mÿq sÿ dilÿ da nû øûqlar àïàðûðäû. Äèïëîìàòèê ÿëàãÿëÿðèí ÿñà ñûí -

17

TüfəngçiÑÿôÿâè îðäóñó

Ãóëàìëàð Òîï÷óëàð Òöôÿíý÷èëÿðÃûçûëáàøãîøóíó

Åðêÿí éàøëàðûíäàí øàùñàðàéûí äà õöñóñè òÿð-

áèéÿ àëìûø Ãàôãàçìÿíøÿëè äþéöø÷öëÿðäÿíòÿøêèë åäèëìèø õöñóñè

äÿñòÿ èäè.

Õöñóñè òîïõàíà âÿòîï÷óëàð äÿñòÿñè éà-

ðàäûëìûøäû.ßñàñÿí, ãàëà ìöùàñè-

ðÿñè âàõòû èñòèôàäÿåäèëèðäè.

Ìöõòÿëèô âèëàéÿòëÿð-äÿí õöñóñè

ñèéàùû èëÿ ÷àüûðûëìûøøÿõñëÿðäÿíèáàðÿò èäè.

Àçÿðáàéúàí ãûçûëáàøòàéôàëàðûíäàí òÿøêèë

åäèëìèø, ÿñàñÿí, ñöâàðèãîøóí. Ñÿôÿâè îðäóñó-

íóí ÿñàñûíû òÿøêèëåäèðäè.

äà ùÿð èêè òÿðÿôèí ñèéàñè âÿ èã òèñà äè ìà ðàã -ëàðû äàéà íûðäû. Áó, Sÿfÿvi dþvlÿti nin bey nÿl - xalq nöfu zu nun art masûna tÿsir gþstÿrdi.

ÕÂÛ ÿñðèí ñîíëàðûíäà Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèí õà-ðèúè ñèéàñÿòèíèí ÿñàñ ìÿãñÿäè äþâëÿòèí ÿðà çèáöòþâëöéöíö òÿìèí åò ìÿê èäè. Bunun ö÷önXo ra sanû Øeybani lÿr dÿn geri almaq, îs man lû -

larûn iø üal et dik lÿri tor paq larû azad etmÿk, Èðàí êþðôÿçèíäÿ ìö ùöì

18

İsfahanda Şah Abbas məscidi

Səfəvi topları

Ñÿôÿâè îðäó -ñó îäëó ñèëà -

ùû íûí îëìàìàñûöçöíäÿí ùàíñûáþéöê ìÿüëóáèé -éÿòëÿ öçëÿøìèøäè?

ëè ìàí îëàí Hþr mözö* ïîðòóãàëèéàëûëàðäàí ýåðè àëìàã, Por tu qa liya -íûí áó ðàäàêû hege mon lu üuna son qoy maq la zûm idi. ßðà çè áö òþâ ëö -éö íöí áÿðïàñû èñòèãàìÿòèíäÿ èëê àääûì äþâëÿòèí øÿðã ñÿðùÿä ëÿ ðèíäÿàòûë äû. 1599-cu il dÿ Øeybanilÿr mÿü lub edildi vÿ Xo ra san ge ri qaytarûldû.

19

* Ùþðìöç – Èðàí âÿ Îìàí êþðôÿçëÿðèíè áèðëÿøäèðÿí áîüàç. Îíóíâàñèòÿñèëÿ Ñÿôÿâèëÿð Ùèíä îêåàíûíà ÷ûõûðäûëàð.

Azərbaycan tarixçisi, şairi və ictimai xadimi Abbasqulu ağaBakıxanov məşhur «Gülüstani-İrəm» əsərində yazır: «Müdrik dövlətidarəçiliyi və quruculuq işləri ilə şöhrət qazanan Şah Abbas elə mülkivə hərbi qayda-qanunlar qoyub gedib ki, indi də onlardan istifadə edilir.... Şah Abbas o qədər ictimai binalar ucaldıb ki, Şərqin heç bir hökmdarı

bu barədə onunla ayaqlaşa bilməz. Bütün Cənubi Qafqaz diyarı boyunca şəhərlərdə tikilənməscid və məktəblər, düzən gahlarda salınan karvansara və su kəmərləri onun nəcibəməllərindən hələ uzun zaman soraq verəcəkdir. Şah Abbas öz dövründə yaşamış bütün şairvə alimlərlə dostluq etmiş, özü də indiyə qədər yüksək qiy mətləndirilən şeirlər yazmışdır».

SualSual âÿâÿ òàïøûðûãëàðòàïøûðûãëàð

1. 1590-úû èë Èstanbul möqavilÿsinÿ ÿsasÿn hansû Azÿrbaycan tor paq - larû îs man lû lara verildi?

2. Øàù Û Abbas 1593-cö ildÿ Azÿrbaycan adlû bÿylÿrbÿyilik yaratmaqlahan sû mÿqsÿdè gödördö?

3. Øah I Abbasûn hansû tÿdbirlÿri mÿrkÿzi hakimiyyÿtií mþhkÿm -lÿíäèðèëìÿñèíÿ õèäìÿò etdi?

4. Øah Û Àbbasûn hÿrbi islahatû nÿticÿsindÿ hansû hÿrbi hissÿlÿr ya radûldû?5. XVI ÿsrin sonunda Sÿfÿvilÿrin qarøûsûnda xarici siyasÿt sahÿsindÿ

hansû vÿzifÿlÿr duruðdu? 6. Sÿfÿvilÿr Osmanlû äþâëÿòèíÿ qarøû hansû Avropa þlkÿlÿri ilÿ ÿla qÿ -

lÿr yaratmûødûlar?7. Ìÿíáÿéÿ ÿñàñÿí øàù Û Àááàñûí ùþêìäàð êèìè ñèéàñÿòèíè ñÿúèééÿëÿíäèðèí.

Îíóí ñèéàñè, èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè ñàùÿëÿðäÿêè õèäìÿòëÿðèíè úÿäâÿëäÿ ãðóïëàøäûðûí.

8. Øàù Û Àááàñûí ùÿðáè èñëàùàòëàðûíà àèä úÿäâÿë òÿðòèá åäèí.9. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø òàðèõëÿðÿ àèä ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

Ñèéàñè Èãòèñàäè Ìÿäÿíè

1590 1593 1598 1599

3. ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÒÎÐÏÀÃËÀÐÛÍÛÍÀÇÀÄ ÅÄÈËÌßÑÈ

Qalibiyyÿtli möharibÿlÿr dþvrö. ÕÂÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Îñ-ìàíëû èøüàëû àëòûíäà îëàí Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíäà òåç-òåç öñéàí-ëàð áàø âåðäè. Áóíäàí èñòèôàäÿ åäÿí øàù Û Àááàñ îñìàíëûëàðûíèøüàë åòäèéè òîðïàãëàðû ýåðè àëìàã ö÷öí ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðà áàø-ëàäû. Áåëÿëèêëÿ, 1603-cö ildÿ Osmanlû—Sÿfÿvi möhari bÿ lÿrininéåíè mÿr hÿ lÿsi baø ladû. Øàù Û Àááàñûí éåíèäÿí ãóðäóüó îðäó Ñÿ-ôÿâè äþâëÿòèíèí ùÿðáè ãöäðÿòèíè íöìàéèø åòäèðäè. Tÿbrizÿ yaxûn -la øan øah ordusu ös yan etmiø xalqûn kþmÿyi ilÿ øÿhÿri os man- lû lar dan azad etdi. Azÿrbay canûí bötön úÿíóá ÿyalÿtlÿrinin taleyihÿll olundu.

Øimala hÿrÿkÿt edÿn qûzûlbaølar Culfa vÿ Nax÷ûvanû dþyöøsözÿlÿ ke÷irdilÿr. Bunu gþrÿn Ordubad ÿhalisi ös yan qaldûräû. Îð-äóáàäëûëàð øÿhÿrÿ daxil olan Sÿfÿvi ordu s unu bayram sevinci ilÿ

20

Yöz ildÿn artûq davam edÿn Sÿ -fÿvi—Os manlû möharibÿlÿri nÿ ilÿ nÿ -ticÿ lÿndi?

Avropa þlkÿlÿri þç ìÿãñÿäëÿðèíÿ÷àòäûëàðìû?

Ñÿôÿâè ùàêèìèééÿòèíèí ãàðøûñûíäàêû ÿí þíÿìëè ìÿñÿëÿ îs -man lûlarûn iøüal etdiklÿri torpaqlarû azad etmÿk idi. Av ropadþvlÿtlÿri Sÿfÿvilÿrin Osmanlû imperiyasû ilÿ toqquø ma sûn -da maraqlû idilÿr. Áÿçè Àâðîïà ùþêìäàðëàðû îsmanlû la raqar øû hÿrbi ittifaq ya radûl ìà sûíû tÿk lif etmiødi. Ès paniyakralû da Sÿfÿvi øahûnû îs manlûlara qarøû mö haribÿyÿ tÿhrikedÿ rÿk Èran kþrfÿzin dÿ ona kþmÿk gþstÿrÿ cÿ yini vÿd etmiø -di. Osmanlûlarûn Þn Qaf qaz dan ÷ûõàðûëmasûnda Ru siya dama raqlû idi. Osmanlû äþâëÿòèíèí Xÿzÿryanû bþlgÿlÿrdÿ aüalû -üû Volqa—Xÿzÿr tica rÿt yolunda ruslara da ÿngÿllÿr tþrÿ -dirdi. Áöòöí áóíëàð Ñÿôÿâè—Îñìàíëû ìöùàðèáÿñèíèí ö÷öíúöìÿðùÿëÿ ñèíèí áàøëàíìàñûíà òÿêàí âåðäè.

qar øûladûëàð. Sÿfÿvi ordusuna gþs tÿr diê ëÿðèyardûmû nÿzÿrÿ alan øah I Ab bas ordu badlû -larû bötön dþvlÿt ver gi lÿ rindÿn azad etdi.

Êþ÷öðìÿ ñèéàñÿòè. Úóëôà, Íàõ÷ûâàí âÿÎðäóáàäû àçàä åòäèêäÿí ñîíðà ãûzûlbaø or-dusu Èrÿvana ya xûn laøäû. Èðÿâàíäà îñìàíëû-ëàðûí ýöú ëö ãàðíèçîíó âàðäû. Îíà ýþðÿ äÿÈðÿ âàí ãàëàñûíûí ìöùàñèðÿñè óçóí ÷ÿêäè. Èðÿâàíû àçàä åòìÿê ö÷öíèëê äÿôÿ îëàðàã Àçÿðáàéúàí óñòàëàðûíûí ùàçûðëàäûüû èðè òîïëàðäàíèñòè ôàäÿ åäèëäè. 1604-úö èëäÿ øÿùÿð àçàä åäèëäè. Ñÿôÿâè îðäóñóéöðöøö äà âàì åòäèðèá Ãàðñà ãÿäÿð ÿðàçèëÿðè òóòäó. Áó çàìàí Îñ-ìàíëû îðäóñóíóí Àçÿðáàéúàíà éöðöø åòìÿñè õÿáÿðè éàéûëäû. Îs -man lû ordusunun höcumunu eøi dÿn øah I Abbas Tÿb riz istiqa mÿ - tin dÿ geri ÷ÿkiläè. Îñìàíëûëàðà ãàðøû ÿíÿíÿâè «éàíäûðûëìûø òîð -ïàã» òàêòèêàñû òÿòáèã åäèëäè. Ýåðè ÷ÿêèëÿí øàù îðäóñó øÿhÿr vÿkÿndlÿrè boøaläûð, îñìàí ëûëàðûí ÿlinÿ ke÷ÿ bilÿcÿk nÿ var sa mÿhve dið di. Arazûn sol sahilindÿ olan 350 ìèí ÿhali — Èrÿ van, Nax÷û -van, Culfa vÿ digÿr bþl gÿ lÿrin ca maatû Èsfahana, Ma zan daranavÿ Èranûn baøqa vi la yÿt lÿrinÿ kþ ÷öröëdö. Bu hadisÿ tarix øö nas -lûqda «Bþyök sörgön» ad lanûð. «Bþyök sör gön» siyasÿ ti nin hÿ -ya ta ke÷i rilmÿsindÿ øah I Ab ba sûn ÿñàñ ìÿã -ñÿäè îñ ìàíëûëàðûí þëêÿíèí è÷ÿðèëÿðèíÿ äîüðóèðÿëèëÿìÿñèíèí ãàðøûñûíû àë ìàã èäè. Áóíäàíáàø ãà, øàù Û Àá áàñ èãòèñàäè ìÿã ñÿä äÿ ýö -äöð äö. Î, Øÿðã äÿí Àâðîïàéà ýåäÿí ÿñàñ òè-úàðÿò éîëóíó Îñìàíëû äþâëÿ òèíèí ÿðàçèñèíäÿíÑÿôÿâè äþâëÿòèíèí ÿðàçèñèíÿ – Èran kþrfÿzilimanlarûna êþ÷öðìÿê èñòÿéèðäè.

1605-úè èëäÿ Ñóôèéàíäà áàø âåðÿí ùÿëëåäèúè äþéöøäÿ Ñÿôÿâèëÿðãàëèá ýÿë äè. Áó äþéöø ìöùàðèáÿ íèí ñîíðàêû ýåäèøèíÿ òÿñèð ýþñ -òÿðäè. 1605—1607-úè èëëÿðäÿ Ãàðà áàü, Ýÿí úÿ, Øèðâàí àçàä åäèë -äè. Áåëÿëèêëÿ, áöòöí Àçÿðáàéúàí òîð ïàãëà ðû îñìàíëûëàðäàí ýåðèàëûíäû.

Cÿlalilÿr hÿrÿkatû. Úÿëàëèëÿð ùÿðÿêàòû öñéàíûí áàø÷ûñû Øåéõ Úÿ-ëàëûí àäû èëÿ áàü ëû èäè. Öñéàí ùÿëÿ ÕÂÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿ ðèí äÿ Îñ-ìàíëû äþâëÿòèíÿ ãàðøû Øÿðãè Àíàäîëóäà áàøëàìûøäû. ÕÂÛ ÿñðèí

21

Øàù Û Àááà-ñûí «Áþéöê

ñöðýöí» ñèéàñÿòèÑÿôÿâè äþâëÿòèíÿíåúÿ òÿñèð åäÿáèëÿðäè?

Äþâëÿò âåðýè-ëÿðèíäÿí

àçàä åäèëìÿñèíèíÎðäóáàä ÿùàëèñèö÷öí ÿùÿìèééÿòèíÿ èäè?

90-úû èëëÿðèíäÿ éåíèäÿí ýöúëÿíÿí Úÿëàëèëÿðùÿ ðÿêàòû ÕÂÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúà -íûí áàøãà ÿðàçèëÿðèíÿ äÿ éàéûëäû. Îñìàíëûëàðòÿ ðÿ ôèí äÿí òóòóëìóø tor paq larda Os man lûàüàëûüûíà qarøû Cÿ laliëÿð hÿ rÿ katû adû ilÿ ÷û-xûølar baø ver di. Os manlûlara qar øû mö ha ri -

bÿdÿ øah I Ab bas Cÿla li dÿs tÿlÿ rindÿn isti fa dÿ et mÿk qÿra rûnagÿläè. Cÿla li lÿ rin ös yan ÷û dÿs tÿlÿ rin dÿn biri nÿ þz igid liyi ilÿ mÿø -hur olan xalq qÿh rÿ manû Kor oülu baø÷ûlûq edirdi. La kin Cÿ la lidÿs tÿlÿri arasûnda éàðàí ìûø fi kir ayrû lû üû nÿ ti cÿ sindÿ onlarûí áèð

22

Azərbaycan Səfəvi dövləti şah I Abbas və varislərinin dövründə

1599–1607-ъи иллярдя шащ Ы Аббасын йцрцшляри

1605–1626-ъы иллярдя Османлы ордусунун йцрцшляри

1622–1623-ъц иллярдя Сяфяви ордусунунИрага йцрцшляри

1629-ъу илдя Црэянъ щакимининХорасана йцрцшц1631-ъи илдя Бялх щакимининХорасана йцрцшц

1622-ъи илдя Португалийаданэери алынмыш ярази

1603–1612-ъи иллярдя oсманлы -лар дан эери алынмыш яразиляр

1599-ъу илдя Шейбанилярдяназад едилмиш яразиляр

«Êîðîüëó»äàñ òàíûíäà

Àçÿðáàéúàíëà áàü -ëû ùàíñû ùàäèñÿëÿðòÿñ âèð îëóíìóøäóð?

ùèññÿñè Sÿ fÿvi dþv lÿ tinin hö -dud larûnû tÿrk edib Ana do lu -ya qayût dû. Ãàëàí ùèññÿñè èñÿøàù Û Àá áà ñûí õö ñóñè äÿñòÿ-ñèíäÿ õèä ìÿòè äà âàì åòäèðäè.

Èêèíúè Èñòàíáóë âÿ Ìÿ-ðÿíä ìöãàâèëÿëÿðè. 1612-ciiläÿ Os manlû âÿ Sÿ fÿ vi äþâ-ëÿòëÿðè ara sûnda baü lanan Ès -tanbul ìöãàâèëÿñèíÿ ÿsasÿnAmas ya söl hö íöí øÿðòëÿðèbÿrpa olundu. Os manlû dþv lÿ tiAzÿr bayca nûn, Øÿr qi Gör cös -tanûn Sÿ fÿvi dþv lÿ tinÿ ìÿõñóñol ma sûnû rÿs mÿn tanûdû. Ëà -êèí áó ñöëù óçóí ÷ÿêìÿäè.

Îñìàíëû sultanû Sÿfÿvi -lÿrÿ qarøû éåíèäÿí mö ha -ribÿyÿ baøla äû. 1616-úû èëäÿ Ñultan I ßh mÿdin ÿmri ilÿ Îsmanlûor dusu Tÿbriz isti qamÿ tin dÿ yöröøÿ baøladû. La kin ýöúëö ìö -ãàâèìÿò, qûøûn sÿrt ke÷ mÿsi, xÿstÿlik vÿ ÿrzaq qût lûüû îñìàíëûëàðûíèðÿëèëÿìÿñèíÿ ìàíå îëäó. 1618-úè èëäÿ Sÿrab vilayÿ tindÿ Sû nûqêþrpö adlû yerdÿ Ñÿôÿâèëÿðëÿ îñìàíëûëàð àðàñûíäà ùÿëëåäèúè äþ éöøáàø âåðäè. Îñìàíëû îðäóñó âÿ îíóí ìöòòÿôèãè Êðûì õàíûíûí ãîøó -íó ìÿüëóáèé éÿòÿ óüðàäûëäû. Bu mÿü lu biy yÿtdÿn sonra Os man lûdþv lÿti Sÿfÿvi lÿrlÿ Mÿrÿnd sölh möqa vilÿsini im za laäû. Áó ìö -ãàâèëÿ èëÿ Àìàñéà ñöëùöíöí øÿðòëÿðè òÿñäèã åäèëäè.

XVII ÿsrin 20-ci illÿrindÿ Os man lû impe ra torluüunda baø ve -rÿn äàõèëè ÷ÿêèøìÿëÿð èìïåðèéàíû ñèéàñè âÿ èãòèñàäè áþùðàí ãàðøû-ñûíäà ãîéäó. Áó âÿçèééÿòäÿí is tifadÿ edÿn øah I Ab bas Baü dad,Mo sul, Kÿr bÿla, Nÿcÿf øÿhÿ rlÿrini ýå ðè ãàéòàðäû.

Ùþðìöçöí àçàä åäèëìÿñè. ÕÂÛ ÿñ ðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ñÿôÿâèëÿ-ðèí Îñìàíëû äþâëÿòè èëÿ ìöùàðèáÿ àïàðìàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿíÏîðòóãàëèéà Èðàí êþðôÿçèíèí áàøëûúà ëèìàíû îëàí Ùþðìöçö èøüàëåòìèøäè. Þç ãàðøûñûíà Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèí ÿðàçè áö òþâ ëöéöíöáÿðïà åòìÿê ìÿãñÿäè ãî éàí øàù Û Àá áàñ Ùþðìöçö àçàä åò ìÿê

23

«Koroğlu» filmindən kadr

ö÷öí ùÿðáè-äèïëîìàòèê òÿäáèðëÿð ýþð -äö. Áóíóí ö÷öí Èíýèëòÿðÿ âÿ Ïîðòó-ãàëèéà àðàñûíäàêû ñèéàñè-èãòèñàäè ðÿ ãà - áÿòäÿí èñòèôàäÿ åòäè. 1621-úè èëäÿÑÿ ôÿâè äþâëÿòè èëÿ Èí ýèëòÿðÿ àðàñûíäà«ÿáÿäè äîñòëóã» ùàããûíäà ìöãàâèëÿáàüëàíäû. Ñÿ ôÿâè ãîøóíó iíýèëèñ ùÿð -

áè äîíàíìàñûíûí êþìÿéè èëÿ 1622-úè èëäÿ Ùþð ìöçö àçàä åòäè.Ãÿñðè-Øèðèí ìöãàâèëÿñè. 1629-cu ildÿ Sÿ fÿvi taxtûna øàù

Û Àá áà ñûí nÿ vÿsi I Sÿfi (1629—1642) ke÷di. Åëÿ ùÿ ìèí èë Îñ-ìàíëû îðäóñó Ñÿôÿâè òîðïàãëàðû íà ùö úóì åò äè. Îñìàíëû ñóëòàíûIV Mu rad Sÿfÿ vi lÿ rÿ qarøû höcum ÿmÿ liyyat larûna baøla ya raqÈrÿvanû tutdu. Ùö úó ìó äàâàì åòäèðÿí Îs manlû ordusu 1635-úèèëäÿ Tÿb rizi ÿëÿ êå ÷èðäè. Ýöúëö ìö ãà âè ìÿò, àclûq, xÿs tÿlèk vÿ qû -øûn yaxûn laø masû os man lû larû yeni dÿn Àçÿð áàéúàíû tÿrk etmÿ yÿìÿúáóð åòäè. 1637—1638-ci illÿrdÿ Baü dad uü run da gÿrgin äþ -éöøëÿð íÿòèúÿ ñèí äÿ os maílû lar oraíû òóòà áèëäèëÿð.

1639-cu ildÿ Sÿfÿvi vÿ Osmanlû dþvlÿtlÿri Qÿs ri-Øirindÿ sölhmöqavilÿsi imza la dûlar. Ìöãàâèëÿíèí øÿðòëÿðèíÿ ýþðÿ ßrÿb ÈraqûÎsmanlû äþâëÿòèíÿ, Zÿn cir qala sûndan øÿrqdÿ éåðëÿøÿí ÿrazilÿr

24

I Səfinin şah elan edilməsi

ÕÂÛÛÛ ÿñðèí 20-úèèëëÿðèíäÿ øàù Û Àááàñ

íÿ ö÷öí ùÿðáè ÿìÿëèééàò-ëàðà áàøëàäû? Áó àääûìùàíñû Îñìàíëû ñóëòàíûíûíôÿàëèééÿòè èëÿ îõøàðäûð?

Ñÿfÿvilÿrÿ verildi. Sÿfÿvi lÿr äÿ þç íþâáÿñèíäÿ Van, Qars qala -la rûna vÿ Axalsûxa hö cum et mÿ yÿcÿk lÿrinÿ tÿminat verdilÿr.Áó íóíëà äà ÕÂÛÛ ÿñðäÿ Ñÿôÿâè—Îñìàíëû ìöùàðèáÿñè áàøà ÷àòäû.Yöz ildÿn artûq davam edÿn möharibÿ (1514—1639) ùÿð ikitörk-mösÿlman dþvlÿtinin zÿiflÿmÿsinÿ sÿbÿb îë äó. Ìöùàðèáÿ-íèí «ãàëèáè» èñÿ ùÿð èêè äþâëÿòè çÿèôëÿòìÿê èñòÿéÿí Àâðîïà äèï-ëîìàòèéàñû îëäó. Áóíóíëà äà Àâðîïà äþâëÿòëÿðèíèí Øÿðãäÿ ìöñ - òÿì ëÿêÿ ñèéàñÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ øÿðàèò éà ðàíäû.

25


1. Sÿfÿvi—Îsmanlû möharibÿsinin ö÷öíúö mÿrhÿlÿsi hansû illÿrè ÿùàòÿåòìèøäèð?

2. 1603-cö ildÿ øàù Û Àááàñ öñéàí÷ûëàðûí êþìÿéè èëÿ ùàíñû øÿùÿðè òóòäó?3. «Bþyök sörgön» siyasÿtiíèí hÿrbi vÿ iqtisadi mÿqsÿdlÿri íÿ èäè?4. 1612-ci il Èstanbul möqavilÿsiíèí øÿrtlÿrini øÿrh edin.5. Sÿfÿvi—Osmanlû möharibÿlÿri zamanû imzalanmûø möqavilÿlÿri äÿô-

òÿðèíèçÿ ÷ÿêäèéèíèç úÿäâÿëäÿ ýþñòÿðèí.

6. Àâðîïàäà 1453-cö ildÿ, Azÿrbaycan tarixindÿ 1639-cu ildÿ baø ver -miø hadisÿlÿrin oxøar nÿticÿlÿrini ýþñòÿðèí.

7. Úÿëàëèëÿð ùÿðÿêàòûíà àèä òÿãäèìàò ùàçûðëàéûí.8. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

Ìöãàâèëÿíèí àäû Òàðèõè Øÿðòëÿðè

1612 1618 1622 16391603

4. XVI ßSRÈN ÈÊÈÍÚÈ YARISI — XVII ßSRDßAZßRBAYCANDA ÈÚÒÈÌÀÈ ÙßÉÀÒ

Kÿnd tÿsÿrröfatû. XVI ÿsrèn èêèíúè yarûsû – XVII ÿsrdÿ Azÿr -baycan da ÿhalinin ÿsas mÿøüu liy yÿti ÿkin÷ilik vÿ mal darlûq idi.Taxûl bitkilÿri Azÿr baycanûn, demÿk olar ki, bötön bþl gÿ lÿrindÿbe cÿ rilirdi. Azÿr bay cana gÿ lÿn xarici tacir vÿ sÿy yahlar þç éàçûëà -

ðûíäà burada ta xû -lûn bol luüundan bÿhsedir di lÿr. ßnÿnÿ vimÿø üuliyyÿt sa hÿ -lÿ ri sa yû lan baü ÷û -lûq vÿ bos tan ÷ûlûqäà yöksÿk sÿ viy yÿ -dÿ inkiøaf et miø di.Ñÿé éàùëàð áóðàäàye tiø di rilÿn mey vÿ - lÿ rin þz da dûna vÿkey fiy yÿ tinÿ gþrÿdön yanûn baø qa bþl -gÿ lÿrindÿ be cÿrilÿn

26

Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ùàíñûìöëêèééÿò ôîðìàëàðû âÿ ñîñèàë òÿáÿãÿ-ëÿð âàð èäè?

Èíçèáàòè èäàðÿ ñèñòåìè íåúÿ èäè?

Ñÿôÿâè—Îñìàíëû ìöùàðèáÿëÿðèíèí òþðÿòäèéè äàüûíòû âÿ ìÿù-ðóìèééÿòëÿðÿ áàõìàéàðàã, þëêÿäÿ ùÿéàò äàâàì åäèðäè. Êÿíäòÿñÿððöôàòû ìö ùà ðèáÿëÿð àðàñûíäàêû ôàñèëÿëÿð çàìàíû úàíëàíûð,èíñàíëàðûí ðèôàù ùàëû ãèñ ìÿí äöçÿëèðäè. Äþâðöí ÷ÿòèíëèêëÿðè ñÿ-íÿòêàðëûüûí, òèúàðÿòèí èíêèøàôûíà ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðñÿ äÿ, èíêè-øàôûí ãàðøûñûíû àëà áèëìÿìèøäè. Øÿùÿðëÿð áþéöéöð, ÿùàëè àð òûð,èúòèìàè ùÿéàò äÿéèøèðäè.

Еvliya Çələbi

mey vÿlÿrdÿn daha ös tön ol du üunu qeyd edir lÿr. ÕÂÛÛ ÿñ ðèí îð-òàëàðûíäà Îñìàí ëû äþâëÿ òè íèí äèïëîìàòèê åë÷èñè Åv liya ×ÿ lÿ bi Øèð-âàíäà ÷ÿë òèê, ïàìáûã, öçöì âÿ áèð ÷îõ ìåéâÿëÿðèí yetiø diril diyihaq qûnda mÿlu mat verir.

Øÿùÿðëÿð. 1565-ci ildÿ øah I Tÿhmasib ùÿð

vila yÿt dÿn alûnan tamüa ver gi sinií lÿüv

olun ma sû haq qûn da fÿr man verdi. Bu fÿrman

Sÿ fÿvi dþvlÿtindÿ sÿ nÿt karlûq vÿ ticarÿ tin

in kiøa fûna mös bÿt tÿsir gþstÿrdi.

Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðèíèí èíêèøàôû áèð ñûðà èãòèñàäè âÿ ñèéàñè

àìèëëÿðëÿ áàüëû îëìóøäóð. Ñÿíÿòêàðëûüûí èíêèøàôû, øÿùÿðëÿðèí òè-

úàðÿò éîëëàðû öçÿðèíäÿ éåð ëÿøìÿñè ÿñàñ èãòèñàäè àìèëëÿð èäè. Ëà -

êèí Ñÿôÿâè—Îñìàíëû ìöùàðèáÿëÿðè, ôåîäàë àðà ìöùàðèáÿëÿðè

êèìè ñèéàñè àìèëëÿð øÿùÿðëÿðèí òÿíÿççöëöíÿ ñÿáÿá îëóð äó. Azÿr -

baycanûn ÿn bþyök vÿ mö höm øÿhÿri sayû lan Tÿb riz Sÿfÿvi dþv -

lÿtinin tÿsÿ r röfat hÿya tûnda misilsiz rol oy nayûrdû. Tÿbriz sÿ -

nÿt kar larûnûn hazûr ladûqlarû möxtÿlèf mÿh sul lar hÿr yerdÿ øþh-

rÿt qa zanmûødû.

1555-ci ildÿ paytaxtûn Qÿzvinÿ kþ÷ö röl mÿsi Òÿáðèçèí siyasi

ÿhÿ miy yÿtinÿ âÿ èãòèñàäè èíêèøàôûíà ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðäè.

27

Azərbaycan xalçaları: 1) XVI əsr; 2) XVII əsr

1 2

Ñÿôÿâèëÿð íÿö÷öí ïàé òàõòû

Òÿáðèçäÿí Ãÿçâèíÿêþ÷öðò ìöø äöëÿð?

Øir van áÿéëÿðáÿéèëèéèíèí mÿrkÿzi olan Øamaxû ìöùöì äàõèëè

âÿ õàðèúè òèúàðÿò ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðè îëàðàã ãàëûðäû.

Øirvanûn Sÿfÿvilÿrÿ birlÿødirilmÿsindÿn sonra Bakû Xÿzÿr dÿ -

ni zindÿ bu dþvlÿtin ÿsas limanûna ÷evrildi. Bakû ÿtrafûnda yer lÿ -

øÿn 500-ÿ qÿdÿr quyudan neft ÷ûxarûlûr, bu neft dÿniz âÿ êàðâàí

yo lu ilÿ bir sûra þlkÿlÿrÿ gþn dÿrilirdi.

ßrdÿbil Sÿfÿvi dþvlÿtinin möqÿd dÿs øÿhÿrlÿrindÿn biri sayû -

lûrdû.

Ãàðàáàü áÿéëÿðáÿéèëèéèíèí ìÿðêÿçè îëàí Ýÿíúÿ øÿùÿðèíäÿ 50

ìèí àèëÿ éàøàéûðäû. Ùÿìèí äþâðäÿ áó, ÿùàëè ñàéû ö÷öí êèôàéÿò ãÿ -

äÿð áþéöê ðÿãÿì èäè.

Áó äþâðäÿ Èðÿâàí, Íàõ÷ûâàí, Äÿðáÿíä,

Øÿ êè äÿ Àçÿðáàéúàíûí ìöùöì ñÿíÿòêàðëûã,

òèúàðÿò âÿ ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçëÿðè èäè.

Ènzibati idarÿetmÿ. XVII ÿsrin èêèíúè

ya rû sûnda Azÿrbay can ÿrazisi inzibati cÿhÿt -

dÿn Øir van, Qarabaü, Tÿbriz, ×uxursÿÿd

28

Bakı XVII əsrin birinci yarısında

Èäàðÿ÷èëèêäÿèð ñèëèê ïðèíñè -

ïè þëêÿíèí ñèéàñè-èãòèñàäè èíêèøàôûíàíåúÿ òÿñèð ýþñòÿðÿáèëÿðäè?

bÿy lÿr bÿ yi lik lÿrinÿ bþlö nör dö. Bÿy lÿr bÿyilik þz gÿliri hesa bûna

qoøun sax layûr, ÿhalidÿn vergi top la yûr dû. Mÿh kÿ mÿ orqanlarû øÿ-

riÿt qay dalarû ÿsa sûnda fÿaliyyÿt gþstÿrirdi. Bÿy lÿr bÿyi likdÿ vÿzir

maliyyÿ iølÿ rini yerinÿ yetirirdi. Sÿfÿvi dþvlÿ tin dÿ ida rÿ÷ilikdÿ

irsilik prinsipi hÿyata ke÷irilirdi.

Torpaq mölkiyyÿtè formalarû. XVII ÿsrdÿ Azÿrbaycanda òîð-

ïàã mölkiyyÿti formalarûíäà úèääè äÿéèøèêëèê îëìàìûøäû:

XVII ÿsrin ikinci yarûsûnda divan vÿ xalisÿ torpaqlarû apa -

rûcû möl kiy yÿt formasû îëàðàã ãàëûðäû. Äivan (äþâëÿò) òîðpàãëà-

ðûíäàí ÿl dÿ olunmuø gÿlirlÿr dþvlÿt xÿrc lÿ rinin þdÿnil mÿsinÿ

sÿrf åäèëèðäè.

Sosial tÿbÿqÿlÿr. XVII ÿsrin ikinci yarûsûnda ùàêèì òÿáÿãÿíè

òÿøêèë åäÿí feodallar 3 qrupa bþlö nördö. Áèðèíúè ãðóïó Àçÿð-

áàéúàí ãûçûëáàø òàéôàëàðûíûí áàø÷ûëàðûíäàí èáàðÿò îëàí ùÿðáè ÿéàí-

ëàð òÿøêèë åäèðäèëÿð. Îíëàð Sÿôÿâè äþâëÿòèíèí èäàðÿ ñèñòåìèíäÿ ùÿëÿ

äÿ ìöùöì ìþâãåéÿ ìàëèê èäèëÿð. Èêèíúè ãðóïó àëè øèÿ ðóùàíèëÿðè,

ö÷öíúö ãðóïó èñÿ éåðëè èäàðÿ ñèñòåìëÿðèíäÿ èøëÿéÿí ìÿìóðëàð âÿ

éåðëè ÿéàíëàð òÿøêèë åäèðäèëÿð.

XVII ÿsrdÿ Azÿrbaycan cÿmiyyÿtindÿ ÿsas istehsal÷û qrup olan

kÿnd lilÿr äÿ ö÷ tÿbÿqÿéÿ bþlönördö:

29

Torpaq mölkiyyÿtèformalarû

Divan (dþvlÿt)torpaqlarû

Xalisÿ — øah vÿ onunailÿsinÿ mÿxsusxösusi torpaqlar

Tiyul — hÿrbi vÿ mölkixidmÿtÿ gþrÿ verilÿn

øÿrti torpaq mölkiy yÿti

Vÿqf — ìÿscidlÿr vÿruhanilÿrÿ mÿxsus

torpaqlar

Mölk — xösusimölkiyyÿtdÿ

olan torpaqlar

Ècma (camaat)torpaqlarû

Azÿr bay canda vergi verÿn bötön ÿhali rÿiy yÿt ad la nûr dû. ßñàñ

âåðýèëÿð ìàëúÿùÿò âÿ áÿùðÿ èäè. Mal cÿhÿt — mÿhsul vÿ ya torpaq

vergi sinin 1/10 hissÿsi torpa üûn sahibèíÿ, 1/5 his sÿsi isÿ dþvlÿtÿ

÷a tûr dû. Bÿhrÿ èñÿ sudan istifadÿyÿ gþrÿ alûnan vergi idi.

Mösÿlman olmayan ÿhali cizyÿ adlû vergi þdÿ mÿli idi. Kÿnd lilÿrin

dþvlÿt vÿ feodal ö÷ön pulsuz mÿcburi iø lÿmÿsi biyar ad lanûrdû.

Þëêÿíèí èãòèñàäè ùÿéàòûíäà ñÿíÿòêàðëàð âÿ òàúèðëÿð ìöùöì ðîë

îéíàéûðäû.

30

iø heyvanû, istehsal alÿtlÿri olan vÿ feo -dal dan aldûüû torpaüû becÿrÿn kÿndli

Û. Ùàìïàëàð

tÿsÿrröfatà ìàëèê îëìàéàí kÿndlèlÿr ÛÛ. Ðÿíúáÿðëÿð

maldarlûqla mÿøüul olub, orduda õèäìÿòÿâÿçèíäÿ nisbÿtÿn az miqdarda vergi vÿmökÿlëÿfiyyÿt icra edirdilÿr

ÛÛÛ. Åëàòëàð


1. Ñÿôÿâè äþâëÿòèíäÿ òàìüà êèìëÿðäÿí àëûíûðäû?2. Àçÿðáàéúàí áó äþâðäÿ ùàíñû Àâðîïà þëêÿëÿðè èëÿ òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðè

éàðàòìûøäû?3. Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðè àðàñûíäà Òÿáðèçèí ôÿðãëè ìþâãåéÿ ìàëèê îë-

ìàñû íÿ èëÿ ÿëàãÿäàð èäè?4. ÕÂÛ ÿñðèí èêèíúè éàðûñû – ÕÂÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà

âåð ýèëÿðè ÿêñ åòäèðÿí ñõåì-úÿäâÿë òÿðòèá åäèí.5. Tÿbriz øÿhÿri vÿ onun tarixi ilÿ baülû hekayÿ qurun.

5. ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÛÍ ÕÀÐÈÚÈ ÈQTÈSADÈ ßLAQßLßRÈ

Øÿrqÿ gedÿn yollar Azÿrbaycandan ke÷ir. XVI ÿsrdÿ ingilistacirlÿri ßrÿøi Cÿnubi Qafqazûn ÿn bþyök ipÿk÷ilik mÿrkÿzikimi tÿsvir ediräèlÿr. Venesiya sÿyyahû Minadoi ßrÿødÿ «Mah -mu dabad» adlû aü ipÿk istehsal olunduüu haqqûnda mÿlumatverirdi.

XVI ÿsrin ikinci – XVII ÿsrin birinci yarûsûnda beynÿlxalqipÿk tica rÿt yolu Culfadan ke÷irdi. Cul -fa tacirlÿri xam ipÿyi Azÿrbaycan danAvropanûn Ams terdam, Marsel, Vene-siya kimi øÿhÿrlÿrinÿ, Îñìàíëû äþâëÿ-òèíÿ vÿ Hindistana aparûb satûrdûlar.Bu dþvrdÿ Ordu bad, Nax ÷û van, ßylisAzÿr baycanûn xarici dþvlÿtlÿrlÿ apar -dûüû ti ca rÿt ÿlaqÿlÿrindÿ vacib rol oyna-yaraq, möhöm ticarÿt vÿ sÿnÿtkarlûqìÿðêÿçlÿrinÿ ÷evrilmiødi.

Azÿrbaycanda ticarÿt dþvriyyÿsi vÿsÿ nÿt karlûq mÿhsul larûnûn istehsalûnäaTÿbriz xösusilÿ fÿrqlÿnirdi. Asiyada ÿn

31

Àâðîïà òàúèðëÿðè Àçÿðáàéúàíà íÿö÷öí ýÿëèðäèëÿð?

ÕÂÛÛ ÿñðèí ñîíóíäà Àçÿðáàé -úàíäà èãòèñàäè òÿíÿççöëöí ñÿáÿáëÿðèíÿ èäè?

Áþéöê úîüðàôè êÿøôëÿðäÿí ñîíðà Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ õöñóñèúàíëàíìà ìöøàùèäÿ îëóíóðäó. Øÿðã þëêÿëÿðèíÿ ìàðàã àðòìûøäû.Øÿðãèí çÿíýèí ñÿðâÿòëÿðèíè Àâðîïàéà äàøûìàã ö÷öí éàðàíìûøèðè òèúàðÿò øèðêÿòëÿðè ñöðÿòëÿ ýåíèøëÿíèðäè. Ëîíäîíäà òÿøêèë îëóí-ìóø òèúàðÿò êîìïàíèéàëàðû àðòûã Øÿðã þëêÿëÿðèíÿ þç íöìàéÿí-äÿëÿðèíè ýþíäÿðèðäèëÿð. Îñò-Ùèíä êîìïàíèéàñû èëÿ éàíàøû, Ìîñêâàøèðêÿòèíèí òàúèðëÿðè òåç-òåç Àçÿðáàéúàíà ýÿëèðäèëÿð.

Antoni Cenkinson

bþyök bazar olan Qey -sÿriyyÿ burada yer lÿ -øirdi. Nax ÷ûvan, ßr dÿ-bil, Ordubad, Ba kû da -xili ticarÿtdÿ ÿsas roloy nayûrdû. Azÿr bay can -da ÿmtÿÿ-pul mönasi -bÿt lÿri zÿif olan yer -lÿrdÿ hÿf tÿ dÿ bir dÿfÿa÷û lan bazar – hÿftÿ -bazarlar olurdu. Azÿr -bay canda xarici tica - rÿtin mÿr kÿzi karvan -

sa ralar he sab olunurdu. Azÿr baycan tacirlÿri Avro pa þlkÿlÿri,Hin distan vÿ ×inlÿ geniø ticarÿt ÿlaqÿlÿri yaraòmûødûlar.

ÕÂÛ ÿñðèí îðòàëàðûíäà Èngiltÿrÿnin Moskva òèúàðÿò øirkÿtinin

nöma yÿn dÿlÿri Xÿzÿr dÿnizi vasitÿsilÿ Cÿnubi Qaf qaza, Èrana vÿ

Hindistana gedÿn yo l ëàðû þyrÿnìÿê ö÷öí Rusèéà hþ ku mÿ tin dÿn

ica zÿ alaraq Azÿrbaycana sÿ fÿrlÿr åäèðäèëÿð.

Moskva øirkÿtinin taci ri vÿ kÿøfiyyat ÷ûsû Antoni Cenkin son

Sÿfÿvi dþv lÿtinÿ gþn dÿrilÿ rÿk Øamaxûda Øirvan bÿy lÿrbÿyi Ab-

dulla xan Ustac lû ilÿ gþ röø dö. Cenkinson Øir van bÿy lÿr bÿ yin -

dÿn ma ne ÿsiz vÿ gþmrök söz ticarÿt etmÿk haq qûnda imtiyaz

fÿr manû aldû. Lakin ingilis ta cir lÿrinin Azÿrbay can baza rûn da

mþhkÿm lÿn mÿk cÿhdi baø tut ma dû. ×önki XVÛ ÿsrdÿ apardûüû

iø üal÷û möùaribÿlÿr nÿticÿsindÿ Volqa

÷ayû sahillÿrini vÿ Xÿzÿr dÿnizinin øimal

sahillÿrini istila etmiø Rusiya dþvlÿti

buna he÷ cör razû ola bilmÿzdi. Eyni za-

manda rus tacirlÿri þzlÿri Av ro pa–

Øÿrq ticarÿ tin dÿ vasi tÿ ÷iliyÿ can atûr -

dûlar. Elÿ bu sÿ bÿb dÿn rus tacirlÿrini

mö dafiÿ edÿn ÷ar hþkumÿti in gilislÿrin

Vol qa—Xÿzÿr yolundan isti fa dÿ sinÿ son

qoyaraq onla rûn ti carÿt imtiyazlarûnû

32

Abbası. ХVII əsrdə pulvahidi

Qarabağda karvansaranın qalıqları

lÿüv etdi. Bununla da Volqa—Xÿzÿr yolu vasitÿsilÿ Øÿrq þlkÿlÿri

ilÿ ticarÿt inhisarû* bötönlöêlÿ rus tacirlÿrinin ÿlinÿ ke÷di.

XVII ÿsrin èêèíúè ya rûsûndan baølaya raq Azÿr baycanûn Rusiya

ilÿ iqtisadi ÿlaqÿlÿri ýöúëÿíìÿéÿ baøladû. Ru si ya dan Azÿrbaycana

xÿz-dÿri, mis, qalay, kaüûz vÿ sÿnÿt kar lûq mÿhsul larû gÿtirilirdi.

Azÿr baycandan isÿ Ru si yaya ipÿk par ÷a lar, yun vÿ ipÿk xal÷alar

aparû lûr dû. Ruslar Azÿr bay cana ÿlveriøli satûø bazarû kimi ba xûr,

Øirvana xösusi ÿhÿ miyyÿt verirdiëÿð.

1667-ci ildÿ Rusiya vÿ Sÿfÿ vi lÿr äþâëÿòè

arasûnda baü lanmûø möqavi lÿyÿ ÿsasÿn rus

tacirlÿri Sÿ fÿvi lÿrin bötön hakimiyyÿti dþv -

rön dÿ gþm rök söz ticarÿt höququ, karvan -

sara vÿ ba zar lar da imti yaz lar ÿldÿ etdilÿr.

Áu nunla da Ru siya Azÿr bay can ipÿ yi ni Õÿ -

çÿð—Âîëãà éîëó èëÿ Qÿrbi Avro paya daøû maq höququ nu inhisara

33

Şah Süleyman elçiləri qəbul edir

Øàù Ñöëåé-ìàíûí âåð-

äèéè ôÿðìàí õàðèúèòèúàðÿòèí èíêèøà-ôûíà íåúÿ òÿñèð ýþñòÿðÿ áèëÿðäè?

* Èíùèñàð – hÿð ùàíñû áèð ñàùÿäÿ ìöñòÿñíà öñòöíëöê âÿçèééÿòè

aldû. Øah Söleyma nûn (1666—1694) fÿr ma nûnda da rus tacir lÿrinÿ

xö susi ehtiram gþs tÿr mÿk tapøûrûl mûø dû.

Lakin ticarÿt kar van larû yollarda tez-tez rus ka zak la rûnûn hö -

cuìóna mÿ ruz qa lûr dû. 1668-ci ilin yayûn da Stepan Ra zi nin

baø÷û lûüû ilÿ Azÿr baycan ÿrazisinÿ tÿøkil edil miø ãàðÿò÷è yö röø lÿ r

za ma nû kazaklar Dÿr bÿnd dÿ sahilÿ ÷ûxdûlar. Îíëàð Àçÿðáàéúàíûí

Õÿçÿðñàùèëè éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðèíè qarÿt et dilÿr. Vol qa—Xÿzÿr

hþv zÿ sindÿ ti ca rÿ tin in ki øafûnda ma raqlû olan Ru siya ùþêóìÿòè

äÿ kazak larûn talan ÷û yöröø lÿrinin qar øû sûnû aldû.

Hÿmin dþvrdÿ Azÿ r baycanla Hindistan aras ûnda geniø tica -

rÿt ÿla qÿ lÿri äàâàì åäèðäè. Hindli lÿ rin Azÿrbaycanda tica rÿt

mÿs kÿn lÿri var idi. Azÿr bay can dan Hindistana ÷oxlu xam

ipÿk, ipÿk par ÷a, qara vÿ aü neft, zÿfÿran aparûrdûlar. Ùèíäèñ -

òàíäàí èñÿ Àçÿðáàéúàíà ìöõòÿëèô úöð ÿäâèééàò ìÿùñóëëàðû ýÿ-

òèðèëèðäè.

Èqtisadi tÿ nÿz zöl. XVII ÿsrin sonunda Azÿr bay can iqtisa diy -

ya tû dÿrin tÿnÿzzöl ke÷irirdi. Bu tÿnÿzzölön bir sûra daxili vÿ

xa rici sÿ bÿblÿri var idi. Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèí òÿíÿç çö ëöíöí äaxili sÿ -

bÿblÿrè áóíëàð idi:

34

İçərişəhərdə hind tacirlərinə məxsus Мultan karvansarası

1. ßkin sahÿlÿrinin azalmasû vÿ su tÿchizatûnûn zÿiflÿmÿsi. Bu -

na sÿbÿb isÿ Azÿrbaycanûn cÿnu bun da yeraltû kanallar øÿbÿkÿsi —

kÿhriz lÿ rin daüûlmasû idi.

2. Pul bþhranûnûn baø vermÿsi. Bu dþvrdÿ Sÿfÿvi dþvlÿti ÿrazi -

sinÿ ãèéìÿòëè metalëàð qismÿn xaricdÿn gÿtirilirdi. Qiymÿtli me -

tal larûn azlûüûí äàí dþv riyyÿyÿ qÿlp pullar daxil olurdu. Bu, nÿ ti cÿ

etibarilÿ ÿmtÿÿ möba di lÿsinin pozul masûna, maliyyÿ sahÿ sin dÿ

hÿrc-mÿrcliyÿ gÿtirib ÷ûxarûðdû.

3. Øÿhÿr iqtisadiyyatûnûn tÿnÿzzölö. Buíóí sÿbÿbè isÿ ticarÿt

vÿ sÿnÿtlÿ mÿøüul olan ÿhalinin øÿhÿrlÿrè kötlÿvi ñóðÿòäÿ òÿðê åò-

ìÿñè idi. Nÿ ticÿdÿ þz gÿlirlÿrinin azaldûüûnû gþrÿn dþvlÿt vÿ feo-

dallar ver gi lÿri 3 dÿfÿ artûrdûlar.

4. Dþvlÿt èäàðÿ÷èëèéèíäÿêè áþùðàí. Áóíóí ñÿáÿáè èñÿ äþâëÿò apa -

ratûn dakû vÿzifÿli øÿxslÿrin ðöøâÿòõîðëóüó, fûrûldaq÷ûlûüû èäè.

Sÿfÿvi dþvlÿtinin tÿnÿzzölönön xarici sÿbÿblÿri èñÿ àøàüû -

äà êûëàð èäè:

1. Hindistana dÿniz yolunun kÿøfi nÿticÿ sin dÿ XVII ÿsrdÿn

eti barÿn Azÿrbaycandan ke÷ÿn Èpÿk yolu þz ÿhÿmiyyÿtini itirèðäè.

2. Avro pada yöksÿk keyfiyyÿtli vÿ ucuz áàøà ýÿëÿí manufak-

tura mÿhsul larû is teh salûnûn artmasû Azÿrbaycanûn sÿnÿt karlûq

mÿhsullarû na îëàí tÿlÿbatû ýåòäèêúÿ azaläûðäû.

35


1. Íÿ ö÷öí ðuslar èíýèëèñëÿðèí Àçÿðáàéúàíäà ìþùêÿìëÿíìÿñèíè èñòÿìèðäèëÿð?2. Stepan Razinin qarÿt÷i yöröølÿrini hansû oxøar hadisÿ ilÿ möqayisÿ

edÿ bilÿrsèíèç? 3. Øàù Ñöëåéìàíûí ôÿðìàíû ùàíñû þëêÿíèí òàúèðëÿðèíÿ ýåíèø èìòèéàçëàð âåðèðäè?4. Ìþâçóäà àäû÷ÿêèëÿí Azÿrbaycan øÿhÿrlÿrini xÿritÿdÿ tapûn.5. «Sÿfÿvi dþvlÿtinin tÿnÿzzölöíöí sÿbÿblÿri» úÿäâÿëèíè òàìàìëàéûí.

6. Ñòåïàí Ðàçèíèí Àçÿðáàéúàíà ãàðÿò÷è éöðöøëÿðè áàðÿäÿ íÿ áèëèðñèíèç?

Äàõèëè ñÿáÿáëÿð Õàðèúè ñÿáÿáëÿð

6. XVII ßSRÄß AZßRBAYCAN MßDßNÈYYßTÈ

Òÿùñèë. ÕÂÛÛ ÿñðäÿ mÿscidlÿrin nÿzdindÿ ìÿêòÿá âÿ mÿdrÿsÿlÿr

ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Áóðàäà Quran þy rÿäèëèðäè. Mÿdrÿsÿlÿrdÿ dinè

áèëèêëÿðëÿ yanaøû, dönyÿvi elmlÿr dÿ tÿdris olu nurdu. Òÿùñèëèíè

áàøà âóðàí øagirdlÿrÿ øÿhadÿtnamÿ verilirdi. Mÿdrÿ sÿ lÿrdÿ dÿrs

deyÿn möÿllim lÿr ara sûnda dþv rön tanûnmûø alim lÿri dÿ âàð èäè.

Bÿzi möÿl limlÿr o qÿdÿr øþhrÿt qa zanmûødûlar ki, onla rûn ya nûna,

hÿtta uzaq yer lÿrdÿn tÿlÿbÿ lÿr gÿlir dilÿr. Bu dþvrdÿ tÿh sil, ÿsa-

sÿn, øÿ hÿr ÿhalisi i÷ÿrèsindÿ yayû lûr dû. Kÿnd ÿha li sinin ÷oxu

savad sûz idi. Kÿnd yerlÿ rin dÿ òÿhsil iøi ilÿ axund, molla, yaxud

onun kþmÿk÷isi xÿlfÿ adlanan øÿõñ mÿøüul olur du. Xÿlfÿ

mollaxa nada ni zam-intizamû qorumaq ö÷ön øagirdlÿr i÷ÿr èsindÿn

se÷ilirdi. Xÿlfÿlÿr yu xarû si nif øagirdlÿrin-

dÿn tÿyin olunurdu. ßha linin sayûn dan asûlû

olaraq hÿr bir kÿn din bir vÿ éà bir ne÷ÿ

mol lasû, ya xud axundu olurdu. ßùàëèñè àç

îëàí êÿíäëÿðäÿ bir mÿktÿb bir ne ÷ÿ kÿn äÿ

xid mÿt edirdi.

Åëì. Bu äþâðäÿ äöíéÿâè elmëÿð dÿ in ki -

øaf edirdi. Astro no miya vÿ riya ziyyata dair

ÿsÿrlÿr yaz mûø Ìèð çÿ Ìÿùÿììÿä Øèðâàíè

XVII ÿsrin ikinci yarûsûnda Azÿr baycan el -

36

XVII ÿsräÿ þlkÿdÿ elm vÿ mÿ dÿ -ni yyÿt íåúÿ èíêèøàô åäèðäè?

Azÿrbaycan torpaqlarûnda gedÿn Sÿfÿvi—Osmanlû möhari -bÿ lÿri xalqûn mÿdÿni hÿyatûna àüûð zÿrbÿlÿr vurmuødu. Azÿr - bay can alimëÿði ÿsir alûnàðàã, Èstanbula apa rûl mûø, bÿ zilÿriisÿ çîðëà Èsfahana kþ÷örölmöødö. Dþvrön ùÿðáè-si yasi gÿr gin -liyi elm vÿ maarifin inkiøafûnda lÿngi mÿ lÿrÿ sÿ bÿb olmuødu.

Din xadimlÿ -rinin tÿh sil -

dÿ ÿsas aparûcûqövvÿyÿ ÷evril-mÿsi o dþvrönmaarif vÿ mÿdÿ -niyyÿti haqqûndahansû fikirlÿrisþylÿmÿyÿ ÿsasverir? Mönasibÿtbildirin.

mè íÿ bir sûra tþhôÿlÿr vermiødir. Digÿr bir

elm xa dimi Yusif Qa raba üi nin ÿsÿrlÿri dþvr

ö÷ön ìöùöì bilik mÿn bÿéi idi. Îíóí ÿñÿð -

ëÿðèíäÿ ìÿntiq, höquq vÿ astrono mi yaéà

äàèð ìàðàãëû ìÿëó ìàòëàð âåðèëèð.

Øah II Abba sûn (1642—1666) baø tarix÷isi

tÿyin edilmiø vÿ vÿ zir âÿçèôÿñèíÿ qÿdÿr yö k -

sÿlmiø Mÿ hÿmmÿd Tahir Va hidin ÿsÿrlÿri

dþv rön zi ya lû larû tÿrÿfin dÿn éöêñÿê ãèéìÿò-

ëÿíäèðèëèðäè. Onun «Ta rixi-vahid» (Ab bas namÿ) ÿsÿ ri áó ýöí äÿ

ùÿìèí äþâðÿ äàèð äÿ éÿðëè ìÿíáÿäèð.

XVII ÿsrdÿ Azÿr baycanda kitablar, adÿtÿn, xÿttatlar tÿrÿfin -

dÿn özö kþ÷ö röl mÿk lÿ artûrûlûrdû. Mÿhz buna gþrÿ dÿ xÿt tat lara

bþ yök ehtiyac var dû. Øah II Ab ba sûn dþv röndÿ kitab xa na lara

xösusi qay üû gþs tÿri l èðäè. Øàù ÛÛ Àááàñûí ùàêèìèééÿòè äþâ ðöí äÿ

êè òàá ÷àïû ö÷öí Àâ ðî ïàäàí ìÿòáÿÿ àâà äàíëûüû ýÿòèðèëìÿñèíÿ òÿ-

øÿááöñ ýþñòÿ ðèë ìèø äèð. Ëàêèí êè ôàéÿò ãÿ äÿð âÿñàèò àéðûë ì àìàñû,

øàù ÛÛ Àááàñûí þëöìö âÿ øàù Ñöëåéìàíûí áó èøÿ áèýàíÿëèéè ùÿìèí

òÿøÿá áöñöí áàø òóòìà ìà ñûíà ñÿ áÿá îëäó.

Mÿøhur alim Mÿ -

hÿm mÿdhöseyn Tÿb ri -

zi îsmanlû iøüalëà ðûí -

äàí sonrà vÿtÿni tÿrk

edÿ rÿk Hindistana

get miø, orada mÿø hur

«Börhani-qate» löüÿ -

ti ni yaz mûødûð. Bu lö -

üÿt Èranda, Hin dis -

tanda vÿ di gÿr islam

þlkÿlÿrindÿ dÿfÿlÿrlÿ

÷ap olun muø dur. Azÿr -

bay can filosofu Yusif

Qar abaüè Ìÿðêÿçè Asi -

yaya kþ÷ möø, Sÿmÿr -

qÿnd dÿ vÿ Buxarada

37

Xəttatlar tərəfindən üzü köçürülmüş kitab

Dþvrön ziya lû -larûndan olan

Mirzÿ Mÿ hÿm mÿdØirvani vÿÌÿhÿmmÿd TahirVahid haqqûndaaraø dûrma apa -raraq tÿqdimathazûrlayûn.

yaøa mûø dûr. O, ÿrÿb, fars dillÿ rin dÿ fÿl sÿfÿ vÿ hö quq mÿsÿlÿlÿrinÿ

hÿsr olun muø bir sûra ÿsÿrlÿrin möÿlli ôèdir. Qa ra baüinin ÿsÿrlÿrin-

dÿn uzun möddÿt ÿrzindÿ Ìÿðêÿçè Asiyanûn mÿd rÿsÿ lÿ rindÿ tÿd -

ris vÿsai ti kimi istifadÿ olun muødur.ßäÿáèééàò âÿ õàëã éàðàäûúûëûüû. Ãÿhrÿ manlûq vÿ mÿhÿbbÿt

das tanlarûnûn tam øÿkildÿ tÿøÿkkölö prosesi XVI ÿsrin sonu –XVII ÿsrin baølanüûcûna tÿsadöf edir. «Kor oü lu» dastanû xalq

yara dûcûlû üûnûn ìþùòÿøÿì íöìóíÿñèäèð. XVII ÿsrdÿ «Øah Èsmayûl», «Aøûq Qÿ rib»,

«Ab bas vÿ Ýölgÿz», «ßsli vÿ Kÿrÿm», «Nov -ruz» kimi mÿøhur dastanlar tam øÿkildÿformalaødû. «Øah Èsmayûl» äastanû dostluüuvÿ mÿhÿb bÿti tÿ rÿn nöm edir. «Aøûq Qÿrib»

das tanûíûí bir ÷ox (törkmÿn, törk vÿ s.) va riant larû mþv cuddur. XVII ÿsr aøûq sÿnÿtinin yöksÿliø dþv rö dör. Xalq poeziyasûnûn

gþrkÿmli nö ma yÿndÿsi olan Qur ba ni dÿn sonra XVII ÿsrdÿ ÀøûãAbbas Tu farqanlû, Sarû Aøûq Abdulla daha ÷ox ta nû nûrdûlar. Onlarifa etdik lÿri øeirlÿri þzlÿri yazûrdûlar. «Ab bas vÿ Göl gÿz» dastanûAøûq Abbas Tufar qan lûnûn lirik øeirlÿri ÿsasûnda for ma laø mûø dûr.Bu aøûüûn mÿhÿbbÿt mÿz munlu qoø ma larû xö susilÿ qiymÿt li dir.Sarû Aøûq hÿm dÿ gþzÿl bayatûlar yaradûrdû.

XVII ÿsr Azÿrbaycan ÿdÿbiyyatûnûn gþr kÿmli nöma yÿn dÿ -lÿrindÿn biri Saib Tÿb rizi îëìóøäóð. Øah I Ab ba sûn ha ki miy yÿ ti

dþv rön dÿ Saib Tÿb rizi Èsfahana kþ ÷ö -röl möø, ßf qa nûs tana, ÿrÿb þl kÿ lÿri í ÿ,Ki ÷ik Asi yaya sÿyahÿt et miø dir. SaibTÿb rizi áèð ìöääÿò Hin distanda ya øa -mûø , øah II Ab bas tÿrÿfèn dÿn Sÿfÿvisarayûna dÿvÿt olun muø âÿ «mÿlik öø-øöÿra» adûnû al mûødû. Èn san vÿ tÿbiÿtgþ zÿl liklÿrinÿ vur üun luq, mÿ hÿb bÿt,zÿ ma nÿ dÿn øikayÿt onun ÿsÿr lÿ rininbaø lûca mþv zu larûdûr.

Òÿòáèãè èíúÿñÿíÿò âÿ ìåìàðëûã.XVII ÿsrdÿ sÿnÿtkarlarûmûzûn hazûrla -

38

Saib Təbrizi

«Koroülu»das tanûíûí éàðàí-ìàñû ùàíñû òàðèõèùàäèñÿ èëÿ áàüëûèäè?

dûq larû bÿdii par÷avÿ tikmÿlÿr i÷indÿsaray emalatxana -larûnda toxunan«ali» vÿ «zÿrli» adlanan par ÷a lar ÿñàñ éåðè tuturdu. Bu tip li par -÷a lar qûzûlû vÿ gö mö øö sap larla toxun duüu ö÷ön dönya bazar la -rûn da da ha ba ha qiymÿtÿ satûlûr, ÷ox zaman isÿ qûzûla bÿ rabÿrtu tulurdu (bu cör par÷a la rûntÿr kibinin 15 faizi xalis qûzûlolur du). Belÿ toxuma par÷a larûnsapla rûnû, adÿtÿn, to xucular de -yil, zÿrgÿrlÿr hazûr layûr dûlar.Íà õûøëû xal ÷alarla yanaøû, sö -jetli xal ÷alar da to xu nurdu.Bun lardan ov ÷u luqla baülû möx -tÿ lif kompozi si yalû xal ÷a larû, mÿi -øÿt sÿh nÿlÿrini qeyd edÿ bilÿrik.

Bu dþvrö araø dû rarkÿn Ab -øeronda, Øa maxû, Bÿrdÿ, Èðÿâàí,Äÿðáÿíä, La ÷ûn, Nax÷û van, Øÿ -êè, Le rik, Gÿncÿ, Qÿ bÿ lÿ ÿrazilÿ-rindÿ tapûlan mÿ zar daø larû özÿ -rindÿ oyulmuø ìöõ òÿëèô orna -ment lÿrlÿ (íàõûøëàðëà) ya naøû,insan, hey van, quø fè qur la rûnada rast gÿ li nir. Bun lar la ya na øû,

39

Laçında Sarı Aşığın məqbərəsi(1993-cü ildə erməni vandalları

tərəfindən dağıdılmışdır)

Suraxanı atəşgahı

Øah I Abbasûndþvrö haqqûndamÿlumat verin.Saib TÿbrizininÈsfahana kþ÷öröl -mÿsinin dþvrönsiyasi prosesi ilÿÿlaqÿsi varmû?

÷oxlu binalar, kar -van saralar, ha mam -lar, mÿq bÿ rÿ lÿr, mÿñ- cid lÿr dþvr haq qûn -da mÿlu mat top la -ma üa im kan verir.Dþv rö mözÿ qÿ dÿrgÿ lib ÷atmûø bu ti ki -lilÿrdÿn biri Ñóðàõà-íûäàêû àòÿøïÿðÿñò àáè -äÿñèäèð. Ìÿ bÿd «Atÿø -gah», yÿ ni «od ye -

ri», «od sÿc dÿ gahû» ad landû rûl mûødûr. Ýÿí úÿäÿêè Øah Ab basmÿs cidi XVII ÿsr Azÿrbaycan me mar lû üû ö÷öí sÿciy yÿ vi olan qiy -mÿtli abi dÿ dir.

Abøeron me mar lû üûnûn nadir in ci lÿ rin dÿn Nardaranda ÿhÿng -daøûndan tikil miø mÿscid þz quruluøuna gþrÿ simmetrik memar -lûq àáèäÿñèdir. Mÿsciddÿki daøöstö yazûdan aydûn olur ki, abidÿ1663-cö ildÿ tikilmiødir.

40


1. Mÿdrÿsÿ tÿhsilinin õöñóñèééÿòëÿðèíè izah edin.2. XVII ÿsrdÿ kitablarûn qiymÿti ÷ox baha idi. Siz kitablarûn baha ol -

ma sûnû nÿ ilÿ ÿlaqÿlÿndirÿrdiniz? Fikrinizi ÿsaslandûrûn.3. Áó äþâðäÿ õÿttatlûüûn inkiøafû íÿ èëÿ áàüëû èäè? 4. ÕÂÛÛ ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà êèòàá ÷àïû ö÷öí Àâðîïàäàí ìÿòáÿÿ àâà-

äàíëûüû ýÿòèðèëìÿñè òÿøÿááöñöíöí ñÿáÿáëÿðè íÿ èäè?5. Dþvrÿ aid memarlûq abidÿlÿri haqqûnda tÿqdimat hazûrlayûn.6. Aøûq yaradûcûlûüû þz yöksÿliø dþvrönö XVII ÿsrdÿ ke÷irirdi. Bu fikri

faktlara ÿsasÿn söbut edin.7. «ÕÂÛÛ ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè» úÿäâÿëèíäÿ ìöõòÿëèô ñàùÿëÿ -

ðÿ àèä ÿí ìöùöì õöñóñèééÿòëÿðè éàçûí.

Gəncədə Şah Abbas məscidi

Òÿùñèë âÿ åëì ßäÿáèééàò Èíúÿñÿíÿò âÿ ìåìàðëûã

7. XVIII ßSRÈN ßVVßLLßRÈNDß

SßFßVÈ DÞVLßTÈNDß SÈYASÈ VßZÈYYßT

Øah Sultan Höseyn (1694–1722),ña ray ÿyan larû vÿ dþvlÿt mÿ mur larû bo - øal mûø dþvlÿt xÿzinÿsini dol dur ma üûnyeganÿ yolunu vergi vÿ mökÿl lÿ fiyyÿt -lÿ rin sayûnû âÿ hÿcmini ar tûr maq da gþ -rör dölÿr. Bu mÿq sÿd lÿ onlar ye ni ver ginþvlÿri éàðàäûð, vergi top lamaq ösu-lunu daha da sÿrt lÿø dirir di lÿr. 1699-cuildÿ Ñÿôÿâè äþâëÿòèíäÿ ñè éàùûéààëìàêå÷èðèëäè. Siyahûya àë ìàäàí ñîíðà âåð -ýèëÿð àðòûðûëäû.

ßzab vÿ iøgÿn cÿlÿrlÿ kÿndlilÿri ver -

gi ver mÿyÿ mÿc bur edir dilÿr. Øah ha -

41

AZƏR BAY CAN AZƏR BAY CAN ХХVIII ƏSRİNVIII ƏSRİNBİRİNCİBİRİNCİ YARISINDAYARISINDAII

Sÿfÿvi dþvlÿtindÿ baø verÿn iqtisaditÿnÿz zöl onun siyasi vÿziyyÿtinÿ necÿtÿsir gþs tÿrdi?

Sÿfÿvi øahû vÿziyyÿtdÿn ÷ûxmaqö÷ön nÿ tÿdbir gþrdö?

XVII ÿsrin sonunda Sÿfÿvi dþvlÿtindÿ iqtisadi tÿ nÿz zölda vam edirdi. XVIII ÿsrin ÿvvÿllÿrindÿ Azÿrbay can da, xö -susilÿ Øirvanda baø verÿn quraqlûq þzö ilÿ dÿhøÿtli aclûq gÿ -tirmiødi. Bu isÿ ba ha lûüa, ba zarlarda qiymÿtlÿrin bir ne÷ÿdÿfÿ artma sûna sÿbÿb ol muø du. Buna baxmayaraq, vergilÿrö÷ dÿ fÿ artû ðûëdû.

Şah Sultan Hüseyn

ki miyyÿ tinèí zÿif lÿdiyi bir dþvrdÿ hakim feodallar vÿ bÿylÿr

ara sûnda mÿrkÿzè ùàêèìèééÿòÿ tabe olmamaq ìåéëè ýöúëÿíèðäè.

XVIII ÿsrin ÿvvÿllÿrindÿ Azÿrbaycan -

da öñéàíëàð. Feodal zölmö nön hÿddini aø -

masû Sÿfÿvi dþvlÿtinin bir ÷ox yer lÿrindÿ

olduüu kimi, Azÿrbaycanda da øah ösuli-

ida rÿsi vÿ yer li feo dallarûí ÿleyhinÿ ös yan -

larûn baø ver mÿsinÿ sÿbÿb oldu. Azÿr bay can da ilk ösyan

1707-ci ildÿ Car-Balakÿn bþl gÿ sindÿ áàøëàäû. Tezliklÿ qon øu

kÿndlÿrin ÿha lisi dÿ öñéàí÷ûëàðà qoøuldu. Bu, kor tÿbii kÿndli

hÿrÿ katû idi.

Dþvlÿtin hakim dairÿ lÿrinin ös yanû yatûrmaq ö÷ön gþn dÿrdiyi

cÿza dÿstÿlÿri Car kÿndini talan edib yandûrdûlar.

1709-cu ildÿ Azÿrbay canûí øèìàëûíäà — Øirvan hödud larûn -

da da ha bir silahlû ösyan baø verdi. 1711-ci ildÿ Car ca ma atû

ye ni dÿn silaha ÿl atdû. Onlar Øamaxû øÿhÿrinÿ hö cum edib,

Øirvan bÿy lÿr bÿyinin malika nÿ sinÿ od vur dular.

42

Kortÿbii hÿ rÿ katûn

xösu siy yÿtlÿrihan sû lardûr?

Øah Sultan Höseyn boøalmûø dþv lÿt xÿzinÿñènidol dur maq mÿqsÿdilÿ ata-babalarûnûí ßrdÿbildÿkimÿqbÿ rÿ sin dÿ olan qiymÿtli ÿøyalarû ÿritmÿéè vÿ on-lardan pul kÿsmÿyi ÿmr etmiødi.

Bu fakt ÿsasûnda Øah Sultan Höseyni necÿ qiy -mÿt lÿn di riðsiniz?

Dþvrön möasiri Èîùàí Qóñòàâ Ùerber ya -zûr dû ki, Øirvan ha kimlÿri øahûn xÿzi nÿ sinÿ is -tÿ diklÿri qÿdÿr pul gþn dÿ rir dilÿr. Bÿzi hallardabÿylÿrbÿyi lÿr mÿrkÿ zin gþstÿriøi olmadan vergi -lÿrin miqdarû nû vÿ hÿcmini artûrûr dûlar.

Ìÿíáÿ ÿsasûnda Sÿfÿvi dþvlÿtindÿ mÿrkÿzi ha ki miyyÿtin vÿ -zèy yÿ ti ni qiymÿtlÿndirin.

Øirvanûn bþyök bir his sÿ sindÿ hÿm øah, ùÿì äÿ yerli ôåîäàë-

ëàðûí çöëìöíÿ ãàðøû silahlû ösyan geniø vösÿt almaqda idi.

Øirvan ösyanû. 1707-ci il dÿ Øir van da

baøëàéàí ösyan Èsfahanäà – Ñÿôÿâè sara -

yûnda bþyök hÿyÿ ca na sÿ bÿb oldu. Øirvan

bÿylÿrbÿyi dþyöø mey danûnda hÿ lak oldu.

Øah Sultan Hö seyn buraya yeni bÿy lÿr bÿyi

gþn dÿrdi.

1709-cu ildÿ Qÿndÿhar øÿhÿrini zÿbt

edÿn ÿfqan tay fa larû mÿrkÿzi hþ ku mÿ tÿ Azÿr bay canda baø

verÿn ös yan larû ya tûr ma üa macal vermir di. XVIII ÿs rin ÿvvÿl-

lÿrindÿ Sÿfÿ vi dþv lÿtinÿ daxil olan bötön þl kÿ lÿräÿ ìÿðêÿçè ha -

ki miy yÿ tÿ qarøû ÷ûõûøëàð áàø âåðèðäè. Ãîíøó äþâëÿòëÿð Ñÿôÿâè

äþâëÿòèíèí äöøäöéö àüûð ñèéàñè âÿ èãòèñàäè âÿçèééÿòäÿí èñòèôàäÿ

åòìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Áÿçè äàõèëè

ãöââÿëÿð – ôåîäàë âÿ ðóùàíè-

ëÿð øÿõñè ìÿíàôåëÿðè ö÷öí îí-

ëàðëà ÿìÿêäàøëûã åäèðäèëÿð.

Øirvanda ös yana yerli ru hani

baø ÷ûlarûn dan biri olan Hacû Da -

vud rÿhbÿr lik edir di. Øÿxsi iste -

da dû sa yÿ sindÿ Hacû Da vud bö -

tön øèmal-øÿr qi Azÿr bay can da

nöfuz qa zan mûødû. Îíóí ÿùàëè

àðàñûíäà éàéûëìûø ôÿòâàñûíäà

éàçûëìûøäû êè, ýóéà î, Àëëàù

òÿðÿôèíäÿí ÿùàëèíè ôåîäàëëàðûí

çöëìöíäÿí õèëàñ åòìÿê ö÷öí

ýþíäÿðèëìèøäèð.

43

Hacı Davudun fətvası*. Sənəd

Øirvanûn feo-dal zölmönÿ

qarøû möbarizÿmÿrkÿzinÿ ÷evril-mÿsinin sÿbÿbiniizah edin.

* Ôÿòâà – áèð èøè èúðà åòìÿê ö÷öí äèí áàø÷ûñû âÿ éà ùþêìäàðòÿ ðÿ ôèíäÿí âåðèëÿí èúàçÿ, ùþêì

1719-cu ilin son la rûn da

Sÿ fÿvi dþvlÿ tinin vÿ yerli

hakim lÿrin qo øun larû Øir-

vanda baø verÿn ös yanû ya -

tûrmaüa nail ol du lar. Hacû

Da vud Dÿr bÿnd hÿbs xana -

sûna sa lûn dû. Îíóí ÿn ya xûn

möt tÿ fiqi Ãàçûã ó ìóõ ëó Sur -

xay xan Da üûs tana qa ÷a raq

ca nûnû xi las etdi. Son ra dan

o, øaha xid mÿt edÿ cÿ yinÿ

sþz ve rÿrÿk, yöz ba øû röt bÿ -

si aldû vÿ øa hûn Da üûs tan -

dakû eti barlû adam la rûndan

bi rinÿ ÷evrildi.

XVIII ÿsrin 20-ci illÿ -

rin dÿ Sÿfÿvi dþv lÿ ti þzönön ÿn aüûr tÿnÿz -

zöl dþvrönÿ qÿ dÿm qoy du. Þlkÿnin hÿr

ye rindÿ yenidÿn ösyan lar baø verdi.

Mÿr kÿzi ha kimiyyÿtin zÿif lÿ mÿsindÿn

istifadÿ edÿn Hacû Davud hÿbs dÿn qa÷araq

yenidÿn Øirvan ösyan÷ûlarûna baø ÷ûëûq et -

mÿyÿ baø ladû vÿ Qazû qu muxlu Surxay xa -

nû muzdlu qo øun larû ilÿ birlik dÿ þz tÿrÿfinÿ

÷ÿk mÿ yÿ nail oldu. Bu dÿfÿ Ha cû Davud qar -

øûsûna Øir vanda haki miy yÿti ÿlÿ almaq vÿ

möstÿqil dþv lÿt yaratmaq ìÿã ñÿäè ãîé-

ìóøäó. Ïëàíûíû ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí Hacû

Davud Ru siya dþv lÿtinÿ yazûlû øÿkildÿ mö -

raciÿt edib hÿrbi kþmÿk is tÿdi. Ëàêèí Hacû

Davudun nÿzÿrdÿ tutduqlarû Ru si yanûn ha -

zûr la dûüû planlara uyüun gÿl mir di. ×öíêè Ùàúû Äàâóä Ðóñèéàíûí

ùèìàéÿñèíè ãÿáóë åòìÿéÿ ñþç âåðìèð, îíäàí éàë íûç ùÿð áè êþìÿê

èñòÿéèðäè. Îíà ýþðÿ äÿ Ðóñèéà ùþêóìÿòè Ùàúû Äàâóäóí ìöðàúèÿ-

òèíÿ ìöñáÿò úàâàá âåðìÿäè.

44

Ùàúû Äàâó-äóí Øèðâàíäà

ìöñòÿãèë äþâëÿòéàðàòìàã ïëàíûíàìöíàñèáÿò áèëäè-ðèí.

Hacı Davud

Yerli feodalvÿ ruhani

baø÷ûlarûnûn ös -yana rÿhbÿrliketmÿsi hÿrÿkatanecÿ tÿsir gþstÿrÿbilÿrdi?

Hacû Davud Qazûqumuxlu Sur xay xanûn

qoøunlarû vÿ ösyan÷û dÿstÿlÿri ilÿ Sÿfÿvi

dþvlÿtinin Øirvandakû ÿsas inzibati mÿr -

kÿzi olan Øamaxûnû möha sirÿyÿ aldû. 1721-ci

ildÿ ösyan÷ûlar øÿhÿri ÿlÿ ke÷irdilÿr vÿ qa -

rÿt etdilÿr.

XVIII ÿsrin birinci yarûsûnda Azÿrbay -

canda geniølÿnÿn ösyanlarûn feodalizm

dþv röndÿ baø verÿn bir ÷ox ictimai hÿrÿ -

kat lar da olduüu kimi ziddiy yÿt li tÿrÿf ëÿðè

var dû. Xalq kötlÿlÿrinin kortÿbii sila ha ÿl

at masû ÷ox zaman qarÿtlÿ, feodal ma li ka -

nÿlÿri vÿ yaøa yûø mÿntÿqÿlÿrinin ta lan

olun masû, yan dû rûl masû ilÿ nÿticÿlÿ nir di.

Øamaxû øÿhÿri alû narkÿn bura dakû zÿn gin

baza r, kar van saralar, xarici þlkÿëÿðdÿn, o

cömlÿ dÿn Ðu sèéàäàí ýÿëÿí ta cir lÿrin malû

qarÿt åäèëäè.

Øamaxûda qazanûlmûø qÿlÿbÿdÿn ruhlanan

Hacû Davud þz yöröøönö davam etdirmÿyi

qÿrara aldû. Lakin Dÿrbÿnd vÿ Bakû qalala -

rûna edilÿn höcumlar uüursuz oldu. Hacû

Davudun dÿstÿ lÿri Gÿncÿ øÿhÿ ri ni mö ha sirÿ

etsÿlÿr dÿ, øÿhÿri ala bil mÿdilÿr.

Rusiyanûn ona qarøû mÿnfi mönasibÿ tindÿn xÿbÿr tutan Hacû

Davud þzönÿ arxa tapmaq mÿqsÿdilÿ Osmanlû imperiyasûna mö -

raciÿt etdi. Os manlû sultanû Hacû Davud la ÿlaqÿ yaratdû. Hacû Da -

vud hÿr bi kþmÿk istÿmÿklÿ bÿrabÿr Îñìàíëû äþâëÿòèíèí hi ma -

yÿ sini dÿ qÿbul etmÿyÿ âÿä verdi. Îñìàíëû sultanû îíóí ìöðà-

úèÿòèíè mösbÿt cavab ëàíäûðäû. Hacû Davud Øamaxûya qa yûäûá Øir-

vanûí hakimi oldu.

45

Hacû Da vu -dun Øirvandamöstÿqil dþvlÿtyaratmaq niyyÿ -tini necÿ qiy -mÿtlÿn dirirsiniz?

Íÿ ö÷öíÎñìàíëû

ñóëòàíû Ùàúû Äà âó äóí ìöðà-úèÿòèíÿ ìöñáÿòúàâàá âåðäè?

Ùàúû Äàâóäòÿðÿôèíäÿí

Øàìàõû øÿùÿðèíèíòóòóëìàñû öñéàíûíýåäèøèíÿ íåúÿòÿñèð åäÿ áèëÿðäè?

46


1. ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíäÿ áàø âåðìèø áþùðàíûíñÿ áÿáëÿðèíè òÿùëèë åäèí âÿ úÿäâÿëè äîëäóðóí.

2. XVIII ÿsrin ÿvvÿlëÿrindÿ Sÿfÿvi dþvlÿtindÿ xalqûn vÿziyyÿtini aüûr -laø dûran amillÿri sadalayûn.

3. XVIII ÿsrin ÿvvÿlëÿrindÿ Azÿrbaycanûn hansû bþlgÿlÿrindÿ Sÿfÿ -vi zöl mö ÿleyhinÿ ösyanlar baø vermiødi?

4. Hacû Davudu ösyan rÿhbÿri kimi sÿciyyÿlÿndirÿn keyfiyyÿtlÿriqeyd edin.

5. Hacû Davud qonøu dþvlÿtlÿrin kþmÿyini almaq ö÷ön hansû ad dûm -lar atdû? Bu addûmlarû necÿ qiymÿtlÿndirirsiniz?

6. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø òàðèõëÿðÿ àèä ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿíåäèí.

Ñèéàñè ñÿáÿáëÿð Èãòèñàäè ñÿáÿáëÿð Ñîñèàë ñÿáÿáëÿð

1709 1719 17211707

8. RUSÈYA XßZßR DßNÈZÈ HÞVZßSÈÍßÉÖÐÖØß ÙÀÇÛÐËÀØÛÐ

Ñÿôÿâè ñàðàéû âÿ Ðóñèéà äþâëÿòè àðàñûí -äà «éàõûíëàøìà». Ðóñ åë÷èñèíèí Èñôàùàíàýÿë ìÿñè. Sÿfÿvi dþvlÿtinin aüûr gönlÿrindÿ

øah Sultan Höseyn âÿçèééÿòäÿí ÷ûõûø éîëóíó

Ru sèéà dþvlÿti ilÿ yaxûnlaø maãäà ýþðäö. Bu

mÿq sÿdlÿ 1713-cö ildÿ «dost luq vÿ ticarÿt

möqavilÿsi» baülamaq ö÷ön Peterburqa nö -

ma yÿndÿ gþndÿrdi.

Sÿfÿvi dþvlÿtinin Rusiyaya möraciÿti I Pyot run Øÿrqdÿ iøüal -

÷û lûq siyasÿtinin fÿal laø masû dþv rönÿ tÿsadöf edirdi. Hÿmin il -

lÿr äÿ Rusèéà dþvlÿti Èsve÷lÿ möharibÿ apa -

rûr dû. Be lÿ bir øÿraitdÿ úÿ nuba yörö ø åòmÿk

im ka nûna malik olma yan ÷ar kÿøfèyyàt xa -

rak terli tÿdbirlÿr gþrördö.

I Pyotr Xÿzÿr dÿnizinin qÿrb sahillÿ rini

þyrÿnmÿk mÿqsÿdilÿ Sÿfÿvi dþvlÿ tinÿ þzö -

nön yaxûn adamlarûndan birini — Artemi

Vo lûnskini gþn dÿrdi.

47

Rusèéà èìïåðèéàñûíûí Xÿzÿrlÿbaü lû hansû plan larû var idi?

Bu planlarû hÿyata ke÷irmÿkö÷ön rus ÷a rû I Pyotr hansû ad dûm -larû atdû?

Azÿrbaycan þz tÿbii zÿnginliyi, xammal ehtiyatû, hÿm÷ininÿlveriøli straòeji-coürafi mþvqeyi ilÿ ÿsrlÿr boyu qonøu þlkÿlÿ-rin diqqÿtini þzönÿ cÿlb etmiødir. Bu þlkÿlÿrdÿn biri dÿ Rusiyaidi. XVIII ÿsrin ÿvvÿëëÿðindÿ Rusèéà dþvlÿti Os manlû imperi ya sûilÿ uüursuz möha ri bÿ aparmûø vÿ 1711-ci ildÿ Prut mö qavi lÿsiniimzala dûqdan sonra Qara dÿnizÿ ÷ûxûø ÿldÿ et mÿkdÿn ÿlini özÿ-rÿk bötön ömidini Xÿzÿr dÿnizi hþvzÿsinÿ baü lamûødû.

Èsve÷lÿ mö -haribÿdÿ qÿ lÿbÿqazanmasû Ru si -yaya hansû dÿnizÿ÷ûxmaq imkanûyarada bilÿrdi?

Nÿ ö÷önI Pyotr hÿm øi -mal da, hÿm dÿ cÿ -nubda Rusiyadþv lÿti ö÷ön dÿ -niz lÿrÿ ÷ûxûølar ÿl -dÿ etmÿk istÿyirdi?

El÷i kimi Èsfahana yola döøÿn Ar -temi Volûns ki yÿ I Pyotr xösusi vÿ giz -li gþstÿ riø dÿ vermiødi. Hÿmin gþs -tÿ riøÿ ÿsasÿn Ru sè éà dþv lÿtinin el÷isikarvan yollarûnû, bu yollar boyunca ot -laqla rûn olub-ol ma ma sûnû (bu, sövariqo øun lar ö÷ön va cib idi), yerli qoøun -larûn mödafiÿ qurüu larûnûn vÿziy yÿ tiniþyrÿnmÿli, burada xristianlarla ÿla qÿya rat malû idi. Ar temi Vo lûn skiyÿ bu-rada rus ticarÿtinin in ki øaf et diril mÿsiim kan larûnû þy rÿn mÿk dÿ tapøûrûl mûø -dû. Hÿ min möd dÿt ÿrzindÿ o, I Pyotrunmÿxfè gþstÿri øinÿ ÿsasÿn bir ÷ox mö -höm mÿ sÿlÿ lÿrin hÿl li ilÿ mÿø üul ol du,dþvlÿti ma raq ëandûran mÿlu mat ëàðûtop la dû. O, hÿm dÿ il lÿr dÿn bÿ ri Øa ma -xûda mÿs kÿn sal mûø rus ta cir lÿri nin ti -ca rÿt mÿsÿ lÿlÿrini qaydaya sal maã ö÷öíÿëèíäÿí ýÿëÿíè åòäè.

I Pyotrun bu sahÿdÿki tÿd birlÿ rin dÿnbi ri Xÿzÿrin qÿrb sahillÿrini topo qra fiêáàõûìäàí äÿãèã þyrÿn mÿk dÿn iba rÿt idi.O, bu mÿq sÿd lÿ Xÿzÿr dÿ nizinÿ ekspe-disiya gþn dÿr di. Dþv rön sÿ viy yÿsinÿ uy -üun tÿrzdÿ apa rûlan tÿd qiqat iølÿrinÿticÿ sindÿ tÿrtib olun muø xÿritÿyÿ ÿsa-sÿn Xÿzÿr dÿnizinin bö tön qÿrb sahillÿri

dÿ qiq liklÿ kþ ÷ö röl möø, sa hil su larûnûn dÿrin liyi vÿ dÿ niz dÿki su axû -nû nûn is tiqa mÿti, limanlar, buxtalar, sualtû qayalar þyrÿnilmiødi.

I Pyotrun qarøûdaêû ùÿðáè yöröø ö÷ön ha zûr ladûüû tÿdbir lÿrdÿnbiri Øir vanda rus kon sul luüunu a÷maq tÿøÿb bösö idi. Lakin øahhþkumÿti buna qÿti etiraz etdi. Uzun möbahisÿäÿí sonra rustacir lÿri nin arzu vÿ maraüû nÿ zÿrÿ aëû na raq Øamaxûda Ðóñèéàkon sulluüóíóí a÷ûlmasû qÿrara alûndû. Lakin Øirvanda baø verÿnösyan qÿrarûn hÿyata ke÷irilmÿsinÿ mane oldu.

48

Artemi Volınski

Nÿ ö÷ön ðóñ òàúèð -ëÿðè ÿí ÷îõ Øèðâàí -

äà ìÿñêÿí ñàë ìûøäûëàð?

Û Ïéîòðóí Õÿçÿðäÿíè çè íèí òî -

ïîãðàôèê õÿðèòÿ ñè íèíùàçûð ëàí ìàñû áàðÿäÿ òàï - øûðûüû íÿ èëÿ áàü ëûäûð?Áóíóí Àçÿð áàé úàí ö÷öíìöñáÿò âÿ ìÿíôè òÿðÿôëÿðèùàíñûëàðäûð?

«Øamaxû ekspedi si yasû». Èstanbulda Hacû Da vudla ñultanÛÛÛ ßh mÿd arasûnda apa rû lan da nûøûqlar I Pyotr hþ ku mÿtini xeylina ra hat etdi. Rusiya imperatorunun Øÿrq si ya sÿtindÿ Øimal-øÿr -qi Azÿrbaycan mö höm ÿhÿ miyyÿt kÿsb edirdi. Hÿt ta Øirvan ösya-nûndan ÿvvÿl Pe ter burq da qarøûdaêû yöröø barÿ dÿ tÿrtib olun muø

49

Xəzər dənizinin I Pyotrun tapşırığı ilə hazırlanmış xəritəsi

Bakû kþrfÿzindÿ Ðóñèéà ekspedisiyañûíûí özvlÿriö÷ ada mö øa hidÿ etdilÿr. Bu adalardan ikisi þz gþ -rö nöøönÿ gþrÿ Baltik dÿnizindÿki (Revelin yaxûnlû -üûn dakû) iki ada nû – Nargini vÿ Vulfu xa tûr -la dûrdû. Buna gþrÿ dÿ ekspedisiya hÿmin adalarû«Nar gin» vÿ «Vulf» adû ilÿ xÿritÿyÿ saldû. Ö÷öncöada ya onlar «Pes÷anû» («Qum lu») adûnû verdilÿr.Xÿ zÿr dÿnizi nin Àçÿðáàé úàí sa hil lÿrini þyrÿndik-dÿn sonra ekspedisiya cÿnub istiqamÿtindÿ irÿli lÿ -yÿ rÿk dÿnizin Astrabad kþr fÿ zi nÿ dÿk sa hillÿrini dÿxÿritÿyÿ ÿlavÿ etdi.

sÿnÿd lÿr dÿ bu yö röø «Øama xû eks pe disiya sû»ad la nûrdû.

Øirvan ösyanû qÿlÿ bÿ ÷aldûq dan sonraI Pyotr hÿm yöröøön adûnû, hÿm dÿ isti qa -mÿtini dÿyiø dirmÿli ol du. Ñÿôÿâè äþâëÿòèíäÿmÿr kÿzi ùàêèìèééÿòèí zÿif lÿ mÿ si, Os manlûimpe ri ya sûíûí Cÿ nubi Qaf qa za qo øun yerit -mÿk èñòÿìÿñè Ru siya nûn Qaf qaz siya sÿtininhÿ yata ke÷iril mÿ sinÿ ma ne ola áèëÿðäè.

Øirvana Os manlû qoøununun ye ridilmÿsi tÿkcÿ Ru si yanûnúÿnub sÿr hÿd lÿrini òÿùëöêÿ àëòûíà ñàëìûðäû. Áu, eyni zamandaonun Øÿrq ti ca rÿtinÿ dÿ aüûr zÿrbÿ endirÿ bi lÿrdi. Bötön bunlarI Pyot ru Xÿ zÿr dÿnizi hþv zÿ sin ÿ äîüðó éöðöøÿ tÿ lÿs mÿ yÿ vadaret di. Mÿhz bu na gþrÿ dÿ I Pyotr azad lûq hÿrÿ katûnû boü maq, gu -ya, onunla dostluq mö na sibÿ tin dÿ olan øaha kþ mÿk et mÿk bÿha -nÿ si ilÿ Øir vana qo øun ÷ÿkmÿyi qÿ rara aldû.

Qÿti addûm atmazdan ÿv -

vÿl I Pyotr Xÿ zÿr boyu ÿya-

lÿtlÿrin sa kin lÿri ara sûn da

yö rö øön sÿbÿ bini doü rult -

maq mÿq sÿ dilÿ 1722-úè èëäÿ

«Áÿ éàí íà ìÿ» ÷ap edib, xö -

su silÿ rus or du su íóí hÿ rÿ -

kÿt edÿcÿéè is ti qa mÿt dÿ yer -

lÿøÿn øÿhÿr vÿ kÿnd lÿrÿ gþn -

dÿr di. «Áÿ éàí íà ìÿ»dÿ yö -

rö øön ÿsl sÿ bÿbi êèìè Øirvan

ösyanû za manû Øamaxûda

qÿtl vÿ qarÿtÿ mÿ ruz qalmûø

rus tacirlÿrini ùèìàéÿ åòìÿê

âÿ Ðóñèéàíûí äîñò ñàéäûüû

Sÿ fÿvi øahûna qarøû ÷ûõàí

ösyan÷ûlarû úÿçàëàíäûðìàã

ýþñòÿðèëèðäè. Azÿr bay can di -

lindÿ dÿ ÷ap olun muø «Áÿ-

50

I Pyotrun «Bəyannamə»si

ÐóñèéàíûíÚÿíóáè Ãàô-

ãàçäà þç ïëàíëà-ðûíû ùÿéàòàêå ÷èð ìÿñèíÿêþìÿê âÿ ìàíåîëàí àìèëëÿðè õà-ðàêòåðèçÿ åäèí.

éàííàìÿ»äÿ yerli ÿhaliyÿ ÿmin-amanlûq vÿd ediëèrdi. Þz var-dþv -

lÿtini, mþvqe yi ni itir mÿk dÿn eh tiyat edÿn bÿzi feodallar I Pyot -

run «Áÿéàííà ìÿ»ñinè mös bÿt ãàðøûëàäûëàð.

Û Ïéîòðóí þëêÿìèçëÿ áàüëû ñèéàñÿòèíèí ÿí òÿùëöêÿëè úÿùÿòè

åð ìÿíèëÿðèí Îñìàíëû äþâëÿòèíèí ÿðàçèñèí äÿí êþ ÷öðöëÿðÿê Àçÿð-

áàéúàí òîðïàãëàðûíà éåðëÿøäèðèëìÿñè áàðÿäÿ ýþñ òÿðèø âåðìÿñè èäè.

Êþ÷öðöëìÿíèí íÿòèúÿñèíäÿ åðìÿíèëÿðèí õàëãûìûçà ãàðøû ÿñðëÿðäèð

äàâàì åäÿí ñîéãûðûì ñèéàñÿòèíèí áöíþâðÿñè ãîéóëäó.

51


1. ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ðóñèéàíûí Àçÿðáàéúàíëà áàüëû ïëàíëàðûíûíýöíäÿìÿ ýÿëìÿñè íÿ èëÿ ÿëàãÿäàðäûð?

2. Û Ïéîòðóí Õÿçÿðéàíû áþëýÿëÿðèí èøüàëûíà áàøëàìàñûíà áÿùàíÿ íÿ îëäó?3. Û Ïéîòðóí Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ «Áÿéàííàìÿ» íÿøð åòäèðìÿêäÿ ìÿã-

ñÿäè íÿ èäè?4. Û Ïéîòðóí Õÿçÿðéàíû áþëýÿëÿðÿ éöðöøäÿí ÿââÿë àïàðäûüû äèïëîìàòèê

òÿäáèðëÿðèíè øÿðù åäèí.5. Û Ïéîòðóí éåðèòäèéè ñèéàñÿòèí Àçÿðáàéúàí ö÷öí áàøëûúà òÿùëöêÿñè

íÿäÿí èáàðÿò èäè?6. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

17221713

9. AZßRBAYCAN TORPAQLARIÍÛÍ ÈÊÈ ÈÌÏÅÐÈÉÀÒßÐßÔÈÍÄßÍ ÁÞËÖØÄÖÐÖËÌßÑÈ

Rusiyanûn Xÿzÿryanû bþlgÿlÿrÿ èøüàë÷û yöröøö. 1722-ci il av -

qustun 23-dÿ Ðóñèéà qo øunó he÷ bir möqa vi mÿt gþrmÿdÿn Dÿr -

bÿnd øÿ hÿrinÿ daxil oldu. Øÿhÿrin naibi Èmamqulu þz vÿzifÿsindÿ

qalmaq xati ri nÿ Dÿrbÿnd qalasûnûn a÷arûnû Û Pyotra tÿq dim etdi.

La kin øÿhÿrdÿ èøüàë÷ûlara möqavimÿt tÿ rÿf darlarû da var èäè. Îí -

ëàð, hÿt ta I Pyotra qarøû sui-qÿsd äÿ hazûr lamûø dûlar. An caq ãÿñ -

äèí ös tö a÷ûlmûø, baø÷ûlarû hÿbs olun muødu.

Dÿrbÿndi aldûqdan son ra I Pyotr qoøun ko man dirlÿriíÿ Bakû

isti qa mÿtindÿ hÿrÿkÿt etmÿk barÿdÿ sÿrÿncam verdi. Yöröøÿ baø -

lamazdan ÿvvÿl imperator þz nöma yÿn dÿsini Bakûya gþndÿ rÿrÿk

Bakû hakimi Mÿhÿm mÿd höseyn xan äàí òàáå îëìàñûíû òÿëÿá åòäè.

Lakin Bakû ha kimi I Pyotrun nö ma yÿn -

dÿsinÿ bil dir di ki, o, Ðusèéà qo øun la rûnû

Bakû qalasûna bu rax maya caqdûr. Av qus -

tun 30-da Ðusèéà or du su Dÿr bÿnd dÿn

Ba kûya doüru hÿrÿ kÿt etdi. Ëàêèí I Pyotr

yö rö øönö da yan dûrûb ýåðè äþíìÿëè îëäó.

Áóíóí áèð íå÷ÿ ñÿáÿáè âàðäû.

52

I Pyotr daha ÷ox hansû øÿhÿrlÿritutmaqda maraqlû idi?

Osmanlû dþvlÿti Rusiyanûn plan -la rû na necÿ mane oldu?

I Pyotr 1722-ci il iyunun 18-dÿ Hÿøtÿrxandan èki istiqa -mÿt dÿ: quru vÿ dÿniz yolu ilÿ yöröøÿ baøladû. Zÿiflÿmiø Sÿfÿviqo øu nu Azÿrbaycan ÿrazisinÿ daxil olan Ðóñèéà ãîøóíëàðûíàciddi mö qa vimÿt gþstÿrÿ bilmÿdi.

Amma Rusiyanûn bu planûnûn ger÷ÿklÿømÿsinÿ mane olanbir qövvÿ var idi — Osmanlû dþvlÿti.

Èëê âàõòëàðÕÿçÿðéàíû

áþëýÿëÿðèí ÿùà ëè ñèíèíáèð ãèñìèíèí Ðóñè éàéàìåéèë åòìÿñè íÿ èëÿáàüëû èäè?

Xÿzÿr dÿni zindÿ baø verÿn tu fan nÿticÿ sin dÿ rus ÿsgÿrlÿrininazuqÿ vÿ sursat saxlanûlan gÿmilÿrinin ÿksÿriyyÿti dÿnizdÿ bat -mûø dû. Bundan ÿlavÿ, I Pyotra xÿbÿr ÷at dûrûldû ki, Èsve÷ éåíèäÿíÐóñèéàéà ãàðøû ìöùàðèáÿéÿ áàøëàìàã èñòÿéèð. Osmanlû sarayû nûnkÿs kin etirazû da I Pyot run qayût masûnda az rol oynamadû.

I Pyotr Rusi ya ya qa yût dûqdan sonra Os manlû sultanû Ha cû Da -vuda fÿr man gþn dÿrib, ona xan titu lu verdi vÿ Øir vanûn, Daüûs -

53

I PyotrunXəzəryanı

vilayətlərə yürüşü

Ðóñèéàîðäóñó

òÿðÿôèíäÿíàëûíìûø øÿùÿð-ëÿðè õÿðèòÿäÿ ýþñòÿðèí.

Îñìàíëûëàðûí ÿëÿêå÷èðäèéè ãàëàëàð

Ðóñ ãîøóíëàðû-íûí ÿëÿ êå÷èð äèéèãàëàëàð

Îñìàíëû ãîøóí-ëàðûíûí éöðöøëÿðè

Ðóñ ãîøóíëàðûíûíéöðöøëÿðè

ta nûn ha ki mi kimita nûdû.

Rus qoøunlarû1722-ci ildÿ Bakû vÿØamaxûnû ala bil mÿ -sÿlÿr dÿ, I Pyotr yö - röøönön nÿ ti cÿ sin -dÿn ra zû qal mûødû.Ru sèéà impe ra to ru -nu áó éåðëÿðäÿ he÷ol mazsa bir ãàðûøtorpaq ÿldÿ etmÿkdÿ qa ne edirdi.

Bakûnûn iøüal edil mÿ si. Lakin Ru siya ya qa yût dûqdan son raI Pyotr éåíÿ äÿ Xÿzÿr sahi li nin qÿrbindÿ yerlÿ øÿn bötön Àçÿðáàé úàíòîðïàãëàðûíû tutìàã íèééÿòèíäÿí äþíìÿäè. Bu áàõûìäàí bþ yök hÿr -bi-strateji vÿ iqtisadi ÿhÿmiy yÿt kÿsb edÿn Bakû qa lasûnû almaq ÿsasvÿzifÿ idi. Èmperator Bakûnûn alûn ma sû ïëàíëàðûíû þçö ha zûr ladû.

Bakûya dÿniz va si tÿsilÿ yöröø ha zûr lan dûüû bir za manda Ñÿôÿâèäþâëÿòèíèí äöøäöéö àüûð âÿçèééÿòäÿí èñòèôàäÿ åäÿí ÿôãàíëàð îíóí

54

I Pyotr Dərbənddə

Bakının ruslar tərəfindən hazırlanmış mühasirə planı

ÿðàçèlÿrinÿ basqûn et mÿ yÿ baøla dûlar. Îíëàð Èñôàùàíû ìöùàñèðÿéÿàëäûëàð. Øàù Ñóëòàí Ùöñåéí ïàéòàõòû òÿðê åòìÿê èñòÿìÿäè. Î,ÿëàâÿ ãöââÿ òîïëàìàã ö÷öí îüëó Òÿùìàñèáèí ìöùàñèðÿäÿí ÷ûõ-ìàñûíû òÿøêèë åòäè. 1722-úè èëäÿ ÿôãàíëàð Èñôàùàíû òóòäóëàð. Áóí-äàí ñîíðà, åëÿ ùÿìèí èëäÿ Òÿùìàñèá þçöíö øàù åëàí åòäè.

Gilan ÿyalÿtini dÿ tÿh lö kÿ gþzlÿyirdi. Û Pyotr äà Gilanû zÿbtetmÿk fèkrindÿ idi. Î, vaxt itir mÿ dÿn Ðóñèéà gÿmi lÿrèíÿ Gi lanistiqamÿ tindÿ hÿ rÿkÿt etmÿê ÿmri verdi.

1722-ci ilin de kab rûnda rus äîíàíìàñû Rÿøt øÿhÿrini zÿbt etdi. Sÿfÿvi hakimiyyÿtinin zÿiflÿmÿsindÿn istifadÿ edÿn Osmanlû

imperi yasû da þz qoøunlarûnû Cÿnubi Qafqaza yeritdi. Îñìàíëûëà-ðûí belÿ bir addûm atmasûnda Qÿrbi Avropa þlkÿlÿrinin, xösusilÿÈngiltÿrÿnin az rolu olmamûødû.

Îñìàíëûëàð tÿrÿ fèn dÿn bötön Cÿnubi Qaf qazûn tutulmasû tÿh -lö kÿsi I Pyot ru Bakûnû iøüal etmÿyÿ tÿlÿsdirdi.

1723-cö ildÿ rus do nanmasû Bakû li ma nû na daxil oldu. Cid dimö qa vi mÿt gþs tÿr mÿsinÿ baxmaya raq, Bakû qar nizonu ÷oxsaylûor duya vÿ hÿrbi tex ni kaya ma lik olandöømÿn hö cu muna tab gÿtirmÿ di.

Bakû qalasû alûn dûq dan sonra buradayerli inzibati haki miyyÿt — komen dan t - lûq* idarÿsi yaradûldû. Ba kû dan son raruslar Sal yan øÿhÿrini iøüal etdilÿr.

Rus qoøunlarû Xÿzÿrboyu ÿyalÿtlÿrin bir hissÿsini iøüal et -dikdÿn sonra 1723-cö il sen t yab rûn 12-dÿ Peterburqda Sÿfÿ vidþvlÿti nèí Dÿrbÿnddÿn Gilana qÿ dÿr olan Õÿçÿðñàùèëè ÿðàçèëÿðèRusiya ya gö zÿøtÿ get mÿsi barÿdÿ möqavilÿ baü lan äû.

Ru siya ÿvÿ zindÿ Sÿfÿvi øahûna þz haki miy yÿtini qorumaqö÷ön hÿr bi yar dûm gþstÿrmÿyi þhdÿsinÿ gþ tör dö. Belÿ lik lÿ,1722—1723-cö il lÿr dÿ Azÿr baycanûn Xÿ zÿrñàùèëè òîðïàãëàðû Ru -si ya tÿrÿfindÿn iøüal edildi.

55

Ñèçúÿ, Ðóñèéà«Áÿéàííàìÿ»äÿ

åëàí åòäèéè þùäÿëèê-ëÿðÿ ÿìÿë åòäèìè?

* Êîìåíäàíòëûã – ðóñ èøüàë÷ûëàðûíûí ýåíèø ñÿëàùèééÿòëè ùàêè -ìèé éÿò îðãàíû

1724-úö èë Èstanbul möqavilÿsi.Áó çàìàí Os manlû qoøun ó Azÿr bay -

can ÿra zi si nÿ daxil olub øÿrqÿ doüru

hÿ rÿ kÿt åäèðäè. Xÿzÿrboyu ÿya lÿt lÿr -

dÿ rus qoøunlarû éåðëÿøäèéèíäÿí toq -

quøma tÿhlökÿsi yara íûrdû. Òörk

lÿr lÿ mö ha ri bÿyÿ girmÿk istÿ mÿ- yÿn

Ru si ya Osmanlû imperi ya sûna Àçÿð -

áàé úàí òîðïàãëàðûíû bþ löø dör mÿk ba -

rÿdÿ mö qa vilÿ baü lamaüû tÿk lif etdi.

Uzun da nû øûq lar äàí sonra 1724-cö il

iyu íun 12-dÿ Ès tanbulda Ru siya ilÿ

mö qa vilÿ im zalandû. Hÿ min mö qa -

vilÿyÿ ÿsasÿn Îñìàíëû tÿrÿfè Ru siya nûn iøüal etdiyi Xÿ zÿr bo yu

ÿyalÿtlÿrií Rusi ya ya èëùàã edil ìÿ ñèíè tÿsdiq etdi. Ðó ñèéà òÿðÿôè

èñÿ Qÿr bi Qaf qazûn vÿ Azÿr bay ca nûn äèýÿð òîðïàãëàðûíûí Îñìàí-

ëûéà ÷àòìàñûíà eti raz et mÿäèéèíè bil dirdi. Èstanbul ìö qa vilÿ ñèíÿ

gþrÿ îñìàíëûëàðûí Øirvanda qoøun saxla ma üa ixti yarû yox idi.

Øirvan îñìàíëûëàðûí hi mayÿsi al tûn da, Ùàúû Äà âó äóí áàø÷ûëûüû

èëÿ ya rûmmös tÿ qil xan lûq elan olu n du. Möqavi lÿnin imzalan masû

sa yÿ sindÿ Îñìàíëû vÿ Rusi ya qo øunla rûnûn Azÿrbay can ÿrazi sin -

dÿ toq quø mañûnûn qarøûsû alûndû.

Èstanbul möqavi lÿ sindÿn son ra Îñ-

ìàíëû äþâëÿòè bötön sÿrhÿd boyu Cÿ nubi

Qaf qaza þz qoøunlarûnû yörötdö. 1724-cö

ildÿ Îñìàí ëû qo øu nëarû Èrÿvan øÿhÿrini

òóòóá, Cÿ nubi Azÿrbay can istiqamÿ tin -

dÿ irÿlilÿdi. Xoy vÿ Mÿrÿnd øÿhÿrlÿrini

al dûqdan son ra Tÿb riz øÿhÿrinÿ yaxûnlaø dû . Lakin tÿb riz lilÿrin

cid di mö qa vimÿtinÿ rast gÿlèá øÿ hÿri ala bil mÿ yÿn Îsmanlû ÿsgÿr -

lÿri geri ÷ÿkil mÿ yÿ mÿcbur oldular. Nax÷û van vÿ Ordubad øÿhÿr-

lÿri îñìàíëûëàðûí ÿli nÿ ke÷di. Bor÷alû vÿ Qa zax kþ nöllö olaraq

Os manlû hakimiy yÿ tini qÿbul etdi. 1725-ci ilin mayûnda ye nidÿn

Tÿb riz uürunda dþyöølÿr baølandû. Îñìàíëûëàð yenidÿn Tÿbriz øÿ-

hÿrinÿ yaxûnlaødûlar vÿ øÿhÿr onlarûn ÿlinÿ ke÷di.

56

Rusiyanın Xəzərboyu Azərbaycantorpaqlarına yürüşü

münasibətilə kəsilmiş pul

Ñèçúÿ, Àçÿð -áàéúàí øÿùÿð ëÿ -

ðèíèí Îñìàíëû ùàêè -ìèééÿòèíè ìöãàâè ìÿò -ñèç ãÿáóë åòìÿñè íÿ èëÿáàüëûäûð?

1725-ci ilin son la -

rûn da Os manlû ÿsgÿrlÿ ri

Azÿrbay canûn sonuncu

isteh kamûnû — ßrdÿbil

øÿ hÿrini dÿ al maüa mö -

vÿffÿq oldular. ßrdÿbil

øÿ hÿrinin alûnmasû Ès-

tanbulda atÿø fÿøanlûqla

qeyd edildi.

Belÿliklÿ, Èstanbul

mö qa vilÿsin dÿn sonra

Azÿr baycanûn bþyök bir

ÿrazisi Îñìàíëû äþâ ëÿ -

òèíèí ùàêèìèééÿòè àë-

òûíà êå÷äè. Azÿr bay -

ca nûn Xÿzÿr bo yu ÿya -

lÿt lÿri isÿ Ru si ya dþv -

lÿ ti nin haki miy yÿtindÿ

qaldû.

57


1. Ùàíñû ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ Û Ïéîòð þç éöðöøöíö äàéàíäûðìàëû îëäó?2. Îñìàíëûëàðûí Àçÿðáàéúàíûí áèð ñûðà áþëýÿëÿðèíè ÿëÿ êå÷èðìÿñèíè íåúÿ

ãèéìÿòëÿíäèðèðñèíèç?3. Ïåòåðáóðã âÿ Èñòàíáóë ìöãàâèëÿëÿðèíèí øÿðòëÿðèíè ìöãàéèñÿ åäèí.4. Èñòàíáóë âÿ Ïåòåðáóðã ìöãàâèëÿëÿðèíèí Àçÿðáàéúàí ö÷öí ÿùÿìèé -

éÿòè íÿäÿí èáàðÿòäèð? 5. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø òàðèõëÿðÿ àèä ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí

åäèí.

1723-úö èë Ïåòåðáóðã ìöãàâèëÿñèíÿ ÿñàñÿí Ðóñèéà òÿðÿôèí-äÿí èøüàë åäèëìèø ÿðàçèëÿð

1723—1725-úè èëëÿðäÿ Îñìàíëû äþâëÿòèíèí ùàêèìèééÿòè àë-òûíäà îëàí ÿðàçèëÿð

Rusiya və Osmanlı dövlətinin hakimiyyətialtında olan Azərbaycan torpaqları

1723 17241722

10. AZßRBAYCAN ÐÓÑÈÉÀ Âß ÎÑÌÀÍËÛ ÄÞÂËßÒËßÐÈÍÈÍÙÀÊÈÌÈÉÉßÒÈ ÀËÒÛÍÄÀ

×arizmin Azÿrbaycanûn Xÿzÿrboyu òîðïàãëàðûíäà iqtisadisi yasÿti. Rusèéà dþvlÿti Xÿzÿrboyu Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíäàí

hÿm iqtisadi, hÿm dÿ ùÿðáè-strateji mÿq sÿdlÿ istifadÿ etmÿk ö÷ön

xösusi tÿdbirlÿr hazûrla mûø dû. Rusiyanû, ilk nþvbÿdÿ, Abøeronun

neft quyularû, xösusilÿ «aü neft» maraqlan dûrûrdû. Rus qoøun la -

rû nûn Bakû qalasûnû alma sûndan iki ay ke÷dikdÿn sonra ordu ko -

mandanlûüûnda neft qu yularû barÿdÿ xösusi sÿnÿd – «Reyestr»*tÿrtib edildi. Hÿmin sÿnÿddÿ istifadÿ olunan neft qu yu larû, nef -

tin daøûn masû, qiymÿti vÿ áàøãà maraqlû

mÿlumatlar vardûr.

Ènkiøaf etmÿkdÿ olan Rusiya sÿnaye -

sin dÿ neft dÿn ÿlavÿ, burada istehsal olu -

nan xammala da ehtiyac du yu lurdu.

Ru siyanûn hakim dairÿlÿ rini xösusilÿ

xam ipÿk, pam bûq, yun, tÿbii boyalar,

tikinti ma te riallarû, metal vÿ s. ma raq -

58

Û Ïéîòðóí Ðó ñè -éà äà ñÿíà éåíèí

èíêèøàôû ö÷öí àïàðäûüûòÿäáèðëÿð Àçÿðáàé -úàíûí èøüàë îëóíìóøÿðàçèëÿðèíäÿ àïàðûëàíèãòèñàäè ñèéàñÿòè èëÿíåúÿ ÿëàãÿëèäèð?

I Pyotru, ilk nþvbÿdÿ, Àçÿðáàé -úàíûí hansû sÿr vÿt lÿrè maraqlan dû -rûrdû?

Osmanlûlarûn siyasÿti ruslardannÿ ilÿ fÿrqlÿnirdi?

1722–1724-cö illÿrdÿ Rusiya imperiyasû Cÿnubi Qafqazdabir sûra hÿrbi ÿmÿliyyatlar hÿyata ke÷irdi. Nÿticÿdÿ Dÿrbÿndke÷idinÿ vÿ Xÿzÿrin möhöm limanlarûna nÿzarÿt etmÿk im -kanû qazandû. Azÿr baycanûn digÿr ÿrazilÿri isÿ Osmanlû dþvlÿ -tinin nÿzarÿti altûnda idi.

* Ðåéåñòð – ñèéàùûéà àëìàã, ùÿð ùàíñû ìÿëóìàòû ñèñòåìëÿøäèðìÿê

lan dûrûrdû. Bu nunla ÿlaqÿdar ola raq, bu yerlÿrin tÿ bii sÿr vÿt lÿrini

òàëàéûá àïàðìàã mÿq sÿ dilÿ xö susi tÿd birlÿr hazûrlandû. Û Pyotr,

hÿt ta Xÿ zÿr boyu Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíäà bitÿn bÿzi tex niki bit -

ki lÿrin Ru si yada áåúÿðèëmÿsi áàðÿäÿ äÿ gþs tÿriø verdi.

I Pyotr Øirvanûn xam ipÿyiíè bir sûra

Qÿrbi Av ropa þlkÿlÿrinÿ, o cömlÿ dÿn Èn-

giltÿrÿyÿ, Hollan di ya, Fran sa vÿ Poløaya

ixrac et mÿk fèkrindÿ idi.

Àçÿðáàéúàíäà þz mþvqeyini mþh kÿm -

lÿndirmÿk mÿqsÿ dilÿ rus ko man dan lûüû istehkamlar inøa et mÿyi

qÿrara aldû. Rus mötÿ xÿssislÿri Kör ÷a yûnda gÿmi÷iliyin vÿ balûq -

÷ûlûüûí inkiøafû mÿq sÿdilÿ tÿdbir lÿr hazûr ladûlar. Azÿr baycan vÿ

Cÿnubi Qafqa zûn baøqa þlkÿlÿri ilÿ sûx iqtisadi ÿlaqÿ yaratmaqdan

þtrö Rusiya hþkumÿti Kör ÷ayû nûn mÿn sÿbinÿ yaxûn éåðäÿ Peter -

burq kimi bir øÿhÿr salmaq fèkrinÿ döødö. Rusiya þzönön iø üal

dai rÿsindÿ îëàí ÿðàçèëÿðäÿ ticarÿtin inki øafû ö÷öí hÿr cör va sitÿ -

dÿn isti fa dÿ etmÿyÿ ÷alûøûrdû.

Bakû øÿhÿri rus qoøunlarû tÿrÿfin dÿn iøüal edildikdÿn sonra

burada ko mendant èäàðÿ÷èëèéè yaradûldû. Rus komandanlûüû tÿrÿ -

fèn dÿn Bakû vÿ Abøe rona komendant tÿyin olunmuø Barya tinski

tezliklÿ yerli ñàùèáêàð larûn neft quyularûnû mösadirÿ etdi. Ko -

men dantûn bu hÿrÿ kÿtinÿ qarøû ãàëõàí ösyan ya tûrûldû.

59

Ðóñèéàíûí Õÿ çÿð -éàíû áþë ýÿ ëÿðäÿ

àïàðäûüû ñèéàñÿòè íåúÿãèéìÿòëÿí äèðèðñèíèç?

I Pyotr Ukraynada, Hÿøtÿrxanda vÿ Rusiyanûndi gÿr øÿhÿrlÿrindÿ ipÿk÷iliyin inkiøaf etdirilmÿsibarÿ dÿ fÿrman imzaladû. Bu tÿdbir I Pyotr ö÷ön oqÿdÿr ÿhÿ miyyÿtli idi ki, hÿtta tut aüaclarûnû qûranøÿxsi edam edÿcÿyi barÿdÿ qÿrar da verdi. Lakin øi-malûn sÿrt iqlimi ipÿk÷iliyi èíêèøàô åòäèðìÿê iøinÿmane oldu. Bu ha disÿdÿn sonra Rusiyanûn iø adam -larû Àçÿðáàéúàíûí Xÿzÿrboyu òîðïàãëàðûíäà èïÿê÷è-ëèéèí èíêèøàôûíà, õàì èïÿê òÿäàðöêöíÿ daha ÷oxÿhÿmiy yÿt vermÿyÿ baøladûlar.

Íÿéÿ ýþðÿ Û Ïéîòð èïÿê÷èëèéèí èíêèøàôûíà áþéöêÿùÿìèééÿò âåðèðäè?

Rus komendantlûüûnûn éàðàäûëìàñû Bakûda vÿ ömumiyyÿtlÿ,

Xÿzÿrboyu mön bit torpaqlarda mÿskunlaømaüa can atan er mÿ -

nilÿr ö÷ön ÿëâåðèøëè bir försÿt idi. I Pyotra möraciÿtlÿ «yeni ÿldÿ

olunmuø tor paq lar da» onlar ö÷ön yer ayûr maüû xahiø etdilÿr. Er -

mÿ nilÿrin möraciÿti Û Pyotrun Àçÿðáàéúàíëà áàüëû ñèéàñÿòèíÿ óé -

üóí ýÿëèðäè. ×ar ermÿnilÿri Xÿ zÿr boyu Àçÿðáàéúàí òîðïàãëà ðûíäà

yer lÿø dir mÿk äÿ iki mÿqsÿd gödördö: áóíóíëà î, hÿm èøüàë îëóí -

ìóø Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíäà õðèñòèàí ÿùàëèíèí ñàéûíû àðòûðà

áèëÿð âÿ þçöíÿ «åòèáàðëû» ìöòòÿôèã ãàçàíàð, hÿm dÿ ticarÿt èøëÿðèí -

äÿ ermÿnilÿräÿí èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðäè.

Rusiya iøüal etdiyi Xÿzÿryanû Azÿrbaycan torpaqlarûna ÿlve-

riøli xammal mÿnbÿyi kimi baxûrdû. ×öíêè Ru siya hþku mÿ tinin

bu ranûn tÿbii sÿrvÿtlÿrinÿ ehtiyacû âàð èäè. Lakin bunun la belÿ,

Ru siyanûn yeni torpaqlardan gþ tö rö lÿcÿk gÿlirÿ bÿslÿdiyi ömidi

þzö nö áèðäÿí-áèðÿ doü rultmadû, ùÿì÷èíèí áóðàäà ãîøóíóí ñàõ-

ëàíìàñû áþéöê õÿðúëÿð òÿëÿá åäèðäè. Áuna gþrÿ dÿ I Pyot run þlö -

mön dÿn sonra rus ÿyan larû ùàêèìèééÿòäÿí Xÿ zÿr boyu Àçÿðáàé -

úàí òîð ïàãëàðûíäàí ÿl ÷ÿk mÿyi tÿ lÿb et mÿyÿ baøladûlar. Bununla

be lÿ, Ru siya hþkumÿti bu tor paq larû bir dÿn-birÿ tÿrk et mÿk dÿn

eh ti yat edirdi. ×önki rus qo øunlarû ge dÿr-getmÿz îñìàíëûëàð Xÿ -

zÿr bo yu òîðïàãëàðû ÿëÿ êå÷èðÿ áèëÿðäèëÿð.

1727-cè ildÿ Øamaxû øÿhÿri ya xûn lûüûnda, Íabur kÿndinäÿ Ru -

siya ilÿ Îñìàíëû dþvlÿt lÿ rinin nöma yÿn dÿ lÿri þz aralarûndakû

60

Û Pyotr 1724-cö il noyabrûn 14-dÿ general-mayor Kropotova xösusi ÿmr vermiødi. ßmrdÿde yilirdi: «Ermÿni xalqû bizdÿn xahiø etmiødirki, biz onlarû þz himayÿmizÿ qÿbul edib torpaqlarayû raq, ona gþrÿ dÿ sizÿ tapøûrûram ki, ÿgÿr er mÿ -ni xalqû bÿyÿndiyi yerdÿ yaøamaq istÿsÿ, ona kþ -mÿk edib lÿyaqÿtlÿ qoruyun, elÿ rÿftar edin ki,onlar dan he÷ bir øikayÿt eøidil mÿ sin, ÷önki bizburada ermÿni xalqûnû imperatorluq qayüûsû ilÿÿhatÿ edib, þz himayÿmizÿ gþtörmöøök».

Û Ïéîòðóí áó ñèéàñÿòèíèí ýÿëÿúÿêäÿ Àçÿðáàéúàí ö÷öí íÿòèúÿñèíåúÿ îëà áèëÿðäè?

sÿrhÿdi möÿy yÿn et mÿ ê ö÷öí ñàçèø

èìçàëàäûëàð. Ùÿìèí ñàçèøÿ ÿsa sÿn rus

qoøunlarû Ni yazabad, Ca vad, Sal yan,

Lÿnkÿran, Astara, Qû zûla üac, Ta lûø

daü larûnûn bir hissÿsini tutdular.

1728-ci ildÿ isÿ Quba vÿ Tÿngÿíè ÿëÿ

êå÷èðäèëÿð.

Èlk âàõòëàðäà iøüal olunmuø øÿhÿr-

lÿrdÿ éàðàäûëìûø komendant ida rÿ öñó -

ëó 1726-cû ildÿn ömumi iøüal ida rÿ si

èëÿ ÿâÿç åäèëäè. Ênyaz Dol qoruki ùÿ -

ìèí èäàðÿéÿ komandan tÿyin edil di.

Azÿrbaycan torpaqlarû Osmanlûha kimiyyÿti dþvröndÿ. 1728-ci ildÿ

Ùà úû Äàâóäà àðòûã åòèìàä åòìÿéÿí îñ -

ìàí ëûëàð îíó ùàêèìèééÿòäÿí êÿíàðëàøäûðäû-

ëàð. Hacû Davudun ye rinÿ onun sabiq möt -

tÿ fiqi, sonralar isÿ rÿqi binÿ ÷evrilÿn Qa zû qu -

muxlu Surxay xan Øirvanäa ha ki miy yÿt ba -

øûna gÿtirèëdi.

Os manlû ùàêèìèééÿòè àëòûíäà îëàí vila -

yÿt lÿrdÿ ÿvvÿlki inzibati-ÿrazi bþlgösö ki -

÷ik dÿyiøikliklÿrlÿ saxla nûl mûødû. Azÿr baycan torpaq larû vila-

yÿtlÿrÿ (ÿyalÿtlÿrÿ), on lar da sancaqlara bþlönmöødö. San caqlar

þz nþvbÿ sin dÿ ma hal lara vÿ nahiyÿlÿrÿ bþlönördö.

Vilayÿtlÿrdÿ ali hÿrbi-inzibati, hÿm÷inin siyasi hakimiyyÿt

hÿrbi dþvrdÿ sÿrÿsgÿr, dinc vaxtlarda isÿ möhafèz adlandûrûlan

Os manlû sÿrkÿrdÿlÿrinÿ mÿxsus idi. Sancaqbÿ yilÿr, ma hal vÿ na -

hi yÿ naiblÿri isÿ ÿsasÿn, yerli feodallardan tÿyin olunurdu.

Kör ÷ayûndan øimaldakû Azÿrbaycan tor paq larû xösusi sta-

tusa ma lik idi. Bu ÿrazilÿr vassal hakimlÿr tÿrÿfindÿn idarÿ edi -

lir di. Osmanlû hakimiyyÿti dþvröndÿ Azÿr baycanda aqrar mö -

na sibÿ ò lÿrin mÿzmu nun da ciddi dÿyiøiklik baø ver mÿmiødi. Di -

van vÿ xass torpaqlarû öìóìè äþâëÿò torpaqlarû àäû àëòûíäà áèð-

ëÿøäèðèëìèøäè. Osmanlû hakimiyyÿtini dÿstÿklÿyÿn torpaq sa hib -

61

Surxay xan

Àçÿðáàéúàíòîðïàãëà-

ðûíäà Îñìàíëûùàêèìèééÿò èäàðÿöñóëóíóí ÿñàñìÿãñÿäè íÿäèð?

62

lÿrinin mölkiy yÿt höququna toxunulmurdu.

Äþâëÿò èäàðÿñèíÿ êå÷ÿí òîðïàãëàð îñìàíëû-

ëàðà õèäìÿò åäÿí éåð ëè ôåîäàëëàðûí øÿðòè ìöë -

êèééÿòèíÿ âåðèëìèøäè. Áåëÿ òîð ïàãëàð áÿéëèêâÿ àüàëûã àäëàíûðäû.

Osmanlû hakimiyyÿt orqanlarû ÿhalini si -

ya hûéà àëûá hÿr san caq âÿ âilayÿt ö÷ön ver -

gi qanunnamÿsi tÿrtib eòìèødilÿr. Xö susi

ver gi dÿf tÿr lÿrindÿ kiøi úèíñèíäÿí îëàí ÿhaliíèí ñàéû vÿ ver gi lÿr

ÿks olunurdu. Àüûr vÿ ziyyÿtdÿ olan ÿùàëèíèí gö zÿ ranûnû bir qÿdÿr

yaxøûlaø dûr maq ö÷ön bÿzi ver gilÿr mövÿq qÿti olaraq alûn mûrdû.

«Nax÷û van dÿf tÿri» àäëû ñÿíÿääÿí mÿlum olur ki, îsmanlûlar qa -

dûnlarû, uøaq larû, qo ca larû, øikÿstlÿri, xÿs tÿ lÿri, hÿm÷inin zeh ni

ÿmÿklÿ mÿøüul olan øÿxslÿri vergilÿrdÿn azad åòìèøäèëÿð.

Ticarÿt vÿ sÿnÿtkarlûqda Sÿfÿvilÿr dþv rön dÿ alûnan vergilÿr

ol duüu kimi saxlanmûødû. Bir sûra hallarda Îsmanlû hakimiyyÿt

orqanlarû ver gi lÿrin yûüûlmasûnû möqatiÿyÿ* verirdilÿr. Os man -

lûlar Tÿbrizdÿki zÿrbxananûn iøini qaydaya salmaüa ÷alûøûrdûlar.

Hÿrbi ÿmÿliyyatlar nÿti cÿ sindÿ tÿnÿzzölÿ uüramûø ticarÿti canlan -

dûr maq ö÷ön tÿd bir lÿr gþrölördö.

Osmanlû ordusunda xidmÿt edÿn yeni÷ÿrè lÿrin bir ÷oxu qayda-

qanunu pozur, yerli sa kinlÿri qarÿt edirdilÿr. Osmanlû hakimiy -

yÿt or qanlarû yeni÷ÿrè lÿrin þzbaøûnalûüûnûn qar øûsûnû almaüa ÷a lûø -

salar da, bÿ zÿn buna nail olà áèëìèðäèëÿð.

Xalq azadlûq mö barizÿsi. ßrazisi iki iri imperiya ara sûn da

bþ löødörölmöø Azÿrbaycan xalqû èøüàë÷ûëàðà kÿskin mö qavimÿt

gþstÿrir di. Möbarizÿ nin passiv formalarû vergi vÿ mökÿllÿfèy yÿt -

lÿri þdÿmÿkdÿn imtina, yaøayûø yerlÿrini tÿrk etmÿk idi.

×ar Ru siyañû nûn iøüal åòäèéè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèëÿðèíäÿ ìöãà-

âèìÿò ùÿðÿêàòû áàø âåðìèøäè. Éåðëè ÿùàëè Ðóñèéàéà òàáåëèéè ãÿáóë

Îñìàíëûëàðûíàïàðäûüû âåð -

ýè ñèéàñÿòè Ñÿôÿ âè -ëÿðèí ÕÂÛÛÛ ÿñðèíÿââÿëëÿðèíäÿ àïà ð -äûüû âåðýè ñèéà ñÿ -òèíäÿí íåúÿôÿðã ëÿíèðäè?

* Ìöãàòèÿ (ÿðÿáúÿ) – êÿñìÿê, êÿñèá àëìàã. Äþâëÿòÿ ìöÿééÿíìèãäàðäà ïóë þäÿìÿê ìöãàáèëèíäÿ àéðû-àéðû øÿõñëÿðÿ âåðèëÿí âåðýèòîïëàìà ùöãóãó, èëòèçàì

åòìèðäè. Rusiya iøüalûna qarøû möbarizÿyÿ

Sal yan ha ki minin dul qadûnû Fatimÿ xanûm

baø÷ûlûq edir di. Mu üanda, Astarada vÿ Ba -

kûda iøüal÷ûlara qarøû möbarizÿ da vam edir -

di. 1724-cö ilin ya yûn da Sal yan da Rusiya

ÿley hinÿ ÷ûxûø baø ver di. Îñìàíëû ùàêèìèé -

éÿòèíÿ ãàðøû 1727-ci ilin sonun da Qaraáaüda

ýöúëö xalq azadlûq hÿ rÿ katû îëäó.

63

Ñèçúÿ, âåðýè-ëÿðèí éûüûëìà-

ñûíûí ìöãàòèÿéÿâåðèëìÿñè ÿùàëèéÿíåúÿ òÿñèð ýþñòÿðèðäè?


1. Ðóñèéàíûí Ãàôãàçäà âÿ Õÿçÿð äÿíèçè ùþâçÿñèíäÿêè íöôóçóíóí ñà-áèòëÿøäèðèëìÿñèíäÿ ùàíñû àìèëëÿð ìöùöì ðîë îéíàéûðäû?

2. Ôàêòëàð ÿñàñûíäà ñöáóò åäèí êè, Ðóñèéàíûí Õÿçÿðéàíû áþëýÿëÿðäÿéåðèòäèéè èãòèñàäè ñèéàñÿò ìöñòÿìëÿêÿ õàðàêòåðè äàøûéûðäû.

3. Ðóñèéà Õÿçÿðéàíû òîðïàãëàðäà þçöíÿ ñîñèàë äàéàã éàðàòìàã ö÷öíùàíñû àääûìëàðû àòûðäû?

4. «Àçÿðáàéúàíäà Îñìàíëû èíçèáàòè èäàðÿ öñóëó» ñõåìèíè òÿðòèá åäèí.5. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà àïàðûëàí ñèéàñÿòÿ äàèð úÿäâÿëè äÿôòÿðèíèçÿ

÷ÿêèí âÿ äîëäóðóí.


ÄþâëÿòëÿðÈøüàë åäèëìèø

ÿðàçèëÿðÊå÷èðèëÿíòÿäáèðëÿð

Íÿòèúÿ

Ðóñèéà èìïåðèéàñû

Îñìàíëû èìïåðèéàñû

1726 17271724

11. ÍÀÄÈÐ ÕÀÍ ßÔØÀÐ ÑßÔßÂÈ ÄÞÂËßÒÈÍÈÍ ÑßÐÙßÄËßÐÈÍÈ ÁßÐÏÀ ÅÄÈÐ

Sÿfÿvè dþvlÿtènèn sÿrhÿdlÿrè nèn bÿr pasû. Nadèr xan ßôøàð.ÕÂÛÛÛ ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíèí ñîíóíäà Ñÿôÿâè äþâëÿòè ÿðàçèñèíèíáþéöê áèð ùèññÿñè ÿôãàí èøüàë÷ûëàðûíäàí òÿìèçëÿíäè. Áó óüóðëàðÑÿôÿâè ñÿðêÿðäÿñè Íàäèð õàíûí ôþâãÿëàäÿ ùÿðáè èñòåäàäû ñàéÿñèí -äÿ ãàçàíûëìûøäû. Nadèr törk ÿf øàr bîyundan èdè. ßf øarlar þzdþ yöø kÿnlèklÿrè èlÿ fÿrq lÿn dèklÿrè ö÷ön Sÿfÿvè ordu sunda mö -höm yer tuturdular. Hÿtta øah Û Ab bas þzbÿklÿrèn hö cum la -rûnûn qarøûsûnû almaq ö÷ön Xora sanûn sÿr hÿd lÿrènÿ mÿhz ÿf øartayfala rûnû gþndÿr mèødè.

1726-cû èldÿ ÛÛ Tÿhma sèb ya nûn da ùÿðáè xèdmÿtÿ áàø ëàéàíÍàäèðè ègèdlèyènÿ gþrÿ ãîøóí áàø÷ûñû tÿ yèn et mèødè. Ñÿôÿâèëÿðèíõåéëè ÿðàçèëÿðè ùÿëÿ Îñìàíëû äþâëÿòèíèí ÿëèíäÿ èäè. Ñÿôÿâè äþâëÿòè-íèí ãàðøûñûíäà áó òîðïàãëàðû Îñìàíëûäàí ýåðè àëìàã âÿçèôÿñè äà -éàíûðäû. Íàäèð õàíûí ñÿðêÿðäÿëèê ãàáèëèééÿòèíÿ ýöâÿíÿí Ñÿôÿâèäþâ ëÿòè éåíèäÿí Îñìàíëûéà ãàðøû ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðà áàøëàäû.

Nadèr õàí Sÿfÿvè dþvlÿtè adûndan Osmanlû dþvlÿtènÿ möra -cèÿt edÿrÿk ondan èøüal etdèyè bötön Sÿfÿvè torpaqlarûnû gerèqaytarmasûnû tÿlÿb etdè. Ëàêèí rÿdd cavabû aldû. Buna gþrÿ dÿ

64

Bu mÿsul vÿzifÿni kim þz özÿrinÿgþ tördö?

Sÿfÿvi dþvlÿtinin ÿrazilÿrinè azadetmÿk ö÷ön o nÿ etdi?

XVIII ÿsrin 20-cè illÿrèídÿ Sÿfÿvilÿr dþvlÿtinin ÿrazilÿriOsmanlû vÿ Rusiya dþvlÿtlÿri arasûnda bþlöødörölmöødö.ßra zilÿrinin bir hissÿsini ÿfqanlar zÿbt etmiødilÿr. Sÿfÿvilÿrdþvlÿtinin ÿrazi bötþvlöyönö bÿrpa etmÿk, Azÿrbaycan tor -paqlarûnû azad etmÿk ö÷ön daxili qövvÿlÿri birlÿødirmÿk la -zûm idi.

Íàäèð õàí 1730-cu èldÿ Os manlû dþvlÿtènÿqarøû hÿr bè ÿmÿlèyyatlara baøladû. Maraüaÿt ra fûnda èlk qÿlÿ bÿ dÿn son ra Íàäèð Îñ-ìàíëû îð äóñóíóí Àçÿð áàéúàíäàêû ÿñàñ äà -éàã íþãòÿëÿðèíäÿí áèðè îëàí Tÿbrèzè, áóíóíàðäûíúà, äåìÿê îëàð êè, èòêè âåðìÿäÿí ßð-äÿáèëè òóòäó. Ëàêèí ñîíðà âÿçèé éÿò ýþçëÿ-íèëìÿäÿí äÿéèøäè. Õîðàñàíäà øàù ùþ êó ìÿ- òèíÿ ãàðøû öñéàí ãàëõäû. Íàäèð ùÿðáè ÿìÿ-ëèééàòëàðû ñàõëàéûá öñéàíû éàòûðòìàã ö÷öíÕîðàñàíà ýåò ìÿéÿ ìÿúáóð îëäó.

Sÿfÿvè dþvlÿtè ÿðàçèëÿðèíèí ðóñ âÿ îñ -ìàí ëû èøüàë÷ûëàðûíäàí òÿìèçëÿíìÿñè. Íàäèð

õàíûí ùÿðáè óüóðëàðû õàëã àðàñûíäà îíóí

íöôóçóíó ãàëäûðìûøäû. Áó èñÿ Ñÿôÿâè òàõòûí -

äà ÿéëÿøÿí ÛÛ Òÿùìàñèáè ÷îõ íàðàùàò åäèðäè.

Nadèr Xo ra san da olanda ÛÛ Tÿh ma sèb

Íàäèðäÿí çÿèô îëìàäûüûíû ñöáóò åò -

ìÿê âÿ xalq arasûn da nö fu zunu qal -

dûr maq ö÷öí 1731-cè èl dÿ îs man lûëàðà

ãàðøû ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðà þçö ðÿùáÿð-

ëèê åò ìÿéè ãÿðàðà àëäû. La kèn î, Èrÿvan

vÿ Hÿmÿ dan ya xûn lûüûnda àüûð èòêèëÿð

âåðÿðÿê mÿü lu bèy yÿ tÿ uüradû. Os man -

lûlar Kèr man øahû, Hÿ mÿ da nû, Ur mè ya -

íû vÿ Tÿb rèzè yenè dÿn ÿlÿ ke ÷èrdèlÿr.

×ÿtèn vÿ zèy yÿtÿ äöøÿí ÛÛ Tÿh ma sèb Os -

manlû dþv lÿtè èlÿ sölh äàíûøûãëàðûíà

baø la maüa mÿcbur oldu. Na dèr xa n

Xo ra san daí oíà ìÿêòóá ýþíäÿðÿðÿê

òîð ïàãëàðû ýöçÿøòÿ ýåòìÿìÿéÿ ÷àüûðäû.

Ëàêèí ÛÛ Tÿh masèb Îs manlû dþv lÿtè èlÿ

1732-cè èl yanva rûn 16-da Kèr man øah

sölhönö èmza ladû. Î, áu ìöãàâèëÿéÿ

ÿsasÿn Araz ÷ayûndan øèmalda olan Cÿ -

65

Øah ÛÛ Tÿhmasèbènalè baø komandan

kèmè sÿrèøtÿsèzlèyèþlkÿnèn sèyasè vÿzèy yÿ -tènÿ necÿ tÿsèr gþstÿrdè?

ÕÂÛÛÛ ÿñðèí30-úó èëëÿðèí -

äÿ Ñÿôÿâè äþâëÿòè-íèí ñèéàñè âÿ çèé - éÿòè èëÿ øàù Û Àá-áàñûí äþâðöíäÿáàø âåðìèø ùàäèñÿ-ëÿðèí îõøàð úÿùÿò-ëÿðè ùàíñûëàðäûð?

Bu tÿdbirlÿrNadir xanû

sÿrkÿrdÿ kiminecÿ xarakterizÿedir?

II Təhmasibin kəsdirdiyiqızıl pul

nubè Qaf qaz ÿrazèsènè Os manlû èm pe rè -

yasû na ver dè. Araz ÷a yû sÿr hÿd xÿt tènÿ

÷ev rèldè.

Ùÿìèí âàõò Ðÿøò øÿùÿðèíäÿ Ðóñèéà

èëÿ Ñÿôÿâè äþâëÿòè àðàñûíäà Îñìàíëû èì-

ïåðèéàñûíà ãàðøû áèðýÿ ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàð àïàðûëìàñû áàðÿäÿ äà-

íûøûãëàð ýåäèðäè. Áó äàíûøûãëàðûí íÿòèúÿñè îëàðàã 1732-cè èl yan -

va rûn 21-dÿ mö qa vèlÿ èmzalandû. Rÿøt möqavèlÿsè 8 maddÿ dÿn èba-

rÿt èdè. Mö qa vè lÿyÿ gþrÿ Ru sèya Kör ÷a yûndan cÿ nub dakû Õÿ çÿð -

ñà ùèëè âè ëà éÿò ëÿð dÿn Sÿfÿ vè dþv lÿtènèn xey rènÿ ÿl ÷ÿkmÿlè vÿ Os -

man lû dþv lÿtè bu ÿrazèlÿrÿ bura xûl ma malû èdè. Rusèya dþv lÿtè

Sÿfÿvè tacèr lÿrènÿ þlkÿnèn hÿr ye rèn dÿ sÿr -

bÿst, gþm rök söz tè ca rÿt et mÿyÿ vÿ Ru sè ya -

dan gþmrök ver mÿdÿn mal gÿtèr mÿ yÿ ècazÿ

ver èðdè. Bu nun ÿvÿ zèn dÿ Sÿfÿvè dþvlÿtè Ru -

sè ya èlÿ ÿbÿdè dost ola ca üûnû âÿä åäèðäè. Ðus

tacèrlÿ rè äÿ gþmrök ver mÿ dÿn Ñÿôÿâè ÿra -

zèsèndÿn ke ÷ÿrÿk Hèn dès tana geäÿ áèëÿðäèëÿð.

Ñÿôÿâè ÿðàçèñèíäÿ ðus tacèr lÿ rènèn þz lÿ rènèn vÿ

mal la rû nûn toxu nul maz lûüû tÿ mèn edèlèrdè.Belÿ lèk lÿ, Rÿøt mö qavèlÿsè èlÿ Kör ÷ayûndan cÿnubda yerlÿøÿn

Xÿzÿr ya nû vèla yÿtlÿr ye nè dÿn ðÿñìÿí Sÿ fÿ vè lÿrèn ha kèmèyyÿtè

altûna ke÷dè.

Õîðàñàíäà öñéàíû éà òûðò äûãäàí ñîíðà Nadèr Ès fa ha na qayût -

dû vÿ 1732-úè èlèn av qus tunda burada xan vÿ ÿyan larûn genèø

qrup larûnûn top lantûsûnû tÿøkèl etdè. O, ÛÛ Tÿhma sèbè ùa kè mèy -

yÿt dÿn uzaq laø dû raraq Xorasana gþn dÿrdè, onun 8 aylûq oü lu

Ab bas Mèr zÿnè øah ÛÛÛ Ab bas adû èlÿ taxta ÷ûxartdû. Þzönö èsÿ

øa hûn naèbè vÿ vÿkèlè elan etdè.

1732-úè èëèí àõûðëàðûíäà Íàäèð Os man lû dþv lÿtènÿ qar øû hÿrbè

ÿmÿlèy yat lara baø laéàðàã Hÿmÿ dan vÿ Kèrma n û éåíèäÿí îñìàíëû

ãîøóíëàðûíäàí òÿ ìèçëÿäè. Áàüäàääà

Íàäèðëÿ Îñìàíëû îðäóñóíóí áàø êî -

ìàí äàíû àðàñûíäà Îñìàíëûëàðûí ñîí

10 èëäÿ èøüàë åò äèéè ÿðàçèëÿðè Ñÿôÿâè-

66

Êèðìàíøàùìöãàâèëÿñèíèí

øÿðòëÿðèíè èçàù åäèí.

Rÿøt möqa -vèlÿsè èlÿ

XVÛÛ ÿsrdÿáàüëàíìûøSÿôÿvè—Rusèyatècarÿtmöqavèlÿsènènhansû oxøarcÿhÿtlÿrè var èdè?

Nadèr õàí êþðïÿÀááàñû øàù åëàí

åòìÿêëÿ nÿyÿ naèl oldu?

ëÿðÿ ãàéòàðìàñûíû íÿçÿðäÿ

òóòàí ìö ãà âè ëÿ èìçàëàíäû.

Ëà êèí áó ìö ãàâèëÿíè Îñ-

ìàíëû ùþêóìÿòè òÿñäèã åò-

ìÿäè. Îíà ýþðÿ äÿ èêè äþâ -

ëÿò àðàñûíäà ùÿðáè ÿìÿëèé-

éàòëàð éåíèäÿí áàøëàíäû. Òåç -

ëèêëÿ Íàäèðèí îðäóñóíà ìö -

ãàâèìÿò ýþñòÿðìÿéèí ìÿíà-

ñûç îëäóüóíó àíëàéàí Îñìàíëû ùþêóìÿòè ùÿð -

áè ÿìÿëèééàòëàðû äàéàíäûðìàã ãÿðàðûíà ýÿëäè.

Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíû Îñìàíëûëàðäàí òÿ-

ìèçëÿäèêäÿí ñîíðà Íàäèð õàí Úÿíóáè Ãàô-

ãàçäà äà Îñìàíëû ùþêìðàíëûüûíà ñîí ãîé -

ìàã ö÷öí Øàìàõûéà éöðöø åòäè. Øèðâàíäà

Îñìàíëû ñàðàéûíûí ôîðìàë ùèìàéÿñè àëòûíäà

ùàêèìëèê åäÿí Ñóðõàé õàí Íàäèðèí ýÿëäèéèíè

åøèäèá Äàüûñòàíà ÷ÿêèëäè. Øàìàõû ÿùàëèñè Íà-

äèðÿ ãàðøû äîüìà øÿùÿðèí ìöäà ôèÿ ñèíÿ ãàëõäû. Ëàêèí Íàäèðèí îð-

äóñó ýöúëö èäè. 2 àéëûã ìöùàñèðÿäÿí ñîí ðà 1734-cö èldÿ Íàäèð

Øamaxûnû, daha sonra Gÿn cÿ nè ÿlÿ ke÷èrdè. Nÿtècÿdÿ 1735-cè èl

martûn 21-dÿ Ru sèya èlÿ Sÿfÿvè dþv lÿtè nèn nö ma yÿndÿlÿrè arasûn -

da sonralar Gÿncÿ mö qavèlÿsè adûnû almûø mö qavèlÿ èmzalandû.

Bu möqa vè lÿnèn øÿrtlÿrènÿ ÿsasÿn rus qo øun larû Xÿ zÿrsahèlè vèla -

yÿt lÿrè tamamèlÿ tÿrk edèr, burada ÿvvÿlkè ènzè ba tè èdarÿ öñó ëó

bÿrpa olu nurdu. Gÿncÿ mö qavèlÿsè rus tacèrlÿrè nèn Sÿfÿvè dþvlÿtè

ÿra zèsèndÿ sÿr bÿst vÿ gþm röksöz tècarÿt èm tè yazlarûnû bèr daha

tÿs dèq etdè. Áóí äàí ñîíðà Nadèr xan Osmanlû dþvlÿtè èlÿ dÿ mö -

na sè bÿt lÿrè qÿtè øÿkèldÿ nèza ma sal maq ö÷öí hÿll edècè dþyöø lÿrÿ

baøladû. 1735-cè èlèn èyunun da Ö÷êèëñÿíèí* øèmal-øÿrqèndÿ Sÿ fÿvè

67

Ñèçúÿ, ðóñ âÿÎñìàíëû ãî-

øóíëàðûíûí ÷ûõàðûë-ìàñûíäàí ñîíðàÀçÿðáàéúàíìöñòÿãèë äþâëÿòîëà áèëÿðäèìè?Ôèêðèíèçèÿñàñëàíäûðûí.

* Ö÷êèëñÿ – åðìÿíèëÿð òàðèõ áîéó Àçÿðáàéúàíà ìÿõñóñ áó ìÿêà -íû «Å÷ìèÿäçèí» àäëàíäûðûáëàð

Nadir xanın xəncəri

vÿ Os manlû qoøunlarû arasûnda baø verÿn qan lû dþ yöø Nadè rèn

qÿlÿ bÿsè èlÿ nÿtècÿlÿndè. Os manlû qoøunó 1735-cè èlèn sonla rûn -

da Cÿ nubè Qafqazda zÿbt etdèyè Sÿfÿvè tor paq larûnû tÿrk etmÿyÿ

mÿc bur oldu.

68


1. XVÛÛÛ ÿsrèn 20–30-úó èllÿrèídÿ Sÿfÿvè dþvlÿtènèn baüladûüû mö -qavè lÿ lÿrÿ daèr cÿdvÿlè dÿftÿrènèzÿ ÷ÿkèn vÿ doldurun.

2. Azÿrbaycan torpaqlarûnûn èøüaldan azad edèlmÿsèndÿ Nadèr xanûnrolunu qèymÿtlÿndèrèn.

3. Nadèr xanûn Qafqazda apardûüû hÿrbè ÿmÿlèyyatlarûn nÿtècÿlÿrè haq -qûnda danûøûn.

4. Øah Û Èsmayûl, øah Û Tÿhmasèb, øah Û Ab bas êèìè ùþêìäàðëàðûíNadèr xanla hansû oxøarlûüû var?


Ìöãàâèëÿíèíàäû Òàðèõè Ùàíñû äþâëÿòëÿð

àðàñûíäà Øÿðòëÿðè

1732 1733 17351730

12. ÀZßRBAYCAN ßÔØÀÐËÀÐ ÈÌÏÅÐÈÉÀÑÛ

Hakèmèyyÿtè rÿsmÿn ÿlÿ ke÷èr -

mÿk ö÷ön Nadèr õàí bötön þlkÿ

nö mayÿn dÿlÿrènèn èøtèrak etdèyè

qurultay ÷aüûrmaüû vÿ þzönö øah

elan etmÿyè qÿrara aldû. Bununla

o, hakèmèyyÿtèíè qa nunèëÿøäèð ìÿê

èstÿyèr dè. Bunun ö÷ön Mu üanda

bþ yök bèr qurultay tÿøkèl etdè.

Qurultay 1736-cû èlèn mart

ayûn da ke ÷èrèldè. Muüan dözönÿ,

Suqovuøan adlû yerÿ toplaøanlar

burada Rama zan bayramûnû qeyd

etäèëÿð, sonra èsÿ taxta kè mèn ñà -

ùèá îëìàñû mÿ sÿ lÿsè möza kè rÿéÿ

÷ûõàðûëäû. Uzun sö rÿn mÿ s lÿhÿt -

69

Nadèr xan ßôøàð þz yenè dþvlÿtènènecÿ yaratdû?

Bu dþvlÿtèn daxèlè sèyasÿtè necÿ èdè?

ßfqanlarû zÿrÿrsèzlÿødèrdèkdÿn, Osmanlû vÿ Rusèya dþvlÿt lÿrètÿrÿfèndÿn zÿbt olunmuø ÿrazèlÿrè gerè qaytardûqdan vÿ bununlada bötön Sÿfÿvè ÿrazèsèndÿ nÿzarÿtè ÿlÿ aldûqdan son ra Nadèr õàíßôøàð bö tön dèqqÿtènè hakèmèyyÿt mÿsÿlÿsè özÿrèndÿ cÿm lÿø dèrdè.Naèbös sÿl tÿnÿ (sÿltÿnÿt âÿêèëè) adlansa da, ÿslèndÿ, real hakèmèy -yÿt onun ÿlèndÿ èdè. Sÿfÿvè dþvlÿtènèn ke÷ mèø sÿr hÿdlÿrènèn bÿrpaolunmasû da onun xèdmÿtlÿrènèn nÿtè cÿsè èdè. Ancaq o, hakè mèy -yÿtè ÷evrèlèø yolu èlÿ ÿlÿ ke÷èrÿ bèl mÿzdè, ÷ön kè bu zaman onunhakèmèyyÿtè ÿksÿrèyyÿt tÿrÿ fèn dÿn qÿbul olunmaya bèlÿrdè.

Û. ÁÈÐÞÌÖÐËÖÊ ÈÌÏÅÐÈÉÀ

Nadir şah Əfşar

lÿø mÿ lÿrdÿn sonra qurultay èøtè rak ÷ûlarû Na -

dèrèn øah se ÷èl mÿ sènÿ razû ol äó lar. Belÿlèklÿ,

Sÿ fÿvèlÿr dþv lÿtènÿ son qo yul du. Îíóí éå-

ðèíäÿ éåíè Àçÿðáàéúàí ñö ëà ëÿ ñèíèí èäàðÿ åò-

äèéè ßføarlar dþvlÿòè ya randû.

Qurultayda èøtèrak edÿn Ãàðàáàüûí çè -

yad oülu, îtuz èkèëÿð, êÿbèrlè vÿ úavanøèr tay -

fa la rû nûn baø÷û larû Nadèrèn øah se÷èl mÿ sè nè

dÿs tÿklÿmÿ dè lÿr. Ona gþrÿ dÿ sonradan Na -

dèr áó tayfa larûn baø÷ûlarûnû aèlÿ lÿrè èlÿ bèr -

lèkdÿ Xorasana sör gön etdè. Ãàðàáàü bÿy -

lÿrbÿyèíè daha cèddè cÿza lan dûrmaã mÿq sÿ -

dèlÿ bu bÿy lÿr bÿ yè lè yÿ daxèl olan Bor÷alû

vÿ Qa zax ma hal larû î çàìàí Àçÿðáàéúàí

70

Íàäèð õàíûíàïàðäûüû tÿd -

bèrlÿr mÿrkÿzè ha -kè mèyyÿtèn göc - lÿnmÿsènÿ necÿtÿsèr edÿ bèlÿrdè?

Õÿðèòÿéÿ ÿñà-ñÿí ßôøàð

(ñÿù.77) âÿ Ñÿôÿâè-ëÿð (ñÿù. 9) èìïåðè-éàñûíûí ÿðàçè ëÿðè íèìöãàéèñÿ åäèí.

Nadir şah döyüşdə

ùþêì äàð ëà ðûíäàí àñûëû îëàí Kartlè ha kèmè nèí ta be lè yè nÿ verèldè.

Qarabaü mÿlèk lèk lÿrè bÿy lÿr bÿ yè lè yèn tabe lè yèn dÿn ÷ûxarûlûb bèr -

baøa øaùûn èdarÿsènÿ ke÷è ðèëdè. Áö òöí áóíëàð Àçÿð áàéúàíûí ýÿ-

ëÿúÿê òàðèõè ö÷öí óüóð ñóç àä äûìëàð èäè.

Nadèr øahûn daxèlè sèyasÿtè. Na dèr

þlkÿnèn mÿrkÿzlÿø dèrèl mÿsè ö÷ön òÿä-

áèðëÿð hÿya ta ke÷èr dè. Èda rÿ aparatûnda

da èslahatlar åäÿðÿê áèr sûra alè vÿzè fÿ -

lÿrè, o cöm lÿ dÿn baø vÿzèr, sÿdr-ÿzÿm

vÿzè fÿ ëÿðè nè lÿüv etdè.

Dþvlÿt dþrd èrè ÿyalÿtÿ bþlön dö:

Azÿrbaycan, ßúÿì Èraqû, Xo rasan vÿ

Fars. Nadèr øah Sÿ fÿ vèlÿr dþv rön dÿ

ìþâúóä îëàí Øèrvan, Qa rabaü, ×uxur-

71

Nadir şah taxtda

Nadir şahın kəsdirdiyi pul

sÿÿd vÿ Tÿb rèz bÿy lÿrbÿyèlèk lÿrènè lÿüv etdè. Azÿr áay canû ìÿðêÿçè

Tÿbrèz olan va hèd ènzèbatè bþl gödÿ bèrlÿø dèrdè. Qar daøû Èb rahèm

xanû bura baø ÷û tÿ yèn et dè. Yenè øa hûn hakèmèy yÿtènè qÿ bul et mèø

ha kèm lÿ rÿ nÿ za rÿt ö÷ön Nadèr øah tÿ rÿfèndÿn onlarûn yanû na xö -

susè naèb ëÿð tÿ yèn olundu.

Nadèr øah âåðýè èñëàùàòû êå÷èðÿðÿê, èëê

íþâ áÿäÿ, âergè top lan ma sûnû qaydaya saldû.

Ay dûn vÿzèfÿ bþl gösö, cèddè nÿzarÿt vÿ dÿqèq

he sab lama sayÿ sèndÿ dþv lÿtèn gÿlèrè az möd -

dÿtdÿ xeylè artdû. Na dèr øahûn da xèlè sèyasÿtè

ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòè ýöú ëÿí äèðäè âÿ àéðû-

àéðû òàéôà áàø÷ûëàðûíûí ìþâãåéèíè çÿèôëÿòäè.

Nadèr øàùûí yarat dû üû dþvlÿt Sÿfÿvèlÿr dþv lÿtèndÿn fÿrqlè ola -

raq, dènè yox, dönyÿvè dþv lÿt èdè. Na dèr øah dèn xa dèm lÿ rè nèn

dþv lÿt èø lÿrènÿ möda xè lÿ sè nèn qar øû sû nû aldû. O, eynè zamanda ru -

ha nè mþvqeyèn dÿn ès tè fa dÿ edèb þzö nÿ sÿrvÿt top la yan dèn dar lara

qar øû da kÿs kèn möna sè bÿt bÿs lÿ yèrdè.

Ýöclö ordu – qöd rÿtlè dþvlÿt. Na dèrøa hûn ùÿðáè ñÿôÿðëÿðäÿ uüurlar ÿldÿ åòìÿñè-

íèí sÿ bÿb lÿ rèn dÿn bèrè dÿ onun göclö ordu

ya rat ma sû èäè.

Nadèr øah qoøun la rûn forma laødûrûl ma -

sûn da Sÿfÿvè dþvlÿ tènÿ aèd olan bèr sûra xö -

72

Mÿlumatlara gþrÿ, Nadèr øah taxt-taca sahèbolandan sonra yöksÿk mÿqamlara malèk olan mol -la larû toplayûb onlardan sÿrvÿtlÿrènè necÿ èstèfadÿet dèklÿrènè soruømuø, onlarû dènlÿdèkdÿn sonra ÿmret mèødè kè, ruhanèlÿrèn var-dþvlÿtè dþvlÿt xÿzènÿsèö÷öí mösadèrÿ edèlsèn. Íàäèð øàù èñëàìäà ñöííè âÿøèÿ ìÿçùÿáëÿðèíÿ ïàð÷àëàíìàíûí äà ÿëåéùèíÿ èäè.

Nadèr øah Quranla yanaøû, Èncèlèn vÿ Tþâðàòûída tÿrcömÿ edèlmÿsènÿ, bunun ö÷ön xö susè tÿrcömÿqrupuíóí yaradûlmàñûíà ýþñòÿðèø âåðìèøäè.

Bu mÿlumat Nadèr øahû bèr hþkmdar kè mè necÿsÿ cèy yÿlÿndèrèr?

Nadèr øahûnordu èslahatû

øah Û Abbasûnhÿrbè èslahatûndannÿ èlÿ fÿrqlÿnèrdè?

Nadèr øahûnhÿrbè sèya sÿ -

tènèn davam et dè -rèlmÿsè Azÿr -baycanû gÿlÿcÿkèøüallardanqoruya bèlÿrdèmè?

su sèy yÿtlÿrè qoruyub

saxlamûø, þzö dÿ bu

èøÿ bèr sûra cèddè ye nè -

lèklÿr gÿtèr mèødè. Íà -

äèð øàùûí ãîøóíëàðûíûí

àïàðûúû ùèññÿñèíè ñöâà -

ðè ãîøóí òÿøêèë åäèð äè.

×öíêè ùÿëÿ äÿ äþâðöí

ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðûí -

äà úÿëä âÿ ýþçëÿíèëìÿç

ùö úóìëàð ùÿëëåäèúè àìèë

èäè. Na dèr øah äþâ ðöí -

äÿ yön göl artèlle rè ya nûn

(zÿn bu rÿklÿrèn) èñòèôàäÿñè ýåíèøëÿíäèðèëäè.

Íàäèð øàù óçàãýþðÿí äþâëÿò õàäèìè èäè.

Î, äÿíèç ñàùèëèíäÿ éåðëÿøìèø þëêÿ ö÷öí ùÿð -

áè-äÿíèç äîíàíìàñûíûí ÷îõ âàúèá îëìàñûíû

éàõøû áèëèðäè. Dþvlÿtèn øèmaldan vÿ cÿ nub -

dan, åé íè çàìàíäà dÿ nèzdÿn tÿhlö kÿ sèz -

lèyènè tÿmèn etmÿk la zûm èdè. Buna gþrÿ äÿ

Na dèr øah Èðàí êþðôÿçèíäÿ âÿ Xÿ zÿr äÿíè -

çèí äÿ ùÿðáè donan ma yaratmaq qÿ ra rû na gÿl mèø äè. Áó ìÿãñÿäëÿ

Èíýèëòÿðÿ, Ùîëëàíäè éà âÿ Ðóñèéà èëÿ äàíûøûãëàð äà àïàð ìûø äû. Ëà -

êèí áþëýÿäÿ ýÿ ëÿ úÿê èøüàë÷û ïëàíëàðûíû ùÿéàòà êå÷èðìÿê èñòÿéÿí

Àâ ðîïà äþâëÿòëÿðè Íàäèð øàùûí áó òÿøÿááöñöíöí ùÿéà òà êå ÷ìÿ ñè -

íÿ ìàíå îëìà üà ÷à ëûøûð äûëàð. Îñìàíëû äþâëÿòè èëÿ éåíè ìö ùà ðè áÿ -

íèí áàøëàí ìà ñû Íàäèð øàùû Èðàí êþðôÿçèíäÿ ùÿðáè-äÿíèç äî íàíìàñû

73

Nÿ ö÷ön Ru -sèya dþvlÿtè

Nadèr øahûn Xÿ -zÿr dÿ donanmayaratmaq nèy yÿ -tènÿ mane olmaüa÷alûøûrdû?

Òÿäãèãàò÷ûëàð âÿ òàðèõ÷èëÿð Íàäèð øàùû Û Íàïîëå-îíëà ìöãàéèñÿ åäèðëÿð. Íàïîëåîí þçö äÿ îíóí ùàã -ãûí äà éöêñÿê ôèêèðäÿ îëìóø, îíóí ñÿðêÿðäÿëèê èñòåäà -äû ùàããûíäà ìàðàãëû ôèêèðëÿð ñþéëÿìèøäèð. Íàïîëåîíäåéèðäè êè, Íàäèð øàù áþéöê äþéöø÷ö èäè, áþéöêãöäðÿò ñàùèáè îëà áèëìèøäè, èüòèøàø éàðàäàí ôèòíÿêàð-ëàðû, äöøìÿí ãîøóíëàðûíû âàùèìÿéÿ ñàëûðäû. Î, Âÿòÿ-íèíèí äöøìÿíëÿðèíÿ ãÿíèì êÿñèëäè âÿ þëêÿñèíÿ èôòè -õàð ëà ïàäøàùëûã åòäè.

Zənbu rəkçi əsgər

éàðàòìàã òÿøÿááö ñö íö òÿõèðÿ ñàëìàüà ìÿúáóð åòäè. Áóíà áàõìà-

éàðàã, Na dèr øah hÿrbè-dÿnèz äîíàíìàñû yaratmaq òÿøÿááöñöíö

ñîíðàëàð äà äàâàì åòäèðäè. O, hÿm hÿrbè gÿmè lÿr dözÿldèlmÿsè,

hÿm dÿ do nan ma mötÿxÿssès lÿ rè nèn yetèødèrèl mÿsè ö÷ön bèr sûra

tÿd bèrlÿr gþrdö. Înun sÿyè íÿòèúÿñèíäÿ gÿmè qà yûrmà âÿ tîp èståh -

sàl åäÿí ìöÿññèñÿëÿðèí èíøà åäèëìÿñèíÿ òÿøÿááöñ ýþñòÿðèëäè. Nadèr øahûn þlömöndÿn sonra hÿrbè-dÿnèz qöv vÿlÿrènèn for -

ma laødûrûl ma sû prosesè, demÿk olar kè, dayan dûrûldû.Bötön bu addûmlar dþvlÿtèn ýöclÿndèrèlmÿsè ö÷ön atûlûrdû vÿ

þz faydasûnû vermèødè. Lakèn þlkÿdÿ vergè vÿ mökÿllÿfèy yÿtlÿrènson dÿrÿcÿ ar tûrûlmasû ÿhalènè var-yoxdan ÷ûxartmûødû. Øahûn ÿm -rè èlÿ rÿèyyÿt hÿrbè qulluüa ÷aüûrûlûrdû. Nadèr øahûí sÿ nÿt kar vÿtacèrlÿrè Xorasana kþ÷örmÿñè Àçÿðáàéúàíûí øÿhÿr hÿ yatûna aüûrzÿrbÿ vurdu.

XVIII ÿsrèn 30—40-cû èllÿrèndÿ Azÿrbaycanûn tÿsÿrröfat hÿyatûtÿ nÿzzölÿ uüramûødû, mþvcud hakèmèyyÿtÿ qarøû ÷ûxûølar göndÿn-gönÿ art maqda èdè.

74


1. Ìóüàí qurultayûnûn Azÿrbaycan ö÷ön nÿtècÿsè nÿdÿn èbarÿt oldu?2. Nadèr øahûn apardûüû vergè èñëàùàòû nÿdÿn èbarÿt èdè?3. Nadèr øahûí apardûüû ènzèbatè èdarÿetmÿ sèyasÿtè Sÿfÿvè dþvlÿtènèn

èn zè batè èdarÿetmÿ sèstemèndÿn necÿ fÿrqlÿnèrdè?4. Nadèr øahla Sÿfÿvè øah I Abbasû Venn dèaqramûnda möqayèsÿ edèn.

Ôÿðãëè

Îõøàð

Ôÿðãëè

Èlk ösyanlar. Nadèr øahûn kþ÷örmÿ vÿ vergè sèyasÿtè ÿhalètÿrÿ fèn dÿn bþyök nara zûlûqla qarøûlanmûødû. Nadèr øaha qarøû ÷û-xûølar èsÿ onun dègÿr ÿrazèlÿrÿ yöröøö za manû baø verèrdè.

1734-cö ildÿ birinci olaraq Astara, sonra isÿ Øÿki vilayÿtindÿêèÝþéíöê ìàùàëûíà äàõèë îëàí Bilÿcik kÿn dinin ÿhalisi Sÿfÿvilÿrÿ qarøûösyana qalxmûødû. Ösyan ÷ûla ra Ýþéíöê ìàùàëûíûí äèýÿð êÿíäëÿðèvÿ ãîíøó Tala kÿndlÿri nin sa kinlÿri dÿ qo -øul muødu. Kÿndli dÿs tÿ lÿ ri Sÿfÿ vi mÿmur -larû vÿ ke øik ÷i dÿstÿ lÿ rinin öçÿrinÿ höcumetmiødilÿr. 1735-ci ilin fevra lûnda Na dirxan oraya bþ yök cÿza dÿstÿsi gþndÿrdi, Carvÿ Tala sa kinlÿrindÿn 160 nÿfÿr girov gþ -töröldö. Dÿrbÿndÿ qÿdÿr olan ÿra zilÿr haki -miy yÿt ÿleyhinÿ olan qöv vÿ lÿrdÿn tÿmiz lÿndi.

Þlkÿdÿ yaranmûø aüûr so sèal-èqtèsadè vÿ -zèy yÿ tèn yaxøûlaø dûrûl masû mÿq sÿ dèlÿ Nadèrøah uüurlu hÿrbè yö röølÿr hÿyata ke÷èrmÿéè nÿ zÿr dÿ tutmuø du.Hÿr bè yöröølÿrdÿn ÿldÿ edèl mèø qÿnèmÿt vÿ sÿrvÿt xal qûn rèfahû

75

Íàäèð øàùà ãàðøû öñéàíëàðûí ñÿ-áÿáëÿðè íÿ èäè?

Èlk ösyan haràda baøladû?

XVIII ÿsrèn 30-cu èllÿrènèn ortalarûnda vergèlÿrèn aüûrlûüûvÿ feodallarûn zölmö Azÿrbaycanda xalqûn vÿzèyyÿ tè nèn sondÿ rÿcÿ aüûrlaømañûna sÿbÿb oldu. Möqavèmÿt gþstÿrÿ bèl mÿ -yÿnlÿr daèmè yaøayûø yerlÿrènè òÿðê åäèðäèëÿð. Bÿzè hallarda,hÿt ta elatlar da qonøó bþlgÿlÿrÿ äàüûëûðäûëàð. Òorpaüû becÿr -mÿ yÿ adam tapûlmûrdû. Nadèr øah qa ÷an la rû tutub cÿzalan dûr -maüû vÿ ÿvvÿlkè yaøayûø yerlÿrènÿ qay tar maüû ÿmr etmèødè.

ÛÛ. ÑÖÃÓÒÀ ÀÏÀÐÀÍ ÉÎË

ÕÂÛÛÛ ÿñðèíÿââÿëëÿðèíäÿ

âÿ 30-úó èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà éà-ðàíìûø âÿçèééÿòèíîõøàð âÿ ôÿðãëè úÿ-ùÿòëÿðèíè ìöÿééÿíåäèí.

ö÷ön sÿrf edèl mÿ ëè èäè.Dè gÿr tÿ rÿfdÿn hÿr bèyö röølÿrè hÿyata ke ÷èr - mÿk ö÷ön dÿ köl lè mèq - darda ïóë vÿ saè tè la zûmèdè. Nadèr øah hÿ mènvÿ saètèn ÿl dÿ olunmasûö÷ön ÿhalèdÿn ìÿùñóëëàyû üûlan ver gènè pulëàÿvÿz edÿ rÿk vÿ zèy yÿtdÿn÷ûx maq èstÿ sÿ dÿ, bu nanaèl ola bèl mÿdè. Bu ad -dûm kÿnd lè lÿ rèn daha davar-yoxdan ÷ûxma sûnavÿ Na dèrÿ, elÿcÿ dÿ mÿr - kÿz lÿø mèø hakè mèy yÿ tÿqar øû yenèdÿn mö ba rè -zÿyÿ qalxmasûna sÿ bÿboldu.

Nadèr øah 1737-cè èl - dÿ bþyök ordu èlÿ Mÿr -kÿzè Asèyaya âÿ Hèn - dès tanà yö röø etdè. Na -

dèr øahûn þlkÿdÿ olma ma sûn dan èstèfadÿ edÿn Azÿrbaycanûn øèmal-qÿrb bþlgÿ sènèn ÿha lèsè 1738-cè èldÿ öñéàí åòäè. ßn bþyök ösyanCarda (ùàçûðêû Çàãàòàëà ðàéîíóíóí ÿðàçèñèíäÿ) baø ver dè. Øahûn

qar daøû Èbrahèm xanûn baø ÷ûlûq et dèyè dÿs tÿ - lÿr dÿn bèrè Car vèla yÿtènÿ gþndÿrèldè. La kènösyan÷ûlarla dþ yöø dÿ Èbrahèm xan þëäö ðöë -äö. Cÿ nu bè Qaf qazû ètèr mÿkdÿn åùòèéàò åäÿíNa dèr øah ös yan ÷ûla ra qar øû yöröøÿ þzö baø -÷ûlûq et mÿyè qÿrara al dû vÿ 1741-cè èlèn ya -zûnda Ìÿð êÿçè Asè ya ya sÿ fÿrènè baøa ÷at -dû raraq or du sunu Øèmalè Azÿr bay cana –Car vèla yÿ tènÿ vÿ Cÿ nubè Daüûstana yþ nÿlt -dè. Ösyan bþyök ÷ÿ tèn lèklÿ yatûrûldû.

76

Nadirin Azərbaycana yürüşü zamanıCar və Tala əhalisinin istehkamlarının

məhz Cingöz qalası olduğugüman edilir

Sèzcÿ, sadÿkÿndlèlÿr

«yaxøû hþkmdar»ûnecÿ tÿsÿvâöredèrdèlÿr? Necÿ döøönörsö -nöz, onlar Nadèr øahû yaxøûhþkmdar hesabedèðäèlÿrìè?

ßùàëèíèí âÿçèééÿòèíèí ïèñëÿøìÿñè Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèí áÿðïàñû ìå-éèëëÿðèíèí ýöúëÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäó. Õàëã Ñÿôÿâèëÿð ñöëàëÿñè-íèí éåíèäÿí ùàêèìèééÿòÿ ãàéûòìàñû èëÿ âÿçèééÿòèí éàõøûëàøàúàüûíàöìèä åäèðäè.

Øèrvanda xalq hÿrÿkatû. Íàäèð øàù hþkm ran lû üûna qarøû yþ -nÿlmèø ösyanlardan bèrè äÿ Øèr vanda baø ladû. Bu ösyan «ÿñëhþkm dar» ède yasû al tûn da gedèrdè. Ösyan÷ûëàð þzönö Sÿ fÿvè lÿrènhakè mèy yÿtdÿn uzaqlaødûrûl mûø øahzadÿsè kèmè qÿlÿmÿ verÿnøÿxsè mödafèÿ edèrdèlÿr.

1743-cö èldÿ yalan÷û Sÿfÿvè øahzadÿlÿrè adûn dan Øèrvanda I vÿII Sam Mèrzÿlÿr ßføarëàð dþv lÿ tènÿ qarøû ösyan qaldûräûlar. Û SamMèrzÿ qû sa bèr möddÿt ÿrzèndÿ bþyök dÿstÿ toplamûødû. Bÿzè kè÷èkfeodallar da öñéàí÷ûëàðà qoøulìóødular. Qazûqumuxlu Surxayxan I Sam Mèrzÿ èlÿ bèrlÿødè. Onlar Yenè Øamaxûya — Aüsuya hö -cóm edÿ rÿk øÿhÿrè tutdular.

77

Nadir şahın Əfqanıstana və Hindistana yürüşü Vassal ərazilər

Nadir şahın Mərkəzi Asiyaya yürüşü

Nadir şah imperiyasının sərhədləri

Qalalar

Mühüm döyüşlər

I Sam Mèrzÿnèí õalqû vergèlÿrdÿn azad et mÿê âÿäè îíóí xalq

arasûnda nöfuzunu artûrmûødû. Nadèr øah Û Sam Mèrzÿéÿ qarøû

ordu gþn dÿrmèødè. Nadèr øa hûn oüló Nÿsrullah Mèr zÿ nèn baø -

÷ûlûüû altûnda nèzamè ordu Øamaxû ya xûn lû üûnda baø vermèø dþ -

yöødÿ Û Sam Mèrzÿnè ìÿüëóá etdè. Buna baxmayaraq, Øèrvanda

Nadèr øàù ÿleyhènÿ möbarèzÿ zÿèflÿmÿdè. Aüsudan Dÿr bÿndÿ

qÿdÿr olan bötön ÿrazè ösyan÷ûlarûn ÿlèndÿ èdè. Øèrvan ös yan -

÷ûlarû Aüsu øÿhÿrènè tutdular, øahûn vergè toplayanlarûnû qo -

vub, oraya þzönö yenè «Sÿfÿvè øahzadÿsè» kèmè qÿlÿmÿ verÿn

ÛÛ Sam Mèr zÿnè dÿvÿt etdèlÿr. ÛÛ Sam Mèrzÿ Yenè Øamaxûya

gÿ lÿn kèmè xalqûn rÿü -

bÿtènè qazanmaq ö÷ön

aüûr ver gèlÿrè lÿüv et -

dè vÿ ÿhalèdÿn az mèq -

darda vergè top lanmasû

barÿ dÿ gþs tÿ rèø verdè.

Áó òÿäáèðëÿð öñéà-

íûí ýåíèøëÿíìÿñèíÿ ñÿ -

áÿá îëäó. Øèrvan ös -

yanû genèø vö sÿt ala -

raq Xÿzÿr sahèl lÿrèn -

dÿn Gÿncÿ yÿ dÿk bþ yök

bèr ÿrazènè ÿha tÿ etdè.

Bu zaman Os manlû dþv-

78

Ağsu şəhərində «Xaraba şəhər»in qalıqları

1734-cö èläÿ Nadèr xan þz qoøunu èlÿ Øamaxûya ya -xûnlaøanda øÿhÿr ÿhalèsè ona möqavèmÿt gþstÿr dè.Bun dan qÿzÿblÿnmèø Nadèr õàí Øamaxûnû ÿlÿ ke ÷èr dèk -dÿn sonra øÿhÿrè yandûraraq darmadaüûn etdè, ÿhalè-sènèn èsÿ kþ÷örölmÿsè ÿmrènè verdè. Belÿlèklÿ, 1735-cèèldÿ Øamaxû øÿhÿrè yaxûn lû üûnda Éenè Aüsu (Yenè Øa-maxû) øÿhÿrènèn ÿsasû qo yul du. Bu dþvrdÿn etè ba rÿnAüsu øÿhÿrè Øèrvan hakèmlÿrènèn èqa mÿtgahû oldu.

Necÿ fèkèrlÿøèrsènèz, Nadèr øahûn Øamaxû ÿhalè-sènè zorla Aüsuya kþ÷örmÿkdÿ mÿqsÿdè nÿ èdè?

lÿtè èlÿ mö ha rè bÿ àïàðàí Nadèr øa h Øèr-

vanda olan ha dè sÿ lÿr äÿí narahat èdè. O,

oülu Nÿs rul lah Mèr zÿ nè bþyök bèr qo øun -

la yenèdÿn Øèrvana ýþn dÿr dè. Bu dÿfÿ øah

ordusu øèr vanlûlarla dþ yöødÿ aüûr mÿülu -

bèyyÿtÿ uüra dû. Bu mÿü lubèyyÿt Na dèr øa -

hû tÿcèlè tÿdbèrlÿr gþr mÿ yÿ mÿc bur etdè. O,

hÿr bè ÿmÿ lèy yat larû da yandûraraq, ÿsas

qöv vÿ lÿrè ös yan ÷ûlara qarøû yþnÿlòäè. Yenè hÿr bè qövvÿlÿr almûø

Nÿsrullah Mèr zÿ Aü su ya xûnlûüûnda ösyan÷ûlarû mÿülu bèy yÿtÿ

uü rat dû. Nÿsrullah Mèr zÿ Aüsu qa lasûnû bèr ne÷ÿ gön möha sèrÿ -

dÿ saxla dûq dan son ra top atÿøè èlÿ ÿlÿ ke÷èrÿ bèldè. Øèrvan ös -

ya nû ya tûrûldû.II Sam Mèrzÿ Görcöstana qa÷dû. Ëàêèí Êàõåòèéà ÷àðû Òåéìó-

ðàç ÛÛ Ñàì Ìèðçÿíè ÿñèð àëàðàã Íàäèð øàùà òÿù âèë âåðäè.

79


1. XVÛÛÛ ÿsrèí 30—40-cû èllÿrènèí ortalarûnda Azÿrbaycanda Nadèr øahÿley hènÿ ösyanlarûn sÿbÿblÿrènè möÿyyÿnlÿødèrèn.

2. Nadèr øah ÿleyhènÿ ösyanlarûn baø verdèyè bþlgÿlÿrè xÿrètÿdÿ gþstÿ -rèn.

3. Øèrvan ÿhalèsènèn yalan÷û «Sÿfÿvè øahzadÿlÿrè»nè mödafèÿ etmÿsènènsÿbÿbè nÿ èdè?

4. Hansû amèllÿr Nadèr øaha ösyanlarû yatûrmaüa mane olurdu?5. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø òàðèõëÿðÿ àèä ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí

åäèí.

II Sam Mèr -zÿ nèn baø -

÷ûlûüû altûndaêûösyanûí I SamMèrzÿnèn ösyanûèlÿ oxøar vÿ fÿrqlècÿ hÿtlÿrè han sû -ëàðdûr?

1738 1741 17431737

Øÿkè ösyanû. Íàäèð øàùûí hakèmèyyÿtè ÿleyhènÿ ÿí genèø hÿrÿ -

kat Øÿ kèdÿ baø la dû. Øÿkè hakèmè Ìÿ lèk Nÿcÿfèn qÿddarlûüû, aüûr

ver gè sèya sÿtè ösyanûn baølanûë masûnûn baølûca sÿbÿbè oldu. Hÿ -

lÿ 1741-cè èläÿ øÿkèlèlÿr Nadèr øaha ÿrèzÿ yazûb yerlè hakèm Mÿ -

lèk Nÿcÿfèn þzbaøûnalûüûndan, vergèlÿrèn artûrûlmasûndan øèkayÿt -

lÿn mèødèlÿr. Na dèr øàù ÿhalènè sa kèt lÿødèrmÿk ö÷ön Øÿkèdÿ bþyök

nöfuzu olan Hacû ×ÿ lÿbènè mahal özrÿ vÿkèl tÿyèn et dè. Ha cû ×ÿ-

lÿbè Mÿ lèk Nÿ cÿfèn

ÿmÿl lÿrènèn qar øûsûnû

al ma üa ÷alûødû. ßâÿ-

çèíäÿ Mÿ lèk Nÿcÿf

Ha cû ×ÿlÿbèdÿn øa ha

øè kayÿt etdè.

Qÿzÿblÿnmèø Na -

dèr øah onlarûn èkè-

sènè dÿ Dÿr bÿnd ya -

xûn lûüûn dakû dö øÿr -

gÿsènÿ, þz hözu runa

÷a üûrdû vÿ Hacû ×ÿ -

lÿbènèn asûl ma sûnû ÿmr

80

Øah ordusunun Azÿrbaycana gÿlmÿ -sè èlÿ burada nÿlÿr baø verdè?

Xalq øahûn qÿzÿbèndÿn qorxub gerè÷ÿkèldèmè?

Øèrvan ösyanû yatûrûlsa da, Azÿrbaycanda xalq hÿ rÿ katû çÿèô-ëÿìÿäè. Nadèr øah Osmanlû dþvlÿtè èlÿ möqavèlÿ baüla yûb ordu su -nu Azÿr baycana gþndÿrmÿlè oldu.

ÛÛÛ. ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ßÔØÀÐËÀÐ ÈÌÏÅÐÈÉÀÑÛÍÛÍ ÑÖÃÓÒÓ

«Gələsən-görəsən» qalasının qalıqları

et dè. La kèn o, cÿsa rÿt lÿ Mÿ lèk Nÿ cÿ fèn øahûn tÿ yèn et dè yè ver gèlÿrè

þzbaøûna ar tûr dû üûnû, bu yol la þz cè bè nè doldur duüunu âÿ õàëãû

øàù äàí íàðàçû ñàëäûüûíû bèldèrdè. Øah Hacû ×ÿlÿbènèn sþz lÿ rènÿ

èna nûb onu baüûøladû vÿ hÿtta vÿkèllèk sÿlahèy yÿ tènè artûrdû.

Øahûn yanûndan qayûtdûqdan sonra Hacû

×ÿlÿbè Mÿlèk Íÿúÿôè daha ÷ox sû xûø dûrmaüa

baøla dû. Mÿlèk Íÿúÿô yenÿ ondan øaha øè-

kayÿt etdè. Nadèr øah Ùàúû ×ÿlÿbènèn özÿ-

rènÿ 100 tömÿn cÿrèmÿ qoydu. Hacû ×ÿlÿbè

cÿ rèmÿnè vermÿkdÿn boyun qa÷ûr dûqda onu

hözuruna ÷aüûrdû. Bu dÿfÿ edamdan yaxa qurtarmayacaüûnû yax -

øû dÿrk edÿn Hacû ×ÿlÿbè øahûn hözuruna getmÿkdÿn èmtèna etdè.

Þz tÿrÿf dar larûnû toplayûb Mÿlèk Nÿcÿfè þl dör dö, Øÿkè vèlayÿtènè

möstÿqèl xanlûq, þzönö èsÿ xan elan etdè. Bu hadèsÿ 1743-cö èldÿ

baø verdè. Bu nunla da Azÿr baycanda ìöñòÿãèë dþv lÿt lÿr olan

xan lûqlarûn ya ra dûlmasûnûn ÿsasû qoyuldu.

Hacû ×ÿlÿbènèn bu addûmû Azÿrbaycanda mÿrkÿzè hakèmèyyÿtÿ

vÿ ßføarlar xanÿdanûnûí ùàêèìèééÿòèíÿ

qar øû möbarèzÿnèn yenè mÿrhÿlÿsènèn baø -

lanüûcû oldu. Daxèlè vÿ xarècè vÿzèyyÿt Na -

dèr øaha qoøunu par ÷alayûb bèr hès sÿsènè

Øÿ kèyÿ gþndÿrmÿk èmkanû vermèrdè. Bu za -

81

Sèzcÿ, Hacû×ÿ lÿbènèn

uzaq gþrÿnlèyènÿdÿ èdè?

Àçÿðáàéúàíäàùàíñû ùàäèñÿëÿð

Øÿêèäÿ õàëã ùÿðÿêà-òûíûí ýöúëÿíìÿñèíÿøÿðàèò éàðàäûðäû?

Hacû ×ÿlÿbè boynu kÿndèrdÿ ola-ola Na dèr øa -hûn èttèhamûna qarøû de yèr: «Mÿlèk øahdan hansûtapøûrûüû alûrsa-alsûn buna bèr ne÷ÿ baøqa tap -øûrûqlar da ÿlavÿ edèr». Nadèr øah ènanûr, þz ÿmèr -lÿrènÿ acûqlanaraq sþylÿ yèr: «Hamûnûz bu nu bè -lÿ-bèlÿ sÿsènèzè ÷ûxara bèl mÿdèyènèz bèr zamandabu øÿkèlè ×ÿlÿbè boynu kÿndèrdÿ, mÿn dÿn qorx ma -yûb þz rÿ yènè bèl dèrdè. Èndè gþrÿ cÿk sènèz, o, yenÿnÿsÿ bèr èø tþrÿdÿcÿk. Mÿn þz zÿnnèmdÿ he÷ vaxtyanûlmûram».

Hacû ×ÿlÿbè nèn bu hÿ rÿ kÿ tènè necÿ qèy mÿtlÿn dè rèr sènèz? Nadèrøahûn bu sþzlÿrè onu necÿ xarakterèzÿ edèr?

man Dÿrbÿnd, Car, Qa rabaü, Èrÿvan bþl gÿ lÿrèndÿ vÿ dþvlÿtèn cÿnub

ÿrazèlÿrèndÿ dÿ ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòÿ ãàðøû ÷ûõûøëàð davam edèrdè.

Hacû ×ÿlÿbè õàí tezlèklÿ Nadèr øah ordusunun Øÿkèyÿ yöröø

edÿcÿ yènè anladûüûna gþrÿ Øÿkè ÿhalèsènè «Gÿlÿsÿn-ýþrÿsÿn» qa la -

sûna kþ÷öröb, ora ya azuqÿ vÿ sursat ehtèyatû topladû. Na dèr øah

yalnûz 1744-cö èlèn payû zûnda Øÿkèyÿ éöðöø åòäè, lakèn uüur

qazana bèlmÿdè.

1745-cè èlèn ÿvvÿllÿrèndÿ Nadèr øah ye -

nèdÿn «Gÿlÿsÿn-ýþrÿsÿn» qalasû özÿrènÿ ye -

rè dè. Ancaq yenÿ dÿ uüur qazana bèlmÿdè.

Qÿ zÿbèndÿn Øÿkè øÿhÿrènÿ od vurdurdu.

«Gÿ lÿ sÿn-ýþrÿsÿn•» qalasû özÿrènÿ 5 ay da -

vam edÿn bas qûnlardan sonra Nadèr øàù qa -

la qarøû sûn da ö÷ mèn dþyöø÷ö qoyub þzö bu ranû tÿrk etdè.

Yalnûz 1746-cû èlèn martûnda ÿrzaq ÷atûømazlûüû nÿtècÿsèndÿ

qa lada yaranmûø aüûr vÿzèyyÿtlÿ ÿlaqÿdar Hacû ×ÿlÿbè Nadèr øahûn

ha kèmèy yÿ tènè tanûdûüûnû bèldèrdè.

Nadèr øah da gözÿøtÿ getdè vÿ Hacû ×ÿlÿbènè yenèdÿn Øÿkèyÿ

vÿkèl tÿyèn etdè. Lakèn Azÿrbaycanda xalq hÿrÿ katû sona

÷atmadû.

82

Sèzcÿ, nÿyÿgþrÿ Nadèr

øah Hacû ×ÿlÿbènèyenèdÿn Øÿkèyÿvÿkèl tÿyèn etdè?

Nadèr øahûn qoøunlarû qalanû fasèlÿlÿrlÿ möhasè rÿdÿsaxlayûr. Möhasèrÿdÿ yaøamaq øÿkèlèlÿr ö÷ön ÷ÿ tèn olsada, onlar uzun möddÿt döømÿnlÿ möbarèzÿ apar mûø vÿona sÿrt möqavèmÿt gþstÿrmèølÿr. «Gÿlÿ sÿn-ýþrÿsÿn»adû da bu hadèsÿlÿrlÿ baülûdûr. Belÿ rÿ vayÿt edèrlÿr kè,öz bÿöz duran qoøunlar uzaqdan-uzaüa, qûøqûra-qûøqûrada nûøa bèlèrlÿrmèø. Bèr dÿfÿ Na dèr øah þzö danûøûüa gè -rèr vÿ soruøur: «O necÿ qaladûr kè, onu almaq olmur?»Ona cavab verèrlÿr: «Gÿlÿsÿn-ýþrÿsÿn». Elÿ o vaxtdanqala åë äèëèíäÿ «Ýÿëÿñÿí-ýþðÿñÿí» adlanûr.

«Gÿlÿsÿn-ýþrÿsÿn» qalasûnûn mödafèÿsè hansûmÿø hur Azÿrbaycan qalasûnûn mödafèÿsè èlÿ möqa -yèsÿ oluna bèlÿr?

Yenè ÷ûxûølar. Nadèr øa -

hûn þldörölmÿsè. Øèrvan vÿ

Øÿkè ös yanlarûndan sonra

Azÿr baycanda xalq kötlÿlÿ -

rè nèn vÿzèyyÿtè daha da pès -

lÿødè. Hÿr yerdÿ da üûn tû vÿ

ac lûq hþkm sörör dö.

Nadèr øah xalq kötlÿlÿrè -

nèn aüûr vÿzèyyÿtènÿ baxma -

ya raq, ÿhalè özÿrènÿ yenè

ver gèlÿr qoyulmasû haqqûn -

da fÿr manlar verèrdè. Hþ -

ku mÿ tèn bu tÿdbèrlÿrè xalq

köt lÿ lÿ rènèn yenè sèlahlû ös -

yan lara baølamasû ö÷ön tÿ -

kan oldu.

XVÛÛÛ ÿsrèn 40-cû èllÿrè-

nèn sonlarûnda Azÿrbayca -

nûn cÿnub vèlayÿt lÿ rèndÿ

göc lö ösyanlar baøladû. Bu

ösyanûn baøûnda þzönö Sam

Mèrzÿ kèmè qÿlÿmÿ verÿn yalan÷û øah zadÿ dayanûrdû. ÛÛÛ Sam Mèr -

zÿ ßføarlara qar øû hÿlledècè ÷ûxûøa Nov ruz bay ramûnûn bè rèncè gö -

nö baø la maüû qÿrara al dû. ßhalènèn mÿr kÿzè hþku mÿtÿ nèfrÿ -

tèn dÿn èstèfadÿ edÿn ÛÛÛ Sam Mèrzÿ øÿhÿrlèlÿrèn bþyök bèr hès sÿ -

sènè þz tÿrÿfènÿ ÷ÿkÿrÿk sèlahlû dÿstÿlÿr yaratdû vÿ on larûn kþmÿyè

èlÿ hakè mèy yÿtè ÿlÿ aldû.

Bu dþvrdÿ artûq ßôøàðëàð dþv lÿtè tam

tÿnÿzzöl ke÷èrèrdè. Äþvlÿt ÿleyhènÿ ÷ûxûølar-

dan bÿrk tÿø vèøÿ döøÿn Nadèr øah öñéàí÷û-

ëàðà ãàðøû cÿza dÿs tÿsè gþn dÿrmÿk ö÷ön

qöv vÿ tapa bèlmèr dè. Dþv rön ös yan larûnûn

sÿcèyyÿvè cÿhÿtè on la rûn ey nè vaxtda baø -

lanmasû èdè. Bu èsÿ øah qöv vÿlÿ rè nèn par÷a -

83

Nÿyÿ gþrÿNadèr øah

tÿrÿfèndÿn yara -dûlmûø göclö èm -perèya uzun -þmörlö olabèlmÿdè?

Nadir şahın qəbirüstü abidəsi.Məşhəd şəhəri. İran

lan ma sûna vÿ maddè eh tè yatlarûn tökÿn mÿ -

sènÿ sÿbÿb olur du. La kèn ös yan lar kortÿbèè

èdè. Ösyan÷ûlar tÿøkè lat lan ma mûø dû lar. On -

la rûn aydûn âÿ áèð mÿq sÿdlÿ rè nèn olma ma sû

vÿ da xè lè zèd dèy yÿt lÿr ös ya nûn taleyènè ÿv -

vÿl cÿdÿn hÿll edèr dè. Bu nun la belÿ, hÿmèn

ös yan larûn bþyök tarèxè ÿhÿ mèy yÿtè vardûð.

Aram sûz möharèbÿlÿr, èq tèsadè vÿzèyyÿtèn aüûrlûüû, ÿhalènèn var-

yoxdan ÷ûxmasû, so sèal zèddèyyÿtlÿr Nadèr øah dþvlÿtènè sö qu ta

doü ru aparûrdû.

Nadèr øah 1747-cè èl èyunun 19-da þldö röl dö. Nadèr øahûn þl -

dö rölmÿsè èlÿ onun nÿhÿng èmperèyasû daüûldû.

ßfqanûstanda möstÿqèl dþv lÿt éàðàídû. Àçÿðáàéúàí, Èran, Orta

Asèya vÿ Qafqaz da möstÿqèl vÿ yarûmmöstÿqèl xanlûq lar meydana

ýÿëäè. Ìÿðêÿçè hakèmèyyÿtè ÿëÿ êå÷èðìÿê uü run da möbarèzÿ göc -

lÿndè. Azÿrbay can ßôøàðëàð èìïåðèéàñûíäàí áöòþâ ùàëäà äåéèë,

mös tÿqèl vÿ ya rûmmöstÿqèl xan lûq lara, sultan lûqlara vÿ mÿlèklèk -

lÿ rÿ par÷a lanìûø ùàëäà àéðûëäû.

84

Azÿrbaycanûnxanlûqlara

par÷alanmasûnûnsèyasè, èqtèsadè vÿbeynÿl xalq amèl lÿ -rè hansûlar èdè?


1. Øÿkè ösyanûnûn Øèrvan bþlgÿsèndÿ baø vermèø ösyanlarëà oxøar vÿfÿrqlè cÿhÿtlÿrèíè qeyd edèn.

2. Azÿrbaycanda Nadèr øaha qarøû baø vermèø ösyanlarûn sÿcèyyÿvè cÿ -hÿt lÿrènè gþstÿrèn.

3. Nadèr øaha ãàðøû olan ösyanlarûn tarèxè ÿhÿmèyyÿtè nÿdÿn èbarÿtdèr?4. Nadèr øah dþvlÿtènèn söqutu Azÿrbaycan ö÷ön íåúÿ nÿtècÿëÿíäè?5. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø òàðèõëÿðÿ àèä ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí

åäèí.

1745 17471743

85

Azərbaycan XVIII əsrin ikinci yarısında

IBÖYÜK ƏFŞARLAR İMPERİYASINDANBÖYÜK ƏFŞARLAR İMPERİYASINDAN

XANLIQLARA XANLIQLARA –– AZƏRBAYCANAZƏRBAYCAN XVIIIXVIIIƏSRİN İKİNCİ YARISINDAƏSRİN İKİNCİ YARISINDAII

13. ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÒÎÐÏÀÃËÀÐÛÍÛÍÁÈÐËßØÄÈÐÈËÌßÑÈ ÚßÙÄËßÐÈ

Û. AZßRBAYCANDA ÈLK MÖSTßQÈL XANLIQ

Íàäèð øàùûí þëäöðöëìÿñèíäÿí ñîíðà Ùàúû ×ÿëÿáè Øÿêèíè éåíè-äÿí ìöñòÿãèë õàíëûã åëàí åòäè. Áóíäàí ñîíðà î, õàíëûüûí ñèéàñèìöñòÿãèëëèéèíè ìþùêÿìëÿíäèðìÿê ö÷öí òÿäáèðëÿð ýþðäö. Àçÿð-áàéúàí òîðïàãëàðûíû âàùèä äþâëÿòèí òÿðêèáèíäÿ áèðëÿøäèðìÿê ñèéà-ñÿòè ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ áàøëàäû. Áó èñòèãàìÿòäÿ èëê àääûì ãîíøóÃÿáÿëÿ âÿ ßðÿø ñóëòàíëûãëàðûíûí õàíëûüà áèðëÿøäèðèëìÿñè îëäó. Äàùà

ñîíðà î, Òÿáðèçÿ éöðöø åòäè. Bu, tÿ sa -dö fi deyildi. ×önki Tÿbriz tarixÿn Azÿr -bay ca nûn siyasi mÿr kÿzi ol muø du. Òÿá -ðèçÿ ñàùèá îëìàã Àçÿðáàéúàíäà âàùèäùàêèìèééÿò ö÷öí ÿñàñ àìèëëÿðäÿí áèðèèäè. Lakin bu yöröø uüur suz oldu. Bun-dan sonra Hacû ×ÿlÿbi xan Øamaxû xanûilÿ birlÿøèá 1748-úè èëäÿ Qaraba üa yöröøetdi. Möòòÿôèãëÿð Qa ra baü xanlûüû nûn ilksi yasi mÿr kÿ zi olan Bayat qalasûnû mö -ha si rÿyÿ aldûlar. Ta rix dÿ «Bayat sava -øû» adla nan bu hadisÿ äÿ Øÿki xanlûüûö÷ön uüursuz oldu.

86

Øÿêè õàíëûüû Àçÿðáàéúàíûí äþâ -ëÿò ÷èëèê ÿíÿíÿëÿðèíè íåúÿ ãîðóäó?

Éåðëè ùàêèìëÿð Íàäèð øàùûí ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòèíÿ òàáåîëìàã èñòÿìèðäèëÿð. Ëàêèí øàùûí ñÿðò ñèéàñÿ òè ìÿðêÿçäÿí àé-ðûëìà ìåéèëëÿðèíè áîüóð, îíëàðû âàùèä ùàêèìèééÿò àëòûíäà ñàõ-ëàéûðäû. Íàäèð øàùûí þëöìöíäÿí ñîíðà éåðëè ùàêèì ëÿ ðèí ÿë-ãî ëó òàì à÷ûëäû. Äþâëÿòèí ÿðàçèñèíäÿ ÷îõëó ñàéäà ìöñòÿãèëõàí ëûã ìåéäàíà ýÿëäè. Áåëÿ õàíëûãëàðäàí áèðè ùÿëÿ Íàäèð øà -ùûí ñàüëûüûíäà éàðàíìûøäû. Áó, Øÿêè õàíëûüû èäè.

Hacı Çələbi xan

Azÿrbaycanda mÿrkÿzlÿødirilmiø âàùèä dþv -

lÿ tin olmamasû qonøu dþvlÿtlÿ rin iøüal ÷û si ya -

sÿtlÿrinin hÿyata ke÷irilmÿsinÿ øÿrait ya ra dûrdû.

Görcö ÷arû ÛÛ Èrakli Azÿr baycanûí ãÿðá òîðïàãëà-

ðûíû èøüàë åòìÿê èñòÿ éèð äè. Áó ìÿãñÿäëÿ òåç-òåç

èøüàë÷û éö ðöøëÿð åäèðäè. Ëàêèí înun bu siya sÿtini

ùÿéàòà êå÷èðìÿñèíäÿ Øÿki xanlûüû ÿsas ma neÿ idi.

«Qûzûlqaya xÿyanÿti». Øÿki xanlûüû ilÿ

tÿk baøûna möbarizÿ apara bilmÿyÿcÿyini áà -

øà äöøÿí II Èrakli ùèéëÿýÿð áèð òÿäáèðÿ ÿë

àòäû. «Ïàð÷àëà, ùþêì ñöð» äöøöíúÿñè èëÿ di -

gÿr Azÿr baycan xan lûq la rûíûí Øÿêè õàíûíà

ãàðøû ittifaqûíû éà ðàòma üa ÷alûødû. Bu mÿq -

sÿd lÿ î, èëê îëàðàã, Qarabaü xanû Pÿ nahÿli

xan la ittifaq baüla dû. Ïÿíàùÿëè õàíäàí ñîí -

ðà áu èòòèôàãà Gÿn cÿ, Qaradaü, Èrÿvan vÿ

Nax ÷û van xanlûqlarû da qoøuldu.

1752-ci ildÿ möttÿfiqlÿr Gÿncÿ yaxûnlû -

üûn da Qûzûlqaya deyilÿn yerdÿ möøavirÿ

ö÷ön top laø dûlar. Lakin görcö ÷arû ìöòòÿ-

ôèãëÿðèíÿ xÿyanÿt edÿrÿk äàíûøûãëàðà ýÿëìèø

Àçÿðáàé úàí õàíëàðûíû mö ha sirÿyÿ ala raq

ÿsir ýþòöð äö.

Bu xÿbÿri eøidÿn Hacû ×ÿlÿbi xan Azÿr -

bay can xanlarûnû azad etmÿk ö÷ön görcö ÷a-

rûnûn qoøununa hö cum etdi. Bu dþyöødÿ

xa nûn þzöíöí áàø÷ûëûã åòäèéè sövari qo øunu

döø mÿni aüûr mÿü lu biyyÿtÿ uürat dû. Azÿr -

baycan xanlarû azad edil di. Bu qÿlÿ bÿdÿn

87

Görcö ÷arûII Èrakli íÿ

ö÷öí Øÿêè õàíëû -üûíû þçö ö÷öíÿñàñ ìàíåÿ ùåñàáåäèðäè?

Şəki xanlığınınbayrağı

Şəki xanlığınıngerbi

«1751-ci ildÿ ÷ar Tey muraz vÿ Èrakli Ha cû ×ÿlÿ-biíè ìÿüëóá åòìÿê âÿ Øèìàë-ãÿðáè Àçÿðáàéúàí òîð-ïàãëàðûíû èøüàë åòìÿê ö÷ön Úara yöröø etdilÿr. Ëà -êèí ÷oxlu qoøu nëàðû olmañûna baxmayaraq, àüûðìÿü ëóáèééÿòÿ óüðàäûëàð».

Şəki xanlığının pulu

sonra Hacû ×ÿ lÿbi xan Qazax vÿ Bor ÷alû ma -

hal ëàðûnû da azad edÿrÿk Àçÿðáàéúàíà ãàé-

òàðäû âÿ þz xanlûüûnûn tÿrkibinÿ daxil et di.

Lakin ñîíðàëàð görcö ÷arû yeni dÿn Qazax vÿ

Bor ÷alû ma hallarûnû iøüal åäÿ áèëdi.Azÿrbaycan torpaqlarûnû birlÿødirmÿk si -

ya sÿ tini davam etdirÿn Hacû ×ÿlÿbi xan1755-ci il dÿ Øirvana yöröø etdi. Lakin Qu -ba xanû Hö seynÿli xanûn Øamaxû xanûnakþ mÿk etmÿsi nÿ ticÿsindÿ Hacû ×ÿlÿbi xa -nûn bu yö rö øö uüur suz oldu. Àçÿðáàéúàíõàíëûãëàðû àðàñûíäà ÷ÿêèøìÿëÿð, àðà ìöùà-ðèáÿëÿðè, õàðèúè äþâëÿòëÿðèí ìöäàõèëÿñè âÿèãòèñàäè çÿèô ëèê þë êÿ íèí áèðëÿøäèðèëìÿñè úÿùä - ëÿðèíÿ ìà íå îëäó.

Hacû ×ÿlÿbi xanûn hakimiyyÿti dþvröndÿØÿ ki xanlûüû Azÿrbaycanda ÿn göclö siyasiqurum idi. Áó õàíëûã øèìàë-ãÿðáè Àçÿðáàé -úàí òîðïàãëàðûíûí ýöðúö ÷àðëàðû òÿðÿôèíäÿíèøüàëûíûí ãàðøûñûíû àëäû. Ùàúû ×ÿëÿáè õàí Îñ-

ìàíëû äþâëÿòè èëÿ äèïëîìàòèê ÿëàãÿëÿð ñàõ ëàìûø èëê Àçÿðáàéúàíõàíëàðûíäàíäûð. ×ÿlÿbi xan ãóðóúóëóã èøëÿðè àïàðàðàã Øÿkidÿmÿs cid, mÿd rÿ sÿ vÿ digÿr ictimai binalar tikdir di. Vergi siste -mi ni ni zama saldû.

Øÿki xanlûüûnûn zÿiflÿmÿsi. Hacû ×ÿlÿbixandan sonra haki miyyÿ tÿ onun oülu Aüaki -øi bÿy gÿl di. Lakin o, tezliklÿ sui-qÿsd nÿti -cÿ sindÿ þl dö röl dö. Àüàêèøè áÿéèí þëö ìöíäÿí

88

Qazax vÿBor÷alû hansû

hadisÿ nÿticÿsindÿgörcö hakiminÿtabe edilmiødi?

Ñèçúÿ, Ùàúû×ÿëÿáè õàí

îíà ãàðøû èòòèôàãáàüëàìûø Àçÿð-áàéúàí õàíëàðûíûíÿ ö÷öí õèëàñåòäè?

Ùàúû ×ÿëÿáè-íèí ùàêè-

ìèééÿòÿ õàëãûíêþìÿéè èëÿ ýÿëìÿ-ñèíè ùàíñû ôàêòëàðòÿñäèã åäèð?

Ñèçúÿ, íÿö÷öí Ùàúû

×ÿ ëÿáè õàíûí âà ðèñ -ëÿðè îíóí ãóðäóüóõàíëûüû ýöú ëÿíäèðÿáèëìÿäèëÿð?

Rus tarix÷isi Péîòð Butkov Ha cû ×ÿlÿbini xalqi÷ÿri sin dÿn ÷ûxmûø øÿxs kimi qiymÿtlÿn di rir vÿîíóí haki miy yÿtÿ xalqûn kþ mÿyi ilÿ gÿldiyiíèqeyd ediðdi.

Ìÿíáÿ ÿñàñûíäà Ùàúû ×ÿëÿáè õàíûí äþâëÿò-÷èëèê ôÿàëèééÿòèíè äÿéÿðëÿíäèðèí.

ñîíðà õàíëûãäà ùakimiyyÿt uürunda mö barizÿlÿr dþv rö baø lan -dû. ßvvÿlcÿ haki miy yÿtÿ Hacû ×ÿlÿbi xa nûn nÿvÿsi Höseyn xangÿldi. Onun ha ki miy yÿtÿ gÿlmÿsinÿ yer li ÿhali vÿ Quba xa nû Fÿ -tÿli xan kþ mÿk et miø di. Îíà ýþ ðÿ äÿ áèð ìöä äÿò Ùö ñåéí õàí Ôÿ-òÿëè õàí ëà ìöò -òÿ ôèã ëèê ñèéàñÿòèéö ðöò äö. 1767-ciil dÿ Höseyn xanQu ba xanû Fÿ tÿ -li xanla bir lèêäÿØamaxû xan lû üû -nûí ÿðàçèñèíè þzara larûnda bþ löø - dör dölÿr. Ëàêèíáèð èë ñîí ðà Fÿ -tÿ li xan Hö seynxanû mÿülub edÿ -rÿk onun haki -miy yÿti altûnda

89

Şəki xanının süvariləri döyüşdə. Şəki Xan sarayının divar rəsmlərindən

Şəki xanının oğlanları. Şəki Xan sarayınındivar rəsmlərindən

olan Øa ma xû õàíëûüûíûí äèýÿð hissÿ si ni dÿÃó áà õàíëûüûíà áèð ëÿøäèðäè. Höseyn xa nûndþvrö haki miy yÿt uü run da ÷ÿ kiø mÿlÿr lÿ sÿ -ciyyÿvi idi. XVIII ÿñðèí 80-úè èëëÿðèíäÿ ha -ki miy yÿtÿ onun oü lu Mÿ hÿm mÿd hÿ sÿn xan

gÿl di. Ìÿ ùÿì ìÿä ùÿ ñÿí õà íûí çà ìà íûí äà xö susi qanun na mÿqÿbul edil miødi. Áó ãàíóííàìÿäÿ âåðýèëÿð, ôåîäàë ìöíàñèáÿò-ëÿðè, ñîñèàë òÿáÿãÿëÿðèí ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðè íèçàìà ñàëûíìûøäû.

ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ñîíëàðûíäà Øÿki xanlûüûnda hakimiyyÿtÿ Sÿlim xan(1795—1806) gÿldi.

Ùakimiyyÿt uürunda ÷ÿkiømÿlÿr vÿ digÿr xanlûqlarla mö bari -zÿlÿr nÿticÿsindÿ Øÿki xan lûüû zÿiflÿdi.

90

Ãàíóííàìÿ-íèí ãÿáóë

åäèëìÿñèíèííÿòèúÿñè íÿ îëäó?


1. XVIII ÿsrin 40-cû illÿrindÿ Azÿrbaycanda siyasi-iqtisadi vÿziyyÿtinpislÿømÿsinin sÿbÿblÿri nÿ èäè?

2. Øÿêè õàíëàðûíûí dþvlÿt÷ilik fÿaliyyÿtlÿrini möqayisÿ edÿrÿk cÿdvÿltÿrtib edin.

3. Xanlûqlar arasûnda mönaqiøÿlÿr þlkÿnin iqtisadiyyatûna necÿ tÿsirgþstÿrÿ bilÿrdi? Mölahizÿlÿrinizi ÿsaslandûrûn.

4. XVIII ÿsrin ikinci yarûsûnda qonøu dþvlÿtlÿrin iøüal÷û siyasÿtlÿrininhÿyata ke÷irilmÿsinÿ nÿ øÿrait yaradûrdû?

5. «Qûzûlqaya xÿyanÿti» hadisÿsinÿ þz mönasibÿtinizi bildirin vÿ onumözakirÿ edin.

6. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø òàðèõëÿðÿ àèä ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

Ùàúû ×ÿëÿáè õàí Ùöñåéí õàí

Fÿrqli cÿhÿtlÿr Oxøar cÿhÿtlÿr Fÿrqli cÿhÿtlÿr

1752 1755 1767

ÛÛ. AZßRBAYCANIN CßNUB XANLIQLARI

XVIII ÿsrin ortalarûnda Nadir øah ßføar dþvlÿtinin sö qu -tun dan sonra Azÿrbaycanûí úÿíóáóíäà yeni dþvr baøladû.Àçÿð áàéúàíûí úÿíóá ÿðàçèëÿðè äÿ ayrû-ayrû möstÿqil vÿ yarûm -mös tÿqil xanlûqlara par÷alandû.

Áöòöí Azÿr baycan òîðïàãëàðûíäà feodal daüûnûqlûüû dþvröbaø lan dû. Âàùèä ìÿðêÿçëÿø äèðèë ìèø äþâëÿòèí áÿðïà åäèëÿ áèëìÿ-ìÿñèíèí iq tisadi vÿ siyasi sÿbÿb lÿri var idi.

Urmiya xanlûüû. Azÿrbaycanûn cÿnubun da yaranmûø ÿn göclö

xan lûqlardan biri Urmiya õàíëûüû idi. Xanlûüûn ÿsasûnû Fÿtÿli xan

ßføar qoymuø du. O, Nadir øahûn ÿmisi oülu idi. Mÿrkÿzlÿ ø dir mÿ

si ya sÿti hÿyata ke÷irÿn Fÿ tÿ li xan ßføar Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû-

91

Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá òîðïàãëàðûíäà ùàíñûõàí ëûãëàð éàðàíäû?

Úÿíóá õàíëàðûíäàí êèìëÿð Àçÿðáàéúàí òîð -ïàãëàðûíû áèðëÿøäèðìÿéÿ úÿùä åòäèëÿð?

İqtisadi səbəb

Siyasi səbəb

İqtisadi əla qə lərin zəifləməsi

1) Feodal hakimlər arasında hakimiyyətuğrunda mübarizə

2) Xarici dövlətlərin müdaxiləsi

CƏNUB XANLIQLARI

Təbriz

Maku

Urmiya Xoy

Sərab Ərdəbil

Marağa Qaradağ

íûí áþéöê áèð ùèññÿñèíè áèðëÿøäèðìÿéÿ íàèë îëìóøäó. Úÿnub xan -

lûq la rûnûn ÿksÿriy yÿ tini – Tÿbriz, Xoy, Qa ra daü, Ma ra üa vÿ Sÿ -

ra b õàíëûãëàðûíû Óðìèéà õàíëûüûíà tabe edÿ bilmiødi.

Fÿtÿli xan ßføar Azÿrbaycanûn Øimal

xanlûq larûnûn da birlÿødi ril mÿ sinÿ ÷àëû-

øûðäû. Áu mÿqsÿdlÿ bÿzi xanlûqlara möt -

tÿ fiqlik haqqûnda möra ciÿt lÿr etmiødi.

ßvvÿlcÿ Èðÿâàí õàíëûüû íû Óðìèéà õàíëûüû

ÿðàçèëÿðèíÿ áèðëÿøäèð ìÿê èñòÿäè. Ëàêèí

îíóí Èrÿ van xan lû üûnû tabe etmÿk cÿh di

baø tutmadû. 1759-cu ildÿ Ôÿòÿëè õàí

ßôøàð Ãàðàáàüà ùöúóì åòäè. Øóøàíûí áèð

íå÷ÿ àéëûã ìö ùàñèðÿñèíäÿí ñîíðà Ãàðà-

áàü õàíû Ïÿíàù ÿëè õàí Óðìèéàäàí àñûëû-

ëûüû ãÿáóë åòäè. Qara baü xanlûüû asûlû vÿ -

ziyyÿtÿ salûn dûq daí sonra Èrÿvan vÿ Øÿki

xan lûqlarû da qûsa möddÿtÿ tabe edildi.

Fÿtÿli xan ßføar yalnûz Azÿrbaycan

tor paq larûnû birlÿødirmÿk siyasÿti hÿ ya -

ta ke÷ir mir, Èranû äà tabe etmÿk istÿ yir -

di. Bu möba rizÿdÿ Ôÿòÿëè õàí ßô øà ðûí

ÿsas rÿqibi Øiraz haki mi Kÿrim xan

Zÿnd idi. Fÿtÿli xan ßføar bir íå÷ÿ dþ -

yöø dÿ Kÿ rim xan Zÿndÿ qalib gÿl ñÿ äÿ, Êÿðèì õàí Ôÿòÿëè õàíà

ãàð øû ìö áàðèçÿäÿ ùèéëÿéÿ ÿë àòäû. Î, Àçÿðáàéúàí õàíëàðû àðàñûíäà

îëàí çèääèééÿòëÿðäÿí ìÿùàðÿòëÿ èñòèôàäÿ åòäè. Bu mÿq sÿdlÿ o,

digÿr Azÿrbaycan xan larû – ãara baü lû Pÿ na hÿli xan vÿ õoylu

Øah baz xanla ittifaq baüladû. Ìöòòÿôèãëÿðèí áèðëÿøìèø ãîøóíëàðû

Óðìèéà øÿùÿðèíè ìöùàñèðÿéÿ àëäû. Øÿùÿð ÿùàëèñè Ôÿ òÿëè õàíûí áàø-

÷ûëûüû èëÿ ãÿùðÿ ìàí úà ñûí à ìöäàôèÿ îëóíóðäó. Óðìèéà øÿùÿðè äöç

9 àé ìöùàñèðÿäÿ ãàëäû. Íÿùà éÿò, 1763-úö èëäÿ øÿùÿð ÿëÿ êå÷èðèëäè.

Fÿtÿli xan ßføarûí mÿülub edil ìÿ ñèí äÿí ñîíðà Urmiya xanlûüû

zÿiflÿdi. Óðìèéà õàíëûüûíäàí àñûëû îëàí õàíëûãëàð þç ìöñ òÿ ãèëëèêëÿðèíè

áÿð ïà åòäèëÿð. Áåëÿëèêëÿ, Àçÿð áàéúàí õàíëàðû àðàñûíäà áèðëèéèí îëìà-

ìàñû, îíëàðûí áèð-áèðèíÿ ãàðøû õàðèúè ãöââÿëÿðëÿ èòòèôàãà ýèðìÿñè

92

Óðìèéà ùàêèìèÔÿòÿëè õàí þç

áèðëÿøäèðìÿ ñèéàñÿ-òèíäÿ ùàíñû ìÿãñÿäèýöäöðäö?

Fətəli xan Əfşar

íÿòèúÿñèíäÿ þëêÿìèçè âàùèä äþâëÿòèí òÿð êè -

áèíäÿ áèðëÿø äè ðìÿê ìÿãñÿäèëÿ ýþñòÿðèëÿí

íþâ áÿòè úÿùä äÿ áàø òóòìàäû.

Tÿbriz xanlûüû. XVIII ÿsrin ortalarûnda

ya ran mûø Tÿbriz xan lûü ûíûí ÿñàñûíû ÿôøàð

òàé ôàñûíäàí îëàí ßìèðàñëàí õàí ãîéìóø-

äóð. Î, ìÿðêÿçè Òÿáðèç îëìàãëà, ìöñòÿãèë äþâëÿò éàðàòìàã ñèéàñÿ -

òè éöðöäöðäö. Ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ ßðäÿáèë âÿ Ãàðàäàü õàí -

ëûã ëàðûíû òàáå åäÿí ßìèðàñëàí õàí Àçÿðáàéúàíûí Øèìàë õàíëûãëà-

ðûíû äà òàáå åò ìÿê èñòÿéèðäè. Ëàêèí îíóí áó ñèéàñÿòè óüóðñóç

îëäó. Òÿáðèç õàí ëûüû Óðìèéà õàíëûüûíäàí àñûëû âÿçèééÿòÿ äöøäö.

1763-cö ildÿ Fÿ tÿli xan ßf øar Kÿrim xan Zÿnd vÿ möttÿfiqlÿri

tÿrÿ fin dÿn mÿülubiy yÿtÿ óüðàäûëäûãäàí son ra Tÿbriz xanlûüû éå-

íèäÿí mös tÿqil oldu.

Xoy xanlûüû. Azÿrbaycanûn úÿnubóíäàêû ÿn göclö xanlûqlardan

bi ri dÿ Xoy xanlûüû èäè. Xanlûüûn ÿsasûnû Øahbaz xan qoymuødu.

Ur miya xanlûüûnûn zÿiflÿmÿsindÿn sonra Õîé õàíëûüû cÿnubda ÿn

göclö õàíëûã èäè. ßùìÿä õàí (1763—1786) bir möddÿt Èrÿvan,

Nax ÷ûvan, Qaradaü vÿ Tÿbriz xanlûqlarûnû asûlû vÿziyyÿtäÿ ñàõëà-

ìûø, ëàêèí áóðàäà ìþùêÿìëÿíÿ áèëìÿéÿðÿê ýåðè ÷ÿêèëìèøäè. XVIII

ÿsrin àõûðëàðûíäà Õîé õàíëûüûíäà hakimiyyÿt uürunda möbarizÿ

ýöúëÿíäè. Äàõèëè ÷ÿêèøìÿëÿð xanlûüû zÿiflÿtdi. Çÿèôëÿìèø Õîé õàíëûüû

ñonralar Qacarlardan asûlû vÿziyyÿtÿ döøÿrÿk mös tÿ qil liyini itirdi.ßrdÿbil xanlûüû. XVIII ÿsrin ortalarûnda yaranmûø áó xanlûüûn

ÿsasû øah sevÿn tayfasûndan olan Bÿdir xan tÿrÿfindÿn qoyul muø -du. Xanlûq bir möddÿt Qarabaü xanlûüûndan asûlû vÿziyyÿtÿ döø -möø dö. 1784-úö èëäÿ ãóáàëû Ôÿòÿëè õàí Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá òîð - ïàãëàðûíà éöðöø åäÿðÿê ßðäÿáèë âÿ ÿòðàô ÿðàçèëÿðè ÿëÿ êå÷èðìèø äè.Ëàêèí áóðàäà ìþùêÿìëÿíÿ áèëìÿéÿðÿê ýåðè ÷ÿêèëìèøäè. XVIII ÿs -rin son la rûnda ßrdÿbil xanlûüû Qacarlaräþâëÿòèíäÿí asûlû vÿziy yÿtÿ döø ÿðÿê þçìöñ òÿ ãèë ëè éèíè èòèðìèøäè.

Qaradaü xanlûüû. Xanlûüûn ÿsasûnûXVIII ÿsrin ortalarûnda Kazûm xan qoy -muø du. Xanlûüûn mÿrkÿzi ßhÿr øÿhÿri

93

Sèçcÿ, nÿö÷ön Pÿ nah -

ÿli xan Fÿtÿli xanßføara qarøû itti-faqa daxil oldu?

ßðäÿáèë õàíëûüûùàíñû Úÿíóá

õàíëûüûíûí òÿðêèáèíäÿîëìóøäó?

èäè. Xanlûq ìöõòÿëèô âàõòëàðäà Óðìèéà, Ãàðàáàü õàíëûãëàðûíäàíàñûëû îëìóøäóð. 1782-ci ildÿ Qarabaü vÿ Xoy xan lûqlarû ara sûndabþ löø dö röl ÿ rÿk þz möstÿ qilliyini itirmiødir.

Maku xanlûüû. Maku Sÿfÿvilÿr dþv rön dÿ ×uxursÿÿd bÿylÿr bÿ -

yiliyinin tÿrkibinÿ daxil èäè. ÕÂÛÛÛ ÿñðèí îðòàëàðûíäà éàðàíìûø Ìà -

êó õàíëûüû áàéàò òàéôàñû tÿrÿfindÿn idarÿ olunmuø, XVIII ÿs rin

sonlarûnda Qacarlardan asûlû vÿziyyÿtÿ döøìöøäö.

Sÿrab xanlûüû. Xanlûq törk øÿqaqi tayfasûnûn áàø÷ûñû ßëè õàí

(1747—1786) tÿrÿfindÿn éàðàäûëìûøäûð. Îíäàí ñîíðà ùàêèìèé-

éÿòÿ ýÿ ëÿí Ñàäûã õàí Øÿãàãèíèí äþâðöíäÿ õàíëûã ýöúëÿíìèøäè.

XVIIÛ ÿs rin sonlarûnda èñÿ Sÿrab xanlûüû Qacarlar dþvlÿtinin

tÿr ki bi nÿ daxil edilmiødi.

Maraüa xanlûüû. Xanlûüûí ÿñàñûíû ìöãÿääÿì òàéôàñûíûí áàø-

÷ûñû îëàí ßëèãóëó õàí ãîéìóøäóð. XVIII ÿsrin sonlarûnda Qacar-

lar äþâëÿòèíèí òÿðêèáèíÿ äàõèë åäèëìèøäè.

94


1. XVIII ÿsrin ortalarûnda Azÿrbaycanda feodal daüûnûqlûüûnûn sÿbÿb -lÿ ri íÿ èäè?

2. Urmiyalû Fÿtÿli xanûn mÿrkÿzlÿødirmÿ siyasÿtinin nÿticÿsi nåúÿ îëäó?3. Kÿrim xan Zÿnd Fÿtÿli xana qarøû möbarizÿni davam etdirmÿk ö÷ön

hansû siyasÿtè yörötdö? 4. Azÿrbaycanda feodal daüûnûqlûüû þlkÿnin gÿlÿcÿk siyasi vÿ iqtisadi

vÿziyyÿtinÿ necÿ tÿsir gþstÿrÿ bilÿrdi? Mölahizÿlÿrèíèçè éàçûí. 5. Azÿrbaycanûn Úÿnub xanlûqlarûnûn hansû ömumi cÿhÿtlÿri var idi?6. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø òàðèõëÿðÿ àèä ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

Xÿritÿ özÿrindÿ iø

Xÿritÿdÿ (ñÿù.85) Azÿrbaycanûn Úÿnub xanlûqlarûnû gþstÿrin. Onlarûn coü -rafi mþvqeyinin siyasi vÿziyyÿtlÿrinÿ tÿsirinÿ dair mölahizÿlÿr irÿli sörön.

1759 1763 1782 1784

ÛÛÛ. QUBA XANLIÜI – ØÈMAL-ØßRQÈAZßRBAYCAN DÞVLßTÈ

Xanlûüûn yaranmasû. Nadir øahûn imperiyasû söqut etdik -

dÿn sonra Ãóáà õàíëûüû ìöñòÿãèë îëäó. Xanlûüûn ÿsasûnû Hö -

seynÿli xan (1726–1758) qoymuødur. Quba xanlûüû ÷îõ ÿë âå-

ðèøëè coürafi vÿ strateji mþvqeyÿ ìàëèê èäè. Äaülûq ÿðàçèëÿðäÿ

éåð ëÿøìÿñè vÿ mödafiÿ qalalarûnûn ÷oxluüu xanlûüûn xarici hö -

cum lardan mö dafiÿsini asanlaødûrûrdû. Tica rÿt yollarû özÿrindÿ

îëìàñû isÿ õàíëû üûí iqtisadi inkiøafûna mösbÿt tÿsir gþs tÿrirdi.

Áöòöí áó àìèëëÿð Ãóáà õàíëûüûíûí ãûñà ìöääÿòäÿ ýöú ëÿíìÿñèíÿ

øÿðàèò éàðàòäû.

Äöøìÿí ùöúóìëàðû âÿ ôåî-

äàë ìöùàðèáÿëÿðèíäÿí äàùà

÷îõ çÿðÿð ÷ÿêìèø ãîíøó ÿðàçè-

ëÿðèí ÿùàëèñè Ãóáà õàíëûüûíûí

ÿðàçèñèíäÿ ìÿñêóíëàøûðäûëàð.

Áó èñÿ õàíëûüûí èãòèñàäè âÿ

ùÿð áè ýöúöíöí àðòìàñûíà ñÿ -

áÿá îëóðäó.

Hÿrbi göcö vÿ iqtisadi in -

ki øa fû Quba xanlûüûnûn fÿal

xa rici siyasÿt yörötmÿsinÿ øÿ-

rait ya ra dûr dû. Bu siyasÿtin

mÿqsÿdi Azÿr baycan torpaq la -

rûnû xanlû üûn hakimiyyÿti al -

tûn da birlÿø dir mÿk idi. Èlk

ola raq iqtisadi vÿ strateji ÿhÿ-

miyyÿt da øû yan Salyan ÿrazisi

95

Ãóáàëû Ôÿòÿëè õàíûí Àçÿðáàéúàíòîðïàãëàðûíû áèðëÿøäèðìÿê ñèéàñÿòè íÿèëÿ íÿòèúÿëÿíäè?

Şimal-şərqi Azərbaycan xanlıqları

Quba xan lû üû na bir lÿø dirildi. 1757-úè èëäÿ

áàø âåðÿí áu hadisÿ gÿ lÿ cÿkdÿ Bakû vÿ Øa-

maxû xanlûqlarû nûn Quba xanlû üûna birlÿø -

di ril mÿ si nÿ øÿrait yaratdû.

Fÿtÿli xanûn hakimiyyÿtÿ gÿl mÿsi. Ùö -

ñåéíÿëè õàíäàí ñîíðà hakimiyyÿtÿ Fÿ tÿli

xan (1758—1789) gÿldi. Ùàêèìèééÿòÿ ýÿë -

äèéè èëê âàõòëàðäàí î, þçöíö mödrik dþvlÿt

xadimi vÿ bacarûqlû sÿrkÿrdÿ êèìè òàíûòäû.

Qu ba vÿ digÿr qonøu xanlûq la rûn ÿhalisinin hþr mÿ tini âÿ nö fu -

zunu qazandû.

Áirlÿødirmÿ siyasÿ ti ni óüóðëà davam etdirÿn Fÿtÿli xan ilk

olaraq bþ yök strateji ÿhÿ miyyÿti olan Dÿr bÿnd xanlûüûnû tabe et -

ìÿéè ãÿðàðà àëäû. ßrazisi ki÷ik, ÿhalisi az olan Dÿrbÿnd xanlûüû

hÿr bi cÿhÿtdÿn o qÿdÿr dÿ göclö deyildi. Hÿm ÷inin yer li ÿhalinin

onlardan ÷oxlu vergi alan Dÿrbÿnd xa nûn dan narazû olmasû vÿ

Fÿ tÿli xandan kþmÿk istÿmÿsi bu iøi äàùà äà asanlaø dûr dû.

96

Salyanûnbir lÿødiril -

mÿ sinin Bakû vÿØamaxû xanlûqla -rûnûn tabe edil mÿ -sinÿ øÿrait yarat -masûnû xÿritÿÿsasûnda izah edin.

Quba xanı Fətəli xan

Fÿtÿli xan gþr -kÿm li dþvlÿt xa di -mi, mahir dip lo -mat olmuødur. Î,

ðus, fars vÿ törk dillÿrini mökÿm mÿlbilirdi. Rus generalû Aleksandr Su-vorov Fÿtÿli xanû olduqca aüûllû, mÿrd,yorulmaz, tÿøÿb böskar vÿ göclö øÿxskimi xarak terizÿ edirdi.

Rus tarix÷isi Péîòð Butkov ya -zûr dû: «Fÿtÿli xan geniø aüûl sahibiidi. Siyasÿti bilirdi, cÿsur, tÿøÿb -bös kar vÿ yorüunluq bilmÿyÿn adamidi. Azÿrbaycan torpaqlarûnû vahiddþv lÿtin tÿrkibindÿ birlÿødirmÿkonun siyasÿtinin ÿsas istiqamÿtinitÿøkil edirdi». Rus alimi SàìóèëQmelin yazûr dû: «Fÿtÿli xan he÷bir mÿzhÿb ayrû-se÷kiliyinÿ yol ver-mirdi».

1759-cu ildÿ Dÿrbÿnd Quba xanlû üû na bir lÿødirildi. Bu hadisÿQuba xan lû üû nûn stra teji mþv qeyini daha da mþh kÿmlÿn dir di.

Áóíäàí ñîíðà Fÿtÿli xan Bakû xan lû -

üûnû birlÿø dir mÿk istÿ yir di. Èqtisadi cÿ -

hÿt dÿn zÿn gin olan Ba kû þlkÿnin xa rici

ticarÿt mÿr kÿzlÿrin dÿn biri idi. Øÿ hÿr

Xÿzÿr dÿnizinin baølû ca li manû idi. Èqti-

sadi ÿhÿmiyyÿtinÿ baxmayaraq, Ba kû

xanlûüû hÿrbi cÿhÿtdÿn zÿif idi. Bu da

qon øu xanlûqlarûn hö cum la rû na øÿrait

ya radûrdû. Ona gþrÿ dÿ Bakû xanlûüûnûn ÿha lisi Quba xanlûüûna

birlÿømÿklÿ øÿhÿrin daha yaxøû mödafiÿ olunmasûna ömid edirdi.

Hÿm ÷inin ÿhali Fÿtÿli xanûn sÿ nÿtkarlûq vÿ ticarÿtin inkiøafûnû

himayÿ etmÿsinè áèëèðäè. Áóíà gþrÿ Bakûnûn Quba xanlûüû na bir -

lÿødirilmÿsinÿ tÿrÿfdar idi.

Fÿtÿli xan Bakûnû Quba xanlûüûna

bir lÿø dirmÿk ö÷ön «nikah diplo ma tiya -

sû»n dan istifadÿ etdi. Bakû xanû ilÿ Ãó -

áà õàíû àðàñûíäà qohumluq mö nasi -

bÿt lÿri quruldu. Nÿti cÿdÿ 1767-ci ildÿ

Ba kû Quba xanlûüûna birlÿødirildi. Artûq

rÿsmi sÿnÿd lÿrdÿ Fÿtÿli xan «Qubanûn, Dÿr bÿn din, Bakûnûn vÿ

Sal yanûn hakimi» adlanûrdû.

97

Dÿr bÿnd ÿhalisiíèí Ãu balû Fÿtÿli xana kþmÿk ö÷ön möraciÿtèíèíåúÿ ãèéìÿòëÿíäèðèðñèíèç? Mölahizÿlÿr irÿli sö rön vÿ onlarû ÿsas -

landûrûn.

Dÿrbÿnd xanû ÿùàëèéÿ zölm edir, onlardan zor -la âÿ hÿddindÿn artûq ver gi tÿlÿb edir, narazû olan -la rû cÿzalandûrûrdû. Xanûn bu ÿdalÿtsizliyi xal qûnnarazûlûüûnû artûrûrdû. ßhali bu zölmdÿn azad ol -maq ö÷ön Ãubalû Fÿtÿli xana möraciÿt edÿ rÿk on -dan kþmÿk istÿmiødi.

XVIII ÿsr rus tarix÷isi Mixail ×ulkov

Õàíëûãëàðûí äèíúéîëëà áèðëÿøäèðèë-

ìÿñè íÿéèí ýþñòÿðèúèñèèäè?

ßvvÿlki siniflÿrdÿÿldÿ etdiéiniz bi -

lik lÿr vÿ xÿritÿ ÿsa sûn -da Dÿr bÿndin stratejiÿhÿmiyyÿtini izahedin.

Bakû Quba xanlûüûnûn iqtisadi inkiøa fûn da möhöm rol oynadû.

×önki Ba kû dÿniz ticarÿtindÿn, neft vÿ duz hasi la tûndan bþyök

gÿlir gþtörördö.

Áåëÿëèêëÿ, Ñàëéàí ÿðàçèñèíèí, Dÿrbÿnd vÿ Bakû xanlûqlarûnûí

Qu ba xanlûüûna bir lÿø di ril mÿsi ilÿ Øimal-øÿrqi Azÿrbaycan torpaq -

larû nûn birlÿødi ril mÿsinin birinci mÿrhÿ lÿsi baøa ÷atdû.

98


1. Ãóáà õàíëûüûíûí äèýÿð õàíëûãëàðäàí ôÿðãëè úÿùÿòëÿðè íÿäÿí èáàðÿòèäè?

2. Ãóáà õàíëûüûíûí ýöúëÿíìÿñèíÿ ùàíñû àìèëëÿð øÿðàèò éàðàäûðäû?3. Äÿðáÿíä âÿ Áàêû õàíëûüûíûí Ãóáà õàíëûüûíà áèðëÿøäèðèëìÿñèíèí ùàí -

ñû îõøàð úÿùÿòè âàðäû?4. «ßðàçèëÿðèí Ãóáà õàíëûüûíà áèðëÿøäèðèëìÿñè» úÿäâÿëèíè äÿôòÿðèíèçÿ

÷ÿ êèí âÿ òàìàìëàéûí.

5. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø òàðèõëÿðÿ àèä ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

1757 1759 1767

ßðàçè Òàðèõ Íÿòèúÿ

Ñàëéàí

Äÿðáÿíä

Áàêû

ÛÂ. BÈRLßØDÈRMß SÈYASßTÈNÈNÈKÈNCÈ MßRHßLßSÈ

Øàìàõû âÿ Úàâàä õàíëûãëàðûíûí áèðëÿøäèðèëìÿñè. Äÿðáÿíä âÿ

Áàêû õàíëûãëàðûíûí áèðëÿøìÿñèíäÿí ñîíðà Ôÿòÿëè õàíûí ìÿãñÿäè Øà-

ìàõûíû òàáå åòìÿê èäè. O, Øamaxûnû þz dþv lÿt inin paytaxtû etmÿk

istÿyirdi. ×önki Øamaxû coü rafi baxûm dan ÿlveriøli mþvqedÿ yer -

lÿ øir äè. Øàìàõû õàíëûüûíûí ÿðàçèñè, de mÿk olar ki, Azÿrbaycanûn

øi mal torpaq la rûnûn mÿrkÿ zindÿ yer lÿøirdi. Xanlûüûn Quba xan lû -

üûna birlÿødirilmÿsi siyasi cÿhÿt dÿn dÿ ÿhÿmiyyÿtëè èäè. Belÿ ki

Øamaxû qÿdim Øirvanøahlar dþvlÿtinin paytaxtû ol muø du. Øama -

xûnûn birlÿødirilmÿsi, ùÿì÷èíèí strateji ÿhÿmiyyÿt da øûyûrdû.

×önki bu nuíla da gÿlÿcÿkdÿ Qarabaü vÿ Øÿki xanlûã larûnûn, hÿm -

÷i nin Azÿr baycanûn cÿnub tor paq larûnûn bir lÿødiril mÿ sinÿ øÿrait

yarana bilÿrdi.

Fÿtÿli xan Dÿrbÿnd vÿ Bakû xan lûq -

la rû kimi, Øamaxûnû da möhari bÿsiz,

dinc yolla birlÿødir mÿk istÿyirdi. Ona

gþrÿ dÿ Øamaxû xanlûüû ilÿ danûøûqlar

apardû. ßldÿ edilÿn razûlaømaya gþrÿ

Qu ba xanlûüû Øamaxû xanlûüûnû xarici

höcum lardan qorumalû idi. ßvÿzindÿ

isÿ Øamaxû xan lû üû hÿr il Qu ba xan lû üû -

na möÿyyÿn ìèãäàðäà þdÿniø ve rÿ cÿk -

di. La kin tezliklÿ Øÿki xan lû üûna ar xa-

lanan Øamaxû xanû bu razû la øma dan im -

tina etdi. Ona gþrÿ dÿ Ãu balû Fÿtÿli xan Øÿki xanlûüû ilÿ razûlûq

ÿldÿ et mÿ yi qÿrara aldû. Fÿtÿli xan Øÿki xa nûíà Øamaxû xanlûüûnû

þz ara la rûn da bþ löø dör mÿ yi tÿklif etdi.

99

Áöòöí Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðûíû äèíúéîëëà áèðëÿøäèðìÿê ìöìêöí îëäóìó?

Ùàíñû õàíëûãëàð Quba xanëûüûíûí òà-áåëèéèíÿ êå÷ìÿêäÿí èìòèíà åòäèëÿð?

Ñèçúÿ, Øàìàõûõàíëûüûíûí áèðëÿø-

äèðèëìÿñèíèí íÿ êèìèèãòèñàäè ÿùÿìèééÿòèîëà áèëÿðäè?

Íÿ ö÷öí Ôÿòÿëèõàí Øÿêè õàíëûüû

èëÿ ðàçûëûã ÿëäÿ åòìÿêèñòÿéèðäè?

1767-ci ildÿ Øamaxû xan lû üû èêè xanlûq arasûnda bþlöødö röldö.

Lakin áèð èë ñîíðà Fÿtÿli xan Øamaxû xan lûüûnû tamamilÿ Quba

xan lûüûna bir lÿødirdi.

Øamaxû xaílûüûndan sonra 1768-ci il dÿ

Mu üan da yerlÿøÿn Cavad xanlûüû da Quba

xan lûüûna bir lÿø di rildi. Cavad xanlûüû kþ -

nöllö ola raq Quba xanlûüûnûn hi mayÿ sini

qÿbul etdi. Muüan ÿra zisinin birlÿødiril -

mÿ si Azÿr bay canûn cÿnub torpaqlarûna yol

a÷ûrdû.

Belÿliklÿ, Fÿtÿli xan Øimal-øÿrqi Azÿr -

bay can torpaqla rû nûn bþyök bir hissÿ si ni þz ha kimiyyÿti altûnda

birlÿødir mÿ yÿ nail oldu. Bu XVIII ÿsrin ikinci yarû sûn da Azÿr -

bay can torpaqla rû nûn birlÿø dirilmÿsi tÿøÿbböslÿrinin ÿn uüur -

lusu idi.Azÿrbaycan torpaqlarûnûn bir hissÿsinin

va hid dþvlÿtin tÿrkibindÿ birlÿødirilmÿsimö höm siyasi-iqtisadi ÿhÿmiyyÿt daøû yûr dû.Ara mö ha ri bÿlÿri azalûr, xarici hö cum larûnqarøûsû alûnûr dû. Bu isÿ iqtisadi inkiøafa øÿ-rait yaradûrdû. Ona gþrÿ dÿ qonøu xanlûq la -rûn ÿhalisi — kÿndlilÿr, sÿ nÿt kar vÿ ta -cir lÿr, hÿm÷inin feodallarûn bir his sÿsi bir -lÿø dir mÿ siyasÿtinÿ rÿübÿtlÿ yanaøûr dûlar.

Þz hakimiyéÿtlÿrini qoruyub saxla ma üa÷alûøan iri feodal hakimlÿr isÿ Fÿtÿli xanûnbirlÿødirmÿ siyasÿtinÿ qar øû ÷ûxûr vÿ möqa -vimÿt gþs tÿ rir dilÿr.

Áèðëÿøäèðìÿ ñèéàñÿòèíÿ ãàðøû ÷ûõàíëàð -ëà ìöáàðèçÿ. Quba xanlûüûnûn birlÿødir mÿ

siya sÿ ti Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíû èøüàë åòìÿê èñòÿéÿí õàðèúè ãöâ -âÿ ëÿðèí äÿ ìÿíàôåéèíÿ óéüóí äåéèëäè. Ôåîäàë àðà ìöùàðèáÿëÿðèéå íè ìÿðùÿëÿéÿ äà õèë îë äó. Tezlik lÿ äèýÿð õàíëûãëàð Ôÿòÿëè õàíàqarøû mö ha ri bÿyÿ baøla dû lar. Bunun ö÷ön möxtÿlif ittifaqlarya rat dû lar. Bu ittifaqlardan birinÿ Qara baü õàíëûüû, Øÿki õàí-

100

AzÿrbaycanRespub lika -

sûnûn siyasi xÿri -tÿsindÿ Cavadxanlûüûnûn yer -lÿødiyi ÿrazinimöÿyyÿn edin.

Azÿrbaycantorpaqlarûnûn

birlÿødirilmÿsininsiyasi-iqtisadi ÿhÿ - miyyÿti haqqûndamölahizÿlÿr irÿlisöröí.

Èðè ôåîäàëëàðÔÿòÿëè õàíûí

áèðëÿøäèðìÿ ñèéàñÿ-òèíè íÿéÿ ýþðÿ þç -ëÿðè ö÷öí òÿùëö êÿùåñàá åäèðäèëÿð?

ëûüû vÿ ke÷ miø Øama xû ùàêèìè, di gÿ rinÿ isÿ Daüûstan hakimlÿridaxil idi lÿr. Áó, Àçÿð áàéúàíûí øèìàë òîðïàãëàðûíäà ñèéàñè âÿçèé -éÿ òèí éåíèäÿí ýÿðýèíëÿøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Áåëÿ âÿçèééÿò èñÿÀçÿð áàéúàí òîð ïàã ëàðûíû èøüàë åòìÿê èñòÿéÿí õàðèúè ãöâ âÿëÿðÿÿë âåðèøëè øÿðàèò éà ðàòäû. Áóíëàðäàí áèðè äÿ Cÿ nubi Qaf qazda ha -kimiyyÿtÿ can atan görcö ÷arû II Èrakli èäè. ÛÛ Èðàêëè Fÿtÿli xanûnbirlÿødir mÿ siyasÿtinèí ÿëåéùèíÿ èäè. Ëàêèí Ôÿòÿëè õàíà ãàðøûà÷ûã ÷ûõûø åòìÿéÿ úÿñàðÿò åòìèð, ôöð ñÿò ýþçëÿéèðäè. Áó ôöðñÿò éà -ðàíäû. Î, Qa ra baü vÿ Øÿki xan lû ã la -rûn ûn Quba xan lûüûna qarøû yaran mûøittifa qûna daxil oldu.

1774-cö ildÿ Qaraqaytaq hakimi

ßmir Hÿm zÿ nin vÿ digÿr Da üûs tan ha -

kimlÿrinin bir lÿø miø qöv vÿlÿri Qu ba

xan lûüûna höcum etdi lÿr. ßìèð Ùÿì -

çÿ Ôÿòÿëè õàíûí ãîùóìó èäè. Ôÿòÿëè

õàí ßìèð Ùÿìçÿíèí áàúûñû Òóòè Áèêÿ

èëÿ åâëÿíìèøäè. Xudat yaxûnlû üûn da —

Gavduøan ÷þ lön dÿ baø ver miø dþyöø -

dÿ Fÿtÿli xan mÿülub oläó. Äÿðáÿíäÿ

ãàéûòìàã ìöìêöí îëìàäûüûíà ýþðÿ

éàðàëû Ôÿòÿëè õàí Ñàëéàíà ÷ÿêèëäè. ßmir

Hÿmzÿnin baø ÷ûlûq etdiyi bir lÿø miø

qövvÿlÿr èñÿ Dÿrbÿndÿ hö cum et di lÿr.

ßmir Hÿm zÿ ÿvvÿlcÿ hiylÿyÿ ÿl at dû. O,

Tu tè Bikÿyÿ xÿbÿr gþn dÿrdi ki, gu ya,

dþ yöødÿ hÿlak ol muø Fÿtÿli xa nûn cÿna zÿ sini gÿtir miø dir. Lakin

Tu tu Bi kÿ qar daøûnûn bu yalanûna inan madû âÿ Äÿðáÿíäèí ìöäà-

ôèÿñèíÿ áàø÷ûëûã åòìÿéè þç öçÿðèíÿ ýþ òöðÿ ðÿê ãàëà ìö äà ôèÿ ÷è ëÿðèíÿ

äöø mÿ nÿ möqa vimÿt gþs tÿr mÿyi ÿmr etdi.

101

Ìÿíáÿ ÿñàñûíäàÀçÿðáàéúàí õàëãû-

íûí áèðëÿøäèðìÿ ñèéàñÿ-òèíÿ ðÿüáÿòèíèí ñÿ áÿá- ëÿðèíè øÿðù åäèí.

«Tutè Bikÿ øÿhÿri mÿrd lik lÿ mödafiÿ edir di. O, qaladivar larû özÿ rindÿ øir kimi duraraq, hÿr øeyÿ þzö rÿh bÿr likedir di. Qala top larûnûn atÿøi ilÿ döømÿni qorxuya salûrdû».

Tarix÷i Éåâýåíè Kozubski

Görcö ÷arûII Èrakli nÿ ö÷ön

Ãubalû Fÿ tÿ li xanûnbirlÿø dirmÿ siyasÿtinÿqarøû ÷ûxûrdû?

Äÿðáÿíä õàíëûüûíÿ âàõò Ãóáà

õàíëûüûíà áèðëÿøäè-ðèëìèøäè?

Äÿðáÿídin möha sirÿsinin uzan -

ma sûn dan istifadÿ edÿn Fÿtÿli xan

dÿ niz vasitÿsilÿ ãàëàéà qa yût dû.

Dÿr bÿnd 9 ay qÿh rÿ mancañûíà

mö dafiÿ edil di. Áèð ëÿøìèø ãöâ -

âÿëÿðÿ ãàðøû òÿê áà øûíà ìöáàðèçÿ-

íèí ÷ÿòèí îëäóüóíó ýþðÿí Fÿ tÿli

xan kþ mÿk ö÷ön Ru siyaya mö -

raciÿt et di. Fÿ tÿli xa nûn el÷ilÿri

Rusiya ÷ari ÷asû II Yekaterina tÿ -

rÿ fin dÿn hþr mÿt lÿ qar øû lan dû.

Qaf qazdakû rus qo øu nu Dÿr bÿndÿ

gÿl di.

1775-cè ildÿ ßmir Hÿmzÿ Dÿr -

bÿn din mö ha sirÿsindÿn ÿl ÷ÿkib,

ðóñ qo øunlarû ilÿ dþyöøÿ gir di vÿ

mÿülub oldu. Rus qoøunu Dÿr -

bÿndÿ da xil oldu. Bundan narazû

olan Os manlû dþv lÿti Rusiya hþ -

ku mÿ tinÿ eti ra zûnû bildir di. Os -

man lû dþv lÿti ilÿ yenidÿn mö ha -

ri bÿ etmÿk is tÿ mÿ yÿn Rusiya þz

qo øununó geri ÷ÿkdi.

Ôÿòÿëè õàí äèïëîìàòèê éîëëà

Ãà ðàáàüû äà þç äþâëÿòèíÿ áèðëÿø-

äèðìÿê èñòÿéèðäè. Ëàêèí îíóí áó

íèééÿòè áàø òóòìàäû. Áåëÿ îëäóã -

äà 1780—1781-ci il lÿrdÿ Qa ra -

baüa ùÿðáè yöröølÿr etñÿ äÿ, áu yöröø lÿr uüur suzëóãëà íÿòèúÿëÿíäè.

Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá òîðïàãëàðûíà éöðöø. Ôÿòÿëè õàí Àçÿðáàé -

úàíûí éàëíûç Øèìàë õàí ëûãëàðûíû äåéèë, úÿíóá torpaqlarûnû äà þç

ùà êèìèééÿòè àëòûíäà birlÿødir mÿk istÿ yèðäè. Fÿtÿli xanûn planla -

rûndan biri dÿ Sÿfÿvilÿr dþv lÿ ti nin bÿrpa edilmÿsi idi. Ona gþrÿ

dÿ o, Azÿr baycanûn cÿnub tor paq larû na yöröø et äè. 1784-cö ildÿ

Fÿtÿli xan ßrdÿbili âÿ Ìåøêèíè ÿlÿ ke ÷irdi. Fÿtÿli xanûn Àçÿð áàé -

102

Tuti Bikə

Òóòè Áèêÿíè Àçÿðáàé -úàíûí ùàíñû ãàäûí

ùþêìäàðû èëÿ ìöãàéèñÿåòìÿê îëàð?

Ôÿòÿëè õàíûí êþìÿêö÷öí Ðóñèéàéà ìöðà -

úèÿò åòìÿñèíÿ ìöíàñèáÿòáèëäèðèí.

úàíûí úÿ íóá òîðïàãëàðûíà yöröøö Cÿnubi Qafqa zûn vÿ Daüûs tanûn

feodal hakimlÿrinin nara zûlûüûna sÿbÿb oldu. Ðóñèéàíûí ýÿëÿúÿêäÿ

Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíû èøüàë åòìÿê ïëàíû âàð èäè. Îíà ýþðÿ äÿ

103

Quba xanlığının birləşdirmə siyasəti

Вассал яразиляр

1780–1781-ъи иллярдяФятяли ханын Гарабаьа йцрцшляри

1795–1797-ъи иллярдя Аьа Мящяммяд шащ Гаъарын йцрцшляри

1784-ъц илдя Губалы Фятяли ханынАзярбайъаны бирляшдирмяк уьрундаЯрдябиля йцрцшц

1796-ъы илдя В.А.Зубовун команданлыьы алтында рус гошунларынын йцрцшц

Ru siya da bu yö röøÿ qar øû ÷ûxdû âÿ Fÿ -

tÿ li xandan Azÿr baycanûn cÿnub tor paq -

la rûnû tÿrk etmÿ yi tÿlÿb etdi. Rusi ya ilÿ

mö na si bÿt lÿri pis lÿø dirmÿk is tÿ mÿ ìÿñè

vÿ di gÿr xan lûqla rûn na razû lûüû Ôÿòÿëè õà -

íû ýåðè ÷ÿêèë ìÿ éÿ ìÿúáóð åòäè.

1789-cu ildÿ Fÿtÿli xanûn þlömön dÿn sonra Quba xanlûüû zÿif -

lÿdi. Onun dþv rön dÿ birlÿødirilmiø xan lûqlar éåíèäÿí möstÿqil

oldular.

104


1. Qubalû Fÿtÿli xanûn birlÿødirmÿ siyasÿtinin birinci mÿrhÿlÿsindÿhansû xanlûqlar tabe edilmiødi?

2. Ãóáà õàíëûüû èëÿ Øàìàõû õàíëûüû àðàñûíäà ðàçûëàøìàíûí øÿðòëÿðèíåúÿ èäè?

3. Qubalû Fÿtÿli xanûn dþvlÿt÷ilik fÿaliyyÿtini mözakirÿ edin vÿ digÿrhþkmdarlarla möqayisÿ edin.

4. Fÿtÿli xanûn birlÿødirmÿ siyasÿtinÿ aid cÿdvÿlè äÿôòÿðèíèçÿ ÷ÿêèí âÿèøëÿéèí.

5. Õàðèúè ãöââÿëÿð íÿ ö÷öí âàùèä âÿ ýöúëö Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí éà -ðàí ìàñûíû èñòÿìèðäèëÿð? Ìöàñèð äþâðëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèí.

6. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí âÿ ñõåìè÷ÿêèá èøëÿéèí.

Ìÿðùÿëÿ Õàíëûã Áèðëÿøäèðìÿ òàðèõè ßùÿìèééÿòè

Û ìÿðùÿëÿ

ÛÛ ìÿðùÿëÿ

1768 1774 1775 1784

Íÿ ö÷ön ÐóñèéàÔÿòÿëè õàíäàí

Àçÿðáàéúàíûí úÿíóáòîðïàãëàðûíû òÿðêåòìÿéè òÿëÿá åòäè?

Â. BßYLßRBßYÈLÈKDßN XANLIÜA

Xanlûüûn yaranmasû. XVIII ÿsrin orta -la rûnda Azÿrbaycanda yaran mûø ÿn göclöxanlûqlardan biri dÿ Qarabaü xanlûüû idi.Xanlûüûn ÿsasûnû Cavanøir tayfasûnûn baø -÷û sû Pÿnahÿli xan (1748—1763) qoy muø du.Ïÿíàùÿëè õàí âàõòèëÿ Íàäèð øàùûí sÿr kÿð - dÿlÿrindÿn biri îëìóøäó.

Nadir øa h dþvlÿ ti nin söqutundan son raPÿnahÿli xan mös tÿqil Azÿrbaycan dþv lÿt ëÿ -ðèí äÿí áèðèíè — Qa ra baü xanlûüûnû yaratmûødû.

Xanlûüûn ÿhalisini, ÿsasÿn, úavanøir,iyir mi dþrdlÿr, otuzikilÿr, kÿbir li, ba har lûvÿ kolanû törk tayfalarû tÿøkil edir di. Bun-dan baø qa, xanlû üûn ÿrazi sin dÿ az sayäàxristian-albanlar da ya øa yûr dûlar.

Qarabaü bÿylÿrbÿyi vÿ tayfalarû ùÿëÿ1736-cû ildÿ Muüan qurultayûn da Na dirxanûn øah se÷ilmÿsinÿ qarøû ÷ûxmûø, qa-nuni hakimiy yÿtin Sÿfÿ vilÿrÿ mÿx sus ol du -

105

Qarabaüûí ÿðàçèñè strateji mþvqeyinÿ ýþðÿìö ùöì ÿhÿmiyyÿt êÿñá åäèðäè. Òez-tez höcum -lara mÿruz qa làí âÿ áu höcumlarû, ÿsasÿn, dÿfedÿn Qa rabaü xan lûüû göc lÿnÿrÿk Azÿrbaycanûnÿn göclö õàíëûãëàðûíäàí birinÿ ÷evrildi. Bÿs Qa -ra baü xan lû üû necÿ göclÿndi?

Pənahəli xan

Gümüş pulŞuşa qalasının gümüş açarları

üunu bildirmiødilÿr. Ona gþrÿ dÿ ha ki -miyyÿtÿ gÿlÿn Nadir øah Qarabaü tay -fa larûnû cÿza landûraraq on larû Xora san

vila yÿtinÿ vÿ ßfqanûstana sörgön et miø -di. Qara baü xanlûüû yaran dûq dan son rabu tayfalar éåíèäÿí þz tarixi vÿ tÿn lÿ ri -nÿ — Ãàðàáàüà ãàéûòäûëàð. Bu isÿ xan lû - üûn hÿrbi-siyasi vÿ iq tisadi cÿhÿtdÿngöc lÿn mÿsinÿ ìöñáÿò tÿ sir gþstÿrdi.

Pÿnahÿli xan Qa rabaüû xarici hö cum -

lar dan qorumaq ö÷ön tÿd birlÿr hÿ ya ta ke -

÷irdi. Èlk nþv bÿdÿ, mö dafiÿ qalañû tikildi.

106

Qarabağ xanlığı

Ìóüàí ãóðóëòà-éûíäà Ãàðàáàü

òàéôàëàðûíûí Íàäèðèíøàù ñå÷èëìÿñèíÿ ãàðøûîëìàñûíû íåúÿ ãèéìÿò-ëÿíäèðèðñèíèç?

ßââÿëêè ñèíèôëÿðäÿÿëäÿ åòäèéèíèç

áèëèêëÿð ÿñàñûíäà ìÿëóìàò âåðèí. Àëáàíëàð êèì èäè?

1795–1797-ъи иллярдя Аьа Мящяммяд шащ Гаъарын йцрцшляри

1796-ъы илдя В.А.Зубовун команданлыьыалтында рус гошунларынын йцрцшц

1780–1781-ъи иллярдяФятяли ханын Гарабаьа йцрцшляри

1748-ci ildÿ Kÿbirli ma halûnda Ba yat qala sû nûn ti kintisiíÿ baølandû.

Qa la nûn adû qÿ dim törk tay fasû îëàí áa ya t òàéôàñûíûí adû ilÿ baü lû idi.

«Bayat savaøû». Qara baü xanlûüûnûn göc lÿn mÿsi qonøu xan -lûqlarû na rahat edirdi. Digÿr tÿ rÿfdÿn Qa rabaüûn xristian-alban mÿ -liklÿri þz mölklÿrini itirmÿk dÿn qor xa raq Pÿnahÿli xanûn haki miy - yÿtinÿ qar øû ÷ûxûrdûlar. Bu mÿqsÿdlÿ qon øu xan lûq lar la ÿlaqÿ saxla -yûr, onlarû Qa rabaüa yöröøÿ sþvq edir dilÿr. Belÿ yö röø lÿrdÿn áè-ðèíúèñè áöòöí Àçÿðáàéúàíû áèðëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøàí Øÿki xanû Hacû×ÿlÿ bi tÿrÿfindÿn edildi. Hacû ×ÿ lÿbi xan þz möttÿfiq lÿri – Øa -ma xû xanû vÿ mÿliklÿrlÿ bir lik dÿ Bayat qalasûnû mö ha si rÿyÿ alsada, onu ÿlÿ ke÷irÿ bilmÿdi. Tarixi ÿdÿ biyyatlarda «Ba yat savaøû»adlanan bu hadisÿ Qa ra baü xan lûüûnûn möñtÿãiëli yini mþh kÿmlÿn -dir di vÿ nöfuzunu artûrdû.

107

Şuşa qalası

«Mÿliklÿr Øÿki xanû Hacû ×ÿlÿbiyÿ yazûb bil -dirirdilÿr ki, Pÿnahÿli xan burada taxta ÷ûxmûø,qala vÿ sÿngÿr tikdirmiødir. ßgÿr ona qarøû tÿdbirgþrölmÿsÿ, sonra onun qarøûsûnda durmaq möm -kön olmayacaq».

Mirzÿ Adûgþzÿl bÿy «Ãàðàáàüíàìÿ».

Ùàúû ×ÿëÿáè õàíëà Ïÿíàùÿëè õàíûí òîããóøìàñûíûí ìÿëèêëÿð ö÷öíôàéäàñû íÿ èäè?

Bayat savaøûnda ÿldÿ edilÿn qÿlÿ bÿyÿbaxmayaraq, qala coürafi baxûm dan ÿl-veriøli yerdÿ deyildi. Ona gþrÿ dÿ ÿv-vÿlcÿ Aüdam yaxûn lû üûn da Øah bulaãqa lasû inøa edildi. Íÿùàéÿò, Àçÿðáàé -úàíûí ãÿäèì éàøàéûø ìÿñêÿíè îëàí Øó-øàäà Pÿ na h abad qala sûnûn tikintisi ba øa÷at dûrûldû. Bundan sonra Pÿnah abad –Øu øa Qarabaü xan lûüûnûn pay taxtû ol du.Ïÿíàùÿëè õàíûí àäû èëÿ «Ïÿíàùàáàä» àä-ëàíàí Øóøà èíêèøàô åäÿðÿê Àçÿðáàé úà -

íûí ñèéàñè âÿ èãòèñàäè ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëäè.Qarabaü xanlûüûnûn göclÿnmÿsi. Ba yat savaøûndan sonra

Qarabaü xan lû üûnûn nöfuzu artdû. Bu isÿ Pÿnahÿli xana xanlû -üûn ÿrazilÿrini geniølÿndir mÿk imkanû ver di. Gÿncÿ, Èrÿvan, Nax ÷û -van vÿ ßrdÿbil Qarabaü xanlû üûn dan asûlû vÿ ziyyÿtÿ sa lûndû.Zÿn gÿzur éåíèäÿí Qara baüa bir lÿø dirildi.

Qarabaü xanlûüûnûn mÿrkÿzlÿødir mÿ siyasÿtinÿ qarøû ÷ûxanõðèñòèàí-àëáàí mÿliklik lÿrè tabe edildi. Èlk olaraq, Vÿrÿndÿ mÿ -li yi Pÿ nahÿli xa nûn hakimiy yÿtini qÿbul etdi. Xa÷ûn mÿliyi ÿv-vÿlcÿ möqa vimÿt gþs tÿr sÿ dÿ, Ballûqaya dþyöøöndÿ mÿülubedil di vÿ Pÿnahÿli xana tabe olduüunu qÿbul etdi. Tÿdricÿn di -gÿr mÿlikliklÿr – Dizaq, ×ilÿbþrd, Gölöstan (Talûø) da Qa ra -baü xanûndan asûlûlûüû qÿbul etdilÿr. Lakin buna baxmayaraq,on lar mÿkrli siyasÿt lÿrini da vam etdirir, gizli olaraq xariciqöv vÿlÿrlÿ, õöñóñÿí ÷àð Ðóñèéàñû èëÿ ÿlaqÿlÿr sax layûr vÿ onlarûQarabaüa yöröøÿ tÿhrik edirdilÿr.

1757-ci ildÿ Mÿhÿmmÿdhÿsÿn xan Qacarûn qoøunu Qarabaüayöröø et di. Lakin «Õatûn arxû» adlû yerdÿ baø vermiø dþyöødÿQa rabaü xanlûüû qalib gÿldi. Mÿhÿmmÿdhÿsÿn xan geri qayûtmaüamÿcbur oldu.

Fÿtÿli xan ßføarûn Qarabaüa yö rö - øö. Azÿrbaycan torpaqlarûnû bir lÿø dir -

mÿ si yasÿ ti hÿyata ke÷irÿn Óðìèéà õà -

íû Fÿtÿli xan ßføar Úÿ nub xanlûq la rûnû

108

Ôÿòÿëè õàí ßôøàðùàíñû õàíëûüûí

ùàêèìè èäè?

Õàíëûüûí ïàéòàõ-òûíûí Øóøàéà êþ -

÷öðöëìÿñèíèí ñÿáÿáèíÿ èäè?

Øóøàíûí ñèéàñè âÿèãòèñàäè ìÿðêÿç

êèìè èíêèøàôûíûíñÿáÿáè íÿ èäè?

tabe etdikdÿn sonra Pÿ nahÿli xanûn ya -

nûna el÷ilÿr gþn dÿrdi. O, Qara ba üûn ta be

olmasûnû tÿlÿb etdi. Ëàêèí Ïÿíàùÿëè õàí

áó òÿëÿáè ðÿää åòäè. 1759-cu ildÿ Fÿ tÿ li xan

ßf øar Qa rabaüa hö cum eòäè. Øu øa nû mö -

ha sirÿyÿ aldû. Uzunmöd dÿtli möhasirÿ dÿn

son ra Pÿnahÿli xan asûlûlûüû qÿbul etmÿyÿ mÿcbur ol du. La kin bu asûlû -

lûq ÷îõ davam etmÿdi. Pÿ nah ÿli xan asû lûlûüa son qoy ma q ö÷ön Øiraz

ha kimi Kÿrim xan Zÿndin îíóíëà ittifaqà ýèðìÿê tÿklifini qÿbul etdi.

1763-cö ildÿ möttÿfiqlÿr Fÿtÿli xan ßf øarû mÿülub etdilÿr. La -kin Kÿ rim xan Zÿnd Pÿnahÿli xana xÿ ya nÿt edÿ rÿk onun Qa ra -ba üa qayût ma sûna icazÿ ver mÿéèá Øè -ðàç äà ñàõëàäû.

Qarabaü xanlûüû Èbrahimxÿlil xa nûnhakimiyyÿti dþvröndÿ. Pÿ nah ÿli xandansonra hakimiyyÿtÿ oülu Èbrahimxÿlil xan(1763–1806) gÿldi. O, xristian-al banmÿ liklÿrini mÿrkÿzi haki miy yÿtÿ tabeet mÿk siyasÿtini davam etdiräè.

1768–1774-cö illÿräÿ Îñìàíëû äþâ-ëÿòèíÿ ãàðøû möharibÿdÿ Ru si ya nûn qÿ -lÿ bÿsi õðèñòèàí-àëáàí mÿliklÿriíè yeni -dÿn fÿal laødûr dû. On lar gizli olaraqmöra ciÿt edèá Ru si yaíû Azÿr bayca nayö rö øÿ ÷a üûr dûlar. La kin bu dþvr dÿ Ru -

109

Ìÿíáÿ ÿñàñûíäà Ïÿíàùÿëè õàíûí äþâëÿò÷èëèê ôÿàëèééÿòèíè äÿéÿð-ëÿíäèðèí.

Ïÿíàùÿëè õàíûíÊÿðèì õàí Çÿíäëÿ

èòòèôàã áàüëàìàñûíàìöíàñèáÿò áèëäèðèí.

İbrahimxəlil xan

Ïÿíàùÿëè õàíûí èñòèãëàëèééÿòèíèí øþùðÿòè, ãîøóíó-íóí ÷îõëóüó âÿ ãöäðÿòè ùÿð éåðÿ éàéûëäû. Øèðâàí,Øÿêè, Ýÿíúÿ, Èðÿâàí, Íàõ÷ûâàí, Òÿáðèç âÿ Ãàðàäàüõàíëàðû îíóíëà ìöòòÿôèã îëìàã èñòÿäèêëÿðèíè áèëäèð-äèëÿð. Íàõ÷ûâàíûí Çÿíýÿçóð, Òÿáðèçèí Ãàïàí âÿ Ãà-ðàáàüûí Ìåùðè ìàùàëëàðûíà ñàùèá îëäó. Àçÿð áàé-

úàíûí áþéöê ùèññÿñè îíà òàáå îëìóøäó.Ìèðçÿ Úàìàë Úàâàíøèð. «Ãàðàáàü òàðèõè»

siya nûn Cÿ nubi Qaf qazû iøüal etmÿêö÷öí ki fa yÿt qÿ dÿr hÿr bi gö cö yox idi.Hÿm ÷inin bey nÿl xalq øÿrait dÿ Ru siyaö÷ön ÿlveriøli deyildi. Îíà ýþðÿ äÿ êè÷èêìö ãàâè ìÿ òÿ áàõ ìàéàðàã, Èbrahimxÿlilxan mÿliklÿri tabe etdi.

Ãóáàëû Ôÿòÿëè õàíûí ãîíøó õàíëûãëàðû òàáå åòìÿê ñèéàñÿòè Ãàðà-

áàü õàí ëûüû èëÿ ìöíàãèøÿéÿ ñÿáÿá îëäó. Èáðàùèìõÿëèë õàí Ãàðàáàü

õàíëûüûíûí ìöñòÿãèëëèéèíè ãîðóéóá ñàõëàìàã èñòÿéèðäè. Îíà ýþðÿ äÿ

Ãóáà õàíëûüûíäàí àñû ëû îëìàã òÿêëèôèíè ãÿáóë åòìÿäè. 1780—1781-úè

èëëÿðäÿ Fÿtÿli xanûn Qarabaüa yöröø lÿri uüursuz oldu.

Belÿliklÿ, Èbrahimxÿlil xanûn ha ki miy yÿti dþvröndÿ Qarabaü

xanlûüû da ha da göclÿndi. Õanlûq nÿinki Azÿr baycanûn, demÿk

olar ki, bötön Cÿ nu bi Qafqazûn ÿn göc lö siyasi qurumlarûndan

biriíÿ ÷åâðèëäè.

110


1. Nadir øah nÿ ö÷ön Qarabaü tayfalarûnû sörgön etmiødi? Onun butÿdbirini necÿ qiymÿtlÿndirirsiniz? Mölahizÿlÿrinizi ÿsaslandûrûn.

2. Pÿnahÿli õàí Qarabaüû xarici höcumlardan qorumaq ö÷ön hansûtÿd bir lÿr hÿyata ke÷irmiødi?

3. Hacû ×ÿlÿbi õàíûí Qarabaüa yöröøönön sÿbÿbi nÿ idi?4. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí âÿ ñõåìè

÷ÿêèá èøëÿéèí.

5. XVIII ÿsrin 60–70-ci illÿrindÿ alban mÿliklÿrinin fÿallaømasûnûnsÿ bÿbi nÿ idi?

6. Úÿäâÿëè äÿôòÿðèíèçÿ ÷ÿêèá èøëÿéèí.

1748 1757 1763

Ïÿíàùÿëè õàí Èáðàùèìõÿëèë õàí


Qubalû Fÿtÿli xanvÿ Èbrahimxÿlil

xan arasûnda ziddiyyÿ -tin sÿbÿbini izah edin.

14. QßRBÈ AZßRBAYCAN XANLIQLARI

ÈÐßÂÀÍ ÕÀÍËÛÜÛ. Àçÿðáàéúàí äþâëÿòè îëàí Èrÿvan xanlûüûXVIII ÿsrin ortalarûnda ya raímûø dû. Îíóí ÿsasûnû Mir Mehdi xanßôøàð (1747—1752) qoymuødu. Xan lûüûn ÿrazisi Sÿfÿ vilÿr dþvlÿ -ti nin ×uxursÿÿd bÿy lÿr bÿyèliyinin bir hissÿsini ÿhatÿ edirdi.

ÕÂÛÛÛ ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿ Èðÿâàí õàíëûüûíäà òåç-òåç ñàðàé ÷åâ-ðèëèøëÿðè áàø âå ðèð äè.1755-úè èëäÿ Èðÿâàí -äà öñéàí áàø âåðäè.Öñéàíà ÿùàëè àðà ñûí -äà áþéöê íö ôó çó îëàíÙÿñÿíÿëè õàí Ãàúàðáàø÷ûëûã åäèðäè. Öñ éàííÿòèúÿñèíäÿ î, Èðÿâàíõàíû îëäó. Áåëÿëèêëÿ,Èðÿâàíäà éåðëè òöðêãà úàð òàéôàñû ùà êè -ìèé éÿòÿ ýÿëäè.

Xanlûüûn ÿhalisi.Èrÿvan xan lû üûnûn ÿha - lisi áó äèéàðûí ÿí ãÿ -äèì ñàêèíëÿðè îëàíAzÿr bay can törk lÿri

111

Ãÿðáè Àçÿðáàéúàíäà — Èðÿâàí âÿÍàõ÷ûâàí õàíëûãëàðûíäà áó çàìàíñèéàñè âÿ èãòèñàäè âÿçèééÿò íåúÿ èäè?

Àçÿðáàéúàíûí ãÿðáèíäÿ éàðàíìûø õàíëûãëàð ÿðàçèëÿðèíèíáåéíÿëõàëã òèúàðÿò éîëëàðûíûí öçÿðèíäÿ éåðëÿøìÿñèíÿ âÿ ñòðàòåæèìþâãåéèíÿ ýþðÿ ñå÷èëèðäè. Åëÿ áó ñÿáÿáäÿí äÿ ãîíøó õàíëûãëàðûíâÿ õàðèúè äþâëÿòëÿðèí ùöúóìóíà ìÿðóç ãàëûðäû.

İrəvan xanlığı

èäè. Áóíó î äþâðÿ àèä éåð àäëàðû, î çàìàí Èðÿâàíäà îëìóø Àâ ðîïàñÿé éàùëàðûíûí, ùÿòòà åðìÿíè òàðèõ÷èëÿðèíèí ìÿëóìàòëàðû ñöáóò åäèð.

ßhalinin úöçè bir his sÿsi õðèñòèàíëàðäàí èáàðÿò èäè. Îí ëàðûí bubþl gÿyÿ ilk gÿliøi 1441-ci ildÿ ermÿni ka ta li kos luüunun Ki ëèkiya -dan* Azÿr bay can Qaraqo yun lu dþv lÿ ti nin ÿra zi si nÿ — Ö÷kilsÿyÿ(Ö÷ ìö ÿ äçèí) kþ÷öröl mÿ si ilÿ baü lû ol muødu.

Êàòàëèêîñëóüóí êþ ÷öðöëìÿñèíÿ ãÿäÿð bþlgÿdÿ ermÿnilÿrÿ mÿx -sus he÷ bir yaøayûø mÿn tÿqÿsi, torpaq sahÿsi olmamûødû. Son ralarer mÿ ni katalikos larû yer li àzÿr bay canëûëàðûí òîðïàãëàðûíû ìöõòÿëèôéîëëàðëà ÿëÿ êå÷èðÿðÿê þç ÿrazilÿrini geniølÿn dir dilÿr. Bunu indi -ki Ermÿ nis tan da — Ma te na da randa sax la nû lan al qû-satqû sÿnÿd -lÿri dÿ söbut edir.

ßhalinin mÿøüuliyyÿti. Sÿnÿtkarlûq vÿticarÿt. Azÿrbaycanûí digÿr xanlûqlarû ki -mi, Èrÿvan õàíëûüûíûí da ÿhalisi, ÿsasÿn,ÿkin÷ilik vÿ maldarlûqla mÿøüul olurdu. Èrÿ-van øÿhÿri isÿ Azÿrbaycanûn mö höm sÿ nÿt - karlûq vÿ ticarÿt mÿrkÿzlÿrindÿn biri idi.

Èrÿvan xanlûüûnûn ÿrazisi möxtÿlif þl-kÿlÿrÿ gedÿn ticarÿt yollarûnûn qovu øu -üun da yerlÿøirdi. Ona gþrÿ dÿ Azÿr bay - can bey nÿlxalq ticarÿt ÿlaqÿlÿrindÿ möhömrol oy na yûrdû. Mÿhz bu sÿbÿbdÿn Èrÿvanxan lû üû ÿrazisindÿ ÷oxsaylû kþrpölÿr,

112

* Êèëèêèéà – Êè÷èê Àñèéàäà òàðèõè âèëàéÿò

İrəvan xanlığının bayrağı

«Biz (yÿni ermÿnilÿr) törklÿrÿ mÿxsus torpaq -larû ya satûn alûr, ya zÿbt edir, ya bÿx øiø kimi ÿldÿedir vÿ yaxud da zorla ÿlÿ ke÷i ririk».

Matenadaranda saxlanûlan1687-ci il tarixli sÿnÿd

«Mÿnbÿlÿrin mÿlu mat û na gþrÿ, XVIII ÿsr dÿ er -mÿ nilÿr Èrÿvanda ÿhalinin úöçè áèð hissÿsini, azÿr -bay can lûlar isÿ bþyök ÿksÿriyyÿtini tÿøkil edirdi».

Ermÿni tarix÷isi Aøîò Èoannisyan

kar van sa ra lar, bazarlar vÿ zÿrb xa na lar (me -tal pul kÿ silÿn yerlÿr) var idi. Xan lûq da qa -ra pul ad lanan yerli mis pullar êÿñèëèðäè.Bun dan baøqa, Sÿfÿ vilÿr dþvlÿti dþvrön dÿnqalma pullardan, Azÿrbay canûn di gÿr xan -lûq la rûn da kÿsilmiø pullardan vÿ hÿm ÷i ninxarici pullardan äà is ti fadÿ olunur du.

Èrÿvan xanlûüûna höcumlar. Èrÿvanxan lûüû strateji-coürafi mþvqeyÿ malik ol -duüu ö÷ön qonøu dþvlÿtlÿrin höcumlarû namÿruz qalûrdû. Görcö ÷arûnûn Èrÿvana qar -øû tÿcavözkarlûq siya sÿ ti xösusilÿ fÿrq lÿ -nirdi. 1779-cu ildÿ ýöðúö ÷àðû II ÈrakliÈrÿ van xanlû üûna hö cum edÿrÿk onun ÿra-zisinin bir hissÿsini – Øþrÿyeli iøüalet miødir.

Èrÿvan xanlûüû ìöõòÿëèô dþvrlÿrdÿ Kartlè÷arûndan, Qarabaü vÿ Xoy xanlûq la rûndanasûlû vÿziyyÿtÿ döømöødö. 1783-cö ildÿ ýöð -úö ÷àðû Rusiyanûn himayÿsini qÿ bul åòäè.Áóíäàí ñîíðà ýöðúö ÷àðûíûí Èrÿva na vÿ di -gÿr Azÿr baycan torpaqlarûna qar øû iøüal ÷û -lûq siyasÿti fÿal laødû. Bu isÿ Èrÿvan xan lûüûnû Osmanlû dþv lÿti ilÿyaxûnlaødûrûrdû.

1795-ci ildÿ Aüa Mÿhÿmmÿd xan Qaca rûn yöröøöndÿn sonraÈrÿ van xan lûüû ondan asûlû âÿçèééÿòÿ äöøäö.

113

Sÿfÿvilÿr äþâ -ëÿòèíäÿ Ãÿðáè

Àçÿðáàéúàí òîðïàã -ëàðû ùàíñû áÿéëÿð-áÿéèëèéèí òÿðêèáèíäÿèäè?

Èrÿvan xan - lûüûnda sÿ -

nÿtkarlûq vÿ tica -rÿtin inkiøa fûnûnsÿbÿbi nÿ olmuødur?

Ìöõòÿëèô ïóë-ëàðäàí èñòè-

ôàäÿ åäèëìÿñè íÿéèýþñòÿðèðäè?

Èðÿâàí õàíëû-üûíû Îñìàíëû

äþâëÿòèíÿ íÿ éà-õûíëàøäûðûðäû?

«Èðÿâàí øÿùÿðè Àçÿðáàéúàíà ìÿõñóñ îëäó-üóíäàí Îñìàíëû ñóëòàíû îíóí ùå÷ çàìàí Ýöð -úöñòàíûí òàáåëèéèíÿ âåðèëìÿñèíÿ ðàçû îëìàéà -úàãäûð. Ñóëòàí ßðçóðóì ïàøàñûíà âÿ äèýÿð ùÿì-ñÿðùÿä ïàøàëàðà ðóñ ãîøóíëàðûíà ãàðøû ÷ûõìàüûÿìð åòìèøäèð. Ãàðàáàüëû Èáðàùèìõÿëèë õàí âÿ äè -

ýÿð Àçÿð áàé úàí õàíëàðû Èðÿâàíû ýöðúöëÿðèí èøüàëûíäàí õèëàñ åòìÿêö÷öí áèðëÿøìèøëÿð».

Ïîëêîâíèê Ñòåïàí Áóðíàøåâèí ýåíåðàëÏàâåë Ñåðýåéåâè÷ Ïîòéîìêèíÿ ìÿêòóáó. ÐÄÙÒÀ,

ô.52, ñÿíÿä 416

NAX×IVAN ÕÀÍËÛÜÛ. ÕÂÛÛÛ ÿñðèí îðòàëàðûíäà Àçÿðáàé -úàíäà éàðàíìûø õàíëûãëàðäàí áèðè äÿ Íàõ÷ûâàí õàíëûüû îëìóø-äóð. Õàíëûüûí ÿñàñûíû yerli êÿngÿrli tay fa sû nûn baø÷ûsû Hey- dÿ r ãulu xan (1747—1763) qoyìóødu.

ßrazi âÿ òÿñÿððöôàò. Xanlûq Zÿngÿ -

zur dan Araz ÷ayû vadisinÿ qÿdÿr îëàí

ÿra zilÿri ÿhatÿ edir di. Qÿrbi Azÿr bay ca -

nûn bþyök bir hissÿsini ÿhatÿ edÿn Nax -

÷ûvan xanlûüû Èrÿvan, Qara baü, Xoy vÿ

Makó xan lûqlarû ilÿ hÿm sÿrhÿd idi.

Nax÷ûvan xanlûüûnûn tÿ -

bii-coürafi øÿraiti tÿsÿr rö -

fata, ÿhalinin mÿø üu liy -

yÿ tinÿ vÿ ictimai hÿyata

mö höm tÿsir gþs tÿrirdi.

Xan lû üûn ÿra zisinin möÿy -

yÿn hissÿsi daülûq ol duüu

ö÷ön tÿsÿrrö fatda mal dar -

lûq mö höm rol oy nayûrdû.

Su ÷atûømazlûüû ÿkin÷iliyin

inki øa fûna mane olur du.

Áó íà áàõìàéàðàã, ÿkin ÷i -

lik bþlgÿnin ÿn ÿnÿvi tÿ sÿr -

röfat sahÿsi îëaraq qa lûrdû.

Siyasi vÿziyyÿt. Feodal

ara möùàðèáÿ lÿri, xa rici iø -

üallara qar øû mö barizÿ, da -

xili saray ÷ÿkiømÿlÿri Nax-

114

Mÿnbÿ ÿsa sûn daca vab lan dûrûn.

Nax÷ûva nûn tÿbii-coü -rafi øÿraiti tÿñÿr röôatanecÿ tÿsir gþstÿrÿbilÿrdi?

«Susuz øoran ÷þllÿr, möxtÿlif formada olan daüqayalûqlarû, dÿrÿ-tÿpÿli sahÿlÿr, gþzÿl otlaq yerlÿri,dözÿnliklÿr, saysûz-hesabsûz vadilÿr vÿ dÿrÿlÿrdÿnaxan vÿ yayda tamamilÿ quruyan daü ÷aylarûNax÷ûvanûn xarici alÿmini þzöndÿ ÿks etdirir».

«Éåëèçàâåòïîë ãóáåðíèéàñû Çÿíýÿçóð ãÿçà-ñûíäà äþâëÿò êÿíäëèëÿðèíèí èãòèñàäè ùÿéàòû».

Såðýåé Zelinski

Naxçıvan xanlığı

÷û van xan lû üûnûn siyasi vÿziyyÿtinÿ tÿsir gþs tÿ rir di. Xanlûüûn si -

yasi tarixini iki dþvrÿ bþlmÿk olar.

Heydÿrqulu xan þz hakimiyyÿtini mþh kÿm lÿn dir mÿk vÿ xaricihö cum lardan qo run maq ö÷ön qonøu xanlûqlarëa möt tÿ fiq lik si -ya sÿti yörö dör dö. XVIII ÿsrin 50-ci il lÿ rin dÿ Ùåéäÿðãóëó õàíQa rabaü xanû Pÿnahÿli xandan asû lû lûüû qÿbul etmiødi.

Heydÿrqulu xanûn þlömöndÿn sonra Nax÷ûvan xanlûüû zÿif lÿ -di. Xan lûq bir möddÿt Øèðàç hakimi Kÿrim xan Zÿnddÿn asûlû vÿ -ziyyÿtÿ döødö. XVIII ÿsrin 80-ci illÿri xanlûüûn siyasi tari xindÿ,ÿsasÿn, hakimiyyÿt uü run da möbarizÿ dþvrö ki mi sÿciy yÿvidir.

Ùàêèìèééÿò óüðóíäà ìöùàðèáÿëÿð âÿ ôåîäàë äàüûíûãëûüû Àçÿð-áàéúàí òîðïàãëàðûíûí õàðèúè ùö úóìëàðäàí ìöäàôèÿñèíè ÷ÿòèíëÿøäè -ðèðäè. Àçÿðáàéúàíûí ãÿðá òîðïàãëàðûíû èø- üàë åòìÿê èñòÿéÿí ýör cö ÷arû II Èrakli Èðÿ-âàí õàíëûüûíû àñûëû âÿçèé éÿòÿ ñàë äûãäàíñîíðà Íàõ ÷ûâàíû äà èøüàë åòìÿê èñòÿéèðäè.Î, Nax ÷û van xan lûüûna yöröøÿ ha zûr la øûr -dû. Lakin Osman lû dþv lÿ tinin narazûlûüûbu yö röøön baø tutmasûnûn qarøûsûnû aldû.

Kÿlbÿli xanûn (1787—1820) haki miy yÿ tè dþv röndÿ Nax÷ûvanxan lû üûn da ãûñà ìöääÿò ÿðçèí äÿ sabitlik yarandû. Ëàêèí 1795-úè

115

Îñìàíëû äþâëÿòèÛÛ Èðàêëèíèí

Íàõ ÷ûâàíà éöðöøåòìÿñèíÿ íÿ ö÷öííàðàçûëûã áèëäèðäè?

«Belÿ hesab edirÿm ki, Azÿrbaycana sahib ol -maq Rusiya ö÷ön ÿlveriølidir. Sonra isÿ hÿmintorpaqlarûn bir hissÿsini mÿnÿ gözÿøt edÿrsiniz.Gÿn cÿni, Èrÿvanû vÿ Nax÷ûvanû mÿnÿ tabe edin».

Görcö ÷arû II Èraklinin Rusiya hakim dai -rÿ lÿ rinÿ gþndÿrdiyi mÿktublardan.

«Nax÷ûvan xanlûüû» êèòàáû(Òÿðòèá÷è ßëè Ùÿñÿíîâ)

1. 1747–1797

ßsasÿn, möstÿqilëèê âÿ éàðûìàñûëûëûã dþvrö

2. 1797–1827

Qacarlar dþvlÿtindÿn asûlûlûq dþvrö

âÿ 1797-úè èëëÿðäÿ xanlûq Aüa Mÿ hÿmmÿd xan Qacarûn yö röølÿ -rinÿ mÿruz qaldû. Bu yöröølÿr nÿticÿsindÿ 1797-ci ildÿ Nax÷û -van xanlûüû Qacarlar dþvlÿtindÿn asûlû vÿziy yÿtÿ döødö.

116


1. Èðÿâàí õàíëûüû íÿ ö÷öí õàðèúè ùöúóìëàðà ìÿðóç ãàëûðäû?2. Ìÿíáÿëÿð ÿñàñûíäà Èðÿâàíûí ãÿäèì Àçÿðáàéúàí øÿùÿðè îëìàñûíû

ñöáóò åäèí.3. Èðÿâàí õàíëûüû âÿ èíäèêè Èðÿâàíûí ÿùàëèñèíèí åòíèê òÿðêèáèíè ìöãà-

éèñÿ åäèí. ßùàëè äÿéèøèêëèéèíèí ñÿáÿáëÿðèíè èçàù åäèí.4. Ùåéäÿðãóëó õàí íÿ ö÷öí ãîíøó õàíëûãëàðëà ìöòòÿôèãëèê ñèéàñÿòè

éöðöäöðäö?5. Èðÿâàí âÿ Íàõ÷ûâàí õàíëûãëàðûíû ìöãàéèñÿ åäèí.

6. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí âÿ ñõåìè÷ÿêèá èøëÿéèí.

Èðÿâàí õàíëûüû Íàõ÷ûâàí õàíëûüû


1747 1779 1795 1797

15. ÈKÈHAKÈMÈYYßTLÈ* XANLIQLAR

ØÀÌÀÕÛ ÕÀÍËÛÜÛ.Øirvan coürafi baxûmdanbþyök ÿrazini — Kör÷ayûndan øimal-øÿrqdÿkitorpaqlarû ÿhatÿ edirdi.XVIII ÿsrin ortalarûndaAzÿr bay canûn bu bþlgÿ -sin dÿ bir ne÷ÿ xan lûq —Quba, Äÿðáÿíä, Bakû vÿØa maxû õàíëûãëàðû ya ra í -mûødû.

Øamaxû xanlûüû Øirva-

nûn bir hissÿsini ÿhatÿ

edirdi. Xanlûq øimal-øÿrq -

dÿ Quba, øÿrqdÿ Ba kû,

øimal-qÿrbdÿ Øÿki, cÿnub-

qÿrbdÿ Qarabaü xanlûq la -

rû vÿ Kör ÷ayû ilÿ hÿm -

sÿr hÿd idi. Áó õàíëûã ÿra-

117

Øàìàõû âÿ Ýÿíúÿ õàíëûãëàðûíäàíÿ ö÷öí èêèùàêèìèééÿòëèëèê éàðàíäû?

Àçÿðáàéúàíäà áÿçè õàíëûãëàðäà ñèéàñè ìöáàðèçÿ âÿ èøüàëëàðíÿòèúÿñèíäÿ èêèùàêèìèééÿòëèëèê éàðàíìûøäû. Áóíëàð Øàìàõû âÿÝÿíúÿ õàíëûãëàðû èäè.

Şamaxı xanlığının ərazisi

* Èêèùàêèìèééÿòëèëèê – áèð þëêÿäÿ (õàíëûãäà) åéíè âàõòäà èêè ùà-êèìèééÿòèí îëìàñû

zisinÿ gþrÿ Azÿr baycanûn ÿn bþyök xanlûqlarûndan biri idi. Lakin

xanlûqlar arasûnda baø verÿn mö ha ribÿlÿr nÿticÿsindÿ digÿr xan -

lûqlar kimi, Øamaxû õàí ëûüûíûí da sÿrhÿdlÿri tez-tez dÿyiøirdi. Áó

øÿùÿð ÕÂÛÛÛ ÿñðäÿ äÿôÿëÿðëÿ èøüàëà ìÿðóç ãàëñà äà, õàðèúè òèúàðÿò -

äÿ ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìÿìèøäè. Øàìàõûäà úÿìëÿøÿí Øèðâàí èïÿéèíÿ

õàðèúè áàçàðëàðäà áþéöê åùòèéàú âàð èäè. Øàìàõû èïÿéè Àâðîïàíûí

âÿ Àñèéàíûí áþéöê øÿùÿðëÿðèíÿ èõðàú åäèëèðäè. Èïÿê÷èëèê ñàéÿñèíäÿ

Øàìàõû øÿùÿðè Ãàôãàçûí ÿí ýóð áàçàðûíà ÷åâðèëìèøäè. Àçÿðáàéúà -

íûí áèð ÷îõ øÿùÿðëÿðèíäÿí, õöñóñèëÿ Ýÿíúÿäÿí, Øÿêèäÿí, ßðÿøäÿí

áóðà õàì èïÿê ýÿòèðèëèðäè. Øàìàõûéà Ðóñèéàäàí, Èðàíäàí, Ùèíäèñ -

òàíäàí, ùÿòòà óçàã Àâðîïà þëêÿëÿðè Ùîëëàíäèéà âÿ Èíýèëòÿðÿäÿí

èïÿê ìÿìóëàòëàðû àëìàüà ÷îõëó òàúèð ýÿëèð âÿ ñàòìàã ö÷öí ìöõ -

òÿëèô ÿøéàëàð ýÿòèðèðäèëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ Øàìàõû Àçÿðáàéúàíûí ìö -

ùöì èãòèñàäè ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðè îëàðàã ãàëûðäû.Õàíëûüûí éàðàäûëìàñû. Èêèùàêèìèééÿòëèëèê. Nadir õàí ßf øar

1734-cö ildÿ Øamaxû øÿhÿrini daüûäàðàã ÿhaliíi «Yeni Øa maxû»adlan dû rû lan Aüsuya kþ÷ö rmöø dö. Nadir øah dþv lÿtinin söqutun -

dan sonra XVIII ÿsrin ortalarûnda kþhnÿ vÿyeni Øamaxûda mös tÿ qil xanlûqlar yaran äû.Kþh nÿ Øamaxûda Sÿr kar lar sölalÿsinÿ mÿn - sub Mÿ hÿm mÿdsÿid xan vÿ Aüa sû xan qar -daø larû, Ye ni Øamaxûda isÿ Hacû Mÿ hÿm -mÿ dÿli þz hakimiyyÿtlÿrini qurdular. Øà-ìàõû õàíëûüûíäà èêèùàêèìèééÿòëèëèê éàðàíäû.

Èkihakimiyyÿtliliyin mþvcud olmasû Øamaxû xanlûüûnûn siyasi

vÿ iqtisadi vÿziy yÿ tinÿ mÿnfi tÿsir gþstÿrirdi. Ãöââÿëÿðèí ïàð -

÷àëàíìàñû õanlûüûn xarici höcumlar dan mö dafiÿ olunmasûnû ÷ÿ-

tinlÿødirirdi. Øamaxû ÿrazisinÿ hö cum edÿn qonøu xanlara qarøû

möbarizÿ aparmaq mömkön olmuðdu. Áó àç èìèø êèìè Øàìàõû

õàíëûüûíäà êþùíÿ âÿ éåíè Øàìàõûíûí õàíëàðû äà bir-birinÿ qarøû

möbarizÿ aparûrdûlar.

Øamaxû xanlûüûnda ikihakimiyyÿtlilik 1763-cö ilÿ kimi äà -

âàì åòäè. 1763-cö ildÿ Mÿhÿm mÿdsÿid xan Hacû Mÿhÿmmÿdÿli

xa nû mÿülub edÿrÿk Yeni Øamaxûnû ÿlÿ ke÷irdi. Belÿliklÿ äÿ, Øa-

maxû xanlûüûnda ikihakimiy yÿt liliyÿ son qoyuldu. Sÿr karlar

118

Èkihakimiy -yÿtlilik Øa -

ma xû xanlûüûnûnsiyasi vÿ iqtisadihÿyatûna necÿtÿsir gþstÿrirdi?

sölalÿsinin idarÿ etdiyi vahid Øamaxû

xanlûüû ya randû.

Azÿrbaycan torpaqlarûnû birlÿødir -

mÿ siyasÿti éåðèäÿí Ãuba õàíû Fÿtÿli

xan Øamaxûnû ÿlÿ ke÷irÿrÿk þz dþv lÿ ti -

nin paytaxtû etmÿk istÿyirdi. Lakin

Øamaxû xanlûüûnda ikihakèmiyyÿtli liyÿ

son qo yul masû onun bu mÿqsÿ dinin

hÿ ya ta ke÷irilmÿsini ÷ÿtinlÿødirir di.

Ona gþrÿ dÿ Fÿtÿli xan Øÿki xanû Hö -

seyn xanla ittifaq baü laìûøäû. Øamaxû

xan la rû uzun möddÿt Qu ba xan lûüûnûn

ta be li yindÿn ÷ûxmaq ö÷ön mö ba rizÿ

aparsa ëàð äà, õàíëûã 1789-cu ilÿ — Fÿ -

tÿ li xa nûn þlö mönÿ qÿ dÿr, ÿsa sÿn, Quba xanlûüûnûn tÿr ki bindÿ

ol muø dur. Ôÿòÿëè õàíûí þëö ìöí äÿí ñîíðà ìöñ òÿ ãèë îëàí Øàìàõû

õàí ëûüûíäà 1789—1792-ci il lÿrdÿ ha ki miyyÿt uü runda mö ba rizÿ

áàøëàäû.

1792-ci ildÿ hakimiyyÿtÿ Mustafa xan gÿl äè. Áóíäàí ñîíðà

Øamaxû xanlû üûn da sabitlik yarandû âÿ Øamaxû Azÿr bay ca nûn ÿn

göclö xan lûq la rûndan biriíÿ ÷åâðèëäè. Bu dþvrÿ qÿdÿr yalnûz þz

möstÿ qil liyini qoru yub sax lamaq uürunda möbarizÿ aparan Øà-

ìàõû xanlûüû ar tûq qonøu xanlûqlarû þç ùàêèìèééÿòèíÿ tabe et -

mÿyÿ ÷alûøûrdû.

GßNCß XANLIÜI. Xanlûüûn ya -

ran masû vÿ ÿrazisi. XVIII ÿsrin orta -

larûnda yaradûlmûø Gÿncÿ xanlûüûíûí

ÿsasûnû Ãàúàð òàéôàñûíûí Çèéàäîüëóëàð

íÿñëèíäÿí îëàí Øahverdi xan qoy -

muødu. Gÿn cÿ ÿðàçè áàõûìûíäàí st ra -

te ji mþv qedÿ yerlÿø mÿk lÿ ya naøû, ùÿì

äÿ bey nÿl xalq ticarÿtin mÿr kÿz lÿ rin -

dÿn biri idi. Ona gþrÿ dÿ Gÿncÿ daim

qon øu dþv lÿt lÿ rin höcumlarûna mÿruz

119

Ôÿòÿëè õàíûíþëöìöíäÿí ñîíðà

Øàìàõû õàíëûüûíûí òà-ëåéè íåúÿ îëäó?

XVIII ÿsrinsonlarûnda

Øamaxû xanlûüûnûnsiyasi vÿziyyÿtiíäÿéàðàíìûø áó éöêñÿëèøèíÿ èëÿ èçàù åòìÿêîëàð?

Gəncə xanlığının bayrağı

qalûr dû. Xö su silÿ Kartli-Kaxetiya ÷arû

II Èrakli Azÿr baycanûn øimal-qÿrb

tor paqlarûnû iø üal et mÿk si yasÿti yö -

rö dördö. Ona gþ rÿ dÿ dÿ fÿ lÿrlÿ Gÿn -

cÿ xanlûüûna yö röø et miø vÿ möÿy -

yÿn dþvrlÿrdÿ onu asûlû vÿ ziyyÿtÿ

sal maüa nail olmuødu. ÕÂÛÛÛ ÿñðèí

50-úè èëëÿ ðèí äÿ èñÿ Ýÿíúÿ õàíëûüû Ãàðàáàü õàíëûüûíäàí àñûëû âÿ-

çèééÿòÿ äöøìöøäö.

1780-ci ildÿ Gÿncÿ xanlûüû Qa rabaü xanlûüû vÿ Kartli-Kaxetiya

÷arlûüû arasûnda bþ löødöröldö. Xanlûq hÿr iki tÿrÿfin tÿyin etdiyi

120

Gəncə xanlığının ərazisi

ßvvÿllÿrAzÿrbaycan

dþvlÿtlÿrindÿn asûlûolmuø görcö ÷arlarûnûnbu dþvrdÿ iøüal÷ûsiyasÿtinin fÿallaømasûnÿ ilÿ baülû idi?

Nadir øah nÿ ö÷önQazax vÿ Bor÷alû

torpaq larûnû görcöha kiminÿ vermiødi?

Gÿncÿ xan lûüûnûnÿra zisini õÿðèòÿäÿ

gþstÿrin vÿ hÿmsÿr hÿdolduüu dþv lÿt lÿrimöÿyyÿn edin.

nöma yÿndÿlÿr tÿ rÿfindÿn idarÿ olun -

ìàüà áàøëàíäû.

Belÿliklÿ, Gÿncÿ xanlûüûnda iki ha -

ki miyyÿt lilik yarandû. Bu vÿziy yÿt

1783-cö ilÿ qÿdÿr da vam etdi. Éàðàí-

ìûø èêèùàêèìèééÿòëèëèê õàëãûí íàðàçû-

ëûüûíà ñÿáÿá îëäó. 1783-cö ildÿ Gÿn -

cÿdÿ baø vermiø ösyan nÿticÿ sindÿ iki -

ha ki miyyÿtliliyÿ son qo yuldu. 1786-cû

ildÿ Gÿncÿ xanlûüûnda haki miy yÿtÿ

Ca vad xan Ziyad oülu (1786—1804)

gÿldi. Cavad xanûn hÿyata ke÷irdiyi

mödrik siyasÿt Gÿn cÿ xan lû üûnûn

mös tÿqilliyini mþhkÿm lÿndirdi. O,

Azÿrbaycan tor paq larûnû — Qazax vÿ Bor ÷alû torpaq larûnû azad

et mÿk si ya sÿti yörö dördö.

121


1. Øàìàõû õàíëûüûíäà èêèùàêèìèééÿòëèëèéèí éàðàíìàñûíûí ñÿáÿáè íÿ èäè?2. Íÿ ö÷öí Ãóáàëû Ôÿòÿëè õàí Øàìàõûíû þç äþâëÿòèíèí ïàéòàõòû åòìÿê

èñòÿéèðäè?3. ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ñîíëàðûíäà Øàìàõû õàíëûüûíûí ýöúëÿíìÿñèíèí ñÿáÿáëÿ-

ðèíè ìöÿééÿí åäèí.4. Ýÿíúÿ õàíëûüûíäà èêèùàêèìèééÿòëèëèéèí éàðàíìàñûíûí Øàìàõû õàí-

ëûüûíäàí ôÿðãëè úÿùÿòè íÿ èäè?5. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

1780 1783 1786

Cavad xan

16. ÁÀÊÛ, ÄßÐÁßÍÄ Âß ËßÍÊßÐÀÍ ÕÀÍËÛÃËÀÐÛ

ÁÀÊÛ ÕÀÍËÛÜÛ.1747-ci ildÿ Nadir øa -

hûn þlömöndÿn sonra

yer li feodallardan olan

Mirzÿ Mÿhÿmmÿd xan

möstÿqil Bakû xan lû -

üûnûn ÿsasûnû qoydu.

Xanlûüûn ÿrazisi Abøe -

ron yarûmadasû vÿ Bakû

øÿhÿrini ÿhatÿ edirdi.

Mirzÿ Mÿhÿmmÿd xan

hakimiyyÿti dþvröndÿ

tÿsÿrröfatûn inkiøafû,

Ba kû qalasûnûn mþh kÿm -

lÿndiril mÿsi ö÷ön áèð

ñûðà tÿd birlÿr hÿyata

ke ÷ir di. Ba kû Yaxûn vÿ

Orta Øÿrqin mö höm

122

Õÿçÿðèí ñàùèëèíäÿ éåðëÿøìÿëÿðè áóõàíëûãëàðûí ñèéàñè âÿ èãòèñàäè ùÿéàòûíàíåúÿ òÿñèð ýþñòÿðèðäè?

Àçÿðáàéúàíûí øèìàë òîðïàãëàðûíäà, Õÿçÿðñàùèëè âèëàéÿòëÿðäÿÃóáà õàíëûüûíäàí áàøãà Äÿðáÿíä, Áàêû âÿ Ëÿíêÿðàí õàíëûãëàðûéàðàíìûøäû. ßëâåðèøëè úîüðàôè ìþâãåéèíÿ ýþðÿ áó õàíëûãëàð ùÿìäèýÿð Àçÿðáàéúàí õàíëûã ëàðûíûí, ùÿì äÿ õàðèúè èøüàë÷ûëàðûí ùÿäÿ -ôè íÿ ÷åâðèëìèøäè.

Bakı xanlığının ərazisi

sÿnÿtkarlûq vÿ ticarÿt mÿr kÿz lÿ -

rindÿn biri êèìè òàíûíûðäû. Li -

man øÿhÿri olan Bakû dÿ niz ti -

carÿti sa hÿ sin dÿ daha mÿøhur

idi. Xa rici ticarÿt, õöñóñèëÿ

neft, duz vÿ zÿfÿ ran ixracû

xan lûüûn ÿsas gÿlir mÿnbÿlÿrini

tÿøkil edirdi.

Mirzÿ Mÿhÿmmÿd xandan

son ra haki miy yÿtÿ Mÿlik Mÿ hÿm mÿd xan

ýÿëäè. Îíóí dþvröndÿ, 1767-úè èëäÿ Bakû Qu -

ba xan lû üûn dan asûlû vÿziy yÿtÿ döødö.

Fÿtÿli xanûn þlömöndÿn sonra mös tÿ -

qilliyini bÿrpa edÿn Ba kû xanlû üûnda bir

möddÿt hakimiyyÿt uürunda mö ba rizÿ baø verdi. Bu mö ba rizÿdÿ

qalib gÿ lÿn Hö seyn qulu xan (1792–1806) ÿvvÿlcÿ Rusiya nûn,

daha sonra Aüa Mÿ hÿm -

mÿd xan Qacarûn hima -

yÿsini qÿbul etdi. 1796-cû

ildÿ Bakû xan lûüû Rusiya

tÿ rÿ findÿn iøüal ediläè. Ëà -

êèí bu âÿçèééÿò uzun ñöð -

mÿdi. Ru si ya ùàêèìèééÿ -

òèíäÿ baø vermiø dÿyi øik liê

nÿticÿ sin dÿ rus qoøunlarû

Azÿr baycan tor paqlarûnû

tÿrk etdi.

ËßÍÊßÐÀÍ ÕÀÍËÛ -ÜÛ. Lÿnkÿran (Òàëûø) xan-

lûüû hÿlÿ Nadir øahûn dþv -

rön dÿ daxili möstÿqilliyÿ

ma lik idi. XVIII ÿsrin or -

tala rûn da Qara xan adlan -

dû rûlan Cÿmalÿddin Mirzÿ

123

Bakı xanlığının bayrağı

Ãóáà õàíûÔÿòÿëè õàí

Áàêû õàíëûüûíûíåúÿ òàáå åòìèøäè?

Lənkəran xanlığının ərazisi

bÿy Lÿnkÿranû möstÿqil xanlûq elan et di. Î,

Ñÿôÿâèëÿð íÿñëèíäÿí èäè. Xanlûüûn mÿrkÿzi

qala divarlarû ilÿ ÿhatÿlÿnmiø Lÿnkÿran øÿ-

hÿri idi. Qara xanûn hakimiyyÿti dþvröndÿ

ya ran mûø si ya si sa bitlik Lÿn kÿran xanlûüû -

nûn iqtisadi inkiøafû na sÿbÿb olmuødu. Õa-

rici iøüal lar dan qorunmaq ö÷ön Qara xan

1785-ci ildÿ Quba xan lû üûndan asûlûlûüû

qÿbul et miødi.

Xanlûüûn iqtisadiyyatûnûn ÿsasûnû kÿnd

tÿsÿrröfatû tÿøkil edirdi. ßkin÷ilik vÿ mal -

darlûq ÿsas mÿøüuliyyÿt sahÿlÿri idi.

Lÿn kÿran øÿhÿri ÿsas

sÿnÿtkarlûq vÿ ticarÿt mÿr -

kÿzi idi. Xanlû üûn ÿlve-

riøli coürafi mþv qeyi —

Xÿ zÿr dÿnizi sa hil lÿrindÿ

yerlÿømÿsi burada tica rÿ -

tin inkiøafû na øÿrait yara -

dûrdû. Lÿn kÿran xan lûüû

Qafqaz, Ya xûn Øÿrq þlkÿ-

lÿri vÿ Ru siya ilÿ da vamlû

tica rÿt ÿlaqÿlÿrinÿ malik

idi.

Qara xandan sonra ha -

ki miyyÿtÿ Mir Mustafa

xan (1786—1814) gÿldi.

Onun dþvröndÿ xanlûq da -

ha da göclÿn di.

DßRBßND XAN LÛ ÜÛ.

Xanlûüûn ÿsasûnû Mÿ hÿm -

mÿdhöseyn xan qoy muø -

dur. Î, ÿùàëèíè àüûð âåðýè

âÿ ìöêÿëëÿôèé éÿò ëÿðëÿ èí-

124

Dərbənd xanlığının ərazisi

Qara xanûndþvröndÿ

iqtisadi inkiøafûnsÿbÿbè nÿ idi?

Úîüðàôè ìþâ-ãåéè Ëÿíêÿ-

ðàí ÿùàëèñèíÿ ùàí-ñû ìÿøüóëèééÿòö÷öí øÿðàèò éàðà-äûðäû?

úèäèðäè. Äÿðáÿíä õàíûíûí ñè éà ñÿòèíäÿí íà-

ðàçû îëàí yer li ÿhali kþmÿk ö÷ön Ãuba õà -

íû Fÿtÿli xana mö rà ciÿt et di. 1759-cu il dÿ

Fÿ tÿ li xan éåð ëè ÿùàëèíèí õàùèøè èëÿ Dÿr -

bÿndÿ yö röø edÿ rÿk onu Quba xan lû üûna

birlÿø dirdi. Bun dan sonra Dÿr bÿnd Qu ba

xan lûüûnûn mö höm òèúàðÿò, ñÿíÿò êàð ëûã âÿ

èãòèñàäè mÿr kÿzlÿrindÿn biri oldu.

125

Ôÿòÿëè õàíûíÄÿðáÿíä õàí-

ëûüûíû Ãóáà õàíëû-üûíà áèðëÿø äèð -ìÿ ñèíÿ ùàíñûùàäèñÿ âàñèòÿîëìóøäó?


1. Áàêû õàíëûüûíäà õàðèúè òèúàðÿòèí èíêèøàôûíûí ñÿáÿáèíè ìöÿééÿí åäèí.2. Áàêû õàíëûüû íÿ âàõò Ãóáàäàí àñûëû âÿçèééÿòÿ äöøìöøäöð?3. Ãàðà õàíûí äþâðöíäÿ Ëÿíêÿðàí õàíëûüûíûí èãòèñàäè èíêèøàôûíûí ñÿ-

áÿáè íÿ èäè?4. Áàêû âÿ Äÿðáÿíä õàíëûãëàðûíûí òàðèõèíäÿ îõøàð úÿùÿòëÿðè ìöÿééÿí

åäèí.5. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

1759 1767 1785 17961747

17. ÚÀÌÀÀÒËÛÃ, ÑÓËÒÀÍËÛÃËÀÐ Âß ÌßËÈÊËÈÊËßÐ

CAR-BALAKßN CAMAATLIÜI. XVIII ÿsrin ikinci yarûsûndaAzÿr baycanda mþvcud olmuø dþvlÿt qurumlarûndan biri dÿ þzönÿ-mÿxsus idarÿ quruluøu olan Car-Balakÿn camaatlûüû idi. Camaatlûq*Qanûx (Alazan) ÷ayûnûn aøaüû áîéóíó ÿùàòÿ åäÿí Àçÿðáàéúàí òîðïàã -ëàðûíäà yerlÿøirdi. Azÿrbaycanûn øimal-qÿrbin dÿ yaranmûø Car-Ba -lakÿn camaatlûüû — Car, Balakÿn, Tala, Katex, Muxax vÿ Cÿnikca maatlarûnû bir lÿødirirdi. Úàìààòëûüûí ÿùàëèñè, ÿñàñÿí, áó éåðëÿðèíÿí ãÿäèì ñàêèíëÿðè îëàí êèììåð, èñêèò, ñàê òàéôàëàðûíûí, ùàáåëÿ äèýÿðîüóç âÿ ãûï÷àã òöðêëÿðèíèí íÿñèëëÿðè îëàí Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðè (ìó -üàë ëàð) èäè. Camaatlûãäà Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðè èëÿ éàíàøû, Àçÿðáàé -úàí Àëáàíèéàñûíûí äèýÿð ãÿäèì õàëãëàðûíäàí îëàí èíýèëîéëàð, àâàð ëàðâÿ ñà õóðëàð äà éàøàéûðäûëàð. Gþrkÿmli Azÿrbaycan tarix÷isi Aá áàñ -ãó ëó àüà Bakû xa nov vÿ bir ÷ox nöfuzlu alimlÿr avar larû qÿ dim avartörklÿrinin da vam ÷ûlarû hesab edirlÿr. Àâàðëàðûí âÿ ñàêëàðûí áþ éöêùèññÿñè XVI ÿs rin sonu — XVII ÿsrin ÿvvÿllÿrindÿ Áþéöê Ãàô ãàçûíóúà äàüëûã ÿðà çèëÿðèíäÿí — Daüûs tandan kþ ÷öb gÿl miø dèlÿr. On larûnkþ÷ mÿsi iqtisadi sÿbÿblÿ, éàøàäûãëàðû äàüëûã ÿðàçèäÿ yararlû torpaq -la rûn az lûüû ilÿ baülû idi. Zÿngin otlaqlarûn, ÿkinÿ yararlû tor paq la -rûn vÿ ÿlveriøli tÿbii øÿraitin olma sû bu ÿhalinin Ãà íûõ áîéóí äà êûAzÿr bay ca n torpaq larûnda mÿskun laø masûna sÿbÿb oldu. Îí ëàð áu-rada xa rici höcumlardan qorunmaq ö÷ön icmalarda bir lÿø miø dilÿr.

126

* Úàìààòëûã (ÿðÿáúÿ) – àéðûúà èúìà

Àçÿðáàéúàíäà ìþâúóä îëìóø áóäþâ ëÿò ãóðóìëàðû íåúÿ èäàðÿ îëóíóðäó?

ÕÂÛÛÛ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàíäà õàíëûãëàðäàíáàøãà äà äþâëÿò ãóðóìëàðû âàð èäè. Áó ãóðóìëàð õàíëûãëàð ãÿ -äÿð ýöúëö äåéèëäè âÿ ùàíñûñà áèð õàíëûüûí òàáåëèéèíäÿ èäè.

Úàìààòëûüûí ÿùàëèñè ìàë äàð ëûã, ÿêèí÷èëèê âÿ ñÿ íÿò êàð ëûã ëà ìÿø - üóë îëóðäó. Ìàëäàðëûã éàéëàã-ãûøëàã ìàëäàðëûüû õà ðàê òåðè äà øû éûð -äû. Îò ëàãëàð úà ìààò ëû üûí öìó ìè èñòè ôà äÿ ñèíäÿ èäè.

Hÿr bir icma kÿnd xu da vÿ qazû tÿrÿ fin dÿn ida rÿ olunurdu.Èäa rÿ etmÿ øÿ riÿt qay da larûna ÿsaslanûrdû. Bö tön möhöm mÿ sÿ lÿ -lÿr õàëã yûüûncaq la rûí da hÿll edi lirdi.

Úÿìèé éÿò äÿ ðóùà íè ëÿ ðèí äÿ íöôóçó áþéöê èäè. Îíëàð ìÿù êÿ -ìÿ èø ëÿðèíäÿ øÿðèÿò ãàíóíëàðûíà ÿñàñ ëàíûðäûëàð. Úà ìààò ëûüûí àëèîðãàíû õàëã éûüûíúàüû èäè. Áóðàäà éàøëû ëàð ëà áÿ ðà áÿð, éàëíûçéåòêèíëèê éàøû íà ÷àòìûø êèøèëÿð èøòè ðàê åäÿ áè ëÿð äèëÿð. Õàëã éû üûí - úàüûíäà äà õè ëè ìÿñÿ ëÿ ëÿ ð, ùÿì÷èíèí ìö ùà ðè áÿ âÿ ñöëù ìÿ ñÿ ëÿ ëÿðèìö çàêèðÿ îëóíóð, ìöùöì ãÿðàðëàð ãÿáóë åäèëèðäè.

Àçÿðáàéúàíûí óúãàðûíäà éåðëÿøÿí Úàð-Áàëàêÿí úàìààòëûüû Øÿêèõàíëûüû âÿ Èëèñó ñóëòàíëûüû èëÿ áèðëÿøÿðÿê áó äèéàðû éàäåëëè ùöúóìëà-ðûíäàí ãîðóéóá ñàõëàìàãäà ìöùöì ðîë îé íà -ìûøäû. Úàìààòëûã XVIIÛ ÿñðèí 50-úè èë ëÿðèí äÿØÿêè õàíëû üûí äàí àñûëû âÿçèé éÿ òÿ äöø ìöø,éàë íûç XVIII ÿñðèí ñîíëàðûíäà ìöÿé éÿíìöñ òÿ ãèë ëèê ÿëäÿ åäÿ áèëìèøäè.

127

Car-Balakən camaatlığı və sultanlıqlar

Ùàíñûñóëòàíëûãëàð

Øÿêè õàíëûüûíäàíàñûëû èäè?

1795-úè èëäÿ Àüà Ìÿùÿììÿä øàù ÃàúàðûíÝöðúöñòàíà éöðöøö

1796-úû èëäÿ Â.À.Çóáîâóí êîìàíäàíëûüûàëòûíäà ðóñ ãîøóíëàðûíûí éöðöøö

SULTANLÛQLAR. Àçÿðáàéúàíûí øèìàë-ãÿðá òîðïàãëàðûíäà Úàð-Áàëàêÿí úàìààòëûüûíäàí áàøãà Ãà çàõ, Øÿìøÿääèë, ßðÿø, Ãÿ áÿëÿ âÿÈëèñó ñóë òàí ëûãëàðû êèìè êè÷èê äþâëÿò ãóðóìëàðû äà éàðàíìûøäû.

Èlisu sultanlûüû hÿlÿ Sÿfÿvilÿr dþvröndÿ — XVI ÿs rin ikinci ya -rû sûnda yaranmûødûr. Èlisu sultanlûüû øi mal-øÿrqdÿn Qaf qaz daüla -rû, øèìàë-ãÿðáäÿí Úàð-Áàëàêÿí úàìààòëûüû, qÿrbdÿn Qanûx ÷ayû ilÿhödudlanûrdû. Cÿnub-øÿrqdÿn isÿ Øÿki xanlûüû ilÿ hÿm sÿrhÿd idi.ßvvÿllÿr sultan ÿhali tÿrÿfindÿn se÷i lir di. XVIII ÿsrin sonlarûn -dan sultan hakimiyyÿti irsÿn ke÷ mÿyÿ baøladû. Èëèñó ñóëòàíëûüûØÿ êè õàíëûüû âÿ Úàð-Áàëàêÿí úàìààòëûüû èëÿ áèðëèêäÿ þëêÿíèí øèìàë-ãÿðá òîðïàãëàðûíûí éàäåëëè áàñãûíëàðûíäàí ãîðóíìàñûíäà ìöùöìðîë îéíàìûøäûð.

ÕÂÛÛÛ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà ìþâúóä ñóëòàíëûãëàðäàí áèðè Ãà -çàõ ñóëòàíëûüû èäè. Áóðàäà Ãàçàõ òàéôàñû* éàøàéûðäû. Øÿìøÿääèëñóëòàíëûüûíûí àäû èñÿ ãÿäèì Àçÿðáàéúàí òàéôàñû çöëãÿäÿðëÿðèí áèðãîëó îëàí øÿìøÿääèëëÿ áàüëû èäè. Ùàêèìëÿðè ñóëòàí òèòóëó äàøûéûðäû.Îíëàð èðñè ùàêèìèééÿòÿ ìàëèê èäèëÿð.

Ãÿáÿëÿ ñóëòàíëûüû ìöÿééÿí èìòèéàçà ìà ëèê îë ìàã ëà, áèëà âàñèòÿØÿêè õàíëûüûíà òàáå èäè. ßùà ëè ÿêèí÷èëèêëÿ ìÿø üóë èäè — áóüäà,àð ïà, ÷ÿëòèê áåúÿ ðèð, èïÿê÷è ëèê ëÿ äÿ ìÿø üóë îëóðäó. Àçÿð áàé úà íûíáèð ñû ðà øÿùÿð ëÿðèíÿ ýåäÿí òèúàðÿò éîëëàðû áó ðà äàí êå ÷èð äè.

ßðÿø ñóëòàíëûüû Ñÿôÿâèëÿð äþâðöíäÿ éàðàíìûøäû. ßùàëè èïÿê÷è -ëèê, ÿêèí÷èëèê, ìàë äàð ëûã âÿ áàü ÷û ëûãëà ìÿøüóë îëóðäó. Áóðàäàíáèð ÷îõ þëêÿëÿðÿ õàì èïÿê èõ ðàú åäèëèðäè. Ñóëòàíëûã Øÿêè õàíëûüûí-äàí àñûëû èäè. 1795-úè èëäÿ ñóë òàí ëûã ëÿüâ åäèëäè âÿ ìàùàë êèìè Øÿ -êè õàí ëû üû íà ãàòûëäû.

ÌßËÈÊËÈÊËßÐ. ßùàëèñè õðèñòèàíëûüû ãÿ áóë åòìèø àëáàíëàðäàíèáà ðÿò îëàí Õà÷ûí, Âÿ ðÿíäÿ, Äèçàã, Ýöëöñ òàí (Òà ëûø), ×èëÿ áþðäìÿ ëèê ëèê ëÿðè Ãàðà áàü õàíëûüû ÿðàçèñèíäÿ éåð ëÿøèðäè. Ìÿëèêëÿð õàí - äàí àñûëû èäèëÿð. Ëà êèí Ïÿ íàùÿëè õàí ýöú ëÿí äèêúÿ ìÿëèêëèê ëÿ ðèí ñåïà -ðàò÷ûëûã ôÿàëèééÿòè äÿ àð òûðäû. Áó íóí ãàðøûñûíûí àëûí ìàñû âà úèá èäè.

128

* Ãàçàõ òàéôàñû— Àçÿðáàéúàí-òöðê òàéôàñû. Àçÿð áàé úàíûí øè -ìàë-ãÿðá òîðïàã ëàðûíäà ìÿñêóíëàøìûø äû. XVIII ÿñðèí ÿâ âÿëëÿ ðèíäÿáèð ùèñ ñÿñè Ãàðà áàüà êþ÷ ìöø äö.

Ìÿíáÿëÿðèí âÿ «Ãàðàáàüíàìÿ» ìöÿëëèôëÿ ðè -íèí âåð äèê ëÿðè ìÿëó ìàò ëà ðà ýþðÿ, ìÿëèê ëèê ëÿðèíÿùàëèñè ìÿíøÿúÿ Ãàðàáàüäàí äå éèë äè. Îí ëàð áóÿðàçèéÿ Àçÿðáàéúàíûí áàøãà éåðëÿ ðèí äÿí êþ ÷öáýÿëìèø äèëÿð âÿ Ãàðàáàüûí áåø ìà ùà ëûíûí àäûèëÿ àäëàí äû ðûë ìûøäû. Éàëíûç Õà ÷ûí ìà ùàëûíûíÿùàëèñè éåðëè õðèñ òèàí-àë áàí ëàð èäè ëÿð. Äèýÿð ìÿ-ëèêëÿð Ãàðàáàüà ýÿë ìÿ èäè. Ìÿ ñÿ ëÿí, Äè çàãìÿëèéè Ãàðàáà üà Ëî ðèäÿí* ãà ÷ûá ýÿë ìèøäè. Íà äèð øàù Äèçàã äà îíà ìÿ -ëèêëèê âåð ìèø äè. Âÿ ðÿíäÿ ìÿëèéè Øàù íÿçÿð Ýþé÷ÿ äÿí, ×èëÿáþðä ìÿëèéèÀëëàù ãó ëó Ìà üà âèç äÿí*, Òàëûø ìÿëèéè Óñóá Øèð âàí äàí ãà ÷àðàãÃàðà áàü äà þç öíÿ ñûüû íà úàã òàïìûø âÿ Íàäèð øàùà èòàÿòÿ ýþ ðÿ ìö -âàôèã ÿðà çèëÿðÿ ìÿëèê òÿ éèí åäèë ìèøäè. Îí ëàðÃàðà áàüäà ùå÷ áèð äþâëÿò áèð ëÿøìÿñè éà ðà -äà áèëìÿ ìèøäè ëÿð. ×öí êè îíëàð áþëýÿäÿ ñî-ñèàë äàéàüà ìàëèê îë ìàéàí, äàèì áèð-áèðëÿðèèëÿ äèäè øÿí ìà ùàë áàø ÷û ëà ðû èäè ëÿð. Îí ëàð ñÿ-ëàùèééÿòëÿðèíèí ìÿùäóä ëàø äû ðûë ìà ñûíäàí ãîðõóðäóëàð. Îíà ýþðÿäÿ Ãà ðà áàüäà ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø ùàêèìèééÿòèí éà ðàí ìàñûíû èñòÿ-ìèð, õàðèúè ãöââÿëÿðëÿ ýèçëè ÿëàãÿëÿð ñàõëàéûðäûëàð. Ìÿ ëèêëÿðèí ñå-ïàðàò÷ûëûã* ìåéèëëÿðè ìÿð êÿç ëÿø äèð ìÿ èøèíÿ ìà íå îëóð, õàíëûüûíäàõèëè âÿçèééÿòèíè ìöðÿêêÿáëÿøäèðèðäè. Áó íà ýþðÿ äÿ ìÿëèê ëÿ ðèíìö ãàâè ìÿòèíè ãûð ìàã ö÷öí ýþ ðöëÿí òÿä áèðëÿð Ãàðà áàü õàí ëûüû -íûí ìöñ òÿãèëëè éèíèí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè äåìÿê èäè.

129

Õàíëûüûíýöú ëÿí ìÿñè

èëÿ ìÿ ëèêëèêëÿðèíáþëöøäöðöúöëöêôÿà ëèé éÿòè àðà ñûí äàÿëàãÿíè ìöÿé éÿí -ëÿøäèðèí.

Ìÿëèêëèêëÿðèíôÿàëèééÿòèíäÿ

äèããÿòè úÿëá åäÿíúÿùÿò íÿäèð?


1. Úàð-Áàëàêÿí úàìààòëûüûíäà èäàðÿåòìÿíèí þçöíÿìÿõñóñ úÿùÿòè íÿ èäè?2. Ùàíñû ñóëòàíëûãëàð Ñÿôÿâèëÿð äþâðöíäÿ éàðàíìûøäû?3. Ùàíñû ìÿëèêëèéèí ÿùàëèñè éåðëè õðèñòèàí-àëáàíëàð èäè?4. Ìÿëèêëèêëÿðèí ìþâúóäëóüó íÿ ö÷öí ìÿðêÿçëÿøäèðìÿ ñèéàñÿòèíÿ ìàíå

îëóðäó?5. Úàìààòëûã, ñóëòàíëûã âÿ ìÿëèêëèêëÿðÿ àèä úÿäâÿë òÿðòèá åäèí.

* Ëîðè — Àçÿðáàéúàíûí éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíäÿí áèðè. ÕÛÂ ÿñð -äÿ äàüûäûëìûøäûð.

* Ìàüàâèç — ÕÂÛÛ ÿñðäÿ Ìàêó áþëýÿñèíäÿí ýÿëÿíëÿð òÿðÿôèí-äÿí Èðÿâàí ÿéàëÿòèíäÿ ñàëûíìûø éàøàéûø ìÿñêÿíè.

* Ñåïàðàò÷ûëûã — áþëöøäöðöúöëöê, ïàð÷àëàìà ìåéëè.

18. AZßRBAYCAN TORPAQLARININ BÈRLßØDÈRÈLMßSÈÍÄß ÑÎÍ TßØßBBÖS

I. ÀÜÀ ÌßÙßÌÌßÄ ÕÀÍ ÃÀÚÀÐÛÍ ØÈMALA DOÜRU

BÈRÈNCÈ YÖRÖØÖ

Àçÿðáàéúàíûí ãacar òöðê òàéôàñûíäàíîëàí Aüa Mÿ hÿmmÿd xan Sÿfÿvi dþv lÿ ti ninsÿr hÿdlÿrini bÿrpa etmÿk âÿ ÷àð Ðóñè éàñû òÿ -ðÿ ôèíäÿí Úÿíóáè Ãàôãàçûí èøüàëûíû ãà áàã ëà -ìàã ìÿãñÿäèlÿ ìö áà ðè çÿéÿ áàøëàìûøäû.

XVIII ÿsrin son la rûndan baø la yaraq ÀüàÌÿùÿììÿä õàí Qacar, ilk nþvbÿdÿ, diplo -

ma tik yola ÿl atdû. O, Cÿ nu bi vÿ Øimali Azÿrbay can xanlûq larûna,Kartli-Kaxetiya ÷arlûüûna ona tabe olmalarû ö÷ön fÿrmanlar gþn -dÿr di. Ëàêèí Azÿr bay can xan lûqlarû, elÿcÿ dÿ Kartli-Kaxetiya ÷a -rû fÿrmanû rÿdd etdi. Buna baxma yaraq, Ãàúàð Azÿr baycanxan lûqla rûnû ta be åòìÿê ôèêðèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿäè.

Øèìàë xan lûqlarû möqavimÿt ö÷ön vahid cÿbhÿ yaratmaäûlar.Øamaxû, Ëÿíêÿðàí, Bakû vÿ Nax÷ûvan xanlûqlarû ayrû-ayrûlûqdamö da fiÿ ha zûr lûq la rû na baøladû. Qalalar mþh kÿm lÿn dirildi, ÿrzaqehtiyatû top la nûl dû. Bÿzi xanlûqlar hÿrbi kþmÿk ö÷ön Àçÿðáàéúàíûèøüàë åòìÿéÿ ùàçûðëàøàí Rusiyaya, II Ye katerina hþku mÿ tinÿ mö -ra ciÿt etdilÿr. Èáðàùèìõÿëèë õàí Àüà Ìÿùÿììÿä õàíûí ãî øóíóêå÷ÿ áèëìÿñèí äåéÿ, Àðàç öçÿðèíäÿêè Õóäàôÿðèí êþðïöñö íö äà-üûòìàüû ÿìð åòäè.

130

Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðûÀüà Ìÿùÿììÿä õàí Ãàúàðû íåúÿãàðøûëàäûëàð?

Èbrahimxÿlil xanûn ÿmri ilÿ Araz ÷ayû özÿrindÿ tikilmiøXudafÿrin kþrpösö u÷óräuldu. Bÿs Èáðàùèìõÿëèë õàí bu qÿ -dim abidÿni íÿ ö÷öí ñþêäöðäö?

Sizcÿ, AüaMÿ hÿmmÿd

xan Qacar nÿ ö÷önilk nþváÿdÿ, iøüal -lar ö÷ön silaha ÿlatmadû?

Qarabaü õàíû Èbrahimxÿlil xan vÿ Ëÿí-êÿðàí xanû Mir Mus tafa xan Àüà Ìÿùÿì-ìÿä õàíà qarøû bir likdÿ mö qa vi mÿt gþs - tÿr mÿyi qÿrara aldûlar. Tez liklÿ onlarûn it -ti faqûna Kartli-Ka xe tiéà ÷arû II Èrakli vÿÈrÿ van õàíû Mÿ hÿmmÿd xan da qo øul du lar.Lakin bu ittifaq äà mþhkÿm de yildi.

Äÿðáÿíä, Gÿncÿ vÿ Øÿki xanlûqlarû isÿ þzel÷i lÿrini Aüa Mÿ hÿm mÿd xa nûn yanû na gþndÿ rÿ rÿk onóí ÷àüûðû-øûíà ìöñáÿò éàíàøäûãëàðûíû bil dir dilÿr. Õàíëûãëàð àðàñûíäà áèðëè-éèí îëìàìàñûíû ýþðÿí Aüa Mÿ hÿm mÿdxan ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðûí îíóí ö÷öí óüóð -ëà íÿòèúÿëÿíÿúÿéèíÿ èíàíäû.

Qa car Azÿrbaycanûn øimal torpaq larû -na ö÷ istiqamÿt dÿ yöröø etdi: qoøununki÷ik bir hissÿsi Da üûstan özÿrinÿ éöðöøåòìÿê ö÷ön Muüana, bþyök hissÿsi Aüa Mÿ hÿm mÿd xa nûn þzbaø÷ûlûüû altûn da Qara baüa, ö÷öncö hissÿsi isÿ ßëèãóëó õàí Ãàúà-ðûí ðÿùáÿð ëèéè àëòûíäà Èrÿvan xanlûüûna doü ru ùÿðÿêÿòÿ áàøëàäû.

Èrÿvan istiqamÿtinÿ éöðöø edÿn dÿstÿ Nax÷ûvanda möqavi mÿ -tÿ rast gÿl di. Aüa Mÿhÿmmÿd xan Qacarûí tÿs lim olmaq haq qûn -da fÿrma nû ãÿáóë åäèëìÿäè. ßëèãóëó õan Qacar Èrÿ vana höcumetdi. Èrÿvan qalasû ÿëÿ êå ÷èðèëäè.

ßsas hÿdÿf olan Qarabaü xan lûüû 1795-ciildÿ hö cu ma mÿruz qal dû. Øuøa qalasû mö ha -si rÿyÿ alûndû. La kin ãàëà ìöäàôèÿ÷èëÿðè ìöáà-ðèçÿ ÿzmini itirmÿ di. Óüóðñóç ìöùàñèðÿøÿðàèòèíÿ vÿ ÿrzaq ãûòëûüûíà da vam gÿ tir mÿ -yÿn Qacar ordusu Øu øanû tuta bilmÿ di. Øu øaqa lasû 33 gön mödafiÿ olundu. Vÿziyyÿtin÷ÿtinliyini gþ rÿn Qacar pla nû nû dÿ yiømÿyÿ mÿc bur oldu. O, Øuøanûnmö ha sirÿsini da yan dû rûb Tif li sÿ doüru hÿ rÿkÿt etdi. Tiflisi òóòàíQacar ordusu ÷ox lu qÿnimÿt vÿ ÿsir ÿlÿ ke÷irdi.

1795-úè ilin payûzûnda Aüa Mÿhÿmmÿd xanûn ordusu Gÿncÿyÿ÷ÿkildi. Buràda olarkÿn Øuøaya ye ni dÿn qasid gþndÿrib tabe ol -maüû tÿlÿb etdi âÿ éåíÿ äÿ ðÿää úàâàáû àëäû.

131

Xanlûqlarûnòÿêáàøûíà

mödafiÿ olun -masûíû Azÿr bay -can torpaqlarûö÷ön tÿhlökÿlihesab etmÿkolarmû?

Xan lûqlarûnkþ mÿk ö÷ön

Rusi ya ya möraciÿtetmÿsinin mÿnfitÿrÿfi nÿ idi?

Xatûrlayûn,Øuøa qalasû

kim tÿrÿfindÿn tik -dirilmiødi? Bu qa -la nûn strateji ÿhÿ -miyyÿtli olduüunuÿsaslandûrûn.

Àçÿðáàéúàí ö÷öí áå ëÿ ÷ÿòèí ìÿãàìäà äà õàíëûãëàð àðàñûíäà÷ÿêèøìÿëÿð äàâàì åäèðäè. Áÿçè õàíëàð Àüà Ìÿùÿììÿä Ãàúàðûíéöðöøöíäÿí þç õåéèðëÿðè ö÷öí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Øÿ kixanû þçöíÿ äöøìÿí ñàéäûüû Øàìàõû õàíûíû úÿçàëàíäûðìàüû ÀüàÌÿùÿì ìÿä õàíäàí õàùèø åòìèøäè. Ãàúàð Øàìàõû õàíëûüû öçÿðèíÿéöðöøÿ áàøëàäû. Ãàúàðûí Øamaxûya hÿrÿkÿt etdiéèíè åøèäÿíMustafa xan ÿhalinin øÿhÿri òÿðê åòìÿñèíè ÿìð åòäè. Qacarûí or-dusu boø qal mûø øÿhÿrÿ äàõèë îëäó.

1795-ci ilin noyabrûnda Úÿíóáè Qafqaza rus ordusunun gþn -dÿrilmÿsi áàðÿäÿ õÿáÿð àëûíäû. Àüà Ìÿùÿììÿä õàí Qacar ýåðè÷ÿ êèëìÿéÿ, Øimali Azÿrbaycanû òÿðê åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó.

132

Ağa Məhəmməd xan Qacar Şuşa qalasını mühasirəyə alır


1. Àüà Ìÿùÿììÿä õàí Ãàúàðûí ìÿãñÿäè íÿ èäè?2. Àüà Ìÿùÿììÿä õàí Ãàúàðûí äþâëÿò÷èëèê ôÿàëèééÿòèíè íåúÿ ãèéìÿò -

ëÿí äèðèðñèíèç?3. Ñèçúÿ, íÿ ö÷öí Àüà Ìÿùÿììÿä õàí Ãàúàð Ãàðàáàüà õöñóñè ÿùÿìèé -

éÿò âåðèðäè?4. Àüà Ìÿùÿììÿä õàí Ãàúàðûí éöðöøëÿðèíè íåúÿ ãèéìÿòëÿíäèðèðñèíèç?

Áó, èøüàë÷ûëûã, éîõñà áèðëÿøäèðìÿ ñèéàñÿòè èäè?

133

Aüa Mÿhÿmmÿd xan Qacar tacûnûn layihÿsi -ni þz ÿli ilÿ ÷ÿkdi. Èsfahan vÿ Kirmanøah zÿr gÿr -lÿrini Tehrana ÷aüûrtdûrdû. Zÿrgÿrlÿr onun÷ÿk diyi layihÿni gþrÿndÿ dedilÿr ki, bu taca qûrxbeø kiloqram qûzûl lazûmdûr. Aüa Mÿhÿmmÿd xanö÷ mÿrtÿbÿ bir tacûn øÿklini ÷ÿkmiødi. Dedilÿr bu

tac o qÿdÿr aüûr olacaq ki, onu baøa qoymaq mö m kön olma ya caq. Qacarxa n mÿcbur oldu tacûn for masûnû dÿyiøsin. Bu dÿfÿ bir mÿr tÿbÿli tac÷ÿkdi. Tac yarûsûna kimi cÿ va hirlÿ bÿzÿnÿcÿk -di, yarûsû bÿzÿksiz qaldû üû na gþrÿ yenÿ dÿ iki -mÿr tÿbÿli gþrönÿcÿkdi. O, dai rÿvi olub, yuxarûhissÿsi aøaüûsûna nisbÿtÿn enli dözÿldilmÿ liy -di. ×ÿkisi qûzûl vÿ cÿvahirlÿrlÿ bir yerdÿ on birgirvÿnkÿdÿn artûq gÿlÿcÿkdi (bu tacûn ÷ÿkisi4,5 kq olmuø dur). Aüa Mÿhÿmmÿd xan Qa caronun aüûr olacaüûnû bilirdi, tac hazûr olanaqÿ dÿr hÿr gön hÿmin ÷ÿkidÿ bir papaüû baøûnaqoyub þzönö þyrÿødirdi ki, tacqoyma mÿra si -min dÿ baøû yorulmasûn.

Zÿrgÿrlÿr vÿ cÿvahir ustalarû tacûn dözÿl -dil mÿsi iøi èlÿ mÿø üul olduq larû vaxtda dÿr -zilÿr dÿ onun ö÷ön qÿba (öst ge yimè – red.)tik mÿyÿ baø ladûlar. Qÿbanûn östö qatlanmûøyaxalûq forma sûnda daø-qaøla bÿzÿ dil miødi.×iyinlÿrinÿ iri zömrödlÿr dözöl möødö. Döy -mÿ ÿvÿzinÿ almaz, mirvari iølÿnmiødi. Qÿba -nûn baøqa hissÿlÿrinÿ dÿ mirvari tikil miødi.

Aüa Mÿhÿmmÿd xan Qacar 1210-cu hicri-qÿmÿri ilinin (miladi tÿqvimi ilÿ 1796-cû il)Novruz bayramûnda baøûna tac qoydu vÿ þzö -nö rÿsmÿn padøah elan etdi. Bu tarixdÿn dÿAüa Mÿhÿmmÿd øah Qacar adlandû.

Fransûz yazû÷ûsû Jan Gevrin «Xacÿ øah» tarixi romanûndan

Ağa Məhəmmədşah Qacar

II. SON CßHD

1796-cû ilin yazûnda genåral Âàëåðèàí Zubovun baø÷ûlûüû ilÿ

rus qoøun larû Azÿr baycana yöröø åòäè. Tez bir zamanda Açÿrbay -

canûn i÷ÿrilÿrinÿ daxil olan rus ordusu Cÿnubi Qafqazû tutdu. Ëàêèí

II Yekatåri na nûn qÿfil þlöm xÿbÿri rus ordusunun geri ÷ÿkilmÿ-

sinÿ sÿbÿb oldu. Áóíäàí istifadÿ etmÿk istÿyÿn Aüa Mÿhÿmmÿd

øah Qacar (1796—1797) yenidÿn Azÿrbaycan òîðïàã ëàðûíû áèðëÿø-

äèðìÿê úÿùäèíè äàâàì åòäèðìÿê èñòÿäè. O, ãîøóíóí áèð hissÿsini

Tÿbrizÿ gþndÿrèá þzö isÿ ßrdÿbilÿ gÿldi. Áóðàäàí Nax÷ûvana sö -

vari dÿstÿsi gþndÿ rÿrÿk xanlûüûn itaÿtÿ gÿ tiril mÿsini ÿmr etdi.

Nax÷ûvan xanû Kÿl bÿli qiymÿtli hÿdiyéÿlÿrlÿ ßrdÿbilÿ gÿlib øahûn

ùàêèìèééÿòèíè ãÿáóë åòäè. Ëàêèí Aüa Mÿhÿmmÿd øah Kÿl bÿli xa -

nûn ðus qo øunlarû ilÿ ÿlaqÿ sax la dûüûnû bèlib îíó hÿbs et dirdi. ßð-

äÿáèëèí àðäûíúà Qacar ordusu Lÿnkÿranû äà òàáå et di.

Aüa Mÿhÿmmÿd øah Qacarûí áèðëÿøäèð -

ìÿ ñèéàñÿòèíäÿ ÿñàñ éåðè Qara baü òóòóðdu.

Qarabaüa hÿrÿkÿt edÿn Qa car or dusu Àraz

÷ayûna ÷atdû. Xódafÿ rin kþr pö sö Èbrahim-

õÿlil xanûí ÿì ðè èëÿ ùÿëÿ 1795-úè èëäÿ ñþ -

êöë äöéö ö÷öí Ãà úàð îðäóñó ìöâÿããÿòè

îëà ðàã Àðàç ÷àéûíûí ñàùèëèíäÿ äöøÿð ýÿ ñàë äû. Áó çàìàí Ãàðàáàü

õàíëûüûíûí ìöäàôèÿ÷èëÿðè i÷ÿrisi aüûr daø larla dol durulmuø qayûq -

larû áèð ãÿäÿð àøàüûäà Àraz ÷ayûnà at dûlar. Daøla do lu qayûq lar

134

Àüà Ìÿùÿììÿä øàù Ãàúàðûí Àçÿð-áàéúàí òîðïàãëàðûíû áèðëÿøäèðìÿê úÿùä -ëÿðè íÿ èëÿ íÿòèúÿëÿíäè?

Rus qoøunlarû úÿnuba doüru hÿrÿkÿt etdiklÿri vaxt II Yeka-terina general Èâàí Qudovi÷ÿ sÿrÿncam gþndÿrÿrÿk ona bötönCÿnu bi Qafqazû, habelÿ Xÿzÿr dÿnizi sahillÿrini Ãàúàðûí «tÿcavö -zöndÿn qorumaüû» òàïøûðäû.

Qarabaü õàíûÈbrahimõÿlil

xan øàù Ãàúàðû íÿö÷öí þçöíÿ òÿù -ëöêÿ ùåñàá åäèðäè?

÷àéûí mÿc rasû nû dÿyiø di. Ñó àõûá øà ùûí dö øÿrgÿsiíÿ äîëäó, or-

dunun ÿr zaq vÿ si lah la rûnû yu yub apardû.

Qacar éenidÿn ãöââÿ toplayûá Øuøaya ya -

xûnlaødû. Øuøaya ãalañû Èbrahimõÿ lil xanûn

baø÷ûlûüû ilÿ mödafiÿ olu nurdu. Ìöäàôèÿ÷è-

ëÿðèí äþéöø ÿz mini qûra bilmÿyÿn øah Qacar

qala divar larûnû topa tutdu. Ãàëà äèâàðëà-

ðûíûí òîï àòÿøèíäÿí äàüûëìàüà áàøëàäûüûíû ýþðÿí Èáðàùèìõÿëèë õàí

äÿñòÿñè èëÿ ãàëàäàí ÷ûõàðàã øàù ãîøóíó èëÿ ãåéðè-áÿðàáÿð äþéöøÿ

ýèðäè. Ëàêèí ìöùàñèðÿéÿ äöøäö. Î, ìöùàñèðÿäÿí ÷ûõñà äà, ãàëàéà

ãàéûäà áèëìÿäè âÿ Øuøa qalasûnûn mödafiÿsi baøsûz qaldû.

Qacar Øuøa ÿhalisini tÿslim ol maüà ÷àüûðäû. Øuøa aüsaqqallarû

bþyök möza kirÿdÿn sonra þz nö ma yÿn dÿlÿrini Qacarûn yanûna gþn -

dÿr di lÿr. Gþndÿrilÿn nö ma yÿn dÿ bildirdi ki, ÿhali Qacarû qalaya

bu rax ma üa ehtiyat edir. Mÿnbÿlÿrdÿ deyilir ki, Aüa Mÿhÿmmÿd øah Ãuranû gþtöröb þz

mþhö rönö onun özÿrinÿ basdû vÿ and i÷di ki, Øuøada kimsÿyÿ to -xunmayacaqäûr. Øuøa ÿhalisi èñÿ Qacara tÿzminat vermÿli idi. Ès-tÿnilÿn mÿblÿü iki gönÿ yûüûldû, bunäan sonra qalanûn ÿsasqa pû larû a÷ûldû.

135

Ağa Məhəmməd şah Qacar dağıdılmış Xudafərin körpüsünün qarşısında

Bakû õàíûHö seynqulu

xanûí øàù Ãàúàðàèòàÿò åòìÿìÿñèíÿìöíàñèáÿò áèëäèðèí.

Èbrahimxÿlil xanûn sarayûnda yerlÿøÿn øah Qacar Øi ma li

Azÿr baycanûn bötön xanlûqlarûíäàí itaÿt òÿëÿá åòäè. Bakû õàíû

Hö seyn qu lu xan itaÿt åòìÿäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Qacar Ba kû ya

qoøun gþn dÿr di. Hö seynqulu xan hÿbs edildi. Øamaxû, Øÿki vÿ

Gÿn cÿ xan lûqlarû da Qa cara tabe edildi. Lakin Qacarûn Azÿr -

baycan tor paq larûnû birlÿødirmÿk cÿhdi baø tutmadû. 1797-ci

ilin iyul ayûn da Aüa Mÿhÿmmÿd øah Qacarûn Øuøada sui-qÿsd

nÿticÿ sindÿ þl dö röl mÿ si onun plan larûnû yarûm÷ûq qoydu. Bu

hadisÿdÿn sonra Qa ca rûn or dusu Øimali Azÿrbaycan torpaqla -

rûnû tÿrk etdi. Áåëÿëèêëÿ, Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíûí áèðëÿøäèðèë-

ìÿñèíäÿ ñîí úÿùä äÿ áîøà ÷ûõäû. ×àð Ðóñèéàñûíûí õàíëûãëàðà âÿ

ñóëòàíëûãëàðà ïàð÷àëàíìûø Øè ìàëè Àçÿðáàéúàíû èøüàë åòìÿñèíÿ

ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàíäû.

136


1. Ðóñèéàíûí «êþìÿê» ñèéàñÿòèíèí ìàùèééÿòèíäÿ íÿ äàéàíûðäû?2. Àüà Ìÿùÿììÿä øàù Ãàúàðûí Øóøàéà áèðèíúè éöðöøö èëÿ èêèíúè

éöðöøöíö ìöãàéèñÿ åäèí.3. Àüà Ìÿùÿììÿä øàù Ãàúàðûí ñîí éöðöøö çàìàíû Àçÿðáàéúàíûí ùà -

êèì äàèðÿëÿðèíèí ìþâãåéèíè èçàù åäèí.4. Àüà Ìÿùÿììÿä øàù Ãàúàð ùàããûíäà àøàüûäà âåðèëìèø ìÿíáÿíè îõó-

éóá ìö çàêèðÿ åäèí.

Aüa Mÿhÿmmÿd øah Qacar þzönön fþvqÿladÿira dÿsi vÿ bacarûüû ilÿ padøah taxtûna qalx ma üamö vÿf fÿq oldu. Nÿ surÿtinin ÷irkinliyi, nÿ xa cÿ -liyi, nÿ dÿ ad dûmbaøû duyduüu riøxÿnd ona maneola bildi. Onun þzöndÿn sonra xÿlÿflÿri bir ÿsryarûm øahlûq etdilÿr.

Aüa Mÿhÿmmÿd øah Qacar ÷ox ciddi adam idi, bu gönön iøini sa -ba ha qoymaz, he÷ vaxt ehtiyatû ÿldÿn vermÿzdi, he÷ vaxt þz döøöncÿ -si ni vÿ qÿ rarûnû baøqasûna demÿzdi. O, ÷ox az yeyÿr, ÷ox az yatardû.Aüa Mÿhÿmmÿd øah qÿnaÿtcil adam idi vÿ bu xösusiyyÿt ona anasûn -dan ke÷miødi. O, xÿsis deyildi, israf÷ûlûüû da sevmirdi. Þz gÿlirini vÿxÿr cini bildiyi ö÷ön he÷ za man borc almaüa ehtiyacû olmazdû. Aüa Mÿ -hÿm mÿd øahûn xÿsisliyi barÿdÿ ÷ox danûøûrlar. Bu kitabûn möÿllifi (JanGevr – red.) onlarûn he÷ biri ilÿ razûlaøa bilmÿz.

137

ßgÿr Aüa Mÿhÿmmÿd øah xÿsis olsaydû, sahibi-mÿnsÿblÿrin mÿvaci -bi ni kÿsÿrdi. ßgÿr Qacar xanû xÿsis olsaydû, saray adamlarûnûn malla -rûna gþz dikÿrdi, ancaq onun on sÿkkiz illik øahlûüû dþvröndÿ bir dÿfÿdÿ olsun belÿ hadisÿ gþrönmÿdi. Aüa Mÿhÿmmÿd øah Qacar ÿdalÿtlihþkm dar idi. He÷ bir gönahû cÿzasûz, he÷ bir xidmÿti ÿnamsûz qoymazdû,hÿr kÿs xidmÿt gþstÿrsÿydi, ÿnam alardû, hÿr kim gönah iølÿsÿydi, möt -lÿq cÿza sû nû ÷ÿkÿrdi. Bötön dþvrlÿrin anlayûøûna gþrÿ Aüa Mÿhÿm mÿdøah Qa car ÿdalÿtli hþkmdar idi.

Boø vaxtlarûnda ova ÷ûxardû. Înun Èranda bir ne÷ÿ qoruüu vardû.ßgÿr ov barÿ sin dÿ xatirÿlÿrini yazsaydû, maraqlû bir kitab olardû.

Aüa Mÿhÿmmÿd øah fazil adam idi, mötalèÿ ÿhli idi, mÿclislÿrÿ zinÿtverÿrdi. Sÿltÿnÿtÿ gÿldiyi dþvrdÿ dÿ þzönön ÿdÿbi vÿ tarixi mÿlumatûna gþrÿonu eøidÿnlÿri heyrÿtdÿ qoyurdu. Alimlÿr arasûnda xösusi hþrmÿti var idi.

ßtrafûndakûlara hÿmiøÿ øöbhÿ ilÿ yanaøardû, ancaq sÿbÿbsiz he÷ kimiincitmÿzdi. Onun yerinÿ hÿr êèì uøaqlûqdan cörbÿcör mÿhrumiyyÿtlÿrÿ,tÿhqirlÿrÿ mÿruz qalsaydû, hamûya qarøû mÿrhÿmÿtsiz olardû. Aüa Mÿ -hÿmmÿd øah Qacarûn rÿhmsizliyi o zamanûn rÿsminÿ gþrÿ olub, ondankÿnara ÷ûxmûrdû. Baø kÿsmÿk, kor etmÿk vÿ qarûn cûrmaq kimi cÿzalaro dþvrön adi cÿza tÿdbirlÿri idi.

Qacar xanû dindar adam idi. He÷ vaxt namazûnûn vaxtûnû þtörmÿ-miødi. Baøqa mÿzhÿbdÿ olanlara gözÿøt edÿrdi, he÷ kimin haqqû yox idiki, isÿvilÿri vÿ musÿvilÿri incitsin. Bu qanunu tapdalayanlar øiddÿtlicÿ zalanûrdûlar. Aüa Mÿhÿmmÿd øah Qacardan qabaq onlarûn yaüûølûgönlÿrdÿ evdÿn bayûra ÷ûxmaüa ixtiyarlarû yox idi. Aüa Mÿhÿmmÿd øahÿtrafdakûlarû baøa saldû ki, èslam dinindÿ mÿsihilÿr vÿ yÿhudilÿr murdardeyillÿr ona gþrÿ ki, onlar da Allahû tanûyûb, ona pÿrÿstiø edirlÿr. Yaüûølûgönlÿrdÿ onlar evlÿrindÿn ÷ûxûb þz iølÿri èlÿ mÿøüul ola bilÿrlÿr. Aüa Mÿ -hÿmmÿd øahdan qabaq musÿvilÿrin þz ñèíàãîãëàðûíäà uca sÿslÿ Tþvratoxu ma üa icazÿsi yox idi. Hÿr êèì uca sÿslÿ Tþvrat oxusaydû, aüûr cÿzave rir dilÿr. Aüa Mÿhÿmìÿd øah Qacar icazÿ verdi ki, onlar Tehrandañè íà ãîã tikdirib, uca sÿslÿ Tþvrat oxusunlar.

Èranda ÷ox ÷ÿtinlik vÿ ÿziyyÿtlÿ yaøayanlardan biri dÿ zÿrdöøtèlÿridi. Aüa Mÿhÿmmÿd øah Qacar fÿzilÿt ÿhli olduüu ö÷ön fÿrman verdiki, zÿrdöøtilÿrÿ ÿziyyÿt vermÿsinlÿr. Ondan sonra cahillÿr onlarû in cit -mÿyÿ cörÿt etmÿdilÿr.

Aüa Mÿhÿmmÿd øah Qacar yaxøû sifÿtlÿrÿ malik idi. Döømÿnlÿri isÿonu ÿn al÷aq bir adam kimi qÿlÿmÿ vermiø, rÿhmsiz, paxûl, xÿsis birpad øah olduüunu sþylÿmiølÿr.

Fransûz yazû÷ûsû Jan Gevrin«Xacÿ øah» tarixi romanûndan

19. ÕÂÛÛÛ ßÑÐÈÍ ÈÊÈÍÚÈ ÉÀÐÛÑÛÍÄÀ ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÄÀÈÚÒÈÌÀÈ ÙßÉÀÒ

ßvvÿlki dþvrlÿrdÿ olan feodal mölkiyyÿt formalarû XVIII ÿsrinikinci yarûsûnda da mþvcud idi. Yÿni xanlûqlar dþvröndÿ äÿ mölk,vÿqf vÿ camaat torpaq mölkiyyÿti formalarû vardû. Lakin bu dþv -rön sÿciyyÿvi xösusiyyÿti ondan ibarÿt idi ki, dþvlÿt tor paq larûxan ailÿsinÿ mÿxsus torpaqlarà birlÿødi rilmiødi.

XVIII ÿsrin ikinci yarûsûnda øÿrti torpaq mölkiyyÿt formasûkimi tiyul geniø yayûlmûødû. Bu dþvrdÿ dÿ tiyul xanlar tÿrÿfèndÿnmöÿyyÿn øÿxslÿrÿ vÿzifÿyÿ vÿ xidmÿtÿ gþrÿ verilirdi.

Xan bu torpaüû verÿrkÿn onu xösusi sÿnÿd lÿtÿsdiq edirdi. Tÿd ricÿn tiyul èðñè sÿciyyÿ alûrdû.

ßvvÿllÿr olduüu kimi, Azÿrbaycan xan -lûq la rûnda feodallar vÿ kÿndlilÿr ÿsas sosialqruplarû tÿøkil edirdilÿr.

Xidmÿt möqabilindÿ torpaq alan elbÿ yi -lÿr torpaq sahiblÿrinÿ ÷evrilirdilÿr. Elbÿyi -lÿr xan qarøûsûnda hÿrbi mökÿllÿfiyyÿt da -øû yûr dûlar.

138

Xanlûqlarda ictimai hÿyat necÿ idi?Xanlûqlar dþvröndÿ øÿhÿrlÿrin rolu

nÿdÿn ibarÿt oldu?

XVIII ÿsrdÿ Azÿrbaycanda möstÿqil dþvlÿt qurumlarûnûn– xanlûqlarûn yaranmasû prosesi iqtisadi, sosial vÿ ictimaimönasibÿtlÿrÿ tÿsir etdi. Belÿ bir øÿraitdÿ Azÿrbaycanûn ha -kim zömrÿsi formalaømaüa baøladû.

XVIII ÿsrin ikinci yarûsûnda Azÿrbaycan ÿrazisindÿ qÿdimøÿhÿrlÿr tÿnÿzzöl edir, yeni øÿhÿrlÿr meydana gÿlirdi. Yeniøÿhÿrlÿr, ilk nþvbÿdÿ, xanlûqlarûn istinadgahû kimi yaranûr,sonralar isÿ tÿäriúÿn þlkÿnin hÿm siyasè, hÿm dÿ iqtisadi hÿ -ya tûnda hÿlledici rol oynamaüa baølayûrdû.

Xanlûqlardþvröndÿ

mþv cód olan tor-paq mölkiyyÿtiniSÿfÿvi lÿr dþvrön -dÿ ki torpaq möl -kiy yÿti ilÿ mö qa- yisÿ edin.

Azÿrbaycanda maaflar imtiyazlû tÿbÿ qÿ -

ni tÿøkil edirdilÿr. On lar xanlûqlarda ùÿì

asayiø qoruyuúósu îëóá, hÿm dÿ qoøunun

ÿsasûnû tÿø kil edirdilÿr. Bunun möqabilindÿ

xan maaflarû ver gilÿrdÿn azad edir di. Adÿ -

tÿn, maaflûq ir sÿn – atadan oüula ke ÷irdi.

Kÿndlilÿr cÿmiyyÿtin aøaüû zömrÿsini tÿøkil

edirdilÿr vÿ bir ne÷ÿ qru pa bþlönör dö lÿr.

Xanlûqlarda vergilÿrin toplanmasû ö÷ön

xö susi qayda yox idi. Bu isÿ baøda darüa ol-

maqla vergèéûüanlarûn þzbaøûnalûüû ö÷ön ÿl-

veriøli øÿrait yaradûrdû. Kÿndlilÿrin aüûr

gö zÿranû onlarûn hakim zömrÿyÿ qarøû mö -

ba rizÿyÿ qalxmasûna sÿbÿb olurdu.

139

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÄÀ ÑÎÑÈÀË ÃÐÓÏËÀÐ

Feodalëàð

Xan, bÿy, sultan, mÿliklÿr, ruhanilÿr, yarûmkþ÷ÿri tayfalarûnbaø÷ûlarû olan elbÿyilÿr

Kÿndlèëÿð

ðÿèééÿò, ðÿíúáÿðëÿð, åëàòëàð

rÿiyyÿtDivan, mölk vÿ vÿqf torpaqlarûnda ya øa yûr dûlar.Onlar ö÷ön ayrûlan torpaqlarû becÿrir vÿ feodal-lara, yaxud xÿzinÿyÿ vergilÿr þdÿyirdilÿr.

rÿncbÿrlÿrÞz torpaüû olmadûüû ö÷ön xanûn vÿ digÿr feo -dallarûn mölklÿrindÿ iølÿyÿrÿk yûüûlan mÿh su -lun 1/3-ni gþtörördölÿr.

elatlar

Maldarlûq tÿsÿrröfatû ilÿ mÿøüul idilÿr. Éàéëàã-ãûøëàã hÿyat tÿrzi ke÷irmÿklÿ birbaøa tay fabaø ÷ûlarûndan asûlû vÿziyyÿtdÿ olurdular. Xanqoøununóí ÿsas hissÿsini tÿøkil edirdilÿr.

Necÿ dö øö -nör sö nöz,

maaflûüûn irsÿnke÷mÿsi xanlûq-lar da mÿrkÿziha ki miyyÿtingöc lÿndirilmÿsinitÿmin edÿ bilÿr -dimi?

Hansû kÿndliqrupunun

vÿziyyÿti nisbÿtÿnyaxøû idi? Bu nÿilÿ baülû idi?

Øÿhÿrlÿr. XVIII ÿsrin ikinci yarûsûndaAzÿr baycan ÿrazisindÿ Tÿbriz, Øamaxû, Nax -÷û van, ßrdÿbil, Dÿrbÿnd, Bakû, Gÿncÿ, Øÿki,Èðÿâàí, Urmiya, Xoy kimi qÿdim øÿhÿrlÿrlÿ

ya na øû, Øuøa (Pÿnaha bad),Yeni Øamaxû kimi tÿzÿ øÿ-hÿrlÿr dÿ meydana gÿldi.XVIII ÿsrin ikinci ya rû sûn -da bu øÿhÿrlÿr qala divar -larû ilÿ ÿhatÿ olun muødu.Be lÿ qa la larûn ÿtrafûndaxÿn dÿk qazûlûr vÿ su ilÿ dol -durulurdu. Hÿr bir pay -taxt øÿhÿrdÿ ÿsas, bayûr vÿsÿnÿtkarlûq mÿ hÿl lÿlÿriyer lÿøirdi.

XVIII ÿsrin ÿvvÿllÿ-rindÿ Bakûnûn ÿtrafûndaiki cÿrgÿ — xarici vÿ daxi -li qala divarlarû var idi.

140

Sizcÿ,kÿndlilÿr þz

etirazlàrûnû necÿbildirirdilÿr?

Mödafiÿ tÿdbirlÿrinÿnÿ ö÷ön bu qÿdÿr

ÿhÿmiyyÿt verilirdi?

«Ùÿr il Novruz bayra mûn da sÿr kÿr dÿlÿrÿ xa -nûn adûndan möxtÿlif hÿ diyyÿlÿr baüûø la nûr dû.Feo dallar da xana hÿdiy yÿlÿr gÿtirir di lÿr. Èbra-himxÿlil xan sÿfÿrdÿ olar kÿn vÿ ya hÿr hansû yerdÿdöøÿrgÿ qurarkÿn minbaøû la rûn, yözba øû larûn, bÿy -lÿrin, aüalarûn ÿksÿriyyÿti, bÿzi dþ yöø÷ölÿr xanûnmÿtbÿxindÿn yemÿk alûrdû lar. ×ox vaxt xanûn mÿt -bÿxinin birgön lök xÿrci onlarla qoyundan, qûrxpud daí artûq döyödÿn vÿ s. ibarÿt olurdu».

Ìèðçÿ ÚàìàëÚàâàíøèð Ãàðàáàüè. «Ãàðàáàü òàðèõè»íäÿí

Necÿ döøönörsönöz bötön bu xÿrclÿr kimin he sa bûna þdÿnilirdi?

Bakı. İçərişəhər

Qala yarûmdairÿvi øÿkildÿ ti kil miø di. Bakûda evlÿr bir vÿ ya iki -mÿrtÿbÿli idi. Èkimÿrtÿbÿli evlÿr dÿ ev sa hi bi ikinci mÿrtÿbÿdÿ ya -øayûr, birinci mÿrtÿbÿdÿ isÿ dö kan a÷ûb alver edir, ya äà sÿ nÿt- kar lûqla mÿø üul olur du.

XVIII ÿsrin ikinci ya rû sûnda Azÿrbaycanda mö höm siyasi vÿiqtisadi mÿrkÿz kimi øþhrÿt tapan øÿhÿrlÿrdÿn biri dÿ Gÿncÿ idi.

Gÿncÿ øÿhÿrinin yer lÿø diyi bþlgÿ dÿmir, mis, qurüuøun, duzvÿ s. fay da lû qazûntûlarla zÿngin idi. Bu, sÿnÿtkarlûüûn inkiøafûö÷ön ÿlveriøli zÿmin yaratmûødû. Gÿncÿ øÿhÿrindÿ hazûrlanan sÿ -nÿt kar lûq ÿøyalarû xaricÿ dÿ ixrac edilirdi.

XVIII ÿsrin ikinci ya rûsûnda Azÿrbay ca nûn ÿn bþyök øÿhÿrlÿ-

rindÿn biri dÿ Tÿbriz idi. Tÿbrizdÿn ke÷ÿn òèúàðÿò vÿ karvan

yollarû bu dþvrdÿ dÿ bþ yök iqtisadi ÿhÿmiy yÿtÿ ma lik idi.

XVIII ÿsrin ikinci ya rû sûnda möstÿqil xanlû üûn mÿr kÿzinÿ ÷ev-

rildikdÿn son ra Tÿb riz bir ne÷ÿ dÿ fÿ qon øu xan lûqlar tÿrÿ fin dÿn

ùöúóìëàðà mÿ ruz qal mûø dû. Bu isÿ tÿ sÿr röfata vÿ ÿhalinin sa yûna

mÿnfi tÿ sir gþs tÿräè.

Bu dþvrdÿ qÿdim Azÿr baycan øÿhÿri Èrÿvanda na dir me mar -

lûq incilÿri he sab edilÿn mÿscidlÿr, karvansa ralar, hamamlar inøa

edil miø di. Øÿhÿ rÿ Qûrx bulaq yay lasûn dan i÷ mÿli su ÷ÿkilmiø, yeni

141

İrəvan qalası. 1796-cı il

suvarma kanal la rû sayÿsindÿ Èrÿvan baülar

diyarûna ÷evril miødi.

Èrÿvan øÿhÿri Qala, Øÿhri (Kþhnÿ øÿhÿr),

Tÿ pÿ baøû vÿ Dÿmir bulaq adlanan dþrd his -

sÿ dÿn ibarÿt idi.

XVIII ÿsrin ikinci yarûsûnda yaranûb in -

kiøaf edÿn øÿhÿrlÿr sûrasûnda siyasi vÿ iq ti -

sadi mÿrkÿz kimi Øuøa øÿhÿri xösusi yer tu tur. Øuøa qalasû bir

tÿrÿfdÿn u÷urum, di gÿr tÿrÿfdÿn isÿ sûldû rûm qayalarla ÿhatÿ

olun muø tÿbii bir qala idi. Pÿnahÿli xan istinadgah kimi hÿmin

yeri se÷dikdÿn sonra burada qala di var larû, sonra isÿ evlÿr vÿ

ima rÿtlÿr tikdirmiødi. Ènøaat iølÿri bit dik dÿn son ra Pÿnahÿli xan

vÿ Qara ba üûn bir ÷ox zadÿgan vÿ sÿ nÿòkarlarû qa laya kþ÷ möø äö -

lÿr. «Pÿnah abad» adû ilÿ mÿø hur laøan yeni pay tax ta baø qa øÿhÿr -

lÿrdÿn kþ ÷ÿnlÿr mÿhÿl lÿ-mÿhÿllÿ yer lÿø di rilèð dilÿr. Bu nu Pÿ na h -

abad øÿhÿrindÿki mÿhÿllÿ adlarû (Tÿb rizëi, ßylisli, Qa zan ÷alû,

Kþ÷ÿrli, Qurdlar, Culfalar vÿ s.) tÿsdiq edir.Øuøa qalasûnda xan sa ra -

yû, Øuøadan bir qÿdÿr uzaq -da «ßsgÿran» qalasû tikildi.Bu qa lada, ÿsasÿn, Øuøa qa -la sûna gedÿn yolu qo ru yanÿs gÿrlÿr yerlÿø dirilmiødi.

Xanlûqlarûn idarÿ edil -mÿsi. Xanlûq ha ki miy yÿtininsiyasi quruluøu tÿkhakimiy -yÿt liliyÿ ÿsaslanûrdû. Onu qey -ri-mÿhdud qa nunverici, mÿh-kÿmÿ vÿ icra hakimiyyÿ ti nÿmalik olan xan idarÿ edirdi.Bir sûra xanlûq larda xanûn

142

XVIII ÿsrdÿAzÿrbay can

øÿhÿrlÿrinin inki -øa fû na mösbÿt vÿmÿnfi tÿ sir edÿnamillÿri qeyd edin.

Şuşada məhəllə

Øóøà øÿhÿ rin dÿêè mÿ -hÿl lÿ lÿrin adlarû nÿyi

söbut edir?

ya nûn da mÿøvÿrÿt÷i divan — xan øurasû fÿa -liyyÿt gþstÿrirdi. Xan lûqlar inzibati cÿhÿt -dÿn mahallara, mahallar isÿ kÿndlÿrÿ bþ - lö nördö. Mahallarû naiblÿr idarÿ edirdi lÿr.Øÿhÿrlÿri mÿhÿl lÿlÿrÿ bþlör dö lÿr. Hÿr birmÿhÿllÿnin øÿhÿr aüsaqqalû — baø ÷û sû varidi. Onlar ver gi toplayûr, naiblÿrin, xan larûn sÿrÿn ca mû nû yerinÿyetirir dilÿr.

Øÿhÿr idarÿsindÿ polis vÿzi fÿ sini icra edÿn darüalar, eyni za -

man da øÿhÿr vÿ bazar da qay da-qanun yaratmalû idilÿr. Dar üa ya

bþ yök sÿlahiyyÿtlÿr verilmiødi. Dar üalarû þz vÿzifÿlÿ rini layiqin -

cÿ ye ri nÿ yetirmÿyÿ hÿ vÿs lÿndir mÿk mÿqsÿdilÿ xanlar xö susi ola -

raq darüàlûq adû ilÿ ver gi dÿ möÿy yÿn etmiø dilÿr.

ßhali nþvbÿ ilÿ gecÿlÿr øÿhÿrin keøiyindÿ durmalû idi. Lakin

xan lar gecÿ keøik ÷i li yi ÿvÿ zinÿ ÿhalidÿn möÿy yÿn miq darda pul

toplayûrdûlar. Øÿhÿrlilÿrdÿn bu mÿqsÿdlÿ toplanûlan pulla ax øam -

lar øÿhÿrin keøiyini ÷ÿkÿn xösusi dÿstÿlÿr tÿøkil edilirdi.

Øÿhÿr idarÿsindÿ sÿnÿtkar tÿøkilatlarûnûn

(ÿs naflarûn) baø÷û lûq etdiyi ustabaøûlar da

möÿy yÿn rol oynayûrdûlar. On lar sÿnÿt kar -

larûn inzibati, ma liyyÿ, mölki mÿhkÿmÿ mÿ -

sÿlÿ lÿrinÿ baxûrdûlar.

Xanlûãlarûn idarÿ sistemindÿ ÷alûøanlar

maaø almûrdûlar. On la rûn xidmÿti xÿzinÿ

ö÷ön toplanan vergilÿr hesabûna þdÿnilirdi.

143

Orta ÿsrdÿAvropa þlkÿ -

lÿ rindÿ øÿhÿrlÿrinvÿ XVIII ÿsrdÿAzÿrbaycandaøÿhÿrlÿrin inkiøafûvÿ idarÿetmÿsinimöqayisÿ edin.


1. Xanlûqlar dþvröndÿ torpaq mölkiyyÿti formalarûnda nÿ kimi dÿyi -øik liklÿr baø vermiødi?

2. Xanlûqlar dþvröndÿ sosial zömrÿlÿri xarakterizÿ edin.3. Azÿrbaycan øÿhÿrlÿrinèí ömumi vÿ ôÿðãëè cÿhÿtlÿrini øÿrh edin.4. Azÿrbaycanûn qÿdim vÿ yeni yaranmûø øÿhÿrlÿrinin biri haqqûndà

ÿlavÿ mÿlumat toplayûn vÿ tÿqdimat hazûrlayûn.5. XVIII ÿsrdÿ xanlûqlarûn vÿ øÿhÿrlÿrin idarÿ edilmÿsinin sÿciyyÿvi

cÿ hÿtlÿrini øÿrh edin.

Øuøa øÿhÿ ri -nin qala-øÿ hÿr

kimi xösu siy yÿt lÿ -riíè sada layûn.

20. ÈÃÒÈÑÀÄÈ ÂßÇÈÉÉßÒ. ÑßÍßÒÊÀÐËÛÃ. ÒÈÚÀÐßÒ

Kÿnd tÿsÿrröfatû. ßlveriøli iqlim vÿ mön -bit torpaqlar Azÿr baycanda möxtÿlif bitkilÿr, ocömlÿdÿn kÿtan, köncöä, buüda, ar pa, ÷ÿltik vÿ s.yetiødirmÿk ö÷ön yararlû øÿrait yaradûrdû.

Kÿnd tÿsÿrröfatûnda arû÷ûlûq, özöm÷ölök, bos -tan ÷ûlûq, xösu silÿ baü÷ûlûq da möÿyyÿn rol oy na -yûr dû. XVIII ÿsrin ikinci ya rûsûnda ayrû-ayrû bþl gÿ-lÿr bÿzi tÿsÿrðöfat sa hÿlÿri özrÿ ixtisaslaøûrdû.

Þlkÿ iqtisadiyyatûnda möhöm yertutan ipÿk÷ilik Øamaxû, Øÿki, Qa ra -baü âÿ Nax ÷û van da inkiøaf etmiødi.

Quba âÿ Bakûda ÿhali ÿkin÷iliklÿmÿøüul olur du. Abøeron þzö nönÿtir li zÿ fÿranû ilÿ mÿøhur idi.

Ëÿíêÿðàí (Talûø) xanlûüûnda ÷ÿl-tik* vÿ øÿkÿr ÷uüunduru yetiø di ri -lirdi. Xÿzÿr dÿ ni zi vÿ Kör ÷ayû sa -

144

XVIII ÿsrin ikinci yarûsûndaAzÿr baycanda hansû tÿsÿrröfat sa -hÿlÿri inkiøaf edirdi?

XVIII ÿsrdÿ sÿnÿtkarlûãda han -sû nailiyyÿtlÿr olmuødur?

Zÿngin tÿbii sÿrvÿtëÿðÿ malik Azÿrbaycan torpaüûnda tarixboyu kÿnd tÿsÿrröfatûíûí, sÿnÿtkarlûüûn, demÿk olar ki, bötönsahÿlÿrinin inkiøafû ö÷ön ÿlveriøli øÿrait olmuødur. Lakin si -yasi hadisÿlÿr, qonøu dþvlÿtlÿrin arasûkÿsilmÿyÿn basqûn la rûþlkÿdÿ sÿnÿtkarlûüûn tam göcö ilÿ inkiøafûna mane÷ilik tþ rÿ -dirdi. XVIII ÿsrin ikinci yarûsûnda þlkÿnin iqtisadi vÿ si yasipÿ ra kÿndÿliyi, tez-tez baø verÿn feodal ara möha ri bÿ lÿri onlarlaøÿhÿrin xarabalûüa ÷evrilmÿsinÿ, sÿ nÿtkarëàðûn, òàúèðëÿðèí, öìó-ìèééÿòëÿ, øÿhÿr ÿhalisinin yurd-yuvasûnû tÿrk etmÿsinÿ sÿbÿb oldu.

Zəfəran

* ×ÿëòèê — ãabûüû ÷ûxarûlmamûø döyö (ÿkmÿk ö÷ön).

Zÿfÿranûn möasirdþvrdÿ dönyada

istifadÿsi haq qûnda mÿlu -mat toplayûn. Zÿfÿranmöasir dþvrdÿ hansûþlkÿlÿrin iqtisadiy ya tûndamöhöm yer tutur?

hil lÿ rindÿ yaøayan ÿha li balûq÷ûlûqla mÿø -üul olurdu.

Kÿnd tÿsÿrröfatûnûn möhöm sahÿlÿ -

rin dÿn biri dÿ maldarlûq idi. Maldarlûqla,

ÿsasÿn, éàéëàã-ãûøëàã hÿyatû sörÿn tayfa -

lar mÿø üul olur dular.

Sÿnÿtkarlûq. Bÿzi hallarda yerli feo-

dallar idarÿ etdiklÿri ÿrazidÿ zÿngin fay -

dalû qazûntû yataqlarûnûn mþvcud oldu üunu bildiklÿri halda,

qon øu feodallarûn bas qû nûn dan ehtiyat åäÿðÿê áó yataqlardan is -

ti fadÿ etmirdilÿr.

Yerli hakimlÿr daüûdûlmûø øÿhÿr tÿsÿrrö fa tûnû, o cömlÿdÿn

sÿnÿtkarlûüû bÿrpa mÿq sÿ dilÿ baøqa øÿhÿrlÿrdÿn þz øÿhÿrlÿrinÿ

us ta vÿ sÿnÿtkarlarû dÿvÿt etmÿyÿ mÿcbur olurdular. Belÿ bir

ad dûmû øamaxûlû Mÿhÿmmÿdñÿid xan atmûødû. O, daüûdûlmûø Øa-

maxûda ipÿk÷iliyin inkiøafû vÿ bÿrpasû ö÷ön Tÿbriz dÿn yöz usta

dÿvÿt etmiødi. Øamaxû xanlûüûnäà Basqal, Möci vÿ Lahûc êÿíäëÿðè

sÿnÿtkarlûq mÿrkÿzlÿrinÿ ÷ev rilmiødi. Bu kÿndlÿrin sÿnÿt kar larû

tÿrÿfindÿn hazûr la nan mallar bazar larda bþyök øþhrÿt tap mûødû.

Basqal vÿ Mö cidÿ möx tÿlif ipÿk par ÷alar,

kÿlaüa yû lar is teh sal edilir, Lahûcda isÿ mis

ãàá-ãàúàã, hÿm÷inin möx tÿlif silah lar, o

cömlÿdÿn tö fÿng, xÿncÿr vÿ s. hazûrla nûrdû.Kÿlaüayû — ipÿk sapdan to xunmuø qa -

dûn baø þrtöyödör. Azÿrbaycanûn qÿrb zo -

145

Zÿfÿrandan, ÿsasÿn, boyaã÷ûlûqda,ÿcza÷ûlûqda vÿ yeyinti sÿnaye sin dÿ is -tifa dÿ olunuräó. Boyaã÷ûlûqda xal÷a bo -yamaq ö÷ön geniø isti fadÿ olunub. Bu -na sÿbÿb hÿm zÿfÿranûn boyama göcö -nön ÷ox ol ma sû, hÿm dÿ xoøagÿlÿn parlaq sarû rÿngvermÿsi idi. Amma zÿ fÿranûn qiymÿtè baha ol du -üu n äaí indi îí äàí boyaq mad dÿsi ki mi ÷ox az is ti -fa dÿ olunur.

Nÿ ö÷öíéåðëè ôåîäàë-

ëàð ôàéäàëû ãàçûíòûéàòàãëàðûíûí èñòè-ôàäÿ åäèëìÿñèíäÿíåùòèéàòëàíûðäûëàð?

Çəltik sahəsi

nasûnda buna «÷arqat» da deyilir. Øÿki vÿBasqal kÿ la üayûlarû sûrasûnda «Øah bu ta»,«Saya bu ta», «Xûrda bu ta» ÷eønilÿrindÿn*daha ÷ox is tifadÿ olun muødur.

Azÿrbaycanda geniø yayûlmûø sÿ nÿt kar -lûq sahÿlÿrindÿn biri dÿ bÿdii tik mÿ idi.Gö lÿ bÿ tin — qûzûlû vÿ ya gömöøö saplardanis tifadÿ edilmÿklÿ icra edilÿn tikmÿ nþ vö -dör. ßsa sÿn, geyimlÿrÿ, mÿiøÿt ÿø yalarûna(pul ki sÿsi, tÿn bÿki qabû, qay ÷ûqabû, mþhör -qabû, at yÿhÿri vÿ s.) vurulurdu. Gölÿ bÿ tintik mÿ ö÷ön aüûr, tönd rÿngli par÷a lar dan(mÿx mÿr, qano vuz, xara, misqal, tirmÿ) is -tifadÿ olunurdu.

Digÿr bÿdii tikmÿ nþvö tÿkÿlduz adlanûr.«Tÿkÿlduz» sþzö hÿrfi mÿnada «tÿk ÿllÿdöz» mÿnasûnû verir. Øÿki tÿkÿlduz sÿ nÿti -nin vÿtÿni sayûlûr. Øÿkidÿ ipÿk÷iliyin baø lû -ca yer tutmasû burada tÿkÿlduz sÿnÿ tininin kiøafûna bþyök tÿkan vermiødir.

Muncuqlu tikmÿnin geniø yayûldû üû yer - lÿr Øuøa, Gÿncÿ, Qazax, Nax ÷ûvan, Bakû vÿTÿbrizdir. Muncuqlar xösusi saplara dö zö -

146

Kəlаğayı

Mis qab

Muncuqlu tikmə

* ×åøíè — øÿêèë, ôîðìà

Güləbətin Təkəlduz

lör, sonra isÿ pul kisÿsinin, daraqqa bûnûn,di gÿr ÿøyalarûn özÿrinÿ bÿrkidilir.

Taxta vÿ rÿngli øöøÿlÿrin birlÿø äèðèë mÿsiilÿ yaranan øÿbÿkÿ sÿnÿti daha ÷ox mÿs cid,sa ray kimi ÿhÿmiyyÿtli me marlûq abi dÿ lÿ -rindÿ istifadÿ edilirdi. Øÿbÿkÿnin þzÿl liyi on -dan iba rÿtdir ki, fiqurlarda ya pûøqan vÿmismardan istifadÿ olunmur. Taxtadan ha -zûr lanan vÿ rÿngli øöøÿ ilÿ bÿ zÿdilÿn bu cör÷ÿr ÷ivÿlÿr qapû vÿ pÿncÿrÿ ye rinÿ istifa dÿedi liräè. Øÿáÿêÿ ñÿíÿòèíèí íöìóíÿëÿðè ØÿêèÕàí ñàðàéûíäà âÿ äèýÿð òàðèõè àáèäÿëÿðäÿ áóýöíÿ ãÿäÿð ãîðóíóá ñàõëàíûëìûøäûð.

XVIII ÿsrin ikinci yarûsûnda Azÿrbay canøÿhÿrlÿrindÿ iki cör sÿnÿtkara tÿsadöf edi -lir di: sÿnÿtkar sexlÿrinin (áèðëèêëÿðèíèí) özv - lÿri vÿ ev øÿraitindÿ fÿrdi ÿmÿklÿ mÿø üulolan sÿnÿt karlar.

Sÿnÿtkar sexlÿri ÿsnaf adlanûrdû. ßsnaflarmöxtÿlif peøÿ vÿ iø sahiblÿrini þz ÿtrafûndabirlÿø dirirdi. Øÿhÿrlÿrdÿ toxucu, çÿð ýÿð, dÿ -mir ÷i, papaq ÷û, äóëóñ÷ó, dÿrzi, tu luq ÷u vÿdi gÿr ÿsnaflar da var idi.

Xal÷a÷ûlûq. XVIII ÿsrin ikinci yarûsûnda sÿnÿtkarlûq vÿ deko-rativ incÿsÿnÿt nþvlÿri arasûnda xal÷a÷ûlûq aparûcû yer tuturdu.

Quba xal÷alarû nÿinki Azÿrbaycanda, hÿtta dönya þlkÿlÿrindÿ dÿ øþh-rÿt qazanmûødû. Bu regiona aid bÿzi ×i÷i xal÷alarû Viktori ya vÿ Albert(London), Metropoliten (Nyu-York) muzeylÿrindÿ nö mayiø olunur.

147

Èndiyÿdÿk Øÿki, Øamaxû, Bakû, Øuøa vÿ digÿr øÿhÿr-lÿrdÿ xalq arasûnda sÿnÿt adû ilÿ ÷aüûrûlan mÿ hÿl lÿlÿrmþvcuddur. Øÿkidÿ ìÿùÿëëÿlÿrin adlarû belÿ idi: Øalbar-lar (Øaltoxuyanlar), Sabun÷ular, Xarratlar, Zÿrgÿr -lÿr, Dulus÷ular, Ñàíäûã÷ûëàð, ×anax÷ûlar vÿ s.

Øuøa øÿhÿrindÿ dÿmir÷i, qalay÷û, baømaq÷û, dab -baü ÿsnaflarûnûn olmasû barÿdÿ mÿlumat vardûr.

Bu mÿhÿëlÿ vÿ kö÷ÿlÿrin adlarû bizÿ hansû mÿ -lu matû verir?

Necÿ dö øö -nör sönöz,

bÿdii tikmÿ sÿnÿtimöasir dþvrdÿ þzÿhÿmiyyÿtini sax -laya bilmiø dirmi?

Şəbəkə

Sizcÿ, nÿ ö÷önøÿbÿkÿ sÿnÿti

bötön dön yanûheyrÿtlÿn dirir?

Èrÿvan øÿhÿrinin zÿngin tÿbiÿti bu bþl gÿnin xal÷alarûna xösusi÷alarlar vermiødir. Al-ÿlvan boyalar bu bþlgÿnin xal÷alarûnû di -gÿrlÿrindÿn fÿrqlÿndirÿn ÿsas xösusiyyÿt dir. Èrÿvan xal÷alarû

xov lu (xal÷a, xalû, gÿbÿ vÿ s.) vÿ xovsuz (pa -laz, kilim, cecim, su maüû, zi li vÿ s.) olmaqlanaxûølarûnûn in cÿ li yi, rÿng lÿrinin zÿnginliyiilÿ se÷ilirdi. Xal÷a la rûn özÿrindÿ törk mifo -logiyasûndan gÿlÿn damüalar vÿ möx tÿlifatributlar, ÷ox za man onun toxunma ili vÿtoxuyanûn adû þz ÿk sini tapûrdû.

Bakûnûn qÿdim È÷ÿriøÿhÿr his -sÿsindÿ zÿ rif vÿ yöksÿk key fiy -yÿtli xal÷alar òîõónurdu. Bakûxal ÷alarûíû, adÿ tÿn, Qa la, Nov -xanû, Maøtaüa kÿnd lÿ rindÿ toxu -yurdular. Bu xal ÷a la rû «Qo bus- tan» da adlan dû rûr dû lar. XVIIIÿsr dÿ to xun muø belÿ xal ÷a la rûnbÿzi nömu nÿ lÿri hal-ha zûr da Ès-tanbulun Törk vÿ Ès lam ÿsÿr lÿ riìuzeyindÿ sax lanûlûr.

Ticarÿt. ßvvÿlki dþvrlÿrdÿ ol -du üu kimi, XVIII ÿsrin ikinci ya -rû sûn da da Azÿrbaycanda tica rÿtÿmÿ liyyatû hÿm karvan yol larû, hÿmdÿ Xÿzÿr dÿnizi vasitÿsilÿ apa rûlûrdû.

148

Bakû rus qoøunlarû tÿrÿfèndÿn iøüal edil dikdÿnsonra general Aëåêñåé Yermolov belÿ bir ÿmr ver -miødi: «Sÿ nÿt karlarûn qalada (indiki È÷ÿriøÿhÿr -dÿ) ya øa ma sûna icazÿ vermÿli, lakin misgÿrlÿr vÿdÿ mir÷ilÿr yalnûz øÿhÿrin kÿnarûnda yaøama lûdûr-

lar. Boyaq÷û lar, dabbaülar äà ìöòëÿã îðàäà (øÿhÿrin kÿnarûnda) yer -lÿø dirèëmÿ li dirlÿr».

Nÿ ö÷ön general Aëåêñåé Yermolov belÿ bir ÿmr vermiødi?Mÿnbÿ ÿsasûnda Bakûda sÿnÿtkarlûüûn inkiøafû haqqûnda nÿ deyÿ bilÿrsiniz?

Necÿ döøö -nörsö nöz, nÿ

ö÷ön Azÿrbaycanxal÷alarû dön ya nûnqeyri-maddi irsisiyahûsûíà daxilolunmuødur?

İrəvan xalçası

Volqa—Xÿzÿr ticarÿt yolunda isÿ Bakû li -manû xösusi ÿhÿmiyyÿt kÿsb edirdi. Bu yol -la hÿm Rusiyaya, hÿm dÿ Rusiyaäàí QÿrbiAv ropa þlkÿlÿrinÿ, xö susilÿ Èngiltÿrÿ vÿHol lan diyanûn bazarla rûna ÷ûxmaq olurdu.

Azÿrbaycan øÿhÿrlÿrinin hamûsûnda tica -rÿ tin bötön nþvlÿri özÿrindÿ bþyök gþmrök qoyulmuødu. Èðè éà-øàéûø ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿ qala qapûsûndan tut muø ÷ay ke÷idlÿri nÿ,hÿt ta dini ocaq lara gedÿn yollaradÿk xanûn rahdar vÿ bac dar la rûdu rur, gÿlib-gedÿnlÿrdÿn rahdari deyilÿn âåðýè topla yûrdûlar.

XVIII ÿsrin ikinci yarûsûnda Azÿrbaycan øÿhÿrlÿrindÿ abbasû,tömÿn, qran, øahû adlanan mis vÿ gömöø pullar zÿrb olunurdu.Pul zÿrb olunan emalatxana zÿrbxana adlanûrdû. Øuøa øÿhÿrindÿzÿrb olunan vÿ «Pÿnahabadè» adlanan pul nÿinki Azÿrbaycanda,hÿt ta qonøu þlkÿlÿrdÿ dÿ iølÿnirdi.

Azÿrbaycan xanlûqlarûnda ÷ÿki vÿ þl÷ö vahidlÿri möxtÿlif idi.De mÿk olar ki, hÿr bir xanlûüûn þzönÿmÿxsus uzunluq þl÷ösö vÿ÷ÿki daø larû vardû. Bu isÿ ùÿì õàðèúè þëêÿëÿðëÿ, ùÿì äÿ þëêÿ äà-õèëèíäÿ òè úà ðÿòèí èíêèøàôûíà ciddi mane÷ilik tþrÿdir âÿ narazûlûüasÿbÿb olurdu.

149

Necÿ dö -øönörsö nöz,

rahdari gþmröyöticarÿtin gediøinÿnecÿ tÿsir edirdi?


1. Azÿrbaycanda qÿdim dþvrdÿn inkiøaf etmiø sÿnÿòkarlûq nþvlÿ rinimöa sir zamanda qoruyub inkiøaf etdirmÿk nÿ dÿrÿcÿdÿ vacibdir? Möza -ki rÿ edin.

2. XVIII ÿsrin ikinci yarûsûnda Azÿrbaycanûn kÿnd tÿsÿrðöfatûndahan sû yeniliklÿr olmuødu?

3. XVIII ÿsrin ikinci yarûsûnda Azÿrbaycanûn sÿnÿtkarlûq incilÿrihaqqûnda ÿlavÿ mÿlumat toplayûn vÿ tÿqdimat hazûrlayûn.

4. XVIII ÿsrin ikinci yarûsûnda Azÿrbaycanda ÿmtÿÿ tÿsÿrðöfatûnûnin kiøafûnû faktlar ÿsasûnda tÿsdiq edin.

Ìöàñèð äþâðäÿ «Yerevan xal÷asû», yaxud «er mÿ nixal ÷a sû» adû altûnda dönya bazarlarûna ÷û xarûlan xal -÷a la rû àzÿrbaycanlû sÿnÿtkarlar toxu muølar.

Bu fakta þz mönasibÿtinizi bildirin.

21. XVIII ßSRÄß AZßRBAYCAN MßDßNÈYYßTÈ

Òÿùñèë. Èáòèäàè òÿhsil almaq ö÷ön yaradûl -

mûø mÿk tÿblÿr mÿñúidlÿr âÿ øÿxsi evlÿrdÿ

fÿa liyyÿt gþstÿrirdi. Belÿ mÿk tÿblÿr onun

möÿllimlÿrinin adû ilÿ adlan dû rû lûrdû. Ìÿk-

tÿblÿrdÿ, àäÿòÿí, bir möÿllim olur äó. Uøaq -

lar altû yaøûn dan mÿktÿbÿ ge dir dilÿr. Dÿrs -

ëÿð øagirdlÿrin yerdÿ hÿsir özÿ rindÿ 6—8

saat oturmasû ilÿ davam edir di. «Quranè-Êÿ -

ðèì» ÿsas dÿrs vÿsaiti hesab îëóíóðäó. Yox sulla rûn þz uøaq larûna

tÿhsil vermÿk imkanû éîõ èäè. Ona gþrÿ dÿ ki ÷ik yaøla rûndan þz

ïåøÿlÿrini onlara þyrÿdirdilÿr.

Ali tÿdris möÿsñèsÿsi kimi mÿdrÿsÿlÿrfÿa liy yÿt gþstÿrirdi. Bur da tÿlÿbÿlÿr ùÿì äè -

íè, ùÿì äÿ äöíéÿâè tÿhsil alûrdûlar. Mÿdrÿ -

sÿ binasûnda dÿrs otaüû vÿ tÿlÿbÿlÿrin ya -

øa dûqlarû otaqlar var dû. Òÿlÿ bÿlÿrin ÿsas

vax tû gþzÿl xÿt tÿ — hösnxÿ tÿ sa hib olmaq

ö÷ön ÷alûømalarû ilÿ ke÷irdi.

150

Áó äþâðöí ùàäèñÿëÿðè èíúÿñÿ-íÿòäÿ âÿ ÿäÿáèééàòäà þç ÿêñèíè íå -úÿ òàïìûøäûð?

XVIII ÿsräÿ éadelli ùöúóìëàðû, feodal äàüûíûãëûüû âÿ aramö haribÿlÿri ìÿäÿíèééÿòèí èíêèøàôûíû õåéëè ëÿíýèòäè. Tÿhsilmöÿñ ñè sÿlÿri ö÷ön istifadÿ olunan vÿqf tor paqlarû feodallartÿrÿfindÿn zÿbt olun du. Nadir øahûn èøüàë îëóíìóø òîðïàãëàðûàçàä åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ àïàðäûüû ìöùàðèáÿëÿð äþâðöíäÿ maarifÿéåòÿðèíúÿ diq qÿt âåðèëìÿäè. Xanlûqlar dþvröndÿ isÿ maarifmöÿssèñÿlÿrini dolan dûran vÿqf torpaqlarû zÿbt olundu.

Vÿqf torpaqmölkiyyÿti

nÿ vaxtäan tÿtbiqolónmaüa baøla n -ìûødûr? Vÿqf tor-paq mölkö nÿmÿqsÿdlÿ istifadÿolunurdu?

Möasir dþvrmÿktÿblÿri

ilÿ XVIII ÿsrmÿktÿblÿrinimöqayisÿ edin.

ßrdÿbildÿ yerlÿøÿn çÿn gin Øeyx Sÿfi ki tabxanasû XVIII ÿsrdÿäÿ þz øþhrÿtini qoru yub saxlayûrdû. Bu ki tab xanadan tÿlÿbÿlÿräÿ is ti fadÿ eäèðdilÿr. Mÿd rÿsÿ lÿr vÿqf òîð ïàã ëàðûíäàí ýÿëÿíýÿëèð ùåñàáû íà ñàõëàíûðäû. Ìÿäðÿñÿëÿðè áèòèðÿíëÿð õöñóñè âÿñèãÿ(äèïëîì) àëûð äûëàð.

Varlû øÿxslÿr þv lad la rû na þz evlÿrindÿ dÿrs de mÿk ö÷ön möÿl -lim tutur äóëàð.

Tÿdrisèí keyfiyyÿti éöêñÿê îëìàäûüû ö÷öí XVIII ÿsrdÿ Àzÿr -baycanda elm sahÿsindÿ ciddi irÿlilÿyiø baø vermÿäè. Bunóíëàáåëÿ, alimlÿrdÿn coürafiya÷û Hacû Zeynalabdin Øirvani, Hacû Mÿ -hÿm mÿdÿli Øirvani, tarix÷i ßbdörrÿzzaq Dönbuli þç dþv rëÿðèíèíta nûn mûø øÿxsiyyÿtlÿrindÿn idiëÿð.

ßbdörrÿzzaq Dönbuli Tÿbriz, Xoy xanlûqlarûnûn vÿziri olmuø -du. Azÿrbaycan tarixini þyrÿnmÿk ö÷ön onun ÿsÿrlÿri bþyök ÿùÿ-miyyÿtÿ malikdir. «Mÿaser-i Sultaniyéÿ» ÿsÿri XVIII ÿsrin sonu,XIX ÿsrin ÿvvÿllÿrindÿ Øÿðãäÿ cÿrÿyan edÿn hadisÿlÿrdÿn bÿhsedir. Bu ÿsÿrin yeganÿ nösxÿsi Ermÿnistanûn «Matenadaran» ad-lanan ßlyazmalar Ènstitutunda saxlanûlûr.

ßäÿáèééàò. Áÿdii ÿdÿbiyyat nömunÿlÿri äþvrön proseslÿriniobrazlû øÿkildÿ bu gönömözÿ ÷atdûrûð. Áó äþâðäÿ àøûq poezi -yasûnûn ýþðêÿìëè nöma yÿn dÿsi olan Xÿstÿ Qasûm, Örfani vÿ b.aøûqlar, habelÿ öslub ca onlara yaxûn øairlÿr yazûb-yaratmûølar.On larûn poeziyasû xalqûn ömid vÿ arzularûnû èôàäÿ åäèðäè. Øeir-lÿrdÿ insanla baülû mÿhÿb bÿt motivlÿri vÿ qadûn gþzÿlliyinin tÿ -rÿn nö mö östön lök tÿøkil edir. Lakin bu øairlÿr ictimai bÿ ra -bÿr siz likdÿn, sadÿ insanlarûn aüûr ýözÿranûndan bÿhs edÿn øe-irlÿr dÿ éàçìûøëàð. Aøûq poezi ya sûnûn bþyök ustaäû sayûlan Xÿs -tÿ Qa sû mûn bir ÷ox ustadna mÿ lÿrindÿn sonrakû ÿsrlÿrdÿ äÿ ya -ra dûl mûø möx tÿlif dastanlarûn giriø hissÿlÿ rindÿ ge niø istifadÿolun muødur.

Bununla yanaøû, Niøat Øirvani, ArifØirvani, Øakir Øirvani vÿ b. ëirik ÿsÿrlÿrya ratmûølar. Øakir Øir vani þz ÿsÿrindÿNa dir øahûn dþv rön dÿ Øirvanda baø ve rÿnha disÿlÿri tÿsvir edir, dþv rönön hþkm -darlarûnû ÿdalÿtëè îëìàüà ÷aüûrûrdû.

151

Dþvrön øair lÿ -rinin ÿsÿrlÿrindÿ

hþkmdarû ÿdalÿtÿsÿslÿmÿk ideyalarû nÿilÿ baülûdûr?Fikrinizi ÿsaslandûrûn.

Möøtaq* tÿxÿllösö èëÿ ÿsÿrlÿr yazan Øÿki xanû Höseyn xanmaa rifin inkiøafûna diqqÿt ayûrmûø, øairlÿrÿ qayüûsûnû ÿsirgÿmÿ-miødi. Î, äþvrön gþrkÿmli øairi Molla Vÿli Vidadi ilÿ dostluq et -miødir. Bu dostluq Vidadinin «Mösibÿtnamÿ» ÿsÿrindÿ dÿ þzÿk sini tap mûødûð. Möøtaqûn simasûnda Vidadi þzönön ÿdalÿtli vÿvicdanlû hþkmdar haqqûnda arzularûnû ÿks etdirmiødir.

XVIII ÿsr ïîåçèéàìûçûí ÿn gþrkÿmli nömayÿndÿlÿrindÿn áèðèMolla Pÿnah Vaqif èäè. Vaqif sadÿ möÿllimlikdÿn Qarabaü xanlû -üû nûn baø vÿ zi ri ìÿãàìûíàäÿê yöksÿlmiødi. Înun ÿsÿrlÿrinin ÿsasmþvzusu mÿhÿbbÿt vÿ insan gþzÿlliyi olmuødur.

Ömumiyyÿtlÿ, XVIII ÿsr Azÿrbaycanÿdÿ biyyatû milli mÿdÿniyyÿtin tÿkamölöndÿbþyök rol oynamûø, Azÿrbaycan ÿdÿbiyya-tûnda yeni inkiøaf mÿrhÿlÿsinin yaranmasûö÷ön ýåíèø imkanlar a÷mûødûr.

Èíúÿñÿíÿò. XVIII ÿsr Azÿrbaycan tari xi -nin araødû rûl masûnda epiqrafik abidÿlÿrin rolu bþ yök dör. Me mar -lûq abidÿ lÿri, mÿzar daølarû özÿrindÿ olan kitabÿlÿrè mÿtnlÿrinÿgþ rÿ beø yerÿ bþlmÿk olar:

152

Êitabÿlÿrdÿnäþâðÿ àèä

hansû mÿlumat -larû ÿldÿ etmÿkmömköndör?

Èíøààò õàðàêòåðëèÁèíàíûí òèêèíòè òàðèõèíäÿí áÿùñ åòìÿêëÿ,

ìåìàðûí, äþâðöí ùþêìäàðûíûí, éàõóä äà áè-íàíû òèêäèðÿí øÿõñèí àäëàðû ãåéä îëóíóð.

Ñÿíÿäëÿðèí íöñõÿëÿðè

Äþâëÿò ñÿíÿäëÿðè, ôÿðìàíëàð, ñèéàñè âÿçèé -éÿòäÿí õÿáÿð âåðÿí ìÿëóìàòëàð äàõèë åäèëèð.

ÅïèòàôèéàëàðÌÿçàð äàøëàðû öçÿðèíäÿ ùÿêê îëóíìóø éà-

çûëàðäûð. Þëÿí øÿõñëÿðèí àäû, þëöì òàðèõè âÿ ñ.ìÿëóìàòäûð.

Äèíè ìÿòíëÿðÒàðèõè àáèäÿëÿðèí òÿéèíàòûíà óéüóí Ãóðàí

àéÿëÿðè âÿ ùÿäèñëÿð þç ÿêñèíè òàïûð.

Ìÿíçóì ïàð÷àëàðÁàéàòûëàð, ðöáàèëÿð, ìÿðñèéÿëÿð ìÿçàð äàøëà-

ðûíûí, åëÿúÿ äÿ ìÿñúèäëÿðèí öçÿðèíäÿ ùÿêê îëóíóð.

* Ìöøòàã — êþíöëäÿí-úandan istÿyÿn, hÿsrÿtindÿ olduüu birøeyÿ can atan, arzusunda olan

XVIII ÿsr kitabÿlÿri dþvrön bir

÷ox alimlÿrinin, memarlarû nûn,

nÿqqaø vÿ xÿttatlarûnûn adlarûnûn

gönömözÿ gÿlib ÷atmasûna yar -

dûm ÷û olmuødur.

Bu dþvr þzönön dekorativ-tÿt -

biqi sÿnÿti ilÿ dÿ tarixdÿ iz qoyub.

Xal÷a÷ûlûqda Quba, Bakû, Øamaxû,

Qarabaü, Tÿbriz, Èðÿâàí, Íàõ÷û-

âàí, Øÿêè, Äÿðáÿíä, ßðäÿáèë vÿ b.

øÿhÿrlÿr mÿøhur idi.

Áu dþvrdÿ áÿdii par÷a istehsalû

da geniø yayûlmûødû. Gÿncÿ, Øÿki,

Òÿáðèç, Maraüa vÿ á. øÿhÿrlÿrèmiz

par÷a istehsalû ilÿ mÿøüul idilÿr. Øa-

maxûda, Øÿêèäÿ, Òÿáðèçäÿ òîõóíàí

ipÿk par÷alar õàðèúè þëêÿëÿðÿ äàøûíûðäû.

Azÿrbaycanûí dÿmir, mis, qûzûl vÿ di -

gÿr metallarëà çÿíýèí îëìàñû metaliø lÿ mÿ

sÿnÿtinin inkiøafûna tÿkan ver miø dir.

XVIII ÿsrÿ aid cam, øamdan, manqal vÿ

misdÿn hazûrlanmûø möxtÿ lif ev ÿøyalarû

forma vÿ bÿzÿyinÿ gþrÿ ÿcnÿbilÿrin dÿ diq -

qÿ tini ÷ÿkirdi. Bu

dþv rÿ aid áèð ÷îõ ÿø -

yalar yerli vÿ di gÿr

õàðèúè þlkÿlÿrin mu -

zeylÿ rin dÿ sax la nûl -

ma qdadûr.

Ìåìàðëûã. XVIII

ÿsrdÿ baø ver miø ta -

rixi vÿ sosiaë-iqtisa -

di dÿyiøikliklÿr me -

mar lûüà da tÿsir gþs -

tÿr di. Xanlûqlar dþv -

153

Zÿngin sÿnÿtabidÿlÿrimizin

baøqa þlkÿlÿrinmuzeylÿrindÿolmasûnûn sÿbÿbininecÿ izah edÿrdiíèz?

Şuşa. Molla Pənah Vaqifinməqbərəsi

Şuşa. Pənahəli xan Cavanşirin kitabxanası

154

röndÿ saray kompleks lÿ ri nin ya ra -

dûlma sû, øÿ hÿr ÿtrafûnda möda fiÿ sis -

tem lÿ rinin in øa sû, ibadÿt yerlÿ ri nin,

mÿs cid lÿrin tikil mÿ si áþéöê âöñÿò

àëäû. Qa rabaü xan lûüûnûn qÿsr lÿ ri

olan Øahbulaüû, Øuøa qalasû, Øu øa -

dakû Ïÿíàùÿëè xa nûn mÿscidi, Ïÿ -

íàùÿëè õà íûí êèòàá õà íàñû áó dþvrön

abi dÿlÿrin dÿ n dir. Dþvrömözÿ gÿlib

÷atmûø ÿn qiymÿtli ÿsÿr isÿ Øÿki qa -

la sû nûn daxi lin dÿ tikilmiø Øÿki Õan

sarayû dûr. 1763-cö ildÿ inøa olun -

muø bu saray oymalarla iø lÿn miø

øÿbÿkÿ ös lu bu ilÿ bÿzÿ dil miø dir.

Sara yûn özÿrindÿ us tadûn adû— «Us-

tad Abbasqulu» yazûl mûø dûr.

XVIII ÿsrdÿ Ba kû -da È÷ÿriøÿhÿr qala di -varlarû daxilindÿ, Øa- maxû darvazasû ya -xûnlûüûnda ÿzÿmÿtlisa ray kompleksi inøaolun muødur. 1764-cöildÿ Èrÿvan øÿhÿrindÿyerlÿøÿn Gþy mÿscid,

Şəki xan sarayı

Şuşa. Pənahəli xan məscidi

Ýþðêÿìëè òörk øairi Nazim Hikmÿt saraya bax -dûq dan sonra belÿ yazmûødûr: «ßgÿr Azÿrbay canûnbaø qa qÿdim tikililÿri olmasaydû, bircÿ Øÿki Õan sa -rayûnû dönyaya gþstÿrmÿk bÿs edÿrdi».

Øÿki Õan sara yûhaqqûnda

araødûrma apararaqtÿqdimat hazûrlayûn.

155

elÿcÿ dÿ Sÿrdar sarayû Èrÿvan xanû Hö seynÿli xan tÿrÿfindÿn tik -di ril miødir. Onun oülu Mÿhÿmmÿd xan isÿ 1791-ci ildÿ ñàðàéûíGöz gö lö ñàëîíóíó vÿ yay imarÿtini tikdirmiødir.

Mÿdÿniyyÿtin digÿr sahÿlÿri olan musiqi vÿ rÿssamlûq da bu

dþvr dÿ inkiøaf etmiø, daha ÷ox tÿkmillÿømiø di. Xa nÿn dÿlik sÿnÿti

ilÿ yanaøû, aøûq sÿnÿti dÿ in kiøaf et miødi. Rÿs sam lûq da di va röstö

bo ya karlûq þz inkiøa fû nûn yöksÿk zirvÿ si nÿ ÷atmûødû. Buna misal

ola raq, Øÿki xan sarayû nûn di var östö rÿsmlÿrini gþs tÿr mÿk olar.Ömumiyyÿtlÿ, XVIII ÿsr Azÿr baycan mÿdÿniy yÿti þzönÿmÿx-

sus abidÿ lÿ ri ilÿ ta rixdÿ äÿðèí iz qoy muøäóð. Áugönkö dekora-tiv-tÿtbiqi in cÿsÿnÿt, zÿr gÿrlik mÿ mulatlarû özÿrindÿ iø, rÿs -sam lûq, xal ÷a ÷ûlûq vÿ s. bu kimi sÿ nÿt sahÿlÿri þz inkiøafûna gþrÿmÿhç bu dþvröí ñÿíÿòêàðëàðûíà borcluduð.

İrəvan xanı хаrici ölkə elçisiniqəbul edir. Rəssam Q.Qaqarin

İrəvandа xan məscidi


1. XVIII ÿsr Azÿrbaycan mÿdÿniyyÿtinin inkiøafûna tÿsir edÿn amil -lÿri øÿrh edin.

2. XVIII ÿsräÿ Azÿrbaycanäà mÿdÿniyyÿt ñàùÿëÿðèíèí èíêèøàôûíû þzön -dÿ ÿks etdirÿn cÿd vÿl lÿr hazûrlayûn.

3. Øÿhÿrsalmaäà mödafiÿ qalalarûnûn östönlök tÿøkil et mÿ sinií ñÿ-áÿáèíè izah edin.

22. ×ÀÐ ÐÓÑÈÉÀÑÛ ÚßÍÓÁÈ ÃÀÔÃÀÇÛÍ ÈØÜÀËÛÍÀ ÁÀØËÀÉÛÐ

Ãÿðáè Àâðîïà äþâëÿòëÿðèíèí Àçÿðáàé -úàí ëà áàüëû ïëàíëàðû. Göðúöñòàíäà ãóáåð -íè éàíûí éàðàäûëìàñû. Cÿnubi Qafqazûn si -

ya si vÿ hÿrbi-strateji ÿhÿmiyyÿti bþyök idi.

Bu ÿra zilÿrin iøüalû Rusiya—Osmanlû mö -

na ñèáÿò lÿ rindÿ qövvÿlÿr nisbÿtini Rusiyanûn

xe y ð inÿ hÿll edÿ bilÿrdi. Rusiya Øimalè Qaf -

qazû hÿlÿ tam ÿlÿ ke÷irÿ bilmÿ miødi. Cÿnubi Qafqa zûn èøüàëû daülû -

la rûn ÿrazilÿrini øimaldan vÿ cÿnubdan möha sirÿyÿ almaqdan

þtrö ÿlveriøli øÿrait yaradacaqdû. Eyni za manda Rusi ya nûn bu

156

XANLIQLARDAN MÜSTƏMLƏKƏXANLIQLARDAN MÜSTƏMLƏKƏASILILIĞINA ASILILIĞINA —— AZƏRBAYCANAZƏRBAYCAN

XIX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏXIX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ

Rusiya Azÿðáàéúàíû iøüal åòìÿêplanlarûna, ilk olaraq, ùàíñû òîðïàã -ëàð äàí baøladû?

Bu dþvrdÿ ÷àð Rusiyañûnûn xarici siyasÿtinin ÿsas istiqa -mÿt lÿrin dÿn biri Cÿnubi Qafqazûn èøüàëûíäàí ibarÿt idi. ×arRu siya sû Cÿnubi Qafqazû ÿlavÿ gÿlir mÿnbÿyinÿ, Xÿzÿr dÿnizi -ni Ru si yanûn daxili dÿ nizinÿ ÷evirmÿyÿ ÷alûøûrdû. Azÿrbayca -nûn ÿëâåðèøëè úîüðàôè ìþâãåéè, tÿbii sÿr vÿtlÿri, xösu sÿn dÿ fay -da lû qazûntû yataqlarû artûq ÷ar Ru si yasûna mÿlum idi. Àçÿð -áàéúàíäà áîë îëàí ãûzûlboya, yun, ipÿk, pam bûq, tötön, íåôò÷ar Rusiyasûnû xammal vÿ ya na caqla tÿmin edÿ bilÿrdi.

IV

Ðóñèéàíûí Úÿ-íóáè Ãàôãàçû

ÿëÿ êå÷èðìÿê ö÷öííÿçÿðäÿ òóòäóüóñèéàñè ìÿãñÿäëÿðíÿäÿí èáàðÿò èäè?

yerlÿri iøüal et mÿsi Èngiltÿrÿnin Øÿr qäÿêè ìþâãåéèíÿ, î úöìëÿäÿí

Ost-Ùind øir kÿtinin in hi sa rû na aüûr zÿr bÿ en dirÿ bi lÿrdi.

Cÿnubi Qaf qaz da kû mörÿkkÿb siyasi, iq -

ti sadi vÿ beynÿlxalq vÿ ziyyÿt Rusiyanûn iø -

üal÷û planlarûnûn hÿ yata ke÷irilmÿsini asan -

laø dû rûr dû. Feodal ara möha ri bÿlÿri vÿ xa -

rici iøüal÷ûlarûn bas qûn larû Cÿnu bi Qaf qa zû

zÿif lÿdirdi. Ayrû-ayrû xanlarûn Azÿrbay ca -

nû birlÿødir mÿk cÿhd lÿri dÿ baø tut maìûødû.

Qÿrbi Avropa dþv lÿt lÿ rinin, xösusÿn dÿ Èngiltÿrÿ vÿ Fransanûn

Cÿnubi Qafqaz barÿ dÿ iøüal÷û planlarû var idi. Ona gþrÿ dÿ on lar

Ru siyanûn bu ÿrazi èëÿ áàüëû planlarûna mane ol maüa ÷alûøûrdûlar.

1801-ci ilin ÿvvÿlëÿðindÿ Èngiltÿrÿ Ãàúàðëàð äþâëÿòè èëÿ siyasi

vÿ ticarÿt mö qa vilÿlÿri baüladû. Bu möqavilÿ lÿ ri baülamaqla Èn-

giltÿrÿ Ãàúàðëàð äþâëÿòèíèí daxili iølÿrinÿ qarûømaq imkanû ÿldÿ

etdi. Èngiltÿrÿ hÿr hansû dþv lÿtin Ãàúàðëàð äþâëÿòèíÿ höcum edÿ -

cÿyi ùàëäà hÿrbi qövvÿ ilÿ yanaøû, tÿlÿb olunan miqdarda hÿrbi

xÿrc vermÿyi þz özÿrinÿ gþtörördö.

Ticarÿt möqavilÿsi isÿ þlkÿnin bazarëàðûnû ingilis tacirlÿrinin

özö nÿ a÷ûrdû. Áuíóíëà Èngiltÿrÿ Ãàúàðëàð äþâëÿòèíè þz möstÿmlÿ -

kÿ lÿrini geniølÿndirmÿk uürunda möbarizÿdÿ áèð alÿtÿ ÷evirirdi.

157

Tiflis. Narınqala. XIX əsrin əvvəli

ÈíýèëòÿðÿíèíÚÿíóáè Ãàô-

ãàçëà áàüëû ïëàíëà-ðûíû òÿùëèë åäèí.

Ãàúàðëàð äþâëÿòè èëÿ Èngiltÿrÿnin ya-

xûnlaø ma sûnû gþrÿn Ru siya hÿrÿkÿtÿ

ke÷ di. ×ar I Alek saídr 1801-ci ilèí

12 ñåíòéàáðûíäà Kartli-Ka xetiya ÷arlû-

üûnûn Ru si yaya birlÿødiril mÿsi haq qûn -

da manifest elan etdi. Görcö ÷arlarûnûn

ha ki miyyÿti lÿüv edildi. Rus qoøu n la -

rûnûn baø ko man danû vÿ mölki hakim

ge neral Karl Knor rinq tÿrÿ findÿn idarÿ olunan quber niya yara -

dûl dû. Áó çàìàí Àçÿðáàé úàíëà áàüëû áþéöê ÿäàëÿòñèçëèéÿ éîë âåðèë -

äè: Azÿr bay canûí òàðèõè òîðïàãëàðû îëàí Qazax, Bor ÷alû, Øÿm-

øÿd dië sultan lûqlarû âÿ Ïÿìáÿê áþëýÿñè äÿ Êàðòëè-Êàõåòèéà èëÿ áèð-

ëèêäÿ áó qu ber ni yanûn tÿr ki binÿ daxil

edil di. Belÿ liklÿ, Azÿr bay can tor paq la rû -

nûn Ru siya tÿrÿ findÿn èøüàëûíà áàøëàíäû.

Georgiyevsk möqavilÿsi. I Alek saí dr,

ilk nþv bÿdÿ, Azÿrbaycanûn Xÿzÿr yanû

vi layÿtlÿrini ÿlÿ ke÷ir mÿyÿ ÷alûøûr dû.

Onun gþstÿriøi ilÿ 1802-ci ildÿ general

Knorrinq Geor giyevsk* øÿhÿ rindÿ Øi-

mali Azÿr baycan xan larûnûn vÿ Qaf qa -

zûn digÿr hakim lÿ rinin nöma yÿn dÿlÿri ilÿ gþrö ø ke÷irdi. Äa -

nû øûq larda Tÿrki øamxàlû, Qara qay taq usmisi, Tabasaran ha kimi

vÿ digÿr daülû hakim lÿrin nöma yÿn dÿ lÿri ilÿ ya na øû, iki Azÿr -

baycan xanlû üûnûn – Qu ba vÿ Ëÿíêÿðàí (Òàëûø) xanlûq larûnûn nö -

ma yÿn dÿ lÿri dÿ iøtirak edir dilÿr. Digÿr Àçÿð áàé úàí xanlûq la -

rû nûí nö ma yÿn dÿlÿri gþ röø dÿ iøtirak etìÿäèëÿð. ×önki buna qÿ -

dÿr Ãàúàðëàð ñàðàéûíûí nö ma yÿndÿsi Èb ra him xÿlil xa nûn yanûna

gÿlÿ rÿk Qara baüûn tabe olma sû nû tÿ lÿb etmiø di. Bakû xa nûna da

belÿ tÿlÿb verilmiødi.

158

1783-úö èëäÿáàüëàíìûø

Ýåîðýèéåâñê ìöãàâè-ëÿñè èëÿ 1802-úè èëìöãàâèëÿëÿðèíèí áàüëàíìàñûíäà Ðóñèéà åéíè ìÿãñÿäèýöäöðäöìö? Ôèêðè-íèçè ÿñàñëàíäûðûí.

* Georgiyevsk – Øèìàëè Ãàôãàçäà éåðëÿøèð, 1802–1822-ci il -lÿr dÿ Georgiyevsk øÿhÿri Qafqaz quberniyasûnûn mÿrkÿzi ol -muødur.

Ãàçàõ, Áîð÷àëû,Øÿìøÿääèë âÿ

Ïÿìáÿê òîðïàãëàðûèíäè ùàíñû äþâëÿòëÿðèíòÿðêèáèíäÿäèð? Áó áþëýÿëÿðèí ÿùàëèñè ùàë-ùàçûðäà êèìëÿð-äÿí èáàðÿòäèð?

Geor gi yev s k dÿ ki da nûøûqlar íÿòèúÿ-

ñèíäÿ 1802-ci il äÿ mö qa vilÿ im za landû.

Mö qa vi lÿ dÿ deyilirdi ki, «onu imzala -

yanlar þz xa hiø lÿri nÿ gþrÿ» Ru siyaíûí

himayÿsinÿ qÿ bul olunà áèëÿðëÿð. Ru si -

ya isÿ on larûn ìöñ òÿ ãèëëèéèíÿ to xun -

ma ya ca ãäûð.

Möqavilÿ Cÿ nu bi Qaf qaz da tica rÿ tin geniølÿndi rilmÿ sini,

Xÿzÿr dÿ ni zindÿ gÿ mi÷iliyin inkiøaf etdiril mÿ sini vÿ s. mÿ sÿ lÿ -

lÿ ri dÿ nÿ zÿrdÿ tu turdu. Georgi yevsk möqavilÿsi baü lan dûq dan

sonra ÷ar hþku mÿ ti hÿmin möqavilÿyÿ ÿìÿë åòìÿäè âÿ Azÿr -

bay can xan lûq larûnûn ÿrazilÿri ni zÿbt etmÿk ö÷ön hazûrlûüa

baøladû.

Möqavimÿt gþstÿrmÿk ö÷ön kifa yÿt qÿdÿr hÿrbi gö cö olma -

yan Àçÿðáàéúàí õàíëàðû ÷ar Ru siyasûnûn xan lûq larûn ìöñ òÿ ãèë -

ëè éèíè qoru ya caüû barÿdÿ ver diyi vÿdlÿrÿ inandûlar. Rusiya

on la rà ayrû-ayrû Azÿr baycan xanlarûnû Qacarlar vÿ Osmanlû

dþv lÿt lÿ rinin tÿhlökÿsindÿn mö da fiÿ edÿcÿyinÿ vÿd âåðmiødi.Lakin bu he÷ dÿ ÷àð Ðóñèéàñûíûí xan lûq lara mös tÿ qil lik ver mÿk

niyyÿtindÿ ol ma sû äåìÿê de yildi. ×ar Ru siyasû Azÿr bay ca nûn

feo dal ha kim lÿrinin Ru si ya èøüàëûíà

mö qavi mÿt gþs tÿrÿ cÿk lÿrin dÿn åhtiyat

edirdi.

ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ õàíëûãëàð àðà -

ñûíäà ìöíàñèáÿòëÿð êÿñêèí îëäóüóíäàí

éå íè èøüàëëàðà øÿðàèò éàðàíäû. Àðà ìö -

ùà ðèáÿëÿðè þëêÿíèí ñî ñèàë-èãòèñàäè âÿçèééÿòèíè àüûðëàøäûðäû. Þëêÿäÿ

ñèéàñè áèðëèéèí îëìàìàñû õàðèúè ãöââÿëÿðèí èøüàëû ö÷öí ÿëâåðèøëè

øÿ ðàèò éàðàòäû. Ùÿëÿ Û Ïéîòðóí éöðöøö çàìàíû ðóñëàð åðìÿíè àìè-

ëèíÿ õö ñó ñè ÿùÿ ìèééÿò âåðèð âÿ îíëàðäàí Àçÿðáàé úà íà ãàðøû úàñóñ -

ëóã ôÿàëèééÿòèíäÿ èñòèôàäÿ åäèðäè. Èøüàë÷ûëàð ö÷öí ëà çûìè úàñóñ ëóã

ìÿëóìàòëàðûíûí òîï ëàíìàñû ö÷öí åðìÿíèëÿð «õö ñóñè» ôÿàëëûã

ýþñ òÿðèðäèëÿð.

Àçÿðáàéúàí, Îñìàíëû âÿ Ýöðúöñòàí òîðïàãëàðûíäà «Áþéöê

Åðìÿ íèñ òàí» äþâëÿòè éàðàòìàã õöëéàñûíäà îëàí åðìÿíèëÿð ÷àð Ðó-

159

Ñèçúÿ, õàíëàðÐóñèéàíûí ùèìà-

éÿñèíè ãÿáóë åòìÿêëÿíÿéÿ öìèä åäèðäèëÿð?

×àð ÐóñèéàñûíûíÝåîðýèéåâñê

ìöãàâèëÿñèíè áàüëàìàãäà ìÿãñÿäèíÿ èäè?

160


1. Àçÿðáàéúàíûí Ðóñèéà ö÷öí ùÿðáè-ñòðàòåæè ÿùÿìèééÿòè íÿäÿí èáàðÿò èäè?2. Èíýèëòÿðÿ—Ãàúàðëàð òèúàðÿò ìöãàâèëÿñèíèí ñèéàñè ìÿãñÿäëÿðè íÿäÿí

èáàðÿò èäè?3. 1802-úè èëèí Ýåîðýèéåâñê ìöãàâèëÿñèíèí øÿðòëÿðè íÿäÿí èáàðÿò èäè?

Ñà äàëàéûí.4. ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí äàõèëè âÿ õàðèúè âÿçèééÿòèíè

ìöðÿêêÿáëÿøäèðÿí ñÿáÿáëÿðÿ äàèð úÿäâÿë ãóðóí.5. Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíûí èøüàëûíûí 1801-úè èëäÿí áàøëàíäûüûíû ÿñàñ -

ëàíäûðûí.6. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

* Èðòèúà÷û – ñèéàñè äöøìÿí, ìÿäÿíèééÿò âÿ òÿðÿããè äöøìÿíè

1801 (яввялляри) 1801 (сентйабр) 1802

ñèéàñûíûí Ãàôãàçäàêû èðòèúà÷û* ñèéàñÿòèíÿ êþìÿê åòìÿêëÿ ìÿêðëè

ìÿãñÿäëÿðèíÿ ÷àòàúàãëàðûíà öìèä åäèðäèëÿð.

23. ×ÀÐ RUSÈYAÑÛ ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÛÍ È×ßÐÈËßÐÈÍß ÄÎÜÐÓ ÈÐßËÈËßÉÈÐ

Car-Balakÿnin vÿ Èlisu sultanlûüûnûniøüalû. General Pavel Sisianov görcö za dÿ -gan nÿs lindÿn èäè. ×ar hþkumÿti Cÿ nubiQaf qazdakû bö tön mölki-hÿrbi haki miy yÿ tiSisianova etibar eäèðdi. Sisianov isÿ ÷oxqÿddar idi. Î, Azÿrbaycan xalqûnû, öìó -ìèé éÿòëÿ, Úÿíóáè Ãàôãàçûí òöðê-ìöñÿëìàíÿùàëèñèíè sev mirdi. Áóíó Azÿrbay canûn Ru -siya tÿ rÿfindÿn iø üalûnûn gediøindÿ onun bir÷ox Azÿrbay can xanlarûna gþn dÿrdiyi al÷al -dûcû mÿk tublar äà ñöáóò edir.

General Sisianov Car-Balakÿn camaa tëû -üû nûn ÿlÿ ke ÷irilmÿsinÿ bþyök ÿhÿ miyyÿt ve rir di. ×önki bu ÿraziGörcöstandan Azÿr bay ca nûn i÷ÿri lÿ rinÿ doü ru uzanan yolun ös -tön dÿ idi. Àçÿðáàéúàíûí øèìàë-ãÿðá òîðïàãëàðûíû ÿëÿ êå÷èðìÿéÿ

161

General Sisianov kim idi?Oíóí âÿçèôÿñè íÿäÿí èáàðÿò èäè?

1801-ci il sent yabrûn 12-dÿ Kartli-Kaxetiya ÷arlûüûnûn Ru -siyaya birlÿødirilmÿsi haq qûnda manifest elan edildi. Êàðòëè-Êàõåòèéà ÷àðëûüû èëÿ áèðëèêäÿ òàðèõè Azÿrbaycan torpaq larû:Qazax, Bor÷alû, Øÿm øÿd dil âÿ Ïÿìáÿê áþëýÿñè dÿ Ðóñèéàéàèëùàã åäèëäè. Belÿ liklÿ, Azÿr baycan torpaq larûnûn Rusiya tÿrÿ -findÿn istilasûnûn ÿsasû qoyuldu. ×ar hþkumÿti Görcös tan ÿra-zisindÿn istifadÿ edÿrÿk, þzönön Azÿrbaycan barÿsindÿkièø üàë÷ûëûã plan larûnû hÿyata ke÷irmÿyÿ baøladû. Karl Knorrin -qi general Sisianov ÿvÿz etdi. O, Qafqazdakû Rusiya qoøun la -rûnûn áaø ko man danû tÿyin edildi vÿ Rusiyanûn Cÿnubi Qaf -qazda mös tÿmlÿkÿ siya sÿtinin icra ÷ûsû oldu. Pavel SisianovAzÿrbay canûn taleyindÿ qanlû izlÿr qoydu.

Pavel Sisianov

÷àëûøàí ýöðúö ùàêèìëÿðè äÿ Ñèñèàíîâóíÿòðàôûíäà áèðëÿøìèøäèëÿð. Rus qoøunlarûbu ÿrazilÿrdÿn ke÷ib Àçÿðáàéúàíûí è÷ÿðè-ëÿðèíÿ äîü ðó irÿlilÿ yÿcÿk dilÿr.

1803-cö ilin yazûnda ðus qoøunlarûgör cö qoøu nu ilÿ birlikdÿ höcuma baø -

la dû. Onlar Car-Bala kÿndÿ yerli ÿhalinin möqavimÿti ilÿ rastlaø -dû. Qanûq (Alazan) ÷ayû sahi lindÿ dþyöø baø verdi. Mö qa vimÿtiqûrdûq dan sonra general Qul yakov Balakÿni yan dûrdû. Úar iøüalolundu. Ap re lin 12-dÿ Car-Bala kÿndÿn 9 nÿ fÿrdÿn iba rÿt sÿla -hiy yÿtli nö ma yÿndÿ heyÿti Tif lisÿ gene ral Sisia no vun yanûnaget di. Burada on lar la Car-Balakÿn camaa tëûüû nûn Rusi ya nûn ha -ki miy yÿti altû na alûn masû barÿdÿ «Andlû þhdÿlik» sÿnÿdi im -zalandû.

Saziøin øÿrtlÿrinÿ gþrÿ daxili idarÿetmÿsini saxlayan camaat -lûq rus qoøunlarûnû þz ÿrazisindÿ yerlÿødirmÿli idi. ×ar xÿzinÿ si -nÿ ipÿklÿ xÿrac þdÿmÿli, sÿdaqÿt ÿlamÿti olaraq girov (ÿmanÿt)ver mÿli idi. Car yenidÿn iøüal olunub yan dû rûldû. Sonra rus qo -øun larû Zaqatalaya doüru yeri dilÿr vÿ Zaqatala yaxûnlûüûndakû dÿ -rÿdÿ carlûlar tÿrÿ findÿn höcuma mÿruz qaldûlar. Qanlû dþyöødÿcar lû lar qÿlÿbÿ qazandûlar. Rus qoøun larû nûn salamat qalmûø his -

162

Balakən. Cümə məscidi

Íÿéÿ ýþðÿ ðóñãîøóíëàðû èøüàëà

áàøëàéàðêÿí èëê ùÿäÿôîëàðàã Úàð-Áàëàêÿíñå÷èëìèøäè?

163

sÿsi Muxax kÿn dinÿ geri ÷ÿkildi, generalQul yakov isÿ þldöröldö.

1804-cö ilin martûnda carlûlar mö -qavimÿt gþstÿ rmiø adamla rûn ÿfv olun -masû barÿdÿ xahiølÿ Sisiano va möraciÿtetdilÿr. Si sia nov carlûlarûn xahiøini rÿddetdi vÿ onlara mÿktubunda yazdû: «...Ès -tÿ yirsiniz ki, mÿn sizÿ ina nûm vÿ ÿfv edim.Gþz lÿyin, gÿ li rÿm, ora damÿn sizin bö tön ev lÿriniziyandû ra ca üam, sizi yan - dûra caüam, uøaq la rû nû zûnvÿ ar vad la rû nû zûn i÷a la tûnûdar tûb ÷ûxaracaüam...»

Carlûlar yenidÿn hö cu -

ma ke÷miø rus qoøun la -

rûna mö qavimÿtin mÿ na-

sûz olduüunu gþrÿrÿk ìö -

áàðèçÿíè äàéàíäûðäûëàð.

Ìàð òûí 29-äà Úàð èøüàë

îëóí äó. Car-Ba lakÿnin iø -

üa lûn dan sonra qon øu Èli su

sul tan lûüû äà Ru si ya tÿ -

bÿÿ li yini qÿbul et mÿli ol -

du. Ëà êèí Ñèñèàíîâ Úàð-

Áà ëàêÿí, Èëèñó âÿ Øÿ êè õàí -

ëûüû ÿðàçèñèíäÿí Àçÿð áàé -

úàíûí è÷ÿ ðèëÿ ðèíÿ äîü ðó

ùö úóìà êå÷ ìÿ éÿ úÿ ñà ðÿò

åòìÿäè.

Gÿncÿ xanlûüûnûn iø üa lû.Ge neral Sisianov Gÿncÿ

xan lû üûnûn ÿlÿ ke÷iril mÿ si nÿ

bþ yök ÿhÿmiyyÿt ve rirdi.

×ön ki Gÿncÿ qalasû rus

Rus qoşununun Gəncə qalasına hücumu

Ñèñèàíîâóí úà -âàá ìÿêòóáóíäà

èôàäÿ îëóíàí ùÿäÿ-ãîðõó áó ýöí ùàíñûþëêÿëÿðäÿ éàøàíàíùàäèñÿëÿðè õàòûðëàäûð?

Rusiya hökumətinin Gəncənin işğalımünasibətilə təsis etdiyi medal

164

qoøun la rûnûn Azÿr bay ca nûn i÷ÿrilÿ ri nÿ

doü ru son rakû irÿlilÿ yi øinin a÷arû idi. Gÿncÿ xanlûüû XVIII ÿs rin 90-cû illÿrin -

dÿn ÷ar Ru siyasû ilÿ diplomatik möna si -bÿtlÿr saxla yûrdû. Cavad xan Si sia no vunRu si ya himayÿ si ni qÿ bul etmÿk tÿk lifinÿ

cavab ola raq yaz dû: «Ìÿíèìëÿ ìö ùàðèáÿ åòìÿê ôèê ðè íÿ äöø ìö ñÿíñÿ,ìÿí ùàçûð, óüóð èñÿ Àëëàùûí ÿëèíäÿäèð... Ãàëäû øÿùÿðèí òÿù âèë âå ðèë -ìÿ ñèíÿ, õàìõÿéàëûíäàí ÿë ÷ÿê. Ýÿí úÿéÿ éàëíûç ìÿ íèì ìå éè òèìèíöñ òöíäÿí êå÷ÿ áèëÿð ñÿí! Ìÿí þëÿíäÿí ñîíðà, þçýÿ éîë ëà éîõ».

General Ca vad xanûn mÿk tu buna yekÿ xanalûq vÿ etina sûz lûqlacavab verdi. Bu èñÿ ìöíàñèáÿòëÿðè äàùà äà êÿñêèíëÿøäèðäè.

Sisianov Gÿncÿ xanlûüûna qarøû amansûz tÿlÿblÿr irÿli sördö.O, Cavad xandan ildÿ 20 min ÷erâon* mÿblÿüindÿ (son ralar Øÿ -ki, Qara baü vÿ Øirvan xanlûqlarû ö÷ön möÿyyÿn lÿødirilmiø mÿb-lÿ ü dÿn 3 dÿfÿ ÷ox) þdÿnc tÿlÿb edir vÿ ya zûr dû: «ßgÿr mÿnim tÿk - li fimi qÿ bul etmÿsÿn, Gÿncÿyÿ atÿø vÿ qû lûncla gÿlÿcÿyÿm».

Gÿncÿyÿ doüru yolda, øÿhÿ rin iki verstliyindÿki* Quruqobuad lû yerdÿ rus qoøunlarû ilÿ gÿncÿlilÿr arasûnda ilk dþyöø baø ver -di. Äöøìÿíèí úàíëû âÿ òåõíèêè öñòöíëöéö íÿòèúÿñèíäÿ Úàâàä õàíÝÿíúÿ èñòèãàìÿòèíäÿ ýåðè ÷ÿêèëìÿëè îëäó. Bundan sonra rus qo -øun larû Gÿn cÿni möhasirÿyÿ aldûlar. Mö hasirÿ bir ay davam etdi.

1804-cö il yan varûn 2-dÿn 3-nÿ ke÷ÿn ge -cÿ rus qoøun larû qalaya höcuma baøla -dûlar. Onlarûn iki cÿhdi dÿf olun du. Qa - lanûn möda fiÿ ÷ilÿ ri inadlû mö qavimÿtgþstÿrdi lÿr. Cavad xan vÿ onun oülu Hö -

seyn qulu aüa dþyöø lÿr dÿ qÿh rÿ man ca sûna hÿ lak oldular. Qanlûdþ yöø lÿrdÿn sonra Gÿncÿ qala sû rus hÿrbi dÿstÿlÿri tÿrÿ findÿn tu-tuldu. Gÿncÿ xan lûüû lÿüv olun du, øÿhÿrèí qÿdim adû äÿéèøäèðèëäèvÿ I Alek san d rûn arvadûnûn øÿrÿfinÿ Yeli zavetpol ad landûrûldû.Gÿn cÿ adûnû ÷ÿkmÿk qadaüan olundu. Bu qaydanû pozanlar cÿrimÿ

Ýÿíúÿ íÿéÿ ýþðÿðóñëàð ö÷öí ÿùÿ-

ìèééÿò äàøûéûðäû?ßñàñëàíäûðûí.

* ×åðâîí – ïóë âàùèäè* Âåðñò – óçóíëóã þë÷öñöäöð. 1 âåðñò=1,066 êì

Ðóñèéà ùþêóìÿ-òèíèí Ýÿíúÿíèí

èøüàëû ìöíàñèáÿòèëÿìåäàë òÿñèñ åòìÿñèíÿéè ýþñòÿðèðäè?

edi lirdilÿr. Àçÿðáàéúàíäà ìþùêÿìëÿíìÿéÿ ÷àëûøàí åðìÿíèëÿðÝÿí úÿíèí èøüàëû çàìàíû èøüàë÷û ÷àð Ðóñèéàñû ãîøóíëàðûíà éàõûíäàíêþìÿê ýþñòÿðäèëÿð.

Gÿncÿnin alûnmasû digÿr Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðûíû tabe etmÿkö÷ön èøüàë÷ûëàðäàí þòðö bþyök ÿhÿmiyyÿtÿ ìàëèê îëäó. Gÿncÿíèíñöãóòóíäàí ñîíðà Ýÿíúÿ xanûnûn vassal asûlûlûüûnda olan Samuxhakimi äÿ Rusiya tÿbÿÿliyini qÿbul etmÿyÿ mÿcbur oldu. Belÿlik -lÿ, Ru siya Azÿrbay canûn digÿr ÿra zilÿrini iøüal etmÿk ö÷ön im -kan qazandû. General Sisianov mayor Lisanevi÷i Qarabaüa Èbra -him xÿlil xanûn yanûna gþndÿrib ondan Rusiya tÿbÿÿliyinÿ ke÷ -mÿyi tÿlÿb etdi.

165


1. «Àíäëû þùäÿëèê» ñàçèøèíè ùÿì ùÿðôè ìÿíàäà, ùÿì äÿ øÿðòëÿðèíè òÿùëèëåäèí.

2. Ñèçúÿ, Ñèñèàíîâ äàùà éöíýöë òÿëÿáëÿð èðÿëè ñöðñÿéäè, Úàâàä õàí òàáåîëàúàãäûìû? Ìöçàêèðÿ åäèí.

3. Ýÿíúÿ õàíëûüûíûí ìÿüëóáîëìà ñÿáÿáëÿðèíè òÿùëèë åäèí.4. Âåðèëìèø ìÿíáÿ ÿñàñûíäà ÷àð Ðóñèéàñûíûí Àçÿðáàéúàíëà áàüëû ïëàíëà-

ðûíû òÿùëèë åäèí.5. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

Û Àëåêñàíäð 1801-úè èëèí äåêàáðûíäà Ãàôãàçãîøóíëàðûíûí áàø êîìàíäàíû ýåíåðàë Êíîððèíãÿéàçûðäû: «Ãîíøu ùàêèìëÿð âÿ õàëãëàðëà ìöíàñè-áÿò ñàõëàéàðàã, Ðóñèéà òÿðÿôäàðëàðûíûí ñàéûíû àð-òûðìàüà ÷àëûøìàëû, õöñóñÿí äÿ öçÿðèíäÿ ùÿëÿëèêÁàáà õàíûí (Ôÿòÿëè øàùûí) ùàêèìèééÿòè éàðàí-

ìàìûø Èðÿâàí, Ýÿíúÿ, Øÿêè, Øèðâàí, Áàêû âÿ áàøãà õàíëàðû úÿëá åòìÿëè».

«Àçÿðáàéúàí òàðèõè», 7 úèëääÿ, ÛÂ úèëä

1803 1804

24. ÃÀÚÀÐËÀÐ ÄÞÂËßÒÈ ÐÓÑÈÉÀÄÀÍÝÅÐÈ ×ßÊÈËÌßÉÈ ÒßËßÁ ÅÄÈÐ

Azÿrbaycan torpaqlarû óüðóíäàmö ha ribÿ. Fÿtÿ li øah Ãàúàð ÿv vÿlcÿGör cöstan vÿ Gÿncÿ ilÿ hÿm sÿrhÿdolan bötön xan lûqlarûn ÿrazilÿriniòà áå åòìÿê niy yÿ tindÿ idi. LakinÃà úàðëàð äþâëÿòèíèí daxilindÿ baøvermiø ÷ax naømalar vÿ Èngiltÿrÿíèíâÿä åòäèéè êþìÿéè ýþñòÿðìÿìÿñè butÿdbirlÿri yarûm÷ûq qoydu. Bununlabelÿ, Èngiltÿrÿ Ãàúàðëàðû Rusiya ilÿmöharibÿyÿ qûzûø dûrûrdû.

1804-cö ilin mayûnda Qacarlardþv lÿti Ðóñèéàäàí þç qoøunlarûnûCÿnubi Qaf qazdan ÷ûxarmasûnû tÿlÿbetdi. Tÿ lÿb rÿdd olundu vÿ 1804-cöilèí iyu lunda Rusiya ilÿ Ãàúàðëàðara sûnda diplomatik ÿlaqÿ kÿ sildi,10 il davam åäÿí Rusiya–Ãàúàðëàðmö ha ribÿsi baølandû. Azÿrbaycanûnyer li ÿhalisinin Rusi ya–Ãàúàðëàðmö haribÿsinÿ mö na si bÿti eyni cördeyildi. Azÿr bay canûn bÿzi feodal

166

Bu narahatlûqlar nÿ ilÿ nÿticÿlÿndi?Azÿrbaycanûn siyasi hÿyatûnda han -

sû gÿrginliklÿr yaøandû?

Görcöstanûn, Øimali Azÿrbaycanûn bir hissÿsinin Rusiyatÿrÿ fin dÿn iøüalû Qacarlar vÿ Osmanlû dþvlÿtlÿrinií, habelÿÚÿíóáè Ãàôãàçäà ìþùêÿìëÿíìÿéÿ ÷àëûøàí Èngiltÿrÿ vÿ Fran -sa nûn narahatlû üû na sÿbÿb oldu.

Fətəli şah Qacar

ha kim lÿri, ha belÿ feodallarûn dabir his sÿsi þz haki miyyÿtlÿriniitir mÿk dÿn qorxa raq, möhari bÿyÿxilas yo lu kimi baxûrdûlar. Ãàúàð-ëàðûí qa lib gÿ lÿ cÿyi tÿqdirdÿ þzha ki miy yÿt lÿ ri ni saxla ya caqlarûnûdö øö nÿ rÿk, im kan da xilindÿ onakþ mÿk gþs tÿ rirdilÿr. ßhali isÿ nÿÃàúàðëàðûí, nÿ dÿ Rusiyanûn isti la - sûna mÿ ruz qalmaq istÿ mir, þz xan -la rûna möra ciÿt edÿ rÿk, isti la ÷û laraqarøû mö barizÿdÿ onlara hÿr cörkþ mÿk gþstÿrÿúÿéèíè áèëäèðèðäè.

Ðóñèéà èëÿ Ãàúàð ãîøóíëàðû àðà-ñûíäà èlk dþyöø Èrÿvan xanlûüûnûnÿra zi sindÿ Ö÷êèëñÿ divarlarû ya -nûn da baø verdi. Rus qoøunlarûgörcö sövari dÿstÿlÿ ri nin kþmÿyiilÿ östönlök qazan dûlar.

Íþâáÿòè dþyöø Èrÿvan yaxûnlû üûnda, Qÿmÿrli kÿndinin yanûndabaø verdi. 1804-cö il iyulun 29-dan 30-na ke ÷ÿn gecÿ rus qoøundÿs tÿsi ilÿ Qacar larûn qoøun larûnûn bþyök birlÿømÿsi arasûnda qanlûdþyöø oldu. Ðus qoøunlarû ìÿüëóá îëóá Èrÿvandan geri ÷ÿkildi.

Körÿk÷ay möqavilÿsi. Qara baü xanû Èbrahimxÿlil xan õàíëûüû-íûí ìöñòÿãèëëèéèíè ãîðóéóá ñàõëàìàã ö÷öí Ðóñèéàéà ìåéèë åäèðäè.Î, Qacar larûn qo øun larûnûn höcumunun qarøûsûnû al maq ö÷ön Sisia -novdan hÿrbi kþ mÿk istÿdi. Qarabaü xanûnûn Rusiya ilÿ yaxûn laø -ma sûndan hÿyÿcana döømöø Qacarlar dþvlÿti 500 nÿ fÿrlik dÿs tÿniQa ra baüa gþndÿrdi. Lakin Èbra himxÿlil xan dÿstÿni ìÿüëóá åòäè.Xanûn bu qÿlÿbÿsin dÿn sonra Sisi anov Qara baüa ma yor Lisa nevi÷baø da olmaqla ùÿðáè dÿstÿ gþn dÿrdi. Eyni zamanda o, õàíûí Rusiyatÿ bÿÿliyinÿ êå÷ìÿñèíè tÿlÿb etdi. Èbra him xÿlil xan xanlû üû nû qoru -yub saxlamaq mÿqsÿdilÿ Sisianov la gþ röø mÿyÿ razûlûq verdi. Gene -ral Si sianov âÿ Èáðàùèìõÿëèë õàí Gÿncÿ ya xûn lûüûndakû Kö rÿk ÷a yûnsa hi lin äÿ 1805-ci il mayûn 14-dÿ möqa vilÿ im zalaäûëàð. Bu mö qa - vi lÿyÿ ÿsasÿn xan, onun va rislÿri vÿ xan lûüûn bötön ÿhalisi Rusi ya

167

Şahzadə Abbas Mirzə

tÿbÿ ÿ li yinÿ qÿ bul olunur vÿ on larûn özÿri -nÿ rus ÷arûna sa diq qalmaq tÿlÿbi qo yu lur -du. ×ar isÿ þz nþvbÿ sindÿ, xan söla lÿ sininþç ÿrazi lÿ ri näÿ ùàêèìèééÿòèíè bö tön za-manlar ö÷ön tÿsdiq edir di. Lakin hÿr dÿfÿ

xan va ris lÿri ÷ar tÿ rÿ fin dÿn tÿsdiq olun malû idi. Xan rus qar ni -zonunu Øu øa ya burax maüû vÿ onu zÿ ruri øey lÿrlÿ tÿmin et mÿ yi, hÿril þz gÿ lirlÿ rindÿn Ru siya xÿzi nÿ sinÿ 8 min ÷er von xÿ rac ayûr maüûþhdÿsinÿ gþ tördö. Áèð ùÿôòÿ ñîíðà Èáðàùèìõÿëèë õàíûí âàñèòÿ÷èëèéèèëÿ Øÿêè õàíëûüû èëÿ äÿ áåëÿ áèð ìöãàâèëÿ áàüëàíäû.

Qacarlarûn Øi mali Azÿr bay ca na da xil ol masû. 1805-ci il iyu-nun orta larûnda øàùçàäÿ Àááàñ Ìèðçÿíèí áàø÷ûëûã åòäèéè Qa car ãî-øóíó Qa ra ba üa daxil oëóá, ðus qarni zonu nun yer lÿødiyi Øahbulaããà ëàñûíû mö ha sirÿyÿ al dû. Ab bas Mirzÿ qala nûn tÿs lim ol masûnû tÿ -lÿb etdi. Ðóñ ãàðíèçîíóíóí êîìàíäèðè òÿñëèì òÿëÿáèíè ãÿáóë åäèá,þçö ýåúÿ èêÿí ýèçëèúÿ ãàëàíû òÿðê åòäè. Ñîíðà Qacar ëàðûí qoøunóQazaxa daxil oldu. Àááàñ Ìèðçÿ yerli ÿhalinin kþ mÿyinÿ ömid bÿs -lÿyirdi. O, bÿ yanatla kÿíä xudalara möraciÿt edÿ rÿk, Qa zax sakin -lÿrini Ru si ya ya qarøû ösyana ÷aüûrdû. Éåðëè ÿùàëè øàùçàäÿéÿ ðÿüáÿòáÿñëÿéèð, îíà êþìÿê åòìÿéÿ ùàçûð îëäóãëàðûíû áèëäèðèðäèëÿð.

Ruslar iyulun 27-dÿ Zÿyÿm yaxûnlû üûndakû Ãàúàðëàð îðäóñó-íóí dö øÿr gÿsinÿ hö cum etdilÿr. Áó ùöúóì çàìàíû Àááàñ Ìèðçÿ

168

Şahbulaq qalası

Øàùáóëàã ãàëàñûùàããûíäà ÿëàâÿ

ìÿëóìàò òîïëàéûí.

éàðàëàí äû âÿ îð äóñóíà ýåðè ÷ÿêèëìÿê ÿìðè âåðäè. Øàù ãîøóíó ýåðè÷ÿêèëèá Õó äàôÿðèí êþð ïöñöíö êå÷äè. Qacar qoøunlarûíûí 1805-ciilin yayûí äà hÿr bi ÿmÿliy yatlaräàêû óüóðñóçëóüó nÿti cÿ sindÿ ðóñ-ëàð Azÿr bay canda mþvqelÿrini mþh kÿn lÿn dirdi lÿr.

169

I Rusiya–Qacarlar müharibəsi. Rəssam Frans Rubo


1. Àçÿðáàéúàíûí ùàêèì äàèðÿëÿðèíèí Ðóñèéà âÿ Ãàúàðëàð äþâëÿòëÿðèíÿîëàí ìöíàñèáÿòèíè àðàøäûðûí.

2. Ö÷êèëñÿ âÿ Ãÿìÿðëè äþéöøëÿðèíè ìöãàéèñÿ åäèí.3. Êöðÿê÷àé ìöãàâèëÿñèíèí øÿðòëÿðèíÿ óéüóí úÿäâÿë ãóðóí.4. 1805-úè èëèí ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðûíà àèä ñõåì ãóðóí.5. Ìÿòíÿ ÿñàñÿí Ðóñèéà–Ãàúàðëàð ìöùàðèáÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí õàëãû-

íûí ìÿðóç ãàëäûüû çîðàêûëûã âÿ ÿäàëÿòñèçëèéè ìöçàêèðÿ åäèí.6. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

1804 1805

25. ÈØÜÀË ÄÀÂÀÌ ÅÄÈÐ

Øamaxû xanlûüûnûn Rusiyaya tabeedil mÿsi. Azÿrbaycanûn ÿn iri xanlûqla -

rûn dan biri olan Øamaxû xanlûüû digÿr

xanlûqlar arasûnda mÿrkÿzi mþvqe tu-

turdu, bþyök iqtisadi, siyasi vÿ hÿrbi-

st ra teji ÿhÿmiyyÿtÿ malik idi. ×ar Rusiyasû bötön Øimali Azÿr -

bay ca nûn ÿlÿ ke÷irilmÿsi ö÷ön Øamaxû xanlûüûnûn tabe edilmÿsinÿ

÷ox ÿhÿmiyyÿt verirdi. Hÿlÿ Qarabaü vÿ Øÿki xan lûq larû ilÿ

möqavilÿlÿr baülanan dþvrdÿ Si sianov øirvanlû Mustafa xandan

da Ru siyaíûí ha ki miy yÿtini qÿbul etmÿyi tÿlÿb et miødi. Øàìàõû

xanû Mustafa xan illik bac ver mÿk dÿn boyun qa ÷ûrûr, daxili

idarÿ÷èëèêdÿ þzönön möstÿqilliyi barÿdÿ tÿminat tÿ lÿb edirdi.

Sisi anov isÿ áó tÿlÿb lÿri qÿbul etmirdi. Danû øûqlarûn he÷ bir nÿti -

cÿ vermÿ yÿcÿyinÿ ÿmin olduqdan sonra Ñèñèàíîâ 1805-ci ilin no -

yabrûnda èíäèêè Min gÿ÷evir ya xûn lûüûnda Körö ke÷ÿrÿk Øamaxûya

doüru ùÿðÿêÿò åòäè.

Rus qoøunlarûnûn yaxûnlaødûüûnû eøidÿn Mustafa xan tÿbii qala

vÿ mþhkÿm sûüûnacaq olan Fit daüûna ÷ÿêèëäè. Sisia novóí ãîøóíó

Fit daüûna ÷àòûá îíó ìöùàñèðÿéÿ àëäû. Ìöãàâèìÿò ö÷öí êèôàéÿò

ãÿäÿð ùÿðáè ýöúÿ ìàëèê îëìàéàí Ìóñòàôà õàí vÿziyyÿtin ÷ûxûl -

mazlûüûnû gþröá Rusiya tÿbÿÿliyinÿ ke÷ mÿyÿ razû oldu. Mustafa

170

Ìóñòàôà õàí þç òîðïàãëàðûíû ìö -äà ôèÿ åäÿ áèëäèìè?

Îíóí áó úÿùäè íÿ èëÿ íÿòèúÿëÿíäè?

Ãàúàðëàðûí ãîøóíëàðû Øàìàõû, Áàêû âÿ Ãóáà õàíëûãëàðûíäàéåðëÿøìèøäè. Áó âÿçèééÿò Ñèñèàíîâó ãÿçÿáëÿíäèðèð, äàùà ãÿòèé -éÿòëè òÿäáèðëÿð ýþðìÿéÿ ñþâã åäèðäè. Îíóí èøüàë÷ûëûã ïëàíëà-ðûíäà íþâáÿòè ùÿäÿô Øàìàõû õàíëûüû èäè. Øàìàõû õàíû Ìóñòàôàõàí èñÿ þç òîðïàãëàðûíû ìöäàôèÿ åòìÿêäÿ ãÿðàðëû èäè.

Ìóñòàôà õàíûíìþâãåéèíÿ

ìöíàñèáÿò áèëäèðèí.

xanla Sisianov arasûnda möqavilÿ imza -

landû. Qarabaü vÿ Øÿki xanlûqlarûnûn Ru -

si ya nûn hakimiyyÿti altûna ke÷ mÿsi haq -

qûndakû möqaviëÿlÿrlÿ eyni olan bu mö -

qa vilÿdÿ Øamaxûda rus ãàðíèçîíóíóí

yerlÿødiril mÿ sindÿn danûøûlmûrdû. Øama -

xû xanlûüûnûn illik bacû 7 min ÷ervon mÿblÿüindÿ möÿyyÿn lÿø di -

rildi. Øamaxû xanlûüû þz ÿrazisindÿn ke÷ÿn kar vanlarûn tÿh -

lö kÿsiz li yini tÿmin et mÿyÿ borclu idi. Xan, hÿm÷inin Kör sahi -

lindÿ — Cavadda mþh kÿmlÿndirilmiø rus mÿntÿqÿsinin tikil -

mÿsinÿ icazÿ ver mÿyÿ razûlaøûrdû.

Áàêûíûí èøüàë îëóíìàñû. Ñèñèàíîâóí íþâáÿòè ùÿäÿôè Áàêû õàí-

ëûüû èäè. 1805-úè èëäÿ ßíçÿëè âÿ Ðÿøòè ÿëÿ êå÷èðÿ áèëìÿéÿí ðóñ äî-

íàíìàñû Áàêûéà éàõûíëàøäû. 1806-úû èëèí ôåâðàëûíäà Ñèñèàíîâóí

äà ãîøóíëàðû Áàêûéà ùöúóì åòäè. Õàíëûüûí ñòðàòåæè ìÿíòÿãÿëÿðè

ÿëÿ êå÷èðèëìèøäè.

Ñèñèàíîâ Áàêû õàíû Ùöñåéíãóëó õàíà ìöãàâèëÿ ëàéèùÿñè ýþí-

äÿðäè. Ìöãàâèëÿ Áàêûíûí Ðóñèéà òÿðÿôèíäÿí èøüàë åäèëìÿñèíè, õàí-

ëûüûí áöòöí ýÿëèðëÿðèíèí Ðóñèéà õÿçèíÿñèíÿ ýþíäÿðèëìÿñèíè þçöíäÿ

ÿêñ åò äèðèð äè. Áàêû õàíû äà äèýÿð õàíëàð êèìè ìöÿé éÿí ìÿáëÿüäÿ

ìààø àëàúàã, õàðèúè ñèéàñÿòäÿí ìÿùðóì åäèëÿúÿêäè.

Ùöñåéíãóëó õàí ðóñëàðûí òÿêëèô åòäèéè øÿðòëÿðè ãÿáóë åòäèéèíè

âÿ Áàêûíûí à÷àð ëàðûíû øÿõñÿí òÿãäèì åòìÿê áÿùàíÿñè èëÿ Ñèñèà-

íîâëà øÿõñÿí ýþðöøìÿê èñòÿäèéèíè áèëäèðäè.

Ýþðöø çàìàíû Ùöñåéíãóëó õàíûí ÿìè ñè

îüëó Èáðàùèì áÿé Ñèñèàíîâó þë äöð äö. Ñèñèà-

íîâóí þëöì õÿáÿðè ðóñ ãîøóíëàðûíûí Áàêû-

äàí ÷ÿ êèë ìÿ ñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Ðóñ ýÿ ìè ëÿ ðè

Ñàðû àäàñûíà, îðàäàí äà Ãûçûëéà ðà ÷ÿêèëäè.

1806-úû èë èéóíóí 22-äÿ Äÿðáÿíä èøüàë

îëóíäó. Ðóñ äîíàíìà ñû Áàêûéà öç òóòäó. Ýåíåðàë Áóëãàêîâ ÿùà-

ëèéÿ ìöðàúèÿò ýþíäÿðäè. Ìöðàúèÿòäÿ ÿùàëèéÿ òîõóíóëìàçëûã âÿä

îëóíóðäó. Àðòûã ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿéèí ìÿíàñûç îëäóüóíó ýþ -

ðÿí Ùöñåéíãóëó õàí Ãàúàðëàðûí ñàðàéûíà ýåòäè. 1806-úû èë îêòéàá-

ðûí 3-äÿ Áàêû, àéûí ñî íóíäà èñÿ Ãóáà èøüàë îëóíäó.

171

Ðóñèéàíûí Øà ìà -õû âÿ Ãàðàáàü

õàíëûãëàðû èëÿ áàüëà-äûüû ìöãàâèëÿëÿðèíôÿðãè íÿäÿ èäè?

Ñèñèàíîâóí úÿçà-ëàíäûðûëìàñûíà

ìöíàñèáÿò áèëäèðèí.

Ðóñèéà—Îñìàíëû ìöùàðèáÿñèíèí áàøëàíìàñû. Ëÿíêÿðàí, Íàõ -

÷ûâàí âÿ Èðÿâàí õàíëûãëàðû èñòèñíà îëìàãëà, Àðàç ÷àéûíäàí øèìàë-

äàêû Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû Ðóñèéà òÿðÿôèíäÿí èøüàë îëóíìóøäó.

Ðóñèéà Ãàúàðëàðëà ìöùàðèáÿéÿ ñîí ãîéìàüà ÷àëûøûðäû. ×öíêè Ðó-

ñèéà äþâëÿòèíèí áåéíÿëõàëã âÿçèééÿòè ýÿð ýèí èäè.

Ôðàíñà âÿ Èíýèëòÿðÿíèí òÿùðèêè èëÿ Îñìàíëû äþâëÿòè ìöùàðèáÿéÿ

ùàçûðëàøûðäû. Úÿíóáè Ãàôãàçäà Ðóñèéàíûí èøüàë÷û ñèéàñÿòè Îñìàíëû

äþâëÿòèíè íàðàùàò åäèðäè. Ðóñèéà èñÿ éàõûíëàøàí ìöùàðèáÿäÿ þçö -

íÿ ìöòòÿôèã àõòàðûðäû. Áóíóí ö÷öí Ãàúàðëàðëà ñöëù áàüëàìàüà,

ùÿòòà Ãàúàðëàðû Îñìàíëû äþâëÿòèíÿ ãàðøû ìöùàðèáÿéÿ ñþâã åòìÿéÿ

÷àëûøûðäû.

1806-úû èëèí îêòéàáðûíäà Ðóñèéà ãîøóíëàðû Îñìàíëû ñÿðùÿäèíè

ïîçàðàã þëêÿíèí è÷ÿðèëÿðèíÿ äîüðó 20—30 êì èðÿëèëÿäèëÿð. Ðóñèéà

÷àðû áóíóíëà ìöùàðèáÿíè Ãàôãàç úÿáùÿñèíäÿí óçàãëàøäûðìàüà ÷à-

ëûøûðäû.

Ãÿðáè Àâðîïà äþâëÿòëÿðèíäÿí êþìÿê àëàí Îñìàíëû äþâëÿòè

1806-úû èëèí ñîíóíäà Ðóñèéàéà ìöùàðèáÿ åëàí åòäè.

Ìöùàðèáÿ áèð íå÷ÿ úÿáùÿäÿ ýåäèðäè. 1807-úè èëäÿ Àçÿðáàéúàíûí

ãÿðáèíäÿ Ýöìðö éàõûíëûüûíäà ãàíëû äþéöø äÿ ðóñëàð îñìàíëûëàðà

172

İşğalçı general Sisianovun öldürülməsi

ãàëèá ýÿëäèëÿð. Áó ãÿëÿáÿäÿí ñîíðà Ðó-

ñèéà Ãàúàðëàðà ãàðøû éåíè ùÿðáè ÿìÿëèé-

éàòëàðà áàøëàäû.

Íàõ÷ûâàíû ÿëÿ êå÷èðÿí ðóñëàð Èðÿâàíû

ìö ùàñèðÿéÿ àëäû. Óçóíñöðÿí ìöùàñèðÿ

âÿ ðóñ ãîøóíëàðûíûí ùÿìëÿëÿðè óüóðñóç-

ëóãëà íÿòèúÿëÿíäè. Ýåðè ÷ÿêèëÿí ðóñ ãî-

øóíëàðû Íàõ÷ûâàíû äà òÿðê åòäèëÿð. Àááàñ

Ìèðçÿíèí ãîøóíëàðû ðóñëàðû òÿãèá åòäè. 1809-úó èëäÿ Ãàðàáàáà êÿí -

äè éàõûíëûüûíäà áàø âåðìèø äþéöøäÿ ðóñ ãîøóíëàðû àüûð ìÿüëóáèé -

éÿòÿ óüðàäûëäû. Áó ìÿüëóáèééÿò ðóñ ãîøóíëàðûíûí áàø êîìàí -

äà íû íûí èñòåôàñûíà ñÿáÿá îëäó. Ãàôãàç îðäóñóíà éåíè áàø êî ìàí-

äàí Àëåêñàíäð Òîðìàñîâ òÿéèí îëóíäó.

173

Ñèçúÿ, íÿ ö÷öíÐóñèéà Îñìàíëû

èëÿ ìöùàðèáÿíè Ãàô ãàç úÿáùÿñèíäÿàïàð ìàã èñòÿìèðäè?Ìöëàùèçÿëÿðèíèçè áèëäè-ðèí.


1. Øàìàõû õàíû Ìóñòàôà õàíûí èìçàëàäûüû ìöãàâèëÿíèí øÿðòëÿðèíè àðàø-äûðûá ñõåì ãóðóí.

2. Áàêû õàíûíà ýþíäÿðèëÿí ìöãàâèëÿ ëàéèùÿñè Ðóñèéàíûí èðòèúà÷û ìþâ-ãåéèíè à÷ûðäûìû? ßñàñëàíäûðûí.

3. Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðûíûí èøüàëûíà àèä òÿãäèìàò ùàçûðëàéûí.4. Ðóñèéàíûí ùÿì Ãàúàðëàð, ùÿì äÿ Îñìàíëû äþâëÿòè èëÿ ìöùàðèáÿäÿ

óüóð ãàçàíìàñû íÿ èëÿ áàüëû èäè? Èçàù åäèí.5. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

1805 1806 1807 1809

174

26. GÖLÖSTAN ÌÖÃÀÂÈËßÑÈ

Qacarlarûn geri ÷ÿkil mÿsi. Cÿnu bi

Qafqazda vÿziyyÿt da ha da mörÿkkÿb -

lÿø di. Os man lûlar vÿ Qacarlar hÿr bi

mödaxilÿyÿ ha zûrlaøûr, Èmeretiya vÿ

Abxaziyada ösyan ÿh vali-ruhiyyÿsi

göc lÿ nirdi. Qa carlar Èngil tÿ rÿnin tÿh -

ri ki ilÿ Qa rabaüû ÿlÿ ke÷irmÿk istÿ yir -

di. Øah þz qöv vÿ lÿrini Osmanlû dþv -

lÿti ilÿ bir lÿødirib hÿrbi ÿmÿ liy yat larû

ge niø lÿndirmÿk niyyÿti è lÿ Cÿnubi

Azÿrbay cana gÿl di. O, Azÿr bay can

hakim lÿ ri nÿ, ÿhaliyÿ mÿk tublar gþn-

dÿrÿrÿk, onlarû Rusi yaya qar øû ÷ûxûø

etmÿyÿ ÷aüûrdû.

Ãàúàðëàð äþâëÿòèíäÿêè ingilis sÿ firi

Ru siya ilÿ Qa carlar ara sûnda sölh mö -

qa vi lÿsinin baü lan ma sûna hÿr vasitÿ ilÿ

ma ne olurdu. O, øahû inan dûrûrdû ki, Qa -

car la rûn qarøû sûnda qo yu lan øÿrt lÿr ÷ar

sa ra yû tÿrÿ findÿn deyil, baø komandan

Aleksandr Tor masov tÿrÿ findÿn irÿli sörölör. Eyni zamanda Èn-

giltÿrÿ Qa carl arûn qoøun la rûnû silahla tÿchiz edirdi.

Bÿs bu möqavilÿ hansû øÿraitdÿbaülandû?

Øÿrtlÿr nÿdÿn ibarÿt oldu?

Gölöstan möqavilÿsi Àçÿðáàéúàí tarixindÿ ÿn ÿdalÿtsizvÿ zo rakû mö qavi lÿlÿrdÿn biridir. ×öíki bu möqavilÿyÿ ÿsa-sÿn Azÿrbaycan torpaqlarûnûn bir hissÿsi Rusiya tÿrÿfindÿniø üal edildi. ßrazi bötþvlöyö pozuldu.

Aleksandr Tormasov

Ðóñèéàíûí Ãà-úàðëàðëà äàíûøûã -

ëàðà úàí àòìàñûíûíñÿáÿáëÿðè íÿ èäè?

175

1810-cu iläÿ Qa carlarûn qoøun larû Qarabaüa, Gÿn cÿyÿ vÿ Pÿm -

bÿkÿ doüru irÿ li lÿyib Qarüa bazarû adlû yer dÿ vÿ Meh ridÿ mþh -

kÿm lÿn dilÿr. Söngö* dþyö øöndÿ Qacar larûn dÿstÿsi mÿü lub edildi

vÿ Qara baüäàí ÷ÿêèëìÿéÿ ìÿúáóð îëäó.

Hÿmin iläÿ Q acarlarla Os man lû dþvlÿti ara sûnda Rusiya ÿley-

hinÿ hÿr bi ittifaq baülandû. Ëàêèí ìöòòÿôèãëÿð áèð-áèðèíÿ ôÿàë éàð -

äûì ýþñòÿðìÿäèëÿð. Abbas Mirzÿ ba rû øûq haqqûnda danû øûqlara

ye ni dÿn baøla maq qÿra rûna gÿldi.Rusiya da Qacarlarla sölh baülanûlmasûnda ma raq lû idi, ÷önki

Fransa ilÿ mönasi bÿt lÿr kÿskinlÿøirdi. Lakin da nûøûqlar uzandû.

Şimali Azərbaycan xanlıqları XIX əsrin əvvəllərində

* Ñöíýö – òöôÿíý ëöëÿñèíèí áàøûíà òàõûëàí êÿñèúè ñèëàù

Rus qoøunó, åéíè çà ìàí -äà Osmanlû äþâëÿòèíÿ ãàðøûmöha ri bÿdÿ bir sûra qÿlÿ bÿ -lÿr qazandû. 1812-ci il ma -yûn 16-da Bu xarestdÿ Ru -siya vÿ Os manlû dþvlÿti ara-sûnda sölh mö qavilÿsi baü - landû. Bu mö qavilÿyÿ gþ rÿîsman lûlar Cÿnubi Qaf qazûnbþyök bir hissÿ si nin Ru siyatÿrÿ findÿn iøüal olun masûnûtÿs diq etdi.

Rusiyanûn Lÿnkÿran (Òà -ëûø) xanlû üû nû iøüal etmÿsi.

1812-ci ilin ÿvvÿllÿrindÿ Abbas Mirzÿnin or-dusu Ãàðàáàüäà, Sultanbud yaxûn lûüûnda rusãî øónunu mÿü lubiyyÿtÿ uürat dû. Bu qÿlÿbÿqacar ÿñ ýÿðëÿðèíèí dþyöø ruhunu éöêñÿëòäè.

Ruslar hÿm qurudan, hÿm dÿ dÿniz dÿnhÿr bi qövvÿlÿr gþn dÿr dilÿr. Abbas Mirzÿnin ko man danlûüû altûnda

176

«Məni öz dostlarımdan xilas edin!»İngiltərənin «The Тimes» qəzetində

verilmiş karikatura

Lənkəran qalasının alınması. Rəssam Frans Rubo

Áó êàðèêàòó-ðàíûí ìÿíà-

ñûíû øÿðù åäèí.

177

30 min lik or du (Aslandöz yaxûn lû üûnda)Araz sahilindÿ cÿmlÿødi. O, rus dÿs tÿlÿ -rinÿ zÿrbÿ endirÿrÿk Qa rabaüa vÿ Ýÿí úÿ -éÿ, da ha sonra isÿ Görcösta na irÿlilÿmÿkniy yÿ tindÿ idi. Lakin ar xa dan zÿrbÿ en -di rÿí rus qoøunlarû Àñëàíäöç éàõûíëûüûí -äà Ãàúàð îðäóñóíó ìÿüëóá åòäè.

Ruslar dekabr ayûnda Araz ÷ayûnû ke÷ib Muüan istiqamÿtin -dÿ irÿ lilÿdilÿr. Dekabrûn 21-dÿ Lÿn kÿ ran xanlûüû ÿrazisinÿ daxilolan rus qoøunlarû möqa vimÿtÿ rast gÿl di.Lÿn kÿran qalasû möhasi rÿ yÿ alûndû. Ñà äûãõàíûí áàø÷ûëûüû èëÿ ãÿùðÿìàíúàñûíà ìö ãà -âèìÿòÿ áàõìàéàðàã, Lÿnkÿran xanlûüû iø üaledildi.

Gölöstan möqavilÿsinin baülanmañû. As -landöz vÿ Lÿnkÿran qÿlÿbÿlÿri ìöùàðèáÿíèíòà ëåéèíè ùÿëë åòäè. Èran dakû ingilis sÿfiri serQor Ousli Ru siya vÿ Qacarlar ara sûndakû mö -ha ribÿnin dayan dûrûl masûnûn zÿruri olmasûhaq qûn da Londondan gþstÿriø aldû.

Sultanbud yaxınlığında döyüş

Ñàäûã õàíûíãÿùðÿìàíúàñûíà

ìöáàðèçÿñè ñèçÿ ùàíñûãÿùðÿìàíëàðû õàòûð-ëàòäû?

Nikolay Rtişşev

178

1813-cö ilin ÿvvÿllÿrindÿ Rusiyanûn Ãàô-ãàçäà hÿr bi vÿ mölki iølÿr özrÿ caniøini Ni -ko lay Rtiø øev sölh haqqûnda danûøûqlaraha zûr ol duüu nu bil dirdi. Qacar øahû ilÿ ya zûø -ma baø lan dû. Rtiøøev qeyd edir di ki, tu tul -muø bötön torpaq larû Rusiya tÿrki bindÿsax lamaq øÿrti èlÿ sölh baülamaüa hazûr dûr,bu isÿ Ãàúàðëàð äþâëÿòèíè razû salmûrdû.

Danûøûqlar íÿòèúÿñèíäÿ Qarabaüda, Gö -lös tan kÿndindÿ 1813-cö il ok tyab rûn 12-dÿsölh möqavilÿsi imzala näû. Gölöstan mö qa -vi lÿ si nÿ gþrÿ Qa carlar Gÿncÿ, Qara baü, Øÿ -ki, Øir van, Quba, Bakû, Äÿðáÿíä vÿ Lÿn - kÿ ran xanlûq larûnûn ÿra zi sin in, habelÿ Øÿrqi

Gör cöstan vÿ Daüûs ta nûn Ru siya òÿðÿôèíäÿí èøüàëûíû ta nû dû. Èrÿ-van vÿ Nax ÷ûvan xan lûq larû Qa car larûn ha ki miyyÿti al tûn da qaldû.

Qacarlar Xÿ zÿr dÿnizindÿ éàëíûç Ðóñèéàíûí hÿr bi äîíàíìàsaxlamaq höququ nu tanûdû. Ãà úàðëàð äþâëÿòèíèí ÿðàçèëÿ ðèí äÿ isÿrus ta cir lÿri daxili gþmrök rö sumla rûnû þdÿmÿkdÿn azadolunurdu.

Gülüstan müqaviləsinin imzalanması

Ýöëöñòàíêÿíäè ùàðàäà

éåðëÿøèðäè? Ùÿìèíéåðèí áóýöíêöâÿçèééÿòè ùàããûíäà íÿäåìÿê îëàð?

Ýöëöñòàíìöãàâèëÿñè-

íèí ÿäàëÿòñèçîëäóüóíóÿñàñ ëàíäûðûí.

Gölöstan möqavilÿsi Øimali Azÿr bay can (Íàõ÷ûâàí âÿ Èðÿâàí èñ-òèñíà îëìàãëà) vÿ bötön Cÿnubi Qaf qazûn ÷ar Ru siyasû tÿrÿfin dÿnis ti lasûnû tÿs diq edir di. Bu mö qavilÿnin baü la n ma sû ilÿ Øimali Azÿr -baycanûn Rusiya tÿrÿ fin dÿn èøüàëûnûn birinci mÿrhÿlÿsi baøa ÷atdû.

179

Gülüstan müqaviləsinə görə sərhədləri göstərən xəritə. Xəritəni general Pottonun redaktəsi altında N.S.Anosov tərtib etmişdir.

Tiflis, 1902


1. Èíýèëòÿðÿíèí Ðóñèéà–Ãàúàðëàð ìöùàðèáÿñèíÿ òÿñèðèíè èçàù åäèí.2. Ãàúàðëàðû ÷àð Ðóñèéàñû èëÿ äàíûøûãëàðà ñþâã åäÿí ñÿáÿáëÿðè ìöÿééÿí åäèí.3. Ñàäûã õàíëà Úàâàä õàíûí øöúàÿòèíÿ àèä åññå éàçûí.4. Ýöëöñòàí ìöãàâèëÿñèíèí øÿðòëÿðèíÿ àèä ñõåì ãóðóí.5. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

1812 (яввялляри) 1812 (май) 1812 (декабр) 1813

27. RUSÈYA ØÈÌÀËÈ ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÄÀMÖSTßMLßKß REJÈMÈ ÉÀÐÀÄÛÐ

I Rusiya—Qacarlar möharibÿsinin gedi -

øin dÿ Rusiyanûn hakim dairÿ lÿri Azÿr bay -

ca nûn iøüal olunmuø ÿrazilÿrindÿ xanlûqlarû

lÿüv edir, mös tÿmlÿkÿ idarÿ sistemi ya ra -

dûrdûlar. Èøüal olun muø Gÿncÿ vÿ Bakû xan -

lûqlarûnda xanlûq idarÿ sistemi lÿüv edilmiø,

ÿvÿzindÿ komendant ida rÿ ösulu éàðàäûëìûøäû. Bu idarÿ siste-

minin baøûnda rus zabiti — komendant dururdu.

Quba xanlûüû iøüal olunduqdan sonra yerli bÿylÿrdÿn ibarÿt

ÿyalÿt øurasû tÿøkil olundu. Bu øura rus hÿrbi dairÿlÿrinin nÿ -

zarÿti altûnda fÿaliyyÿt gþstÿrirdi. Bu, ÿslindÿ, komendant idarÿ

ösuluna ke÷id sistemi idi. Qubanûn ÿya lÿt øurasûnûn sÿdri ke÷ -

miø Bakû xanû II Mirzÿ Mÿhÿmmÿd xan tÿyin edilmiødi. Øura

formal xarakter daøûyûrdû. Rus ÿsgÿrlÿri Qubada soy üun÷uluqla

mÿøüul olurdu. ßyalÿt øurasû bu þzbaøûnalûqlarûn qarøûsûnû ala

bilmirdi.

180

Bÿs yeni idarÿ formasû nÿ ilÿ fÿrq -lÿnirdi?

Xanlûqlar saxlanûldûmû?

Rusiya Øimali Azÿrbaycanûn bþyök bir hissÿsini iøüal et dik -dÿí ñîíðà yeni idarÿ÷ilik sistemi tÿtbiq etdi. Lakin Øÿki, Øamaxû,Qarabaü vÿ Lÿnkÿranda ôîðìàë olaraq ÿvvÿlki xanlûq idarÿ ñèñ -òåìè sax lanûlmûødû.

Ñèçúÿ, Ýÿíúÿâÿ Áàêûäà

õàíëûã ñèñòåìèíèíëÿüâ îëóíìàñû íÿèëÿ áàüëû èäè?

Àçÿðáàéúàí òàðèõøöíàñëûüûíûí áàíèñè Àááàñ-ãóëó aüà Áàêûõàíîâ Áàêû õàíû ÛÛ Ìèðçÿ Ìÿùÿì-ìÿä õàíûí îü ëó èäè.

1810-cu ildÿ Quba ÿyalÿtini ruslara qarøû etirazlar börö dö.

Bu etirazlar yatûrûldû vÿ ÿyalÿt øurasû þz fÿaliyyÿtini da yan dûrdû.

Qubada komendant idarÿ÷iliyi quruldu.

Èøüalûn ilk mÿrhÿlÿsindÿ Øÿki, Øamaxû, Qarabaü vÿ Lÿnkÿ -

randa xan lûq idarÿ sistemi saxlanûlmûødû. Xanlûqlarûn daxili

möstÿqilli yi sax la nûlsa da, xanlarûn sÿlahiyyÿtlÿri mÿhdudlaø -

dû rûlmûødû. Xan lara general rötbÿsi veril miødi. Onlar ÷ar Rusi -

yasûnûn gene ral larû hesab edilir vÿ Qafqazûn baø hakiminÿ tabe

idilÿr.

Möharibÿnin birinci mÿrhÿlÿsi bitdik dÿn

sonra general Aëåêñåé Ïåòðîâè÷ Yer molov

Azÿr bay can xalqûnûn dþvlÿt÷ilik ÿnÿnÿlÿrini

lÿüv etmÿk ö÷ön xösusi planlar hazûrla -

yûrdû. O, formal idarÿ÷iliyi sax lan mûø xan -

lûq larûn qal masûíû Rusiyanûn Øimali Azÿr -

bay can da kû planlarû na maneÿ hesab edirdi.

×ar Ru si yasû bötön möstÿm lÿ kÿ lÿrdÿ, elÿ cÿ dÿ Qafqazda xalq la -

rûn dþvlÿt÷ilik ÿnÿnÿlÿrinÿ zÿrbÿ vurmaq, soy kþköndÿn uzaq laø -

dûr maq, ruslaødûrma vÿ xristian laø dûrma siya sÿti aparûrdû.

Artûq xanlûqlarûn lÿüv edilmÿsinÿ baø landû. ×àð ýåíåðàëû år -

mÿ ni Valerian Mÿdÿ tovun gþstÿriøi ilÿ 1819-cu ildÿ Øÿki xanû

Ès mayûl xan zÿ hÿr lÿnib þldöröldö. Yermolov Øÿki xanlûüûnû lÿüv

etdirib orada ko mendant idarÿ ösulu yaratdû. Bu hadisÿ ÷ar Ru -

siyasûnûn ÿsl özö nö gþstÿrdi. Rusiyaya ina mû nû itirÿn Øamaxû

xanû Ãàúàð ñàðàéûíà ñûüûíäû. 1820-ci ildÿ Øa maxû xanlûüû da lÿüv

edildi.

Rusiya Kö rÿk ÷ay möqavilÿsi ilÿ Qara baüäà õàíëûã èäàðÿ ñèñòå-

ìèíèí sax lan masûna impe rator zÿmanÿti versÿ dÿ, 1822-ci ildÿ

Qa rabaü xanlûüû lÿüv edildi. Qarabaüda Èbrahim xan vÿ onun va -

ris lÿrinin hakimiyyÿti komendant idarÿ÷iliyi ilÿ ÿvÿz olundu.

1826-cû ildÿ Lÿnkÿran xanlûüûíû lÿüv eòmÿk lÿ ÷ar Rusiyasû

mÿqsÿdlÿ rinin bir his sÿsini baøa ÷atdûrdû.

×ar Rusiyasûnûn irtica÷û siyasÿti baøqa xarakter aldû. Øimali

Azÿrbaycanäà xan la rûn, bÿylÿrin, aüalarûn vÿ baøqa éåðëè ha -

181

Éåðìîëîâ íÿö÷öí ôîðìàë

äà îëñà, õàíëûãëà-ðûí ñàõëàíìàñûíûÐóñèéàíûí ïëàíëà-ðûíà ìàíåÿ ùåñàáåäèðäè?

kim ëÿðèí höquqlarû mÿhdudlaødûrû lûr dû. On -

la rûn þlkÿdÿn ÷ûõûá get mÿ si ö÷ön hÿr cör

fitnÿyÿ ÿl atûrdûlar. Vÿtÿni tÿrk edÿn xan -

la rûn vÿ onlarûn va ris lÿrinin torpaqlarûnû,

mölk lÿrini ayrû-ay rû rus vÿ ermÿni hÿrb÷i -

lÿri ÿëÿ êå÷èðèðäè.

Ermÿni general Valerian Mÿdÿtov Qara -

baüda o qÿdÿr torpaq ÿlÿ ke÷irmiø di ki, ÿn bþyök mölkÿdara ÷ev-

rilmiødi. Þzönöí Qarabaü mÿ liklÿrinin nÿs lindÿn olduüunu

áÿéàí et mÿk dÿn ÷ÿkinmÿyÿn Mÿdÿtov þzgÿ tor paq larûnû þz torpa -

üû kimi rÿsmilÿødirmÿk istÿyirdi. Lakin o, bu ÿmÿllÿrinÿ gþrÿ

mÿh kÿmÿyÿ verilmiødi.

Bu möddÿtdÿ xanlarûn torpaqlarû, mölklÿri, baülarû, ömumÿn,

bötön var-dþvlÿti möstÿmlÿkÿ÷ilÿr tÿrÿfindÿn talan edilir vÿ xÿ -

zinÿnin (dþv lÿtin) ixtiyarûna verilirdi.

×ar Rusiyasû istila etdiyi Øimali Azÿr -

bay can torpaqlarûnda iqtisa diy yatû canlan -

dûrmaq ö÷ön tÿdbirlÿr gþrmÿyÿ baøladû.

ßsas tÿdbir lÿrdÿn biri qa÷ûb getmiø vÿ ya

ÿsir gþtörölmöø ÿhalinin geri qaytarûl ma -

sû idi. Möstÿmlÿkÿ÷ilÿr bununla vergi ve -

rÿn ÿhalinin sayûnû artûr ma üa ÷alûøûrdû. Bu

iødÿ onlar rus hakimiy yÿtinÿ qulluq edÿn azÿrbay canlû kÿíäxu -

dalarûn kþmÿ yin dÿn is tifadÿ edirdilÿr. Belÿliklÿ, ruslar Cÿnubi

Azÿrbaycana vÿ Èrana qa÷mûø min lÿrlÿ azÿrbaycanlûnûn Vÿtÿnÿ

qayûtmasûna nail oldular.

×ar Rusiyasû Azÿrbaycanûn tÿbii sÿrvÿtlÿrini mÿnimsÿmÿyÿ

baøla mûø dû. Neft mÿnbÿlÿri, duz gþllÿri, balûq vÿtÿgÿlÿri, zÿy

mÿdÿnlÿri vÿ baøqa sahÿlÿr ÿlÿ ke÷irilmiø vÿ iri tacirlÿrÿ icarÿyÿ

verilmiødi. Azÿr bay canûn ipÿk÷ilik mÿrkÿzi olan Øÿkinin ipÿyi

Rusiya sÿnayesinÿ yþnÿl dilmiødi.

Bir sûra ÿyalÿtlÿrdÿ taxûl ehtiyatûnûn az olmasûna baxmayaraq,

Rusiya hakim dairÿlÿri Øimali Azÿrbaycandakû rus qoøunlarûnûn

tÿlÿbatûnû yerli ÿhaliyÿ þdÿtdirirdi. Tÿkcÿ 1812-ci ildÿ Øÿki vÿ

182

ßùàëèíèí ñà-éûíûí Ðóñèéà-

íûí èãòèñàäèìà ðàã ëàðûíà íÿêèìè òÿñèðè âàðäû?ßñàñëàíäûðûí.

Ðóñèéà ùþêó-ìÿòè Øèìàëè

Àçÿðáàéúàíäàÿùàëèíèí ñàéûíûùàíñû éîëëàðëààðòûðûðäû?

Øirvan xanlûqlarû xÿzi nÿyÿ minlÿrlÿ pud*ta xûl vermiødi.

Rusiyanûn Øimalè Azÿrbaycanda hÿyata

ke÷irdiyi iqtisadi siyasÿt mös tÿmlÿkÿ xa -

rakteri daøûyûrdû. Möstÿmlÿkÿ÷i Rusiya

Azÿr baycana ucuz xammal vÿ bahalû satûø

bazarû kimi baxûrdû. Tÿbii sÿrvÿtlÿr xam-

mal øÿklindÿ Rusiyanûn fabriklÿrinÿ daøû nûr, hazûr mÿhsullar

isÿ satûø ö÷ön buraya gÿti rilirdi.

ßslindÿ, Rusiyanûn Øimali Azÿrbaycan da iqtisadiyyatû canlan -

dûr maq ö÷ön xösusi planlarû vardû. Lakin Qacarlarla siyasi mö -

nasibÿtlÿr sabit olma dûüûndan Rusiya bþyök iqtisadi layèùÿlÿr

tÿtbiq etmirdi.

183


1. Ôîðìàë èäàðÿ÷èëèéè ñàõëàíìûø õàíëûãëàðûí ëÿüâ åäèëìÿñè ïðîñåñèíèèçàù åäèí.

2. Àçÿðáàéúàíûí ùàêèì äàèðÿëÿðèíèí ùöãóãëàðû íåúÿ ìÿùäóäëàøäûðû-ëûðäû? Òÿùëèë åäèí.

3. Ìöñòÿìëÿêÿ÷è èãòèñàäè ñèéàñÿòèí ìàùèééÿòèíè ìöçàêèðÿ åäèí.4. ×àð Ðóñèéàñûíûí Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà áþéöê èãòèñàäè ëàéèùÿëÿð ùÿ-

éàòà êå÷èðìÿñèíèí ñÿáÿáëÿðèíè èçàù åäèí.5. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø òàðèõëÿðÿ àèä ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí

åäèí.

Áó ýöí Ðó-ñèéà èëÿ Àçÿð-

áàéúàí Ðåñïóá -ëè êàñû àðàñûíäàÿëàãÿëÿð íåúÿ èíêè-øàô åäèð?

1819 1820 1822 1826

* Ïóä – ÷ÿêè âàùèäè, òÿãðèáÿí 16,4 êã-äûð.

28. ÐÓÑ ÎÐÄÓÑÓ ÒßÁÐÈÇß ÄÀÕÈË ÎËÓÐ

Abbas Mirzÿnin ordunu yenidÿn qur -ma sû. Qacarlarûn Øimali Azÿr baycanû ÿlÿ ke -÷irmÿk planlarû Èngiltÿrÿnin Cÿnubi Qaf - qaz dakû mÿqsÿdlÿrinÿ tam uyüun gÿlirdi.Buna gþrÿ ingilis diplomatiyasû hÿr vasitÿ

ilÿ Qacar larû Rusiya ilÿ yeni möharibÿyÿ tÿhrik edirdi. Bu mÿq -sÿdlÿ Tehrana yeni sÿfir gþndÿrildi. O, øahû inandûrmaüa ÷alûøûrdûki, Qacarlar Cÿnubi Qafqazû ÿlÿ ke÷irÿ bi lÿr, ancaq bunun ö÷öngöclö ordu yaratmaq lazûmdûr. Èngiltÿrÿ Ãàúàðëàðà hÿr il maliyyÿyardûmû gþstÿr mÿk, ordu vÿ hÿrbi gÿmilÿr ayûr maq haq qûnda þzþhdÿliyini bir daha tÿsdiq etdi. Èngiltÿrÿ Ãà úàðëàðà ñþç âåð äè êè,Ãàúàðëàð äþâëÿòèíèí Gölöstan mö qa vilÿsi ilÿ möÿy yÿn lÿødirilmiøsÿrhÿdlÿrinÿ yenidÿn baxûl masûna nail îëàúàãäûð. Èngiltÿrÿ Ãàúàð-ëàðà yeni tÿlimat÷û zabit lÿr, silah-sursat, Tÿb rizdÿ fÿaliyyÿtgþstÿrÿn silah zavodu ö÷ön avadan lûq gþn dÿrmÿyÿ baøladû.

Cÿnubi Azÿrbaycanûn hakimi Abbas Mirzÿ ingilislÿrin kþmÿyi ilÿþz ordusunu yenidÿn qururdu.

Ãàúàðëàð äþâëÿòè Èngiltÿrÿ ilÿ yeni möqavilÿ baülamaq vÿ or-dunu möha ribÿyÿ hazûrla maqla yanaøû, Gölöstan möqavilÿsinÿyenidÿn bax maã, Cÿ nubi Qaf qazûn, ÿsasÿn, Øèìàëè Azÿr baycan

184

Azÿrbaycan torpaqlarûnûn bþlöødö -röl mÿ si necÿ davam etdi?

1804–1813-cö illÿrdÿ Cÿnubi Qafqazûn bþyök bir hissÿsi -nin Rusiya tÿrÿfindÿn èøüàëû ingilis möstÿmlÿkÿ÷ilÿrini ÷oxnarahat etdi. Gölöstan möqavilÿsini þzö ö÷ön rösvay÷ûlûqhe sab edÿn Ãàúàðëàð äþâëÿòè äÿ Rusiyanûn Cÿnubi Qafqazûzÿbt etmÿsi ilÿ ba rûømaq istÿ mirdi. Áóíà ýþðÿ äÿ Èngiltÿrÿvÿ Ãàúàðëàð äþâëÿòè 1814-cö ildÿ Ðóñèéàéà ãàðøû möqavilÿáàüëàäûëàð.

Íÿéÿ ýþðÿÝöëöñòàí

ìöãàâèëÿñè Èðàíûãàíå åòìèðäè?

185

ÿrazisinin, he÷ olmazsa, bir his sÿ si ninãàé òà ðûë ìàñû íà nail olmaq ö÷ön Rusi ya -dan möÿy yÿn gözÿøtlÿr àëìàüà imkan ax -ta rûr dû. Èngil tÿ rÿ vÿ Ãàúàðëàð äþâëÿòè èëÿmönasi bÿt lÿ ri kÿskin lÿødir mÿê istÿmÿ yÿn÷ar hþ ku mÿti sÿrhÿd lÿ rin möÿyyÿn lÿødi -ril mÿsindÿ bÿzi xûrda gözÿøt lÿrÿ get mÿ yiqÿ rara aldû.

Aëåêñåé Ïåòðîâè÷ Yermolovun Ãàúàðëàð ñàðàéûíà ñÿôÿðè.1817-ci ildÿ Ðóñèéà Yermolovun baø÷ûlû üû ilÿ Ãàúàðëàð ñàðàéûíànömayÿndÿ heyÿti gþn dÿrdi. Nö mayÿndÿ heyÿtinÿ Rusiya ilÿÃàúàðëàð äþâëÿòè arasûnda mþhkÿm dost luq vÿ òÿðÿôdaø lûq ÿlaqÿ-lÿri ö÷ön ÿsas ola bi lÿcÿk xösusi möqavilÿ baüla maüa sÿlahiyyÿtveril miødi.

Yermolov Ãàúàðëàð ñàðàéûíäà soyuq qar øû landû. Øàùçàäÿ AbbasMirzÿ ðus nöma yÿn dÿ liyini qorxutmaq mÿqsÿdilÿ Tÿb rizÿ, onla -rûn qarøûsûna on minlÿrlÿ ÿsgÿrdÿn ibarÿt hÿrbi birlÿømÿ gþn dÿr -di. Yermolovó yol boyu ingilis zabitlÿri möøa yiÿt edirdi. Tÿ rÿf lÿ-rin gþrö øön dÿ ingilis sÿfiri dÿ iøtirak edirdi. Elÿ ilk danû øûq lardaøah dip lo ma tiyasû Gölöstan mö qa vilÿsinÿ gþ rÿ Ru siya íûí èøüàëåòäèéè tor paqlarûn ãàéòàðûë ìàñûíû tÿlÿb etdi. Qacarlarûn möha -ribÿyÿ ha zûr laødûüûna ÿmin olan gene ral Yermolov Èranû tÿrk etdi.

Qacar ordusunun hərbi paradı. 1816-cı il

Ñèçúÿ, Èíýèë-òÿðÿ òÿùðèê

åòìÿñÿ, Ãàúàðëàðéåíèäÿí Ðóñèéà èëÿìöùàðèáÿéÿ ùàçûð-ëàøàðäûìû?

Abbas Mirzÿnin Øimali Azÿrbaycan -la baülû ùÿðáè ÿmÿliyyat planlarû. XIX ÿs -rin 20-ci illÿrindÿ èngilislÿr øaha pulla,si lah la vÿ sursatla gþstÿr diklÿri yardûmûda ha da göclÿndirirdilÿr. Èngilis zabit -lÿri sÿrhÿd qalala rûnû mþhkÿm lÿndi rir -dilÿr. Tehran da vÿ Tÿbrizdÿ metaltþkmÿza vodlarûnûí ÿsasû qoyulmuø, Tÿbrizdÿba rût istehsalû nizama salûnmûødû.

Qacarlar dþvlÿti gÿlÿcÿk möharibÿ dÿOsmanlû dþvlÿtin dÿn kþmÿk almaüa sÿygþstÿ rirdi. 1823-cö ildÿ îíëàð ara sûndamöqavilÿ baülandû. Èngilislÿrin kþmÿyiilÿ Cÿ nu bi Qaf qaz da êÿøôèééàò iø lÿri tÿø -kil edil di. Bunda mÿq sÿd möha ri bÿninbaølan masû ilÿ yer lÿr dÿ Ãàúàðëàðûí tÿrÿf -dar larûnû göc lÿn dir mÿk, yer li ÿha lini Ru - siyaya qarøû ös ya na qaldûr maq idi.

Rusiya hþkumÿti ìöùàðèáÿéÿ ýèðìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿéÿ ÷alûøûrdû.1826-cû ildÿ Ðusèéà nöma yÿn dÿ heyÿti Ãàúàðëàð ñàðàéûíà gÿldi. Ðó-ñèéà Qara ba üûn vÿ Lÿnkÿran xan lû üûnûn bir his sÿ sini gözÿøt et mÿ yÿhazûr idi. Rusiyanûn Ãà úàðëàðëà hÿrbi òîããóøìàéà gir mÿ mÿk ö÷öngþs tÿr diyi bu cÿhd uüursuz oldu.

Ðóñèéà âÿ Ãàúàðëàð äþâëÿòè àðàñûíäà èêèíúè ìöùàðèáÿíèíáàøëàíìàñû. 1826-cû iläÿ Àbbas Mirzÿnin 60 minlik ordusu Øi-mali Azÿr baycana da xil oldu. Ab bas Mir zÿ nin planû qÿflÿtÿn Qa -ra ba üa daxil olub, Øuøanû ÿlÿ ke÷irmÿk, son ra isÿ Gÿncÿni tutubTiflisÿ höcum et mÿk idi.

Ordunun bir hissÿsi Gÿncÿyÿ tÿrÿf hÿ rÿkÿt etdi. Digÿr ÿsasqöv vÿlÿr Øuøa özÿrinÿ yeridildi. Ãàúàð ordusu ilÿ birgÿ Ýÿn cÿõàíû Ca vad xanûn oülu Uüurlu xan, Höseynqulu xan, Mus tafaxan vÿ baøqalarû da gÿlirdilÿr. ßhali þz ke÷miø xanlarûna kþ mÿkmÿq sÿdilÿ Rusiya ÿleyhinÿ ösyanlar qaldûrdû. Belÿ bir ösyan Gÿn -cÿdÿ baø verdi. Belÿliklÿ, hÿrbi ÿmÿliy yat lar Øimali Azÿr bay ca -nûn, de mÿk olar ki, bötön ÿrazisini ÿhatÿ etdi.

Abbas Mirzÿnin Øuøa, Bakû vÿ Gÿn cÿni ruslardan almaqcÿhd lÿri. Øuøa qa lasûnûn möhasirÿsi 48 gön davam etdi. Bu möd -

186

Qacar döyüşçüsü

dÿt ÿrzindÿ qa ladakû rus qarnizonu strate -ji tÿøÿbbösö ÿlÿ ala bildi. Pÿrakÿndÿ haldaolan qövvÿlÿr bir mÿrkÿzdÿ cÿm lÿø dirildi.Øóøàíûí óçóíìöääÿòëè ìöùàñèðÿñè ÀááàñÌèðçÿíèí ñòðàòåæè ñÿùâè èäè.

Höseynqulu xan Bakû qa lasûnû dÿnizdÿnvÿ qurudan möha sirÿyÿ aldû. Îíóí bötönhöcumlarû dÿf edildi. Rus hÿrbi ko man -danlûüû Ba kûya bþyök ÿhÿmiyyÿt verirdi. Bakû limanû Hÿøtÿrxanladaimi ÿla qÿ saxlanûlmasûn da, rus ordusunun dþyöø sursatû vÿ ÿr-zaqla tÿ min edilmÿsindÿ möhöm rol oyna -yûr dû. Buna gþrÿ Abbas Mirzÿ Ba kûnû ÿlÿke ÷irmÿk, rus ordusunun tÿchizatûnû poz-maq vÿ onu mÿr kÿzdÿn tÿcrid etmÿk ö÷önHöseynqulu xanûn kþmÿyinÿ yeni qöv vÿ -lÿr gþn dÿrdi. Lakin Höseynqulu xanûn áö -òöí cÿhdlÿri uüur suz oldu.

1826-cû ilin sentyabrûnda Gÿncÿ ÿtrafûndaQacar qoøunlarû höcuma baøladûlar. Amansûz dþyöødÿ ruslar qalibgÿldi. Abbas Mirzÿ Øuøada saxlanûlan dÿstÿni dÿ þzö ilÿ gþtörÿrÿk,Ara zûn sàü sahilinÿ ke÷di.

Gÿncÿ dþyöøö Cÿnubi Qafqazda baø verÿn hÿrbi ÿmÿliyyatlari÷ÿri sindÿ ÿn bþyök âóðóøìàëàðäàí biri idi. Ìöharibÿnin son ra -kû gedi øindÿ bu dþyöøön ÷ar Rusiyasû ö÷ön ÷ox mö höm ÿhÿ-miyyÿti oldu. Faktiki olaraq, möhari bÿnin möqÿddÿ ratû hÿlledildi. Øah qo øunu Øèìàëè Azÿrbay canû tÿrk etdi.

Mustafa xan isÿ Øamaxûdan ÷ûxdû. Baøqa xanlar da Øimali Azÿr -bay canû tÿrk etdilÿr. Yalnûz Lÿnkÿranda Mirhÿsÿn xan qalûrdû.

Uüurlarûna baxmayaraq, äöøìÿíëÿðè Yermolovu ÷àð I Nikola -yûn gþ zöndÿn salmûødûlar. Îíà ýþðÿ äÿ Yermolov Qafqazäàêû îð-äóëàðûí baø ko mandanû vÿzi fÿsindÿn uzaqlaø dûr ûëdû. Yermolovunyerinÿ gene ral Èvan Paske vi÷ tÿyin olundu.

Èrÿvan xanlûüûnûn iøüalû. Rus komandanlûüû Èðÿâàí qalañûnûnmöhasi rÿsinÿ vaxt itirmÿmÿyi qÿrara aldû vÿ qoøununu Nax÷ûvanözÿ rinÿ yeritdi. 1827-ci il mayûn 26-da rus qoøunu Nax÷ûvanû ÿlÿ ke - ÷irdi. Ãàúàðëàðûí îðäóñó rus qoøununu ÿzmÿyi qÿrara aldû. 1827-ci iliyunun 5-dÿ Cavanbulaq deyilÿn yerdÿ dþyöø baø verdi. Lakin

187

Àááàñ Ìèðçÿ-íèí Àçÿðáàé -

úàíà éöðöøö èëÿÀüà Ìÿùÿììÿäõàí Ãàúàðûí éöðöøöàðàñûíäà öìóìè úÿ-ùÿòè èçàù åäèí.

Øóøà ãàëàñûíûíìÿüëóá åäèë -

ìÿç ëèéèíè áàøãàùàíñû òàðèõè ùàäèñÿòÿñäèã åäèð?

188

rus qoøunu ãàëèá gÿldi. Rus qoøunu avqustun sonla rûnda Èrÿvanayaxûnlaødû. Èlk nþvbÿdÿ, xeyli taxûl vÿ digÿr ÿrzaq ehti yat larûnûntoplandûüû Sÿrdarabad qalasû möhasirÿyÿ alûídû. Sÿr darabadqalasû söqut etdi. Sentyabrûn 26-da Èrÿvan qalasûnûn da möha sirÿsibaølandû. Èðÿâàí ãàëàñû ãÿùðÿìàíëûãëà ìöäàôèÿ îëóíóð äó. Èðÿâàíãàëàñûíûí ìöäàôèÿñèíÿ áàø÷ûëûã åäÿí Ùÿñÿí õàí Ãàúàð Ïàñ êå âè÷èíùÿ äÿ ëÿ éèúè ìÿê òóá ëàðûíà ìÿ ùÿë ãîéìóð, ìöáàðèçÿíè äàâàì åò äè -ð èðäè. Ëàêèí îêòéàáðûí 1-äÿ qanlû dþyöø dÿn son ra rus qo øunu Èrÿ-van qa la sû nû ÿlÿ ke÷ir di. Ùÿñÿí õàí äþ éöøäÿ ùÿëàê îëäó.

Èðÿâàí ãàëàñûíûí ñöãóòóí äà åðìÿíè õÿéàíÿòè äÿ þç ðîëóíó îé-íàäû. Èðÿâàí õàíëû üûíûí ÿðàçèñèíäÿ þçöíÿ äþâëÿò éàðàòìàüà ÷àëûøàí

Rusiya və Qacarlar dövləti arasında müharibə. 1826–1828-ci illər

Тцркмянчай мцгавилясиня ясасянРусийа–Гаъарлар сярщяди

Гаъар ордусунун вя айры-айрыханларын йцрцшляри

Рус ордусунун йцрцшляри

Рус ордуsuна гаршы халгчыхышлары

189

ýÿëìÿ åðìÿíèëÿð èøüàë÷ûëàðàùÿð úöð êþìÿê ýþñòÿðèðäèëÿð.

Èðÿâàíûí èøüàëûíäàí ñîíðàðus qoøunu Àçÿðáàéúàíûí úÿíó-áóíà doüru irÿli lÿmÿyÿ baøladû.

1827-ci il oktyabrûn 13-dÿrusëàð Tÿbrizè èøüàë åòäè. Øÿ-hÿri ida rÿ etmÿk ö÷ön Tÿb riz -dÿ mö vÿqqÿti idarÿ yaradûldû. Rus qo øununun Tÿb rizi ÿlÿ ke -÷ir mÿsi ilÿ Èrana yol a÷ûldû.

İrəvan qalasının ruslar tərəfindən ələ keçirilməsi.Rəssam Frans Rubo

İrəvan qalasının çar qoşunlarına qarşıqəhrəmancasına müdafiəsinə başçılıq

edən Həsən xan Qacar

Rusiya hökumətinin təsis etdiyi«Təbrizin alınması» medalı

190


1. ÛÛ Ðóñèéà—Ãàúàðëàð ìöùàðèáÿñè ÿðÿôÿñèíäÿ Èíýèëòÿðÿíèí ñèéàñè ôÿàëèé -éÿòèíè òÿùëèë åäèí.

2. Ðóñèéà èëÿ Ãàúàðëàð äþâëÿòè àðàñûíäà ýåäÿí äèïëîìàòèê äàíûøûãëàðà àèäúÿäâÿë ãóðóí.

3. ÛÛ Ðóñèéà—Ãàúàðëàð ìöùàðèáÿñè áàøëàéàðêÿí Àááàñ Ìèðçÿíèí ùöúóìïëàíû íåúÿ èäè? Ñõåìëÿøäèðèí.

4. 1826-úû èëèí ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðûíäà Ãàúàðëàðûí óüóðñóçëóüóíóí ñÿáÿá-ëÿðèíè òÿùëèë åäèí.

5. «Èðÿâàí ãàëàñû ìöùàñèðÿäÿ» àäëû ùåêàéÿ éàçûí.6. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

Paskevi÷in yazdûüû kimi, Èrÿvan vilayÿtindÿ10 min mösÿlman (azÿrbaycanlû – red.) vÿ an -caq 3 min ermÿni ailÿsi var idi. Ermÿnilÿr rusqo øununa hÿr cör yardûm gþstÿrirdilÿr. Qala di -var larû östöndÿ gþrönÿn åðìÿíèëÿð papaqlarûnûyel lÿdÿrÿk, iøarÿ edir dilÿr ki, onlar tÿslim olur -

lar. Onlar õÿéàíÿò åäÿðÿê ãàëàíûí øimal dar vaza la rûnû a÷dûlar vÿ ok -tyab rûn 1-dÿ rus qoøununu qalaya buraxdûlar.

Qraf Paskeviçin Təbrizə daxil olması. Rəssam Vladimir Maşkov

1817 1823 1826 1827

29. ÒÖÐÊÌßÍ×ÀÉ ÌÖÃÀÂÈËßÑÈ

Òöðêìÿí÷àé ìöãàâèëÿñè. Törk mÿn -÷ay möqavilÿsi ÿðÿôÿñèíäÿ, 1827-ci il -dÿ Ðóñèéà èëÿ Ãàúàðëàð äþâëÿòè àðà -ñûíäà danûøûqlar baø landû. RusiyaÈrÿvan vÿ Nax÷ûvan xanlûq la rû nûnona gözÿøtÿ gedil mÿ sini, Ãàúàðëàðqoøununun Lÿnkÿran xan lûüûnû tÿrket mÿ sini vÿ tÿzminat ver mÿ sini tÿlÿbedirdi. Øah hþkó mÿti isÿ rus qoøun -larûnûn Azÿr bay can ÿrazisindÿn ÷ûxa-rûlmasû tÿ lÿ bè íè èðÿëè ñöðöðäö. Lakindanû øûqlar éàðûì÷ûã ãàëäû.

1828-ci ilèí yanvarûnäà Paskevi÷rus qo øu nuna ßrdÿbil vÿ Tehranistiqamÿ tin dÿ hÿ rÿkÿt etmÿyi ÿmr etdi. Ruslar Ur miyanû âÿ ßr-dÿbili tutdular. Rus qoøununóí yeni hö cu mu Ãàúàðëàð ñàðà-éûíäà íàðà ùàò ëûã éàðàòäû.

1828-ci il fevralûn 6-da Tÿbriz yaxûnlû -üûn dakû Törkmÿn÷ay kÿndindÿ Abbas Mirzÿilÿ Paskevi÷ arasûnda yeni dÿn sölh danûøûq -larû baølandû. Rusiya hþkumÿti øahdan Cÿ -nu bi Azÿrbaycan ÿrazisinin dÿ Rusiyayaâå rilmÿsini tÿlÿb åäèðäè. Lakin Osmanlû

191

Sölh danûøûqlarû nÿ ilÿ nÿticÿ lÿn di?Azÿrbaycan bu möqavilÿ özöndÿn

nÿ itirdi?

Ðóñ ãîøóíëàðû Òÿáðèçÿ ãÿäÿð ýÿëèá ÷ûõìûøäû. Rusiyanûn irÿlilÿmÿsindÿn qorxuya döøÿn Ãàúàðëàð äþâëÿòè

sölh baülamaüà ìÿúáóð îëäó.

Qraf İvan Paskeviç

Íÿéÿ ýþðÿÐóñèéà òÿðÿôè

ìöãàâèëÿ áàüëà-ìàüà òÿëÿñäè?

dþv lÿti èëÿ möharibÿ tÿh lökÿsi ÷ar hþku mÿtiíè Ãàúàðëàðëà sölhmö qa vi lÿsi baüla maüa tÿlÿsäèð di. Mö qavilÿ 1828-ci il fev ralûn10-da im zalandû.

Törkmÿn÷ay möqavilÿsinÿ gþrÿ Èðÿâàí âÿ Íàõ÷ûâàí äà äàõèë

îëìàãëà áöòöí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðû Ðóñèéà òÿðÿôèíäÿí

èøüàë åäèëäè. Cÿnubi Azÿrbaycan isÿ Ãàúàðëàð äþâëÿòèíèí òÿðêè-

áèíäÿ qaldû. Áóíóíëà Azÿr bay can tor paqlarû iki yerÿ bþlöndö.Cÿnubi Azÿrbaycanûn Rusiya tÿrÿfin dÿn iøüalûna Èngiltÿrÿ ma -

ne oldu. ×önki Èíýèëòÿðÿ äþâëÿòè Cÿ nubi Azÿrbaycanûn möhömhÿr bi-stra te ji mþvqeyinÿ bþyök ÿhÿmiyyÿt ve rir di. Cÿnubi Azÿr -baycan øah hþkó mÿ tinin ÿlin dÿ qaldû, Øimali Azÿr bay can isÿ ÷arRu si yasûnûn möstÿm lÿkÿsinÿ ÷evrildi.

Törkmÿn÷ay möqavilÿsinin nÿti cÿ lÿ ri. Törkmÿn÷ay möqa -vilÿsi 16 mad dÿdÿn iba rÿt idi. Möqavilÿyÿ gþ rÿ Ãàúàðëàð äþâëÿòèXÿzÿr dÿnizinin Rusiyanûn da xili dÿnizè olduüunu tanûyûrdû. Xÿ -zÿr dÿnizin dÿ hÿrbi donanma saxlamaq höququ ancaq Rusi yayaverilèðdi.

Rusiya Ãàúàðëàð äþâëÿòèíäÿ istÿdi yi øÿhÿrdÿ þzönön diplo-matik nöma yÿn dÿliyini a÷maq vÿ ticarÿt etmÿk höququíà ìàëèê

Türkmənçay müqaviləsinin imzalanması

192

1828-ci ildə ermənilərin kütləvi surətdə Şimali Azərbaycan torpaqlarına,o cümlədən Qarabağ və İrəvan xanlıqlarına köçürülməsi. Rəssam Vladimir Maşkov

193

èäè. Möqa vilÿyÿ ÿsasÿn Ãàúàðëàð äþâëÿòè Rusi ya ya hÿrbi tÿz -minat þdÿmÿli idi. Möqavilÿdÿ Cÿ nubi Azÿr bay can dan CÿnubiQaf qaz ÿrazisinÿ kþ÷ÿn lÿrin höquqla rûnû mö dafiÿ edÿn maddÿäÿ var idi. Áó ìàääÿ ìöãàâèëÿéÿ Ãàúàðëàð äþâëÿòè ÿðàçèñèíäÿíåðìÿíèëÿðè Øèìàëè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíà êþ÷öðìÿê ö÷öíäàõèë åäèëìèøäè. Ùÿ ìèí ìàä äÿéÿ ÿsasÿn êþ÷ìÿê àðçóñóíäà îëàíÿhalinin, éÿíè åðìÿ íèëÿðèí Cÿ nu bi Azÿrbaycandan Cÿnubi Qaf -qaz vÿ ÿksinÿ hÿ rÿ kÿt etmÿsinÿ icazÿ verilirdi. Bu nun nÿticÿ -sin dÿ er mÿniëÿð êöò ëÿ âè ñóðÿòäÿ Íàõ÷ûâàí, Qarabaü vÿ Èrÿvanxan lûqlarûna êþ÷ö rölìÿéÿ áàøëàäûëàð.

1804—1813-cö vÿ 1826—1828-ci illÿr möhari bÿ lÿrinin ge di -øin dÿ, hÿm dÿ sonralar ermÿnilÿrin bþyök kötlÿlÿrinin ØimaliAzÿrbay ca na, o cöm lÿdÿn dÿ Qarabaüa kþ÷ö rölmÿsi nÿ ticÿsindÿbu rada onlarûn sayû ilbÿil ar tûrdû. Áåëÿëèêëÿ, Øimali Azÿr bay cana÷îõëó ermÿni ailÿsi kþ÷öröldö. Yararlû torpaqlarûn kþ÷ kön åðìÿ -íè lÿrÿ verilmÿsi íÿòèúÿñèíäÿ yerli Àzÿrbaycan òöðêëÿðè þz tor -paqla rûnûn bir hissÿsindÿn mÿhrum olurdular.

Törkmÿn÷ay möqavilÿsi Rusiya—Ãàúàðëàð möharibÿsinÿ sonqoydu. Ãàúàðëàð äþâëÿòè Cÿnubi Qafqaza vÿ Daüûstana olan iddia -larûndan imtina etdi. Mö qavilÿ Rusiyanûn Qaf qazdakû strateji

mþv qeyini mþhkÿmlÿndirdi, onun qonøu þl - kÿ lÿrdÿ siyasi vÿ iqtisadi tÿsirinin daha dageniølÿn mÿ sinÿ zÿmin yaratdû.

Ìöharibÿ nÿticÿsindÿ Azÿrbaycan xalqû -nû zorla iki hissÿyÿ bþlmÿk kimi tarixi ÿda-

lÿtsizlik baø verdi. Âahid xalq bþlöndö vÿ on la rûn hÿr biri bir-birindÿn fÿrqli sosial-iqtisadi, siyasi vÿ mÿdÿni inkiøaf yolunaãÿ äÿì ãîéìàüà mÿcbur åäèëäè.

ÛÛ Rusiya—Ãàúàðëàð möharibÿsinin baøa ÷atdûüû dþvrdÿ Ru -siya ilÿ Os manlû arasûnda mönasibÿtlÿr kÿskin øÿkildÿ pislÿødi. ×a -rizm þz mös tÿmlÿkÿlÿri ni geniølÿndirmÿyÿ, Xÿzÿrè vÿ Qara dÿ niziòàìàìèëÿ ÿlÿ ke÷ir mÿyÿ can atûrdû. Ãàúàðëàð äþâëÿòè özÿrindÿ qÿlÿ -bÿ dÿn sonra Xÿzÿr, demÿk olar ki, Rusi ya nûn daxili dÿnizi idi.

Bötön Cÿnubi Qafqazûn Rusiya tÿrÿfindÿn iøüalûnûn baøa÷at masû. 1828-ci ildÿ Rusiya Osmanlû äþâëÿòèíÿ möharibÿ elanet di. Ðus qoøunlarû Qars is ti qa mÿtindÿ hö cumà baøladû. Qarsûtut duqdan sonra rus qoøunlarû Aõalsûxû ÿlÿ ke÷irdilÿr.

Yazda 1829-cu ilin hÿrbi ÿmÿliyyatlarûna hazûrlûq baølandû.Ðusèéàíûí hakim dairÿ lÿri þz alaylarû ö÷ön Azÿr baycandanyeni qövvÿ topladûlar. Hÿmin il hÿrbi ÿmÿliyyatlarûn gediøindÿrus ëàð ßrzurumu ÿlÿ ke÷irdiëÿð. Rus qoøunu Balkan daülarûn -

Ermənilərin Dağlıq Qarabağa köçürülməsinin 150 illiyi münasibətilə ucaltdıqları abidə. Dağlıq Qarabağ, Ağdərə rayonu.

Abidə 1988-ci ildə separatçı ermənilər tərəfindən dağıdılmışdır.

194

Sizcÿ, ermÿ -nilÿr bu abi -

dÿni nÿ ö÷öndaüûtmûølar?

dan ke÷ÿrÿk ßdirnÿni äÿ òóòäó vÿ Èstanbula yaxûnlaødû. Sultansölh äàíûøûãëàðûíà áàøëàìàüà mÿc bur oldu. 1829-cu ildÿ ßdir-nÿdÿ baü la nan sölh möqavilÿsinÿ gþrÿ Osmanlû Qara dÿnizinbötön Øÿrq sa hillÿrini vÿ Aõal sûx paøalû üûnûn ÿrazisinin birhissÿ sini Rusi ya ya gözÿøtÿ getdi. Bos for vÿ Dardanel boüazlarûrus vÿ Qÿrbi Avropa ticarÿt gÿmi lÿri ö÷ön a÷ûq saxlanûlûrdû.

ßdirnÿ sölhö bötön Cÿnubi Qafqazûn Rusiya tÿrÿfindÿn zÿbtolun masûnû tÿsbit etdi. Rusiyanûn mþvqelÿri mþhkÿmlÿndi, Qaradÿnizdÿ tica rÿtin geniølÿnmÿsi ö÷ön øÿrait yarandû. Îñìàíëû åð-ìÿíèëÿðèíèí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíà êþ÷ö ðöëìÿñè ìÿñÿ-ëÿñè äÿ øÿðòëÿð àðàñûíäà èäè.

Azÿrbaycan iqtisa diy yatû mös tÿmlÿkÿ iqtisadiyyatû xarakterialdû. Bu isÿ o demÿk idi ki, Àçÿðáàéúàí yalnûz Rusiya sÿnayesiö÷ön xammal èõðàú åäÿí þëêÿéÿ ÷åâðèëÿúÿêäè. Belÿliklÿ, ØimaliAzÿr baycan Rusi yanûn ucqar möstÿmlÿkÿsinÿ ÷evrildi.

195


1. Òöðêìÿí÷àé ìöãàâèëÿñè ÿðÿôÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ñèéàñè âÿçèééÿò íåúÿ èäè?2. Òöðêìÿí÷àé ìöãàâèëÿñè Ðóñèéàéà ùàíñû ùöãóãëàðû âåðèðäè?3. Òöðêìÿí÷àé ìöãàâèëÿñèíÿ ýþðÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíÿ åðìÿíèëÿðèí

êþ ÷ö ðöëìÿñè êèìëÿðèí ìÿíàôåéèíÿ óéüóí èäè? Èçàù åäèí.4. Òöðêìÿí÷àé ìöãàâèëÿñè Ðóñèéàíûí ãîíøó þëêÿëÿðÿ ñèéàñè âÿ èãòèñàäè

òÿ ñè ðèíè íåúÿ ýöúëÿíäèðäè?5. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

Áó ôèêðÿ ìöíàñèáÿò áèëäèðèí.

«ßëàùÿçðÿò, îëìàéà ìÿðêÿçè ðóñ òîðïàãëàðûí äàåðìÿíèëÿðèí ìÿñêóíëàøìàñûíà èúàçÿ âåðÿñèíèç. Îí -ëàð åëÿ òàéôàäûëàð êè, áèð íå÷ÿ îí èë éàøàäûãäàí ñîí -ðà äöíéàéà ùàé-êöé ñàëàúàãëàð êè, áóðà áèçèì ãÿ -äèì äÿäÿ-áàáà òîðïàãëàðûìûçäûð».

Àëåêñàíäð Ñåðýåéåâè÷ ÃðèáîéåäîâóíÐóñèéà èìïåðàòîðóíà ìÿêòóáóíäàí

1828 (феврал) 1829

Ñÿíÿä

ÊÖÐßÊ×ÀÉ ÌÖÃÀÂÈËßÑÈ

Áèðèíúè ìàääÿ

Ìÿí, Øóøàëû âÿ Ãàðàáàüëû Èáðàùèì õàí þç àäûìäàí, âàðèñëÿðèì âÿ âÿ -ëèÿùä ëÿðèì àäûí äàí Èðàí âÿ éà ùÿð ùàíñû áèð äþâëÿòèí ùÿð úöð âàññàë ëûüûíäàíâÿ éà ùÿð ùàíñû àä àëòûíäà îë ñà äà, ùÿð úöð àñûëûëûüûíäàí òÿí òÿíÿëè ñóðÿòäÿùÿìèøÿëèê èìòèíà åäèðÿì âÿ áèëäèðèðÿì êè, ìÿí þçöì âÿ âàðèñëÿðèì öçÿðèíäÿÁöòöí Ðóñèéàíûí âÿ îíóí éöêñÿê âàðèñëÿðèíèí âÿ âÿ ëèÿùäëÿðèíèí àëè ùàêè -ìèééÿòèíäÿí áàøãà ùå÷ áèð äþâëÿòèí ùàêèìèééÿòèíè òàíûìûðàì, ùÿìèí òàõò-òàúà ñÿäàãÿò âÿä åäèðÿì.

...Äþðäöíúö ìàääÿ

Ìÿí, Øóøàëû âÿ Ãàðàáàüëû Èáðàùèì õàí, ìÿíèì âÿ âàðèñëÿðèìèí ÁöòöíÐóñèéà èìïå ðè éàñûíà ñàäèã òÿáÿÿëèéèìèç âÿ ùÿìèí èìïåðèéàíûí èøûãëû àëè âÿéåýàíÿ ùàêèìèééÿòèíè ãÿ áóë åòìÿéèìèç ùàãäà ìÿíèì ìþâãåéèìèí òÿìèçëè -éèíè ýþñòÿðìÿê ö÷öí Ýöðúöñòàí Áàø ùà êè ìè (ðóñ ãîøóíëàðûíûí áàø êîìàí -äàíû) èëÿ ãàáàãúàäàí ãàðøûëûãëû ðàçûëûã îëìàäàí ãîíøó ùà êèìëÿðëÿ ÿëàãÿñàõëàìàüà, îíëàðäàí åë÷èëÿð ýÿëÿðñÿ âÿ éà ìÿêòóá ýþí äÿðèëÿðñÿ, îí ëàð äàíìÿç ìóíúà òóòàðëû îëàíëàðû Áàø ùàêèìÿ ýþíäÿð ìÿéÿ âÿ îíäàí èúàçÿ èñòÿìÿ -éÿ, äÿéÿðè àç îëàíëàð ùàãäà èñÿ ìÿëóìàò âåðìÿéÿ âÿ Ýöðúöñòàí Áàø ùàêèìèòÿðÿôèíäÿí ìÿíèì éà íû ìà òÿéèí åäèëìèø øÿõñÿ ìÿëóìàò âåðìÿéÿ âÿ îíóíëàìÿñëÿùÿòëÿøìÿéÿ ñþç âåðèðÿì.

Áåøèíúè ìàääÿ

È.ß.-è Øóøàëû âÿ Ãàðàáàüëû Èáðàùèì õàíûí þëêÿñè öçÿðèíäÿ þçöíöí àëè âÿéåýàíÿ ùàêè ìèé éÿòèíèí òàíûíìàñûíû ðàçûëûãëà ãÿáóë åäÿðÿê, þçöíöí âÿâàðèñëÿðèíèí àäûíäàí ñþç âåðèð: 1) Ùÿìèí þëêÿíèí õàëãëàðûíû áþéöê Ðóñèéàèìïåðèéàñûíûí ñàêèíëÿðèíäÿí àç äà îëñà àéûð ìà éàðàã þç òÿáÿÿëÿðè ñàéàúàãäûð.2) Èáðàùèì õàí çàòè-àëèëÿðèíèí âÿ îíóí îúàüûíäàí îëàí âà ðèñëÿðèí âÿ àðõà -ñûíûí Ãàðàáàü õàíëûüû öçÿðèíäÿ ùàêèìèééÿòè äÿéèøèëìÿç ñàõëàíû ëà úàã äûð.3) Äàõèëè èäàðÿåòìÿ èëÿ áàüëû ùàêèìèééÿò èøëÿðè, ìÿùêÿ ìÿ âÿ äèâàíõàíàèøëÿðè, áó íóí ëà éàíàøû, þëêÿäÿí éûüûëàí ýÿëèð çàòè-àëè ëÿ ðèí (õàíûí) ñÿëàùèééÿ -òèí äÿ ãàëàúàãäûð. 4) Çà òè-àëèëÿðèíèí âÿ îíóí ñö ëà ëÿ ñèíèí, åëÿúÿ äÿ îíóí þë -êÿ ñèíèí ãîðóíìàñû ö÷öí Øóøà ãà ëà ñûíà 500 íÿ ôÿð ëèê Ðóñèéà ãîøóíó ãÿ ðàð - ýàù âÿ áàø çàáèòëÿðè èëÿ (ùàáåëÿ), òîïëàðëà áèð ëèê äÿ éåðèäèëÿúÿê, úèääè ìö -äàôèÿ ö÷öí èñÿ Ýöðúöñòàí Áàø ùàêèìè øÿ ðàèò âÿ åùòèéàúà ýþðÿ áó äÿñòÿíèýöú ëÿíäèðÿúÿê âÿ çàòè-àëèëÿðèíèí þëêÿñèíè Áö òöí Ðóñèéà èìïåðèéàñûíà ìÿõñóñîëàí áèð þëêÿ êèìè ùÿðáè ãöââÿ èëÿ ìö äàôèÿ åäÿúÿêäèð.

196

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÛÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÛ ÏÀÐ×ÀËÀÉÀÍÏÀÐ×ÀËÀÉÀÍ ÂßÂß

ÌÖÑÒßÌËßÊßÉßÌÖÑÒßÌËßÊßÉß ×ÅÂÈÐßÍ×ÅÂÈÐßÍ ÌÖÃÀÂÈËßËßÐÌÖÃÀÂÈËßËßÐ

Àëòûíúû ìàääÿ

Ìÿí, Øóøàëû âÿ Ãàðàáàüëû Èáðàùèì õàí, ìÿíèì ñàäèã òÿáÿÿëèê èñòÿ éè ìèíÿëàìÿòè îëà ðàã ñþç âåðèðÿì: 1) Èñòÿð èíäè, èñòÿðñÿ äÿ ñîíðàëàð éó õàðû äà àäû -÷ÿêèëÿí ãîøóíà ëàçûì îëàí áóü äà âÿ äàðû éàðìàñûíû (Ýöðúöñòàí) Áàø ùàêè -ìèíèí ìöÿééÿí åòäèéè ãèéìÿòëÿ òÿäàðöê åäÿ úÿéÿì, ÷öíêè îíëàðûí Éåëè çà âåò -ïîëäàí ýÿòèðèëìÿñè éà ÷îõ ÷ÿòèíäèð, éà äà òàìàìèëÿ ãåé ðè-ìöìêöí äöð.2) Ãî øóíëàðûí Øóøà ãàëàñûíäà éåðëÿøìÿñè ö÷öí ãîøóí ðÿè ñè íèí áÿéÿí äè éè åâ -ëÿðè àéûðàúàã âÿ ëàçûìè ãÿäÿð îäóíëà òÿìèí åäÿ úÿéÿì. 3) Øóøà ãàëàñûíà Éåëè -çà âåò ïîë òÿðÿôäÿí éîõóøó ñàùìàíà ñàëàúàã âÿ éîëó àðàáàëàðûí ýåäèøè ö÷öíéàðàðëû åäÿ úÿ éÿì. 4) Ùþêóìÿò Øóøà ãàëàñûíäàí Úàâàäà ýåäÿí éîëó ãàéäàéàñàëìàã èñòÿñÿ, îíäà áó èø ö÷öí ëàçûì îëàí èø÷èëÿð ùþêóìÿòèí ìöÿééÿí åòäèéèìÿçÿííÿ èëÿ ìÿíÿ âåðèë ìÿëèäèð.

Éåääèíúè ìàääÿ

È.ß.-íèí çàòè-àëèëÿðè Øóøàëû âÿ Ãàðàáàüëû Èáðàùèì õàíà âÿ îíóí âàðèñëÿðèíÿáþéöê åù òèðàì âÿ ìÿðùÿìÿò ÿëàìÿòè îëàðàã îíó âÿ âàðèñëÿðèíè öçÿðèíäÿ ÁöòöíÐóñèéà èìïåðè éà ñû íûí ýåðáè îëàí áàéðàãëà òÿëòèô åäèð, áàéðàã îíóí éàíûíäà ñàõ -ëàí ìàëû âÿ áó þëêÿ öçÿ ðèí äÿ ÿëàùÿçðÿò òÿðÿôèíäÿí áÿõø åäèëìèø õàíëûã âÿ ùàêè -ìèééÿò ðÿìçè êèìè ìöùàðèáÿéÿ ýå äÿíäÿ þçö èëÿ àïàðûëìàëûäûð.

Ñÿêêèçèíúè ìàääÿ

Ìÿí, Øóøàëû âÿ Ãàðàáàüëû Èáðàùèì õàí, È.ß.-íèí éöêñÿê ðàçûëûüû èëÿ þçöìöíýÿëèðèì äÿí ùÿìèøÿêè êèìè èñòèôàäÿ åòìÿéÿ èúàçÿì îëäóüóíäàí È.ß.-íèí Òèôëèñäÿéåðëÿøÿí õÿçè íÿ ñèíÿ èëäÿ 8000 ÷åðâîí áàú âåðìÿéè þùäÿìÿ àëûðàì, áàú èêèìöääÿòÿ, éÿíè áèð ùèññÿñè ôåâ ðàëûí 1-äÿ, î áèðè ùèññÿñè èñÿ ñåíòéàáðûí 1-äÿ, þçöäÿ áó òðàêòàòûí È.ß. òÿðÿôèíäÿí òÿñ äèãè çàìàíû áèðèíúè ùèññÿíèí, éÿíè 4000÷åðâîíóí þäÿíèøè èëÿ áàøëàíûð. Áóí äàí áàøãà, Àñè éà ãàéäà-ãàíóíó èëÿ àíäè÷ìÿêëÿ éàíàøû, ìÿí áþéöê îü ëóì Ìÿììÿäùÿñÿí Àüàíûí èêèí úè îüëóØöêöðàëëàùû ùÿìèøÿëèê Òèôëèñäÿ éàøàìàã ö÷öí ýèðîâ âåðìÿëèéÿì.

Äîããóçóíúó ìàääÿ

È.ß. þçöíöí õöñóñè ìÿðùÿìÿòè èëÿ, Òèôëèñäÿ ñÿäàãÿò áèëäèðìÿê ö÷öíñàõëàíûëìàëû îëàí çàòè-àëèëÿðè (õàíûí) íÿâÿñèíèí äîëàíûøûüû ö÷öí Ðóñèéà ïóëâàùèäè èëÿ ýöíäÿ 10 ýöìöø ìàíàò èëòèôàòëà áÿõø åäèð.

Ñÿíÿä

ÝÖËÖÑÒÀÍ ÌÖÃÀÂÈËßÑÈ

...Ö÷öíúö ìàääÿ

Øàù ßëàùÿçðÿòëÿðè ßëàùÿçðÿò Áöòöí Ðóñèéà Èìïåðàòîðóíà ñÿìèìè äîñòëóãùèñëÿðè íèí ñöáóòó ö÷öí òÿíòÿíÿëè ñóðÿòäÿ ùÿì þç àäûíäàí, ùÿì äÿ Èðàí Òàõ -òûíûí Àëè Âÿëèÿùä ëÿ ðè àäûíäàí Ãàðàáàü âÿ èíäè Éåëèçàâåòïîë àäû èëÿ ÿéà ëÿòÿ÷åâ ðèëìèø Ýÿíúÿ õàíëûüû, ùÿì ÷è íèí Øÿêè, Øèðâàí, Äÿðáÿíä, Ãóáà, Áàêû âÿ

197

Ëÿíêÿðàí (áó õàíëûüûí Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûí ùàêèìèééÿòè àëòûíäà îëàí òîð -ïàãëàðû) õàíëûãëàðûíûí, áóíóíëà áÿðàáÿð, Äàüûñòàí, Ýöð úöñ òàí (Øóðàýÿë ÿéà -ëÿ òè èëÿ áèðëèêäÿ), Èìåðåòèéà, Ãóðèéà, Ìèíãðåëèéà âÿ Àáõàçèéà åéíè äÿðÿ úÿ äÿ,ùà çûðäà áÿðãÿðàð åäèëìèø ñÿðùÿä Ãàôãàç õÿòòè (áó ñîíóíúóéà âÿ Õÿçÿð äÿ íè -çèíÿ àèä îëàí òîðïàãëàð âÿ õàëãëàðëà áèð ëèêäÿ) àðàñûíäàêû áöòöí ìöëê âÿòîðïàãëàðûí Ðóñèéà èì ïå ðèéàñûíûí ìöë êèééÿòèíÿ ìÿíñóá îëäóüóíó ãÿáóë åäèð...

...Áåøèíúè ìàääÿ

Ðóñ òèúàðÿò ýÿìèëÿðèíÿ ÿââÿëêè ãàéäà öçðÿ Õÿçÿð ñàùèëëÿðè éàõûí ëûüûíäàöçìÿê âÿ îí ëà ðà éàí àëìàã ùöãóãó âåðèëèð. Ùÿì äÿ ýÿìè ãÿçàñû çàìàíûèðàíëûëàð òÿðÿôèíäÿí äîñòëóã êþìÿéè åäèëìÿëèäèð. Èðàí òèúàðÿò ýÿìèëÿðèíÿ äÿùÿìèí áó ùöãóã ÿââÿëêè ãàéäà öçðÿ Õÿ çÿð äÿíè çèíäÿ öçìÿê âÿ Ðóñèéàñàùèëëÿðèíÿ éàí àëìàã èõòèéàðû âåðèëèð, áóðàäà äà ýÿìè ãÿ çàñû çàìàíû, ãàðøû -ëûãëû ñóðÿòäÿ, èðàíëûëàðà ùÿð úöð éàðäûì ýþñòÿðèë ìÿëèäèð. Ùÿðáè ýÿ ìè ëÿðÿýÿëäèêäÿ èñÿ ìöùàðèáÿäÿí ÿââÿë, ùàáåëÿ ñöëù âàõòû âÿ ùÿìèøÿ Ðóñèéà ùÿðáèáàéðàüû Õÿ çÿð äÿíèçèíäÿ òÿê ìþâúóä îë ìóøäóð. Ùÿìèí åùòèðàì äàõèëèíäÿ,ÿââÿëêè èõòèéàð èíäè äÿ éàëíûç Ðóñèéà äþâëÿòèíÿ âåðèëèð êè, îíäàí áàøãà ùå÷áèð äþâëÿòèí ùÿðáè áàéðàüû Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ îëà áèëìÿç.

Ñÿíÿä

ÒÖÐÊÌßÍ×ÀÉ ÑÖËÙ ÌÖÃÀÂÈËßÑÈ

Áèðèíúè ìàääÿ

Áöòöí Ðóñèéà èìïåðàòîðó ùÿçðÿòëÿðè âÿ Èðàí øàùû ùÿçðÿòëÿðè àðàñûí äà,îíëàðûí âÿðÿ ñÿ ëÿðè âÿ òàõò-òàúûí âàðèñëÿðè, îíëàðûí äþâëÿòëÿðè âÿ ãàðøû ëûãëûñóðÿòäÿ òÿáÿÿëÿðè àðàñûíäà áóí äàí ñîíðà ÿáÿäè ñöëù, äîñòëóã âÿ òàì ðàçûëûãîëàúàãäûð.

Èêèíúè ìàääÿ

Áöòöí Ðóñèéà èìïåðàòîðó ùÿçðÿòëÿðè âÿ Èðàí øàùû ùÿçðÿòëÿðè ùþðìÿòëÿãÿáóë åäèðëÿð êè, ðàçûëûüà ýÿëÿí éöêñÿê òÿðÿôëÿð àðàñûíäà áàø âåðìèø âÿ èíäèõîøáÿõòëèêäÿí ãóðòàðìûø ìöùàðèáÿ èëÿ Ýöëöñòàí òðàêòàòûíûí ãöââÿñè öçðÿãàðøûëûãëû òÿÿùùöäëÿð äÿ áàøà ÷àòìûøäûð; îíëàð ýþñòÿðèëÿí Ýöëöñòàí òðàêòà -òû íû Ðóñèéà âÿ Èðàí àðàñûíäà éàõûí âÿ óçàã ýÿëÿúÿéÿ ñöëù âÿ äîñòëóã ìö -íàñèáÿòëÿðè ãóðìàëû âÿ òÿñäèã åòìÿëè îëàí èíäèêè øÿðòëÿð âÿ ãÿðàðëàðëà ÿâÿçåòìÿéè çÿðóðè ùåñàá åòäèëÿð.

Ö÷öíúö ìàääÿ

Èðàí øàùû ùÿçðÿòëÿðè þç àäûíäàí âÿ þç âÿðÿñÿëÿðè âÿ âàðèñëÿðè àäûíäàíÀðàçûí î òàéû âÿ áó òàéû öçðÿ Èðÿâàí õàíëûüûíû âÿ Íàõ÷ûâàí õàíëûüûíû Ðóñèéàèìïåðèéàñûíûí òàì ìöë êèé éÿòèíÿ ýöçÿøòÿ ýåäèð.

198

...Áåøèíúè ìàääÿ

Èðàí øàùû ùÿçðÿòëÿðè áöòöí Ðóñèéà èìïåðàòîðó ùÿçðÿòëÿðèíÿ þç ñÿìèìèäîñò ëó üó íà ñöáóò îëàðàã, áó ìàääÿ èëÿ ùÿì þç àäûíäàí, ùÿì äÿ þç âÿðÿ -ñÿëÿðè âÿ Èðàí òàõò-òàúûíûí âàðèñëÿðè àäûíäàí, éóõàðûäà ýþñ òÿ ðèëÿí ñÿð ùÿäõÿòòè àðàñûíäà âÿ Ãàôãàç ñûðà äàüëàðû âÿ Õÿçÿð äÿ íèçè àðà ñûíäà éåðëÿøÿíáö òöí òîðïàãëàðûí âÿ áöòöí àäàëàðûí, áóíóíëà áÿðà áÿð, ùÿìèí ìÿìëÿêÿò -ëÿðäÿ éàøàéàí áöòöí êþ÷ÿðè âÿ áàø ãà õàëã ëàðûí ÿáÿäè çàìàíàäÿê Ðóñèéàèìïåðèéàñûíà ìÿõñóñ îëäó üóíó òÿíòÿíÿ èëÿ òàíûéûð.

Àëòûíúû ìàääÿ

Èðàí øàùû ùÿçðÿòëÿðè ùÿð èêè äþâëÿò àðàñûíäà éàðàíìûø ìöùàðèáÿ èëÿ Ðó -ñè éà èìïåðè éà ñûíà âóðóëìóø õåéëè çèéàíà, ùÿì÷èíèí Ðóñèéà òÿáÿÿëÿðè íèíäö÷àð îëäóüó ãóðáàíëàðà âÿ èòêèéÿ ùþðìÿò ÿëàìÿòè îëàðàã, îíëàðûí ÿâÿçèíèïóë òÿçìèíàòû èëÿ þäÿìÿéè þùäÿñèíÿ ýþ òöðöð.

...Ñÿêêèçèíúè ìàääÿ

Ðóñèéà òàúèð ýÿìèëÿðè ÿââÿëêè ãàéäà öçðÿ Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ âÿ îíóí ñàùèë -ëÿðè áîéóíúà àçàä öçìÿê âÿ áóíóíëà áÿðàáÿð, îíëàðà éàõûíëàøìàã ùö ãó -ãó íà ìàëèêäèð; ýÿìè ãÿçàñû ùàë ëàðûíäà Èðàíäà îíëàðà ùÿð úöð êþìÿê åäèë -ìÿ ëèäèð. Áó öñóëëà Èðàí òèúàðÿò ýÿìèëÿðèíÿ äÿ Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ ÿââÿëêè ãàéäàèëÿ öçìÿê âÿ Ðóñèéà ñàùèëëÿðèíÿ éàí àëìàã ùöãóãó âå ðèëèð êè, îðàäà ýÿìèãÿçàñû ùàëëàðûíäà îíëàðà ãàðøûëûãëû ñóðÿòäÿ ùÿð úöð âÿñàèòëÿ êþìÿê ýþñòÿðèë -ìÿ ëèäèð. Ùÿðáè ýÿìèëÿðÿ ýÿëäèêäÿ èñÿ ãÿäèìäÿ îëäóüó êèìè, éàëíûç Ðóñèéàùÿðáè áàéðàüû àëòûíäà îëàí ùÿðáè ýÿìèëÿð Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ öçÿ áèëÿð; áó ñÿ -áÿá äÿí äÿ ÿââÿëêè ìöñ òÿñíà ùöãóã èíäè äÿ îíëàðà âåðèëèð âÿ òÿñäèã åäèëèð êè,Ðóñèéàäàí áàøãà ùå÷ áèð äþâ ëÿòèí Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ ùÿðáè ýÿìèëÿðè îëà áèëìÿç.

...Îí áåøèíúè ìàääÿ

Øàù ùÿçðÿòëÿðè þç äþâëÿòèíÿ ñàêèòëèéè ãàéòàðìàã âÿ þç òÿáÿÿëÿðèíäÿí ùàçûð -êû ìöãàâèëÿ èëÿ áó ãÿäÿð õîøáÿõòëèêëÿ áàøà ÷àòìûø ìöùàðèáÿäÿ òþðÿäèëìèøáÿäáÿõòëèêëÿðè äàùà äà àðòûðà áèëÿí ùÿð øåéè êÿíàð åòìÿê êèìè õåéèðëè, õèëàñ -åäèúè íèééÿòëÿ ùÿðÿêÿò åäÿðÿê, Àçÿð áàéúàí àäëàíàí âèëàéÿòèí áöòöí ÿùàëèñèíÿâÿ ìÿìóðëàðûíà áöñáöòöí âÿ òàì áàüûøëàíìà ÿòà åäèð. Ùàíñû äÿðÿúÿéÿ ìÿõ -ñóñ îëìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã, îíëàðäàí ùå÷ êÿñ þç ùÿðÿ êÿ òèíÿ âÿ éà ìö -ùàðèáÿ ÿðçèíäÿ âÿ éà ðóñ îðäóñóíóí àäû÷ÿêèëÿí âèëà éÿòè ìöâÿããÿòè òóò äó üóçàìàí äàâðàíûøûíà ýþðÿ òÿãèáÿ, äèíè ÿãèäÿ ñè íÿ ýþðÿ òÿùãèðÿ ìÿðóç ãàëìà -ìàëûäûð. Áóíäàí áàøãà, î ìÿìóð âÿ ñà êèí ëÿðÿ áó ýöíäÿí áàøëàéàðàã þç àèëÿñèèëÿ áèðëèêäÿ Èðàí âèëàéÿòèíäÿí Ðóñèéàéà ñÿðáÿñò êå÷ìÿê, ùþêóìÿò âÿ éåðëèðÿèñëèéèí ùå÷ áèð ìàíå÷èëèéè îë ìà äàí îíëàðûí ñàòëûã ìàëûíà âÿ éà ÿìëàêûíàâÿ ÿøéàëàðûíà ùÿð ùàíñû ýþìðöê âÿ âåðýè ãî éóëìàäàí òÿðïÿíÿí ìöëêèééÿòèíèàïàðìàã âÿ ñàòìàã ö÷öí áèð èë âàõò âåðèëèð. Òÿð ïÿíìÿç ìöëêÿ ýÿëäèêäÿ èñÿîíóí ñàòûëìàñû âÿ éà îíóí ùàããûíäà þç õîøóíà ñÿðÿíúàì ö÷öí áåøèëëèêìöääÿò ìöÿééÿí åäèëèð. Ëàêèí áó áàüûøëàíìà ãåéä îëóíàí èëëèê ìöääÿò áà -øà ÷àòàíàäÿê ìÿù êÿìÿ úÿçàñû äöøÿí ýöíàù âÿ éà úèíàéÿò èøëÿìèø àäàìëàðàøàìèë åäèëìèð.

199

АЗЯРБАЙЪАН ТАРИХИ 8

Цмумтящсил мяктябляринин 8-ъи синфи цчцнАзярбайъан тарихи фянни цзря

ДЯРСЛИК

Щесаб-няшриййат щяcми 12,26. Физики чап вяряги 12,5. Fорматы 70х1001/16.

Сящифя сайы 200. Ofset kaьыzы. Мяктяб qarnituru. Ofset чaпы.

Тираj 32588. Пулсуз. Bakы–2017.

Редактор Тофиг НяъяфлиНяшриййат редактору Эцляр ЯлякбяргызыБядии вя техники редактор Абдулла ЯлякбяровДизайнерляр Сяадят Гулузадя, Тящмасиб МещдийевРяссам Эцндцз АьайевКорректорлар Натяван Исмайылова, Цлкяр Таьыйева

Йагуб Микайыл оьлу МащмудлуЩяъяр Камаляддин гызы ЯлишоваЛейла Ящлиман гызы ЩцсейноваЩафиз Якбяр оьлу ЪаббаровЕсмира Щцмбят гызы МусайеваСевил Шивяхан гызы Бящрямова

Азярбайcан Республикасы Тящсил Назирлийинин08.06.2015-cи ил тарихли 645 №-ли

ямри иля тясдиг едилмишдир.

© Азярбайcан Республикасы Тящсил Назирлийи – 2017

Тяртибчи щейят:

«Òÿùñèë Íÿøðèééàò-Ïîëèãðàôèéà» ÌÌÚБакы, АЗ 1052, Ф.Хойски кцч., 121А

Mцяlliflik hцquqlarы qorunur. Xцсusi icazя olmadan bu nяшri vяyaxud onun hяr hansы hissяsini yenidяn чap etdirmяk, surяtini чыxarmaq,

elektron informasiya vasitяlяri ilя yaymaq qanuna ziddir.

Мцяллифляр

Documents

tit++ Layout 1 · səhnəsinə görkəmli Azərbaycan sərkərdəsi Nadir xan Əfşar çıxdı. O, Səfəvi döv lə - tinin sərhədlərini bərpa etdi. Azərbaycanda baş verən