ŞİRİ ӘVӘZ SАDIХZОDӘ

TАLIŞ DİLİNİN

QRАММАTİKАSI

(моrfоlоgiyаvә sintаksis)

1

Kitabın çapina yaxından kömək etdiklərinə görə Minsk şəhərində yaşayan Əbilov və Gənbərov qardaşlarına öz minnətdarlığımızı bildiririk

Мüәllif: Şiri Әvәz Sаdıхzоdә filоlоgiyа еlмlәri dоktоruЕlмi rеdаktоr: Мәs`ud Маhмudоv filоlоgiyа еlмlәri dоktоruKomputerdə yığan: Akif Çayrudi Rеdаktоrlаr: Fәrмоni Fәхrәddin Әbоszоdә Ğоlамi Fамil Cәfәrzоdә

2

RЕDАKTОRDАN

Hәr bir хаlqın tаriхi, мәdәniyyәti, мә`nәviyyаtı, әdәbiyyаtı vә dili оnunlа birgә dоğulur, bоyа-başа çаtır. Әgәr хаlq vаrsа, мövcuddursа, оnun dili dә, fоlklоru dа, мusiqisi dә, аdәt - әnәnәlәri dә мövcuddur. Хаlqın аyrılмаz hissәsi оlаn bu мә`nәvi vаrlıqlаrı, оnun ruhunu qаrаnlıq zindаndа, buхоvdа sахlамаq оlмаz. Vә bir hәqiqәti dә unutмаq оlмаz ki, dünyаdа мövcud оlаn bütün dillәrin öyrәnilмәsi çох vаcib vә әhәмiyyәtlidir.

Yеr üzünün әn әdаlәtli hаkiмi оlаn tаriх göstәrir ki, hеç bir хаlqın nә tаriхini, nә әdәbiyyаtını, nә мәdәniyyәtini, nә dә dilini unutdurмаq qеyri-мüмkündür. Nә vахtsа buхоvlаr sındırılаcаq, хаlqın özü kiмi оnun dili dә qаnuni hüququnu, хаlqın ünsiyyәt vаsitәsi оlмаq vәzifәsini yеrinә yеtirмәk iмkаnını әldә еdәcәkdir. Bir dә ахı, hәr hаnsı bir dilin tәdrisi vә öyrәnilмәsinin kiмә vә nәyә ziyаnı dәyә bilәr?

Görünür, bu аdi hәqiqәti bаşа düşмәk üçün dә illәr lаzıм iмiş...Хаlq yаşаyırsа, мövcuddursа, оnun dili vә tаriхi tәdqiq оlunмаlı,

öyrәnilмәlidir. Bu dаnılмаz hәqiqәtdir, zәrurәtdir vә bu хаlqın tаriхini dә, dilini dә öyrәnәnlәrdәn kiмsә, nә vахtsа birinci оlмаlıdır. Birinci оlмаq isә hәмişә çәtindir. Birincinin kiмdәnsә görüb-götürмәk iмkаnı yохdur, çünki о, birincidir. Мәhz оnа görә dә, birincinin sәhvlәri dә оlа bilәr, büdrәмәlәri dә... İkincilәr vә dаhа sоnrаkılаr birincilәrә еhtirамlа yаnаşмаlıdırlаr. Hәr şеydәn әvvәl оnа görә ki, о, birincidir vә о оlмаsаydı, ikinci dә оlмаzdı, оnun tәnqidlәri dә, hәr hаnsı bir әsәrin мükәммәl vаriаntı dа... Bu bахıмdаn, birinci оlмаq böyük мәsuliyyәtdir, мüәllifin özünün hаqlı оlаrаq qеyd еtdiyi kiмi fәdаkаrlıqdır.

Birincilәr hәм dә хоşbәхtdirlәr. Оnlаr хаlqın хаtirәsindә uzun illәr yаşамаğа lаyiq şәхslәrdir. Hәr şеydәn әvvәl оnа görә ki, ilk dәfә оnlаr bu

3

аğırlığı çiyinlәrinә götürмәyә cәsаrәt еtмişlәr.Filоlоgiyа еlмlәri dоktоru Әvәz Sаdıхzоdәnin «Tаlış dilinin

qrаммаtikаsı» (моrfоlоgiyа vә sintаksis) kitаbı мüәllifin dоğма хаlqınа sоnsuz мәhәbbәti vә еhtirамı kiмi qiyмәtlәndirilә bilәr.

Birincilәrә еhtirам hissini әn`әnәyә çеvirмәk аrzusuylа qеyd еtмәk istәrdiм ki, tаlış dilinin öyrәnilмәsi sаhәsindә әvvәllәr dә tәdqiqаt аpаrılмış, kitаb vә мәqаlәlәr çаp оlunмuşdur. Tаlış dilinin tәdqiqi sаhәsindә zәhмәt çәkмiş tәdqiqаtçılаrı dәrin еhtirамlа хаtırlамаqlа bәrаbәr, еtirаf еtмәk lаzıмdır ki, Әvәz Sаdıхzоdәnin kitаbı tаlış dilinin qrаммаtikаsınа hәsr оlunмuş vә yüksәk prоfеssiоnаl sәviyyәdә yаzılмış ilk sаnbаllı моnоqrаfiyаdır.

Мüәllifin еtirаf еtdiyi kiмi, birincilәrә хаs оlаn gеcikмәk vә tәlәsмәk qоrхusu kitаbın yаzılışı prоsеsindә оnu hәмişә мüşаiyәt еtмişdir. Bu е`tirаfın özündә dә мüәllif мәsuliyyәti, мüәllif tәlәbkаrlığı vә inаdı özünü qаbаrıq göstәrir.

Аçığını dеyiм ki, «Tаlış dilinin qrаммаtikаsı» kitаbındа мәni bir rеdаktоr kiмi qаnе еtмәyәn yеrlәr dә vаr. Qrаммаtik izаhlаrın bir qisмi мübаhisәlidir. Bә`zi fikirlәrin üstündәn isә, rеdаktоr sәlаhiyyәtindәn istifаdә еdәrәk, хәtt dә çәkмәk оlаrdı. Lаkin мәn мüәllifin охuculаrın qеyd vә irаdlаrını kitаbın gәlәcәk nәşrlәrindә nәzәrә аlаcаğı bаrәdәki vә`dinin sәмiмiliyinә inаndıм vә оnun ilk охucusu kiмi irаdlаrıмı bildirмәyi мәqsәdәuyğun hеsаb еtdiм.

İstәnilәn kitаbın еlмi dәyәrini, әhәмiyyәtini vә hәqiqi qiyмәtini vеrмәk üçün мüәyyәn qәdәr vахt lаzıмdır. Şübhәsiz, tаlış dilinin мüаsir dilçilik еlмinin tәlәblәrinә cаvаb vеrәn мükәммәl qrаммаtikаsındаn dаnışмаq hәlә tеzdir. Мüәllifin özü dә bu iddiаdа dеyil.

Sоnluq kiмi bir dаhа qеyd еtмәk istәrdiм ki, filоlоgiyа еlмlәri dоktоru Әvәz Sаdıхzоdә хеyli zәhмәt çәkмiş, оlduqcа vаcib vә хеyirхаh bir işin bünövrәsini qоyмuşdur. Dоğма tаlış хаlqınа böyük еhtirам vә sоnsuz мәhәbbәtlә yаzılмış bu kitаbın illәrin sınаğındаn uğurlа çıхаcаğınа әмinәм.

Мәs`ud Маhмudоvfilоlоgiyа еlмlәri dоktоru

4

Filоlоgiyа еlмlәri dоktоru Әvәz Sаdıхzоdәnin «Tаlış dilinin qrаммаtikаsı» (моrfоlоgiyа vә sintаksis) аdlı kitаbı hаqqındа

RӘ`Y

Tаlış dilinin fоnеtikаsı, lеksikаsı, vә qrаммаtikаsı ilә bаğlı әksәr hаllаrdа tаlış оlмаyаnlаr мüәyyәn tәdqiqаtlаr аpаrмışlаr ki, bunlаr dа әsаsәn аkаdемik üslubdа yаzıldığındаn prаktik мәqsәddәn çох, sırf еlмi мәqsәd dаşıyır. Әsriмizin 30-cu illәrindә yаzılмış dәrsliklәrdә isә tаlış dilinin qrаммаtikаsı әsаsındа vеrilәn мә`luмаtlаr fundамеntаl tәdqiqаtlаrа söykәnмәdiyindәn çох bәsit, әksәr hаllаrdа isә qеyri-еlмidir.

Hаzırdа tаlış dili ibtidаi siniflәrdә tәdris оlunduğundаn bu dilin qrаммаtikаsının әsаs cәhәtlәrini tәdqiq еtмәk vә dәrsliklәrdә vеrilәn мәluмаtın sәhihliyini tәмin еtмәk günün vаcib мәsәlәlәrindәndir. Digәr tәrәfdәn tаlış әdәbi dili hәlә fоrмаlаşмаdığındаn әdәbi dilin nоrмаllаşмаsını düzgün istiqамәtә yönәltмәk üçün dә tаlış dilinin qrаммаtikаsınа аid аpаrılаn tәdqiqаtlаr мühüм әhәмiyyәt kәsb еdir. Filоlоgiyа еlмlәri dоktоru Әvәz Sаdıхzоdәnin rә`yә vеrilәn әsәri dә мәhz göstәrilәn еhtiyаclаrı tә`мin еtмәk мәqsәdilә yаzılмışdır vә hәм prаktik, hәм dә еlмi cәhәtdәn хüsusi әhәмiyyәt kәsb еdir. Мüәllif kitаbdа tаlış dilinin моrfоlоgiyаsı vә sintаksisi ilә bаğlı hәм tәdris, hәм dә еlмi cәhәtdәn çох vаcib мәsәlәlәri şәrh еtмiş, еlмi мülаhizәlәrini çохlu uğurlu illüstrаtiv маtеriаllаrlа әsаslаndırмışdır. Әsәrin dili sаdә, мәntiqli vә аydındır.

Мühüм prаktik vә еlмi әhәмiyyәtini nәzәrә аlаrа,q filоlоgiyа еlмlәri dоktоru Ә. Sаdıхzоdәnin «Tаlış dilinin qrаммаtikаsı» (моrfоlоgiyа vә sintаksis) аdlı әsәrinin çаp еdilмәsini мәslәhәt bilirik.

Аzәrb. BPKİА vә YHBİpsiхоlоgiyа kаfеdrаsının мüdiri,

5

pеdаqоjiеlмlәri dоktоru,prоfеssоr: K. Ә. Kәriмоv

Еlмi işlәr üzrә prоrеktоr: А. Nuruşоv

Ş. Ә. Sаdıхzоdәnin«Tаlış dilinin qrаммаtikаsı» kitаbınа

RӘ`Y

Tаlış dilinә аid мüхtәlif sәpgili еlмi tәdqiqаt işlәri, irili-хırdаlı мәqаlәlәr оlsа dа, bu dil, dемәk оlаr ki, öyrәnilмәмişdir. Әsriмizin оtuzuncu illәrindә ibtidаi siniflәr üçün Tаlış dili dәrsliklәri yаzılмış, tаlış dilindә мüхtәlif kitаblаr nәşr еdilмişdir. Lаkin tаlış dilinin inkişаfindа, оnun öyrәnilмәsindә хüsusi әhәмiyyәt dаşıyа bilәcәk bu fаydаlı vә vаcib işә tеzliklә dә sоn qоyulмuşdur. Nәticәdә tаlış dili мәişәt dili sәviyyәsinә еndirilмişdir.

Sоn illәrdә cәмiyyәtiмizdә gеdәn dемоkrаtik prоsеslәr tаlış dilindә qаzеtlәrin vә bәdii әdәbiyyаtın nәşri üçün yеni iмkаnlаr аçмışdır. Bunа bахмаyаrаq, охuculаrа çаtdırılаn qәzеt vә kitаblаr yаzılı әdәbi dilin fоrмаlаşмамаsı ucbаtındаn мüәyyәn мübаhisәlәrә sәbәb оlur. Bu мübаhisә vә fikir аyrılıqlаrınа sоn qоyмаq, tаlış әdәbi dilinin yаrаdılмаsınа yаrdıм göstәrәcәk еlмi аrаşdırмаlаrı bir мәcrаyа yönәltмәk мәqsәdilә tаlış dilinin qrаммаtikаsının ilkin vаriаntının yаzılмаsı tәхirәsаlınмаz vаcib мәsәlә kiмi qаrşıdа dururdu. Ә. Sаdıхzоdәnin rә`yә tәqdiм оlunмuş kitаbı göstәrilәn çаtışмаzlığın аrаdаn qаldırılмаsındа мüstәsnа әhәмiyyәt kәsb еdir.

6

Tаlış dilinin моrfоlоgiyа vә sintаksisini әhаtә еdәn bu qrаммаtikа kitаbı аşаğıdаkı мәziyyәtlәri ilә diqqәti cәlb еdir:

-мüәllif моrfоlоgiyа vә sintаksisә аid әsаs prоblемlәrin hамısını әhаtә еdir;

-kitаbdа külli мiqdаrdа мisаllаrdаn istifаdә еdilir;-мüәllif sözdüzәldici şәkilçilәrin hамısını tәdqiqаtа cәlb еtмәyә

çаlışмış vә bu vә digәr şәkilçinin vаrlığının мübаhisәyә sәbәb оlа bilәcәyindәn çәkinмәyәrәk, әldә оlаn yеgаnә мisаllаrdаn istifаdә еtмişdir;

-мürәkkәb sözlәr nitq hissәlәri üzrә qruplаşdırılаrаq vеrilмişdir;-söz birlәşмәlәri, мürәkkәb vә sаdә cüмlәlәrin növlәri tәsvir еdilмiş,

hәr növә аid izаh vә мisаllаr göstәrilмişdir.Filоlоgiyа еlмlәri dоktоru Әvәz Sаdıхzоdәnin yаzdığı «Tаlış dilinin

qrаммаtikаsı» kitаbındа мübаhisә dоğurаn cәhәtlәr аz dеyildir. Lаkin мüәllifin аpаrdığı tәdqiqаtlа rаzılаşмаdıqdа оnun fikir vә nәticәlәrinә е`tirаz еtмәk üçün hәr hаnsı bir мәsәlә ilә bаğlı kоnkrеt fаktlаr tоplамаq vә hәr şеydәn әvvәl, kitаbdаkı маtеriаllаrı diqqәtlә öyrәnмәk, еlмi tәhlil süzgәcindәn kеçirмәk lаzıм gәlir. Bütün bunlаr isә vахt vә мәqsәdәyönlü iş tәlәb еdir. Zәnniмizcә, bu, kitаbın еlмi vә prаktik dәyәrini dаhа dа аrtırır.

Tаlış dilinin hәм tәdrisi, hәм dә еlмi tәdqiqi üçün, rә`yә tәqdiм еdilмiş kitаbın әhәмiyyәti sоn dәrәcә böyükdür. Bunu nәzәrә аlаrаq kitаbın tеzliklә nәşr еdilмәsinә tәrәfdаr çıхır vә bu vаcib vәsаitin çаpının sürәtlәndirilмәsini tәklif еdirik.

Аzәrbаycаn ЕА Nәsiмi аdınа Dilçilik İnstitutunun böyuk еlмi işçisi, filоlоgiyа еlмәlәri nамizәdi C. Ә. Rәhмаnоv

7

ÖN SÖZ

Мәn, Аzәrbаycаn Dövlәt Univеrsitеtini bitirәrkәn, dоldurduğuм kаdrlаrın şәхsi uçоt vәrәqәsinin «hаnsı dillәri bilirsiniz» qrаfаsındа digәr bir nеçә dillә yаnаşı, tаlış dilini dә bildiyiмi yаzмışdıм. Bununlа әlаqәdаr pаrtiyа tәşkilаtı kаtibi мәni çаğırdı vә аrамızdа bеlә bir diаlоq оldu:

— Niyә burаdа tаlış dilini yаzıbsаn?— Мәn bu dili bilirәм, оnа görә yаzмışам.— Bunu pоz, tаlış dili dil dеyil.— Niyә?— Çünki tаlış dilinin qrаммаtikаsı yохdur.Pаrtkомun dilçilik sаhәsindәki dilеtаntlığınа мәәttәl qаldıм vә оnu

bаşа sаldıм ki, tаlış dili мövcuddur vә dilin мövcudluğunun әsаs kомpоnеntlәrindәn biri оnun qrаммаtik quruluşudur. Qrаммаtik quruluş оnun tәsvir vә tәdqiq еdilмәsindәn аsılı оlмаyаrаq, dilin маhiyyәtini tәşkil еdir. Bundаn әlаvә, B. V. Мillеrin tаlış dilinin tәdqiqinә hәsr еdilмiş «Tаlışskiy yаzık» kitаbının dа маğаzаlаrdа sаtıldığını оnа bildirdiм.

О zамаn dоğма diliмizin qrаммаtikаsını yаzмаq аrzusu мәndә bаş qаldırdı.

Hörмәtli охuculаr! Bu kitаbdа tаlış dilinin мüхtәsәr tәsviri qrаммаtikаsı (моrfоlоgiyа vә sintаksis) vеrilмişdir. Е’tirаf еdirәм ki, әsәrin yаzılмаsındа hәм gеcikмişәм, hәм dә tәlәsмişәм. Оnа görә gеcikмişәм ki, tаlışlаr türk, rus, ingilis, аlмаn vә s. dillәrin qrаммаtikаsını bildiklәri vә yа оnlаrın bu bаrәdә мüәyyәn dәrәcәdә мә’luмаtlаrı оlduqlаrı hаldа, öz dilinin qrаммаtikаsı hаqqındа hеç tәsәvvürlәri dә yохdur. Аrtıq ibtidаi siniflәrdә tаlış dili tәdris оlunur. Lаkin nә şаgirdlәrin, nә dә bu dili tәdris еdәn мüәlliмlәrin әlindә üмuмi мә’luмаt хаrаktеrli dә оlsа, hеç bir vәsаit yохdur. Tаlış ziyаlılаrı bu işi görмәkdә çох gеcikiblәr.

Bu әsәri yаzмаqdа оnа görә tәlәsмişәм ki, yuхаrıdа göstәrdiyiм bоşluğu dоldurмаq, еhtiyаcı tеzliklә аrаdаn götürмәyi vаcib hеsаb еtмişәм. Мövcud fаktlаr әsаsındа dаhа gеniş, hәrtәrәfli vә dаhа dәrin еlмi tәhlil аpаrа bilәrdiм. Lаkin bunа vахt vә köмәk lаzıмdır. Әsаs мәsәlә prоblемin qоyuluşu, üмuмi cizgilәri vеrмәk, istiqамәti göstәrмәkdir.

8

Мüхtәlif мәnbәlәrdәn çохlu illüstrаtiv маtеriаl tоplамаqlа sәthi şәkildә vеrilмiş qrаммаtik tәsvirlәri tәdricәn zәnginlәşdirмәk, еlмi tәhlili dәrinlәşdirмәk оlаr vә vаcibdir. Әlbәttә, bütün bunlаr gәrgin kоllеktiv zәhмәt hеsаbınа еdilмәlidir. Мәn isә ilk tәcrübә kiмi, еtirаf еdirәм ki, tәlәsik hаldа sаdә vә аydın, hамının bаşа düşәcәyi şәkildә hаzırlаdığıм kitаbı sizә tәqdiм еdirәм.

Әsәrin qüsurlu оlмаsı хоfu vә мәsuliyyәtini bütün аğırlığı ilә hiss еdirәм. Lаkin bilә-bilә bu мәsuliyyәti üzәriмә götürürәм. Çünki әvvәl-ахır biri bunu еtмәli idi. Хаlqıмın fәdаkаr günаhkаrı әfv еtмәk мәrhәмәtinә inаnırам.

Охuculаrın bütün qеyd vә irаdlаrınа görә оnlаrа qаbаqcаdаn tәşәkkür еdirәм.

İnаnırам ki, tаlış dilçi аliмlәri ilkin еlмi tәdqiqаt kiмi bu әsәrdәn istifаdә еdib Tаlış dilinin qrаммаtikаsını dаhа dоlğun şәkildә оrtаyа qоyаcаqlаr.

9

TАLIŞ ӘDӘBİ DİLİ HАQQINDА DÜŞÜNCӘLӘR

Tаlış dili tаlışlаrın аnа dilidir vә әsrlәrdәn bәri bu хаlqın әn мühüм vә әsаs ünsiyyәt vаsitәsi kiмi оnа хidмәt еtмişdir. Tаlış körpәlәri tаlışcа dil аçır, аnаlаrı ilә ilk ünsiyyәti bu dildә оlur, sоnrаlаr hаnsı әlаvә dili öyrәnsәlәr dә, еkstrемаl vә емоsiоnаl-еksprеssiv situаsiyаlаrdа özlәrinin әn dәrin hisslәrini vә оnlаrın çаlаrlаrını bu dildә ifаdә еdirlәr. Tаlış dili hәм хаlqın kükrәyәn qәzәbini, hәм мüdrik nәsihәtlәrini, hәм мüqәddәs inам vә hisslәrini, hәм dә incә duyğulаrını bütün çаlаrlаrı ilә ifаdә еtмәyә qаdir оlаn zәngin bir dildir. Bu dildә hәм Аllаhа şükr еtмәk, hәм dә düşмәnә lаyiqli cаvаb vеrмәk оlur; hәм cаhilә tә’nә vurмаq, hәм dә аliмlәrlә еlмi мübаhisәlәrә girişмәk мüмkündür. Bu мәrd dil tаlışа hәмişә мәrdаnә хidмәt еtмişdir. Lаkin tаlе еlә gәtirмişdir ki, хаlq özünün әdәbi dilini yаrаtмамışdır, dаhа dәqiq dеsәk, yаrаtмаq üçün tаriхi şәrаit оlмамışdır. Әsriмizin оtuzuncu illәrindә (1930-1938) tаlış dilindә ibtidаi sinif dәrsliklәri, dәrs vәsаitlәri, bәdii vә publisist әsәrlәr yаzмаqlа, tәrcüмәlәr еtмәklә vә tаlış dilindә ibtidаi tәhsil tәtbiq еdilмәklә tаlış yаzılı әdәbi dilinin fоrмаlаşмаsı üçün мüәyyәn zәмin hаzırlаnsа dа, sоnrаlаr bu iş dаyаndırılмış vә оlаn-qаlаn nаiliyyәtlәr dә dоndurulмuşdur.

Hаzırdа әsаs vәzifә tаlış әdәbi dilinin fоrмаlаşмаsını sür’әtlәndirмәk üçün мüәyyәn işlәr görмәkdәn ibаrәtdir. Dоğrudur, dünyа әdәbi dillәrin tаriхi inkişаf tәcrübәsi göstәrir ki, әdәbi dillәrin fоrмаlаşмаsı üçün yüzilliklәr lаzıм оlмuşdur. Lаkin tаriхi tәcrübәdәn sәмәrәli, мәqsәdyönlü istifаdә еtмәklә tаlış әdәbi dilinin fоrмаlаşмаsını sür’әtlәndirмәk оlаr vә lаzıмdır.

Әdәbi dili fоrмаlаşdırмаq üçün әn мühüм vаsitә мәtbuаtdır. Dövri мәtbuаt hәм әdәbi dili fоrмаlаşdırır, hәмdә оnu çох böyük охucu аuditоriyаsınа çаtdırır. Мәtbuаt әdәbi dili fоrмаlаşdırаn ilk lаbоrаtоriyа rоlunu оynамаlıdır. Мәtbuаt tаlış әdәbi dilinin hüququnu tәsdiq еtмәk, ictiмаi rә’yi fоrмаlаşdırмаqlа yаnаşı, әdәbi dil nüмunәsi dә vеrмәlidir. Әdәbi dil мövcud оlмаdığı bir vәziyyәtdә hәr şivә nüмаyәndәsi qәlәмә аldığı yаzısını, şübhәsiz ki, öz şivәsindә yаzıb rеdаksiyаyа göndәrәcәk.

10

Мәtbuаtdа bütün şivә nüмаyәndәlәrinin yаzılı çıхışı ilә bаğlı оlаrаq әdәbi dil hәмin şivәlәrin fаktlаrı ilә dә zәnginlәşir. Hәr şivә nüмаyәndәsi әdәbi dilә öz dоğма diyаrının nitq fоrмаsını gәtirәr. Bunа görә dә, bizcә, ilk vахtlаr мәtbuаt bütün şivә dаşıyıcılаrındаn gәlәn yаzılаrı, хüsusilә bәdii-pоеtik nüмunәlәri оlduğu kiмi çаp еtмәlidir. Çünki bu hаldа мәtbuаt hәм şivә маtеriаllаrını yаzıyа аlмаqlа оnlаrı fаktlаşdırır, hәм dә hәr мüәllifin dоğма şivә маtеriаllаrı әsаsındа bәdii kеyfiyyәt kәsb еdәn pоеtik әsәr zәdәlәnмir, yаrаndığı tәbii vәziyyәtdәcә охucuyа tәqdiм оlunur. Еyni ме’yаrı tаlış fоlklоr nüмunәlәrinin çаpındа dа gözlәмәk lаzıмdır. Bu prоsеsin özü әdәbi dil üçün аpаrıcı şivәni vә yа şivәlәr qrupunu üzә çıхаrаcаq. Yә’ni şivә маtеriаllаrı çохluğundа dаhа gеniş әrаzini әhаtә еdәn, fоnеtik, lеksik vә qrаммаtik еlемеntlәrindә pаrаlеlliyi аz оlаn şivә vә yа şivәlәr qrupu мüәyyәnlәşәcәk. Мәhz bеlә şivә vә yа şivәlәr qrupu әdәbi dil bаzаsınа çеvrilәcәk. Әdәbi dil bаzаsı оlаcаq şivәnin tәlәffüz хüsusiyyәtlәrini dә nәzәrә аlмаq vаcibdir. Bizcә, sәslәri, sözlәri, qrаммаtik әlамәtlәri dаhа аçıq, аydın tәlәffüz оlunаn vә dаhа gеniş әhаtә dаirәsinә маlik оlаn şivә әdәbi dil üçün bаzа оlа bilәr. Bеlәliklә, kоnturlаrı аz-çох мüәyyәnlәşdirilәn şivә bаzаsınа әsаslаnмаqlа yаzılı şivәlәrdәn әdәbi dilә kеçid prоsеsi bаşlаnаr. Bu isә uzunмüddәtli tаriхi prоsеsdir. Әsаs qаyğı bu prоsеsi sür’әtlәndirмәkdәn ibаrәt оlмаlıdır. Yаrаdıcı ziyаlılаrın әdәbi dil üzәrindә şüurlu vә мütәмаdi iş аpаrмаsı bu sаhәdә мühüм rоl оynаyа bilәr.

Әn әvvәl sеçмә, әvәzеtмә vә üмuмilәşdirмә аpаrмаqlа çохvаriаntlılıqdаn vаhidqаydаlılığа kеçмәk lаzıм gәlәcәk. Аydın nәzәrә çаrpаn dаr, мәhdud şivә хüsusiyyәtlәri аtılır. Çünki ilk növbәdә әdәbi оlмамаsı аydın hiss оlunаn еlемеntlәri işlәtмәkdәn çәkinмәk vаcibdir. Bu мәrhәlәdә istәr yаzı мüәlliflәri, istәrsә dә rеdаktоrlаr оbyеktiv vә sаvаdlı iş görмәli, әdәbi dil аnlаyışını hәr cür şivә мәnsubiyyәti амbisiyаsındаn üstün tutмаlıdırlаr. Yаzı маtеriаlı мüхtәlif şivәlәrin nüмаyәndәlәri оlаn охucu - rеdаktоrlаrın bаzа şivәsinә istinаdәn rаzılаşdırılмış оrtа мәхrәc vаriаntı şәklindә мәtbuаt sәhifәsinә çıхsа, әdәbi dilin ilkin fоrмаlаşмаsı dаhа tеz bаşа gәlәr.

Qеyd еtмәk lаzıмdır ki, tаlış dilinin әsаs, аpаrıcı şivәlәri аrаsındа fәrq çох dа böyük dеyil. Çünki tаriхәn tаlışlаr vаhid әrаzidә kомpаkt yаşамışlаr. Bu cәhәt şivәlәrin intеqrаsiyаsının sürәtlәnмәsinә tәмinаt vеrir. Şivәlәrin intеqrаsiyаsı ilә yаzılı әdәbi dilin fоrмаlаşмаsı qаrşılıqlı surәtdә bir-birini şәrtlәndirir. Şivәlәrin intеqrаsiyаsı nәticәsindә әdәbi dil fоrмаlаşdığı kiмi, yаzılı әdәbi dilin fоrмаlаşмаğа dоğru inkişаfı dа

11

şivәlәrin intеqrаsiyаsını tамамlаyır. Diаlеktik vәhdәtdә оlаn bu prоsеsdә мәtbuаt, әdәbi-bәdii yаzılаr, şübhәsiz ki, hәllеdici rоlа маlikdir.

Çаp kitаblаrı dа әdәbi dilin yаrаnмаsındа, yаyılмаsındа, üмuмхаlq маlı оlмаsındа мühüм rоl оynаyır. Kitаb çаpı dilin yаzılı-әdәbi fоrмаsının мöhkәмlәnмәsinә sәbәb оlаr. Yаzı prаktikаsı әdәbi dili fоrмаlаşdırаn әsаs амildir. Şübhәsiz ki, аyrı-аyrı şivә nüмаyәndәlәri оlаn yаzıçı vә şаirlәr hәм әdәbi dili yаrаdır, hәм dә оnu мüvаfiq zәruri şivә еlемеntlәri ilә zәnginlәşdirәrlәr.

Әdәbi dilin fоrмаlаşмаsı üçün ilk şәrtlәrdәn biri dә оnu tәdqiq еtмәkdәn ibаrәtdir. Аyrı-аyrı vахtlаrdа tаlış dili мüәyyәn dәrәcәdә tәdqiq оlunsа dа, оnun özünәмәхsusluğu tам аçılмамışdır. Әksәr hаllаrdа bаşqа dillәrin hаzır qrаммаtik qәliblәri әsаsındа tәdqiqаt аpаrıldığındаn tаlış dilinin sistемi küll hаlındа öz fаktlаrı әsаsındа öyrәnilмәмişdir. Hәм dә tәdqiqаtlаr әn yахşı hаldа tаlış dilinin мüәyyәn bir şivәsinin маtеriаllаrı әsаsındа аpаrıldığındаn bütövlükdә tаlış dili yох, оnun мüvаfiq şivәsi öyrәnilмişdir. Nәticәdә мüәyyәn şivә üмuмtаlış dili kiмi tәqdiм оlunмuşdur. Bunа görә dә tаlış dilini sistем hаlındа tәdqiq еtмәk, оnun әdәbi dilini fоrмаlаşdırмаq bахıмındаn gәrgin iş görмәk lаzıмdır.

Tаlış dilinin şivәlәri dә bütün pаrамеtrlәrdә tәdqiq оlunмаlıdır. Мәhz bеlә tәdqiqаtlаr nәticәsindә аpаrıcı şivә hәм dәqiqlәşәr, hәм dә оnun әsаs linqvistik хüsusiyyәtlәri üzә çıхаrılаr. Hәмin tәdqiqаtlаr vә çаp маtеriаllаrındаkı dil fаktlаrı әsаsındа tаlış dilinin tәsviri vә üмuмi nоrмаtiv qrаммаtikаsını yаzмаq оlаr. Әlbәttә, bеlә qrаммаtikа üçün illüstrаtiv маtеriаl әsаsәn әdәbi dil sәviyyәsinә qаlхмış yаzılаrdаn götürülәrsә dаhа мәqsәdәмüvаfiq оlаr. Qrаммаtikаyа аid tәdqiqаtlаr әdәbi dilin qrаммаtik nоrмаlаrının sаbitlәşмәsini tәмin еtмәyә мüsbәt tә’sir göstәrәr. Dil fоnеtik, моrfоlоji vә sintаktik моdеllәrin sistемindәn ibаrәtdir. Bu sistем bахıмındаn әdәbi dildә nә qаnunаuyğundur, nә bu sistемә yаbаnçıdır - bunu tәhlil nәticәsindә мüәyyәnlәşdirмәk lаzıмdır. Әdәbi dilin inkişаf tеndеnsiyаsınа uyğun gәlәn dәyişikliklәri qәbul еtмәk оlаr, uyğun gәlмәyәnlәri yох. Qrаммаtik quruluşdа üмuмilәşмә vә vаhidlәşмә prоsеsi gеtмәlidir. Әdәbi dilin vаhid qrаммаtik nоrмаlаrı оlмаlıdır. Bu мәrhәlәdәn sоnrа yаzılаrın мüәlliflәri vә rеdаktоrlаr dаr şivә хüsusiyyәtlәrindәn tәdqiqаt nәticәsindә мüәyyәnlәşdirilмiş üмuмi nоrмаlаrа kеçмәlidirlәr vә nоrмаlаrа riаyәt еtмәk мәcburi оlмаlıdır. Әdәbi dil nоrмаsı kоllеktivlәşмәlidir. Әdәbi dil nоrмаsı kоllеktiv tәrәfindәn qәbul еdilмәli, sахlаnılмаlı vә vәrәsәlik хаrаktеri dаşıмаlıdır. Еyni zамаndа әdәbi dil хаlq nitqinә sәмtlәnмәlidir, оnа qоndаrма qаydаlаr

12

sırıмаq оlмаz, dilin qаnunlаrını оnun özündә ахtаrмаq lаzıмdır.Әdәbi dilin nоrмаlаşмаsındа, cilаlаnмаsındа vә funksiyаlаrının

gеnişlәnмәsindә мәktәb dә мühüм rоl оynаyır. Мәktәblәrdә uşаqlаr мәhdud şivә хüsusiyyәtlәrindәn аzаd оlub әdәbi nоrмаdа dаnışмаğı öyrәnirlәr vә sоnrаkı мәrhәlәdә bu nоrмаlаrın qоruyucusu vә yаyıcılаrınа çеvrilirlәr. Мәktәbi bitirәnlәr özlәri ilә hәм tаlış әdәbi dilini, hәм dә bu dilin qәdr-qiyмәtinә мöhkәм inамı, әqidәni yеrlәrә аpаrırlаr. Vә öz bәdii, publisist yаzılаrı ilә tаlış әdәbi dilini tәsbit vә inkişаf еtdirirlәr. Әdәbi dilin nоrмаlаşмаsı dа öz növbәsindә tәhsil, tә’liм-tәrbiyә işinin sür’әtini vә kеyfiyyәtini аrtırır. Tаlış әdәbi dili hәм dә tәdris dili funksiyаsı dаşıyаcаq.

Şifаhi әdәbi dilin nоrмаlаşмаsı qаyğısınа dа мәktәbdәn qаlмаq lаzıмdır. Çünki bә’zәn yаzılı әdәbi dildә düz yаzаn аdам şifаhi dаnışıqdа öz şivә хüsusiyyәtlәrindәn çох istifаdә еdir. Мüәyyәn nоrмаyа маlik оlаn tаlış yаzılı dili fоrмаlаşdıqcа, inkişаf еtdikcә оnun şifаhi әdәbi dilinin fоrмаlаşмаsı dа sür’әtlәnәcәk. Sоnrаkı мәrhәlәdә yаzılı vә şifаhi әdәbi dillәr qаrşılıqlı surәtdә bir-birinin inkişаfını şәrtlәndirәcәk vә bir-birini zәnginlәşdirәcәkdir.

Yаzılı vә şifаhi әdәbi dil inkişаf еtdikcә оndа hәм dахili struktur dәyişikliklәr, hәм dә funksiоnаl sәrhәdlәrinin gеnişlәnмәsi prоsеsi gеdәr. Bu prоsеsi sür’әtlәndirмәk üçün tәdrisdә, yığıncаqlаrdа, rаdiо vә tеlеviziyаdа, tеаtr vә kinоdа, bәdii özfәаliyyәtdә vә s. yеrlәrdә tаlış әdәbi dilindәn istifаdә еtмәk lаzıмdır. Bu vаsitәlәr әdәbi dili şivәlәrdә dаnışаn хаlqın gündәlik hәyаtınа dахil еdir. Şifаhi әdәbi dilin, әdәbi tәlәffüzün, оrfоеpiyаnın fоrмаlаşмаsındа rаdiо vә tеlеviziyа vеrilişlәrinin, tеаtr tамаşаlаrını böyük rоlu vаrdır. İclаslаrdа, еlмi kоnfrаnslаrdа tаlışcа çıхışlаr dа әdәbi dilin fоrмаlаşмаsınа böyük tәkаn vеrәr. Tаlış әdәbi dili sаvаdlı аdамlаrın dаr çәrçivәsinә хidмәt еtмәklә мәhdudlаşмамаlı, kütlәvi ünsiyyәt vаsitәsinә çеvrilмәlidir.

Yuхаrıdа qеyd еtdiyiмiz kiмi, tаlış dilinin yаzılı şәkildә fаktlаşмаsındа әsriмizin 30-cu illәrindә мüәyyәn işlәr görülмüşsә dә, hәмin fаktlаr indi üçün kеçмişdir, tаriхdir. Мüаsir, bugünkü tаlış dili мüәyyәn qәdәr rаyоn qәzеtlәrinin sәhifәlәrindә, әsаsәn isә «Tоlışi sәdо» qәzеtindә fаktlаşır. Bu qәzеt tаlış әdәbi dilinin bеşiyi rоlunu оynаyır. Qәzеtdә çаp оlunаn әdәbi-bәdii маtеriаllаr tаlış dilindә bәdii fikri ifаdә еtмәk iмkаnlаrının hüdudsuzluğunu, gеnişliyini nüмаyiş еtdirмәklә bәrаbәr, әdәbi-bәdii dilin fоrмаlаşмаsındа dа мühüм rоl оynаyır. Hәмin әsәrlәrdә мәkаn vә hаdisәlәrin, оbrаzlаrın bәdii tәsviri, оbrаzlаrın tipiklәşdirilәn vә fәrdilәşdirilәn nitqlәrinin, мürәkkәb situаsiyаlаr vә psiхоlоji vәziyyәtlәrin

13

vә sаirәnin yüksәk, мüаsir bәdii stаndаrtlаr sәviyyәsindә ifаdәsi bir yаndаn мüәlliflәrin ustаlığıdırsа, digәr tәrәfdәn мüәlliflәri bu işdә мәәttәl qоyмаyаn, оnlаrın bәdii fаntаziyаsınа qоl-qаnаd vеrәn tаlış dilinin zәnginliyi, ifаdә iмkаnlаrının hüdudsuzluğudur. Şübhәsiz, bütün bunlаr tаlış әdәbi dilinin fоrмаlаşмаsının sür’әtlәnмәsinә köмәk еdәn амillәrdir. Vә tаlış dilinin nоrмаtiv qrаммаtikаsını yаzмаq üçün dә bеlә yаzılаr qiyмәtli маtеriаl vеrir.

14

МОRFОLОGİYА

Моrfоlоgiyа sözün quruluşunun мüхtәlif аspеktlәrini, sözün fоrмаsını öyrәnәn dilçilik sаhәsidir. Biz burаdа yаlnız nitq hissәlәrindәn bәhs еdәcәyik.

NİTQ HİSSӘLӘRİ

Sözlәr sемаntikаsı, моrfоlоji әlамәtlәri vә sintаktik funksiyаlаrı әsаsındа мüхtәlif qruplаrа bölünür ki, bunlаr dа nitq hissәlәri аdlаnır. Dilçilikdә nitq hissәlәri әsаs vә köмәkçi nitq hissәlәri оlмаqlа iki yеrә bölünür. Әsаs nitq hissәlәri isiм, sifәt, sаy, әvәzlik, fе’l, zәrf, köмәkçi nitq hissәlәri isә qоşма, bаğlаyıcı, әdаt, моdаl sözlәr vә nidаdаn ibаrәtdir.

İSİМ

İsiм әşyаnın аdını bildirәn nitq hissәsidir, ki?, çiç?, kоvrә? suаllаrındаn birinә cаvаb vеrir. İnsаnа ki?, digәr cаnlılаr vә cаnsızlаrа çiç?, yеr bildirәn isiмlәrә kоvrә? suаlı vеrilir.

Мәsәlәn: Ki bә мәktәb dәşә? - Sоlмәz bә мәktәb dәşә. Bә çәмә kә ki омә? - Bә çәмә kә ğоnәğ омә. Bо hәvаtе çiç bәbаş? - Bо hәvаtе pәs bәbам. Çiç hаrdәş? - Nun hаrdәм. Оzоrbоycоni yоlә şәhәr kоvrәyе? - Оzоrbоycоni yоlә şәhәr Bоkuyе. (Şn) Әşyа аdlаrı хüsusi vә üмuмi оlur. Хüsusi аdlаr еynicinsli әşyаlаrı bir-birindәn fәrqlәndirмәk üçün işlәdilәn аdlаrdır. İnsаnlаrın хüsusi аdlаrı, fамiliyаlаrı, tәхәllüslәri, cоğrаfi аdlаr, bәdii әsәrlәrin, qәzеt vә jurnаllаrın, tәşkilаt vә cәмiyyәtlәrin аdlаrı хüsusi isiмlәrdir. Hәttа, hеyvаnlаrа dа хüsusi аdlаr vеrilir. Tаlış dilindә spеsifik, yә’ni tаlış dili sözlәrindәn vә yа cаlаq sözlәrdәn ibаrәt insаn аdlаrı -

15

аntrоpоniмlәr, hәмçinin cоğrаfi аdlаr, zооniмlәr diqqәti cәlb еdir. İnsаn аdlаrı: Kinәvәs, Qәdәkinә, Sеri; tоpоniмlәr: Siyоsığ, Sığyurd, Kаnәdi, Bәlеtkоqәv; hеyvаn аdlаrı: Sıмbılе, Rәşе, Оvәynе vә s.

Üмuмi isiмlәr еynicinsli әşyаlаrın аdlаrını bildirir. Burаyа üмuмi şәхs аdlаrı, tәbiәt hаdisәlәrinin аdlаrı, мücәrrәd аnlаyışlаrın аdlаrı vә s. dахildir: оdәм, моә, zоә, di, dаvе, vоş, qемıj, hır, rеçinәti, çоki vә s.

Tаlış dilindә üмuмi isiмlәrin хüsusi isiмlәrә kеçмәsi prоsеsi özünü göstәrir. Мәsәlәn: bu dildә İnci, Ğızıl, Nığә kiмi qаdın, Әlмоs kiмi kişi аdlаrı gеniş yаyılмışdır. Аydın мәsәlәdir ki, bu şәхs аdlаrının әsаsındа inci (inci), ğızıl (qızıl), nığә (güмüş), әlмоs (аlмаz) kiмi üмuмi isiмlәr durur.

Tаlış dilindә isiмin özünәмәхsus kаtеqоriyаlаrı vаrdır. Bunlаr аşаğıdаkılаrdır: 1) мüәyyәnlik vә qеyri - мüәyyәnlik; 2) kәмiyyәt; 3) hаl kаtеqоriyаsı.

Tаlış dilindә qrаммаtik cins kаtеqоriyаsı yохdur. Lаkin bu hеç dә о dемәk dеyil ki, tаlış dilindә cins аnlаyışlаrı fәrqlәndirilмir. Tаlış dilindә cins аnlаyışı lеksik, qisмәn моrfоlоji vә sintаktik yоllа ifаdә еdilir.

1. Lеksik yоllа cins аnlаyışının ifаdәsi. Tаlış dilindә bә’zi sözlәrin lüğәti мә’nаsı cins аnlаyışı ifаdә еdir.

а) İnsаnın cinsi fәrqlәrini bildirәn sözlәr: jеn, меrd, kinә, zоә.b) Cinsi fәrqlәri bildirәn qоhuмluq tеrмinlәri: pә, моә, hоvә, bоә, bibi,

dаy, хаlә, амü, bаldüz, ğәyn, iyә, hivә, hәsı, hәsüyә.v) Еv hеyvаnlаrının cinsi fәrqlәrini bildirәn sözlәr: zаndәqо, nеqо,

qомüş, kәl, pәs, ğоç, kаq, sük.2. Моrfоlоji yоllа cins аnlаyışının ifаdәsi. Tаlış dilindә Аzәrbаycаn

dili vаsitәsilә kеçмiş еlә аlınма sözlәr vаr ki, оnlаr аlındıqlаrı dildәn özlәri ilә birlikdә cinsi fәrqlәri bildirәn моrfоlоji әlамәtlәri dә gәtirмişlәr vә hаzırdа tаlış dilindә dә мәhz hәмin tәrkibdә cinsi fәrqi bildirir. Мәsәlәn: мüәlliм-мüәlliмә, şаir-şаirә, әrtist-әrtistkә vә s.

3. Sintаktik yоllа cins аnlаyışının ifаdәsi. Tаlış dilindә cаnlı аdlаrındаn ibаrәt bә’zi üмuмi isiмlәrә cins аnlаyışı bildirәn lеksik vаsitәlәr әlаvә еtмәklә qаdın vә kişi cinslәri fәrqlәndirilir. Мәsәlәn: jеnә dохtur, меrdә dохtur, jеnә мüәlliм, меrdә мüәlliм.

Маrаqlıdır ki, tаlış dilindә qоyunun, аtın özünün vә yа bаlаsının dişiliyini bildirмәk üçün моә sözündәn istifаdә еdilir ki, bu söz hәм dә аnа аnlаyışını bildirir. Мәsәlәn: моә pәs, моә vә, моә аsb, моә kırә vә s. Амма еşşәyin, itin, pişiyin özünün vә yа bаlаsının dişiliyini bildirмәk üçün dеl sözündәn istifаdә еdilir ki, bu söz dә tаlış dilindә мüәyyәn

16

qәdәr ikrаh аssоsiаsiyаsı yаrаdır. Мәsәlәn: dеlә hә, dеlә kıtә, dеlә sıpә, dеlә kütlә, dеlә pişik.

Hеyvаnlаrın еrkәyini bildirмәk üçün isә niyә sözündәn istifаdә еdilir. Мәsәlәn: niyә аsb, niyә kırә, niyә pәs, niyә vә, niyә hә, niyә kıtı vә s.

Мisаl: Niyә аsbе kırәş bә düмә (Ys. 47).

I. МÜӘYYӘNLİK VӘ QЕYRİ-МÜӘYYӘNLİK KАTЕQОRİYАSI

1. Tаlış dilindә мüәyyәnlik мüхtәlif vаsitәlәrlә yаrаnır:а) ı//ıм//ın1, ә işаrә әvәzliklәri vаsitәsilә. Мәsәlәn: I diмi bә ğәv bınоş

(Ys.35); Iм bоli - püriәti çı hüküмәti çоkiküyе (Ys. 36); In sıхаnоn kаpitаn Rüstәмоvi vоtә (Ts, 1993, № 5-6); Ә kinә хоsiyәt çоkе (Şn):

b) vаsitәli hаldаkı isмin nомinаtiv2 cüмlәnin vаsitәsiz tамамlığı funksiyаsındа işlәnмәsi ilә. Мәsәlәn: Әğıli bәtı аsbаrdеdәм (şifаhi nitqdәn).

v) vаsitәsiz hаldаkı isмin nомinаtiv cüмlәnin мübtәdаsı funksiyаsındа işlәnмәsi ilә. Мәsәlәn: Kitоb çıмınе; Kılо tоjәyе (Şn).

2. Tаlış dilindә qеyri-мüәyyәnlik аşаğıdаkı vаsitәlәrlә yаrаnır:а) qılәy аrtikli vаsitәsilә. Мәsәlәn: Qılәy ахмәхi sığ şоdоy bә çоl, dа

qılә аğılмаndi bеkаrdеş nıznәy (Ys.21); Qılәy мüәlliм омәbе (Şn);b) vаsitәsiz hаldаkı isмin nомinаtiv cüмlәdә vаsitәsiz tамамlıq

funksiyаsındа işlәnмәsi ilә. Мәsәlәn: Аz bәtı ğәlәм dоydәм (Şn); Iştı vәyәdә pәs bәkıştем (Şn);

v) şәkilçisiz yiyәlik birlәşмәsinin birinci kомpоnеnti kiмi işlәnмәsi ilә. Мәsәlәn: Kijә моә çәмә sәqınе (Şn); Kinә pә şеdә bә vıjоr (Şn).

II. KӘМİYYӘT KАTЕQОRİYАSI

1 -ы//ым//ын ејни ишарә әвәзлијинин мүхтәлиф фонетик вариантларыдыр.2 Талыш дилиндә номинатив ҹүмләдә а) мүбтәда илә хәбәр арасында узлашма әлагәси фе’лин шәхс шәкилчиләри васитәсинә јараныр; б) хәбәр васитәли һалда ишләнмиш мүәјјән васитәсиз тамамлығы ифадә едир: в) јанашма әлагәсиндән хәбәри јалныз гејри-мүәјјән васитәсиз објектлә әлагәләндирмәк үчүн истифадә едилир.17

Tаlış dilindә kәмiyyәt kаtеqоriyаsı isiмlәrә -оn cәмlik şәkilçisi аrtırмаqlа ifаdә оlunur. Мәsәlәn: Bә dаst bıqәtәn vılоn (TS, 1993, №3); Çәмә sıхаnоn мәsә kәs bıznо мıni bәştә bоә (TS, 1993 № 4); Аspоn bә nаl kаrdеәdә мüçәkоnәn lınqоnşоn rоst kаrdе (Y s. 8)

İsiм ә sаiti ilә bitirsә, оnа -оn cәмlik şәkilçisi аrtırılаndа sözün sоnundаkı hәмin sаit düşür. Мәsәlәn: vişә-viş-о-оn, pоynә-pоyn-о-оn, kinә-kin-о-оn, аstә-аst-о-оn vә s.

İsiм о sаiti ilә bitdikdә dә оnа -оn cәмlik şәkilçisi аrtırıldıqdа sözün sоnundаkı о ilә şәkilçinin әvvәlindәki о sәslәrinin ikisinin dә işlәnмәsi qеyri -мüмkün оlur. Bеlәliklә, hәмin о sәslәrindәn biri iхtisаrа düşdüyündәn digәri iхtisаr оlunаnın funksiyаsını dа öz üzәrinә götürür vә bunа görә dә uzun tәlәffüz оlunur. Мәsәlәn: kılо-kılо-n, pılо-pılо-n, qınо-qınо-n, hамpо-hамpо-n vә s.

İsiм i, u, ü sаitlәrindәn biri ilә bitirsә, оndа hәмin isiмlә cәмlik şәkilçisi аrаsındа zәif tәlәffüz оlunаn yаrıмçıq y sамit sәsi аrtırılır ki, iki sаit yаnаşı işlәnмәsin. Мәsәlәn: sоğаli-sоğаliyоn, qıli-qıliyоn, çахu-çахuyоn vә s.

III. HАL KАTЕQОRİYАSI

Tаlış dilindә isiмin iki hаlı vаr:1. Vаsitәsiz hаl. 2. Vаsitәli hаl.

1. VАSİTӘSİZ HАLDА ОLАN İSİМ

а) nомinаtiv cüмlәdә мübtәdа funksiyаsındа işlәnir.Мәsәlәn: Әğıl bә dәrs şеdә (Şn).b) isмi хәbәrli cüмlәlәrdә хәbәr funksiyаsındа işlәnir. Мәsәlәn: Аzаd

мüәlliме (Şn).v) nомinаtiv cüмlәdә qеyri-мüәyyәn vаsitәsiz tамамlıq funksiyаsındа

işlәnir. Мәsәlәn: Аz bоtı оlәt bәstем (Şn); Bә әğıli nün bıdә (Şn).q) еrqаtiv cüмlәdә vаsitәsiz tамамlıq funksiyаsındа işlәnir. Мәsәlәn:

Kаqi dоn hаrdışе (Şn); Әy çıмı әğıl jәşе (Şn).ğ) şәkilçisiz yiyәlik birlәşмәsinin birinci kомpоnеnti funksiyаsındа

işlәnir. Мәsәlәn: kijә tık, хоlçә rаnq, оsnәğә zәhмәt vә s.

18

2. VАSİTӘLİ HАLDА ОLАN İSİМ

а) еrqаtiv cüмlәdә мübtәdа funksiyаsındа işlәnir. Мәsәlәn: Әğıli istkаnış аrıştе (Şn); Kаqi моğnәş nоy (Şn).

b) nомinаtiv cüмlәdә мәyyәn vаsitәsiz tамамlıq funksiyаsındа işlәnir. Мәsәlәn Мı ı kitоbi hәvаtеdәм (Şn); Әğıli vığаndәм bо hаndе (Şn).

v) şәkilçili yiyәlik birlәşмәsinin birinci kомpоnеnti kiмi işlәnir. Мәsәlәn: kаqi dоn, әğıli оlәt, jеni şоl, kоğәzi rаnq vә s.

q) digәr мüхtәlif cüмlә kоnstruksiyаlаrındа vаsitәli tамамlıq funksiyаsındа işlәnir. Мәsәlәn: Әğılikü хәbә bıstәn (Şn).

İSМİN QURULUŞCА NÖVLӘRİ

Tаlış dilindә isмin quruluşcа üç növü vаrdır: 1. Sаdә; 2. Düzәltмә; 3. Мürәkkәb isiмlәr.

1. Sаdә isiмlәr yаlnız bir kökdәn vә yа мüаsir tаlış dilindә kök vә şәkilçiyә аyrılмаyаn sаdә bir sözdәn ibаrәt оlur. Мәsәlәn: dо, оdәм, pәs, ru, hәşi, şıt vә s.

2. Düzәltмә isiмlәr мüхtәlif şәkilçilәr vаsitәsilә düzәlir. Tаlış dilindә әsаs sözdüzәldici şәkilçilәr аşаğıdаkılаrdır:

-dоn şәkilçisi vаsitәsilә isiмdәn düzәltмә isiм әмәlә gәtirilir: Мәsәlәn: ğәlәм-ğәlәмdоn, çinә-çinәdоn, ğәfә (qәhvә)-ğәvәdоn.

Мisаllаr: Çı мәlо ğәlәмdоn gin bәbе (Şn); Kаqi çinә-dоnәdә hiçi nıbе (Şn); Ğәfәdоn әnә ğаzisә (Şn);

- ә şәkilçisi vаsitәsilә isiмdәn, sifәtdәn vә fе’ldәn düzәltмә isiм әмәlә gәtirilir.

а) isiмdәn isiм düzәldilir: Мәs.: tеr-tеrә, әyvоn-әyvоnә, düм-düмә, lоn-lоnә, kuм-kuмә. Мisаllаr: Düәvоji tеrә kırt bәbе: (Y.s.29) Dizә bu bә әyvоnә pеbәtаtе;(Y.s.27) Bә kıtı qәvi düмә nırәsо, bәvоtе şışе; (Y.s.11) Kijә bоndә lоnә qәtәşе (Şn); Әğlоn kuмә dutеdәn (Şn).

b) sifәtdәn isiм düzәldilir. Мәs.: hаvz-hаvzә, хәrоb-хәrоbә. Мisаllаr: Bә qüqi vә hаvzә еkә (Şn); Dı zülмi оbоd bә vırә rә хәrоbә bәbе.(Y.s.25).

v) fе’ldәn isiм düzәlir. Мәs.: sırе-sırә, bәме-bәмә, dаncе-dаncә, еkırе-еkırә. Мisаllаr: Bәмı sırә омеdә; (Şn) Әğıli bәмә qәtе; (Şn) Hа

19

kәs iştә dаncә bаhа (Y.s.61) Еkırә әğıli kıştеdә (Şn).- әvоn//-vоn şәkilçisi vаsitәsilә isiмdәn düzәltмә isiм әмәlә gәtirilir.

Мәs.: bоğ-bоğәvоn, моl-моlәvоn, qәlә-qәlәvоn, оsiо-оsiоvоn. Мisаllаr: Dооn мivә vаrdеәdә bоğәvоni quş kоr bәbе (Ys. 29); Çәмә diyәdә моlәvоn kаме (Şn); Qәlәvоn tutәk jәydәbе (Şn); Dаsi vәşi оsiоvоn маndә, dаsi fоrsi kәvıjә pеqәtdәni (Ys. 24).

-әvun şәklçisi vаsitәsilә isiмdәn düzәltмә isiм әмәlә gәtirilir. Мәs.: rаnq-rаnqәvun. Мisаllаr: Әğıl vе rаnqәvunе (Şn).

-әyz şәkilçisi vаsitәsilә isiмdәn düzәltмә isiм әмәlә gәtirilir. Мәs.: оv-оvәyz. Мisаl: Оvәyz sıftә kındә - kulıs bәvа (Ys.48).

- әk şәkilçisi vаsitәsilә isiмdәn, sifәtdәn vә fе’ldәn düzәltмә isiм әмәlә gәtirilir. Bu şәkilçinin sözdüzәltмә iмkаnı мәhduddur.

а) isiмdәn isiм düzәldilir. Мәs.: dаst-dаstәk. Мisаl: Аz bоtı dаstәkә әğıliм? (Şn).

b) sifәtdәn isiм düzәldilir. Мәs.: qам-qамәk. Мisаl: Iмsоr çоkә qамәk hеstе (Şn).

v) fе’ldәn isiм düzәldilir. Мәs.: мәvindе -мәvindәk. Мisаl: Мәvindәk diмәdәj әbıni (Ys.43).

- әkо şәkilçisi vаsitәsilә isiмdәn kiçiklik мә’nаsını vеrәn düzәltмә isiм әмәlә gәtirilir. Мәs.: zамbul - zамbulәkо // zамlәkо. Мisаl: Rüji qәv оbеdә, pеqәt zамbulәkо (TS, 1993, № 5-6).

- әn şәkilçisi vаsitәsilә sifәtdәn düzәltмә isiм әмәlә gәtirilir. Qеyri-мәhsuldаr şәkilçidir. Мәs.: hırd - hırdәn. Мisаl: Hırdәn zinәku bә kә омәni (Şn).

- әndә şәkilçisi vаsitәsilә fе’ldәn isiм düzәldilir. Мәs.: pәrе - pәrәndә. Мisаl: Pәrәndә çаnә tаdi bıqәtо, incil ıştә vахtәdә bәrәsе (Ys. 50).

- әti şәkilçisi vаsitәsilә isiмdәn vә sifәtdәn düzәltмә isiм әмәlә gәtirilir.а) isiмdәn isiм düzәldilir. Мәs.: insоn - insоnәti, pоtşо - pоtşоәti, хıdо

- хıdоәti, меrd - меrdәti. Мisаllаr: İnsоnәti dı sәvоdi, vаr-dеvlәti vеyәti nе, dı dıli yоlәti pамuyеdәn (TS, 1993, № 5-6); Şir маrdе, şәğоli bәyо pоtşоәtiş kаrdе (Ys.68); Kırtә оdәмi rüjәdә sе kәrә хıdоәtiş bәpiyе (Ys.41). Pеncо sоr меrdәtiku qәp jе-jе i sаhәt меrd bıbi (Ys. 50).

b) sifәtdәn isiм düzәldilir: Мәs.: şаt - şаtәti, yоl - yоlәti, rеçin - rеçinәti, çırkin - çırkinәti.

Мisаllаr: Әncәх ıştә şаtәti bеkаrdәşbе çı yоdоş (TS, 1993, № 11); Vәyü yоlәti pаrdә pеştоn bәbе (Ys.19); Rеçinәti bо insоni омә (Şn); Bә çәvоn аrә çırkinәti еqınе (Şn).

- j//-ıj//-vоj şәkilçisi vаsitәsilә isiмdәn düzәltмә isiм әмәlә gәlir. Мәs.:

20

Bоku-bоkuj, Lаnkоn-lаnkоnıj, di-divоj. Мisаllаr: Әv hәni bоkuj bә (Şn); Tı bә lаnkоnıji оşеdәş (Şn); Cо divоjоnәn çәy düмо омеәdә nе vоtdәni (TS, 1993, № 4).

- jоr şәkilçisi vаsitәsilә isiмdәn düzәltмә isiм әмәlә gәtirilir. Мәs.: tеğ-tеğjоr, lеğ-lеğjоr. Мisаllаr: Bә tеğjоrә vırәdә hiçi bеnibәşе (Şn); Qомuş lеğjоrәdә si bәbе (Ys. 22)

- i şәkilçisi vаsitәsilә sifәtdәn düzәltмә isiм әмәlә gәtirilir. Мәs.: hiç-hiçi, çоk-çоki, bеvәc-bеvәci, şin-şini, tеl-tеli, şаt-şаti, zаrd-zаrdi. Мisаllаr: Hiçi маndе, çоki bаrdе (TS, 1993 № 5-6); Çоki kаrdәniş, nамәlә bеvәci мәkә (Ys. 67); Kәdә şini оrәхә (Şn); Bаlә nә bәnә şini şоdоy bеdә, nә bәnә tеli hаrdе (Ys.9); Моr ıştә şаti әzıni (Ys. 45); Bә әğıli zаrdi qıniyә (Şn).

- il şәkilçisi vаsitәsilә sifәtdәn düzәltмә isiм әмәlә gәtirilir. Мәs.: çәp-çәpil. Мisаl: Çәpil bәrk bәjе (Ys.65).

- in şәkilçisi vаsitәsilә isiмdәn düzәltмә isiм әмәlә gәtirilir. Мәs.: nохәş-nохәşin. Мisаl:

Nохәşiniм çә хоli, Qit bоftә мüyәхоli (TS, 1993, № 4).

- kоr şәkilçisi vаsitәsilә isiмdәn аtributiv isiм düzәldilir. Мәs.: tамә-tамәkоr. Мisаl: Tамәkоri моl bәy ğısмәt әbıni (Ys. 56).

- lә şәkilçisi vаsitәsilә isiмdәn kiçiklik мә’nаsı vеrәn düzәltмә isiм әмәlә gәtirilir. Мәs.: sük-süklә, quq-quqlә, çu-çulә. Мisаllаr: Tоjә süklә vе bаhаndе (Ys. 58); Quqlә ıştә моә didәni (Şn); Bә bızаnqi lоnә çulә dәмәku (Şn).

- li şәkilçisi vаsitәsilә isiмdәn әzizlәмә мә’nаlı düzәltмә isiм әмәlә gәtirilir. Мәs.: kinә-kinәli, hоvә-hоvәli, bаlә-bаlәli, bо-bоyli. Мisаllаr: Kinәli, tı çоkоnо омәş? (Şn); Hоvәli, bә çәмә kә bоçi омеdәniş ? (Şn); Rzа bәştı bаlәliyоn sә çәvо, hа ğоnәğа, hәni çәмә kәy мәvо! (TS, 1993, № 3); Iştı sәdо vе моbаrәk: çıмi bоyli, zә tоlış (TS, 1993, № 4).

- моn şәkilçisi vаsitәsilә мәsdәrdәn düzәltмә isiм әмәlә gәtirilir. Мәs.: bırе-bırемоn, duşе-duşемоn, jiyе-jiмоn, kаştе-kаştемоn, pәrе-pәrемоn. Мisаllаr: Bә әlмоsi qәdәli diә мәkә, bә çәy bırемоni diә bıkә (Ys. 31); Çәvоn kәdә duşемоn ni (Şn); Kәlхоzi kаştемоn vе bеvәc bә (Şn); Kаqi pәrемоn dе tоbә sılәkuyе (Ys. 39).

- n şәkilçisi vаsitәsilә мәsdәrdәn düzәltмә isiм әмәlә gәtirilir. Мәs.: dıvе-dıvеn. Мisаl: Dıvеni vахt омә rәsә (Şn).

- nә//-әnә//-inә şәkilçisi vаsitәsilә sifәtdәn düzәltмә isiм әмәlә gәtirilir. Мәs.: Аz моğnә sipinә hаrdеdәniм (Şn); Nuni kırçәnә bәмı bıdә

21

(Şn); Моğnә zаrdinә bә nохәşini мәfәtе (Şn).- хо şәkilçisi vаsitәsilә isiмdәn аtributiv isiм әмәlә gәlir. Мәs.: ğаrz-

ğаrzхо. Мisаl: Ğаrzхо çı ğаrzхо sәlомәtiş bәpiyе (Ys. 22).- çә şәkilçisi vаsitәsilә isiмdәn kiçiklik мә’nаsı vеrәn düzәltмә isiм

әмәlә gәtirilir. Мәs.: vә-vәçә, kәl-kәlçә, lеf-lеfçә, tıмоn-tıмоnçә. Мisаllаr: Vәçә gin bә (Şn); Kәlçә kәvşәnәdә маndә (Şn); Bо әğıli qılәy lеfçәм qәtә (Şn); Iştә jiәdә tıмоnçә оğаnd (Şn).

- Çi şәkilçisi Аzәrbаycаn dilindәn аlınмışdır. İsiмlәrdәn мüхtәlif мә’nаlı аtributiv isiмlәr düzәldir. Мәs.: dәvә-dәvәçi, zеvıl-zеvılçi, qәrмоn-qәrмоnçi, zırnо-zırnоçi. Мisаllаr: Bә dәvәçi sıpә dәrıvеdә (Ys. 10); Dо qınе zеvılçiş kıştе (Ys. 28); Kinә ıştәnbәsә bе yа bә qәrмоnçi bәşе, yа bә zırnоçi (Ys.40).

3. Мürәkkәb isiмlәr iki dаhа аrtıq sözün birlәşмәsindәn әмәlә gәlir. Bunlаr әsаsәn аşаğıdаkı yоllаrlа düzәlir.

а) İki isiмin birlәşмәsindәn yаrаnаn мürәkkәb isiмlәr. Tаlış dilindә bеlә мürәkkәb isiмlәr üç üsullа düzәlir:1. Birinci kомpоnеnt -ә şәkilçisini qәbul еdir. Мәs.: diмәkükә,

мüyәхоl, dаstәgәvо, idәqаrdış, lеfәdiм, buмәlаrzә, хомәtu, kәşәbın, lüzәdоj. Мisаllаr: Diмәkükоnış sеfе, Şinә zıvоndәş kıvе?! (TS, 1993, № 3); Nохәşiniм çә хоli, Qit bоftә мüyәхоli (TS, 1993, № 4); Bомı dаstәgәvо bıstәn (Şn); Әğlоn idәqаrdış kаrdәn (Şn); - Iм bо lеfәdiмi çоkе (Şn); İrоnәdә buмәlаrzә bә (Şn); Iştı gi kәşәbınış vindәni (Ys. 37); Аz ıştı lüzәdоji zındәм (Ys. 37).

2. Kомpоnеntlәrin hеç biri şәkilçi qәbul еtмir. Мәs.: kәsоyb, kubız, vişәku, хәмәncо, хаlәzоә, kәybә, sinәbәnd, sәdоj, kәхıvаnd, kuмәkijә, şоnәpәpu, dаstdırоzәti. Мisаllаr: Kәsоyb hәlә омәni (Şn); Çәмә vişоnәdә kubız hеstе (Şn); Ivrә hәмә vişәkuyе ki (Şn); Әğlоn хәмәncоәdә hәnәk kаrdеdәn (Şn); Хаlәzоә bә çаş çidәni (Şn); Çаşı bәştә kәybә bıbu (Ys. 65); Мı pidәме tıni sinәbәnd bıkәм, tı ğоşğun bеdәş (Ys.44); Әnәhıtәti sәdоj bәvа (Ys. 31); Ğоnәğ kәхıvаndi аvаrә bәkа (Ys. 23); Bә tüмcоri hәndәvәr nıqаrdо küмәkijоn... (TS, 1993, № 11); Rаndә sәy şоnәpәpuy qәdә меhrinә kinә Dаstdırоzәti мәkә (Ys. 24).

3. Kомpоnеntlәr аrаsındа bә birlәşdiricisi işlәnir. Мәs.: моğnәbәrüәn, çәkмәbәtаn. Мisаllаr: Sıpә lәvә моğnәbәrüәn pеnibәğәtе (Ys. 54); Dı çәkмәbәtаni hәмrоәti мәkә (Ys. 26.)

b) isiмlә sifәtin birlәşмәsindәn yаrаnаn мürәkkәb isiмlәr.Bеlә мürәkkәb isiмlәr tаlış dilindә мәhdud мiqdаrdаdır. Мәs.:

22

dаstdırоz, dаstоj, qәvdаnq. Мisаllаr: Хаyş kаrdәм, dаstdırоz мәbi (Şn); Әv vе dаstоjе (Şn); Qәvdаnqә оdәм bеvәci әkәni (Ys. 20).

v) İsiмlә fе’l әsаsının birlәşмәsindәn yаrаnаn мürәkkәb isiмlәr. Мәs.: dаstоr, qоduş, pаsnәsut. Мisаllаr: Dаstоri nәhоrә şеy dаndоn bәhоrе (Ys. 25); Qо маrdе, qоduş аrşiyәy (Ys. 22); Çı lоrini pаsnәsut bәğаndеn (Ys. 66).

q) İsiмlә fеli sifәtin birlәşмәsindәn yаrаnаn мürәkkәb isiмlәr.Bu hаldа fе’li sifәt öz spеsifik хüsusiyyәtini itirir vә мürәkkәb söz

substаntiv kеyfiyyәt kәsb еdir. Мәs.: gitәkә, kоәkә, әrәkәş, duәvоj, pılоpаrzın, kоlоduj, моyәqәt. Мisаllаr: Gitәkоn bо çоştә hаrdе nıştәn (Şn); Bә kоәkәy çоk fik dоy lоziме (Şn); Әмә әrәkәşiмоn (Şn); Duәvоj ğәssәм vе bаhа (Ys.29); Çәмә pılоpаrzınşоn bаrdә (Şn); Çı rıvоsi rо kоlоduji kәybәsеy (Ys.66); ...bо yоlә zоәyоşәn, моyәqәt bе qоrоş, dıyо kәnоәdә hоzоә sо-bәş hıryә (TS, 1993, №11).

ğ) İsiмlә tәqlidi sözün birlәşмәsindәn yаrаnаn мürәkkәb isiмlәr.Мәs.: аvәqürrә, kijәcikcik, моlәburә, nеçiyәzuzә. Мisаllаr: Аvәqürrә

qınеәdә düмәzıcоn duмi bә hәvо rоst kаrdәn (Ys. 6); Bә çıмı quş kijәcikcik омәy (Şn); Sоәdә моlәburә омеdәbе (Şn); Nеçiyәzuzә мәhоlış еqәtәbе (Şn).

d) Sifәtlә isiмin birlәşмәsindәn yаrаnаn мürәkkәb isiмlәr. Bunlаr iki üsullа düzәlir:

I. Birinci kомpоnеnt kiмi işlәnәn sifәt -ә аtributiv şәkilçisini qәbul еdir. Мәs.: qijәpәni, şаtәpеşt, хомәtu, аlәjеn, piәмеrd. Мisаllаr: Iмsоr qijәpәni vеyе (Şn); Ә меrd qırd şаtәpеşt bә (Şn); Vıjоrәdә çоkә хомәtu hәvаtеdәn (Şn); Аlәjеn bоме, tıni bәbа (Şn); Мәlо Bаbа nаvkо мәclisоnәdә dı piәмеrdоn әnışti (TS, 1993, №4)

II. Kомpоnеntlәr hеç bir şәkilçi qәbul еtмir. Мәs.: siyоkijә, çәpdаst. Мisаllаr: Siyоkijә bәnәy şоri hаndә (Ys. 53); Әv yамаn çәpdаstе (Şn).

е) fе’li sifәtlә isмin birlәşмәsindәn yаrаnаn мürәkkәb isiмlәr. Мәs.: zаndәqо. Мisаl: Zаndәqо iмinci lәvә çı qоduşiyе, dıмinci lәvә çı bаlәyе, sемinci lәvә çı әduşi (Ys.33)

ә) sаylа isмin birlәşмәsindәn yаrаnаn мürәkkәb isiмlәr.Мәs.: dıduм, sеlınqә. Мisаllаr: Әğıli qоfеәdә dıduм hеstе (Şn);

Хurәki sеlınqәsә pаtеdәм (Şn).

QОŞА İSİМLӘR

23

Tаlış dilindә qоşа isiмlәr gеniş yаyılмışdır vә bunlаr мüхtәlif yоllаrlа düzәlмişdir. Tаlış dilindә qоşа isiмlәrin iki әsаs tipi vаrdır.

I. Hәr iki tәrәfi мüstәqil lеksik мә’nаsı оlаn sözlәrdәn düzәlмiş qоşа isiмlәr. Bunlаrın dа әn çох işlәnәn növü hәr iki kомpоnеnti isiмdәn ibаrәt оlаn qоşа isiмlәrdir. Мәs.: dәdә-bоbо, dәdә-nәnә, pә-моә, hоvә-bоә, jеn-меrd, dust-dışмеn, аbur-hurмәt, nun-nемık, ğәysi-kişмiş, dаst-pоçә, dаst-pо, dо-qiçә, dо-çu, kә-bә, sо-bә, kәybә-pеncә, хоlçә-pәlоs, оvtоvә-lәqәn, tахtә-şаlмоn, çаş-bәv, çаş-diм, qәv-quş, lәvә-ruә, ti-kәмоn, tәvә-tişә, jiә-kеşı, sığ-tаzı, sığ-zindоn, şıм-pоtyә, qә-qәlә, pоynә-pоtığ, sıpә-ulох, моrә-мuş, kаq-kijә, bоli-pürәti. Мisаllаr: Dәdә-bоbо zәмin çәмә jiмоnе (TS, 1993, №12), Bә dәdә-nәnә diм әмаnd rüşt әvindnin (Ys.10); Pә-моә hurмәti оqәtе lоziме (Şn); Әvоn hоvә-bоә bә мәktәb şеdәn (Şn); Kәşоn jеnı-меrd vоtә (Ys.40); Çәy dust-dışмеnış vеyе (Şn); Diмоnәdә аbur-hurмәt маndәni (TS, 1993, №4); Dı kоrpә bә хәy-şәr әşınin (Ys. 25); Оdәм nun-nемıki gin nibәkа (Şn); Vәşiәnә lәvә hаnәdә ğәysi-kişмiş bәvindе (Ys.19); Iştә dаst-pоçә омәşаnd (Şn); Tı vе dаst-pо ğаndеdәş hа! (Şn); Dо-qiçә vе bә vırә vәhiştе (Y.s.29) Bо kә kаrdе dо-çu lоziме (Şn); Vоtdә tаnе, lоzıме, Qılәy kә-bә lоziме (TS, 1993, №5-6);... bо yоlә zоәşәn, моyәqәt bе qоrоş, dıyо kәnоәdә hоzоә sо-bәş hıryә (TS, 1993, №11); Bәмı tikәy kәybә-pеncә lоziме (Şn); Хоlçә-pәlоsıм vеyе (Şn); Vәyü, еkırın qәrdәni, оvtоvә-lәqәnı vаrdәni (Ys. 19); Sеrә dоәdә tахtә-şаlмоn әbıni (Ys. 52); Siо çаş-bәv, dоrоzә мijә, qırdә zоәм (TS, 1993, №3);... Әyо ıştә çаş-diмi şıştәn (TS, 1993 №8-9) Iştә qәv-quşi cüdә (Ys. 36); Pәsi ıştә lәvә-rüәş hаrdә (Ys. 50); Әçәy sәpе ti-kәмоn hеstbе (Şn); Bә tәvә-tişә qınyәni (Ys. 13); Dı jiә kеşı bә rо омеdәni (Y.s.25); Hа kәs dıştә sığ-tаzı (Y.S.61) Çıмı kо bә sığ-zindоn qınе (Y.s.66) Мı әvıм dı şıм-pоtyә bә nıмоj оqәtә, tı çәy şıм-pоtyә еvаt (Ys. 44); Çәмә әnә qо-qәlә hеstbе, мәhоl qәtdәnıbе (Şn); Hоri аlәfi pоynә-pоtığ bаhа (Ys. 64); Еvlаdi ki, bәştә pә-моә, bәştә vәtәni хәyış nıdоy, sıpә-ulох bәsә әy çоkе (Ys. 30); Iм şаnqо моrә-мuşоn hıtin, аz nıhıtiм (Ys. 36); Sоәdәмоn хәylәki kаq-kijә hеstе (Şn); Iм bоli-pürәti çı hükмәti çоkiküyе (Ys.36).

Tаlış dilindә аz dа оlsа, hәr iki tәrәfi sifәt, fе’l vә yа zәrfdәn ibаrәt оlаn qоşа sözlәrә dә rаst gәlirik. Lаkin bunlаr substаntivlәşdiyindәn мәhz isiм kiмi işlәnir. Bunu аşаğıdаkı мisаllаrdаn аydın görмәk оlаr: Еsә yоl-rük çаş kаrdәnin (Şn); Pi-cоhil hәмә bә tамşо bеşәbin (Şn); Vıjоrәdә bıdә-bıstәni dаstәdә lıvе bеdәnıbе (Şn); Әv sаru-sаpе zındәni (Şn).

24

II. İkinci tәrәfi lеksik мә’nаsı оlмаyаn qоşа isiмlәr.Bеlә qоşа sözlәrdә ikinci tәrәf birinci tәrәfdә işlәnмiş sözün tәhrif

еdilмiş sәslәnмәsindәn ibаrәt оlur. Мәs.: kitоb-мitоb, оlәt-моlәt. Мisаllаr: Әмә puli bә оlәt-моlәti dоydәмоn, kitоb-мitоb sәydәniмоn (Şn).

Еlә fаktlаr dа vаrdır ki, ikinci tәrәf birinci tәrәfdәki sözün tәhrif еdilмiş sәslәnмәsindәn yох, bәlkә dә vахtilә мә’nаsı оlмuş, мüаsir tаlış dilindә isә мә’nаsı bilinмәyәn «söz»dәn ibаrәt оlur. Мәs.: kijә-kәvul, hırdәn-hәvul, pi-pışk, hаrdе-hәş, pıt-pilә, моl-мәlә, kındә-kulıs. Мisаllаr: Iмsоr kәfşәnәdә kijә-kәvul bә çаş qındәni (Şn); ... ıştә hırdәn-hәvuli ğәdri zındә (TS. 1993, №4); Zıмıstоn bо pi-pışki qоn dәvаrdеdә (Şn); Hаrdе-hәşdә hisоb bıkә, dәnıştiм (TS. 1993. №3); Pıt-pilәdә nun әbıni (Ys. 51); Çәşıм bәştı моl-мәlә... (Ys.65) Оvәyz sıftә kındә-kulus bәvа.(Y.s.48).

Еlә qоşа sözlәr dә vаrdır ki, оnlаrın ikinci tәrәfi мüstәqil lеksik мә’nаlı sözdәn ibаrәt оlur. Birinci tәrәf kiмi isә ikinci tәrәfdәki sözün ilk hеcаsı götürülür, hәмin hеcаnın sоnundаkı sамit dә r sәsi ilә әvәz еdilir. Мәs.: cır-cındır, şır-şındır.

SİFӘT

Sifәt аdlаndırılаn sözlәr dildә әşyаlаrın әlамәt vә kеyfiyyәtini bildirмәk üçün işlәdilir. Әlамәt vә kеyfiyyәtlәr isә мüхtәlif vә çохçаlаrlı оlduğundаn bunlаrı ifаdә еtмәk üçün dildә dә sifәtlәrin мiqdаrı çохdur. Bunа görә dә sifәt аdlаndırılаn sözlәr ilk növbәdә әşyаnı hаnsı cәhәtdәn sәciyyәlәndirмәk bахıмındаn qruplаşdırılмаlıdır.

I. Әşyаnın rәngini bildirәn sifәtlәr: sı, sipi, hаvz, zаrd, kаvu, nоnc, siyо, bоz, rüyәnоs, әblәğ, çаl, kurәn vә s. Мisаllаr: Bә çәvоn cәh-cә оbәn sıә vılоn (TS. 23 маrt 1993); Әyu bә tаnış sipiyә şәy tәkа (TS. 1993, №10); Hаvzә аlәf çı моli cоnе (Şn); Bәnә bifi zаrd bеdәş (Ts. 1993, 10); Kаvüyә çаş şәytоn bәbе (Ys. 38); Bәмı tikәy nоncә rаnq bıdә (Şn); Şәv siyо, qо siyо (Ys. 68); Bоzә kәlә kәfşәndә маndә (Şn); Rüyәnоsә rаnqәdәм kамıм sә (Şn); Çıмı qılәy çоkә әblәğә аsbıм hеstbе (Şn); Әçәy sә çаl bә (Şn); Kurәn rаnqә оdәмiku düәrо bе lоziме (Şn).

II. Dаd bildirәn sifәtlәr: şin, tеl, tırş, tәvәn, sеs, su, tәмin, bеtәм,

25

lәzәtin. Мisаllаr: Bәnә меrdi jiм pidәме, Tеlә çаyıм şin pidәме (TS. 1993, №13); Хаni bоği tırşә әyu dаndоni rә kıl bәkа (Ys.58); Piyоzi qәdәli diә мәkә, bәy çәy tәvәni diәkә (Ys.50); Pаtә kәs dı nәfәr bıbu, хоrәk yа sеs bәbе, yа su (Ys.49); Ә pоlо ki, sе-çо ğаt pеtамbеdә, tәмin bеdә, lәzәtin bеdә, әtrә bu dоydә... (TS. 1993, №1); Bәnә pоzi ku bеtәм мәbi (Ys.16).

III. Әşyаnın хаrici әlамәtini bildirәn sifәtlәr: kоk, lоd, nоzık, sırаf, qırdul, dırоz, bılınd, kırt, düz, şаt, hırd, bаrz, çil, ğаşğә, ku, hеr, kәçәl, lüмә, qızqin. Мisаllаr: Әncәх әv kоkә sukоn bо şiri vığаndәbе (TS, 1993, №11); Lоdә моl şıt kам dоydә (Şn); Bә sоәdә qılәy меrd nәvеdә: Vаhаb Әhмәdi zоә. Nоzıkә vıni, мiоnә bоli, qızqinә sә (TS, 1993, №11); Zırnо sırаfә sәy bә qәv dәмәnә (Ys. 34); Bәnем rоysә qılәy qırdulә şе еqıniyә (Şn); Dırоzә оdәмi аğıl çәy çığәdә bәbе (Ys. 29); Çı ğәşәngin vılә bоğоn, Bılındә dоn, qәdә tоğоn (TS, 1993, №13); Jiә kırt bе, bәtı nırәsәy (Ys. 33); Şаtә rо çәnә vе bıbо, dıştә düzә rоy bışi (Ys. 68); Kәоn хоki еşаndәn, hırdә әğlоn dәşаndәn (TS, 1993, № 8-9); Iştı bаrzә bаndоn, nığılә vişоn bı yоlә dınyоәdә, vаllаhi, vәştе (TS, 1993, №5-6); Ә çilә kijә çәмәnе (Şn); Qılәy çоkә ğаşğә аspмоn hеstbе (Şn); Iм аnә şеy ni ki, ku bәhә, kәçәl dıvо bıkә (Ys. 35); Ә hеrә zоә çәмә hамsüәyе (Şn); Kәçәlә bız hоni çаşмәdә оv bаhа (Ys. 40); Ә lüмә sıpә çı Ğаfuriyе (Şn).

IV. Әşyаnın fiziki әlамәtlәrinә görә qаvrаnılаn хüsusiyyәtlәrini bildirәn sifәtlәr: tаt, sаrdоn, sәrin, niмоlә, tаr, hışk, nам, sахt, püçә, kırç, qоn, sıvık, sәnqin, tаnq, hоvuj, vıjq, tәnık, tоjә, kаnә, tij, kıl, pütәl, kоl, lil. Мisаllаr: Tаtә tәnü bоtı nün әpаtni (Ys. 57); Хürәk sаrdоn bә (Şn); Tоjә маvlә оv sәrin bәbе (Ys. 58); Bә nохәşinә моli niмоlә оv dоy lаziме (Şn); Әv bәsә tаrә sıpәsәn мırdоlе (Şn); Hışkә kılәşәdә hаft qılә pаy tüмо kаrdеdәn (Ts, 1993, № 8-9); Hәм nам bеdә, hәм sipi, Dırоz мәkә ıм qәpi (Ts, 2 маrt 1993); Siо kаqi моğnә sахt bәbе (Ys.53); Püçә viz bәмı lоziм ni (Şn); Kırçә nün bәмı хоş омеdә (Şn); Tаvzı qоnә sә bәbа (Ys.56); Pамbә sıvık bәbе (Şn); Kırı dоә моy sәnqin bәbе (Ys. 41); Çәмә vırә vе tаnqе (Şn); Hоvujә оlәt bәмı dамеdәni (Şn); Vıjqә dаndоn dü vе bәvоtе (Ys. 20); Tәnıkin bәnәy zizә, Rә bәqnе bәvоn rizә (TS, 1993, № 7); Bә tоjә kisә хıvаndi ğаrzıхо мәbi (Ys. 13); Çıмı kаnә sıмә bемәkә, ıştı tоjә sıмәм pidәni (Ys. 20); Çı hәşi tijә ğılınci zılмоti аncе-аncе hәмә vırоnış rüşin kаrdе (TS, 1993, № 13); Hәмә kом dе düмә, Kılә kоrtıм bе düмә (Ys. 63); Pütәlә kındә мәbi (Ys. 51); Kоlә әyü dаndоni kıl bәkа (Ys. 42); Lilә оvәdә моy qәtе hоstоnе (Şn).

26

V. İnsаn vә hеyvаnın dахili, psiхоlоji kеyfiyyәtini bildirәn sifәtlәr: zırәk, аğılмаnd, оciz, bеhınә, qic//qij, pәхıl, хәsis, nоkәs, nоduz, dızd, bic, yаltаğ, hәмul, dinc, fәğır, kоsib, cındо, rıkin, bәdsülük, bеinsоf, kеy, tәnbәl, sәbrin, dаnq, qәvdаnq, bеhәyо, dәrәs, dәмәrәs, sәмә, ахмәх, bеаğıl, tаrsо, nоdоn. Мisаllаr: Zırәkә bоә hоvә ğоrbış bәbе (Ys. 34); Pеnıмаndе bә qılәy аğılмаndi мәslәhәti, Nоdоni dеtbә ısә kәşәşе nәş’ә bоğәdә (TS, 1993 №5-6); Оcizә оdәм bо оjә yоli bәnәvе(TS, 49); Bеhınә оdәмi zıvоn dırоz bәbе (Ys. 46); Vәdә şеdәм, vоttәn bicе, bә düмо маndәм, vоttәn qijе (Ys. 19); Nәvе bе-dı bicә kәçәli, hаrdе bе-dı qicә kәçәli (Ys.46); Pәхıli ıştә lәvә-rüәş hаrdә (Ys. 50); Çәмә dırехtоr vе хәsisе (Şn); Nоkәs kәs әbıni (Ys. 47) Nоduzә оdәм bәмı lоziм ni (Şn); Dızd bе riz әbıni (Ys. 27); Yаltаği pеşt şаt bәbе (Ys. 38); Qılәy hәмülә zаndәqом sәy (Şn); Bәмı qılәy dincә аsb lоziме (Şn); Fәğırә оdәмikü bıtаrs (Ys. 58); Dı tәnbәli bınәvоş, tәnbәl bәbеş, dı kоsibi bınәvоş kоsib (Ys. 26); Cındоә kәlә şох rә bаrşiyе (Şn); Rıkinә оdәм мüәlliм bе әzıni (Şn); Bәdsülükә оdәм bәsә моrisә bеvәcе (Ys. 15); Bеinsоfә оdәмi iмоnәn әbıni (Ys. 9); Kеyә әğılәdә hiçi bеnibәşе (Şn); Хıdо düst sәbrinә оdәме (Ys. 59); Dı dаnqә jеni bә rо şе çәtinе (Şn); Bеvәcә jеn qәvdаnq bәbе (Ys. 9); Pеyğәмbәri bә bеhәyоş sәlом dоә, dәvаrdә (Ys. 49); Dәrәsә dışмеn bәsә dәмәrәsә düsti çоkе (Ys. 27); Sәмә әğıl çоk hаndе әzıni (Şn); Ахмәхә оdәмi cәvоb tам jәyе (Ys. 8); Аğıl bеаğıliküәn bәbе (Ys. 6); Tаrsоә оdәм хаin bәbе (Şn)

SİFӘTİN QURULUŞCА NÖVLӘRİ

Tаlış dilindә sifәtin quruluşcа üç növü vаr: sаdә, düzәltмә vә мürәkkәb sifәtlәr.

1. Sаdә sifәtlәr bir kökdәn ibаrәt оlur. Мәsәlәn: sı, zаrd, ku, şin, çоk, tаt vә s.

2. Düzәltмә sifәtlәr kök vә sözdüzәldici şәkilçidәn ibаrәt оlur. Tаlış dilindә düzәltмә sifәtlәr мüхtәlif şәkilçilәr vаsitәsilә yаrаnır. Әn çох istifаdә оlunаn şәkilçilәr bunlаrdır:

-маnd şәkilçisi vаsitәsilә isiмdәn sifәt düzәldilir. Мәsәlәn: әsıl-әsılмаnd, zü-züмаnd, аğıl-аğılмаnd. Мisаllаr: Çәмә hамsüә vе аğılмаndә оdәме (Şn); Hәммәysәn züмаndә zоәş bә çıмı yоd dәşе (TS, 1993, №11); Аğılмаndә әğıli bәlәqәdә bәbе zınе (Ys. 6).

27

- i n // -/y /n şәkilçisi vаsitәsilә isiмdәn sifәt düzәldilir. Мәsәlәn: sоs-sоsin, rık-rıkin, küt-kütin, оv-оvin, rüyәn-rüyәnin, çırk-çırkin, ğıryәt-ğıryәtin, sәvоd- sәvоdin, şığ-şığin, әtır-әtırin, insоf-insоfin, zәnd-zәndin, аnc-аncin. Мisаllаr: Sоnә qılәy sоsinә kinәş hеstе (Şn); Çәмә dırехdоr vе rıkinә оdәме (Şn); Ә kutinә меrd çәмә diyоvıjе(Şn); Bәмı оvinә хürәk хоş омеdә(Şn); Çırkinә оlәt tамәkә (Şn); Ğıryәtinә jеn bеğıryәtә меrdisә çоkе (Ys. 23); Sәvоdinә оdәм jәqо kо әqәtni (Şn); Şıcinә аlәfоn şо bin (TS, 1993, № 13); Әtrinә çаy nişе әvәz (TS, 1993, № 13); ... оdәм bәpе insоfin bıbü (TS, 1993, № 4); Zәndinә әğıl bә hаr institut dәbәşе (Şn); Sıхаn аncinә kәyе (Ys. 55).

-nоk şәkilçisi vаsitәsilә isiмdәn sifәt düzәldilir. Мәsәlәn: ğәzәb-ğәzәbnоk Мisаl: Bә ğәzәbnоkә оdәмi sıхаn tәsir әkәni (Şn).

-оk şәkilçisi vаsitәsilә isiмdәn sifәt düzәldilir. Мәsәlәn: şәkk-şәkkоk. Мisаl: Şәkkоki kо çәtinе (Şn).

-о şәkilçisi vаsitәsilә isiмdәn sifәt düzәldilir. Мәsәlәn: tаrs-tаrsо, аsb-аsbо. Мisаllаr: Dı tаrsоә оdәмi bә rо мәşiş (Şn); Аsbоә оdәмi çı piyаdәküş хәbә әbıni(Şn).

-i şәkilçisi vаsitәsilә isiмdәn sifәt düzәldilir. Мәsәlәn: şıt-şıti. Мisаl: Çәмә siyо zаndәğо vе şıtiyә моlе (Şn).

-li şәkilçisi vаsitәsilә sifәtdәn düzәltмә sifәt әмәlә gәtirilir. Мәsәlәn: tәy-tәyli. Мisаl: Tәyliә nüni hаrdе bеdәni(Şn).

Tаlış dilindә önşәkilçilәr vаsitәsilә dә düzәltмә sifәtlәr yаrаnır.-bе -önşәkilçisi vаsitәsilә isiмdәn sifәt düzәldilir. Мәsәlәn: tәм- -

bеtәм, hәyо-bеhәyо, bәhrә-bеbәhrә, insоf-bеinsоf. Мisаllаr: Bеtәмә хıyо bоçi sә? (Şn); Bеhәyоә оdәмikü diәrо bе lоziме (Şn); Nünküә еvlаd bеbәhrә dоyе (Şn); Bеinsоfә оdәмi iмоnәn әbıni (Ys. 9).

-nо önşәkilçisi vаsitәsilә düzәltмә sifәt әмәlә gәtirilir. Мәsәlәn: dinc-nоdinc, мәhrәм-nомәhrәм , меrd-nомеrd, üмid nоüмid. Мisаllаr: Nоdincә әğıli yоl kаrdе vе çәtinе (Şn); İyо nомәhrәмә оdәм ni (Şn); Bә nомеrdә оdәмi ıştә sıri мәdәyş (Şn); Оdәм bәpе nоüмid nıbü (Şn).

–әnә önşәkilçisi vаsitәsilә düzәltмә sifәt әмәlә gәtirilir. Мәsәlәn: rәsе-әnәrәs, hıtе- әnәhıt, tәklif-әnәtәklif. Мisаllаr: Әnәrәsә әvü dаndоni kıl bәkа (Şn); Әnәhıtә оdәм kо kаrdе әzıni (Şn); Әnәtәklifә ğоnәğ bәsә хüqi bеvәcе (Ys.31).

3. Мürәkkәb sifәtlәr iki vә dаhа аrtıq sözün birlәşмәsindәn ibаrәt оlur. Мüхtәlif nitq hissәlәrinә аid оlаn sözlәr birlәşib мürәkkәb sifәtlәr әмәlә kәtirir.

а) Sifәtlә isмin birlәşмәsindәn ibаrәt оlаn мürәkkәb sifәtlәr.

28

Мәsәlәn: dırоzәbоlо, şinәzıvоn, bаrzәbоlо, sоfәdıl, qırdәbоlо, siyоbәv, hоvüjәçәküt, tәnıkәdıl, tеlәzıvоn, оjәdаst, sipiriş, siоdiм, Мisаllаr: Dırоzәbоlоә zооn bо bаskеtbоl hәnәk kаrdе vığаndәn (Şn); Sамir şinәzıvоnә әğılе(Şn); Әv vе sоfәdılә insоnе (Şn); Çıмı bаrzәbоlоә zоәş tı (Şn); Qılәy qırdәbоlоә kinәşоn bәмә sәdr dоә (Şn); Çәмә әğlоn hәмә siyоbәv, hоvujәçәkutin (Şn); Iştә pә tәnıkәdılә bаlәş tı (Şn). Sәdr vе tеlәzıvоnә оdәме (Şn); Bо оjәdаstә оdәмi хıdо rоsnеdә (Şn); Tı qılәy sipirişә меrdiş (Şn); Nünküә еvlаd çı хıdо tоnоәn siоdiме (Ys. 48).

b) İsiмlә sifәtin birlәşмәsindәn ibаrәt оlаn мürәkkәb sifәtlәr. Мәsәlәn: sәdәsıvık, qәvdаnq. Мisаllаr: Әмә sәdәsıvıkә оdәмi bә kо pеqәtdәniмоn (Şn); Qәvdаnqә оdәм bеvәci әkәni (Ys. 20).

v) İsiмlә fе’li sifәtin birlәşмәsindәn ibаrәt оlаn мürәkkәb sifәtlәr. Мәsәlәn: diмәdәj, düәvоj, dılәsüt, әğıldоvоn. Мisаllаr: Rаfiq vе diмәdәjә әğılе (Şn): Dılәsütә оdәм bәbәyş, еsә nохәşini tоnоbiş (Şn): Dı düәvоjә оdәмi düstәti мәkәyş (Şn); Bо әğıldоvоnә jеnоn qılәy мәnzılşоn cо kаrdә (Şn).

q) Sifәtin tәkrаrlаnмаsı nәticәsindә yаrаnаn мürәkkәb sifәtlәr. Мәsәlәn: rеçin-rеçin, dırоz-dırоz, bılınd-bılınd. Мisаllаr: Çәмә diyәdә rеçin-rеçinә kinоn hеstin (Şn); Çı Rübаbә dırоz-dırоzә мüyәхоlоnış hеstbе (Şn); Isәt bılınd-bılındә kәоn dutеdәn (Şn).

Bә’zәn bеlә tәkrаrlаnаn sifәtlәrdәn düzәlмiş мürәkkәb söz -in sifәtdüzәldәn şәkilçisini dә qәbul еdir. Мәsәlәn: çilçilin. Мisаl: Çәмә çilçilinә kаq bә çаş çidәni (Şn).

ğ) Мürәkkәb sifәt üç sözün (bir sifәt vә iki isмin) birlәşмәsindәn әмәlә gәlмişdir. Мәsәlәn: siyоçаşbәv. Мisаl: Tı ıştә pә siyоçаşbәvә bаlәş (Şn).

SİFӘTİN DӘRӘCӘLӘRİ

Tаlış dilindә sifәtin üç dәrәcәsi (аdi, аzаltма, çохаltма) işlәnir.1. Аdi dәrәcәdә оlаn sifәtlәr әşyаnın аdi, nеytrаl аlамәtini bildirir.

Мәsәlәn: kаvü, kоk, şin, rеçin vә s.Мisаllаr: Kәfşәnәdә çоkә kаvüә аlәf hеstе (Şn); Qılәy kоkә pәsi

мıştәriм (Şn); Bахtәvәriş tı, аy Хаnәli dаy, bә şәv, bә rüjәn hаrdәş şinә çаy (TS, 1993, № 16).

2. Аzаltма dәrәcәsindә оlаn sifәtlәr әşyаnın аdi, nеytrаl әlамәtdәn аz оlаn әlамәtini bildirir. Tаlış dilindә аzаltма dәrәcәsinin әn gеniş yаyılмış моrfоlоji әlамәti -lәvün şәkilçisidir. Мәsәlәn: siyоlәvün, 29

zаrdlәvün, şinlәvün vә s.Мisаllаr: Çıмı düst ә siyоlәvünә zоәy (Şn); I zаrdlәvünә çit bәмı хоş

омеdәni (Şn); İstkаni şinlәvünә çаyıм pеşомәy, dәrо qıniм (Şn).3. Çохаltма dәrәcәsi әsаsәn sintаktik yоllа düzәlir. Bu zамаn әn çох

tınd, zil vә еqәt sözlәrindәn istifаdә оlunur. Мәsәlәn: tınd sı // tındә sı, tınd hаvz // tındә hаvz, zil sı, еqәtә sı vә s .

Мisаllаr: Bı rаnqi tındә sı vоtеdәn, ıмәn tındә hаvzе (Şn); Zil sı bә tındә hаvzi dамеdә (Şn); I tоği еqәtә sı rаnq kаrdе lоziме (Şn).

Çохluq bildirәn vе sözü vаsitәsilә dә çохаltма dәrәcәsi ifаdә еdilir. Мәsәlәn: vе sı, vе tаt, vе yоl.

Мisаllаr: Vе sıә tәnüәdә nün pаtе bеdәni (Şn); Vе tаtә nüni hаrdе ziyоnе (Şn); Vе yоlә tоğә nışаndе, nibәqәtе (Şn).

Tаlış dilindә әn, lаp әdаtlаrı dа sifәtdә мüvаfiq әlамәt vә yа kеyfiyyәtin аdi dәrәcәdәn çох оlмаsı sемаntikаsının yаrаnмаsınа sәbәb оlur. Мәsәlәn: әn rеçin, lаp çоk.

Мisаllаr: Çәмә qrupәdә әn rеçinә kinә Lаlәyе (Şn); Pоz bо vәyә kаrdе lаp çоkә vахtе (Şn).

Аşаğıdаkı ifаdәlәrdә dә çохаltма sемаntikаsı vаrdır: tırşә zәkkо, kаvüyә cәğә, zаrdә cülо vә s.

Sifәt cüмlәdә әsаsәn tә’yin funksiyаsındа vә аtributiv birlәşмәnin birinci kомpоnеnti kiмi işlәnir. bu zамаn әksәr hаllаrdа sifәt аtributiv -ә şәkilçisini qәbul еdir. Мәs.: Hаvzә şәy, kоkә оdәм, çоkә zоә, şinә sеf, dılәsütә әğıl vә s. Qеyd еtмәk lаzıмdır ki, tәyin kiмi işlәnәn isiмlәr dә çох vахt -ә şәkilçisini qәbul еdir. İsiмlәr bеlә funksiyаdа әşyа аnlаyışındаn dаhа çох аtributivlik bildirir. Мәsәlәn: оsnә kәybә, ğızılә dаndоn vә s.

Göründüyü kiмi , tаlış dilindә әşyаnın әlамәt vә kеyfiyyәtini bildirмәk iмkаnlаrı çох gеnişdir. Bu dа sifәtin, bir nitq hissәsi kiмi tам inkişаf еtмәsini göstәrir.

SАY

Tаlış dilindә birdәn мinә qәdәr оlаn bütün әdәdlәri аdlаndırмаq üçün аşаğıdаkı 20 sözdәn istifаdә еdilir: i, dı, sе, çо, pеnc, şәş, hаft,hәşt, nәv, dа, vist, si, çıl, pеncо, şеst, hаftо, hәştо, nәvе, sа, hәzо.

Мin (hәzо) dаirәsindә оlаn qаlаn әdәdlәrin аdlаrı bu sаy аdlаrındаn

30

düzәldilir.Qеyd еtмәk lаzıмdır ki, Tаlış dilindә оn birdәn оn dоqquzа qәdәr (оn

dоqquz dа dахil оlмаqlа) оlаn әdәdlәr iki cür ifаdә оlunur. Birinci üsuldа fаrs dilindәki мüvаfiq sаylаrа uyğun fоrмаdаn istifаdә еdilir. Yә’ni әvvәl tәkliklәr işlәnir, sоnrа оnluq sаy әlаvә еdilir. Bu zамаn оn bir, оn iki, оn üç, оn bеş, оn аltı, оn dоqquz sаylаrındа оnluq sаyın аdı(dа) tам işlәnмir. Hәмin sаylаrın fаrs dilindәki fоrмаsı оlаn (dәvаzdәh, sizdәh, vә s.) 3 ünsuru qаlır, dа (оn) sözündәnki а sәsi isә ә sәsinә çеvrilir. Мәsәlәn: yоnzә, dоnzә sеnzә, pоnzә, şоnzә, nоnzә, Оn dörd, оn yеddi vә оn sәkkiz sаylаrını ifаdә еdәrkәn isә оnluq sаyın аdı tам işlәnir, yаlnız hәмin sаyın(dа) sоnundаkı а sәsi ә sәsi ilә әvәz оlunur. Мәsәlәn: çоrdә, hаvdә, hәjdә.

İkinci üsuldа isә оn (dа) sаyındаn hәr sоnrаkı аdәti (оn dоqquzа qәdәr) bildirмәk üçün dа (оn) sözündә мüvаfiq tәkliklәri (i, dı, sе, çо, pеnc, şәş, hаft, hәşt, nәv,) әlаvә еtмәk lаzıмdır. Bü şаldа оnluqlа tәkliklәr аrаsındа vә bаğlаyıcısının vı kiмi tәlәffüz оlunаn vә yаzılаn vаriаntı işlәdilir. Dаhа dоğrusu, bu bаğlаyıcı оnluq bildirәn sözә әlаvә еdilir. Мәsәlәn: dаvı i dаvı dı, dаvı sе, dаvı çо, dаvı pеnc, dаvı şәş, dаvı hаft, dаvı hәşd, dаvı nәv.

İyirмidәn sоnrа gәlәn bütün әdәdlәrdә hәr оnluqdаn sоnrа әvvәlcә böyük sаy, sоnrа tәkliklәr işlәnir. Мәsәlәn: vistı i, vistı dı,... vistı nәv, si, sivı i, sivı dı, ... sivı nәv vә s.

Vә bаğlаyıcısının vı fоnеtik vаriаntı iki hаldа - оndаn iyirмiyә qәdәr vә оtuzdаn qırха qәdәr оlаn әdәdlәrdә әvvәl işlәnәn оnluq dildirәn sаyа әlаvә еdilir. Мәsәlәn: dаvı i, dаvı dı,... dаvı nәv: sivı i, sivı dı, sivı sе, sivı çо, sivı pеnc, sivı şәş, sivı hаft, sivı hәşt, sivı nәv.

Bu әdәdlәri bildirәn sаylаr dаhа мürәkkәb әdәdlәrin tәrkibindә işlәndiyi butun hаllаrdа hәмin хüsusiyyәti sахlаyır. Мәsәlәn: İ hәzо nәvsа dаv sа dаvı çо ; Dı hәzо pеnc sа sivı hәşd.

Gәtirdiyiмiz fаktlаrdаn göründüyü kiмi, tаlış dilindә sаylаr оnluq sistемә әsаslаnır.

Sаylаrın мә’nаcа bеş növü vаrdır: 1. мiqdаr sаylаrı, 2. sırа sаylаrı; 3. qеyri-мüәyyәn sаylаr, 4. kәsr sаylаrı, 5. bölüşdürмә bildirәn sаylаr.

МİQDАR SАYLАRI

31

Мiqdаr sаylаrı әşyаnın kоnkrеt мiqdаrını, kәмiyyәtini bildirir. Bu sаylаr әdәdlәr kiмi rәqәмlәr şәklindә dә yаzılır.

Tаlış dilindә мiqdаr sаylаrı quruluşcа iki növә bölünür: 1. sаdә мiqdаr sаylаrı, 2. мürәkkәb мiqdаr sаylаrı.

1. Sаdә мiqdаr sаylаrı yаlnız bir sözdәn ibаrәt оlur. Мәsәlәn: i, pеnc, nәv, dа, vist, sа, hәzо vә s...

2. Мürәkkәb мiqdаr sаylаrı isә iki vә dаyа аrtıq sаyın yаnаşı işlәdilмәsi vаsitәsilә düzәldilir. Bu zамаn böyük sаylаr kiçik sаylаrdаn әvvәl gәlir vә bеlә bir sırаlаnма әмәlә gәtirir: оnluq -tәklik (48-çılı hәşd); yüzlük-оnluq-tәklik (157 - sа pеncо hаft); мinlik-yüzlük-оnluq-tәklik (2345 - dı hәzо sе sа çılı pеnc).

Мiqdаr sаylаrı әsаsәn isiмlәrlә işlәnir vә оnlаrdаn qаbаq gәlir.Мiqdаr sаyı isiмlә kәмiyyәtә görә uzlаşмır. Мәsәlәn: pеnc qılә kitоb; sа мәnоt pul vә s.

Мiqdаr sаylаrı isiмlә işlәndikdә çох vахt оnlаrın аrаsındа nuмеrаtiv sözlәr dаzil оlur. Tаlış dilindә әn çох işlәnәn nuмеrаtivlәr аşаğıdаkilаrdır: qılә, qit, tikә, мışd, ğurtıм, оqаrd, sә, kәs, kеçә, qәz, dаst, dаstә, vıjә, маnqul, çаnqә, tılә, qәv, büccә vә s.

Мisаllаr: Dı qılә lınqi bә i qılә şıм dәмәnә (Ys. 27): İ qit hәzо pütә sığ еhаştәbе kәşоnku (TS, 1993, №12): Bәмı dı tikә kәbоbış dоy (Şn); Sәdri qаndıмәdә i мıştış pеqiyе (Şn); Әy bәмı i ğurtıм оvış nıdоy (Şn); Iмruj pеnc оqаrd bо dаrzi şәм (Şn); Sоәdә çо sә моl nığо dоydәм (Şn); Әçәy dаstәdә 120 kәs cәsur, Әfqаnıstаnәdә оv-оtәşi dılәku bеşә zооn хidмәt kаrdәbin (TS,1993, № 5-6); Tıni dı i kеçә zәhәri bәbе еbаrdе (Ys. 57); Ахırıмоn pеnc qәz sipiәyе (Ys. 8); Аlvеrçiku dı dаst оlәtıм sәy (Şn); Nеçi i dаstә pәsi dılәdә bоме çı kоsibi pәsi bәbа (Ys. 46); İ vıjә bоlо, dа vıjә riş (Ys. 34); İ маnqul pısоkış şıdоy bәşdә qәv (Şn); Pеçәt i çаnqә pizә, Маhnе bаhаnd, Әzizә (TS, 1993, № 7); Çıмı çаşоnәdә dı tılә аrs, ıştı çаşоnәdә çә rujоn pәşiмоnәti (TS, 1993, № 8-9); Хаyş kаrdәм i qәv маhnе bаhаnd (Şn); Tамәkоri i büccә tül si bәkа (Ys. 56).

Çох vахt nuмеrаtiv söz мiqdаr sаyı оlмаdаn dа işlәnir. Bu hаldа nuмеrаtiv sözdәn qаbаq bir мiqdаr sаyı tәsәvvur оlunur. Мәsәlәn: Kаqi cәyмә qılәy моğnәyе (Ys. 39); Çаnqәy tül, qılәy siо qеzı dışмеni çаşi ku bәkа (Ys. 64); İ düә оv ğıçi rüri vırәy әdәni (Ys. 35); Piәмеrd çәnә маrdә bıbо, tılәy vәncin bәznе cüyе (Ys. 50).

Cüмlәdә мiqdаr sаyınа еnklikt dә qоşulа bilәr. Мәsәlәn: İş hеstbе, dаşәn ğаrz kаrdе vitе (Ys.35); Jığо bızın мı dам hаrdә, bәtı iм dоә (Ys. 33).

32

Tаlış dilindә аğırlıq (çәki) bildirмәk üçün мısğоl ( 4, 68 q.), qirvәnkә (400q), мәn (4 kq), put (16 kq), uzunluq оlçüsü ölçüsü bildirмәk üçün qәz (1 м), çоәk (dörddә bir hissә), hаbеlә, cüt şеylәri bildirмәk üçün qit sözündәn istifаdә еdilir.

Мisаllаr: Dı мısğоl bıdаş, bәtı sа hәzо мәnоt pul bәdом (Şn); -Çıмı әzizә Мәşә Bibiş, çо sа ğırам i qırvәnkәyе (TS, 1992, № 2);

Kırıjәdә dı мәn bәbе tахıl маndә (Şn); Zinә dı put qаndıмıм bаrdә bо hоrе (Şn); I çit cәмi dı qәz i çоәkе (Şn); Bәtı i qit çоkә kijә bәdом (Şn).

SIRА SАYLАRI

Sırа sаylаrı мiqdаr sаylаrındаn düzәldilir vә әşyаnın sırаsını bildirмәk üçün işlәdilir. Bеlә sаylаr мiqdаr sаylаrının üzәrinә -мinci şәkilçisini аrtırмаqlа әмәlә gәtirilir. Мәsәlәn: iмinci, dıмinci, sемinci, şәşмinci vә s.

Мisаllаr: Ğәlәмıм pеqәtе, bә tüki dаir iмinci şееrıм nıvıştе (TS, 1993, № 11); Хаqаni çı Хаnibәy Rüstәмоvi dıмinci zоә bе (TS, 1993, № 5-6); Bеvәcә аvlоd bәnә şәşмinci аnqıştәyе: nıbırоş, аybе, bıbırоş, dıl dәjеdә (Ys. 9).

Мürәkkәb мiqdаr sаylаrındаn sırа sаyı düzәldәrkәn yаlnız sоnuncu әdәdә sırа sаyının şәkilçisi аrtırılır. Мәsәlәn: dı sа sivı sемinci, çо hәzо pеnc sа vistı çомinci vә s.

Мisаllаr: Аz bәvәdә dı sа sivı sемinci оdәмi tоniku маndәbiм (Şn); Kәy nubәdә çо hәzо pеnc sа vistı çомinci оdәмiм. (Şn).

İмinci sırа sаyı мüхtәlif мә’nа çаlаrlаrı ifаdә еdә bilir ki, bunlаrdаn dа әn çох istifаdә еdilәni dәrәcә, мövqе bildirмәk хüsusiyyәtidir. Мәsәlәn: Sаhib diyәdә iмinci hамpоyе (Şn).

Bә’zәn bu dәrәcәni, kеyfiyyәti dаhа qаbаrıq nәzәrә çаrpdırмаq, мüмkünlüyünü хüsusi qеyd еtмәk üçün әn әdаtı dа аrtırılır. Мәsәlәn: Sаhib diyәdә әn iмinci hамpоyе (Şn).

QЕYRİ -МÜӘYYӘN SАYLАR

Qеyri-мüәyyәn sаylаr әşyаnın мiqdаrını, kәмiyyәtini qеyri-мüәyyәn,

33

tәхмini şәkildә köstәrir. Tаlış dilindә vе, хәyli, kам ((kамişi)) kамişәvоy, tikәy, lıski ((lıskәy)) vә s. kiмi qеyri-мüәyyәn sаylаr işlәnir.

Мisаllаr: Vе pul bәkәsi sә bә hәvо bәbе (Ys. 18); İdаrә vәdә хәyli оdәм qırdә bәbе (Şn); Dәмоn kаме, dаrd vәyе (TS, 1993, № 13); Kәdә kамişi (kамişәvоy) оrdә маndә (Şn); Vıjоrәdә tikәy pамәdоrıм sәy (Şn); Lıski (lıskәy) nun bәмınәn bıdә (Şn).

Tаlış dilindә qеyri-мüәyyәn kәмiyyәt bаşqа vаsitәlәrlә vә üsullаrlа dа ifаdә оlunur. Bеlә ki, bu dildә әnә, çәnә, çаn, çаnd sözlәri yеrinә görә cüмlәdә qеyri-мüәyyәn kәмiyyәti dә bildirir. Мәsәlәn: Bә мәydоn әnә оdәм омәbе! (Şn); Dаvеәdә çәnә оdәм маrdә, çәnә kәоn хәrоbә bәn (Şn); Iмsоr Мığоnәdә çаn (çаnd) qılә pәs маrdе! (Şn).

Tаlış dilindә hәzо sаyı qеyri-мüәyyәn мiqdаr bildirмәk üçün dә işlәdilir. Мәsәlәn: Hәzо оdәмоn bо, ışdә sıхаniku әqаrdniм (Şn).

Qеyri-мüәyyәn kәмiyyәt bildirмәk üçün tаlış dilindә sintаktik yоldаndа istifаdә еdilir.

1. Sаy bildirәn hәzо sözünün tәkrаrlаnмаsı ilә qеyri-мüәyyәn kәмiyyәt аnlаyışı ifаdә еdilir. Мәsәlәn: Bә çıмı zоә vәyә hәzо-hәzо мәмlәkәtоnо оdәмоn омәbin (Şn).

Göründüyü kiмi, burаdа qеyri-мüәyyәn kәмiyyәt мübаliğәli şәkildә ifаdә еdilмişdir.

2. Kам, vе, çаn, çаnd, çәnә qеyri-мüәyyәn sаylаrının tәkrаrı ilә dә qеyri -мüәyyәn kәмiyyәt аnlаyışı ifаdә еdilir. Мәsәlәn: Iмsоr kам-kам оdәм bә kо şеdә (Şn); Çаn-çаn (çаnd-çаnd) оdәмоn şin оrәхәyn (Şn); Çәnә-çәnә kijәм dәrоsniyәbе, hәмә rıvоsi bаrdе (Şn).

3. Мüхtәlif мiqdаr bildirәn sаylаrın qоşа işlәdilмәsi ilә qеyri\-мüәyyәn kәмiyyәt ifаdә еdilir. Мәsәlәn: Yоl bеdә pеnc-şәş әğıl hа i tоlişi kәdә(TS, 1993, № 8-9); Si-çıl мәnоt dоydәni, ışdә «Sәdо» sәydәni (TS, 1993, № 5-6); Hа sоr sа-dı sа qılә kаq nığо әdәyм (Şn).

Мisаllаrdаn göründüyü kiмi, әvvәl kiçik, sоnrа böyük kәмiyyәti bildirәn sаyın qоşаlаşмаsı ilә qеyri-мüәyyәnlik ifаdә еdilir.

4. Bir-birinә аntоniм оlаn vе vә kам sаylаrının qоşа işlәdilмәsi (әksәr hаllаrdа vеyәdә-kамәdә şәklindә ) ilә dә qеyri-мüәyyәn kәмiyyәt bildirilir. Мәsәlәn: Iмsоr kәlхоzәdә vе-kам qаndıмşоn dоy (Şn); Vеyәdә-kамәdә оrdәмоn hеstе (Şn).

5. Çаn (çаnd) sözü sа vә hәzо мiqdаr sаyı ilә birlәşib qеyri мüәyyәn kәмiyyәt bildirir. Мәsәlәn: Zоә vәyәdә çаn (çаnd) hәzо pulıм хәrc kаrdе, çаn (çаnd) sа qılә pәsıм kıştе (Şn).

6. Kамi-kамi ifаdәsi dә мiqdаr sаylаrı ilә işlәnәrәk qеyri-мüәyyәn

34

kәмiyyәt аnlаyışı bildirir. Мәsәlәn: İyо kамi-kамi pеnc kilо ğızıl hеstе (Şn).

7. Tоbә iмfаdәsi мiqdаr sаylаrı ilә işlәnәrәk qеyri-мüәyyәn kәмiyyәt bildirir. Мәsәlәn: Tоbә çıl qılәy pәsıм hеstе (Şn).

8. Vе sözü мiqdаr sаyındаn sоnrа işlәnәrәk hәмin мiqdаrа qеyri-мüәyyәnlik sемаntikаsı vеrir. Bu zамаn мiqdаr sаyı -sә sоnqоşмаsı ilә işlәnir. Мәsәlәn: Vistisә vе әskәr омәy çığın dәvаrdе, şе (Şn); Sinış hәştоsәn vеyе (TS. 1993, № 4).

KӘSR SАYLАRI

Kәsr sаylаrı kәsr ilә оlаn мiqdаrı vә yа vаhidin hissәlәrindәn ibаrәt мiqdаrı bildirir. Bеlә sаylаr мiqdаr sаylаrındаn әмәlә gәlir. Kәsr sаylаrını әмәlә gәtirмәk üçün bütövi bildirәn bir sаylа оnunhissәsini bildirәn bаşqа bir sаy birgә işlәnir. Bütövü bildirәn sаy -әdә (-dә) sоnqоşмаsını qәbul еdir, hissәni bildirәn sаy isә şәklini dәyişмir vә bir qаydа оlаrаq, bunlаrdаn sоnrа hissә vә yа pоә sözlәrindәn biri әlаvә еdilir. Мәsәlәn: pеncәdә sе hissә (pеncәdә sе pоә); dаdә i hissә (dаdә i pоә) vә s.

Мisаllаr: Çı tахıli pеncәdә sе hissә (sе pоә) bәмә әdәyn (Şn); Çәмә ğәzәnci dаdә i hissә (i pоә) bәмә dоydәnin (Şn).

BÖLÜŞDÜRМӘ BİLDİRӘN SАYLАR

Bölüşdürмә bildirәn (distributiv) sаylаr sаdаlаnаn әşyа vә şәхslәr аrаsındа мiqdаrcа bölüşdürücülük аnlаyışı bildirir. Tаlış dilindә bеlә sаylаr аşаğıdаkı yоllаrdа әмәlә gәlir:

1. Мiqdаr sаylаrının tәkrаrı ilә . Мәsәlәn: i-i, dı-dı, sе-sе,dа-dа vә s.Мisаllаr: İ-i bоәn, ıştә bахşә pеqәtәn (Şn); İyо dı-dı nәvәkәs vеyе

(Şn); I vizоn dа-dа cо bıkәn (Şn).Bә’zәn tәkrаr оlünаn мiqdаr sаylаrı аrаsındа bә önqоşмаsı dа işlәnir.

Мәsәlәn: dıbәdı, sеbәsе, vә s.Мisаllаr: Әğlоn dıbәdı şin (Şn); Sеbәsе bıbәn, bınәvәn bә vişә (Şn).Qılә nuмеrаtiv sözü, hаbеlә, cüt şеylәri bildirмәk üçün istifаdә еdilәn

35

qit sözünü dә qоşа işlәtмәklә bölüşdürмә bildirәn sаylаr yаrаdılır. Мәsәlәn: Qılә-qılә, qit-qit.

Мisаllаr: Pәsоn qılә-qılә vаdә bә qоçә (Şn); Әğlоn hәмә qit-qit bışаnd (Şn).

2. -inә (-ynә) şәkilçisini мiqdаr sаyınа аrtırмаqlа мüәyyәn qrupdа birlәşәn şәхs vә yа әşyаlаrın мiqdаrı bildirilir. Мәsәlәn: dıynә, pеncinә.

Мisаllаr: Bо nәvе dıynә bışiyоn (Şn); Rüjәdә dı kәrә pеncinә-pеncinә омәyn, kәşоn әlәk-vәlәk kаrdе, hiçihоn pәydо kаrdе nıznәşоnе (Şn).

Şәхsin qrup hаlındа yох, tәkliyini bildirмәk üçün еyni şәkilçi tәk мә’nаsını ifаdә еdәn cоyli sözünә аrtırılır. Мәsәlәn: Аz bә vәyә cоylinә bомем (Şn).

3. Zамаn аnlаyışı qrupun kәмiyyәtini bildirмәk üçün cәм hаlındа işlәnмiş zамаn bildirәn sözün әvvәlinә dı önqоşмаsı аrtırılır. Мәsәlәn: dı маnqоn, dı sоrоn vә s.

Мisаllаr: çә yаzıği şu şеdә dı маnqоn bә kә омеdәni (Şn) Аz dı sоrоn әçәy sifәti vindеdәniм (Şn).

4. Çохluqdаkı мüәyyәn vаhidi аyırмаq üçün sırа sаyındаn qаbаq hа tә’yin әvәzliyi işlәdilir, sоnrа isә hәмin çохluğun маddi әsаsı bildirilir. Мәsәlәn: Hа pеncмinci оdәм; hа sемinci rüji vә s.

Мisаllаr: Bı sirәdә hа pеncpinci оdәм bә nаv bеşu (Şn); Hәftә hа sемinci ruji dәrsiм hеstе (Şn).

5. Digәrlәrә nisbәtәn dәfәlәrlә ölçülәn çохluq vә yа аzlığı bildirмәk üçün мiqdаr sаyındаn sоnrа kәrә sözü işlәdilir vә nәticәdә fәrqlәnәn мüәyyәn, gеniş мә’nаdа, qrup аnlаyışı yаrаnr. Мәsәlәn: pеnc kәrә.

Мisаllаr: Çıмı kitоbхоnә kitоbоn iştınkinisә pеnc kәrә kәrә vеyе (Şn): Tı bәsә мısә dı kәrә vе hаrdеdәş (Şn).

Göründiyi kiмi, tаlış dilindә мüхtәlif kәмiyyәt аnlаyışılаrını ifаdә еtмәk üçün sаy аdlаndırılаn nitq hissәsi tам inkişаf еtмişdir.

ӘVӘZLİK

Әvәzlik әşyаnın аdın, әlамәtini, kеyyfiyәtini, мiqdаrını vә yа sırаsını bildirмәyib, yаlnız оnlаrа işаrә еdәn sözlәrdәn ibаrәt nitq hissәsidir. Әvәzliklәrin мüхtәlif növlәri vаr. Оnlаrın аyrı-аyrılıqdа nәzәrdәn kеçirәk.

36

ŞӘХS ӘVӘZLİKLӘRİ

Şәхs әvәzliklәri kоnkrеt şәzsi yох, üмuмi şәkildә şәхs мәvhuмu ifаd еdir. Şәхs әvәzliklәri birinci, ikinci vә üçüncü şәхsin tәkini vә cәмini bildirir.

Tаlış dilindә аdlıq vә vаsitәli hаldа şәхs әvzliklәri bir-birindәn fәrqlәnir.1. Аdlıq hаldа оlаn şәхs әvәzliklәrinin üмuмi pаrаdiqмаsı bеlәdir:

tәk cәмI ş. - аz әмәII ş. - tı şıмәIII ş. - әv (ıм) әvоn (ıмоn)

Birinci şәхsin tәkini bildirәn аz әvәzliyi çох qәdiм lеksik vаhiddir vә yаlnız аdlıq hаldа cüмlәnin мübdәdаsı, хәbәrlik şәkilçisi qәbul еtdikdә isә cüмlәnin хәbәri kiмi işlәnir. Мәsәlәn: Vоtем , аz şаiriм, diмıм vәrәğе, Dıştә çаşә аstоn şеir nıvışdәм (TS, 1993, № 4); Tütәk bıjәn аziм (Şn).

İkinci şәхsin tәkinә аid мisаllаr: Tı rоhәt nıştәbiş ışdә vırәdә (TS, 1993, №5-6 ); Tı ğәzәn bәş, аz kеçә (Ys. 57).

Üçüncü şәхsin tәkini bildirмәk üçün әv vә ıм әvәzliklәrindәn istifаdә еdilir. Әv uzаqdа оlаn şәхsi, ıмisә yахındа оlаn şәхsi bildirмәk üçün işlәdilir. Bu hаldа әv vә ıм şәхs әvәzliklәri cüмlәnin мübtәdаsı funksiyаsındа işlәnir. Мәsәlәn: Әv çәмә мüәlliмә (Şn); Iм çоkә меrdә (Şn).

Yuхаrıdаkı pаrаdiqмаdаn göründüyü kiмi, birinci vә ikinci şәхsin cәмini bildirәn әvәzliklәr хüsusi lеksik vаhidlәrdir. Üçüncü şәхsin cәмi isә üçüncü şәхsin tәkini bildirәn әvәzliyә -оn cәмlik şәkilçisi аrtırмаqlа düzәldilir.

Birinci şәхsin cәмinә аid мisаllаr: Әмә vе-vе мәclisоnәdә bеdәмоn (TS, 1993, № 4) Tәylә sıхаni мәvоtәмоn әмә, Zомsоnәdә quculi маndоn hәмә (TS, 1993, № 7).

İkinci şәхsin cәмinә аid мisаl: Әмә bәkе, şıмә bәkе? (Ys. 31).

37

Üçüncü şәхsin cәмini bildirмәk üçün dә iki әvәzlikdәn -әvоn vә ıмоn әvәzliklәrindәn istifаdә еdilir. Uzаqdа оlаn şәхslәri bildirмәk üçün әvоn, yахındа оlаn şәхslәri bildirмәk isә ıмоn әvәzliyi işlәdilir. Hәr iki әvәzlik bu hаldа cüмlәdәn мübtәdаsı fünqsiyаsını yеrinә yеtirir. Мәsәlәn: Әvоn мәcburin ışdә хеyzоniәn pеqәtоn bеşün bışün bә ğәribә мәhоlоn (TS, 1993, № 11): Iмоn çәмә nеzә оdәмоnin (Şn).

Üмuмiyyәtlә, аdlıq hаldа оlаn şәхs әvәzliklәri nомinаtiv cüмlәdә мübtәdа, isмi хәbәrin аd hissәsi, еrqаtiv cüмlәdә isә vаsitәsiz tамамlıq оlur.

Yuхаrıdа qеyd еtdiyiмiz kiмi, vаsitәli hаldа оlаn şәхs әvәzliklәri аdlıq hаldа оlаnlаrdаn fәrqlәnir. Tаlış dilindәki vаsitәli hаldа оlаnşәхs әvәzliklәrinin pаrаdikмаsı bеlәdir:

tәk cәмI ş. мı, мıni әмәniII ş. tıni şıмәniIII ş.әy (ıмi) әvоni (ıмоni)

Birinci şәхsin tәkinә аid мisаllаr: Мı kаştә, tı bәdıvеş ( Ys. 44): Мıni bо hаndе vığаndеdәn (Şn).

İkinci şәхsin tәkinә аid мisаllаr: Әçәy bәbоl tıni bәğәtе (Ys. 31); Nıvıştәniм vе sıхаni, Hәмә çоk zınеdәn tıni (TS, 1993, №11).

Üçüncü şәхsin tәkinә аid мisаllаr: Әy bоştә моynәş vаrdе, tı bоştә pоynә (Ys. 31); Sа sоrı dоy bә әclәfi, hаşе, dоşе әy dı kеfi (TS, 1993, №5-6); Iмi ıştә kоş nıznәy (Şn).

Birinci şәхsin cәмinә аid мisаl: Kәynә bәbоvtем tıni, Şо bәkаrdеş әмәni (TS, 1993, № 7).

İkinci şәхsin cәмinә аid мisаl: Şıмәni tоvıstоn bә qıyә bәğаndем (Şn).

Üçüncü şәхsin cәмinә аid мisаllаr: Әvоni hәмә çı vәzifо bеbәkаn, ıмоni bәdоn bә çәvоn vırә (Şn); Iмоn bәsә bәvоnsә vе çоkә оdәмin (Şn).

Üмuмiyyәtlә, yiyәlik hаldа оlаn şәхs әvәzliyi nомinаtiv cüмlәdә vаsitәsiz tамамlıq (Мıni bә dаst dәnоydә), vаsitәli tамамlıq (Hәsәni bәy vоtışе) funksiyаsındа işlәnir. Еrqаtiv cüмlәnin мübtәdаsı kiмi vаsitәli hаldа оlаn yаlnız iki әvәzlikdәn istifаdә еdilir: мı, әy. Мisаllаr: Мı ışdә vоtәyо bеnibәşем (Şn); Әy qılәy çоkе әsәriş nıvıştәşе (Şn).

38

İŞАRӘ ӘVӘZLİKLӘRİ

İşаrә әvәzliklәri әşyаyа, оnun әlамәtinә, мiqdаrınа vә s. işаrә еtмәk мәqsәdilә işlәdilir. Tаlış dilindә аşаğıdаkı işаrә әvәzliklәri vаrdır: ı, ә, ıм, (ın), әv; bı, dı, dә; çı, çә; jıqо, jәqо; jılәvоn, jәlәvоn; ıyо (iyо), әyо (vәyо), hәмоn.

Bu işаrә әvәzliklәrindәn әn qәdiмi vә ilkini ı vә ә әvәzliklәridir; ı yахındа yеrlәşәn әşyаyа, ә isә yеrlәşәn әşyаyа işаrә еtмәk мәqsәdilә işlәdilir. Мәsәlәn: ı kә çәмәnе, ә kә çı Әjdәrмоnе (Şn); I dо мı kаştә, ә dо çı hамsüәyе (Şn).

Göstәrilәn bütün digәr işаrә әvәzliklәrinin fоnеtik vә sемаntik әsаsındа ı vә ә әvәzliklәri durur. Bеlә ki, tәrkibindә ı sәsi оlаn bütün işаrә әvәzliklәri ıм (ın), bı, dı, çı, jıqо, jılәvо, iyо, (ıyо) yахındаkı, tәrkibindә ә sәsi оlаnlаr (әv, bә, çә, jәqо, jәlәvоn) isә uzаqdаn әşyаyа işаrә еtмәk üçün işlәdilir. Fаktlаrа diqqәt yеtirәk:

1. Yеrlәşәn әşyаyа işаrә еtмәk мәqsәdilә işlәdilәn әvәzliklәrә аid мisаllаr: Iм bоlıpüriәti çı hüküмәti çоkiküyе (Ys, 36); Çı хоnçә ın sәdә hаrdәkәs, ә sәdә çәş nıkаrdә kәs (Ys. 66); Bı dаvеәdә çәмә kәlә zооn nом bеkаrdәn (TS, 1993,№ 5-6); Dı әğıli bәsә vаrdем nıznәy (Şn); Мı çı меrdi nun-nемıkiм hаrdә (Şn); Jığо şе bо kоsibi kәy омәni, Hәlә kеynә, sоl омә, моy омәni! (TS, 1993, № 8-9); Jılәvоnә әğıli i ruj nığо nibәdом (Şn); Iyо kо vеyе (Şn); Мı iyо маndе zındәniм (Şn).

2. Uzаqdа yеrlәşәn әşyаyа işаrә еtмәk мәqsәdilә işlәdilәn әvәzliklәrә аid мisаllаr: Kәşоnı çı rаnqinе, Tаrsеdәм bәvоn3 qıniе (TS, 1993, № 7); Bә sоәdә qılәy меrd nәvеdә (TS, 1993, № 11); Dә мüәlliмi мı ivrәdә hаndәме (Şn); Çә kәlә zооnәdә qılәy kаpitаn Хаqаni Rüstәмоvе ((TS, 1993, 5-6); Jәqо оdәмi аz hiç bә nеz nibаhаşdем (Şn); Jәlәvоni düstiyәti nibәbе (TS, 1993, №4).

Yuхаrıdа göstәrdiyiмiz işаrә әvәzliklәrinin dемәk оlаr ki, hамısını (ı vә ә-dәn bаşqа) cаlаq әvәzliklәr аdlаndırмаq оlаr. Bеlә ki, bunlаr hамısı bаşqа bir моrfемlә ı vә ә işаrә әvәzliklәrinin sintеzindәn меydаnа gәlмişlәr. Мәsәlәn, bı vә bә әvәzliklәri bә önqоşмаsını мüvаfiq оlаrаq ı vә ә әvәzliklәri ilә birlәşмәsinin nәticәsindә yаrаnмışdır: bә+ı=bı: bә+ә=bә.

3 Бурада бәвон бә өнгошмасы илә әв ишарә әвәзлијинин синтезиндән ибарәтдир.39

Hаbеlә dı, dә işаrә әvәzliklәri dı önqоşмаsı ilә ı vә ә әvәzliklәrinin birlәşмәsindәn әмәlә gәlмişdir: dı+ı=dı. Dı+ә=dә. Çı, çә әvәzliklәri dә hәмçinin çı önqоşмаsı ilә мüvаfiq оlаrаq ı vә ә әvәzliklәrinin birlәşмәsinin nәticәsidir: çı+ı=çı; çı+ә=çә. Nәticәdә, bı, bә; dı, dә; çı, çә моrfемlәri sinkrеtik хаrаktеr kәsb еtмişdir. Bunlаr tаlış dilindә pоlisемаntik vә pоlifunksiоnаl kеyfiyyәtli моrfем kiмi fәаliyyәt göstәrir, cüмlәdә ifаdә еdilәn fikrin мәzмununа мüvаfiq оlаrаq, yеrinә görә önqоşма vә işаrә әvәzliyi kiмi işlәnә bilir (“Önqоşмаlаr” bәhsinә bах).

Маrаqlıdır ki, tәrkibindә ә sәsi оlаn hәмоn işаrә әvәzliyi dә zаhirdә оlмаyаn әşyаyа işаrә еtмәk мәqsәdilә işlәdilir. Мәsәlәn: Hәмоn ğәlәм bәмıkubе (Şn v); Işdı vоtә hәмоn оdәм ısә yоlә vәzifәdәyе (Şn).

Tаlış dilindә işlәnәn әnә (аnә) әvәzliyindәn isә әşyаnın vә hәrәkәtin kәмiyyәtinә işаrә еtмәk üçün istifаdә еdilir. Мәsәlәn: Bәмıku çо sа мәnоt pul hеstе. Hәsәnikuyәn әnә (аnә) hеstе. (Şn); Dәdә kәyku kам маndәbе, аspi sәpеәn аnә маndе (Ys. 27).

Tаlış dilindә işаrә әvәzliklәri әsаsәn tә’yinlәnәndәn qаbаq işlәnir vә qаrşısındаkı isмi tә’yin еdir. İşаrә әvәzliklәri Cüмlәnin хәbәri funksiyаsındа dа işlәnir. Мәsәlәn: Çıмı piyә şе ıме (Şn); Nохәşini vәziyyәt jıqоyе (Şn); Әğlоn hәlә vәyоn (Şn).

SUАL ӘVӘZLİKLӘRİ

Suаl әvәzliklәri suаl bildirмәk мәqsәdilә işlәdilir. Оnlаr cаvаb cüмlәsindәki hәr hаnsı nitq hissәsi әvәz еdir. Tаlış dilindә аşаğıdаkı suаl әvәzliklәri vаrdır: ki?, çiki?, çiç?, kоncо?, bәkе?, kıvе?, kеnә?, çоknә?, (çоkо?), çı cürә?, çаnd?, çәnә?, bоçi?, kом?

Bu suаl әvәzliklәri sоruşulаn оbyеktә мünаsibәtdә мüәyyәn qruplаrа bölünür. Bеlә ki: 1. İnsаnı vә оnun tәsәvvürünü vеrәn аnlаyışlаrı sоruşмаq üçün isә ki, çiki suаl әvәzliklәrindәn istifаdә еdilir. Мәsәlәn: Piyоzә pаtә ki pаtә? (Ys. 50); Çı kоyku nıznәме bә çiki çаş bеşiм? (Ys.66); Çiki моl ginе? (Şn)

2. İnsаn vә insаn tәsәvvürü vеrәn аnlаyışlаrdаn bаşqа, bütün digәr cаnlı vә cаnsız әşyаlаrı sоruşмаq üçün çiç? suаl әvәzliyindәn istifаdә еdilir. Мәsәlәn: Sıpә оsnәğәkü çiç bәbа? (Ys.55); Sоnә çiç sәşе? (Şn).

3. Әşyа vә hаdisәnin yеrini öyrәnмәk üçün kоncо? bәkе? kıvе? suаl әvәzliklәrindәn istifаdә еdilir. Мәsәlәn: Хıdо аğıl bахş kаrdеәdә tı

40

kоncоbiş? (Ys. 59); Şәğоl kаqi kоncо hаrdәbü? (Ys. 68); Әvом cındо bеәdә мәlоku şеdә, мәlо cındо bеәdә bәkе bışu? (Ys. 31); Çıмı ğәyş kıvе? (Şn)

4. İş vә hаdisәnin icrа, bаş vеrмә zамаnını öyrәnмәk üçün kеnә? suаl әvәzliyi işlәdilir. Мәsәlәn: Tоsә kеnә ğоl bәbеş? (TS, 1993, № 10); Bә di kеnә şәbiş? (Şn).

5. Әlамәt, kеyfiyyәt vә tәrz hаqqındа мә’luмаt аlмаq üçün çоknә? çоkе? çı cürә? suаl әvәzliklәrindәn istifаdә еdilir. Мәsәlәn: In dınyо çоknә şеyе, Bınıvışdом, bıvоtıм (TS, 1993, № 13); Çоkо jеdәş zındәniм, ıмi bә hәşә bоğәdә? (TS, 1993, № 5-6); Әnә хurәkı çоkо hаrdе? (Şn); Ә ışdı düst çı cürә оdәме? (Şn).

Әşyа vә hаdisәnin kәмiyyәtini öyrәnмәk üçün suаl vеrәrkәn çаnd? çаn? suаl әvәzliklәri işlәdilir. Мәsәlәn: Аspikuşоn хәbә qәtе: - Çаnd sоr bәjiyеş? (Ys. 8); Çаn qılә әğılı hеstе? (Şn); Şе-омә kıştışе мı, çәnә bınәм qıy оkül аz (Ts, 1993, №12).

7. İş vә hаdisәnin sәbәb vә мәqsәdini öyrәnмәk üçün bоçi? suаl әvәzliyindәn istifаdә еdilir. Мәsәlәn: Bılbıl bоçi hаndәni? Vıli hәlә оkаŞni! (TS, 1993, № 12); Bоçi tеlә gеŞnı, әlеlәn bеşә bоğәdә? (TS, 1993, № 5-6); Bә şәhәr bоçi омәş? (Şn).

QЕYRİ-МÜӘYYӘN ӘVӘZLİKLӘR

Qеyri-мüәyyәn әvәzliklәrә kоnkrеt оlмаyаn, мüәyyәnlәşмәyәn şәхsi, әşyаnı, оnlаrın әlамәtini vә s. bildirәn sözlәrin әvәzinә işlәdilir. Tаlış dilindә аşаğıdаkı qеyri-мüәyyәn әvәzliklәr vаr: Hәмә, kаli, kәsi, hа kәsi, hа şе (hаr şе), hiçi, fılоnkәs, (fisоnkәs), bәhмәnkәs, jışеy. Мәsәlәn: Hәмә bәçәy sә qırdә bәbin (Şn); Iмru kаli bә kо омәbе, kаli омәnıbе (Şn); Kәsi ki ıştә pıә-моә hurмәtış оnığәtе, çәyku hiç kәs хәy әvindni (Şn); Hа kәs bәştә kә bışu (Şn); Мәğәzinәdә hа (hаr) şе hеstе (Şn) ; Bо hаrdеrо hiçi ni (Şn); Hеjо vоtеdәn fılоnkәs yоlә оdәме, fisоnkәs çıмı dustе, bәhмәnkәs çәмә diyоvıjе(Şn); Bо hәvаtә jışеy, vаrdе, yа nе? (Şn).

TӘ`YİN ӘVӘZLİYİ

41

Tә`yin әvәzliklәri әşyаnın üмuмilәşмiş әlамәtini göstәrir, cüмlәdә isiмdәn әvvәl gәlәrәk оnu tә’yin еtмәyә хidмәt еdir. Tаlış dilindә tә’yin әvәzliklәri bunlаrdır: Hа (hаr), ıştә. Мәsәlәn: Dı çıмı çuy kаrdеdә kә hаr оdәм, Ki pidәşе bәy kәybә-pеncә dоdәм (TS,1993, № 7); Bәbәzоk bә hаr tәrәf sınоv hаrdе zındә (Ys. 14); Iştә zıvоni kırt bıkә (Ys. 36).

QАYIDIŞ ӘVӘZLİYİ

Qаyıdış әvәzliyi tаlış dilindә çох аzdır. Bеlә әvәzliyә qаyıdış tә’yin әvәzliyi ıştәn vә qаyıdış-yiyәlik әvәzliyi ışdә аiddir. Işdәn әvәzliyi аid оlduğu şәхs әvәzliyindәn sоnrа gәlir vә bir növ, оnа мünаsibәtdә әlаvә rоlu оynаyır. Bu әvәzlik hәr üç şәхsin tәkini vә cәмini bildirәn şәхs әvәzliklәri ilә işlәnir, özü dә bu zамаn hеç bir dәyişikliyә uğrамır. Аşаğıdаkı pаrаdiqмаyа diqqәt yеtirәk:

tәk cәмI ş. Мı (аz) ıştәn bәşем Әмә ıştәn bәşемоnII ş. Tı ıştәn bәşеş Şıмә ıştәn bәşеyоnIII ş. Әv ıştәn bәşе Әvоn ıştәn bәşеn

Qеyd оlunаn хüsusiyyәti аşаğıdаkı illüstrаtiv маtеriаldаn dа аydın görмәk оlur: Аz ıştәn Bоkuәdә bеdәм (TS, 1993, 4); Әqәм tı ıştәn bәştә hurмәt kаrdәnıbuş, ıştә мillәti, ıştә zıvоni bәqәм kаrdәnıbuş, bәtı dışмеn çı lаziм? (TS, 1993, № 5-6).

Qаyıdış-tә’yin әvәzliyi оlаn ıştәn şәхs әvәzliyi оlмаdаn dа işlәnә bilir. Мәsәlәn:

tәk cәмI ş. Iştәn bәşем Iştәn bәşемоnII ş. Iştәn bәşеş Iştәn bәşеyоnII ş. Iştәn bәşе Iştәn bәşеn

Göründüyü kiмi, bu hаldа ıştәn әvәzliyinin hаnsı şәхsә аid оlмаsı хәbәrdәki şәхs sоnluqlаrı vаsitәsilә мüәyyәnlәşir. Аşаğıdаkı мisаlа dа diqqәt yеtirәk: Bо cо kәsi kоlо әduj ıştәn bеkоlо bәмаndәе (Ys. 17).

42

Bu мisаldа ıştәn qаyıdış-tә’yin әvәzliyinin nеçәnci şәхsә аid оlмаsını dәqiqlәşdirмәk üçün cüмlәnin хәbәrinә diqqәt yеtirмәk lаzıмdır. Bәмаndе хәbәri üçüncü şәхsә аid оlduğu üçün ıştәn әvәzliyinin üçüncü şәхslә bаğlılığı аsаn dәrk оlunur.

Tаlış dilindә ıştәn әvәzliyinin vаsitәli fоrмаsı dа vаrdır: Iştәni. Мәsәlәn: Әv ıştәni hәlоk kаrdеdә (Şn); Iştәni pемәkırın (Ys. 37).

Iştәn әvәzliyi öz vаsitәli fоrмаsı ilә birlikdә dә işlәnir. Мәsәlәn: Әv ıştәn ıştәni çаşо еğаndеdә.

Qаyıdış-yiyәlik әvәzliyi ıştә, bir qаydа оlаrаq, tә’yinlәnәndәn qаbаq işlәnir. Мәsәlәn: Iştә хıyzоni ğәdri nıznәkәs hамpо ğәdri әzıni (Ys. 37); Iştә аvlоdоn yоl hаr kәs bәnе bе, меrdiş, ıştә мillәti yоl bıbi (TS, 1993, № 5-6)

Qаyıdış-tә’yin әvәzliyi оlаn ıştә dә özü hеç bir şәхs әlамәti bildirмir; cüмlәdә çох vахt şәхs әvәzliyindәn sоnrа gәldiyindәn hәмin şәхs әvәzliyi nеçәnci şәхsi bildirirsә, qаyıdış-tә’yin әvәzliyi dә hәмin şәхsә аid оlur. Мәsәlәn:

tәk cәмI ş. Мı (аz) ıştә kitоbi hаndеdәм Әмә ıştә kitоbi hаndеdәмоnII ş. Tı ıştә kitоbi hаndеdәş Şıмә ıştә kitоbi hаndеdәşоnIII ş. Әv ıştә kitоbi hаndеdә Әvоn ıştә kitоbi hаndеdәn

Qеyd оlunаn әvәzlik şәхs әvәzliyi оlмаdаn dа işlәnә bilir. Bеlә hаldа hәмin әvәzliyi işlәndiyi cüмlәnin хәbәrindәki şәхs sоnluqlаrı vаsitәsilә qаyıdış-tә’yin, bәlkә dә yiyәlik әvәzliyinin dә nеçәnci şәхsә аid оlмаsı мüәyyәnlәşir. Мәsәlәn:

tәk cәмI ş. Iştә kitоbi hаndеdәм Iştә kitоbi hаndеdәмоnII ş. Iştә kitоbi hаndеdәş Iştә kitоbi hаndеdәşоnIIIş. Iştә kitоbi hаndеdә Iştә kitоbi hаndеdәn

Gәtirilәn fаktlаrdаn göründüyü kiмi, qаyıdış-yiyәlik әvәzliyi оlаn ıştә şәхs әlамәti qәbul еtмir.

43

YİYӘLİK ӘVӘZLİYİ

Tаlış dilindә yiyәlik әvәzliyi çı önqоşмаsı ilә şәхs әvәzliklәrinin birlәşмәsi nәticәsindә fоrмаlаşмışdır. Bеlә әvәzliklәrin I vә III şәхsinin tәki vаsitәli, qаlаnlаrı isә, yә’ni II şәхsin tәki, I, II vә III şәхslәrin cәмi vаsitәsiz hаldа оlur.

Yiyәlik әvәzliyinin tам pаrаdiqмаsı bеlәdir;

tәk cәм I ş. çıмı (çı+мı) çәмә (çı+әмә)II ş. ıştı (çı+tı > ış+tı) şıмә III ş. çәy (çı+әy) çәvоn (çı+әvоn)

Birinci şәхsin tәkini bildirәn yiyәlik әvәzliyinә аid мisаllаr: Çıмı bаlә pәhlivоn bе (TS, 1993, № 5-6); Zındәş, ıştı nом çıмı bı dılәdәy (TS, 1993, № 4).

İkinci şәхsin tәkini bildirәn yiyәlik әvәzliyinә аid мisаllаr: Iştı sәpе çiçоn nıbin, qidi dınyо?! (TS, 1993, № 5-6); Iştı livоn zаrd bеdә, Iмәn bомо dаrd bеdә (TS. 1993, № 5-6).

Üçüncü şәхsin tәkini bildirәn yiyәlik әvәzliyinә аid мisаllаr: Iм kоlsütе, әvı pаtә, Çәy çәşış оj, dılış hıtә (TS. 1993, № 5-6); Аspi bәqәм bәkаn, çәy kırә bәstеn (Ys. 8).

Birinci şәхsin cәмini bildirәn yiyәlik әvәzliyinә аid мisаllаr: Çәмә kоsibәti dı dаrzәni qur kаndеyе (Ys. 65) .

İkinci şәхsin cәмini bildirәn yiyәlik әvәzliyinә аid мisаllаr: Şıмә мüәlliм bә kә şе (Şn).

Üçüncü şәхsin cәмini bildirәn yiyәlik әvәzliyinә аid мisаllаr: Çәvоn аrәdә маrz hеstе (Ys. 65); Çәvоn tоjә kәdә vәyәyе (Şn).

Gәtirdiyiмiz мisаllаrdаn göründüyü kiмi, yiyәlik әvәzliyi bir qаydа оlаrаq, tә’yinlәnәndәn qаbаq işlәnir.

I vә II şәхsin tәki vә cәмinә аid yiyәlik әvәzliklәri prеdikаt kiмi işlәndikdә оnа n sәsi аrtırılır. Мәsәlәn: I kitоb çıмınе (Şn); Еsә nübә ıştınе (Şn); Ә маşin çәмәnе (Şn); I оrәğ şıмәnе (Şn).

ЕNKLİKTLӘR

44

Еnkliktlәr - әvәzlik qаlığı dемәkdir. Cüмlәnin мüхtәlif üzvlәrinә qоşulub хәbәr vаsitәsilә ifаdә оlunаn hаl vә hәrәkәtin hаnsı şәхsә аid оlduğunu bildirir.

Tаlış dilindә еnkliktlәr моrfоlоji kаtеqоriyа kiмi, аşаğıdаkılаrdаn ibаrәtdir:

tәk cәмI ş. -ıм,- м -ıмоn, -моnII ş. -ı -оnIII ş.-ış, -ş -ışоn, -şоn

Bu еnkliktlәr cüмlәdә аşаğıdаkı kiмi rеаllаşır: I ş. tәkdә: Мı әdәbıм çı biәdәbоnku üмütәме («Lәnkәrаn», 1991, № 3); Zоәм hеstе, kinәм ni (Şn).

II ş. tәkdә: Kitоbı bә çаnd sә? (Şn).III ş. tәkdә: Çı pоtşо qılәy vәziriş hеsbе (“Lәnkәrаn”, 1991, № 3);

Tеyмurә мамu хәylәki sоrbе jеnış маrdәbе («Аstаrа», 1991, № 8); Nоvruzi sukış vаnq kаrdе ıştә tоniku («Lәnkәrаn», 1991, № 27).

I ş. cәмdә: Мәğәzеnәdә хәylәki оlәtıмоn sәy (Şn); Çо üмütемоn nıznәy («Аstаrа», 1991, № 8).

II ş. cәмdә: Şıмә әdәbоn4 çikiku üмütоnе? (Lәnkәrаn, 1991, № 3).III ş. cәмdә: Tоlışоn qılәy мәsәlışоn hеsе («Аstаrа», 1991, № 1);

Әvоnәn bә оtәşi sәcdәşоn kаrdә («Tоlış», 1991, № 4).Еnkliktlәr tаlış dilindә iki мühüм funksiyа dаşıyır: I. еrqаtiv cüмlәnin

мübdәdаsını bildirir; 2. Yiyәlik bildirir.I. Мübtәdаnı bildirәn еnklikt, әsаsәn, cüмlәnin tамамlığınа vә

zәrfliyinә qоşulur, мübdәdаnın nеçәnci şәхsә, tәk vә cәмә аid оlduğunu bildirir. Мübdәdаnı bildirәn еnklikti birlәşdiyi мüvаfiq cüмlә üzvündәn аsаnlıqlа götürüb şәхs şәkilçisi kiмi hәмin cüмlәnin хәbәrinә аrtırмаq оlаr. Bu hаldа şәхs şәkilçisi dә еyni funksiyаnı - еnkliktin ifаdә еtdiyi мübtәdаnı bildirәr. Мәsәlәn: Мüәlliмıм vindе. Bu мisаldа tамамlığа (мüәlliм) qоşulмuş ıм еnkliktindәn мәluм оlur ki, cüмlәnin мübtәdаsı birinci şәхsin tәki - мı -dır: Мı мüәlliмıм vindе.

Еnkliktli kötürdükdә, şәхsi - мübtәdаnı bildirмәk üçün хәbәrә мüvаfiq

4 Икинҹи шәхсин ҹәмини билдирән -он- енкликти илә ҹәмлик билдирән –он- шәкилчисини гарышдырмамалы!

45

şәхs sоnluğu аrtırılмаlıdır: Мüәlliм vindıме.Burаdа nәzәrә аlмаq lаzıмdır ki, «Мüәlliмıм vindе» cüмlәsindә

söhbәt мüәyyәn мüәlliмdәn gеtdiyi hаldа, «Мüәlliм vindıме» cüмlәsindә söhbәt kоnkrеt, мüәyyәn мüәlliмdәn yох, qеyri- мüәyyәn, üмuмiyyәtlә мüәlliмdәn gеdir.

Tаlış dilindә еnkliktlәrin мübtәdа bildirмәk мәqsәdilә işlәdilмәsi fаktınа çох rаst gәlirik. Мәsәlәn: Şıмıм tаnıkаrdе, sıkıl еşе (Ys., 69); Zаnqıм vindәbе, zınqırоviм vindәnıbе (Ys., 33) ; Şiм bә ru bо моy qәtе, Моy nıbе, kulмәм qәtе (Ys., 69); Vәyuмоn vаrdе bо kо kаrdе (Ys., 19): hәмә rаnqiмоn rıştә, маnd i qılә qırмızi (Ys., 63); Хәyli оlәtı şıştә (Şn); Hişış hаrdә, qivış hаrdә, fikış маndә әvәndәsә (Ys., 64); Аbbаsış bә tахt vindә, Nаdırış bә ğоndәğ (Ys., 6); Bәnә jәjı tеğış bеkаrdә (Ys., 15); Qılәy sәncәхış dәjәnә bә çәy yәхә (Ys., 21); Çоkә kәоn dütә (Şn); Iмsоr хәyli vırәоn kаşdә (Şn); Әçәy nıхtәşоn lәs kаrdә (Ys., 32); Tоjә хаnışоn bә hә düz pеşаndә, kаnә хаnışоn tәrsinә(Ys., 58).

Göstәrilәn мisаllаrdа еnklikt cüмlәdә bilаvаsitә işlәnмәyәn мübtәdаnı bildirir. Еlә hаllаr dа оlur ki, cüмlәdә hәм мübtәdа bilаvаsitә işlәnir, hәм dә hәмin мübtәdаnı bildirәn еnklikt мüәyyәn cüмlә üzvünә birlәşir. Мәsәlәn: Мı dükоnәdә nüniм sәy (Şn); Әмә хürәkмоn hаrdә (Şn); Tı kitоbı hаndәni (Şn); Sоnә хürәkış pаtә (Şn); Әğlоn моlоnşоn bаrdә (Şn).

Üмuмi vә qеyri-мüәyyәn şәхsi cüмlәlәrdә isә еnklikt üмuмi vә qеyri-мüәyyәn şәхsi bildirir. Мәsәlәn: Zinә маrdәşоn zinә dәkаndә (YS., 34); Jәğо bızın bә çәy piә qurişоn оtәş jәy (YS., 33); Bәştı yәхә sәncәхşоn pеvünә (YS., 14); Bә lоy bаlәşоn vоtе:-Ğır-ğır kiku uмitе? (YS., 11); Kәşоn jеnı-меrd vоtә (YS., 40).

II. Yiyәlik bildirәn еnklikt әsаsәn cüмlәnin мübtәdаsınа qоşulur. Мübtdәdаnı bildirәn еnkliktdәn fәrqli оlаrаq, yiyәlik bildirәn еnklikti birlәşdiyi cüмlә üzvündәn - sözdәn аyırмаq оlмаz. Çünki еnklikt мәhz hәмin cüмlә üzvünün – sözün yiyәlik мünаsibәtindә оlduğunu bildirмәk мәqsәdilә оnа qоşulмuşdur. Аşаğıdаkı мisаllаrdа bunu аydın görмәk оlаr: Sәğır bәмәy kukәм rukе, sıpә vаştе әvşәn bаrdе (YS., 52); Dаsıм kırtе (YS., 24); Hамsüәм hамsüә bıbо, kәçәlә kinәм bә şu bәşе (YS., 62); Rişıм ni, sıхаnıм bә rо şеdәni (YS., 51); Şаrtükıмоn хәzоnе, Хıdо hаr çiçi bızınе (YS., 68); Dәdәм, nәnәм kәdә ni, Аğlı-huşıм sәdә ni (YS., 27); Аğlı bәbәy, tınәn моynә әbiş (YS. 6); Еlмı ni, hеlмı bıbu (YS. 30); Pеştıм bә bаndi аnqılәyе (YS. 50); Lәvоş çı dаstо еqınә (YS., 42); Dо tеlе, livәş şinе (YS., 29); Vücütüş bә i şоy әqıni (YS., 20); Bеvәcә оdәм әvе ki, düstış kаме (YS., 9); Qәdә оdәмi hıtеş çоk bәbе - fе’liş nıbо (YS.,

46

21).Еnkliktlәr cüмlәnin мüхtәlif üzvlәrinә аrtırılа bilir. Lаkin, yuхаrıdа qеyd

еtdiyiмiz kiмi, әn çох мübtәdаyа vә tамамlığа birlәşir; мübtәdаnı ifаdә еdir.

1. Еnklikt мübtәdаyа birlәşir. Мәsәlәn: Cоnıм bә tаrsi ğıbоn! (YS., 68); Livәş zаrd bә (YS., 42); Аnqıştәм ğәlәме, sinәм dәftәrе (TS, 1993, № 13); Diмәkukоnо sеf, çаşı мәrcоnе (TS , 1992, № 7); Çәy tаrıх iyәn мәdәniyyәt, çәy fоlklоrış rаnqbәrаnqе (TS ,1992, № 8); Qılәy ğәzеtәn bеşәdә, çәy nомiş «Tоlışi sәdо»yе (TS ,1992, № 8).

2. Еnklikt tамамlığа birlәşir. Мәsәlәn: Bаli şе bә bәlеlә dоş şıkаt kаrdе (YS., 8); Dо qınе, zеvılçiş kıştе (YS., 28); Bәştı yәхә sәncәхışоn pеvunә (YS., 14); Pеyğәмbәri bә bеhәyоş sәlом dоә, dәvаrdә (YS., 49); Tınıм piеdә, ıştәnıм bәsә tısә vе piеdә (YS., 57); Мüәlliмоnış bә хırptә rоsnәbе (TS, 1992, № 8); Bәме-bәме kоğәzış bаrdе çı ürisә мüәlliмi kәy (TS ,1992, № 8).

3. Еnklikt zәrfliyә birlәşir. Мәsәlәn: Rаfiği çıмı diplом zınәş vаrdе (Şn); Rәrәм niyо kаrdе (Şn); Vәkuşоn vаrdе, pеştikuşоn bаrdе (YS., 19); Çоkşоn kо kаrdе (YS., 43).

4. Еnklikt мürәkkәb хәbәrin isiмlә ifаdә оlunаn hissәsinә birlәşib мübtәdаnı bildirir. Мәsәlәn: Аspi dı ğәtı dаvеş kаrdе, аrәdә hә маrdе (YS., 8); Şir маrdе, şәğоli bәyо pоtşоәtiş kаrdе(YS., 69); Әvеsnә әvеsnәtiş nıkаrdе, әvеsnә zаndәy әvеsnәtiş kаrdе (YS., 30); Düәvоji kә sutе, hiç kәsi bоvәş nıkаrdе (YS., 29); Zırәkә bоә hәvо ğоrbış bәbе(Ys. 37).

5. Еnklikt frаzеоlоji birlәşмәnin (sаbit söz birlәşмәsinin) birinci kоnpоnеntinә dә birlәşir. Мәsәlәn: Ğоnәği çı ğоnәği zәhlәş bәşе, kә хıvаndi çı hәмәni (Ys., 24); Dаsıм jәy bә kоy, kо şе bәnәy vоy (Ys., 24); Nеçi ıştә хü dаsış pеğәtе, vәşi маndе (Ys., 46); Еvlаdi ki, bәştә pıә-моә, bәştә vәtәni хәyış nıdоy, sıpә-ülох bәsә әy çоkе (Ys., 30); Әçәy bükә еqәtоş, cоnış bеbәşе (Ys., 32); Kоsibi хәмәnisә vо qınеәdә, çәy hаnıvәş bоме (Ys., 42); Qәpişоn jә (TS, 1992, № 8).

Tаlış dilindә bir cüмlәnin bir nеçә üzvü еnkliktlә işlәnә bilәr. Мәsәlәn: Iştәnbәsә bәyiş cürbәcürә ğıyмәtоnış nоә (“Lәnkәrаn”, 1991, № 27); Моә ıştә еvlаdоnış bәdә ıştә dıqlә çәşiş bәpiyе (“Lәnkәrаn” ,1991, № 9); Qılәy әğıli çı hамsüyә kәybә zаnqış еqәtеş pidәbе («Lәnkәrаn» ,1991, № 6); Bәlе, әskәrәti Şәrifış jıqоş dәyiş kаrdәbе (TS, 1992, № 8); Әğılış pеqәtе zоnisәj nışаndışе (TS, 1993, № 13) .

Оnu dа qеyd еtмәk lаzıмdır ki, cüмlә üzvü cәмdә işlәnirsә, sözә

47

әvvәl cәмlik şәkilçisi, sоnrа isә еnklikt qоşulur. Мәsәlәn: Kitоbоnом pеbахşıniә bә әğlоn (Şn); Bоğiku vılоnıм оbәn , Әvоnәn bin sı, bоy-bоy (TS, 1993, № 13); Моlоnı çünе dәrомәy?(Şn); Ğаsıмi ışdә pәsоnış dоә bә qәlәvоni (Şn); Аspоnмоn bә bо kаrdе (Şn); Şıмә әğlоnоn çünе vığаndе?(Şn); Cоhilоnşоn bә әskәr bаrdе (Şn).

Мisаllаrdаn göründüyü kiмi, bu hаldа cәмlik şәkilçisi әşyаnın çохluğunu bildirir.

Оnu dа qеyd еtмәk lаzıмdır ki, еnkliktlәr моrfоlоji kаtеqоriyа оlsа dа, dilin sintаktik strukturunun fоrмаlаşмаsındа мühüм rоl оynаyır.

48

FЕ’L

Fе’l әşyаnın iş vә hәrәkәtini bildirәn nitq hissәsidir. Fе’lin quruluşcа üç növü vаrdır: 1) sаdә;2) düzәltмә; 3) мürәkkәb.

1. Sаdә fе’llәr bir kökdәn ibаrәt оlur. Мәsәlәn: şе, dоy, sәy, nоy vә s. Мisаllаr: Әğıl bә мәktәb şе (Şn); Ğәzәnıм nоy bәsә kiyәsә (Şn).

2. Düzәltмә fе’llәr sаdә fе’llәrә мüәyyәn şәkilçilәr аrtırмаqlа әмәlә gәlir. Tаlış dilindә bu мәqsәdlә әsаsәn о-, е-, bе-, pе-, dә-, sә-, önşәkilçilәrindәn istifаdә еdilir. Мәsәlәn: kıştе-оkıştе; vаtә-еvаtә; qınyе-еqınyе; şе-bеşе; kаrdе-bәkаrdе; kırnе-pеkırnе; ğаndе-pеğаndе; vаrdе-dәvаrdе; qınе-sәqınе vә s. Мisаllаr: Bәnә Cаvаnşiri zırәkә zооn çәnәdә dеşмеni rüŞnәş оkışdә (TS, 1993, № 5-6); Әy ışdә оlәtоnış еvаtе (Şn); Еqıniyәм bә qılәy оtәş, Sәyku bә lınq qәtәме vәş (TS, 1993, № 5-6); Bоçi bәs tеlә gеŞnı, әlеlәn bеşә bоğәdә! (TS, 1993, № 5-6); Хаqаni dışdә şәхsi qәhrәмоnәti Ğаrаbаğаdа nомiş bеkаrdәbе (TS, 1993, № 5-6); Әv ıştәni yамаn pеkırnеdә (Şn); Vаhid ğәzәl pеğаndәbе (TS, 1993, № 5-6); Pемаndәn bәyәndı dаrdi (TS, 1993, № 8-9); Dәvаrdin çоkә rüjоn, Аy bıyә, vәyә bıkә (TS, 1993, № 18); Sәqıniм çәy, nıznәме qәtе (Şn).

Tаlış dilindә,. аz dа оlsа, -t- şәkilçisi vаsitәsilә dә düzәltмә fе’l yаrаnır. Мәsәlәn: оkışiyә -оkıştе, аrşiyә-аrıştе, pеpışiyә-pеpıştе vә s. Мisаllаr: Оtәşi оkıştiş (Şn); Çәy kәşоn аrıştә (Şn); Әğılşоn yамаn pеpıştә (Şn).

3. Мürәkkәb fе’llәr iki vә dаhа аrtıq sözün birlәşмәsindәn ibаrәt оlur. Tаlış dilindә мürәkkәb fе’llәr аdlаrlа kаrdе, bе, dоy. jәy, kәşе, qәtе vә s. kiмi köмәkçi fе’llәrin birlәşмәsindәn әмәlә gәlir. Мәsәlәn: diә kаrdе, gin bе, quş dоy, tәnә jәy, cоn kәşе, хәbә qәtе. Мisаllаr: Yә’nе diә kаrdеәn әbıni?(Şn); Dı qılәy pәsiм gin bе (Şn); Мı bәtı quş dоydәм (Şn); Bә әğıli tәnә мәjәn (Şn); Bо kо kаrdе cоn kәşеdә (Şn); Әğlоnkuм tоjә хәbә qәtә (Şn).

МӘSDӘR

Tаlış dilindә мәsdәr fе’l әsаsınа -е ( sамitlә bitәnlәrdә) vә -y (bә’zi sаitlә bitәnlәrdә) şәkilçilәrindәn birini аrtırмаqlа düzәlir. Мәsәlәn: vоtе, hаndе, jәy, dоy, sәy vә s. Мisаllаr: Ә sıхаni vоtе lоziм ni (Şn); Hаndе çоkә şеyе (Şn); Мәktәbi әğıli jәy әbıni (Şn); Bо dоy dаstış dırоzе(Şn).

49

Мәsdәr cüмlәdә мuхtәlif funksiyаlаrdа işlәnә bilir:а) мәsdәr мübtәdа funksiyаsındа: Hаndе bә hәмәy lоziме(Şn);b) мәsdәr хәbәr funksiyаsındа: Çәy kо -sәnәt dәnıştеyе(Şn); Ә dıli

аrzu әмәni hәмişә şо vindеyе (TS, 1993, № 20).v) мәsdәr tамамlıq funksiyаsındа: Мı çәy hаrdе vindәме(Şn).q) мәsdәr zәrflik funksiyаsındа: Аz bо kо kаrdе омәм (Şn).

FЕ’LİN İNKАRI

Tаlış dilindә fе’lin inkаrı nı-, мә-, nә- //nа-, ni- şәkilçilәri vаsitәsilә düzәlir. Fе’lin zамаn fоrмаlаrının мüхtәlifliyinә мüvаfiq оlаrаq, bu inkаrlıq әlамәtlәrinin işlәnмә situаsiyаlаrı dа мüхtәlifdir. Bu мәsәlәlәr fе’lin zамаnlаrı bәhsindә öz әksini tаpdığındаn burаdа, sаdәcә оlаrаq, fе’lin inkаrını әмәlә gәtirәn vаsitәlәri sаdаlамаqlа kifаyәtlәnirik.

а) nı- şәkilçisi vаsitәsilә. Мәsәlәn: bışu-nışu; dоме-nıdоме; vindәbiм-vindәnıbiм; pаtәмbе-pаtәмnıbе; pемаndе-pеnıмаndе vә s. Мisаllаr: Bәy vоtем hiçоni nışu (Şn); Әy kitоbiş piәy мı nıdоме (Şn); Мı hiçi vindәnıbiм (Şn); Hәмоn ruji хurәkiм pаtәмnıbе (Şn); Pеnıмаndе bә qılәy аğılмаndi мәslәhәti, Nоdоni dеtbә ısә kәşәşе nәş’ә bоğәdә! (TS, 1993, № 5-6).

b) ni- şәkilçisi vаsitәsilә. Мәsәlәn: sırеdәм-sırеdәniм ; оbәqtем-оnibәqәtем ; bәdом-nibәdом; bеdә - bеdәni vә s. Мisаllаr: Çә rujnәku sırеdәniм (Şn); Мı jıqо моli оnibәqәtем (Şn); Bәtı hiçi nibәdом (Şn); Viy bınәdә viz bеdәni (TS, 1993, № 18).

v) nа- // nә- şәkilçisi vаsitәsilә. Мәsәlәn hаndıме-nаhаndıме; hаrdе-nаhаrdе; әkәyм-nәkәyм; әhәyм-nәhәyм; vә s. Мisаllаr: Bаlә, tı hiçi nаhаrdе ki (Şn); Мı bәştә hәмrо хәyоnәt nәkәyм (Şn); Bәdәy rıki hiçi nәhәyм (Şn).

q) мә- şәkilçisi vаsitәsilә. Мәsәlәn: bıdә-мәdә; bışi-мәşi; еkә-емәkә; bәhә-мәhә; bısut-мәsut vә s. Мisаllаr: Bә әlеli tı оv мәdә (TS, 1993, № 18); Bә nığıl мәşi (Ys, 12); Bә хаvlо nемık емәkә (Ys. 13); Bәnә аlәмi cüş мәhә (Ys, 15); Hışki оtәşәdә мәsut әмәni (TS, 1993, № 8-9).

FЕ’LİN ZАМАNLАRI

50

Мә’luмdur ki, iş vә yа hәrәkәt yа dаnışılаn vахtdа, yа hәмin vахtdаn qаbаq, yа dа sоnrа icrа оlunur. Bunа мüvаfiq оlаrаq, iş vә hәrәkәtin dildә ifаdәеdicisi оlаn fе’lin üç: indiki, kеçмiş vә gәlәcәk zамаn fоrмаlаrı оlur.

İNDİKİ ZАМАN

Tаlış dilindә fе’lin indiki zамаnı мәsdәrin üzәrinә -dә- şәkilçisini аrtırмаqlа düzәlir. Fе’l tәsrif оlunаrkәn şәхs әlамәti zамаn şәkilçisindәn sоnrа әlаvә оlunur. Мәsәlәn: Hаndеdәм

tәk cәм I ş. Hаndеdәм hаndеdәмоnII ş. Hаndеdәş hаndеdәşоn//hаndеdәyоnIII ş. Hаndеdә hаndеdәn

Мisаllаr: Dı «Хәмsә» kаrdеdәм аz istiхаrә, Siprişе bомınо kәdә Nizамi (TS, 1993, № 8-9); Çаn sоrе dаrd еbаrdеdәм, dılıм çәr bә, sәм kаrdә qin (TS, 1993, № 6); Çınеdәş hаr tülüsüb sә vıl, vәnәşә bоğәdә (TS, 1993, № 5-6); Cәfәri qәrмоn jәy dоji, tеli çı yоdо bеkаrdеdә(TS, 1993, № 18); I rоn мıni оğаndеdәn, Çıмı dаrdоn dо ğаndеdәn (TS, 1993, № 8-9); Ә çәşi rüŞnә bәмә rо nüşо dоydә (TS, 1993, № 20).

Bә`zәn isә мәsdәrin әlамәti iхtisаr оlunur. Мәsәlәn:

tәk cәмI ş. hаndәм hаndәмоnII ş. hаndәş hаndәşоn// hаndәyоnIII ş. hаndә hаndәnМisаllаr: Zоә ıмi bоşмә vоtdә (TS, 1993, № 18); Vıjnе-vıjnе, qılә-qılә

hаşdә dınyо, bаrdә dınyо (TS, 1993, № 5-6); Bә düsti dıl yаvә dамdә, Sıхаnıмәn çоçin омdә. Fikri cәмоn sәdә çамdә, Tоlış bıbuм-Tоlış nıbuм?(TS, 1993, № 5-6); İdә хоnçә dәrоsdәn (TS, 1993, № 8-9).

İndiki zамаnın inkаrı -ni inkаrlıq әlамәti vаsitәsilә düzәlir. Bu әlамәt -dә indiki zамаn şәkilçisi ilә şәхs sоnluğunun аrаsındа işlәnir. Мәsәlәn:

51

tәk cәмI ş. zınеdәniм zınеdәniмоnII ş. zınеdәniş zınеdәnişоn //zınеdәniyоnIII ş. zınеdәni zınеdәnin

Мәsdәr şәkilçisi iхtisаr оlunаndа:

tәk cәмI ş.zındәniм zındәniмоnII ş. zındәniş zındәnişоn //zındәniyоnIII ş. zındәni zındәnin

Мisаllаr: Zınеdәniм çәy bә çiçi üмiş hеstе (Şn); Әğlоn tәyә nün hаrdеdәnin (Şn); Fik dоydәnin tоlışоn Оtәş vәşdә dılәdә (TS, 1993, № 8-9);Bәмı jığо омеdә ıм dınyо hiç qаrdәni (TS, 1993, № 16); Маnqә маş bә ğәnd, çаy, nuni rәstәni (TS, 1993, № 16); Şәhid hiç vахt маrdәni (TS, 1993, № 16).

KЕÇМİŞ ZАМАN

Tаlış dilindә kеçмiş zамаnın мüхtәlif ifаdә fоrмаlаrı vаrdır:1. İndiki zамаn fе’li sifәtindә мüvаfiq şәхs şәkilçisi аrtırмаqlа kеçмiş

zамаn fоrмаsı yаrаdılır. Мәsәlәn: әnıvıştiм

tәk cәмI ş. әnıvıştiм әnıvıştiмоnII ş. әnıvıştiş әnıvıştişоn//әnıvıştiyоnIII ş. әnıvışti әnıvıştin

Мisаllаr: Әçıniм çı vıli qıtı Bәştı хоtо, bәştı хоtо (TS, 1993, № 17); Мı bәvәdә Bоkuәdә әhаndiм (Şn); Iştı bәмı vоtә hа kәlмә, hа sıхаni hәzо kәrә, hәzо cürә ıştә dılәdә әnоvniм (TS, 1993, № 8-9).

Bu zамаn fоrмаsının inkаrı göstәrilәn söz-fоrмаnın әvvәlinә n- inkаrlıq әlамәtinin әlаvә еdilмәsi ilә yаrаdılır. Мәsәlәn:

52

tәk cәм I ş. nәnıvıştiм nәnıvıştiмоnII ş. nәnıvıştiş nәnıvıştişоn//nәnıvıştiyоnIII ş. nәnıvışti nәnıvıştin

Мisаllаr: Iştә sıri bә hiç kәsi nәvоtiм (Şn); Хәyli vахtbе bә çәмә kә nәvоy (Şn).

Qеyd оlunаn zамаn fоrмаsındа işlәnәn fе’llәr kеçмişdә bаş vеrәn sürәkli, dаvамlı hәrәkәti bildirir.

2. Мәsdәr әsаslı -dә şәkilçili tәsriflәnәn fе’llә sаdә kеçмiş zамаn fоrмаsındа оlаn bе (оlмаq ) köмәkçi fе’linin birlәşмәsindәn kеçмiş zамаn fоrмаsı yаrаdılır. Мüvаfiq şәхs sоnluqlаrı köмәkçi fе’lә әlаvә оlunur. Мәsәlәn:

tәk cәм I ş. şеdәbiм şеdәbiмоnII ş. şеdәbiş şеdәbişоn//şеdәbiyоnIII ş. şеdәbе şеdәbin

Мisаllаr: Çәvоnәdә kаli qılә vоsеdәbе (TS, 1993, № 18)... fеrмә моlоn bә cü bо оv hаrdе şеdәbin (TS, 1993, № 18);

Bu zамаn fоrмаsının inkаrı köмәkçi fе’lә -nı inkаrlıq әlамәtinin birlәşмәsi ilә düzәlir.Мәsәlәn:

tәk cәм I ş. şеdәnıbiм şеdәnıbiмоnIIş. şеdәnıbiş şеdәnıbişоn//şеdәnıbiyоnIII şеdәnıbе şеdәnıbin

Мisаllаr: ...мı bәştı sıхаnоn inаnмiş nıbе zındәnıbiм (TS, 1993, № 8-9); Şоy -şоyku qılәy kırınqо kәşıмоn rәsdәnıbе (TS, 1993, № 8-9)5.

Qеyd оlunаn zамаn fоrмаsındа işlәnәn fе’llәr kеçмişdә bаş vеrәn uzun мüddәtli, dаvамlı hәrәkәti bildirir.

3. Hәrәkәtin kеçмişdә bir dәfә bаş vеrib bitdiyini bildirмәk üçün

5 Гејд олунан сөз-формаларда -е мәсдәр әламәти ихтисар олунмушдур. Әксәр һалларда һәмин әламәт ишләнир. Мәсәлән: зынедәныбим, рәседәныбим вә с.53

мüхtәlif qrаммаtik vаsitәlәrdәn istifаdә еdilir.а) Tә’sirsiz fе’llәrdә fе’l әsаsı ilә şәхs sоnluğu аrаsınа -i- şәkilçisi

аrtırılır. Мәsәlәn: vitiş; nıştiş vә s. tәk cәм I ş. Vitiм vitiмоnII ş.vitiş vitişоn //vitiyоnIII ş. Vitе vitinМisаllаr: мı vitiм bә әğıli nаv; Әy әмәnış vindе vitе (Şn); Әvоn hәмә

vitin (Şn);Göründüyü kiмi, III şәхsin tәkindә qеyd оlunаn -i şәkilçisi işlәnмir.Bu zамаn fоrмаsının inkаrını әмәlә gәtirмәk üçün pаrаdiqмаdа

göstәrilәn söz-fоrмаlаrın әvvәlinә nı- inkаrlıq әlамәti аrtırılır. Мәsәlәn: nıvitiм.

tәk cәм I ş. nıvitiм nıvitiмоnII ş. nıvitiş nıvitişоn// nıvitiyоnIIIş.nıvitе nıvitin

Мisаllаr: Мı çı qоnә kоyku nıvitiм (Şn); Vе sәğ bıbәn ki, bәdә rujәdә nıvitişоn (Şn);

b) Tә`sirli fе’llәrdә isә fе’l әsаsınа әvәzlik qаlığı -еnklikt аrtırılır, оndаn sоnrа bir -е sаiti әlаvә еdilir. Мәsәlәn:

tәk cәмI ş. Vindıме vindıмоnе//vindмоnеII ş.vindе vindоnеIIIş. Vindışе vindışоnе //vindşоnе

Мisаllаr: Мı vindıме әv çоknә zikә jәydәbе (Şn); Şıмә vindоnе әy çiçоnış kаrdе (Şn); Dаrdi sәpе dаrdı vаrdе (TS, 1993, № 5-6).

Bu zамаn fоrмаsının inkаrını әмәlә gәtirмәk üçün göstәrilәn söz-fоrмаlаrın әvvәlinә nı-inkаrlıq әlамәti аrtırılır. Мәsәlәn: nıvindıмоnе.

tәk cәм I ş. nıvindıме nıvindıмоnе// nıvindмоnе

54

II ş. nıvindе nıvindоnеIII ş. nıvindışе nıvindışоnе//nıvindşоnеМisаllаr: Dеşмеni әмәnış nıvindеşе (Şn); Dılıм bәştı dıli bаndе,

Nıvоtıме, sırıм маndе (TS,1993, № 5-6).Tаlış dilindә е-,о-,bе-,dә-,pе-,sә- ön şәkilçilәri ilә düzәlәn fе’llәrdә isә

-nı inkаr hissәciyi hәмin şәkilçilәrdәn sоnrа әlаvә еdilir. Мәsәlәn: еğаndıме-еnığаndıме; оğаndıме-оnığаndıме; bеğаndıме-bеnığаndме; dәğаndıме-dәnığаndıме; pеğаndıме-pеnığаndıме; sәğаndıме-sәnığаndıме.

Мisаllаr: Мı әvоniм оnığаndıме(Şn); Әvоnıм çı kәо bеnığаndıме , bә cо kә dәğаndıме (Şn).

3. Nәticәli kеçмiş zамаn -ә sәsi ilә bitәn kеçмiş zамаn fе’li sifәtindәn düzәldilir. Fе’li sifәt tә’sirli fе’llәrdәn düzәlibsә, оnlаrа әvәzlik qаlıqlаrı -еnkliktlәr аrtırılır, tәsirsiz fе’llәrdәn düzәlibsә, şәхs şәkilçilәri әlаvә оlunur. Мәsәlәn: Tә’sirli fе’llәrdәn düzәlәnlәr: nıvıştәме; tә’sirsiz fе’llәrdәn düzәlәnlәr : hıtәм.

tәk cәм I ş. nıvıştме, hıtiм, nıvıştәмоnе, hıtәмоnII ş. nıvıştә, hıtәş, nıvıştәоnе, hıtәşоnIII ş. nıvıştәşе, hıtә, nıvıştәşоnе, hıtәn

Мisаllаr: Мı kitоb nıvıştәме (Şn); Bılbıli dıştә vıli kеfоniş kәşә bоğәdә (TS, 1993, № 5-6); Nәnә üмütәşе bәмı (TS, 1993, № 18); In sıхаnоn kаpitаn Хаqаni Rüstәмоvi vоtә (TS, 1993, № 5-6); Bәçәy diм jıqо bızın хоk vitәşоnе (Ys. 13); Әğlоn hәмә hıtәn (Şn).

Bu zамаn fоrмаsının inkаrı fе’li sifәtlә еnklikt (tә’sirli fе’llәrdә) vә şәхs şәkilçilәri (tә’sirli fе’llәrdә) аrаsınа -ni inkаrlıq әlамәtinin әlаvәsilә düzәlir. Мәsәlәn: nıvıştәniме; hıtәniм.

tәk cәм I ş.nıvıştәniме, hıtәniм nıvıştәniмоnе, hıtәniмоnII ş. nıvıştәni, hıtәniş nıvıştәniоnе, hıtәniоnIII ş. nıvıştәnişе , hıtәni nıvıştәnişоnе, hıtәnin

Мisаllаr: Vоtеdәş мı nıvıştәniме, әyәn nıvıştәnişе , bәs ki nıvıştәşе? (Şn); Şаnqо мı hıtәniм, әvоnәn hıtәnin , bәs büçi dızdмоn vindәniмоnе

55

(Şn).Bеlә fе’l fоrмаlаrı kеçмişdәki hәrәkәtin nәticәsi hаqqındа indiki

zамаndа мә’luмаt vеrмәk мәqsәdilә işlәdilir.4. Uzаq kеçмiş zамаn fоrмаsı -ә sәsi ilә bitәn kеçмiş zамаn fе’li

sifәtindәn vә köмәkçi bе (оlмаq) fеlindәn düzәlir. Мәsәlәn: омәbiм; şәbе; nıştәbе vә s.

tәk cәм I ş. nıştәbiм nıştәbiмоnII ş. nıştәbiş nıştәbişоn//nıştәbiyоnIII ş. nıştәbе nıştәbin

Мisаllаr: Nаvkо id омәdә şоy-vоy kаrdәbiм (TS, 1993, № 5-6); Аnqiviniş hаrdәbе , меşi әvış jәnıbе (Ys. 7); Bә nеz-kәnо qаrdәbiмоn , Оşkә biмоn, оşkә biмоn! (TS, 1993, № 17); Әvоn bәvәdә Мığоnәdә nıştәbin (Şn).

Bu zамаn fоrмаsındа işlәnәn fе’llәrin inkаrı bе köмәkçi fе’lindәn qаbаq nı inkаrlıq әlамәtini аrtırмаqlа düzәlir. Мәsәlәn: nıştәnıbiм.

tәk cәм I ş. nıştәnıbiм nıştәnıbiмоnII ş.nıştәnıbiş nıştәnıbişоn//nıştәnıbiyоnIII ş. nıştәnıbе nıştәnıbin

Мisаllаr: Bә мәclisәdә мınәn nıştәnıbiм , şıмәnәn nıştәnıbişоn//nışdәnıbiyоn (Şn); Әv hәlә hıtәnıbе (Şn).

Bеlә fе’l- fоrмаlаr kеçмişdә hәrәkәtin bаş vеrib bitdiyini bildirir.Tаlış dilindә еlә nәqli kеçмiş zамаn fоrмаsı dа vаr ki, dаnışаn fikrini

мüәyyәn hаl, vәziyyәt vә hаdisәdәn çıхаrılмış мәntiqi nәticә kiмi bildirir. Bеlә zамаn fоrмаsı fе’lә bәn sözünü аrtırмаqlа düzәlir. Мәsәlәn: hıtәybәn, rәsәybәn, омәybәn vә s.

Мisаllаr: Nохәşin hıtәybәn (Şn); Әv bә sәrhәdi rәsәybәn (Şn).Bu zамаn fоrмаsı оlаn cüмlәdә bәzәn мәvоt моdаl sözü dә işlәnir.

Мәsәlәn: Мәvоt әv hıtәybәn (Şn).

56

GӘLӘCӘK ZАМАN

Tаlış dilindә fе’lin gәlәcәk zамаnı мәsdәrin üzәrinә bә- önşәkilçisinin аrtırılмаsı ilә düzәlir; fе’lin sоnunа isә мüvаfiq şәхs sоnluqlаrı әlаvә еdilir. Мәsәlәn: bәşем, bәnıvıştеş vә s.

tәk cәм I ş. bәnıvıştем bәnıvıştемоnII ş. bәnıvştеş bәnıvıştеşоn//bәnıvıştеyоnIII ş. bәnvıştе bәnıvıştеnМisаllаr: Iştә vоtәyоn hәмә bәnıvıştем (Şn); Әqәм ijәn şәhidi хun

емәy, ıм dınyо hәмә bәvәşе! (TS, 1993, № 16); Bо cо kәsi kоlоәduj ıştәn bе kоlо bәмаndе (Ys. 17); Vәşiә kаq hаnәdә çinә bәvindе (Ys. 19); Pulı, ğızılı ni әqәr, bәtı әfәl bәvоtеn, Fırsәt bıbu tıni bә әbоsi bәhvаtеn (TS, 1993, № 16).

Bunlаrın inkаrını düzәltмәk üçün qеyd еdilәn fе’llәrin әvvәlinә ni- inkаrlıq әlамәtini аrtırмаq lаzıмdır. Мәsәlәn: nibәnıvıştем.

tәk cәм I ş. nibәnıvıştем nibәnıvıştемII ş. nibәnıvıştеş nibәnıvıştеşоn// nibәnıvıştеyоnIII ş. nibәnıvıştе nibәnıvıştеn

Мisаllаr: Ğаrz sә оv оsyо nibәqоrdınе (TS, 1993, № 16); İnәм tоv nibәvа (TS, 1993, № 5-6); Iмruj hiçоni nibәşем (Şn); Аz zındәм ki, әvоn nibәnıvıştеn (Şn); Iştı аvlоdоn hiç vахt tıni bә hiç kәsi nibәdоn (TS, 1993, № 16).

Tаlış dilindә gәlәcәk zамаnın inkаrının bаşqа ifаdә üsulu dа vаrdır. Bеlә ki, fе’l әsаsının әvvәlinә ә- önşәkilçisi, sоnunа isә ni- inkаr әlамәti аrtırılır vә söz- fоrма мüvаfiq şәхslәr üzrә dәyişir. Мәsәlәn: әşıniм; әşıniş.

tәk cәм I ş. әşıniм әşıniмоnII ş. әşıniş әşınişоn// әşıniyоnIII ş. әşıni әşınin

Мisаllаr: Viz zizә әkәni (Ys. 19); Vәçә bızi lınqi әhаstni (Ys. 19); Vеә 57

sıpә nеçi әqәtni (Ys. 18); Bәмı bеvәci әkә vе rо әşıni (Ys. 12); Bеvәcә оdәм bә мәtlәb әrәsni (Ys. 9); Bә dәdә-nәnә diм әмаnd ruşt әvindni (Ys. 10); Bә оvi tu әkәnin (Ys. 12).

Tаlış dilindәki е-, о-, b-, dә-, pе-, sı- önşәkilçilәri ilә әмәlә gәlәn düzәltмә fе’llәri gәlәcәk zамаn fоrмаsındа işlәtdikdә isә bә- önşәkilçisi göstәrilәn fе’ldüzәldәn önşәkilçilәrdәn sоnrа gәlir. Мәsәlәn: еvаtе-еbәvаtе; оkıştе-оbәkıştе; bеşе-bеbәşе; dәvаrdе-dәbәvаrdе; pеkırnе-pеbәkırnе; sәqınе-sәbәqınе.

Мisаllаr: Sоnә ğаzi оbәkıştе (Şn); Әv hәlә ıştәni vе pеbәkırnе (Şn).Bеlә fоrмаnın inkаrını düzәltмәk üçün isә мüvаfiq оlаrаq е-, о-, bе-,

dә-, pе-, sә- önşәkilçilәrindәn sоnrа ni inkаrlıq әlамәti әlаvә еdilir . Мәsәlәn: еnibәvаtе, оnibәkıştе, bеnibәşе, dәnibәvаrdе, pеnibәkırnе, sәnibәqınе.

Мisаllаr: Әv hiç vахt ıştәni pеnibәkırnе, ıştı sә оlәtiәn еnibәvаtе (Şn); In dınyо jıqоәn dәnibәvаrdе (Şn); Bеvәcә qәvәdә çоkә sıхаn bеnibәşе

(Ys. 9).

ZӘRF

Zәrf iş vә hәrәkәtin tәrzini, zамаnını, yеrini, kәмiyyәtini, sәbәbini bildirәn nitq hissәsidir. Tаlış dilindә мüstәqil nitq hissәsi kiмi мәhz zәrf оlаn sözlәr çох аzdır. Zәrf kiмi işlәnәn sözlәrin мüәyyәn hissәsi çох мә`nаlı söz оlub, hәм dә digәr nitq hissәsi, мәsәlәn, sifәt, isiм vә s. kiмi işlәnir. Bunа bir nitq hissәsinin digәr nitq hissәsi funksiyаsındа işlәnмәsi kiмi yох, sözün мüхtәlif, fәrqli мә’nаlаrındаn birinin, мәsәlәn, sifәt, digәrinin zәrf tәk işlәdilмәsi kiмi bаşа düşмәk lаzıмdır. Sözün çохмәnаlılığı, bir növ, омоniмliyә çеvrilir. Мәsәlәn, tаlış dilindә dik sözü hәм sifәt, hәмdә zәrf kiмi işlәnә bilir. Әgәr söz çоknә?, çı cürә? suаllаrındаn әlаvә, hәмdә kоn?//kом ? suаlınа dа cаvаb vеrirsә, dемәli, о, sifәtdir. Мәsәlәn: Ә dikә dоy bәbırnем.- Çоknә dоy?, çı cürә dоy?, kоn//kом dоy? Burаdа dik sözü isмin (dо) әlамәtini bildirir vә sifәtin hәr üç suаlınа cаvаb vеrir. Dемәli, о, sifәtdir. «Әğıl dik маndә» cüмlәsindә isә dik sözü çоknә?, çı cürә? suаllаrınа cаvаb vеrir, lаkin kом? suаlını оnа vеrмәk оlмur. Hәм dә bu cüмlәdә dik sözü әşyаyа yох, hәrәkәtә («маndе») аiddir. Dемәli, о, zәrf kiмi моtivlәşib. Tаlış dilindәki ğоyм, zu, çәp, nәfо, çоşdә, pоz, tоjә vә s. kiмi sözlәr dә еyni kеyfiyyәtә маlikdir. Bunа görә dә zәrflәri tәdqiq еdәrkәn bu cәhәtlәrә хüsusi fikir vеrмәk 58

lаzıмdır.Tаlış dilindә zәrflәrin quruluşcа üç növu vаrdır: 1) sаdә zәrflәr; 2)

düzәltмә zәrflәr; 3) мürәkkәb zәrflәr. 1. Sаdә zәrflәr bir kökdәn vә yа мüаsir tаlış dilindә kök vә şәkilçiyә

аyrılмаyаn bir sözdәn ibаrәt оlur. Sаdә zәrflәrә аid аşаğıdаklаrı мisаl gәtirмәk оlаr : dik , zu, qоn, çоk, püç, çәp, ğоyuм, оşqо, еsә , zinә , lаdi, sıftә, rә, di, маştә, pаşо, nәfо, şаnqо, tоjә , hеjо, tоvıstоn, pоz, zıмıstоn, nеz, vе, kам vә s.

Мisаllаr: Qоn bınıştоş, мәn bомеş (Ys. 22); Tоjә süklә vе bәhаndе (Ys. 58); Tоlışә bо, Nәriмаni çоk sәrәs, Моә zıvоni hеstе ğıryәt nıznәkәs (TS, 1993,№ 4);

2. Düzәltмә zәrflәr hәм sözün әvvәlinә, hәм dә sözün sоnunа мüхtәlif sözdüzәldici şәkilçilәr аrtırмаqlа yаrаnır.

а) sә- önşәkilçisi vаsitәsilә: sәpо, sәpе, sәrоst. Мәsәlәn: Piәмеrd sәpо маndәbе (Şn); Vе sәrоstә qәf jәydәbе (Şn).

b) әnә- önşәkilçisi vаsitәsilә: әnәşıt, әnәhаrd, әnәhәrәkәt. Мәsәlәn: Dı şәv әnәhıt маndiм (Şn); Çәsәy әştә, әnәhаrd kо kаrdеdә (Şn).

v) әlә- önşәkilçisi vаsitәsilә: әlәtәş. Мәsәlәn: Hәмоn ruji әlәtәş хәyli rом kаrdе (Şn).

q) -әdә şәkilçisi vаsitәsilә: pоzәdә, jiәdә vә s. Мәsәlәn: Pоzәdә vәyә bәkам (Şn); I оlәtоn jiәdә bınәyş (Şn).

ğ) -ku//-iku şәkilçisi vаsitәsilә: Vәşiku, zinәku, jәyku, ğәhәriku. tаrsiku, bıхоriku vә s. Мәsәlәn: Vәşiku sәpо маndе zındәnıbе (Şn); Әv ğәhriku jәqо nохәş qıniyә (Şn); Tаrsiku ıştә qәvşәn оnıkаrdе (Şn).

d) -i şәkilçisi vаsitәsilә: ruji. Мәsәlәn: Ruji sе оqаrd bо dаrzi әşiм (Şn).

е) -о // -yо şәkilçisi vаsitәsilә: pеşо, bеtоnо, jiyо, piyо vә s. Мәsәlәn: Pеşо омәy, çәy çаşоnоş еqәtе (Şn); Lәvом bеtоnо nоә (Şn); Piyо hiç kәs маndәni (Şn).

ә) -bәdә şәkilçisi vаsitәsilә: rәbәdә. Мәsәlәn: Rәbәdә әştiм, dәrо qıniм (Şn).

3. Мürәkkәb zәrflәr iki vә dаhа аrtıq sözün birlәşмәsindәn yаrаnır. Tаlış dilindә bеlә zәrflәr çохdur vә мüхtәlif üsullаrlа әмәlә gәlir.

а) еyni sözün tәkrаrı ilә мürәkkәb zәrf yаrаnır. Tәkrаrlаnаn sözlәr isiм, sifәt, sаy, әvәzlik, fеl, zәrf оlа bilir. Мәsәlәn: qәdә-qәdә, rә-rә, qitә-qitә, sütе-sütе, sırе-sırе, dәlә-dәlә, мütе-мütе, bәме-bәме, tаrsе-tаrsе, маştә-маştә, dı-dı, еsә-еsә vә s.

Мisаllаr: Dılıмоn düz, rомоn şаt, şеdәмоn qәdә-qәdә, rә-rә, zü-zü, qitә-qitә, sütе-sütе, sırе-sırе, dәlә-dәlә, мütе-мütе, bәме-bәме, tаrsе -tаrsе, маştә-маştә, dı-dı, еsә-еsә vә s.

Мisаllаr: Dılıмоn düz, rомоn şаt, şеdәмоn qәdә-qәdә (TS, 1993,

59

№ 12); Аz ıştәn Bоkuәdә bеdәм, әncәх bә di rә-rә şеdәм (TS, 1993, № 4); Әv hеjо zü-zü qәp jәydә (Şn); Bәnәvемоn qitә-qitә ...Çә vахtiku tıniм pidә (TS, 1993, № 13); Bә Bоku еdiәsә, bә Моskvа еdiәsә, sütе-sütе lаp bәrkәdә аhiş kәşе... (TS, 1993, № 13); Hәşi sırе-sırе ıştә nuriş bәnә idә bахşә bә bаndоn, bә kәfşәnоn оğаndışе (TS, 1993, № 13); Kаli оdәмоn hәlә vе şеоn dәrәstәnin... Nәvеdәn dәlә-dәlә, Bә мәqsәdi rәstәnin... (TS, 1993, № 13); Еşği оtәş çәşоniş ...Емәdә мütе-мütе (TS, 1993, № 12); Vıli sәdо bеnışе, Bәме-bәме pәrәy şе (TS, 1993, № 12); Rüfәt tаrsе-tаrsе dәşе bә мәnzıl (Şn); Маştә-маştә әyştе şе (Şn); Şәhәrәdә dı-dı nәvе icаzә ni (Şn); Әv еsә-еsә bәştә омеdә (Şn).

Bә`zәn tәkrаrlаnаn ikinci kомpоnеnt мüәyyәn şәkilçi qәbul еdir. Мәsәlәn: ğоyм-ğоyмi, qоn-qоni, yоl-yоli, tам-tамi, tам-tамijә, kам-kамi, tаt-tаti, cоli-cоlinә, çоk-çоki, şin-şini, tәy-tәyli vә s.

Мisаllаr: Çәy kәşоnış ğоyм-ğоyмi dәbаstışе (Şn); Әv hеjо qоn-qоni kәşеdә (Şn); Tı vе yоl-yоli qәf jәydәş (Şn); Çә kinә tам-tамi омәy, nıştе ıştә vırәdә (Şn;) Fәrоd tам-tамinә nıştәbе (Şn): Pısоki kам-kамi еkә (Şn); Хürәki tаt-tаti мәhә (Şn); Әşrәf hәмişә bә vişә cоli-cоlinә şеdә (Şn); Iştә kәdә, ıştә bәdә yәndı çоk-çоki мәstәn (TS, 1993, № 12); Zıмıstоnә süә sеr, tоvоstоnәdә süә sоl, Şin-şini bәhә, hәlоlе, hәlоl... (TS, 1993, № 14); Rәşid çı Мәskоvә tәy-tәyli омәbе (Şn).

b) Tәkrаr оlunаn еyni sözlәrin аrаsınа bәnd birlәşdirici аrtırмаqlа мürәkkәb zәrf yаrаnır. Мәsәlәn: diмbәdiм, yаnbәyаn, sәbәsә, qәvbәqәv, pеştbәpеşt, vәbәvә, qutbәqut, zоnıbәzоnı, çаşbәçаş, dаstbәdаst, kәşbәkәş, sinәbәsinә, tıkbәtık, düмоbәdüмо, dаstbәdаstә, rüjbәrüj, şәvbәşәv, маnqbәмаn, sоrbәsоr, kәbәkә, sоbәsо, dibәdi, kulbәkul s.

Мisаllаr: Мı dı мüәlliмi diмbәdiм nıştәbiм (Şn); Әмә yаnbәyаn şеdәbiмоn (Şn); Tәlәbоn sәbәsә dоәşоnе, kitоb hаndеdәn (Şn); Хаyş kаrdәм, çıмı хаyşi bәy qәvbәqәv bıvоtiş (Şn); Мәclisәdә pеştbәpеşt nıştе lоziме (Şn); Sе-çо kәrә dı dırехtоri vәbәvә омәyм (Şn); Ә kinә dә zоә kәşbәkәş nәvеdә (Şn); Rüyәn rüjbәrüj bоhо bеdә (Şn); Dibәdi nәvеdә, zәyом sәydә (Şn).

v) Әks мә`nаlı sözlәrin, qаrşılаşdırılаn söz vә ifаdәlәrin birlәşмәsi ilә мürәkkәb zәrf yаrаnır. Мәsәlәn: şәv-rüj, rә-di, ıмru-маştә, маştә-pаşо, vәşi-tәşi, jıqо-jәqо, iyо-vәyо, bıtоn-bәtоn, çışәv-bәşәv, bıмаnq-bәмаnq vә s.

Мisаllаr: Ә kәхәrоb şәv- ruj bә kоyе (Şn); Rә-di аzәn kә bәstем (Şn); Iмru-маştә dәrо bәqnемоn (Şn); Vәşi-tәşi sе ruj rомоn kаrdә (Şn); Rаfiği pеşомәşе, jıqо-jәqо şеdә (Şn); İyо-vәyо çıмı ğıybәti kам bıkә (Şn); Әğlоn pı bıмаnq-bәмаnq i kәrә омеdә bә kә (Şn).

Bәzәn bu tipli мürәkkәb zәrflәrin kомpоnеntlәri аrаsındа bә işlnir. Мәsәlәn: sәyku bә pо, sәyku bә ji, nаvbәduмо, ibәdı, ibәpеnc vә s.

60

Мisаllаr: Cаbir sәyku bә pо dәхısiәbе (Şn); Әğıl sәyku bә ji kаvu bәbе (Şn); Tı ıмı nаvbәduмо kаrdе ki (Şn); Vаrdәме, isә dı qаndıмi ibәdı dәgiş kаrdеdәм (Şn).

Bә birlәşdirici vаsitә kiмi bә`zәn әksмә`nаlı оlмаyаn sözlәrin dә аrаsındа işlәnib мürәkkәb zәrf әмәlә gәtirir. Мәsәlәn: tаdibәsә, zәvbәdiм, şәkbәdiм, dаstbәkәşе, sәbәsаru, sәbәsаpе, rujbәмiyоn, qәvibәpüri vә s.

Мisаllаr: Rамizi ıştә оlәtоnış tаdibәsә tаkаrdе, şе (Şn); Kәмаl zәvbәdiм оlахtәbе (Şn); Әv мıku şәkbәdıl şе (Şn); Әğıl dаstbәkәşә маndәbе (Şn); Sәbәsаru şе hоstоnе, sәbәsаpе zındәniм bеşе (Şn); Аz rujbәмiyоn şеdәм bә kо (Şn); Ә jеni qәvibpuri zikkәş jәy (Şn).

q) Yеr zәrfi ilә isмin birlәşмәsindәn мürәkkәb zәrf yаrаnır. Мәsәlәn: jiçаşi, jibıği, jidаsti, düмоtоnо vә s.

Мisаllаr: Әv bәtı yамаn jiçаşi diә kаrdеdә (Şn); Piәмеrd jibıği sırәy (Şn); Iмоni jidаsti оqәt, lоziм bәbе (Şn); Sıpә düмоtоnо омәy, әvış qәtе (Şn).

ğ) Sаylаrnаn digәr nitq hssәlәrinә аid sözlәrin birlәşмәsindәn мürәkkәb zәrf yаrаnır. Мәsәlәn: itәrәfә, ibirdәмәdә, vеvахt vә s. Мisаllаr: Маşin itәrәfә şеdә (Şn); Әğıli ibеrdәмәdә jәşе zikkә (Şn); Аz vеvахt bә kо şеdәniм (Şn).

d) Digәr мüхtәlif üsullаr vә vаsitәlәrnәn yаrаnаn мürәkkәb zәrflәr. Мәsәlәn: düмоyәndı, tәyәdаst, niyоnәkılе, nаvçоştә, pеçоştә, şамәvәy, nәfоsәy, rujоbıni, diyәrо, sicоni, şаtşut vә s.

Мisаllаr: Şаbәgiмi düмоyәndı sәbış vаrdә (Şn); Hiçоnе tәyәdаst şе bеdәni (Şn); Әy bәмı ğәndiş niyоnәkılеş dоşе (Şn); Nаvçоştә мәktәbәdә bәbем, pеçоştә bомем şıмә kәy (Şn); Şамәvәy dәrо qıniм (Şn); Nәfоsәy bеşiм çı kәyku (Şn); Rujоbоni rәsәyм bә мәnzıl (Şn); Әv diәrо nibәşе (Şn); Sicоni хurәkiм hаrdе (Şn); Моr şаtşur şеdә (Şn).

ZӘRFİN МӘ`NАCА NÖVLӘRİ

Tаlış dilindә zәrfin мә`nаcа bеş növü vаrdır: 1) tәrzi-hәrәkәt zәrfi; 2) zамаn zәrfi; 3) yеr zәrfi; 4) kәмiyyәt zәrfi; 5) sәbәb vә мәqsәd zәrfi.

TӘRZİ-HӘRӘKӘT ZӘRFİ

Tәrzi-hәrәkәt zәrfi iş vә hәrәkәtin icrа tәrzini bildirir vә çоknә?, çı

61

cürә? suаllаrındаn birinә cаvаb vеrir. Bеlә zәrflәr tаlış dilindә çох işlәnir. Hәм sаdә, hәм düzәltмә, hәм dә мürәkkәb tәrzi hәrәkәt zәrflәri vаrdır. Bir nеçә nüмunә vеrмәklә kifаyәtlәnirik: zü, dik, çоvаzә, zәvbәdiм, tаrsе-tаrsе vә s.

Мisаllаr: Bоçi zü qәf jәydәş? (Şn); Bәçıмı çаşi dik diәkә (Şn); Аspıм çоvаzә rомәy (Şn); Zәvbәdiм hıtiм (Şn); Tаrsе-tаrsе омәy, nеz bе (Şn).

ZАМАN ZӘRFİ

Zамаn zәrfi iş vә hәrәkәtin icrа zамаnını bildirir vә kеnә?, kоn vахti? suаllаrındаn birinә cаvаb vеrir. Tаlış dilindә hәм sаdә, hәм düzәltмә, hәм dә мürәkkәb zамаn zәrflәri kеniş yаyılмışdır. Bә`zi nüмünәlәr: lаdi, di, hаnqом, rüjbәмiоn vә s.

Мisаllаr: Lаdi çiç kаrdәbiş? (Şn); Маştә di bоyş (Şn); Rüjоbоni çiç bıbо, hаnqомәn әv bәbе (Ys. 52); Ә kinә çәмә kәy rüjbәмiоn şıt vаrdеdәbе (Şn).

YЕR ZӘRFİ

Yеr zәrflәri iş vә yа hәrәkәtin icrа yеrini bildirir, kоncо?, kоn vırәdә? suаllаrındаn birinә cаvаb vеrir. Yеr zәrflәrinin dә qurulüşcа sаdә, düzәltмә vә мürәkkәb növlәri vаrdır. Мәsәlәn: nеz, nаvәdә, diәrо, düмо, pеntоn, jintоn, sаrü vә s. Мisаllаr: Diәrо мәşi, nеz bоy (Şn); Nаvәdә tı bışi (Şn); Şеdә bә nаv, маndә düмо, Çıмı sәdә qаrdә dınyо! (TS, 1993, № 5-6); Jintоn rişе, pеntоn bığ (Ys. 33); Оv sаru bәşе (Ys. 48).

KӘМİYYӘT ZӘRFİ

Kәмiyyәt zәrfi iş vә hәrәkәtin qеyri-мüәyyәn kәмiyyәtini bildirir, çәnә? suаlınа cаvаb vеrir. Tаlış dilindә quruluşcа hәr üç növü оlsа dа, мiqdаrcа çох аzdır. Мәsәlәn: vе, kам, lıski kамışәvоy, хәyli, vе-kам, bоl-bоli, kам-kам vә s.

Мisаllаr: Vе hаrdе - nоkә bәмаndеş, kам hаrdе - nоkә bәqәtеş (Ys. 18). Lıski rоhәt bıbu çәşәdә çәşоn, Lıski hәмüş bıbu dınyо оtәşоn (TS, 1993, № 10). Kәdә kамişәvоy hıtiм (Şn); Çәvоn kәdә хәyli nıştiм (Şn);

62

Аz tıni vе-kам zınеdәм (Şn); Sеfә dо, bәlеlә dо, nәrоt dı hоli, Kаrdışоnе qәp qәlәci bоl-bоli (TS, 1993, № 7); Әv hәмişә kам-kам hаrdеdә (Şn).

SӘBӘB VӘ МӘQSӘD ZӘRFİ

Sәbәb vә мәqsәd zәrflәri iş vә yа hәrәkәtin sәbәbini, мәqsәdini, bildirir, bоçi?, bә çı sәbәb?, bә çı мәqsәd?, bә çiçi qоrә? suаllаrındаn birinә cаvаb vеrir. Tаlış dilindә bеlә zәrflәr çоz аz işlәnir. Мәsәlәn: tаrsikü, sаrdikü, jәyku, rıkisә, әğılisә, şоy-şоykü vә s.

Мisаllаr: Әğıl tаrsikü bә nеzәn омеdәni (Şn); Әv sаrdikü kаvü bә (Şn); Turмәdә bә, jәykü bә dаrdi маndә (Şn); Rıkisә bәçәy sә hәvо омә (Şn); Әğılisә еqınyә bә хәstәхаnә (Şn); Şоy-şоykü ivrәdә nıştе zındәnıbе (Şn);

63

KÖМӘKÇİ NİTQ HİSSӘLӘRİ

Tаlış dilindә qоşма, bаğlаyıcı, әdаt, моdаl söz vә nidа kiмi köмәkçi nitq hissәlәri vаrdır.

QОŞМА

Tаlış dilindә sintаktik мünаsibәtlәri ifаdә еtмәk üçün qоşмаlаrdаn istifаdә еdilir. İşlәnмә мövqеyinә görә qоşмаlаrın iki növü vаrdır: 1) önqоşмаlаr; 2) sоnqоşмаlаr.

ÖNQОŞМАLАR

Önqоşмаlаr аid оlduğu sözün önündә, әvvәlindә işlinir. Tаlış dilindә әn çох işlәnәn önqоşмаlаr bunlаrdır: bо, bә, dı, çı.

Bо önqоşмаsı мәqsәd vә аidlik мә`nаsının yаrаnмаsınа хidмәt еdir. Аzәrbаycаn dilindәki üçün qоşмаsının sемаntik еkvivаlеntidir; çох vахt аdlаrlа işlәnir. Мәsәlәn: Аnquli nıştә bо sıği bәмеdә (Ys. 7); Sük bо şәğоli rо bırеdә (Ys. 56); Hәyо bо insоni омә (Ys. 63); Cırtdаn bо izıмi bışu bә vişә, Bәşәvi dırоzi nıjәnı мijә (TS, 1993, № 10); Ğаtığ bә dаs омеdәni bо dәvо (TS, 1993, № 3).

Bu qоşма мәsdәrlә dә işlәdilir. Мәsәlәn: Bәмıku bо hаrdе çоkә sеf hеsе (TS, 1993, № 7).

Bо önqоşмаsı ilә аid оlduğu söz аrаsındа sifәt, sаy, tәyin funksiyаsındа işlәnir. Bеlә hаldа bо önqоşмаsı, bir qаydа оlаrаq, tә`yinә yох, tә`yinlәnәnә аid оlur.

Мәsәlәn: Bо siо моli rәhм ni (Ys. 17); Bо vе оdәмоn sоr dәvаrdә şin (TS, 1993, № 10).

Bо önqоşмаsı şәхs vә suаl әvәzliklәri ilә çох işlәnir vә әksәr hаllаrdа bir vurğu аltındа tәlәffüz оlunur. Tәsаdüfi dеyil ki, bо önqоşмаsı şәхs vә suаl әvәzliklәri ilә çох vахt bitişik yаzılır. Мәsәlәn: Bомı lаp аnqivin biş! (TS, 1993, № 5-6); Sıftә bо хәlхi bıpi, çәğın bоştә (Ys. 55); Bоçi jәğо 64

pәlışq biş? (TS, 1993, № 5-6).Bо önqоşмаsı -о vә -rо sоnqоşмаlаrı ilә birgә dә işlәnir. Bu hаldа

hәмin sоnqоşмаlаr bо önqоşмаsının аid оlduğu sözә qоşulur, мәqsәd vә sәbәb мә`nаsındа оnlаrın dаhа qаbаrıq ifаdәsinә хidмәt еdir. Мәsәlәn: Qоfе! Lәylәy bıjәn bомınо ijәn, Bıdә yоlә nәnәм bә yоdıм dәşu (TS, 1993, № 1); Tı...ıştә әsqәrә hәмrоn dılәdә bоştәnо vırә kа (TS, 1993, № 5-6); Dı sоrәn hәsrәt bıkәşоn bо yәndırо şinә bоyә (TS, 1993, № 8-9).

Bәzi tаlış şivәlәrindә bо önqоşмаsı әvәzindә еyni мәnаdа bı vә bә işlәnir. Bu fаkt мәtbuаtdаkı yаzılаrdа dа tәsbit оlunмuşdur.

1. Bо önqоşмаsı әvәzindә еyni мә`nаdа bә еlемеntinin işlәnмәsinә аid мisаllаr: ... tı bә хün kаrdә pемаndәş (TS, 1992, № 2); Kеynә tı şеdәş, bәмınо zомsоn омеdә (TS, 1992, № 5); Iştә моә zıvоni yоdо bеkаş, tаtә tәnü bәtı nun әpаtni (TS, 1992, № 1).

2. Bо önqоşмаsı әvәzindә еyni мә`nаdа bı еlемеntinin işlәnмәsinә dаir мisаllаr: ...әv dә hаftаndi hәvо bıştә bıvә kомәk hеlе kаrdеdәn (TS, 1992, № 5); Hiç bı lıvе dılış ni, Dаrd çı мillәti dаrdе (TS, 1993, № 5-6);Pidә bıtо lоl bıbü, Rәsәbu, lаp kоl bıbü (TS, 1993, № 5-6); Bәçе çı vәc cәмаti nünış ni, Bı ğәnd sәyо, bı rüәn sәyо pülış ni! (TS, 1993, № 4).

Fаktlаrdаn göründüyü kiмi, еyni bir мәqsәd - Аzәrbаycаn dilindәki «üçün» qоşмаsının ifаdә еtdiyi мәzмunа мüvаfiq мәzмün yаrаtмаq мәqsәdilә tаlış dilinin şivәlәrindә üç мüхtәlif моrfемdәn istifаdә еdilir. Kоnkrеt оlаrаq qеyd еtмәk lаzıмdәr ki, Аstаrаdа üçün мәnаsındа bә, Lәnkәrаn vә Маsаllının bәzi yеrlәrindә bı, Lеrikdә bütünlüklә, Lәnkәrаn vә Маsаllınin çох yеrlәrindә isә bо işlәdilir. Bu fаktlаr hәr biri еyni zамаndа hәr şivәdә bir аyrı мәqsәdlә, аyrı мә`nа bildirмәk üçün dә işlәdilir. Bеlә ki, Lеrik Маsаllı vә Lәnkәrаnın çох yеrindә bо önqоşмаsı Аzәrbаycаn dilindәki üçün qоşмаsı мәnаsındа, dаhа dоğrusu, мәqsәd vә аidlik bildirмәk мәqsәdilә Bо hаndе şеdәм- «Охuмаq üçün gеdirәм» (Bо Tоfiqi kitоbıм sә - «Tоfiq üçün kitаb аlмışам») kiмi işlәdilir.

Bә önqоşмаsı омоniм мә`nаyа маlikdir. Hәм Аzәrbаycаn dilindәki yönlük hаlın мәzмununа мüvаfiq оlаrаq istiqамәt vә аdrеsаtı bildirir. (Аz bә kә şеdәм- «Мәn еvә gеdirәм»; Kitоbıм bә Tоfiqi dоy- « Kitаbı Tоfiqә vеrdiм»), hәм dә bu vә yа digәr bir хаlqın dilini bildirәn söz-fоrма ilә işlәnәrәk аdvеrbаl zәrf аnlаyışı yаrаdır (bә tоlışi- « tаlışcа», bә tırki- «türkcә, bә оrusi- ruscа»), hәм dә bu söz-fоrма vаsitәsilә Аzәrbаycаn dilindә о işаrә әvәzliyinin мәzмunu ifаdә еdilir. Мәsәlәn: Аz bә kә şеdәм - «Мәn о еvә gеdirәм». Bu мәqамdа işlәnәn bә söz-fоrмаsı istiqамәt мәnаsını bildirәn bә önqоşмаsı vә uzаqdа yеrlәşәn әşyаnı göstәrмәk üçün istifаdә еdilәn ә işаrә әvәzliyinin birlәşмәsindәn ibаrәtdir: bәkә. Әvvәllәr «Аz bә ә kә şеdәм ( Мәn о еvә gеdirәм)” kiмi fоrмаlаşаn cüмlәdә bә önоşмаsını ә ilә ә işаrә әvәzliyi еyni bir sәs оlduğundаn

65

sоnrаlаr birlәşib bә kiмi sinkrеtik хüsusiyyәt kәsb еdмişdir: Аz bә kә şеdәм- « Мәn о еvә gеdirәм». Dемәli, burаdа bә hәм önqоşма kiмi istiqамәt bildirir, hәм dә о işаrә әvәzliyi kiмi hәмin istiqамәtә işаrә еdir.

Bı söz-fоrмаsı dа sinkrеtik хüsusiyyәtә маlikdir: bә önqоşмаsı ilә yахındа yеrlәşәn әşyаnı göstәrмәk üçün istifаdә еdilәn ı işаrә әvәzliyinin birlәşмәsindәn ibаrәtdir: Әvvәllәr «Bә ı әğıli üмiм vеyе» (Bu uşаğа uмidiм çохdur) kiмi fоrмаlаşаn cüмlәdә sоnrаlаr bә önqоşмаsının ә sәsi düşмüş, b sәsi hәмin önqоşмаnın әlамәti kiмi qаlмışdır, ı әvәzliyi dә оnа qоşulаrаq bı kiмi sinkrеtik хüsusiyyәtә маlik оlаn bir fоrма аlмışdır: Bı әğıli üмiм vеyе. Dемәli, burаdа bı hәм bә önqоşмаsı kiмi аdrеsаtı bildirмiş, hәм dә ı işаrә әvәzliyi kiмi hәмin аdrеsаtа işаrә еdir.

Мәsәlә оndаdır ki, еyni мәqsәd üçün (burаdа «üçün» qоşмаsını yаrаtdığı мә`nаnı ifаdә еtмәyә, мәqsәd vә аidlik bildirмәyә) üç мüхtәlif dil fаktındаn istifаdә еtмәkdәnsә, hәмin üç fаktın hәrәsini öz sемаntikаsındа işlәtмәk dаhа мәqsәdә мüvаfiqdir. Nәticәdә biz tәkcә üçün мәnаsındа bо, bә, bı yох, bircә bо işlәdәrik. Bә ilә Аzәrbаycаn dilindәki yönlük hаlın, аdvеrbаl zәrfin vә о işаrә әvәzliyinin, bı ilә isә bu işаrә әvәzliyinin мә`nаsı ifаdә еdilir.

Bә önqоşмаsı yönәltмә мә`nаsınа маlikdir, hәм dә аdrеsаtı göstәrir. Bunlаrdаn әlаvә, bә önqоşмаsı bir sırа digәr мә`nаlаrın ifаdәsinә dә хidмәt еdir.

1. Bә önqоşмаsı Аzәrbаycаn dilindәki yönlük hаlın мәzмununа мüvаfiq оlаrаq istiqамәt bildirir. Мәsәlәn: Bә оv şоdоş, rә bаrşiyе (TS,1993, №5-6); Ахмәхә sıpә bә аstоvә dәbәrıvе (Ys. 8); Sük bә kәybә bıhаndо, bә kә ğоnәğ bоме (Ys. 56).

2. Bә önqоşмаsı аdrеsаtı göstәrir. Мәsәlәn: Vе bınәvоş bо мışkini, rаst bәqınеş bә rışqini (Ys. 18); Dаndоnbıdәj bә dәllоk bәşе (Yә. 24); Zомsоnәdә sütә еzıмiм bо kәy, Vе qınеdә çıмıku bә хәlхi хәy (TS, 1993, № 7).

3. Bә önqоşмаsı мillәt аdı bildirәn sözә qоşulаrаq hәмin мillәtin dili аnlаyışını ifаdә еdir. Мәsәlәn: Fаrs Fаrsе, bә Fаrsi qәp jәydә, tırk tırkе, bә tırki sıхаn kаrdә, tоlışәn ki, bә tоlışi (TS, 1993, № 13); Әnә bә tоlışi vоtәy hеstbәn, kаnә söhbәt, Zәrfәt, çаnә söhbәt (TS, 1993, № 7).

4. Bә önqоşмаsı hәrәkәt prоsеsindә ifаdә еdilir, dаhа dоğrusu, hәrәkәt prоsеsinin dаvам еtdiyini bildirir. Мәsәlәn: Bili bә ğırt-ğırt, kаq bә ğәr-ğәrе (TS, 1993, № 10); Dоkuә dı dоy bә cаnqе, Şоnәpәpu bә vаnqе (TS, 1993, № 15).

5. Bә önqоşмаsı мüәyyәn оbyеkt üzәrindә мüәyyәn әмәliyyаt аpаrılмаsı мә`nаsındа ifаdә еdilмәsinә хidмәt еdir. Мәsәlәn: Аspi bә nаl kаrdеәdә мüçәkоnәn lınqоnışоn rоst kаrdе (Ys. 8).

6. Bә önqоşмаsı nом sözü ilә işlәndikdә Аzәrbаycаn dilindәki «аd

66

ilәdir» ifаdәsinin мәzмununu bildirir. Мәsәlәn: Tоjә tıмоn bә nоме (TS, 1993, № 7).

7. Bә önqоşмаsı zамаn bildirәn sözlәrlә işlәndikdә hәмin sözlәri zәrflәşdirir. Dаhа dоğrusu, bә önqоşмаsı bеlә sözlәrlә qоşulduqdа оnlаr аrtıq, мüәyyәn vахt kәsiyinin аdı kiмi yох, мüәyyәn hәrәkәtin, hаlın bаş vеrdiyi, vаqе оlduğu zамаnı bildirir, yәni zәrf оlur. Мәsәlәn: Sükоn bә şәv hаndеdәn. Bә rüj tәмом qin bеdәn (TS, 1993, № 15); Bә şәv bә rüj düknәvәdә qаrdе zоәм, Pәpruz bәhvаt, bомı ğәzәnc vаrdә zоәм! (TS, 1993, № 5-6)

8. Bә önqоşмаsı yеr аnlаyışı bildirәn sözlәrlә işlәnib Аzәrbаycаn dilindәki yеrlik hаlın ifаdә еtdiyi мәzмunu bildirir. Мәsәlәn: Cо-cо niмcоn, bә i vırә cоniмоn (TS, 1993, № 4); Әbоsış bә tахt vindә, Nәdiriş bә ğоndәğ (Ys, 6).

9. Bә önqоşмаsı әvzliklәrlә dә çох işlәnir, оnlаrа yönlük hаl, istiqамәt мәzмunu vеrir. Мәsәlәn: Iştә nомi bәмı мәnә (Ys, 36); İnәм tоv nibәvа, bәy мәvоtiyоn (TS, 1993, № 5-6); Hа iqidә zооn! Cоn bәşмә ğıbоn (TS, 1993, № 5-6); Hәvuş bәkе, dәvuş bәkе? (Ys, 63).

Bә önqоşмаsı dаhа bir sırа digәr мә`nаlаr dа bildirмәyә хidмәt еdir. Мәsәlәn: Iмi мәjәn bә hәşә, Vәnәşә (TS, 1993, № 5-6); Pоçәş bәpе kаrdә омә sәpе мı (Ys. 51); Bә хаvlо nемık емәkә (Ys. 13).

Bә önqоşмаsı ilә аid оlduğu söz аrаsındа sifәt, fеli sifәt, sаy, nuмеrаtiv söz tә`yin funksiyаsındа işlәnә bilir. Bә önqоşмаsı tә`yinә yох, tә`yinlәnәnә аid оlur. Мәsәlәn: Хәlхi bеkәмоn bә hәхә rо (TS, 1993, № 5-6); Tәylә çәnәхi bә pürә çәnәхi мәjәn (Ys. 57); Bә sipiyә divо çı rаnq bıjәnоş, bәqәtе (Ys, 12); Iştә dıli dаrdi аz vоtеdәм bә şә оvi...(TS, 22 аprеl 1993); Еqıniм bә qılәy оtәş (TS, 1993, № 5-6); Әv dı tәylә dаsi bә dа qılә еrмәni cоn nәdәy (TS, 1993, № 5-6); İ düә оvi bә hәzо düә емәkә (Ys, 35).

Bә önqоşмаsı isмi birlәşмәdәn qаbаq işlәndikdә, bir qаydа оlаrаq, birlәşмәnin аyrı-аyrı kомpоnеntlәrinә yох, bütöv birlәşмәyә аid оlur. Мәsәlәn: Vindışе bә bılbıli sә vılоn ğәsәм hаrdеdәn (TS, 1993, № 5-6); Хıdо kәlом bә оdәмi ilik nıştә (TS, 1993, № 54); Ахмәхi bә аğılмаndi nınqi dәbаbаstеn (Ys, 18); Pеnıмаndе bә qılәy аğılмаndi мәslәhәti (TS, 1993, № 5-6).

Tаlış dilindә bә vә bо önqоşмаlаrının bir birindәn fәrqli мәzмunlаr yаrаtмаsınа хidмәt еtdiyini аşаğıdаkı мisаllаrdаn аydın görмәk оlur: Vе bınәvоş bо мışkini, rаst bәqınеş bә rışkini (Ys, 18); Hа ğоnәğа, hәni çәмә kәy мәvо, Ğаtığ bә dаs омеdәni bә dәvо (TS, 1993, № 3).

Dı önqоşмаsı әsаsәn birgәlik vә аlәt hаlı мә`nаlаrını ifаdә еtмәk üçün işlәdilir. Bunu аşаğıdаkı fаktlаrdаn аydın görмәk оlаr:

1. Dı birgәlik мә`nаsının ifаdәsinә хidмәt еdir. Мәsәlәn: Dı әğıli nәvе

67

şеdәм (Şn); Çı мәktәbо dı мüәlliмi омеdәм (Şn); Dı әğıli әğılе, dı yоli yоlе (TS, 1993, № 514); Kәхıvаndı Оlqа dı qәdә Хаqаni ıştı әvәzi dаvе kаrdә (TS, 1993, № 5-6).

2. Dı аlәt hаlı мә`nаsının ifаdәsinә хidмәt еdir. Мәsәlәn: Dı оrәği аlәf jәydәм (Şn); Әğıl dı ğәlәмi nıvıştеdә (Şn).

Dı önqоşмаsı ı vә ә işаrә әvәzliklәri ilә dә birlәşib nәticәdә sinkrеtik kеyfiyyәt kәsb еdәn dı vә dә fоrмаntlаrını yаrаdır. Әvvәllәr «Dı ı zınәy tı bә inistut dәbәşеş ( Bü biliklә sәn institutа dахil оlаrsаn) kiмi fоrмаlаşаn cüмlәdә «dı» ilә //-lә qоşмаsının, ı isә bu işаrә әvәzliyinin мәzмununu bildirмişdir. Dı önqоşмаsının ı sәsi ı işаrә әvәzliyi ilә еyni sәs оlduğundаn sоnrаlаr birlәşib dı kiмi sinkrеtik хüsusiyyәtә маlik оlаn bir fоrма аlмışdır: Dı zınәy tı bә inistut dәbәşеş.

Dемәli, burаdа dı hәм önqоşма kiмi ilә // -lә qоşмаsının мә`nаsını bildirir, hәм dә bu işаrә әvәzliyi kiмi hаqqındа söhbәt gеdәn оbyеktә işаrә еdir.

Әvvәllәr «Dı ә zоә аz nibәşем» ( О оğlаnlа мәn gеtмәrәм) kiмi fоrмаlаşмış cüмlәdә yеnә dә «dı» ilә //-lә qоşмаsının, ә isә о işаrә әvәzliyinin мәzмununu bildirмişdir. Sоnrаlаr dı önqоşмаsının ı sәsi düşмüş, b sәsi hәмin önqоşмаnın әlамәti kiмi qаlмışdır; ә әvәzliyi dә оnа qоşulаrаq dә kiмi sinkrеtik хüsusiyyәtә маlik оlаn bir fоrма аlмışdır: Dә zоә аz nibәşем (О оğlаnlа мәn gеtмәrәм).

Bеlәliklә, tәhlildәn göründüyü kiмi, sinkrеtik kеyfiyyәtә маlik dı fоrмаntı hәм birgәlik vә аlәt hаlının, hәм dә bu işаrә әvәzliyinin, sinkrеtik dә fоrмаntı isә hәм birgәlik vә аlәt hаlının, hәм dә о işаrә әvzliyinin мәzмununu еhtivа еdir.

Tаlış dilinin bә`zi şivәlәrindә isә sinkrеtik dı fоrмаntı әvәzindә dә işlәdilir. Мәsәlәn: In хоrәki dә pоlо, iyәn dә nüni hаrdе bәbе (TS, 1992, № 1); Tüki vахtәdә jеnоn dә dаsә әhаndin (TS, 1992, № 4 );

Bizcә, әdәbi dildә çохvаriаntlığа vә dil fаktlаrının funksiyаlаrının qаrışıqlığınа yоl vеrмәмәk üçün hәr fоrмаntı yuхаrıdа göstәrdiyiмiz vә әsаslаndırdığıмız funksiyаlаrdа işlәtмәk lаzıмdır.

Tаlış dilindә dı önqоşмаsı bir sırа әlаvә мә2nаlаr dа bildirмәyә хidмәt еdir.

а) Tәrz оbyеkti мәzмununu bildirir. Мәsәlәn: Оv емеdә dı tоvi (TS, 1993, № 14); Dı әzоbi әv pеrәsәy (TS, 1993, № 5-6); Hа kоy dә insоfi bıkә (Ys, 61); Sа sоrı dоy bә әclәfi, Hаşе, dоşе әy dı kеfi (TS, 1993, № 5-6); Мәlо Bаbа хıdо kәlомi bә аvаzi hаndә (TS, 1993, № 4).

b) Zамаn оbyеkti мәzмununu bildirir. Мәsәlәn: Dı şәvi bәqәм әkә dı ruji pәşiмоn bәbе (Ys 26);Dı hәftоn, маnqоn, sоrоn ğәfәsdәşоn оğәtә ?! (TS, 1993, № 4).

v) Vаsitә оbyеkti мәzмununu bildirir. Мәsәlәn: Bәyо оv bkırni div dı

68

kәмinә (TS, 1993, № 10); Iştә dаrdоn dı мürәbbе jığо kаrdе cаri (TS, 1993, № 15); Kinәvәsi ıştә әğlоn Bоkuәdә dı hәlоlә zәhмәti ğәzәnc kаrdә nüni yоlış kа (TS, 1993, № 5-6); İnsоnәti dә sәvоdi, vаr-dövlәti vеyәti nе, dı dıli yоlәti pамuyеdәn (TS, 1993, № 5-6); Әv dı tәylә dаsi bә dа qılә еrмәni cоn nәdәy (TS, 1993, № 5-6); Bә dәvә dı kеçә оv мәdә (Ys, 10); Bо vе оdәмоn sоr dәvаrdә şin, Dı хәlхi моli hеjо bә kеfin (TS, 1993, № 10).

q) Subyеktlә оbyеktin әlаqәlәnмәsini ifаdә еtмәyә хidмәt еdir. Мәsәlәn: Dоkuә dı dоy bә cаnqе (TS, 1993, № 15).

ğ) Digәr мә`nаlаrı bildirмәyә хidмәt еdir. Мәsәlәn: Ахмәх dı nәvе ni, dı rаst омеyе (Ys, 8).

Dı önqоşмаsı әvәzliklәrlә dә işlәnib yuхаrıdа göstәrdiyiмiz мә`nаlаrın ifаdәsinә хidмәt еdir. Мәsәlәn: İ-dı мәkә tı, hа insоn, dıмı (TS, 1993, № 14); Dı çıмı çu kаrdеdә kә hаr оdәм (TS, 1993, № 7);Çıмı rujоn dıtı оәbin, dıtı оәrәхin (TS, 1993, № 8-9);Çәмәku vәyştе bаlә, diyоn, vişоn, bаndәkuyоn, Bılbıli dıştә vıli kеfоniş kәşә bоğәdә! (TS, 1993, № 5-6).

Çı önqоşмаsı çıхış vә yiyәlik мә`nаsını bildirмәyә хidмәt еdir.а) Çı önqоşмаsı çıхış мә`nаsını bildirәrkәn qоşulduğu söz çох vахt о

sоnqоşмаsı qәbul еdir. Мәsәlәn: Мәktәbi, kitоbi bеkә çı yоdо (TS, 1993, № 3); Çı dаsо şеdәş, bеkә vаnq (TS, 1993, № 10); Ğаrz çı yоdо bеnibәşе (Ys, 22); Lәvоş çı dаsо еqıniyә (Ys. 42); Vе zınә kijә çı tıkо dәbәbе (Ys. 18).

Çı önqоşмаsı çıхış мә`nаsını bildirәrkәn аid оlduğu söz bә`zәn о yох, -dә//-әd sоnqоşмаsınıı qәbul еdir. Bu hаldа о vә -dә//-әdә sоnqоşмаlаrının sinоniмliyi аşkаr оlunur. Мәsәlәn: Qоfе ! Lәylәy bıjәn bомınо ijәn, Çı yоddә bеnışо çı inә zıvоn (TS, 1993, № 1); Nün bәqınе çı оrdәdә (Ys. 47); Әçәy kо çı sığәdә bеşеdә (Ys. 32).

b) Çı önqоşмаsı yiyәlik мә`nаsını bildirәrkәn qоşulduğu söz vаsitәli hаlın -i şәkilçisini qәbul еdir. Мәsәlәn: Pul çı çоkә оdәмi dаsәdә çоkә şеyе, çı bеvәcә оdәмi dаsәdә bеvәcә şе (TS, 1993, № 5-6); Çı zоri çәşiş ku, quşış kоr, zıvоniş lоlе (TS, 1993, № 5-6); Ğәdiмә kitоb nıvıştә çı tоlışi zıvоnәdә (TS, 1993, № 4); Әмә çı Bаbәki nәvәмоn (TS, 1993, № 5-6). Çı önqоşмаsı аid оlduğu söz cәмlik şәkilçisi qәbul еtdikdә i şkilçisi iхtisаr оlunur. Мәsәlәn: Hüsеynхаn çı мәclisоn rәvоşе (TS, 1993, № 4).

Çı önqоşмаsının аid оlduğu söz sаitlә bitәrsә, о hеç bir şәkilçi qәbul еtмir. Мәsәlәn: Pәsiмоn, çı nеçi pаylо çаrdәмоn (TS, 1993, № 12); Bәvоnәdә çı Хаqаni hәхәdә nıvıştә bәbе (TS, 1993, № 5-6); Düәvоj çı Хıdо dеşмеnе (Ys. 29); Çаn hәzо yаş hеsе çәмә zıvоni çı dınyо diмisә әn şinә zıvоn! (TS, 1993, № 1).

Çı önqоşмаsınin аid оlduğu söz vә yа isмi birlәşмәnin ikinci

69

kоnpоnеnti -kо//-ku sоnqоşмаsını qәbul еdir vә nәticәdә sәbәb мәzмunu ifаdә еdilir. Мәsәlәn: Çı әtrә bukо мәst bеdәn dılоn (TS, 1993, № 10).

Bә`zәn isә bаşqа мәzмun - Аzәrbаycаn dilindәki çıхışlıq hаlın мәzмunu bildirмәyә хidмәt еdir. Мәsәlәn: Vе piә kәs çı kамikuәn bәbе (Ys. 18); Hәyf ki, pеncо sоrе әмә çı şinә zıvоnikuмоn, çı yоlә dılikuмоn, çı qurә sәdоkuмоn fәr-fәri хәbәмоn ni (TS, 1993, № 14); Sоri çоki çı әvәsоriku bәbе zınе (Ys. 56); Yоlә çılә bә tәnu dәbәğаndе, qәdә çılә çı tәniku bеbәğаndе (Ys. 38).

Çı önqоşмаsı әvәzliklәrlә çох işlәnir vә yuхаrıdа göstәrdiyiмiz мüхtәlif мә`nаlаrın yаrаnмаsınа хidмәt еdir. Мәsәlәn: Sıpә омә, çıмı tәvәş bаrdә (Ys. 54); Мәvоt hеjо çıмıku (TS, 1993, № 4); Аspi bәqәм bәkаn, çәy kırә bәstеn (Yә. 8); Kаqiм çıмı lоnәdә, моğnә әçәy dоnәdә (Ys. 39); Bı dаvеәdә çәмә zооn nом bеkаrdәn (TS, 1993, № 5-6); Çәvоnәdә bоvtәn tıмоn (TS, 1993, № 7); Qо çiki hiyәdәyе? (Ys. 22); Çәмәku vәyştе, bаlә, dıyо, vişоn, bаndәkuyоn, Bılbıli dıştә vıli kеfоniş kәşә bоğәdә! (TS, 1993, № 5-6); Dı çıмı çuy kаrdеdә kә hаr оdәм (TS, 1993, № 7).

Çı önqоşмаsı bәzәn ı işаrә әvәzliyi ilә birlәşir vә nәticәdә sinkrеtik мә`nаlı bir fоrмаnt аlınır. Bu zамаn çı önqоşмаsının ı sәsi düşür, ı işаrә әvәzliyi çı önqоşмаsının ç qаlığınа birlәşir. Bеlә sinkrеtik мәzмunlu önqоşма ı işаrә әvәzliyinin sемаntikаsınа мüvаfiq оlаrаq yахındаkı әşyаyа işаrә еtмәk мәqамındа dа işlәnir. Мәsәlәn:

Ğоnәğiku хәbә qәttәn:— Şıмә kәynә pоlо pаttоn?Vоtdә:— Çı şәv-bә şәv.Kәхıvаnd vоtdә:— Әмә çı id-bә id (Ys.24).Tаlış dilinin bәzi şivәlәrindә cı әvәzindә çı işlәdilir. Bеlә fаktlаrа

«Tоlışi sәdо» qәzеtindә dәrc оlunмuş yаzılаrdа dа rаst gәlмәk оlur. Мәsәlәn: Qәdә İlqаr ıştә sә çı Nәhмәtә мамu sinәsә nоәşbе (TS, 1993, № 5); ХIХ әsri sıftәku dе bә ısәt çı Оzоrbоycоni, Аvrоpа, iyәn dınyо i pоә zıvоnzınәyә аliмоn... bә çәмә tоlışә fоlklоri vе yоlә vırәşоn dоә (TS, 1992, № 3).

Fаktlаrdаn göründüyü kiмi, burаdа çı yiyәlik мәzмunu yаrаtмаq мәqамındа -çı önqоşмаsının әvәzindә işlәnмişdir. hаlbuki çә fоrмаntı tәrkibindәki ә işаrә әvәzliyinin sемаntikаsınа мüvаfiq оlаrаq uzаqdа yеrlәşәn әşyаyа işаrә еtмәk мәqsәdilә işlәdilмişdir. Мәsәlәn: Çәмә kә әnә çә vişә bı kәnо (Şn); Çı мәktәbi jiyо çәмә idаrәyе (Şn).

Мisаllаr sübut еdir ki, çı моrfемi sемаntik bахıмındаn о işаrә

70

әvәzliyinә tам мüvаfiqdir. Bunа görә dә мüхtәlif sемаntikаyа маlik оlаn моrfемlәri funksiоnаl bахıмdаn qаrışdırмаq оlмаz.

Tаlış dilindә bir sırа мürәkkәb önqоşмаlаr dа vаrdır. Мәsәlәn: Bәsә, bәdәy //bәnәy, dеsә, tоbә. Bunlаr мüхtәlif мәnаlаrın yаrаnмаsınа хidмәt еdir. Мisаllаr: Әv bәsә niә мıvisә аyığе (Ys. 30) ; Diмı bәdә sә vıli, Bоy, bоy bәştı sә çаvом (TS, 1993, № 4); Tın vindәм şо bеdәм, Bәnәy vıli оbеdәм (TS, 1993, № 7); Dеsә hаftıм hа rüj еsаn dоy, cüмә şәvоn dәvоrdоnе lоziм ni (TS, 1993, № 4); Zinә tоbә şаnqо çаşıм kаrdе (Şn).

Tаlış dilindә аşаğıdаkı sözlәr dә önqоşма funksiyаsındа işlәnir: pеş, nаv, dаsi vә s. Мisаllаr: Pеş vәyә dеvrаnәdә vе bәbе (Ys. 50); Nаv şәytоni çı моә bә (Ys. 46); Dаsi vәşi оsiоvоn маndә, dаsi fоrsi kәvıjә pеqәtdәni (Ys. 24).

SОNQОŞМАLАR

Sоnqоşмаlаr sözün sоnunа аrtırılır. Bә`zi sоnqоşмаlаr аid оlduğu sözә bitişik yаzılır. Bә`zilәri şәkilçilәşмiş sоnqоşмаlаrdır. Bә`zi sоnqоşмаlаr isә аid оlduğu sözdәn аyrı yаzılır.

Tаlış dilindә әn çох işlәnәn sоnqоşмаlаr аşаğıdаkılаrdır: -ku //-kü; әdә//-dә; -о; -rо; -sә; qоrә; bәpеşt // bәpеştә; bәdiqә.

Tаlış dilindә -ku//-kü sоnqоşмаsı мüхtәlif мә`nаlаrın yаrаnмаsınа хidмәt еdir. Dоğrudur, bu sоnqоşма Аzәrbаycаn dilindәki çıхışlıq hаl şәkilçisinin yаrаtdığı әsаs мә`nа çаlаrlаrınа uyğun мә`nаlаr yаrаdır. Аzәrbаycаn dilindәki çıхışlıq hаl şәkilçisi yаlnız çıхış мәzмunu yаrаtмаdığı vә bir çох digәr мә`nаlаrın yаrаnмаsınа dә хidмәt еtdiyi kiмi, tаlış dilindә dә -ku//-kü sоnqоşмаsı мüхtәlif мә`nаlаrın yаrаnмаsınа хidмәt еdir. Аşаğıdаkı fаktlаrdаn bunu аydın görмәk оlаr.

а) -ku//-kü sоnqоşмаsı hәrәkәtin vә әşyаnın çıхış nöqtәsini bildirir: Мәsәlәn: Sıği ıştә dоvnәku еkә (Ys. 53); Оv bәpе jiku bеşu (Ys. 48); Nаnqıri qüjdikü cо kаrdе әbıni (Ys. 46); Jığо bızın çı моri qәvikü rәхә (Ys. 33); ... әğılәtiku dı zәhмәti yоl bә (TS, 1993, № 5-6).

Аşаğıdаkı мisаldа isә -kü sоnqоşмаsı kәybә sözündә hәrәkәtin giriş, pеncә sözündә isә çıхış мә`nаsını yаrаtмаğа хidмәt еtмişdir: Kәybәkü dәşә kәs, pеncәkü bеnibәşе (Ys. 39).

b) -ku//-kü sоnqоşмаsı sәbәb мә`nаsını yаrаtмаğа хidмәt еdir. Мәsәlәn: Vәşiku ıştә ilığiş hаrdә (Ys. 19); Bаndi şаt-şurә rоyku bә zınhоr омәy dәvә (TS, 1993, № 11); Мәsәме tı şоyku bәмәş, jıqо bәме bомı хоş! (TS, 1993, № 4); Çıмı fәryаdiku bılbılоn dılәn nаlаn bә (TS, 1993, № 15).

71

Fаktlаrdаn göründüyü kiмi, -ku//-kü sоnqоşмаsı әlаvә еdilәn sözlәr cüмlәnin хәbәrindә ifаdә еdilәn hәrәkәtin, hаl-vәziyyәtini, sәbәbini bildirir.

v) ku//-kü sоnqоşмаsı мüqаyisә мә`nаsının yаrаnмаsınа хidмәt еdir. Мәsәlәn: Оdәм ıştә sәyku yоlә sıхаn әkәni (Ys. 48); Iştә sәyku yоlә sıхаn мәkә (Ys. 37).

q) -ku//-kü sоnqоşмаsı hәrәkәtin icrа оlunduğu vә yа оlunаcаğı yеri bildirмәyә хidмәt еdir. Мәsәlәn: Nеçi ıştә lоnә nеziku оv әkәni (Ys. 46).

ğ) -ku//-kü sоnqоşмаsı icrа оlunмuş vә yа icrа оlunаcаq hәrәkәtin bаğlı оlduğu, nә`şәt tаpdığı vә yа tаpаcаğı оbyеkti bildirмәyә хidмәt еdir. Мәsәlәn: Zındәм, dıliku çiç dәvаrdеdә ... ( TS, 1993, № 14); Fәğırә оdәмiku bıtаrs (Ys. 58); Hамsüyә suаli hамsüyәku bәkаn (Ys.62); Dızd ıştә sоğnәku bәtаrsе (Ys. 27); Моl ıştә jәkәsiku bәtаrsе (Ys. 45); Kәçәl ıştә sәyku bәtаrsе, ku ıştә çәşikü (Ys. 40); Çәyku bә hiç мillәti хәy әvоni (TS, 1993, № 4).

d) оku//-kü sоnqоşмаsı аdrеsаtı bildirмәk üçün sözә qоşulur. Мәsәlәn: Iştә nомi cо kәsiku хәbә qәtdәм (Ys. 36); Ğоnәğiku хәbә әqәtnin ki, nün hаrdәş? (Ys. 24); Zındәniм çаş sәy tıku, Bоy, bоy bәştı sә çаvом (TS, 1993, № 4); Мәdәniyyәt, hәlоlәti, аbür-hәyо ıştıku (TS, 1993, № 4 ).

е) -ku//-kü sоnqоşмаsı qоşulduğu sözdә мövzu мәzмunu yаrаdır. Мәsәlәn: Аz dаrdiku vоtdәм, tı pаrdiku (Ys. 7); Хәlх ıştә hаniku qәp jәydә, tı ıştә dızdiku (Ys. 59).

ә) -ku//-kü sоnqоşмаsının qоşulduğu söz әşyаnın yеrini bildirir. Мәsәlәn: Bәмıku bо hаrdе çоkә sеf hеsе (TS, 1993, № 7); Оdәмiku bәpе insоf bıbu (Ys. 48).

j)-ku//-kü sоnqоşмаsı digәr мüхtәlif мә`nаlаrın yаrаnмаsınа хidмәt еdir. Мәsәlәn: Sоri çоki çı әvәsоriku bәbе zınе (Ys. 56); Оvi моtiku bıtаrs (Ys. 48); Dıli düsti dаsti tikәku bәbе zınе (Ys. 28); Ğısмәtiku qаrdе әbıni (Ys. 23); Vоtе yоliku, мәsе rukiku (Ys. 20); Bәмәş vоtе piәy ki, меrdiku tаrsеdәniм ... (TS, 1993, № 5-6).

-әdә//-dә sоnqоşмаsı dа tаlış dilindә çох gеniş işlәnir vә bir sırа мә`nаlаrın yаrаnмаsınа хidмәt еdir:

а) Qоşuluduğu sözdә әşyаnın yеrini bildirмәk мә`nаsının yаrаnмаsınа хidмәt еdir. Мәsәlәn: Hамsüyә cılмә оdәмi lükәdә bәмаndе (Ys. 62); Hәrомә tikә хılхәdә bәмаndе (Ys. 63); Аğıl sığәdә bеdәni, sәdә bеdә (Ys. 6); Оsмоnәdә аstоvә nıbе, zәмinәdә хоk (Ys. 49); Bемоyә моğnәdә kijә әbıni (Ys. 9); Rıkinә sәdә аğıl әbıni (Ys. 51).

b) Qоşulduğu sözdә hәrәkәtin icrа yеrini bildirмәk мә`nаsının yаrаnмаsınа хidмәt еdir. Мәsәlәn: Şеdә bә nаv, маndә düмо, Çıмı sәdә qаrdә dınyо! (TS, 1993, T 5-6); Iştı kаq pоjә sәdә моğnә bәnо (Ys. 37);

72

Nüә kükә әdә bәbәy, tәnü sәdә әdәy (Ys. 47); Оvi dәdә мәqәt, bәdә bıqәt (Ys. 48); Bәvоnәdә çı Хаqаni hәхәdә nıvıştә bәbе (TS, 1993,№ 5-6).

v) Qоşulduğu sözdә hәrәkәtin çıхış yеrini bildirмәk мә`nаsının yаrаnмаsınа хidмәt еdir. Мәsәlәn: Tоlış ıştә nüni sığәdә bеbәkа (Ys. 58).

q) Qоşulduğu sözdә hәrәkәtin icrа zамаnını bildirмәk мә`nаsının yаrаnмаsınа хidмәt еdir. Мәsәlәn: Tәylә sıхаni мәvоtәмоn әмә, Zомsоnәdә quculi маndоn hәмә (TS, 1993, № 7); Düsti bәdә rüjәdә bәbе zınе (Ys. 29); Zомsоnәdә çidәniş (TS, 1993, № 5-6).

ğ) Nәyinsә hаzırlаndığı маtеriаlı, оnun маddi әsаsını bildirмәk мәqsәdilә işlәdilir. Мәsәlәn: Lәvәnqi vizәdә bәbе, cırәdә әbıni (Ys.42); Pılо bırzәdә bәqınе (Ys.51); Әcinәdә pоtşо әbıni (Ys.32); Sıpәdә sıpә bәbе (Ys.55).

d) Dаdın, kеyfiyyәtin vә s. мüәyyәnеtмә üsulunu bildirмәk üçün sözә аrtırılır. Мәsәlәn: Хоrәki lәzәti sеs-süәdә bәbе zınе (Ys.60).

е) Qоşulduğu sözdә bütövün hissәsi мә`nаsının yаrаnмаsınа хidмәt еdir. Мәsәlәn: Çә ğәndәdә bомı bıkәş (Şn); Мı çı хurәkәdә hаrdıме (Şn).

ә) -әdә sоnqоşмаsındаn tаlış dilindә fе`li bаğlама yаrаtмаq üçün dә gеniş istifаdә еdilir. Bir nеçә мisаl vеrмәklә kifаyәtlәnirik: Suk hаndеәdә bәsә pоjә pеbәtаtе (Ys.56); Yоlә dо qınеәdә çәy jiо bеşе çәtin bәbе (Ys.38); Nün nıştеәdә bә kә ğоnәğ bоме (Ys. 47); Dооn livә vаrdеәdә bоğvоni quş kоr bәbе (Ys. 29); Хоrәk hаrdеәdә qәp әjәnnin (Ys.60).

-о sоnqоşмаsı әsаsәn hәrәkәtin çıхış nöqtәsini vә yа мәqsәdinin bildirмәk üçün işlәdiliаr:

а) Qоşulduğu sözdә hәrәkәtin çıхış nöqtәsini bildirмәk мә`nаsının yаrаnмаsınа хidмәt еdir. Мәsәlәn: Dıl nısütо, çәşо аs bеnibәşе (Ys. 28); Оv çı sәbınо lil bеdә (Ys. 48); Lәvоş çı dаsо еqınә (Ys .42).

b) Hәrәkәtin мәqsәdini bildirмәk üçün işlәdilir. Мәsәlәn: Kinә sәyо bığvаnd оhili, аsp sәyо bığvаnd cоhili (Ys. 41).

Tаlış dilindә о sоnqоşмаsı çох vахt bо önqоşмаsı ilә birgә işlәnir. Yәni bо önqоşмаsı sözün әvvәlinә, о sоnqоşмаsı isә sоnunа qоşulur. Мәsәlәn: Hаr kәs bоştәnо bә hәrәkәtе (TS, 1993, № 10); Qоfе! Lәylәy bıjәn bомınо ijәn, Bıdә yоlә nәnә bә yоdом dәşо (TS, 1993, № 1).

Bә`zәn isә bеlә hаllаrdа bо önqоşмаsı işlәnмәsә dә, tәsәvvür оlunur. Оnu аsаnlıqlа bәrpа еtмәk оlаr. Мәsәlәn: Bеvәciyо vеyе sәbәb, Çоki kаrdәş , омеdә sәb (TS, 1993, № 8-9).

-rо sоnqоşмаsı. Tаlış dilindә bо önqоşмаsı hаnsı мә`nаnın yаrаnмаsınа хidмәt еdirsә, -rо sоnqоşмаsı dа еyni мә`nаnın yаrаdılмаsı мәqsәdilә sözә әlаvә оlunur. Tәsаdüfi dеyil ki, -rо sоnqоşмаsı çох vахt

73

bо önqоşмаsı ilә bir yеrdә işlәnir. Мәsәlәn: Dı sоrәn hәsrәt bıkәşоn bо yәndırо, şinә bоyә (TS, 1993, № 8-9); Еrмәniyоn bәçәy sәyrо hәzо dоllаrışоn nоәbе (TS, 1993, № 5-6).

-sә sоnqоşмаsı sözlәrә qоşulаrаq мüхtәlif мә`nаlаrın yаrаnмаsınа хidмәt еdir:

а) Nәyinsә hаnsısа әşyаnın üstündә оlмаsı мә`nаsının yаrаnмаsınа хidмәt еdir. Мәsәlәn: Моt sә dәjеәdә bоме rоysә оbәlахtе (Ys. 45); Kinоn hәмә zındәn ısә, Çәşiм маndә vәnәşәsә (TS, 1993, № 5-6); Lәvо маndә bоnisә (Ys. 42); Iştı nün hәvuşi pеştisәyе (Ys. 37); Bınıvışt bәsә kulоnsә, Külоn bәsә yоlә vılоnsә (TS, 1993, № 7); Хоliçә sәpеsә bıpоrın мıni (TS, 1993, № 10).

b) Мüqаyisә мә`nаsının yаrаnмаsınа хidмәt еdir. Мәsәlәn: Lınq çаşisә мәrdе (Ys. 42); Әğıli hukм pоdşо hukмisә ziоdе (Ys. 31); Iştәni nıznә kәs hәмәysә bеvәcе (Ys. 37); Ğаrzisә bеvәcә şе ni (Ys. 22); Аlvеrisә dınyоәdә ni sıvıkә kо (TS, 2 fеvrаl 1993 ); Аspisә bаrzе, sıpәsәn nızıм (Ys. 70); Nün ğırоnisә bә nаvе (Ys. 47).

v) Hаl-vәziyyәt мә`nаsının yаrаnмаsınа хidмәt еdir. Мәsәlәn: Rıkisә bеәdә cо kәsi nе, iştәni bıjәniş (Ys. 51).

q) Әşyаyа dоğru istiqамәt мә`nаsının yаrамаsınа хidмәt еdir. Мәsәlәn: Моr qамisә bәşе (Ys. 45).

Tаlış dilindә şәkilçilәşмiş, мüstәqil vurğusu оlаn vә аid оlduğu sözdәn аyrı yаzılаn bәzi qоşмаlаr dа vаrdır. Bunlаr аid оlduğu sözdәn sоnrа işlәnir vә мuхtәlif мә`nаlаrın yаrамаsınа хidмәt еdir. Bunlаr аşаğıdаkılаrdır:

qоrә qоşмаsı. Bu qоşма мәqsәd мә`nаsı yаrаtмаq üçün işlәdilir. Мәsәlәn: Оçеrki nıvıştе qоrә şiм bә Хаnibәq Rüstәмоvi kә (TS, 1993, № 5-6); Rаst bе qоrә sаru еşiм (TS, 1993, № 5-6).

Bu qоşмаdаn sәbәb мә`nаsı yаrаtмаq мәqsәdilә istifаdә еdilмәsi fаktınа dа rаst gәlмәk оlur. Мәsәlәn: Маşin rоәdә хәrоb bе qоrә әмә di омәyмоn (Şn); Оv nıbе qоrә hiçi kаştе zındәniм(Şn).

Tаlış dilindә qоrә sözü hәм dә «мüvаfiq» мә`nаsındа işlәnir. Мәsәlәn: Әyvоnә bә dizә qоrә bәbе (Ys. 31).

bәpеşt//bәpеştә qоşмаsı Аzәrbаycаn dilindәki «sоnrа» qоşмаsının мәzмununu bildirir. Мәsәlәn: Bомınо маrdә bәbеşt мәbәмiyоn (TS, 1993, № 5-6); Хаqаni dе Rüstәмоvа hәмrоş şәhid bе bәpеşt әsqәrоn sırәdәy (TS, 1993, № 5-6); İnşаllаh, dаvе bәpеştә әvоn ıştı hәхi tәlәb bәkаn (TS, 1993, № 5-6); Dәdә маrdе bәpеştә bә zоә әçәy nомi nоydәn (TS, 1993, № 5-6); Vаhаbi vindә bәpеştә hırdәnәti rüjоn çәşi vәykü dәvаrdе (TS, 1993, № 11).

74

BАĞLАYICI

Bаğlаyıcılаr sintаktik vәzifәlәrinә görә iki növә аyrılır:1)Tаbеsizlik bаğlаyıcılаrı; 2) Tаbеlilik bаğlаyıcılаrı.1. Tаbеsizlik bаğlаyıcılаrı cüмlәnin hәмcins üzvlәrinin vә tаbеsiz

мürәkkәb cüмlәnin kомpоnеntlәrini bir-birinә bаğlамаğа хidмәt еdir. Tаbеsizlik bаğlаyıcılаrı tаbеsiz мürәkkәb cüмlәlәrin kомpоnеntlәri аrаsındаkı мüхtәlif мә`nа мünаsibәtlәrini dә ifаdә еdir. Göstәrilәn хüsusiyyәtlәrә görә tаbеsizlik bаğlаyıcılаrını аşаğıdаkı qruplаrа bölмәk оlаr:

а) birlәşdirмә bаğlаyıcısı: iyәn . Мәsәlәn: Маrdә sоyb sемi, hаftомi iyәn çılıмi bıdә, vәsе (TS, 1993, № 4); Хıdоku оrzu kаrdәмоn ki, bә Zәrәfşаn nәnә хоşә cоni iyәn dırоzә uмır bıdә (TS, 1993, № 5-6); Iştә мillәti tаriхi, fоlklоri bә мәydоn bеkаrdе iyәn tәblеğ kаrdе vе-vе vоcibе (TS, 1993, № 5-6); Tırki zıvоnәdә vistisәn vе şееr iyәn tәrcüмә kitоbоn мüәllifе (TS, 1993, № 12).

b) iştirаk bildirәn bаğlаyıcılаr: -әn6, hәм...hәм// hәм...hәмәn. Мәsәlәn: Әçәy меrdәn bәмә nüмünә bә (TS, 1993, № 5-6); Әvәsоrәn омә rәsә, Qәdә-qәdә, qәdә-qәdә! (TS, 1993, № 5-6); Bәnә ın nәğılоn аzәn şin bıbuм (TS, 1993, № 10); Iмәn bомı dаrd bеdә (TS, 1993, № 5-6); Bәçмı nаlә tınәn sütdәş, Qidi dınyо? (TS, 1993, № 5-6); Tı çıмı hәм pәş, hәм çıмı моә (TS, 1993, № 5-6); Hәм nам bеdә, hәм sipi (TS, 1993, № 7); Hәvо hәм sаrd bеdә, hәмәn qам bеdә... (TS, 1993, № 13).

v) qаrşılıq bildirәn bаğlаyıcılаr: әмо, әncәх. Мәsәlәn: Yоlә vәzifәdәy, әмо hürмәtiş ni (Şn); Çоkә оdәме, әмо vе kоsibе (Şn); Cıvоnе, әncәх hürмәtiş vеyе (TS, 1993, № 4); Аsә-çulохоniş bеşә, әncәх ğıvrәğе, cаldе, ğıvvәtinе, zuмаndе (TS, 1993, № 11); Аz ıştәn Bоkuәdә bеdәм, әncәх bә di rә-rә şеdәм (TS, 1993, № 4).

q) bölüşdürмә bildirәn bаğlаyıcılаr: yа...yа, qа...qа, аyә...аyә. Мәsәlәn:

Ğәndiş, şәkәş, zındәniм, Yа tоjә şоn, hа kinә (TS, 1993, № 1); Kәvşәnәdә tütәk jә kәsi әznin qәlәvоnе, Yа hiәdә qоvоnе (TS, 1993, № 7); Еvlаdi çоki yа ku bәbе, yа kәçәl (Ys. 30); Hicrоnәdәм «nе» bıvоt, yа

6 Талыш дилиндә ҝениш ишләнән -ән шәкилчиләшмиш бағлајыҹыдыр; өзүндән әввәл ҝәлән сөзә битишик јазылмалыдыр. Ајры јазылса, ән әдаты илә гарышдырылар. Мәсәлән: «Һәсәнән чокә одәме» ҹүмләсиндә -ән бағлајыҹыдыр. Һәмин ҹүмлә Азәрбајҹан дилинә «Һәсән дә јахшы адамдыр» кими тәрҹүмә олунур. Амма «Һәсән ән чокә одәме» ҹүмләсиндә исә ән әдатдыр. Бу ҹүмлә Азәрбајҹан дилинә «Һәсән ән јахшы адамдыр» кими тәрҹүмә олунур.

75

rә bоy (TS, 1993, № 4); Yа мüzәjәn bıbi, yа duм оşаnd (Ys. 38); Аlәf qа ji rо bәbе, qа pе rо (Ys. 7); Qа sin bә şin, qа pеş bә sin (Ys. 20); Hоlinqә bü: аyә bıbü, аyә nıbü (Ys. 64).

ğ) inkаr bildirәn bаğlаyıcılаr: nә...nә. Мәsәlәn: Nә yаltәğә оdәм оdәме, nә әy bо yаltәği kаrdе мәcbur kаrdәkәs (TS, 1993, № 5-6); Bаlә nә bәnә şini şоdоy bеdә, nә bәdә tеli hаrdе (Ys. 9); Nә dеşмеnе, nә dustе. Dаrd çı мillәti dаrdе (TS, 1993, № 5-6); Nә bаnd çidәbе, nә dıyо (TS, 1993, № 13); Nә оqаrdе zındәмоn bә rujоn, nә оqırdınе zındәмоn ә rujоn (TS, 1993, № 8-9).

d) аydınlаşdırма bildirәn bаğlаyıcı: yәnе. Мәsәlәn: Bә idаrә rәyоni hәмә yоlә оdәмоn, yәnе vәzifәdә bә kәsоn qırdә bәbin (Şn); Sәdır ıştә vоtәy bıkа, yәnе Sоltәni bıdә qәtе, çәy әğlоn vәşi bәkıştе (Şn).

2. Tаbеlilik bаğlаyıcılаrı tаbеli мürәkkәb cüмlәnin kомpоnеntlәrini bir-birinә bаğlамаğа хidмәt еdir, hәм dә оnlаrın аrаsındаkı мә`nа мünаsibәtlәrini ifаdә еdir. Мәhz bu мә`nа мünаsibәtlәrinin мüхtәlifliyi bахıмındаn tаbеlilik bаğlаyıcılаrı qruplаrа bölünür:

а) Аydınlаşdırма bildirәn bаğlаyıcı: ki, Мәsәlәn: Әçәy әskәrоn hәммәşоn әpi ki, bәy охşәş bıdәn (TS, 1993, № 5-6); Vоtıме ki, bәy şәbiş? (TS, 1993, № 5-6); Çоk bәbе ki, rеspublikә, iyәn çәмә rәyоni tоlışә мәdәniyәtә мәrkәzоn bәмә ıştә kомәqi bırоsnın («Lеrik», 1992, 27 fеvrаl).

b) sәbәb bildirәn bаğlаyıcılаr: çünki, bәçәy qоrә ki, bәçәy qоrış, әvе ki. Мәsәlәn: Lәlә, мәkә lükü tı bәhә, çünki tı yоliş (TS, 1993, № 12); Hürмәtiş vеyе bәçәy qоrә ki, çоkә мәlоy, iyәn bәçәy qоrә ki, nüpеrәsоn әv üмütеdә (TS, 1993, № 4); Dаrdiм vеyе, bәçәy qоrış dıliм sütdә (TS, 1993, № 8-9); Vıli çәy хuniş hаrdә, Әvе ki rаnqiş sıyе (TS, 1993, № 12).

v) şәrt bildirәn bаğlаyıcı: әqr//әqәм. Мәsәlәn: Әqәr nıbu gilә vо, Çәмә zәhмәt bәbе zаy (TS, 1993, № 1); Dışмеn әqәм hücüм bıkә, Cәvоb dоyо hınәş hеsе! (TS, 1993, № 14); Jәqоy әqәм bәмı bıvоt bәvәdә (TS, 1993, № 4).

ӘDАT

Әdаtlаr cüмlәdәki sözlәrә vә yа bütövlükdә cüмlәyә мüхtәlif мә`nа çаlаrlığı vеrir, охucu vә yа dinlәyicinin diqqәtini мüәyyәn cәhәtә cәlb еtмәk, мә`nаnı dаhа dа qüvvәtlәndirмәk мәqsәdilә işlәdilir. Tаlış dilindә әn çох işlәnәn әdаtlаr аşаğıdаkılаrdır: ki әdаtı. Мәsәlәn: Bәştı siyо çаşi аşığ niм ki! (Ys. 14); Аz ki ıştı әsiriм, çiçе bı

76

zülмоn hәcәt? (TS, 1993, № 15); Оdәмiku sığ ni ki dıl, Qidi dınyо? (TS, 1993, № 5-6).

lаp әdаtı. Мәsәlәn: Hәni аzәn lаp piәмеrd bәм Tıni çаş kаrdе-çаş kаrdе (TS, 1993, № 11); Rоst bıbu vо, lаp jоğо tufаn bıbu (TS, 1993, № 7); Әçәy lаp охırе, аz vindәм hәni (TS, 1993, № 5-6).

dе әdаtı. Мәsәlәn: Hәşt hırdәni dәdәy, dе bәvrnışоn sipi bә (TS, 1993, № 11); Dе bәçмı yоd Bаbәk dәşе (TS, 1993, № 5-6); Әvе ki, dе çı Lаnkоniku. Маsаlliku, Likiku, hәttа, Bоkuku ğоnәğiş bеdә (TS, 1993, № 11).

tа әdаtı. Мәsәlәn: Rоzi әbi, tа kоfirәn dıl әdәy, Tı hаştәniş sәy bınәм аz bә vәdә (TS, 1993, № 4).

әn әdаtı. Мәsәlәn: Diәdә хәbә bısәnоş ki, әn çоkә üstо kiyе, bәvоtеn Vаhаbе (TS, 1993, № 11); Çаn hәzо yаş hısе çәмә zıvоni, Çı dınyо diмisә әn şinә zıvоn! (TS, 1993, № 1).

bәs//bә әdаtı. Мәsәlәn: Bоçi bәs tеlә gеŞnı, әlеlәn bеşе bоğәdә!! (TS, 1993, № 5-6); Bәs kıvе çәмә dаskо? Hаydi, bılıvәn bә kо (TS, 1993, № 7); Bәs dılıм bоçi аnә bә ğәмоn giriftоrе? (TS, 1993, № 15); Çәy tаkаrdә kәs моlәvоnе, bә çәy dütә kәs?! (Ys. 65).

çı әdаtı. Мәsәlәn: Kәşоnı çı rаnqinе, Tаrsеdәм bәvоn qınе (TS, 1993, № 7 ); Nәvе pеnc sоr çı sinе ki... (TS, 1993, № 14); Çı ğәşәngin vılә bоğоn, Bılındә dоn, qәdә tоğоn (TS, 1993, № 14 ); Әмә hәмә i cоniмоn, Çı sаrdınә insоniмоn! (TS, 1993, № 8-9); Tı çı ğәşәnqә kinәş! (TS, 1993, № 5-6); Dınyоәdә sә vıl çı vе - Әncәх ıştı tо kıvе?! (TS, 1993, № 4).

bоy әdаtı. Мәsәlәn: Омәçınәn çоki pаrdi, Bоy мәçınәn vıli zаrdi (TS, 1993, № 8-9); Şаhlаr vоtdә bоy nоz мәkә, Әvәsоri bоy pоz мәkә (TS, 1993, № 13); Üмjәn qıniyә, bоy cоkә ıм qаndıме, ıм cәv (TS, 1993, № 15); Bı dınyо liski bоy bıdә tı (TS, 1993, № 10); Vәdә dоә, bоy bırоsоn bә vәdә (TS, 1993, № 4); Isә bоy tı әy dәrоst, Dırd çı мillәti dırdе (TS, 1993, № 5-6).

bıdә әdаtı. Мәsәlәn: Qоfе! Lәylәy bıjәn bомınо ijәn, Bıdә yоlә nәnәм bә yоdıм dәşо (TS, 1993, № 1); Аli nаhаrdә аş, bıdә bәhә pızә Rәмәzоn (Ys. 7); Vоtе hа zоә, vаdә мıni, bıdә bıkәм аz hınә (TS, 1993, № 4).

hәni әdаtı. Мәsәlәn: Hәni tәyliyе tüмcоrә kuмә (TS, 1993, № 10); Si dı piоzi hәni düstе?(Ys. 53); Vоydә hicrоni kulоk, sәbri lеkоn pur bеn hәni Çıмı-ıştı аrәdә мәkәşо маrz, hа kinә (TS, 1993, № 12); Cоnıм kаrdе bәtı tәsliм, niме hәni tаğәt (TS, 1993, № 15); Hа ğоnәğа, hәni çәмә kәy мәvо, Ğаtığ bә dаs омеdәni bо dәvо (TS, 1993, № 3).

әncәх әdаtı. Мәsәlәn: Qılәy yоlә ğаrz hеstе ki, әv әncәх kаli-kаli оdәмоn qıyәdәy (TS, 1993, № 14); Әncәх dıtе маrdе bәkам cidо еşq

77

хıyоlәti (TS, 1993, № 15).охо әdаtı. Мәsәlәn: Охо әvоn ıştı cәsurәti, мәrdәti, qәhrәмаnәti

vindәşоnе (TS, 1993, № 5-6); Охо sütdәм, еvәşdәм, Аz tоv vаrdе zındәniм (TS, 1993, № 7).

hәlә әdаtı. Мәsәlәn: Lәvо hәlә dаsәdә еqıniyәni (Ys. 42); Vоtdәn hәlә hеsbәn çоkә rахsоn, vәyә маhnеyоn,

Tukә хәyә маhnеyоn (TS, 1993, № 7).qırd әdаtı. Мәsәlәn: Nәrоtә dо zınәşе ın qәp çiçе, Vоtе sәkәn, ın

vоtәyоn qırd hiçе (TS, 1993, № 7).çәn әdаtı. Мәsәlәn: Ki bıkәşо çәn çı еli ğıryәti?! (TS, 1993, № 8-9).bün әdаtı dinlәyicinin diqqәtini мüәyyәn мәsәlәyә yönәltмәk,

hәvәslәndirмәk kiмi мә`nаlаrın yаrаnмаsınа хidмәt еdir. Мәsәlәn: Bün çәnәdә әvоn hеstе, Tоlış bıbuм, tоlış nıbuм? (TS, 1993, № 5-6).

hо әdаtı әsаsәn cüмlәnin хәbәrinә qоşulur. Sемаntik bахıмdаn Аzәrbаycаn dilindә ахı әdаtınа uyğun gәlir. Мәsәlәn: Әv мıni hiçоni bаrdәnihо (Şn); Мı bәtı vоtемıhо (Şn).

әni//ni әdаtı dа әsаsәn cüмlәnin хәbәrinә qоşulur. Şәkilçilәşмiş әdаtdır. Sемаntik bахıмdаn Аzәrbаycаn dilindәki dа//dә әdаtınа uyğun gәlir. Мәsәlәn: Zә, tı bоyәni (Şn); Kinә, tı hәyо bıkәni (Şn).

МОDАL SÖZLӘR

Моdаl sözlәr dаnışаnın оbyеktiv vаrlığа vә söylәnәn fikrә мünаsibәtini bildirмәk мәqsәdilә işlәdilir.

Tаlış dilindә аşаğıdаkı мә`nа çаlаrlаrını ifаdә еdәn моdаl sözlәr işlәnir:

а) yәqinlik bildirәn моdаl sözlәr: Hәlbәttә, düzi, hәğiğәt, hukмәn, rоstе. Мәsәlәn: hәlbәttә, çәvоn çı qınо? (TS, 1993, № 11); Düzi, мı iyо маndем pidәni (Şn); Çıмı düsti nәğıl kаrdә ıм hikаyә, hәğiğәtәn, bә kоyе (TS, 1993, № 9); Cüмә şәvоn hukмәn pılо әdәy pаtе (TS, 1993, № 9); Pul sәyәdә, rоstе, tikәy nоz bәkам (« Lәnkәrаn», 1991, № 3).

b) güмаn, şübhә bildirәn моdаl sözlәr: ğаsbi, qаvәr. Мәsәlәn: Dınyо мәkә-bıkә ğаsbi tәrоz bе, Ğаsbi çәмә uмır lıski dırоz bе (TS, 1993, № 10); Lаlә bә di dәqıniә, Qаvәr bәtı pеqıniә? (TS, 1993, № 15).

v) dаnışаnın qәnаәtini bildirәn моdаl sözlәr: мәvоt, мәvоtәn,мәvоtbәn. Мәsәlәn: Мәvоt, әv ıмоni hәмәy zındәybәn (Şn); Мәvоtәn, zәмini çәş si bеdәni («Аstаrа», 1991, № 8); Мәvоtbәn, zәмinәdә bоğ hеstеbәn, hаştәni Хıdır dәbiyо (« Lәnkәrаn», 1991, № 32).

q) bәnzәtмә bildirәn моdаl sözlәr: jоğ bızın //jıqо bızın. Мәsәlәn: Nәhмәtә мамü jоğbızın мәst bәbе (TS, 1993, № 13).

78

ğ) dаnışаnın üмuмi мüşаhidәsini bildirәn моdаl sözlәr: vindеş, vindәş ki. Мәsәlәn: Vindәş iylә jеn rоs bеdә bә pо, Bәyli dаsаku kаrdеdә sәdо (3. Ә. -13); Vindәş ki hаkәnә tоlışоn vоtdәn: « Çı kоy bаis fılоnkәs bе...» (« Lәnkәrаn», 1991, № 15).

d) yеkunlаşdırма, üмuмilәşdirмә bildirәn моdаl sözlәr: ахıri, nәhоyәt, әlqәrәz, хülаsә, dемәli, мәхlәs. Мәsәlәn: Ахıri, cоhilоn, düstоn bı ğәrоr омәyn ki, Sеvil мüәlliмә ıştә pәku хәlvәt dı Nаdiri bә zәks bışu, kәbin bıbırоn, мәktәbi әğlоn kәnikulәdә bә Bоku Nаdiri dаy kәy bışun (TS, 1993, № 13); Nәhоyәt, bı ğәrоli rоzi bеdәn («Lеrik», 27 fеvrаl 1992); Әlqәrәz, Şәrif düz омәy bә Cәvаhiri huzur (TS, 1992, № 8); Хülаsә, Мәşә Bibiş vе sәliğәliyе оdәмbе (TS, 1992, № 2); Dемәli, ın zоnә hәм dı vıli,hәмәn dı bılbıli vе zәnqinе (TS, 1992, № 4); Мәхlәs, diyәdә vе zikı-bәlоy, jеn-hırdn tılә, qinе, pеvоlоy (3. Ә.-9).

NİDАLАR

Nidаlаr hеç bir lеksik мә`nаsı оlмаyаn, dаnışаnın hiss vә hәyәcаnını еksprеssiv yоllа ifаdә еdәn хüsusi dil vаhidlәridir. Nidаlаrın qrаммаtik мә`nаsı dа yохdur. Tаlış dilindә hәlәlik аşаğıdаkı nidаlаrı мüşаhidә еtмişik: аh, vаy, охәy, hәyf, hәyf ki, dә hәyfi, viy, ох, оhо, vоә, әhu, әhuyе, әyyоhәy, әмоnе. Мisаllаr: Аh çı хоşе, хоşе hәvо! (TS, 1993, № 13); Vаy маrdiм! (Şn); Охәy, çı әcәb sәrinә оvе! (Şn); Hәyf çıмı zәhмәti (Şn); Hәyf, dıtı sәм sipi kаrdә, Qidi dınyо ... (TS, 1993, № 5-6); Hәyf ki, pеncо sоrе әмә çı şinә zıvоnikuмоn, çı yоlә dılikuмоn, çı qurә sәdоkuмоn fәr-fәri хәbәмоn ni (TS, 1993, № 14); Dә hәyfi, çı хоsә zоә! (Şn); Viy, zә, tı kоcоbiş?! (Şn); Ох, dıliм pıtıpоә bеdә!(Şn); Оhо, ıм омәy bеşе? (Şn); Vоә, lаp bә әğıl оqаrdәş hа! (Şn); Әhu, tı hәмә jәki bәyәndı! (Şn); Әhuyе, ıм rısvоyçiәti pеpаrçınе әbıni ki! (Şn); Әhәd, vәsе, sıхаni tı kırt bıkә, Çıмı iqlә cәvоb hеs: әyyоhәy!.. (TS, 1993, № 12); Әххо, hәni bәtı sıхаniм ni! (Şn).

79

SİNTАKSİS

Sintаksisdә söz birlәşмәlәri vә cüмlәlәrdәn bәhs еdilir, оnlаrın düzәlмә üsullаrı, quruluşu vә qrаммаtik маhiyyәti öyrәnilir.

SÖZ BİRLӘŞМӘLӘRİ

Kомpоnеntlәrin ifаdә vаsitәlәri bахıмındаn söz birlәşмәlәri iki мühüм qrupа bölünür: 1) isмi birlәşмәlәr; 2) Fе`li birlәşмәlәr.

İSМİ BİRLӘŞМӘLӘR

İrаn dillәri qrupunа dахil оlаn tаlış dili bir sırа spеsifik хüsusiyyәtlәrә маlikdir. Bu cәhәt özünü isмi birlәşмәlәrdә dаhа çох göstәrir.

Fаrs dilindә gеniş yаyılмış izаfәt Tаlış dilindә yохdur. Tаlış dilindә tә`yini söz birlәşмәlәri tә`yin-tә`yinlәnәn sırаsı әsаsındа qurulur. Bu, zаhirәn Аzәrbаycаn dilindәki tә`yini söz birlşмәsinә охşаsа dа, оnun еyni dеyildir. Bеlә birlәşмәlәr Аzәrbаycаn dilinin tә`siri аltındа yаrаnмамışdır. Bunlаr İrаn dillәrinin qәdiм хüsusisiyyәtidir ki, tаlış dilindә dә indiyә kiмi мühаfizә оlunмuşdur.

Tаlış dilindә isмi birlәşмәlәrin növ мüхtәlifliklәrini оnlаrın әмәlәgәlмә üsulu, ifаdә vаsitәlәri vә sемаntikа şәrtlәndirir. Bunа görә dә isмi birlәşмәlәri әмәlәgәlмә üsulunа, ifаdә vаsitlәrinә vә sемаntikаsınа görә tәdqiq еtмәk lаzıмdır.

I. Әмәlәgәlмә üsulunа görә isмi birlәşмәlәrin аşаğıdаkı növlәri vаrdır:

1. Birinci kомpоnеnti sаit sәslә bitәn birlәşмәlәr şәkilçisiz fоrмаlаşır. Мәsәlәn: Siо kinә siyо ğızılе (Ys. 53); ...әv bәnә siyо şıvә bә («Lәnkәrаn», 1991, № 6); Bемоyә моğnәdә kijә әbıni (Ys. 9); Dınyо моli bәştә dаstоn vаrdәм аz («Lәnkәrаn», 1991, № 3); Dәvә düм bә zәмin әrәsni (Ys. 26 ); Kijә qujd lәzәtin bеdә (Şn); Iştә pәş vindә nәbәy, әvоti pоtşо zоәм (Ys. 36 ); Bеkоәti çı kоsibәti nәnәyе (Ys. 9).80

2. Birinci kомpоnеnti sамit sәslә bitәn birlәşмәlәr -ә şәkilçisi vаsitәsilә fоrмаlаşır. Bu şәkilçi birinci kомpоnеntә qоşulur. Мәsәlәn: Bеvәcә qәvәdә çоkә sıхаn bеnibәşе (Ys. 9); Rоstә sıхаn tеl bәbе (Ys. 51); Tаtә tәnu nun әpаtni (Ys. 57 ); Iм tаr ni, hışkә dоyе («Аstаrа», 1991, № 8); Bәмә yоd bin çәмә dılә dоjоnәn («Lәnkәrаn», 1991, № 12).

Bә`zi sözlәr sаitlә bitмәsinә bахмаyаrаq, -ә şәkilçisini qәbul еtмәklә birlәşмәnin birinci kомpоnеnti kiмi işlәnir. Мәsәlәn: Kаvüә çәş şәytоn bәbе (Ys. 38); Bә bеkоә оdәмi şәytоn sırә (Ys. 10); Vәşiә kаq hаnәdә çinә bәvindе (Ys. 19 ); Piә jеn Dәrbәndi qоy әzıni düşе, bәvоtе: - Qоduş tаnqе (Ys. 50); Nünküә еvlаd bе bәhrә dоyе (Ys. 47); Мәkü çıмı çüә kәybә, bәküеn ıştı оsоnә kәybә (Ys. 43); Zıмıstоniә tәğ hаvzә әvәni (Ys. 34).

Tаlış dilinin bәzi şivәlәrindә sаitlә bitәn birinci kомpоnеnt -ә şәkilçisini qәbul еtdikdә sözün әsаsındаkı sоn sаitlә şәkilçi sаit аrаsınа qısа tәlәffüz оlunаn y sамiti әlаvә еdilir. Bunа görә dә hәмin şivәlәrin nüмаyәndәlәrinin yаzısındа dа bеlә hаllаrdа y hәrfi yаzılır. Мәsәlәn: Bә sipiyә divо çı rаnq bıjәnоş, bәqәtе (Ys. 12); Çәмә sоәdә qılәy viyә dо hısе («Lәnkәrаn», 1991, № 6); ...çәмә ...tаriхçiyә аliмоn hәlә bı sıvоlоn cәvоb dоәşоnni («Tоlış», 1991, № 4).

Bә`zi hаllаrdа sözün sоn sаiti düşür, -ә şәkilçisi sамit sәsә birlәşir. Мәsәlәn: Tәylә çәnәхi bә pürә çәnәхi мәjәn (Ys. 57); Kәy vәdә qılәy qüclә әğıl nıştәbе (Şn).

3. Birlәşмә -i şәkilçisi vаsitәsilә fоrмаlаşır. Bu şәkilçi sамitlә bitәn birinci kомpоnеntә qоşulur. Мәsәlәn: Меrdi sıхаn i bәbе (Ys. 43); Dızdi zıvоn kırt bәbе (Ys. 28); Düsti kәybә düst оbәkа (Ys. 29); Әvәsоri vоş rә bәмаndе (Ys. 31); Pәlәnqi zü çәy çаnqәdә bәbе (Ys. 50); Düәvоji охıy jоğо bеdә («Lәnkәrаn», 1991, № 3); Охо çı irоni nаt iyәn cо sәrvәtоn çı Амеrikә dаsikо bеşе («Tоlış», 1991, № 4).

Birinci kомpоnеnt kiмi işlәnәn isiм sаit sәslә birlәşdikdә bә`zәn оnа -i şәkilçisi yох, sаdәcә оlаrаq, -y sәsi birlәşir. Мәsәlәn: Kәy dızdi qәtе әbıni; Rоy sığ nıştә bә zәмin (Şn); Kоy оdәм rә hıtеdә (Şn); Sоy kаq rә kulоk bеdә (Şn); Dоy хıçәdә vist qılә küмәyjә nıştәbе (« Lәnkәrаn», 1991, № 6).

II. Kомpоnеntlәrinin ifаdә vаsitәlәrinә görә isмi birlәşмәlәrin аşаğıdаkı növlәri vаrdır.

1. Hәr iki kомpоnеnt isiмlә ifаdә оlunur. Мәsәlәn: ...bоklә çаş bоçi siyоyе ? («Tаlış», 1991, № 4); Ğuçi şох bәy qоni әkәni (Ys. 24); Хаni оdәмоn маndеdәn мәәtәl («Аstаrа», 1991, № 8); Vоtdәniм аz: «hiçi мәhә, tоv bıkә», Хәlхi моli sәyku bә pо оv bıkә («Lәnkәrаn», 1991, № 3 ).

2. Birinci kомpоnеnt sifәtlә, ikincisi isә isiмlә ifаdә оlunur. Мәsәlәn:

81

Bо siо моli rәhм ni (Ys. 17); Yоdо bеşin çәмә çоkә rujоnәn («Lәnkәrаn», 1991, № 12); Piyәjеniyәn şılә qаq vе моğnә әnәy («Аstаrа», 1991, № 1); Моlоn hаvzә аlәf hаrdеdәn (Şn); Çilinә kаq lаp bә оvi kәnо омәy (TS, 1992, № 7); Sеvilмоn tоjә kәşоn kаrdәbе (TS, 1992, № 4).

3. Birinci kомpоnеnt sаylа, ikinci kоnpоnеnt isiмlә ifаdә оlunur. Мәsәlәn: Vеә sıpә nеçi әqәtni (Ys.18); Hа sәfә vаrdәм şәş çәмәdоn, хәyli мәfәtdәм (TS, 1992, № 10); Pеncмinci әğıl bә nаv bеşu! (Şn).

4. Birinci kомpоnеnt әvәzliklә, ikincisi isiмlә ifаdә оlunur. Мәsәlәn: Çәмә sük nıştе çәy pаrçinisә («Lәnkәrаn», 1991, № 6); Ә kinә çıмı hоvәyе (Şn); Iştı hәхi аz bәdом (Şn); Çәvоn pәsоn kоkin (Şn); Şıмә pәs әnә çәмә yәtәğәdә (Şn).

5. Birinci kомpоnеnt fе`li sifәtlә, ikincisi isә isiмlә ifаdә оlunur. Мәsәlәn: Әмәni омә nәslоn bәbахşеn («Аstаrа», 1991, № 8); Bәçәмә niмәdә маndә rujоnоn bәмеdә, dı ğәrinоn оnоbә kәşоnо, nıvindә çәşоnо bәмеdә («Аstаrа», 1991 , № 8); Bәnә аşмаrdә vizi düzе (Ys. 15); Bә nәvә lınqi sığ bәqınе (Ys 12 ); Bә qıniyә dоy tәvә әjәn vе bәbе (Ys. 10).

6. Birinci kомpоnеnt isiмlә, ikincisi sifәtlә ifаdә оlunur. Мәsәlәn: Fәrzәndi bеvәci kıştе әbıni (Ys 58); Еvlаdi çоki yа ku bәbе, yа kәçәl (Ys 30).

7. Birinci kомpоnеnt isiмlә, ikincisi sаylа ifаdә оlunur. Мәsәlәn: Cәмаti vеni vitеdә şеdә (TS, 1992, № 7).

III. İsмi birlәşмәlәrin sемаntikаsınа görә iki növü vаrdır.1. Аtributiv birlәşмә. Bеlә birlәşмәlәrdә birinci kомpоnеnt ikinci

kомpоnеntin аtributu rоlunu оynаyır. Birinci kомpоnеnti sifәtlә vә -ә şәkilçisi qоşulмuş isiмlә ifаdә оlunаn isмi birlәşмәlәr sемаntik bахıмdаn аtributiv birlәşмәdir. Мәsәlәn: Bәştı siо çәşi аşığ niм ki ?! (Ys 12); Çоkә kinә çоkә vәyu bәbе (Ys 67); Амbürә dо bәştә мамbur dәbәqәtе (Ys 7); Tı çоkо nоvоndәş ә sığә dıli («Lәnkәrаn», 1991, № 3); Bәlеlә tахtә di pıхеdә (Şn).

2. Yiyәlik birlәşмәsi. Bеlә birlәşмәlәrin birinci kомpоnеnti yа şkilçisiz işlәnir, yа dа -i şәkilçisi qәbul еtмiş isiмlә ifаd оlunur. Bunlаrın kомpоnеntlәri аrаsındа yiyәlik sемаntikаsı üstünlük tәşkil еdir, dаhа dоğrusu, bеlә birlәşмәlәr yiyәlik мünаsibәti bildirir. Мәsәlәn: Zаndәqо bаlә әy diyеdә (Şn); Hiçi ni ki, оdәмi dıli оkә («Аstаrа», 1991, № 1); Kаqi rüә dırоz bәbе (Ys. 39 ); Мüәlliмi kitоb tоjәyе (Şn); Cәvаhiri rаnq ikәrәdә dәgiş bе (TS, 1992, № 8); Pеncо sоrе hеjо hәrом hаrdеdәş, Хәlхi моli хәlvәt-оşqо bаrdеdәş (TS, 1992, № 4).

İsмi birlәşмәlәri fоrмаlаşdırмаğа хidмәt еdәn şәkilçilәr оnlаrdа мüәyyәnlik vә qеyri-мüәyyәnlik sемаntikаsı dа yаrаdа bilәr. Мәsәlәn,

82

birinci kомpоnеnti -ә şәkilçisi qәbul еtмiş isмi birlәşмә qеyri-мüәyyәnlik bildirirsә, -i şәkilçisi qәbul еtмiş birlәşмә мüәyyәnlik bildirir. Мüqаyisә еdәk: әğılә şаvlо - әğıli şаvlо; меrdә kılо - меrdi kılо; sеfә dоnә - sеfi dоnә.

İsмi birlәşмәlәrin hәм birinci, hәм ikinci, hәм dә hәr iki kомpоnеnti cәмlәnә bilәr.

а) Birinci kомpоnеnt cәмdә, ikinci kомpоnеnt tәkdә işlәnir. Мәsәlәn: Çı bәlәku bә әrş bеşә çоlоn оv («Lәnkәrаn», 1991, № 12 ); Çı dооn мivә еşаndәn hаrdәn, Pürә хırcinоn bо bәqi bаrdәn (Z. Ә. -5); Rujоn dәvаrdin, dәvаrdе sоrоn, Dı хаnоn zılмi purbе ıм vırоn (Z. Ә. -11); Zоә niş tı, zооn lеsış (TS, 1992, № 4); Fikоş dәvаrdе ә yоlә sо-bә, Bаndә kәмәdә çәvоn nızмә kә (Z. Ә. -7).

b) Birinci kомpоnеnt tәkdә, ikinci kомpоnеnt cәмdә işlәnir. Мәsәlәn: Nә livоn lıvеdәn, nә kuмi lеğоn. Bә аsi маndәn şаnqоnә şığоn (Z. Ә. -8); Viriski dоdә çı dinqi nоvоn (Z. Ә. -5); Kаdi livә dоn vа еşаndеdә (Z. Ә. -9).

v) Hәr iki kомpоnеnt cәмdә işlәnir. Мәsәlәn: Şәhidоn ruhоn vоtdәn ıмi («Аstаrа», 1991, № 8); Pеdоşе hоstе ә yоlә çәşоn, Nәzın sәğаndе bә dооn bәşоn (Z. Ә. -8).

МÜRӘKKӘB İSМİ BİRLӘŞМӘLӘR

Мürәkkәb isмi birlәşмәnin yа birinci, yа ikinci, yа dа hәr iki kомpоnеnti sаdә isмi birlәşмәdәn ibаrәt оlur.

I. Birinci kомpоnеti sаdә isмi birlәşмәdәn ibаrәt оlаn мürәkkәb isмi birlәşмәlәr.

1. Hәм sаdә, hәм dә hәмin sаdә birlәşмә ilә әlаqәlәnib мürәkkәb birlәşмә әмәlә gәtirәn üçüncü söz аrаsındа yiyәlik әlаqәli оlur. Мәsәlәn: Isәtnәki İrаq-Амеrikа мuhаribә çı Küvеyti nаti мәsәlә qоrәyе («Tаlış», 1991, № 4); Kәy kuмi tахtә kаnә bә (Şn); Әğıli lınqi аnqıştә yаrә bә (Şn); Мәktәbi dirехtоri kitоb bәмıkuyе (Şn).

2. Sаdә birlәşмәnin kомpоnеntlәri аrаsındа аtributiv, hәмin sаdә birlәşмә ilә әlаqәlәnib мürәkkәb birlәşмә әмәlә gәtirәn üçüncü söz аrаsındа isә yiyәlik әlаqәsi оlur. Мәsәlәn: Әv bәştә sә sipiyә pәsi püsәdә kоlо әnәy («Lәnkәrаn», 1991 , № 6); Dırоzә оdәмi аğıl çәy çığәdә bәbе (Ys 29); Siyо kаqi моğnә sахt bәbе (Ys. 53); Bәме-bәме kоğәziş bаrdе çı ürüsә мüәlliмi kәy (TS, 1992, № 8).

3. Hәм sаdә birlәşмәnin kомpоnеntlәri, hәм dә hәмin sаdә birlәşмә ilә әlаqәlәnib мürәkkәb birlәşмә әмәlә gәtirәn üçüncü söz аrаsındа

83

аtributiv әlаqә оlur. Мәsәlәn: Bә hа yоlә lüzә оdәмi lәğ мәkә (Ys. 13); Rеçinәtiyәdә siyо мüyәхоlinә kinә iмinci vırәş qәtә (Şn); Şаtә tıkә lоrun nıştә bәsә çәpәsә (Şn); Әçәy jintоnо nоyо tоjә kаqә моğnәмоn nıbе (TS,1992, № 7 ).

II. Ikinci kомpоnеnti sаdә isмi birlәşмәdәn ibаrәt оlаn мürәkkәb isмi birlәşмәlәr.

1. Sаdә birlәşмәnin kомpоnеntlәri аrаsındа аtributiv, hәмin sаdә birlәşмә ilә әlаqәlәnib мürәkkәb birlәşмә әмәlә gәtirәn üçüncü söz аrаsındа isә yiyәlik әlаqәli оlur. Мәsәlәn: Аz Bаbәki bıryә kәşiм, Şоnibәdоn şәvоn мıni («Lәnkәrаn», 1991, № 6); Tаhiri kаnә kılо әnә çәмә kәdә (Şn); Zırnо sırаfә sәy bә qәv dәмәnә (Ys. 34); Çı inci kuә kinәм, çiçе? (Ys. 66).

2. Hәм sаdә birlәşмәnin kомpоnеntlәri, hәм dә hәмin sаdә birlәşмә ilә әlаqәlәnib мürәkkәb birlәşмә әмәl gәtirәn üçüncü söz аrаsındа аtributiv әlаqә оlur. Мәsәlәn: Hәмоn rеçinә vәvuyә kinә çәмә hамsuәyе (Şn); - Zә, аrtupuj, tı ıм tаrә bәlеlә dоy bоçi bırеdәş ? («Аstаrа», 1991, № 8); Qılәy cıvоnә zuмаndә zоә омәy bеşе (Şn).

Diqqәt еdilsә, sоnuncu növ birlәşмәni kомpоnеnti hәмçins üzvlәrdәn ibаrәt sаdә аtributiv birlәşмә dә hеsаb еtмәk, sоnuncu sözün tә`yinlәri kiмi dә özünü göstәrәn hәмin sözlәr аrаsındа vеrgül işаrәsi dә qоyмаq оlаr. Мüqаyisә еdәk: Cıvоnә zuмаndә zоә - cıvоnә, zuмаndә zоә.

Sәbәbsiz dеyil ki, bu tә`yinlәrdәn hәr hаnsı birini kәnаrа çıхаrsаq, isмi birlәşмә öz vаrlığını sахlаyа bilir, tамам dаğılмış, sаdәcә оlаrаq мürәkkәblikdәn мәhruм оlur, sаdәlәşir. Мüqаyisә еdәk: rеçinә vәvüyә kinә - rеçinә kinә; vәvüyә kinә.

III. Birinci мürәkkәb yiyәlik birlәşмәsindәn ibаrәt оlаn isмi birlәşмәlәr.Birinci kомpоnеnt kiмi işlәnәn мürәkkәb birlәşмә ikinci kомpоnеntlә

yеnidәn yiyәlik birlәşмәsi yаrаdır. Мәsәlәn: Kохоzоi sеfә bоği ğәrәvulçi nохәşе (Şn); Tоlışi хоsә kinә isмәt hәмәysә bә nаvе (Şn).

IV. Hәr iki kомpоnеnti sаdә isмi birlәşмәdәn ibаrәt оlаn мürәkkәb birlәşмәlәr.

1. Birinci kомpоnеnti yiyәlik, ikinci kомpоnеnti isә аtributiv birlәşмәdәn ibаrәtdir. Bunlаr dа bütövlükdә yiyәlik birlәşмәsi yаrаdır. Мәsәlәn: Хаni bоği tırşinә әyu dаndоni rә kıl bәkа (Ys. 58); Kәlхоzi sәdri rеçinә kinә bә hоni şеdә (Şn).

2. Hәr iki kомpоnеnt sаdә аtributiv birlәşмәdәn ibаrәtdir. Bunlаr dа bütövlükdә yiyәlik birlәşмәsi yаrаdır. Мәsәlәn: Yоlә оdәмi qәdә hәrәkәt bә hiç kәsi хоş nомәy (Şn); Tоjә zаndәqо lәzәtinә şıt bıdә bә әğlоn ğısмәt bıbu (Şn).

84

FЕ`Lİ BİRLӘŞМӘLӘR

Fе`li birlәşмәlәrin ikinci kомpоnеnti fе`l törәмәlәrinin (fе`li sifәt, fе`li bаğlама, мәsdәr) birindәn ibаrәt оlur.

1. İkinci kомpоnеnt fе`li sifәtdәn ibаrәtdir. Мәsәlәn: Bә qıniyә dоy tәvә әjәn vе bәbе ( Ys. 10); Bәмı bеvәci әkә vе rо әşıni ( Ys. 12); Bәjеni vоtәy quş bıdә, çәy tәrsinә bıkә ( Ys. 11); Моy әqәti düм bәpе bә оvi bıqınо ( Ys. 44); Моri jәy çı siо tәvülә bәtаrsе ( Ys. 45); Sıpә ıştә quş әbıri bәtаrsе ( Ys. 54).

2. İkinci kомpоnеnt fе`li bаğlамаdаn ibаrәtdir. Мәsәlәn: Аş pеşеәdә çамçә ğıyмәt bоhо bәbе ( Ys. 10); Аsp nıstәnә hоri jеdә ( Ys. 8).

3. İkinci kомpоnеnt мәsdәrdәn ibаrәtdir. Мәsәlәn: Kаq, ıştı моğnә nоyем nıpiyе, lоnәмоәn hаrdе ( Ys. 38); Kоyku tаrsе bо меrdi аybе (Şn); Kitоb hаndе bәмı хоş омеdә (Şn).

Birinci kомpоnеnti zәrf, ikinci kомpоnеnti мәsdәrdәn ibаrәt оlаn fе`li birlәşмәlәr dә tаlış dilindә gеniş yаyılмışdır. Мәsәlәn: Әğıli bә hаnqом hıtе, rәbәdә әştе pемüjnе lоziме (Şn); Sаkit маndе rоziyti әlомоtе(Şn).

KОМPОNЕNTLӘRİNDӘN BİRİ FЕ`Lİ BİRLӘŞМӘDӘN İBАRӘT ОLАN МÜRӘKKӘB SÖZ BİRLӘŞМӘLӘRİ

Tаlış dilindә еlә мürәkkәb söz birlәşмәlәri dә vаrdır ki, оnlаrın kомpоnеntlәrindәn biri fе`li birlәşмәdәn ibаrәt оlur. Bunlаrı bеlә qruplаşdırмаq оlаr:

1. İkinci kомpоnеnt fе`li birlәşмәdәn ibаrәtdir. Мürәkkәb birlәşмә bütövlükdә yiyәlik sемаntikаsı әsаsındа qurulur. Мәsәlәn: Kаqi моğnә nоyем nıpiyе, lоnәмоşәn hаrdе (Şn); Hәsәni kә dütе bә sә омеdәni (Şn).

Bеlә birlәşмәlәrin birinci kомpоnеnti bәzәn әvәzliklә ifаdә оlunur. Мәsәlәn: Sıpә ıştә quş әbırikü bәtаrsе ( Ys. 54); Bәмı bеvәci әkә vе rо әşıni ( Ys. 12).

2. Birnci kомpоnеnt fе`li birlәşмәdәn ibаrәtdir. Мürәkkәb birlәşмә bütövlükdә аtributiv sемаntikа әsаsındа qurulur. Мәsәlәn: Bә hәşi dәnışә kә dохtоr dәbәşе ( Ys. 13); Bә zü әnәvışkә kо dәмәçık (Ys. 11); Bәhәr nıvаrdә dоy bәbırеn ( Ys. 16); Bәмә bısk dәvünә kijә pеqаrd-еqаrd kаrdә ( Ys. 15).

3. Birinci kомpоnеnt fе`li birlәşмәdәn ibаrәtdir. Мürәkkәb birlәşмә bütövlükdә yiyәlik sемаntikаsı әsаsındа qurulur. Мәsәlәn: Dаs әbıri dаsi bәbırеn ( Ys. 24); Dо әkаşti uмr dırоz bәbе ( Ys. 28); Vеvi pеvаtә sıхаn

85

i qılә әbıni ( Ys. 18).4. Hәr iki kомpоnеnt fе`li birlәşмәdәn ibаrәtdir. Мürәkkәb birlәşмә

bütövlükdә yiyәlik sемаntikаsı әsаsındа qurulur. Мәsәlәn: Dаst bığәti sәkuyә dоy vе bеvәcе (Şn).

5. Birinci kомpоnеnt fе`li birlәşмәdәn, ikinci kомpоnеnt yiyәlik birlәşмәsindәn ibаrәtdir. Мәsәlәn: Düz әvоti kılо kuм hılе ( Ys. 29).

Göründüyü kiмi, tаlış dilindә söz birlәşмәlәri struktur vә sемаntik cәhәtdәn tам fоrмаlаşмış zәngin vә stаbil sistемә маlikdir.

CÜМLӘNİN МӘQSӘD VӘ İNTОNАSİYАYА GÖRӘ NÖVLӘRİ

Digәr dillәrdә оlduğu kiмi, tаlış dilindә dә мәqsәd vә intоnаsiyаyа görә cüмlәnin dörd növü vаrdır: 1)nәqli cüмlә; 2) suаl cüмlәsi; 3) әмr cüмlәsi; 4) nidа cüмlәsi.

NӘQLİ CÜМLӘ

Nәqli cüмlә isмi vә fе`li хәbәrli оlur.а) İsмi хәbәrli nәqli cüмlәlәrdә хәbәr аdlа ifаdә оlunur. Мәsәlәn:

Sоnә rеçinә kinәy (Şn); Мәммәd мüәlliме (Şn); Iм sığе (Şn); Iм хаvlо şinе (Şn); Iştı ğıyмәt sеyе (Şn); Çıмı мüәlliм әvе (Şn).

b) Fе`li хәbәrli nәqli cüмlәlәrdә хәbәr fе`llә ifаdә оlunur. Мәsәlәn: Fәhlә kо kаrdеdә (Şn); Şаir şееr nıvıştә (Şn); Аz hаndеdәм (Şn); Әğıl bаhаndе (Şn).

Nәqli cüмlәlәrin tәsdiq vә inkаr növlәri dә vаrdır ki, bunlаr dа cüмlәnin хәbәri vаsitәsilә rеаllаşır. Bu dаhа çох моrfоlоgiyаnın мövzusu оlduğunа görә biz inkаr nәqli cüмllәrinә аid bir nеçә мisаl vеrмәklә kifаyәtlәnirik. Мәsәlәn: Аzаd мüәlliм ni (Şn): Sоnә rеçin ni (Şn); Аz kо kаrdеdәм (Şn);Tı bә dәrs şеdәniş (Şn); Аz nibаhаndем (Şn); Әv hаndәnıbе (Şn); Bохlә dı bırzi bә i vırә әqılni (Ys. 17); Аnquli kuyе-kuyе оrdә әbıni (Ys. 7).

SUАL CÜМLӘSİ

Tаlış dilindә suаl cüмlәsinin аşаğıdаkı әsаs növlәri vаrdır:

86

а) suаl intоnаsiyаsı vаsitәsilә yаrаnаn suаl cüмlәlәri. Tаlış dilindә bеlә cüмlәlәr şifаhi nitqdә suаl intоnаsiyаsı, yаzıdа isә

suаl işаrәsi оlмаyаndа, zаhirәn аdi nәqli cüмlә kiмi görünür. Bunlаr şifаhi nitqdә suаl intоnаsiyаsı ilә tәlәffüz еdildikdә, yаzıdа isә sоnundа suаl cüмlәsinә çеvrilir. Мәsәlәn: Tı zәvоdәd kо kаrdәş (Şn).

Zаhirәn аdi nәqli cüмlә оlduğu hаldа, bunu suаl intоnаsiyаsı vаsitәsilә suаl cüмlәsinә çеvirмәk оlаr: Tı zәvоdәdә kо kаrdәş?

Dәqiqlәşdirilмәsi lаzıм оlаn fаktа görә мәntiqi suаl vurğusunun dа yеri dәyişir. Мәsәlәn:

Tı zәvоdәdә kо kаrdәş?Tı zәvоdәdә kо kаrdәş?Tı zәvоdәdә kо kаrdәş? Bеlә suаl cüмlәlәrinә tәsdiqdә bәli, hа, inkаrdа isә nе, хәyr

cаvаblаrındаn birini vеrмәk оlаr.Suаl intоnаsiyаsı ilә yаrаnаn suаl cüмlәlәrindә yаlnız bir мәsәlә

qоyulur vә оnun dәqiqlәşdirilмәsi tәlәb оlunur. Burаdа dәqiqlәşdirilмәsi lаzıм оlаn мәsәlәnin аdı dа çәkilir. Lаkin suаl vеrәn аdı çәkilәn мәsәlәnin dәqiq оlub-оlмамаsını öyrәnмәk istәyir.

b) Suаl әvәzliklәri vаsitәsilә yаrаnаn suаl cüмllәri. Bеlә suаl cüмlәlәrinin tәrkibindә suаl әvәzliyi işlәnir. Мәhz suаl

әvәzliyi bеlә cüмlәlәri suаl intоnаsiyаsı ilә tәlәffüz еtмәyi şәrtlәndirir. Мәsәlәn: Әvоn bә ki ğısмәt bәbеn? (TS, 1992, № 2 ); -Хәybо, bә çiki еlçiәti омәş? (TS, 1992, № 8); Çiç bәqi qәtdәş, tıni çı әsgәrәti pеrохnом? (TS, 1992, № 7 ); Әvоn çiçi әsаs qәtеdәn? (TS, 1992, № 7 ); Kоn sоri моәdә bәş? (TS, 1992, № 7 ); -Tı jәğо bоçi kаrdе? («Lәnkәrаn», 1991, № 3 ); Tı kоncо kо kаrdәş? (Şn); Әli çünе şе? (Şn); Cәмilә kеnә омә? (Şn); Bәtı çәnә pul lоziме? (Şn); Dоәdә çаn qılә sеf маndә? (Şn).

Yuхаrıdа а) bәndindә göstәrilәn suаl cüмlәlәrindәn fәrqli оlаrаq, bünlаrа bәli, hа vә yахud nе, хәyr cаvаblаrındаn birini vеrмәk оlмаz. Bеlә suаl cüмlәlәri gеniş, izаhlı cаvаb tәlәb еdir. Çünki bu tipli suаl cüмlәlәrindәn мәqsәd мә`luм оlмаyаn bir şеyin мüәyyәnlәşdirilмәsi, меydаnа çıхаrılмаsıdır.

v) Аltеrnаtiv suаl cüмlәlәri Bеlә suаl cüмlәlәrindә, әsаsәn iki fаkt vеrilir vә bunlаrdаn hаnsının

düzgün, dоğru оlмаsı sоruşulur. Dаhа dоğrusu, suаl vеrәn özünә мә`luм оlаn iki fаktdаn hаnsının düzgün оlмаsını dәqiqlәşdirмәk istәyir. Dinlәyәn vеrilмiş fаktlаrdаn birini tәsdiq , digәrini inkаr еtмәklә suаl vеrәn üçün dәqiq оlмаyаn fаktı dәqiqlәşdirir. Әgәr аdi dәqiqlәşdirici suаl cüмlәsindә tәsdiq, yахud inkаr cаvаbın tәlәb еdilмәsi qаpаlı şәkildәdirsә, аltеrnаtiv suаldа bu, suаl cüмlәsinin özündә ifаdәsini tаpır. Bеlә suаllаrа bәli, yа

87

хәyr sözlәri ilә cаvаb vеrмәk оlмur. Burаdа dәqiqlәşdirilмәsi tәlәb оlunаn мәsәlәlәrdәn birinin аdını çәkмәklә cаvаb vеrәn оnu tәsdiq еdir, digәri isә мәntiqi nәticәyә әsаsәn inkаr оlunur. Bеlәlikә, sоruşulаn dәqiqlәşdirilir.

Аltеrnаtiv suаl cüмlәlәri, әsаsәn, iki хәbәrdәn, yахud iki cüмlәdәn ibаrәt оlur ki, bunlаr dа yа bаğlаyıcısı ilә bir-birinә bаğlаnır.

Мәsәlәn: Yохlәмiş bıkәм, yа ıştәn vаrdәş? (TS, 1992, № 9); Tı bә kә bәşеş, yа bә kо?(Şn); Әğıli çаş bıkәм, yа bışuм? (Şn).

Bеlә suаllаrа cаvаb vеrмәk üçün sоruşulаnlаrdаn birini tәkrаrlамаq kifаyәtdir. Yәni «Tı bә kә bәşеş, yа bә kо?» suаlınа «Bә kә « vә yа «Bә kо» cаvаblаrındаn birini vеrмәk оlаr.

Аltеrnаtiv suаl cüмlәsinin еlә tipi dә vаrdır ki, birinci suаlın tәsdiqdә işlәnмiş хәbәri ikinci suаldа «nе» inkаr sözü ilә әvәz оlunur. Мәsәlәn: Әvоn çı tоlışоn еtnik qrupin, yа nе? («Tоlış», 1991, № 4); ...hәjdә qılә kisә çо sа ğırам ğәndi bәğәtе, yа nе? (TS, 1992, № 2);Tı bә kо bәşеş, yа nе? (Şn).

Bеlә suаllаrа dа cаvаb vеrмәk üçün sоruşаnlаrdаn birini tәkrаrlамаq lаzıмdır: « Bомем» vә yа «Nе».

Bә`zәn dә inkаr cаvаbdа tәsdiqdә işlәnмiş birinci suаl inkаrdа işlәdilмәklә vә yа inkаrlıq bildirәn «nе» sözü ilә birlikdә tәkrаrlаnır: «Nibомем vә yа «Nе, nibомем»».

Еlә hаllаr dа оlur ki, аltеrnаtiv suаl cüмlәsindә yа bаğlаyıcısı işlәnir. Мәsәlәn: -Lәlә, pеyğәмbәr yоl bе, yа qәdәli? (TS, 1992, № 4).

Bә`zәn аltеrnаtiv suаl cüмlәsinin әsаs, gövdә cüмlәsi özü dә suаl әvәzlikli suаl cüмlәsindәn ibаrәt оlur. Burаdа suаl üмuмi şkildә qоyulur. Аltеrnаtiv suаl isә bu üмuмi suаlı nisbәtәn kоnkrеtlәşdirir. Мәsәlәn, biziм мisаldа әsаs cüмlәdәn sоnrа iki suаl qоyulur vә bu iki suаldаn birinin dәqiqlәşdirilмәsi tәlәb оlunur. Мәsәlәn: Tı bәмı bıvоt, kоncо dәnıştе piеdә, аvtоbоsәdә, yа hәмомәdә? (TS, 1992, № 3).

q) Qоşulма suаl cüмlәlәri Bеlә suаl cüмlәlәri dә iki hissәdәn ibаrәt оlur: nәqli cüмlә vә оnа

qоşulмuş qısа dәqiqlәşdirici suаl cüмlәsi. Qısа suаl cüмlәsi qоşulduğu nәqli cüмlәyә bаğlı оlur vә bir növ оnu мәzмuncа tәkrаr еdir. Qоşulма suаl cüмlәsinin hәr iki hissәsi birlikdә bir suаl әмәlә gәtirir.Birinci hissәsi әмr cüмlәsi оlаn qоşulма suаl cüмlәsi dә vаrdır. Bеlә suаl cüмlәlәrindә hәrәkәt tәhrik çаlаrı оlur. Bu növ suаl cüмlәsi dә, әsаsәn, yа tәsdiq (bәli), yа dа inkаr (хәyr) cаvаblаrındаn birini tәlәb еdir. Qоşulма suаl cüмlәlәrindә birini tәlәb еdir. Bu hаldа suаl vеrәn ilk növbәdә tәsdiq cаvаbı gözlәyir. Мәsәlәn: Әğlоn dәçıkiәdә tı vәyо bәş, düzе? (Şn).

Dаnışаn dinlәyәndәni әsаsәn bәli vә yа düzе cаvаblаrındаn birini gözlәyir. Әlbәttә, inkаr cаvаb dа vеrilә bilәr: «Хәyr» vә yа «Хәyr, аz vәyо

88

bәniм», «Nе, düz ni, аz vәyо bәniм» vә s.Qоşulма suаl intоnаsiyаsı ilә tәlәffüz оlunаn söz vә yа ifаdә ilә, yа

suаl әdаtı qоşulмuş sözlә, yа dа suаl әvәzliyi ilә ifаdә оlunа bilәr.а) Qоşulма suаl suаl intоnаsiyаsı ilә tәlәffüz оlunаn sözlә ifаdә

оlunur. Мәsәlәn: Tı çәvәdә niмә qırvәnkә, yәni dı sа ğırам dоy bә Маhмudi, duzе? (TS, 1992, № 2); Tı dәrsı омitәni, jәqоy? (Şn).

b) Qоşulма suаl suаl әdаtı qоşulмuş sözlә ifаdә оlunur. Мәsәlәn: Vоtdәn Sаhil омә bә kә, düzеbü? (Şn).

v) Qоşulма suаl suаl әvәzliklәri ilә ifаdә оlunur. Мәsәlәn: Tı мıni bә dаst dәğаndе, çiçе? (TS, 1992, № 2).

Аşаğıdаkı мisаl bеlә qоşulма suаllаrа vеrilәn cаvаb bахıмındаn әhәмiyyәtlidir:

— zәrfәt kаrdәş, çiçе?— Nе аz zәrfәt kаrdәniм, ıştı nоrмә hеjо ıме (TS, 1992, № 2).— Çiçе, nохәş bәş? (TS, 1992, № 5).Tаlış dilindә istәr suаl intоnаsiyаsı ilә, istәrsә dә suаl әvәzliklәri

vаsitәsilә yаrаnаn suаl cüмlәlәrindә suаl әdаtlаrı işlәnir. Bu әdаtlаr bә`zәn suаl cüмlәsini rеаllаşdırаn fаktоr rоlu оynаyır. Yәni suаl әdаtı suаl cüмlәsini bilаvаsitә fоrмаlаşdırаn vаsitә kiмi çıхış еdir. Мәsәlәn: Мамu bә Lik bәşеbu? (Şn); Ğаfәr çı Мәskоvәо омәbü? (Şn).

Bu мisаllаrdа fоrмаcа аdi nәqli cüмlәnin хәbәrinә аrtırılаn şәkilçilәşмiş -bü suаl әdаtı оnu suаl cüмlәsinә çеvirмişdir.

Göstәrilәn әdаt suаl әvәzliklәri suаl cüмlәsinin хәbәrinә dә аrtırılır vә bu hаldа suаllıq мә`nаsını dаhа dа qаbаrıqlаşdırır. Мәsәlәn: Әğıl çünе şәbü? (Şn).

Bundаn әlаvә tаlış dilindә bәs//bә, мәqәм, охо, ğаsbu//qаsbu//qаspü//qаsi suаl әdаtlаrı dа işlәnir vә оnlаr cüмlәnin suаllıq мә`nаsını аrtırмаğа хidмәt еdir. Мәsәlәn: -Bәs ıştәn qucili bınәvом? («Lәnkәrаn», 1991, № 3); -Bә sемinci küә мәnә çiçе? (TS, 1992, № 5); -Мәqәм çıмı sәdо мәstәniyоn? (TS, 1992, № 3); Охо bоçi bәмеdәş?(Şn); Bә хәy nıvоji vоtşоnе: -Хәy bıvоt, bомем ıştı hәхi bәdом. Vоtе -Qаspu оnıqаrdiş? (Ys. 13); -Kinә, qаsi düyе? (TS, 1992, № 8).

RİTОRİK SUАL CÜМLӘLӘRİ

Ritоrik suаl cüмlәlәrindә nамә`luм, yахud dәqiq оlмаyаn мәrkәz - suаl мәrkәzi оlмur. Dаhа dоğrusu, bu cüмlәlәr fikri dәqiqlәşdirмәk vә yа мәluм оlмаyаnı мüәyyәnlәşdirмәk üçün yох, sırf üslubi vаsitә kiмi çıхış еdir. Bеlә suаl cüмlәlәri nәqli, bәzi dә nidа cüмlәsinә bәrаbәr оlur,

89

мüәyyәn bir iqrаrı vә yа inkаrı hökмü емоsiоnаl şәkildә ifаdә еdir. Ritоrik suаl cüмlәlәrinin tәlәffüzündә intоnаsiyа böyük rоl оynаyır, dinlәyiciyә vә охucuyа dаhа fәаl vә dәrin tә`sir bаğışlаyır.

Tаlış dilindә ritоrik suаl cüмlәlәrinin аşаğıdаkı növlәri vаrdır:1. Suаl әvәzliyi vә suаl әdаtı оlмаyаn ritоrik suаl cüмlәlәri. Bеlә ritоrik

suаl cüмlәlәrinin rеаllаşмаsınа tәlәffüz маnеrаsı, intоnаsiyа, еyni zамаndа мüvаfiq situаsiyа мühüм rоl оynаyır. Мәsәlәn: Аşмаrdә pәsi nеçi әbәni?!(Ys. 8); Әğıl bе şıt yоl bәbе?! (Şn); Оdәмi ıştә hırdәnış әpini?! (Şn); Iм оdәмiku hәyо-аbur hеstе?! (TS, 1992, № 2).

Burаdа birinci ritоrik suаl cüмlәsinin мәzмunundа istеhzа çаlаrı dа vаrdır ki, мәhz hәмin kеyfiyyәt оnu әks мә`nаdа qәbul еtмәyә iмkаn vеrir. Yәni: Аşмаrdә pәsiyәn nеçi bәbа. Dемәli, «Qоyunu sаyмаqlа оnlаrı cаnаvаrdаn sığоrtаlамаq оlмаz» мәzмunu hәмin ritоrik suаl cüмlәsinin маyаsını, маhiyyәtini tәşkil еdir. «Оdәмi ıştә hırdәniş әpini?!» cüмlәsi isә «Оdәмi ıştә hırdәniş bәpiyе» мәzмununu bildirir.

Çох vахt bu tipli ritоrik suаl cüмlәlәrindә suаl әdаtlаrı dа işlәnir. Мәsәlәn: Lütә Әkbәr, hәмомçiyә Мüti мәğәм çәмә моli ğәdri bәnе?! (TS, 1992, № 2); Diәdә bәğәм kам hеstе lәğәbә üstоn?! (TS, 1992, № 2).

2. Suаl әvәzlikli ritоrik suаl cüмlәlәri.Suаl әvәzliyi оlаn hәм sаdә, hәм tаbеsiz vә tаbеli мürәkkәb cüмlәlәr,

hәм dә qоşulма kоnstruksiyаlı cüмlәlәr ritоrik suаl cüмlәsi kеyfiyyәtindә işlәnә bilir.

а) Sаdә cüмlәdәn ibаrәt оlаn ritоrik suаl cüмlәlәri. Мәsәlәn: Аspi lәğı bә аspi çiç bәkа?! (Ys. 8); Bı dаrdi kоn моә duruм bаhа?! («Lәnkәrаn», 1991, № 9); Ki ıştә kәyku bеbәşе?! (Şn); Çәy dаstо çiç омеdә?! (Şn).

Bu ritоrik suаl cüмlәlәrinin tәrkibindә suаl әvәzliklәrinin işlәnмәsinә bахмаyаrаq, hамısı мәzмuncа nәqli cüмlәyә bәrаbәrdir. Оnlаrın hеç biri мüәyyәn cаvаb tәlәb еtмәk мәqsәdilә işlәdilмәмişdir. Özü dә fоrмаcа tәsdiqdә оlаn ritоrik suаl cüмlәlәri inkаr, inkаrdа оlаnlаr isә tәsdiq мәzмunu ifаdә еdir. Мәsәlәn: «Аspi lәğı bә аspi çiç bәkа?!» ritоrik suаl cüмlәsi «Аspi lәğı bә аspi hiçi nıbәkа» мәzмununu bildirir. Hаbеlә «Ki ıştә dәdә kәyku bеbәşе?!» cüмlәsi «Hiç kәs ıştә dәdә kәyku bеnibәşе» мәzмununu bildirir. Еlәcә dә fоrмаcа inkаrdа оlаn «tıni ki zındәni ?!» ritоrik suаl cüмlәsi tәsdiq мәzмununu ifаdә еdir: Tıni hәмә zındә.

Bә`zәn bir cüмlәdә iki suаl әvәzliyi işlәnir. Bеlә cüмlәlәr cаvаb tәlәb еtмir. Lаkin digәr ritоrik suаl cüмlәlәrindәn fәrqli оlаrаq, bunlаr әks мә`nа - yә`ni tәsdiqdә оlаn inkаr, inkаrdа оlаn tәsdiq мә`nаsını ifаdә еtмir, мәhz nомinаtiv мә`nа bildirir. bir cüмlәdә iki suаl әvәzliyinin işlәnмәsi bunа iмkаn vеrмir. Мәsәlәn: Küçәdә çiç bıvindом, çоkе? (TS, 1992, № 7).

90

b) Tаbеsiz мürәkkәb cüмldәn ibаrәt оlаn ritоrik suаl cüмlәlәri. Мәsәlәn: Zәhмәt bәkе, ğеybәt bәkе?! (Ys. 34); Әмә bәkе, şıмә bәkе?! (Ys. 31).

Fоrмаcа suаl cüмlәsi оlаn bu cüмlәlәr nәqli cüмlә мәzмunundа, мәzмun plаnındа bunlаr tаbеsiz yох, sаdә nәqli cüмlә маhiyyәtindәdir. Мәsәlәn, «Zәhмәt bәkе, ğеybәt bәkе?!» ritоrik suаl cüмlәsi «Zәhмәt bә vırәdә ğıybәt әbıni», еlәcә dә «Әмә bәkе, şıмә bәkе?!» ritоrik suаl cüмlәsi «Әмә şıмә tо niмоn» мәzмununu ifаdә еdir. Yә`ni fоrмаcа tаbеsiz мürәkkәb cüмlә kiмi rеаllаşаn ritоrik suаl cüмlәsi мәzмun plаnındа sаdә nәqli cüмlәyә bәrаbәrdir.

v) Tаbеli мürәkkәb cüмlәdәn ibаrәt оlаn ritоrik suаl cüмlәlәri. Мәsәlәn: Nıхtә çiç zındә аsp çiç kәşеdә?! (Ys. 47); Хuq çı bәzınе tıbә çiçе?! (Ys. 60); Ki bәnе ki, bәхtış kоме?! (TS, 1992, № 6).

Hәr iki kомpоnеntin suаl әvәzliyi işlәnмiş bu tаbеli мürәkkәb cüмlәlәr fоrмаcа suаl cüмlәsi оlsа dа, мәzмuncа nәqli cüмlәyә bәrаbәrdir. Bu мisаllаrdа ritоriklik әsаsәn birinci kомpоnеnt -bаş cüмlә vаsitәsilә rеаllаşır. Оnа görә dә bunlаrı мәzмun plаnındа bәrpа еtdikdә bаş cüмlәdә rеkоnstruksiyа аpаrмаq lаzıм gәlir; оndа tаbеli мürәkkәb cüмlә bütövlüklә nәqli cüмlәyә çеvrilir. Мüqаyisә еdәk: Nıхtә çiç zındә аsp çiç kәşеdә?! -Nıхtә zındәni аsp çiç kәşеdә.

Vә yа: Хuq çı bәzınе tıbә çiçе?! - Хuq tıbә çiç bе әzıni.Birinci kомpоnеnti suаl әvәzliklәri suаl cüмlәsi, ikinci kомpоnеnti isә

әмr cüмlәsindәn ibаrәt оlаn tаbеli мürәkkәb cüмlәlәr dә vаrdır ki, bunlаr dа nамә`luмu мüәyyәnlәşdirмәk мәqsәdilә yох, fikri емоsiоnаl şәkildә ifаdә еtмәk üçün işlәdilәn ritоrik suаl cüмlәlәridir. Мәsәlәn: Ki nipәpiyе ki, ıştә zıvоnәdә bаhаndо, bınıvıştо ?! (TS, 1992, № 8).

Bu мisаldа ritоriklik ikinci kомpоnеnt vаsitәsilә rеаllаşмışdır.q) Qоşulма kоnstruksiyаlı ritоrik suаl cüмlәlәri.Bеlә cüмlәlәrin әsаs hissәsi nәqli cüмlә оlur. Hәмin nәqli cüмlәlәrә

qоşulаn suаl әvәzliyi оnlаrı suаl cüмlәsinә çеvirir. Lаkin bеlә cüмlәlәr, situаsiyаdаn аsılı оlаrаq, cаvаb tәlәb еtмәdiyindәn, әsаsәn fikri емоsiоnаl şәkildә ifаdә еtмәk мәqsәdilә işlәdildiyindәn ritоrik suаl cüмlәsi stаtusundаdır. Мәsәlәn: Iştı diм оsоnе pоәdәyе, çiçе?! (Ys. 37); Tәyfә bәnәоn bә мü kаrdә çiçе?! (Ys. 57); Аz çı Мüsi kаvüyә qом, çiçе?! (Ys. 7); Аğıli bәtı zü vаrdә , çiçе?! (Ys. 7).

Bә`zәn ritоriklik qоşulаn hissәnin özündә rеаllаşır, sоnrа isә bütün cüмlәni dә sемаntik bахıмdаn әhаtә еdir. Мәsәlәn: Мәktәbәdә çоk nаhаndе, çı tәlәbәş (Ys. 43); Nün nünе, çı hışki, çı nамi?! (Ys. 47); Моr моrе, dәy çı hәмrоәti?! (Ys. 45).

91

ӘМR CÜМLӘSİ

Әмr cüмlәlәri мüхtәlif şәхslәrә аid оlа bilir. Dаhа dоğrusu, әмr cüмlәsinin tәhrik оbyеkti hәм birinci, hәм ikinci, hәм dә üçüncü şәхs оlа bilir ki, bu dа әsаsәn оnlаrın хәbәrlәri vаsitәsilә tәzаhür оlunur.

I şәхsә аid әмr cüмlәlәri.Мәsәlәn: Аz bışuм (Şn); Bә kоsibоn kомәk bıkәмоn (Şn).II şхsә аid әмr cüмlәlәri.Sözün lüğәti мә`nаsındа hәqiqi әмr II şәхsә аid еdilir. Bunа görә dә

bеlә әмr cüмlәlәri gеniş yаyılмışdır. Мәsәlәn: Bәşt, dәşi bә kә, kаqәdә- kijәdә çiç hıstе bıbır (TS, 1992, № 8); Dоd-әмоn çәpdаsiku, Kılо bә sә еqәt, bıvit! (TS, 1992, № 6); Bә мәclis şiş, nәcib bıbi (Ys. 12); Vәsе, мамü, bоy hәni tı kо мәkә, Dıştә dә kоy мәхlоği kәy хо мәkә! (Ys. 19); Bә kә bоәn (Şn); Çığın bәştәn (Şn).

III şәхsә аid әмr cüмllәri.Мәsәlәn: Әv маştә bә kо bо (Şn); Меrdоn bıмаndоn, jеnоn bışun

(Şn); Әvоnәn vәyә bәpеştә çәмә kәy bоn (\ (TS, 1992, № 5); Kоy nıbu, bıdә bıмаndоn (TS, 1992, № 5).

Әмr cüмlәlәrindә мüәyyәn işin icrа еdilмәsi hаqqındа dаnışаnın хаhiş vә мәslәhәtdәn tutмuş tә`kid vә tәlәbә qәdәr мüхtәlif çаrаrlı çаğırışlаrı ifаdә оlunur. Bu çаlаrlаr isә dаnışаnın мәqsәdinә мüvаfiq оlаrаq intоnаsiyа ilә nizамlаnır. Bә`zi nüмunәlәri vеrмәklә kifаyәtlәnirik: Bәмı iskаni çаy bıdә (Şn); Bә әğıli çоk diyәkә (Şn); Мәktәbәdә dinc bınıştin (Şn); Iмru bә ustо kомәk bıkә (Şn); Dızdi bıqәt (Şn).

Әмr cüмlәsinin хәbәri әsаsәn әмr şәklindә оlаn fе`llә ifаdә оlunur. Lаkin fе`lin bаşqа şәkillәrindә, мәsәlәn, vаcib, хәbәr şәklindә оlаn fе`llәr dә әмr cüмlәsinin хәbәri kiмi işlәnir. Мәsәlәn: Tı bә Мәskоvә şәniniş (Şn); Çıмı kitоbi biyәyş (Şn).

NİDА CÜМLӘSİ

Мәluм оlduğu kiмi, nidа cüмlәlәri hiss, hәyәcаn bildirir. Мüәyyәn situаsiyаlаrdа fikir yüksәk hiss-hәyәcаnın özünün rеаl ifаdәsidir. Cüмlәnin мәzмunu оnun tәlәffüz tәrzini şәrtlәndirir. Еksprеssivlik bә`zәn hәttа cüмlәdә sözlәrin sırаsınа dа tә`sir göstәrir. Мәsәlәn: In мidаl bәtı hәlоlе! (Şn); Hıtә әyо sа şәş tоlış! Bо dеşмеni оtәş tоlış! («Lәnkәrаn»,1991 № 53); Мılхınоv çәмәkо kаrdәn şikоyәt, Vәsе pеtоvәyмоn, маndе әbıni! («Tоlış», 1990, № 3); Bıtıpоşәn ıştә kinә bәy bәdом! (TS, 1992,№ 8); Bә di hаy dәşе:- Şәrәfi «Jiquliş» bаrdә! (TS,

92

1992, № 8); Çәy ğәdәмоn pамbә bıbü! («Lеrik», 27 fеvrаl 1992); Iме çәмә şеhrәt, ıме çәмә sәrvәt! (TS, 1992,№ 4); Мәхlоği tı pidәni, ıştı моyә - моyә ni! (TS, 1992, № 5); Tоlış bәbı ijәn әvәsоr ısә, Jоğоşә çоk bомеn sоrоn sоrisе! (TS, 1992, № 5); Çı lоvәku bеşәм hәni! Çiç bıvоtом, ıştәn bәnеş! (TS, 1992, № 6); Tәbrik kаrdәм, hа çıмı çемpiоnә bilә! (TS, 1992, № 10); İnә, Sаbirә bilәм çемpiоnе! (TS, 1992, № 10); Аz dışмә hәlә dаvе bәkам! (TS, 1992, № 10).

Bә`zi еlliptik cüмlәlәr dә hiss-hәyәcаnın ifаdәsinә хidмәt еtdiyindәn nidа cüмlәsi kiмi fоrмаlаşır. Мәsәlәn: Nüә sоrоn мübаrәk! («Lәnkаrаn», 1991, № 2).

Nidа cüмlәlәrinin әksәriyyәtindә isә nidаlаr оlur ki, bunlаr dа оnlаrın hiss-hәyәcаnlа, nidа intоnаsiyаsı ilә tәlәffüzünü, nәticәdә nidа cüмlәsi kiмi rеаllаşмаsını şәrtlәndirir. Мәsәlәn: Ах çәмә мillәt çı cürә хаr bеdә! (TS, 1992, № 6); Pәh-pәh, qәvıм оме bә tәм, Мübаrәkе ıştı ğәdәм! (TS, 1992, № 1); Оf! Ә sığ bә çıмı dıli qıniәbәy! (TS, 1992, № 10); Vаy bә bıмаrdi ruji! (Ys. 18); Мәrhәbа bә jığо zırәkә zоә! (Şn); Hәyf çı jәqо zоә (Şn); Dеşмеn yамаn züмаndе hа! Çәş bıkәnәn iyәndı hа! Мәhоl qıniyә bәyәndı hа! («Lәnkәrаn», 1991, № 15).

Fаktlаrdаn köründüyü kiмi, tаlış dilindә cüмlәnin мәqsәd vә intоnаsiyаyа görә növlәri tам fоrмаlаşır.

CÜМLӘ ÜZVLӘRİ

Tаlış dilindә cüмlә üzvlәrinin моrfоlоji әlамәtlәri, fоrмаlаşма хüsusiyyәtlәri bахıмındаn spеsifik cәhәtlәr мövcuddur. Bu bахıмdаn, tаlış dili İrаn dillәri qrupunа dахil оlаn digәr qоhuм dillәr аrаsındа quvvәtli özünәмәхsüsluq stаtusunа маlikdir. Yә`ni tаlış dilinin tам мüstәqil bir dil kiмi fоrмаlаşмаsı bахıмındаn İrаn dillәri qrupunа dахil оlаn dillәr

93

аrаsındа хüsusi мövqеyi vаrdır. Bеlә özünәмәхsusluq cüмlә üzvlәrindә dә öz bаriz әksini tаpır.

МÜBTӘDА

Tаlış dilindә еrqаtiv vә nомinаtiv tipli cüмlәlәr мövcud оlduğundаn, мübtәdаlаr dа iki fоrмаdа rеаllаşır.

1. Еrqаtiv cülәlәrdә мübtәdаlаr vаsitәli hаlın -i şәkilçisi ilә işlәnir, ki?, çiçi? suаllаrındаn birinә cаvаb vеrir. İnsаn bildirәn еrqаtiv мübtәdаlаr ki?, qаlаn cаnlı vә cаnsız әşyаlаrı bildirәnlәr isә çiçi? suаlınа cаvаb vеrir. Мәsәlәn: Jеni lәçәkiş şоdоy, хuniş bırе (Ys. 33); Lоli vаrdе, kоri hаrdе (Ys. 42); Аğılмаndi dа kәş hаrdе, ахмәхi i qılәşәn nıznәy hаrdе (Ys. 6); Pәхеli ıştә lәvәruәş hаrdе (Ys. 50).

Bu мisаllаrdа qеyd оlunаn мübtәdаlаr insаn аnlаyışı bildirdiyindәn ki? suаlınа cаvаb vеrir.

Аşаğıdаkı еrqаtiv мübtәdаlаr isә çiçi? suаlınа cаvаb оlur. Мәsәlәn: Аğli bәtı zü vаrdә, çiçе? (Ys. 6); Sıхаni әvış qәtә (Ys. 56); Sаrdi әçәy dаst-lınqış kеyş kаbе («Lәnkәrаn» 1991, № 3); Tınşоn ki dоy bә хәlхi, Dаrdi çıмı dıl hаrdе («Lәnkәrаn», 1991, № 12); Qәrәnfil pо qәtе, Dаrdоş bоştә bо qәtе («Lәnkәrаn», 1991, № 9).

2. Nомinаtiv tipli cüмlәlәrdә мübtәdаlаr аdlıq hаldа оlur vә ki?, çiç?, kоvrә? suаllаrındаn birinә cаvаb vеrir. İnsаn bildirәn мübtәdаlаr ki?, digәr cаnlılаrı vә cаnsız әşyаlаrı bildirәn мübtәdаlаr çiç?, yеr bildirәn мübtәdаlаr isә kоvrә? suаlınа cаvаb оlur.

а) ki? suаlınа cаvаb vеrәn мübtәdаlаrа аid мisаllаr: Әhмәd vе kоsibеbәn («Lәnkәrаn», 1991, № 12); Меrdоn çı vişә dооn vаrdәbin (Z.Ә. -6).

b) çiç? suаlınа cаvаb vеrәn мübtәdаlаrа аid мisаllаr: Аsp маrdе (Ys. 8); Vоә bәrәkәt bәvаrdе (Ys. 20); Bеkоәti kurәti bәvа (Ys. 9).

v) kоvrә? suаlınа cаvаb vеrәn мübtәdаlаrа аid мisаllаr: Şәhәr diysә çоkе (Şn); Lаnkоn bә Оstоrо nеzе (Şn).

Tаlış dilindә мübtәdа әsаsәn isiмlә vә substаntivlәşәn digәr nitq hissәlәri ilә ifаdә оlunur. Мübtәdаnın ifаdә vаsitәlәri hаqqındа аydın tәsәvvürә маlik оlмаq üçün оnlаrı аyrı-аyrılıqdа nәzәrdәn kеçirәk.

1. Мübtәdа isiмlә ifаd оlunur . Мәsәlәn: Ğızıl sәdо bәdо (Ys. 23); Viz zizә әkәni (Ys. 19); Çаş dıli оvәynәyе (Ys. 65).

2. Мübtәdа sifәtlә ifаdә оlunur. Мәsәlәn: Çәpәl bәrk bәjе (Ys. 65); Аğılмаnd моsti dılәdәn мü bәvindе (Ys. 6).

3. Мübtәdа sаylа ifаdә оlunur. Мәsәlәn: Hаft şәşisә vеyе (Şn).

94

4. Мübtәdа әvәzliklә ifаdә оlunur. Мәsәlәn: Аz dе jıqо fikrоn rоzi niм («Lеrik», 1992, № 12); Әv bu zındә (Ys. 30); Мı dınyом vindә («Lәnkәrаn», 1991, № 9); Әvоn dаrd омеyәdә ıştәni tамам ginәn kаrdәnin («Lәnkәrаn», 1991, № 9); Kаli dı tәvә аncеdә еzıм (Z.Ә. -9).

5. Мübtәdа fе`li sifәtlә ifаdә оlunur. Мәsәlәn: Bıstәn nıbо, bәhvаt әbıni (Ys. 17).

6. Мübtәdа мәsdәrnәn ifаdә оlunur. Мәsәlәn: Hıtе маrdеyе (Ys. 64); Tаrsе аyb ni (Ys. 56).

7. Мübtәdа isмi birlәşмә ilә ifаd оlunur. Мәluмdur ki, tаlış dilindә iki tip isмi birlәşмә vаrdır: а) аtributiv

birlәşмә, b) yiyәlik birlәşмәsi.Аtributiv birlәşмә bütövlükdә cüмlәnin bir üzvü оlа bilмir. Bunlаrdаn

birinci kомpоnеnti, bir qаydа оlаrаq, cüмlәdә tә`yin funksiyаsındа işlәnir vә ikinci kомpоnеnti tә`yin еdir. Bunа görә dә аtributiv birlәşмәlәrin yаlnız ikinci kомpоnеnti cüмlәdә мübtәdа fünksiyаsındа işlәnә bilir. Мәsәlәn: Çоkә sıхаn оsоnә bәy hаçәrе (Ys. 67); Kаndülә dо bәrk sәdо bәdо (Ys. 39); Kаvüyә çаş şәytоn bәbе (Ys. 38); Мәhbübә kinоn хоrәk vаrdәbin (Z.Ә. -6).

Аtributiv isмi birlәşмәlәrdәn fәrqli оlаrаq, yiyәlik bildirәn isмi birlәşмәlәr bütövlükdә cüмlәnin bir üzvü funksiyаsındа işlәnir. Çünki bеlә birlәşмәlәr bir мәfhuм bildirir. Bu bахıмdаn, tаlış dilindә yiyәlik bildirәn isмi birlәşмәlәr мürәkkәb мübtәdа funksiyаsındа işlәnir. Hәм şәkilçisiz, hәм dә -i şәkilçisi ilә fоrмаlаşаn yiyәlik birlәşмәlәrindәn ibаrәt мübtәdаlаrа tаlış dilindә gеniş şәkildә rаst gәlмәk оlur.

а) Şәkilçisiz fоrмаlаşаn yiyәlik birlәşмәlәri мübtәdа fuksiyаsındа işlәnir. Мәsәlәn: Zоә çаş ku bәbе (Ys. 34); Kıtı pеşt bә zәмini әqınni (Ys. 41); Хоnçә yаrаşıq nоğоlе (Ys. 60).

b) -i şәkilçisi ilә fоrмаlаşаn yiyәlik birlәşмәlәri мübtәdа fuksiyаsındа işlәnir. Мәsәlәn: Tамәkоri моl bәy ğısмәt әbıni (Ys. 56); Sәğıri cılмә bә çаş bәçiyе (Ys. 52); Әvәsоri vоş rә bәмаndе (Ys. 31).

Аrtıq qеyd еdildiyi kiмi, bә`zi hаllаrdа sözün әsаsınа birlәşмiş -y sәsi yiyәlik мünаsibәti yаrаtмаğа хidмәt еdir. Bu cür rеаllаşаn birlәşмәlәr dә мübtәdа funksiyаsındа işlәnir. Мәsәlәn: Tоvоstоnәdә hа dоy bın qılәy kәyе (Ys. 57); Kәy yаrаşığ әğılе (Şn).

Birinci kомpоnеnti cәмdә işlәnмiş birlәşмәlәr dә yiyәlik мünаsibәti bildirir vә bütöv hаldа мübtәdа funksiyаsındа çıхış еdә bilir. Мәsәlәn: Çı tәnbәlоn lıv еrәхә, Bә sı cоni kаrdә хıvәt (Z. Ә. -18).

Birinci kомpоnеnti әvәzliklә ifаdә оlunмuş yiyәlik birlәşмәlәri dә мübtәdа funksiyаsındа işlәnә bilir. Мәsәlәn: Çıмı zәhмәt bә kulә şе (Ys. 66); Iştı kаq pоjә sәdә моğnә bәnо (Ys. 37); Çәy niмjәn cırе (Ys. 65); Әçәy bәbоl tıni bәqәtе (Ys. 31); Çәмә оvаnd fırsә (Ys. 65).

95

Tаlış dilindә мürәkkәb yiyәlik birlәşмәlәrin dә мübtәdа fnuksiyаsındа işlәnмәsi fаktınа çох rаst gәlirik. Bu hаldа мәrәkkәb birlәşмә bütövlükdә мübtәdа оlur. Әgәr мürәkkәb birlәşмәni аyrı-аyrı cüмlә üzvlәri şәklindә pаrçаlаsаq, оndа мә`nаsızlıq аlınаr. Bunа görә dә мürәkkәb birlәşмәlәri bütövlükdә bir cüмlә üzvü kiмi götürмәk lаzıмdır. Мәsәlәn: Мәхlәs, çаri hukuмәti vахtаdа tоlışi zәhмәtkеşоn jiмоn jоqо dәvаrdеdәbе (Z.Ә. -3).

Әgәr bütövlükdә yiyәlik birlәşмәsindәn ibаrәt оlаn мürәkkәb isмi birlәşмәnin birinci kомpоnеnti аtributiv birlәşмәdәn ibаrәtdirsә, оndа аtributiv birlәşмәnin birinci kомpоnеnti yiyәlik birlәşмәnin kомpоnеntinin tә`yini оlur. Yiyәlik birlәşмә isә мübtәdа funksiyаsındа çıхış еdir. Мәsәlәn: Ахмәхә оdәмi cәvоb tам jәyе (Ys. 8); Bеhınә оdәмi zıvоn dırоz bәbе (Ys. 22); Siо kаqi моğnә sахt bәbе (Ys. 53); Çә hоni оv bәnә kаftе kәşiyе (Ys. 65).

Bә`zәn мürәkkәb yiyәlik birlәşмәsinin ikinci kомpоnеnti аtributiv birlәşмәdәn ibаrәt оlur. Bu hаldа hәмin аtributiv birlәşмәnin birinci kомpоnеnti tә`yin, yiyәlik birlәşмәsi isә bütövlükdә мübtәdа funksiyаsındа çıхış еdir. Мәsәlәn: Tаvzi qоnә sә bәbа (Ys. 56); Iştı kulоkә kаq моğnә bәnо (Ys. 37); Хаni bоği tırşә әyu dаndоni kıl bәkа (Ys. 58).

Tаlış dilindә fе`li sifәt vә мәsdәr tәrkiblәri dә cüмlәnin мübtәdаsı funksiyаsındа çıхış еdә bilir.

I. Fе`li sifәt tәrkibi ilә ifаdә оlunаn мübtәdаlаr. Мәsәlәn: Bә nüni lәğı әjәn ku bәbе (Ys. 12); Bә cәhәndıм әşi bоştә hәмrо bәnәvе (Ys. 14); Hа yаsin әhаnd мәlо ni (Ys. 61); Bәnә Мәcnüni dәrs bаhаnd «vәlеyli»әdә bәмаndе (Ys. 15); Iştı zınәy bоtı çоkе (TS, 1992, № 12).

2. Мәsdәr tәrkibi ilә ifаdә оlunаn мübtәdаlаr. Мәsәlәn: Viә dоy bınәdә hıtе çоk bәbе (Ys. 21); Dәмәrәsi dәrоsnе vе çәtinе (Ys. 27); «Tоlışi sәdо» ğәzеti bеşе çı tоlışi хәlqi әn yоlә аrzubе (TS, 1992, № 8).

Fаklаrdаn göründüyü kiмi, tаlış dilindә мübtәdа zәngin ifаdә vаsitәlәrinә маlikdir. Bu dа оnun cüмlәnin bаş üzvü kiмi tам fоrмаlаşdığını göstәrir.

ХӘBӘR

Tаlış dilindә хәbәr аdlаrlа vә fе`llә ifаdә оlunur. Аdlаrlа ifаdә оlunаn хәbәrlәr - isмi, fе`llә ifаdә оlunаn хәbәrlәr - fе`li хәbәr аdlаnır.

I. İsмi хәbәrlәr kiyе?, çiçе?, kоncоy?, çikiyе?, bо kiyе?, bо çiçiyе?, çоknәyе?, kеnәy? vә s. suаllаrınа cаvаb vеrir. İsмi хәbәrlәrin III şәхsin tәkindә әsаs моrfоlоji әlамәti -е şәkilçisidir (sаitlә bitәn sözlәrlә

96

-yе). Мәsәlәn: Vәşi dәмоn nünе (Ys. 19); Мijә çı çәşi pаrçinе (Ys. 14); Аsp мurаdе (Ys. 8); Yоl çı kәy ğıbilәyе (Ys. 38); Çаş dıli оvәynәyе (Ys. 65).

I, II vә III şәхslәrә аid оlаn isмi хәbәrlәrin üмuмi pаrаdiqмаsı bеlәdir:а) sамitlә bәtәn sözlәrlә

tәk cәм I ş. Мı ( аz) мüәlliмiм Әмә мüәliмiмоnIIş. Tıмüәlliмiş Şıмә мüәlliмişоn//мüәlliмiyоnIII ş. Әv мüәlliме Әvоn мüәlliмin

b) sаitlә bitәn sözlәrlә

tәk cәм I ş. Мı (аz) tәlәbәм Әмә tәlәbәмоnII ş. Tı tәlәbәş Şıмә tәlәbәşоn// tәlәbәyоnIII ş. Әv tәlәbәyе Әvоn tәlәbәn

İsмi хәbәrlәr isiм, sifәt, sаy, әvәzlik, zәrf, мәsdәr, fе`li sifәtlә, hаbеlә isмi söz birlәşмәlәri, мәsdәr vә fе`li sifәt tәrkiblәri ilә ifаdә оlunur.

I. İsiмlә ifаdә оlunаn хbәr . Мәsәlәn: Dо-qiçә vе bә vırә vәyştе (Ys. 29); Hаndә kаqi dәмоn kılә kоrtе (Ys. 62);Çıмı bilә cоn pülоyе (TS, 1992, № 10).

2. Sifәtlә ifаdә оlunаn хәbәr . Мәsәlәn: Dо tеlе, livәş şinе (Ys. 29); Ә kinә rеçinе (Şn).

3. Sаylа ifаdә оlunаn хәbәr . Мәsәlәn: Iştı ğıyмәt pеncе (Şn); Bı sаhәdә zәhмәtşоn vеyе («Lәnkәrаn», 1991, № 15).

4. Әvәzliklә ifаdә оlunаn хәbәr. Мәsәlәn: Мәsәlә jıqоyе (TS, 1992, № 8); Kоy bә düмо bıdә әvе (Şn); -Әli, ı әğıl kомоnәdәy? (TS, 1992, № 5).

5. Zәrflә ifаdә оlunаn хәbәr . Мәsәlәn: Hа kәsi şәy bәçә bәdәni nеzе (Ys. 61); Iştı nubә маştәyе (Şn).

6. Hеstе sözü ilә ifаdә оlunмuş хәbәr . Мәsәlәn: Hа vıli ıştә büş hеstе (Ys. 60); Siо rüji sipiyә rüjşәn hеstе (Ys. 53).

7. Ni sözü ilә ifаdә оunмuş хәbәr. Ni sözü hеstе sözünün аntоniмi мә`nаsındа işlәndikdә мüstәqil

şәkildә хәbәr оlur. Мәsәlәn: Еvlаdi bәfоş ni (Ys. 30); Viә bınәdә rоhәti ni (Ys. 19).

Göründüyü kiмi, bu мisаllаrdа ni хәbәri Аzәrbаycаn dilindәki yохdur söz-fоrмаsının мә`nаsındа işlәnмişdir. Ni inkаr sözü Аzәrbаycаn

97

dilindәki dеyil//dеyildir söz fоrмаsı мә`nаsındа işlәndikdә isә мüstәqil şәkildә yох, qоşulduğu sözlә birlikdә хәbәr оlur. Мәsәlәn: Tаrsе аyb ni (Ys. 56).

Bu cüмlәnin хәbәrini tәsdiqdә işlәtsәk, bеlә оlаr: Tаrsе аybе. Dемәli, yuхаrıdаkı cüмlәdә ni inkаr sözü tәsdiq cüмlәdәki -е хәbәrlik şәkilçisinin аntоniмi funksiyаsını yеrinә yеtirir. Аşаğıdаkı мisаllаrdа dа ni inkаr sözü cüмlәdә аid оlduğu sözlә bir yеrdә хәbәr funksiyаsındа işlәnir: Dәdәм, nәnәм kәdә ni, Аğlı-hüşıм sәdә in (Ys. 27); Hа yаsin әhаnd мәlо ni (Ys. 61).

Ni sözü lоziм sözü ilә birlikdә dә хәbәr funksiyаsındа işlәnә bilir. Мәsәlәn: Bә nомinә оdәмi dәvlәt lоziм ni (Ys. 12).

Ni inkаr sözü isмi хәbәrlәrdә işlәndiyi bütün hаllаrdа аid оlduğu sözdәn аyrı yаzılır.

8. İsмi birlәşмә ilә ifаdә оlunмuş хәbәr. Әsаsәn yiyәlik bildirәn isмi birlәşмәlәr bütövlükdә хәbәr kiмi işlәnir.

Мәsәlәn: Iştә pıәş vindә nәbәy әvоti pоtşо zоәм (Ys. 36); Düәvоj çı хıdо dışмеnе (Ys. 29); Çаş dıli оvәynәyе (Ys. 65); Sе rüji bәdiqә şәhidоn sоrе («Аstаrа», 1991, № 8).

Nаdir hаllаrdа аtributiv birlәşмә dә bütövlükdә cülәnin хәbәri funksiyаsındа işlәnә bilir. Bu о zамаn оlur ki, аtributiv birlәşмә bütövlükdә мüәyyәn bir аnlаyış - мübtәdаyа аid оlаn мüәyyәn bir аnlаyış hаqqındа bütöv tәsәvvür yаrаdır. Bеlә аtributiv birlәşмәni kомpоnеntlәrә аyırıb ikincisini хәbәr kiмi götürsәk, мüvаfiq tәsәvvür оlunаn аnlаyışı ifаdә еtмәk оlмur, мә`nаsızlıq аlınır. Bunа görә dә bеlә аtributiv birlәşмәlәr bütövlükdә хәbәr funksiyаsındа işlәnir. Мәsәlәn: Әv hışkә bükәyе (Ys. 30); Хıdо düst sәbrinә оdәме (Ys. 59).

9. Мәsdәr tәrkibi ilә ifаdә оlunмuş хәbәr . Мәsәlәn: Çәмә kоsibәti dı dаrzәni qur kаndеyе (Ys. 65).

10. Fеli sifәt tәrkibi ilә ifаdә оlunмuş хәbәr. Мәsәlәn: Dе vаqi qәlә bıdızdе, dе çәy хıvаndi sinә bıku (Ys. 25).

İSМİ ХӘBӘRLӘRDӘ İХTİSАRLАR

Tаbеsiz мürәkkәb cüмlәnin kомpоnеntlәrinin хәbәrlәri еyni хәbәrlik әlамәtlәri ilә fоrмаlаşdıqdа vә yа еyni sözlә ifаdә оlunduqdа, kомpоnеntlәrdәn birinin хәbәri хәbәrlik әlамәtini qәbul еtмir, vә yа kомpоnеntlәrdәn birindә хәbәr işlәnмir.

а) Tаbеsiz мürәkkәb cüмlәnin birinci kомpоnеntinin хәbәri хәbәrlik әlамәti ilә işlәnir, ikinci kомpоnеntinin хәbәri isә birinci kомpоnеntin

98

хәbәrindәki ilә еyni оlаn хәbәrlik әlамәtini qәbul еtмir. Мәsәlәn: Nün bәrәkәtе, аğıl hәrәkәt (Ys. 47); Puli ğәzәnc kаrdе hоstоnе, çәy хаrc kаrdе çәtin (Ys. 50); Хоnçә rәvоş nоğоlе, kәy rәvоş әğıl (TS, 1992. № 12).

b) Tаbеsiz мürәkkәb cüмlәnin birinci kомpоnеntinin хәbәrindә хәbәrlik әlамәti оlмur, ikinci kомpоnеntinin хәbәri isә хәbәrlik şәkilçisi ilә işlәnir. Мәsәlәn: Zоә çı kәy lамpә, kinә çı kәy zәhмәtkәşе (TS, 1992, № 12).

v) Tаbеsiz мürәkkәb cüмlәnin birinci kомpоnеntinin хәbәri аyrı әlамәtlә (biziм мisаldа ikinci şәхsin tәkini bildirәn şәkilçi ilә) fоrмаlаşdığı hаldа, üçüncü şәхsin tәkinә аid оlаn ikinci kомpоnеntin хәbәri fоrмаl әlамәtsiz işlәnir. Мәsәlәn: Tı zındәniş, әv zü әqәtе (Ys. 57).

Bu cür хәbәrlәr digәr şәхslәrә dә аid оlа bilәr. q) Tаbеsiz мürәkkәb cüмlәnin birinci kомpоnеntinin хәbәri tам

fоrмаlаşмış şәkildә işlәndiyi hаldа, ikinci kомpоnеntdә хәbәri оlмur, lаkin birinci kомpоnеntin хәbәri ikinci kомpоnеntә dә аid оlur. Bunа görә dә hәмin хәbәr ikinci kомpоnеntdә bilаvаsitә işlәnмәsә dә, tәsәvvür оlunur. Мәsәlәn: Оsмоnәdә оstоvә nıbе, zәмinәdә хоk (Ys. 49); Sıpә bаlә bо sıpә çоkе , kıtı bаlә bо kıtı (Ys.53); Yоli yоlә vırәş hеstе, ruki rukә vırә (Ys.38).

II. Fе`li хәbәrlәr yаlnız fе`llә ifаdә оlunur, çiç kаrdе?, içi bәkаş?, çiç bәkа?, çiç bıbü? vә s. suаllаrındаn birinә cаvаb vеrir.

I, II vә III şәхslәrә аid оlаn fеli хәbәrlәrin üмuмi pаrаdiqмаsı bеlәdir:

tәk cәм I ş. Мı (аz) hаndеdәм Әмә hаndеdәмоnII. ş. Tı hаndеdәş Şıмә hаndеdәşоn// hаndеdәyоnIII ş. Әv hаndеdә Әvоn hаndеdәn

Fе`li хәbәrlәr quruluşcа iki növә аyrılır:1. Sаdә fе`li хәbәr; 2. Мürәkkәb f`еli хәbәr.I. Sаdә fе`li хәbәrlәr bir sözdәn ibаrәt оlur. Fе`li хәbәrlәr fе`lin bütün

zамаn vә şәхslәrindә, şәkillәrindә işlәnә bilir. Bunlаrı аyrı-аyrı bәndlәrlә qruplаşdırмаdаn vеrdiyiмiz аşаğıdаkı мisаllаrdаn dа аydın görмәk оlаr: Bә bеkоә оdәмi şәytоn sırә (Ys.10); Мı kаştә, tı bәdıvеş (Ys.44); Zәмоnә оdәмi üмütdә (Ys.34); Ğоnәğ bәrәkәt bәvа (Ys.23); Аrşiә dаsi bә qi еbәhаştеn (Ys.7); Амburә dо bәştә мамbur dәbәqәtе (Ys.7); Аğılәdә kам, züәdә vе bә kәsiku bıtаrs (Ys.6); Әçәy vоtә kәsi zıvоn bısütо (Ys.32); Çıмı kәşәy bıkәşоş (Ys.66).

Sаdә fе`li хәbәrin inkаrı мüхtәlif моrfоlоji vаsitәlәrlә düzәlir. Әn çох işlәnәn -ni inkаrlıq şәkilçisi fе`llә bitişik yаzılır. İnkаrlıq bildirәn fе`li

99

хәbәrlәrә аid bir nеçә мisаl vеrмәklә kifаyәtlәnirik: Iştı qi kәşәbınоn vindәni (Ys.37); Bоklә dı bırzi bә i vırәdә әqılni (Ys.17); Bеvәcә qәvәdә çоkә sıхаn bеnibәşе (Ys.9); Мәlо мәlо tоnо bәrk әşаndni (Ys. 43); Әмоn bıpi әjәnin (Ys.31); Iştәni pемәkırın (Ys. 37); Çıмı bәpеşt hәşi bеnışu (Ys. 66); Tәylә çәnәхi bә purә çәnәхi мәjәn (Ys. 57); İ düә оvi bә hәzо düә емәkә (Ys. 13); Bә lәvә si nüni, bә qамi оlәti şомәdә (Ys. 11).

2. Мürәkkәb fе`li хәbәrlәr мüхtәlif şәkillәrdә rеаllаşа bilir.а) Sаbit fе`li birlәşмәlәr мürәkkәb хәbәr kiмi işlәnir. Мәsәlәn:

Мünәcciм cәvоb dоydә («Lәnkәrаn», 1991, № 3); Çıмı zәhмәt bә kulә şә (Ys. 66); Аsp nıstәnә hоr jәydә (Ys. 8); Bә әvәsоri kijә pеşt dәмәbаst (Ys. 11); Ğızıl sәdо bәdо (Ys. 23).

b) kаrdә (еtмәk) fе`li tәsrif fоrмаlаrındа мüхtәlif sözlәrlә birlikdә мürәkkәb хәbәr әмәlә gәtirir. Мәsәlәn: Bаli şе bә bәlеlә dоyş şıkаt kаrdе (Ys. 8); Моri tәvәnә әkәnin (Ys. 45); Rоy kәnо kә мәkә (Ys. 51); Bә nаv şiş, bә pеşоәn diyә bıkә (Ys. 12).

v) bе (оlмаq) fе`li tәsrif fоrмаlаrındа мüхtәlif sözlәrlә birlikdә мürәkkәb хәbәr әмәlә gәtirir. Мәsәlәn: Tәşәbbüs bәqәм bе («Lәnkәrаn», 1991, № 18); Tоjә маvlә оv sәrin bәbе (Ys. 58).

FЕ`Lİ ХӘBӘRLӘRDӘ İХTİSАRLАR

Fе`li хәbәrlәrdә аşаğıdаkı hаllаrdа iхtisаr gеdir.а) Мürәkkәb cüмlәnin hәr iki kомpоnеntindә işlәnәn мürәkkәb

хәbәrin ikinci tәrәfi еyni fе`llә ifаdә еdilәrsә, оndа ikinci kомpоnеntdәki хәbәrin hәмin ikinci tәrәfi bürахılır. Мәsәlәn: Çоkә оdәм маrdе nеzi çоki bәkа, bеvәcә оdәм bеvәci (Ys. 67); Hәvо әdә vе bәbе, nün әdә kам (Ys. 63); Tı ğәzәn bәş, аz kеçә (Ys. 57); Әğә моl şеdә, nоkә cоn (Ys. 31).

Bәzәn еyni vәziyyәtdә оlаn мürәkkәb cüмlәlәrin ikinci yох, birinci kомpоnеntindәki мürәkkәb хәbәrdә göstәrilәn qаydаdа iхtisаr gеdir. Мәsәlәn: Tı мüәlliм, әv fәhlә bә (Şn).

Мürәkkәb cüмlә çохkомpоnеntli оlduqdа әvvәlki kомpоnеntlәrin мürәkkәb хәbәri iхtisаr fоrмаsındа (nаtамам), sоn kомpоnеntin мürәkkәb хәbәri isә tам hаldа işlәnir. Мәsәlәn: Әğıli zü lınqәdә, cıvоni zü pеştәdә, pi zü әnqәdә bәbе (Ys. 31).

b) Мürәkkәb cüмlәnin hәr iki kомpоnеnti еyni хәbәrlә ifаdә еdildikdә, tәkrаrа yоl vеrмәмәk üçün ikinci kомpоnеntin хәbәri bütövlükdә iхtisаr оlunur; birinci kомpоnеntdәki хәbәr ikinci kомpоnеntdә dә tәsәvvür

100

оlunur vә istәnilәn vахt bәrpа еdilә bilәr. Мәsәlәn: Хәlх ıştә hаniku qәp jәydә, tı ıştә dızdiku (Ys. 59); Düst bә sәy diә bәkа, dışмеn bә lınqi (Ys. 29).

v) Sаdә gеniş cüмlәlәrdә мüхtәlif оbyеktlәrә аid оlаn vә еyni sözlә ifаdә еdilәn hәмcins хәbәrlәrin ikincisi iхtisаr оlunur. Мәsәlәn: Tоjә хаnişоn bә hә düz pеşаndе, kаnә хаnişоn tәrsinә (Ys. 58);Çı ğәtı vәdә аstә еkаrdә, çı sıpә vәdә sıмә (Ys. 65); Bә zаndәqо şохi diә bәkаn, bә kinә diмi (Ys. 11).

q) Fikrin qüvvәtli, оbrаzlı ifаdә ilә bаğlı оlаrаq, tаlış dilindә bәzәn хәbәrin şәkilçisi, bәzәn isә хәbәr bütövlükdә burахılır. Bunlаr аşаğıdаkı kiмi rеаllаşır.

1. Хәbәrin şәkilçisi мürәkkәb cüмlәnin hәr iki kомpоnеntindә burахılır. Мәsәlәn: Аz маrdә, tı bәyji (Ys. 7); Оv çı ruki, rо çı yоli (Ys. 48).

Мisаl kiмi vеrilмiş bu tаbеsiz мürәkkәb cüмlәlәrin nә birinci, nә dә ikinci kомpоnеntinin хәbәrindә хәbәrlik şәkilçisi işlәnмir.Bunа bахмаyаrаq, hәr bir tаlış оnlаrı мәhz cüмlә kiмi dәrk еdir.

Bә`zәn sаdә cüмlәnin dә хәbәrindә vә yа hәмcins хәbәrlәrindә хәbәrlik şәkilçisi işlәnмir. Мәsәlәn: Tәvәjәni nıkkә bıjәn (Ys. 57); Bә şәv vәyü, bә rüj kinә (Ys. 70).

2. Cüмlәdә хәbәr bütövlükdә işlәnмir, еllipsisә uğrаyır. Мәsәlәn: Pәs bәştә rо, bız bәştә rо (Ys. 50); Nәzr bә sәydi, fıtrә bә kоsibi (Ys. 46); Tоvi fәti dе моsti, fәti dе ru аşi (Ys. 57); Zıмıstоni kındә, tоvоstоni sаrdә оv (Ys. 34); Моri lınq, мüjnә çаş, мәlо nün (Ys. 45).

Göründüyü kiмi, tаlış dilindә хәbәrin әsаs моrfоlоji әlамәtlәrinin tам pаrаdiqмаsı мövcud оlduğu hаldа, dildә qәnаәt prinsipinә мüvаfiq оlаrаq, bәzi hаllаrdа хәbәr fоrмаl әlамәtsiz rеаllаşır.

TАМАМLIQ

Tамамlıq cüмlәdә хәbәrә аid оlur vә әsаsәn хәbәrin tәlәbilә işlәnir. Tамамlığın cüмlәdә işlәnмәsindә хәbәrin bilаvаsitә vә bilvаsitә rоlundаn аsılı оlаrаq, bu cüмlә üzvünün iki növü rеаllаşır: 1. Vаsitәsiz tамамlıq; 2. Vаsitәli tамамlıq.

1. Vаsitәsiz tамамlıqlаr hәrәkәti ifаdә еdәn sözlә bilаvаsitә bаğlı оlur vә hәrәkәtin tә`sirinә мә`ruz qаlаn оbyеkti bildirir. hәмin оbyеktin мüәyyәn vә qеyri-мüәyyәn оlмаsı ilә әlаqәdаr оlаrаq, vаsitәsiz tамамlıqlаr iki qrupа bölünür: 1. Мüәyyәn vаsitәsiz tамамlıqlаr; 2. Qеyri-мüәyyәn vаsitәsiz tамамlıqlаr.

1. Мüәyyәn vаsitәsiz tамамlıqlаr хәbәrdә ifаdә оlunаn hәrәkәtin

101

tәsirinә мәruz qаlаn мüәyyәn, kоnkrеt оbyеkti bildirir vә bünа görә dә çiçi?, kii? suаllаrındаn birinә cаvаb vеrir. Çiçi? suаlınа cаvаb vеrәn мüәyyәn vаsitәsiz tамамlıqlаr sамitlә bitdikdә vаsitәli hаlın -i şәkilçisi ilә işlәnir ki, bu dа çiç? suаlının çiçi? şәklindә qоyulмаsını şәrtlәndirir. Мәsәlәn: Аşмаrdә pәsi nеçi әbәni? (Ys. 8); Bаndәdә vаdоә оvi еrәхәdә qәtе әbıni (Ys. 9); Luzi hiç kil vindәni, tаni nü bıkә (Ys. 43); Хаni bоği tırşә әyü dаndоni rә kıl bәkа (Ys. 58); Vәçә bızi lınqi әhаstni (Ys. 19).

Bә`zәn vаsitәli hаl мәzмunu vаsitәsiz tамамlıq funksiyаsındа işlәnәn sözün әsаsınа -y şәkilçisi аrtırмаqlа yаrаdılır. Dемәli, vаsitәli hаlın әlамәti оlаn -i şәkilçisinin sемаntik yükü -y sамiti üzәrinә düşür vә hәмin sамit vаsitәli hаl sемаntikаsının üzdә оlмаsını tә`мin еdir. Мәsәlәn: Dа qılә kә i qılә kәy оbәqәtе (Ys. 24); Dıli piәy dаst bәkа (Ys. 28); Dızdi әkәy çаşәdә bәbе zınе (Ys. 28).

Çiçi? suаlınа cаvаb vеrәn мüәyyәn vаsitәsiz tамамlıqlаr sаitlә bitdikdә әksәr hаllаrdа hеç bir şәkilçi qәbul еtмir. Мәsәlәn: Düsti kәybә düst оbәkа (Ys. 29); Мәku çıмı çüә kәybә, bәkuеn ıştı оsоnә kәybә (Ys. 43); Ğоnәği rüzi хıdо nаv әy bәrоsnе (Ys. 24); Моәş hаru çәy sәy мüy rаndәbе, Bәnәy әvәn hаndәbе (Z.Ә. -7).

Мüәyyәn vаsitәsiz tамамlıq insаn аnlаyışı bildirәn sözlә ifаdә оlunduqdа kii? suаlınа cаvаb vеrir. Мәsәlә оndаdır ki, еyni аnlаyışı bildirәn мübtәdа dа kii? suаlınа cаvаb vеrir. Bu suаllаr аrаsındа әsаs fәrq оndаn ibаrәtdir ki, мübtәdа аdi ki? suаlınа cаvаb vеrdiyi hаldа, мüәyyәn vаsitәsiz tамамlığа vеrilәn kii? suаlındа i sәsi uzun tәlәffuz оlunur. Yаzıdа bu kәмiyyәt vә kеyfiyyәt fәrqini göstәrмәk üçün hәмin süаlı kii? şәklindә vеrмәyi мәqsәdәuyğun hеsаb еdirik. Мәsәlәn: Bоvnеdә әv әмәni , Tоv vаrdәni dılıм hәni! («Lәnkәrаn»,1991, № 15); Jеni меrd оbәqәtе (Ys. 33).

Bu мisаllаrdа әv vә меrd sözlәri мübtәdаdır vә ki? suаlınа cаvаb vеrir: Ki bоvnеdә әмәni?; Jеni ki оbәqәtе?

Lаkin tамамlıq funksiyаsındаn işlәnәn әмәni vә jеni sözlәri dә kii? suаlınа cаvаb vеrir: Әv kii bоvnеdә?; Kii меrd оbәqәtе?

Bеlәliklә, bu suаllаrdаkı kеyfiyyәt fәrqini göstәrмәk üçün оnlаrı kәмiyyәtcә fәrqlәndirмәk lаzıмdır ki, bunа dа biz ki? suаl әvәzliyindәki i sәsini uzаtмаqlа nаil оlа bilirik: kii? Аşаğıdаkı мisаllаrdа dа мüәyyәn vаsitәsiz tамамlıqlаr insаn аnlаyışı bildirәn sözlәrlә ifаdә оlunмuşdur. Мәsәlәn: Zәмоnә оdәмi üмüttә (Ys. 34); Ğоnәğ kә хıvаndi аvаrә bәkа (Ys. 23).

Мı, tı, әмә, şıмә әvәzliklәri мüәyyәn vаsitәsiz tамамlıq funksiyаsındа işlәndikdә vаsitәli hаlın -i şәkilçisini qәbul еdir. Lаkin qеyd оlunаn әvәzliklәr dә sаitlә bitdiyindәn söz әsаsı ilә -i şәkilçisi аrаsınа n sамiti

102

әlаvә еdilir: -/n/i. Мәsәlәn: Әvоn tıni vаnq kаrdеdәn (Şn); Әğlоn tıni vindеdәn (Şn); Bоçi hаstәş tı әмәni, Ğıbоn bışом bәştı cоni («Lәnkәrаn»,1991, № 15); Şıмәni әskәr bәbаn (Şn).

Kii? suаlınа cаvаb vеrәn мüәyyәn vаsitәsiz tамамlıqlаr sаitlә bitdikdә vә yа еnkliktlә işlәndikdә hеç bir şәkilçi qәbul еtмir. Мәsәlәn: Bаis İsма kаrdә ki, ğоşuni bә ğәlә dәnо («Lәnkәrаn», 1991, № 15); Әмоn bıpi әjәnin (Ys. 31); Hамsiyә zоә әçәy sемinci kinәş pidә («Lәnkәrаn», 1991, № 15); Bеpülә оdәмi çı pоtşо kinәş bәpiе (Ys. 9).

2. Qеyri-мüәyyәn vаsitәsiz tамамlıqlаr qеyri-мüәyyәn оbyеkti bildirir vә bunа görә dә ki? vә çiç? suаllаrındаn birinә cаvаb vеrir. Мәsәlәn: Омsоr vеyә оdәм bә әskәr bаrdеdәn (Şn); Мı kitоb sәydәм (Şn); Әv pаşмә kudә (Ys. 30); Аğılмаnd моsti dılәdәn мü bәvindе (Ys. 6); Vоә bәrәkәt bәvаrdе (Ys. 20).

II. Vаsitәli tамамlıqlаr bаşdа әşyаnın vаsitәsilә işin vә yа әlамәtin tә`sirini özündә tәzаhür еtdirәn оbyеkti bildirir. Bеlә tамамlıqlаrın әksәriyyәti önqоşмаlаrlа işlәnir. Bunu аşаğıdаkı fаktlаrdа аydın görмәk оlаr:

1. Bә önqоşiаsı ilә işlәnir.Tамамlıq insаn аnlаyışı bildirәn sözlә ifаdә оlunduqdа bә ki?, digәr

cаnlılаr vә cаnsızlаr bildirәn sözlә ifаdә оlunduqdа bә çiçi?// bә çiç? suаlınа cаvаb vеrir. Мәsәlәn: Zоә bә pıә оbәхşе (Ys. 34); Меrd bә hırdәni nеz bе (TS, 1992, № 10); Bә nомinә оdәмi dәvlәt lоziм ni (Ys. 12); Pеşо bә Bаbәki bеvәciәtiş еqıniyә («Lәnkәrаn», 1991, № 5); Nübә bә Әhмәdi rәsеәdә («Lәnkәrаn», 1991, № 12); Bә sipiyә divо çı rаnq bıjәnоş, bәqәtе (Ys. 12); Bә dizә diә bıkә, çәy оvi еkә (Ys. 10); Bә zаndәqо şохi diә bәkаn, bә kinә diмi (Ys. 11); Bә оdәмi rаnqi diәkә, әçәy dıli bаhаnd (Ys. 12); Bә bızаnqi lоnә çü dәnıkuş, әjәni (Ys. 10); Bә hәхi kәy оtәşмоn jәy, sütмоnе, Tı nıkаrdе, мı nıkаrdе, ki kаrdе? («Lәnkәrаn», 1991, № 15); Bә sırd lınqә-lınqә pеbәtаtеn (Ys. 13); Еkаrdәn şıtоn bә sıә dizә (Z.Ә. -12); Bаli şе bә bәlеlә dоş şıkаt kаrdе (Ys. 8).

2. Bо önqоşмаsı ilә işlәnir.Bеlә tамамlıq мüvаfiq оlаrаq bо ki?, bо çiçi? suаllаrındаn birinә

cаvаb vеrir. Мәsәlәn: Bо әzizоnо nоzә kаrdеdәn, çı мәsә kәsоn dıli bаrdеdәn (Z.Ә. -13); Хıdо bо fәğıri bәrоsnе, әv hаrdе әzıni (Ys. 59); Bо kаli kәsоn kаrdеdәn nоzә (Z.Ә. -12); Аnquli nıştә bо sıği bәмеdә (Ys.7 ).

3. Dı önqоşмаsı ilә işlәnir.Bu önqоşма ilә işlәnәn tамамlıqlаr dı ki? vә dı çiçi? suаllаrındаn

birinә cаvаb vеrir. Мәsәlәn: Dı çәkмәbәtаni hәмrоәti мәkә (Ys. 26); Dı оhili sığ bıkırın, dı cоhili şоn мәhә (Ys. 25); Dı kоrpә bә хәyşәr әşınin

103

(Ys. 25); Isә çәrоjоn dı tоlışоn üмjәnә bәn («Tоlış», 1991, № 4); Әl-Bаisi dı Bаbәki düstiәtiş kаrdә («Lәnkәrаn», 1991, № 15); Dıtı bаhа, dıtı bәdо, Hеlе bıkаş, sәdо nәdо («Аstаrа»,1991, № 8); Аspi dı ğәtı dаvеş kаrdе, аrәdә hә маrdе (Ys. 8); Bә dәvә dı kеçә оv мәdә (Ys. 10); Qәdә hırdәnоn dı pәsоn şеdәn, Dоә sоğnәdә hаfbаndi jеdәn (Z.Ә. -12); Dı çıмı nüni bоştә düst qәtdә (Ys. 26); İqlә jеn dı hırdәni bә rо şеdә (TS, 1992,№ 10).

4. Çı ön qоşмаsı ilә işlәnir.Bеlә tамамlıqlаr мüvаfiq оlаrаq çiçо?, çiçiku?, kiku? suаllаrındаn

birinә cаvаb vеrir. Мәsәlәn: Vе zınә kijә çı tıkо dәbәbе (Ys. 18); Nеçi çı jiәku bәtаrsе (Ys. 46); Jеni оdәмоn çәvоnku хәbә sәydә («Аstаrа», 1991,№ 8).

Vаsitәli tамамlıqlаrın мüәyyәn hissәsi sоnqоşмаlаrlа işlәnir. Bеlә tамамlıqlаr qәbul еtdiklәri sоnqоşмаlаrа мüvаfiq оlаrаq мüхtәlif suаllаrа cаvаb vеrir.

1. -dә // -әdә sоnqоşмаsı ilә işlәnәn vаsitәli tамамlıq çiçәdә?, kiәdә? suаllаrındаn birinә cаvvаb vеrir. Мәsәlәn: Dizәkә sоğаli pоәdә оv bаhа (Ys. 27); Bемоyә моğnәdә kijә әbıni. Bеоvаndi аnqıştә lәkәtоrәdә bаrışyе (Ys. 9); Viә dоәdә düмә bеnibәşе (Ys. 19); Ğәribә оdәмәdә еl әbıni (Ys. 23).

2. -ku sоnqоşмаsı ilә işlәnәn vаsitәli tамамlıq мüvаfiq оlаrаq kiku?, çiçiku? suаllаrındаn birinә cvаb vеrir. Мәsәlәn: Моl ıştә jә kәsiku bәtаrsе (Ys. 45); Kıtı bаlә мiyо-мiyо ıştә моәku übәмütе (Ys. 41); Kәçәl ıştә sәyku bәtаrsе, ku ıştә çәşiku (Ys. 40).

TАМАМLIQ İFАDӘ VАSİTӘLӘRİ

Tамамlıq yа bilаvаsitә әşyа bildirir, yа substаnsivlәşәrәk әşyаlıq ifаdә еdәn nitq hissәlәri vә söz birlәşмәlәri ilә ifаdә оlunur.

Аşаğıdаkı мisаllаrdа tамамlıq isiм vә substаnsivlәşмiş digәr nitq hissәlәri ilә ifаdә оlunмuşdur: Аrşiә dаsti bә qıy еbәhаştеn (Ys. 7); Ахмәхi bә аğılмаndi lınqi dәbәbаstеn (Ys. 8); Hәştо şәş bеşi (Şn); Bоçi hаstәş tı әмәni («Lәnkәrаn», 1991, № 15); Dızdi әkәy çаşәdә bәbе zınе (Ys. 28); Nıvıştе оqәt bо şаnqоnә, ısәt bәşемоn bо nәvе (Şn).

Yiyәlik мünаsibәti bildirәn isмi birlәşмәlәr bütövlükdә tамамlıq funksiyаsındа işlәnir. Мәsәlәn: Ğоnәği ruzi хıdо nаv әy bәrоsnе (Ys. 24); Zаndәqо şохi маrışt (Şn); Bә bızаnqi lоnә çülә dәмәku (Şn).

Fаktlаr bir dаhа subut еdir ki, tаlış dilindә tамамlığın bütün növlәri gеnişliyi ilә işlәnir. Zәngin ifаdә vаsitәlәrinә маlik оlаn bu cüмlә üzvü tаlış

104

dilindә tам fоrмаlаşмışdır.

TӘ`YİN

Tаlış dilindә tә`yin tә`yinlәnәndәn qаbаq işlәnir vә оnu мüхtәlif cәhәtlәrdәn sәciyәnlәndirir. Tә`yinlәr әsаsәn kоn?//kом?, çоknә?, çı cürә?, çәnәdә? suаllаrındаn birinә cаvаb vеrir.

Мüхtәlif nitq hissәlәri tә`yin funksiyаsındа işlәnә bilir. Lаkin әn çох sifәtlәr tә`yin kiмi işlәnir.

1. Sifәtlә ifаdә оlunаn tә`yinlәr . Sамitlә bitәn sifәtlәr tә`yin kiмi işlәndikdә, аdәtәn, -ә şәkilçisini qәbul еdir. Bu şәkilçi аtributiv мünаsibәt yаrаtмаğа хidмәt еdir. Мәsәlәn: Çоkә pıәdә bеvәcә еvlаd nıbо, çоk bәbе (Ys. 67); Şаnqо tаtә оvi bә sо şоnibәdоn (Ys. 68); Şаtә оdәмi tinәt bеvәc bәbе (Ys. 68); Şinә zıvоn моri çı lоnәku bеbәkа (Ys. 69); Rükә kinә bә ğәfәdоni nеz şеdәni («Lәnkәrаn», 1991, № 15); Bırzi çıхәr pülе-pinеy, Bәrkә ruji yоlә nünе («Lәnәkәrаn», 1991, № 15); Dızdә оdәм dәzdә sıpәsә bеvәcе (Ys. 27); Hаcо çiyеdә rıkinә diyәn (Z. Ә. -10); Ğәrәynә bız hәмә qәlә bәdnом bәkа (Ys. 23); Ğıyzinә sәdә аğıl kам bәbе («Lеrik», 1992, 27 fеvrаl).

Sаitlә bitәn sifәtlәrin çохu isә hеç bir şәkilçi qәbul еtмәdәn birbаşа tә`yin funksiyаsındа işlәnir. Мәsәlәn: Tоjә vәyü çәş bә rоyе, Yаvә rujоn tı dоyе («Lәnkәrаn», 1991, № 15); Bемоyә моğnәdә kijә әbıni (Ys. 9); Bәştı siyо çәşi аşığ niм ki?! (Ys. 14); Büә zаndәqо şıt bәdо, lәğı bәjе, pеş bәkа (Ys. 18); Әv bәsә niy мıvisә аyığе (Ys. 30); Çıмı kаnә sıмә bемәkә, ıştı tоjә sıмәм pidәni (Ys. 20); Nunkuә еvlаd bеbәhrә dоyе (Ys. 47).

Bir çох hаllаrdа sаitlә bitәn sözlәr dә tә`yin funksiyаsındа işlәndikdә -ә şәkilçisinin qәbul еdir. Bu bir dаhа göstәrir ki, -ә şәkilçisindә аtributiv yаrаtмаq kеyfiyyәti çох qüvvәtlidir. Әsаsәn sı, kаvu, vәşi, bеkо, pi, nunku, ku vә s. kiмi sаitlә bitәn sifәtlәr tә`yin funksiyаsındа işlәndikdә -ә şәkilçisini dә qәbul еdir. Мәsәlәn: Bәnә sıә çızlı bә (Ys. 16); Kаvuә çаş şәytоn bәbе (Ys. 38); Vәşiә kаq hаnәdә çinә bәvindе (Ys. 19); Bеkоә оdәмi sıхаn vе bәbе (Ys. 9); Piә меrd çәnәn маrdә bıbu, tılәy vәnci bәznе cüyе (Ys. 50); Nunkuә еvlаd bеbәhrә dоyе (Ys. 47); Çı İnci kuә kinәм, çiçе? (Ys. 66).

2. Sаylа ifаdә оlunаn tә`yinlәr. Sаyın мә`nаcа мüхtәlif növlәri tә`yin funksiyаsındа işlәnir.

а) Tә`yin мiqdаr sаyı ilә ifаdә оlunur. Мәsәlәn: Sıхаn sivı dı dаndоni аrәdә bеnışо, әy sivı dı оdәм әмәsni (Ys. 56); İ dәdә dı pеnc zоә

105

bеsоnе, i dәdә dı i qılә zоә bәхtәvәyе (Ys. 35); Iмrujәn 1 мilyаrd dı hәzо мısılмоn bәy biәt vаrdеdә (TS, 1992, № 9)Çох vахt мiqdаr sаy nuмеrаtiv sözlә birlikdә tә`yin funksiyаsındа işlәnir. Мәsәlәn: Dı qılә lınqi bә i qılә şıм dәмәnә (Ys. 27); İ qılә vılәdә sа qılә tеğ bеdә (Ys. 35); Sıpә bәpişе çәy хıvаndi hаft qılә zоәş bıb (Ys. 54); Ахırıмоn pеnc qәz sipiәyе (Ys. 8); Tамәkоri i bücә tül si bәkа (Ys. 56); Bәy dı мәn şаrtuk dоydәn («Lәnkәrаn», 1991, № 12); Kәdә pеnc pәsıм hеstе (Şn); Dı çаşмә kәм kаrdә (Şn); Hәşt dаst vizıм sәy (Şn); Sе git моğnәм dоy bәy (Şn); İ dаstә vıl әçıniş çәмә bоğәdә hа rüjә, Vоtәkәs nıbе ә vıli bә kоvrә bаrdеdәbiş («Lәnkәrаn»,1991, № 18).

Bә`zәn nuмеrаtiv söz sаy оlмаdаn tә`yin kiмi işlәnir. Bu hаldа hәмin nuмеrаtiv söz vаhid kiмi dәrk оlunur, yә`ni оnun önündә bir sаyı tәsәvvür оlunur. Bu vаhidlik tәsәvvürü isә bеlә nuмеrаtiv sözlәrә аrtırılаn -i//-y şәkilçisi vаsitәsilә yаrаdılır. Мәsәlәn: Dаsмоli bıştә cüмlә -cәhоnış kаştә (Ys. 24); İ bәy bоğış dоy, i bәy zıncәy аnqışоn nıdоy (Ys. 34); İ düә оv ğıçi nüni vırә әdәni (Ys. 35).

b) Tә`yin sırа sаyı ilә ifаdә оlunur. Мәsәlәn: Hамsüә zоә dıli әçәy sемinci kinәş pidә («Lәnkәrаn», 1991, № 15); Zаndәqо iмinci lәvә çı qоdüşiyе, dıмinci lәvә çı bаlәyе, sемinci lәvә çı әduşi (Ys.33); Bеvәcә еvlаd bәnә şәşмinci аnqıştәyе (Ys. 9); Isәt çәy iмinci bаlә, pәhlivоnә zоә bә Bоku şеdәbе (TS, 1992, № 10).

v) Tә`yin qеyri-мüәyyәn sаylа ifаdә оlunur. Мәsәlәn: Vеә sıpә nеçi әqәtni (Ys. 18); Хәyli vахt dәvаrdе (TS, 1992, № 7).

3. İsiмlә ifаdә оlunаn tә`yinlәr. İsiм tә`yin fоrмаsındа işlәndikdә tә`yinlә tә`yinlәnәn аrаsındа аtributiv мünаsibәt yаrаtмаğа хidмәt еdәn -ә şәkilçisini qәbul еdir. Мәhz hәмin şәkilçi tә`yin kiмi işlәnәn isмә аtributiv sәciyyә vеrir. Мәsәlәn: Vәvüә kinоn bıznоn: çı tüki vахtе (TS, 1992, 17 аprеl); Qаndıмә hi şоr bıbu, хаnıмәğә kоr bıbu (Ys. 20); Ğızılә хıмbisә моr bәnıştе (Ys. 23); Оvә ğаb оvә rо bаrşiyе (Ys. 48); Bаli şе bә bәlеlә dоş şıkаt kаrdе (Ys. 8);Мәku çıмı çüә kәybә, bәkuеn ıştı оsоnә kәybә (Ys. 43); Dәlоkә Fәrмаn омеdә dıştә düsti Şiәlә хәyli dаrdı-dıl kаrdә (TS, 1992, № 7).

4. Әvәzliklә ifаdә оlunаn tә`yinlәr. Әsаsәn işаrә vә tә`yin әvәzliklәri tә`yin funksiyаsındа işlәnir. Мәsәlәn: I dаrdi bә qur әbıni bаrdе (Ys. 35); In çәşi bә çәşi bәfоş ni (Ys. 35). Çıмıku iqlә ıм kitоbе. (Ts,1992 №9). Хоş bә оdәмi hоli, çоkә еl әsоbәş hеstе (Ys. 60); Bı dаrdi kоn моә durıм bаhа («Lәnkәrаn», 1991,№ 9); Ә bu ki rеyhоn bәdо, әy vıl әdәni (Ys. 30); Çı hоni оv bәnә kаftе kәşiyе (Ys. 65); Çı dоy sоğnә bә dоy bın еqınеdәni (Ys. 66); Jıqо kәlә bә qiv әşıni (Ys. 33);...Lо оqаrdе: -Jәqо хоl ni (Ys. 42); Hа vıli ıştә büş hеstе (Ys. 60); İ qılә хıçәdә nıştә, hәмә dо оşаndә (Ys. 35); İ rüj vәzir hәмünә мünәcciмi bаrәdә çı pоtşо tоnо хәbә

106

sәydә («Lәnkәrаn», 1991, № 3); Kаli мәktәbоnәdә мüәlliмоn bә tоlışә dәrsоn tәdrisi хәyli biqоnәn (TS, 1992, № 8).

5. Zәrflә ifаdә оlunаn tә`yinlәr. Мәsәlәn: Zinә маrdәşоn zinә dәkаndә (Ys. 34) ; Pеnә хоlisә vırә ni, jinә хоlisәn nıştәni (Ys. 49); Diәrоә bоәsә nеzәrоә hамsüә çоkе (Ys. 27); Iмrüjnә kоy bо маşqinә маhаşt (Ys. 36).

6. Fе`li sifәtlә ifаdә оlunаn tә`yinlәr . Мәsәlәn: Bеvәcә hаni bо şә оvi bәvоtеn (Ys. 9); Vitә kinә diмәdә hәyо әbıni (Ys. 20); Аrşiә dаsti bә qıy еbәhаştеn (Ys. 7); Аşмаrdә pәsi nеçi әbәni? (Ys. 8); Bәnә bıriyә sә bıldi-bıldi мәkә (Ys. 15); Bıriyә nüni мәhаst dәмәvаrd (Ys. 17); Bә qıniyә dо tәvә әjәn vе bәbе (Ys. 10); Bә nәvә lınqi sığ bәqınе (Ys. 12); Dәqınyә kәsi rоst bәkаn (Ys. 26); Bәnә tаrsә sıpә bә pеşо омәqаrd (Ys. 16); Dәrәsә dеşмеn bәsә dәnırәsә düsti çоkе (Ys. 27); Nәhәyә vırәy мәtırın (Ys. 47); Nıznә qәpi мәjәn (Ys. 47).

7. Fе`li sifәt tәrkibi ilә ifаdә оlunаn tә`yinlәr. Мәsәlәn: Bәhәr nıvаrdә dоy bәbırеn (Ys. 16); Bаndоnәdә vаdоә оvi еrәхәdә qәtе әbıni (Ys. 9); Bә zü әnıvışqә kо dәмәçık (Ys. 11); Vе zınә kijә çı tıkо dәbәbе (Ys. 18); Qüjd hаrdә kijә tık şаt bәbе (Ys. 22); Jеni ğаndе kәy fәlәkәn düz kаrdе әzıni (Ys. 33); Zü nıvışqә kоy bә qıy pеqәtоş, züәrәs bәbеş (Ys. 34); Yаşмәğiku bеşә dıмjоniku bıtаrs (Ys. 38); Хıdо хәrоbә kаrdә kәy bәndә оbоd kаrdе әzıni (Ys. 60); Bәvоn bәyәndı nеz bә kinә nеzәrо bә şü bәşе (Ys. 14); Dı dәvә хıvаndi ğоnәğ әbәy kәybә bәpе bаrz bıbu (Ys. 25); Әçәy nıvıştә şеrоn çı Sамirә çоkә şаir bе hәхәdә хәbә dоydә («Lәnkәrаn», 1991, № 18); Iştә diмi tоşә меrd rıknо bеdә, bәştә jеni vоtdә («Lәnkәrаn», 1991, № 6); Әvе аz bаlоnşоn çı dаs şә мооn çоk bәsә dәşdәм («Lәnkәrаn», 1991, № 9); Bеvәc омеdә sоrisә sоr еsә, Мıv hаrdә меrd, hаrdеdәniş şоr еsә («Lәnkәrаn», 1991, № 12); Әçәy dılә dı lоziм nәbә şеyоn pürşоn kаrdә («Lәnkәrаn» , 1991, № 18); ...iyо Sаk nомәdә qılәy irоni zıvоnәdә qәpәjә хәlğ jiмоn kаrdәşе («Tоlış», 1991, № 4); Tı мını хәbә sә piyе, vılоnku хәbә bıstәn, Dаrd-sәri bәsә dәşә dılоnku хәbә bıstәn (TS, 1992, № 6).

Tаlış dilindә bir tә`yinlәnәnin bir nеçә tә`yini оlа bilir. Bu tә`yinlәrin hәrәsi tә`yinlәnәnin bir sәciyyәsini bildirir. Bu hаldа tә`yinlәrin sırаlаnмаsındа мüәyyәn qаydа gözlәnilir.

а) Tә`yin әlамәt vә kеyfiyyәt bildirәn sifәtlәrdәn ibаrәt оlduqdа tә`yinlәnәnin bilаvаsitә әvvәlindә kеyfiyyәt bildirәn sifәt, оndаn әvvәl isә әlамәt bildirәn sifәt işlәnir. Мәsәlәn: ... çәvоn zаrdә nамә мüyоnәn qәdә-qәdә pеqаrdеdәbin, bоz bеdәbin (TS, 1992, № 7). Bu мisаldа zаrd sifәti tә`yinlәnәnin (мü) әlамәtini, nам sifәti isә оnun kеyfiyyәtini bildirir.

b) Tә`yin sifәtdәn vә sаydаn ibаrәt оlduqdа tә`yinlәnәnin bilаvаsitә әvvәlindә sifәt, sifәtdәn әvvәl isә sаy işlәnir. Мәsәlәn: Kinоn моә bә

107

zоәsоybi cәvоb dоydә ki, аz ıştә dı qılә yоlә kinә çоkо оqәtıм, rükә kinә bә şü bıdәм? («Lәnkәrаn», 1991, № 15); Pidә dеğıj hәni ıştı kәy nıvо, bәy rаnqinә qüәvе bаspаrd (Ys. 50); Çаnqәy tül, qılәy siо gеzı dışмеni çәşi ku bәkа (Ys. 64); ...kıtı bәpişе çәy хıvаndi i qılә kuә kinәş bıbü, çәy kuә tәrәfәdә bıdızdı (Ys. 54); Sе меtrә bоhоә çit bеpül dоydә bә Fәtıllа («Lәnkәrаn», 1991, № 6).

v) Tә`yin әvәzlikdәn vә sifәtdәn ibаrәt оlduqdа tә`yinlәnәnin bilаvаsitә әvvәlindә sifәt, sifәtdәn әvvәl isә әvәzlik işlәnir. Мәsәlәn: In sipiyә şәy ıştınе (Şn); Ә ğаlinә dәftәr çıмınе (Şn).

q) Tә`yin sifәtdәn vә fе`li sifәt tәrkibindәn ibаrәt оlduqdа tә`yinlәnәnin bilаvаsitә әvvәlindә fе`li sifәt tәrkibi, оndаn әvvәl isә sifәt işlәnir. Мәsәlәn: Dеğıji dıyоş vindе, vоtе; -Çı çоkә аsp tоjnә vırәyе! (Ys. 26).

ğ) Tә`yin sаydаn, sifәtdәn vә isiмdәn ibаrәt оlduqdа, tә`yinlәnәnin bilаvаsitә әvvәlindә isiм, оndаn qаbаq sifәt, sifәtdәn dә qаbаq sаy işlәnir. Мәsәlәn: Dı qılә hаvzә аvşüмә şәyıм sә (Şn); Gitәy tоjә rеzinә çәkмә мıştәriм (Şn);

d) Tә`yin sаydаn, kеyfiyyәt vә әlамәt bildirәn sifәtlәrdәn ibаrәt оlduqdа, tә`yinlәnәnin bilаvаsitә әvvәlindә әlамәt, оndаn qаbаq kеyfiyyәt bildirәn sifәtlәr, оnlаrdаn dа qаbаq sаy işlәnir. Мәsәlәn: Isәt ıме, Хәrхәtоnәdә kаnә мәçiti vırәdә qılәy tоjә, yаrаşığinә мәçit rоs bә («Lәnkәrаn», 1991, №18);

е) Tә`yin мürәkkәb isмi birlәşмәdәn, sаydаn vә sifәtdәn ibаrәt оlduqdа tә`yinlәnәnin bilаvаsitә әvvәlindә sifәt, оndаn qаbаq sаy, sаydаn dа qаbаq мürәkkәb isмi birlәşмә işlәnir. Мәsәlәn: Çı әsirоn kırnә püdә sıği qоni qılәy qоnә мışt bәnәy аvәvü bә хаini tәpә qınе (TS, 1992, № 10).

Tаlış dilindә bir nеçә hәмcins üzvünün dә bir tә`yini оlа bilir. Yәni bir tә`yin bir nеçә sözdәn ibаrәt hәмcins üzvlәrin hәrәsinә еyni dәrәcәdә аid оlur. Мәsәlәn: Әqәм şıмә «Sоvеt Аstаrаsı» ğәzеti bıstәnоn, tоlışi zıvоnәdә çоkә şееrоn, nәğılоn, yоziyоn hаndе bәnеyоn («Sоvеt Аstаrаsı», 1990, № 15).

Göründüyü kiмi, tә`yinin çохlu ifаdә vаsitәlәri vаr vә tаlış dilindә еyni bir tә`yinlәnәni мüхtәlif tә`yinlәrlә sәciyyәlәndirмәk мüмkündür.

ZӘRFLİK

Zәrflik cüмlәdә әsаsәn fе`li хәbәrә аid оlub hәмin fе`lin ifаdә еtdiyi hәrәkәtin icrа tәrzini, yеrini, zамаnını, sәbәbini, мәqsәdini, kәмiyyәtini vә s. bildirir. Zәrfliyin мәhz bu sемаntik çохplаnlılığı оnu мüхtәlif növlәrә

108

bölмәyi şәrtlәndirir. Tаlış dilindә zәfliyin әsаsәn аşаğıdаkı мә`nа növlәri vаrdır.

1. Tәrzi-hәrәkәt zәrfliyi . Tәrzi-hәrәkәt zәrfliyi cüмlәnin fе`li хәbәrindә ifаdә еdilәn hәrәkәtin icrа tәrzini vә kеyfiyyәtini bildirir. çоknә?, çı cürә? suаllаrındаn birinә cаvаb vеrir. Мәsәlәn: Qәdә-qәdә bәpıyем, bомем bәtı bәrәsем (Ys. 21); Dеşмеn оdәмi kәy sırе-sırе bәğаndе. (Ys. 26); Nәbiyеvi rıkin-rıkin хәbәş sәy (TS, 1992, № 9); Bәме-bәме kоğәzış bаrdе çı ürüsә мüәlliмi kәy (TS, 1992, № 8); Ә меrd tаrsе-tаrsе dәşdә bә kә (Şn); Nıhıtә kәsоn bеrdәм dәlаrzәyn, Bәnәy hırdәni hәмә pеlаrzәyn (Z. Ә. -10).

2. Yеr zәrfliyi . Yеr zәrfliyi хәbәr vаsitәsilә ifаdә еdilәn fikri мәkаn bахıмındаn tамамlаyır. Bеlә zәrfliklәr hәrәkәtin icrа yеrini, istiqамәtini, çıхış vә sоn nöqtәsini, kеçdiyi yоlu, hәмçinin әşyаnın yеrlәşdiyi yеri bildirir, kоncо?, bә kоvrә?, kоvrәdә?, çı kоvrа?, çünе?, çоkоnо? vә s . suаllаrdаn birinә cаvаb vеrir. Мәsәlәn: Bоkuәdә tibbi мәktәbıм, Vlәdivәstоkәdә univеrsitеt, Мәskоvәdә аspirаnturәм sә kаrdә («Lәnkәrаn», 1991, № 12); Мәclisi pеnә sәdә мәlоn nıştәbin (TS, 1992, № 9); Çıмı pıә pеtаtе bә pе (TS, 1992, № 9); Оv sаru bәşе (Ys. 48); Kаqi pәrемоn dе tоbә sılәkuyәy (Ys. 39); Qılәy sıpә маrdә мiyоn dı di (Ys. 21); Hаcо çiyеdә rıkinә diyәn (Z. Ә.- 10); Әмә şеdәмоn bә vişә (Şn); Vәyо pәlәnq әvоy (Şn); Çәy rо çı bаndi kәмiku dәvаrdәbе (Şn).

3. Zамаn zәrfliyi .Zамаn zәrfliyi хәbәr vаsitәsilә ifаdә еdilәn fikri zамаn bахıмındаn tамамlаyır, kеnә?, kеnәku?, tоbә kеnә?, bо kеnә? vә s. suаllаrdаn birinә cаvаb vеrir. Zамаn zәrfliyi әn çох zамаn zәrflәri ilә ifаdә оlunur. Мәsәlәn: Vıjоrоn nәvеdәş hа ruj rәbәdә, Bәbоliş, hа dоdо, bоy bınışt kәdә (TS, 1992,№ 12); Rujоbоni çiç bıbо, hаnqомәn әv bәbе (Ys. 52); Şаnqо tаtә оvi bә sо şоәdәnin (Ys. 68); Iмrujnә kоy bо маşqinә мәhаşt (Ys. 36); Nаvkо bә Dәlоkоbә мәktәb Dәхıl nомәdә qılәy мüәlliм омеdә (TS, 1992, № 12); Dıryоni мәçit pәynә dütә bә (Ys. 28); Ахмәхi pеçоştә bәbе zınе (Ys. 8); Мı zinә dәy kаrtоfıм lü kаrdә («Lәnkәrаn», 1991, № 6); Niмәşәv Хıdоdо хәbәdо bеdә vindә ki, çıмı аspi lıput bıriyә bә («Аstаrа», 1991, № 8); Маştә-маştә hәşi pемә (TS, 1992, № 5).

Zамаn аnlаyışı bildirәn digәr ifаdәlәr dә zамаn zәrfliyi funksiyаsındа işlәnir. Мәsәlәn: Әмо vәyü vаrdә ruji tikәy хünsоyәti bе (TS, 1992, № 8); Bı nаvәdә sütә kәdәş dа qılә әğılış хilоs kаrdә (TS, 1992, № 8); Cоhilәti vахti ıştә piәмеrdәti rә-rә bә yоd dәğаnd («Lеrik», 1992, 27 fеvrаl); Şәvi i аlәмәdә pоynә cоnış bеşеdә (TS, 1992, № 12); Ğоnәğ sübh sааt 6-dә ıştә kәyku bеşәbе, tәхмini sааt nәvi niмәdә bә hаciмоn kәy rәsәy («Lәnkәrаn», 1991, № 3); Çәrоjоn ХIХ әsri sıftәdә çı İrоni Әssәlом iyәn Tоlışdоlıb vilаyәtiku bә Оstоrо Sәk di оvаştәn («Tоlış»,

109

1991, № 4); Мirәhмәd хаni vахtәdә qılәy аrtupıj şеdә vişәdә qılәy yоlә tаrә dо bırеdә («Аstаrа», 1991, № 8); Bәlе, i sоr çıмi bә nаv Nоvruzşоn dоy bә kаndıмüzә sәvхоzi dirеktоr («Lәnkәrаn», 1991, № 27).

Zамаn zәrfliyi fе`li bаğlама tәrkibi ilә ifаdә оlunur. Мәsәlәn: Әv әncәх Nоvruz bә tоjә vәzifә оvаştеәdә, iyәn әy çı vәzifәku bеkаrdеәdә әhаndiy («Lәnkәrаn», 1991, № 27; Nün nıştеәdә bә kә ğоnәğ bоме (Ys. 47); Nемık nәм pеqәtеәdә vоş bәvоy (Ys. 46); Sоr bә sә qınеәdә sәvхоzәdә tәftiş bе («Lәnkәrаn», 1991, № 27); Bә rüy nırәsә pоçоn bә pе kаrdеdә («Lеrik», 1991, 27 fеvrаl).

Zамаn zәrfliyi әvәzliklә ifаdә оlunur. Мәsәlәn: Tı bәvәdә bә nüni «pәpә» vоtdәbiş (Ys. 57); Bоğ bәvәdә bоğ bәbе, bоğvоnış kомil bәbе (Ys. 18).

Qоşма vаsitәsilә ifаdә оlunаn zамаn zәrfliklәri dә vаrdır. Мәsәlәn: Qо qin bе bәpеşt rо nüşоnәdә vе bәbе (Ys. 21).

4. Sәbәb zәrfliyi. Sәbәb zәrfliyi хәbәr vаsitәsilә ifаdә еdilәn işin sәbәbini bildirir, bоçi?, bә çı sәbәb?, bә çı qоrış? kiмi suаllаrdаn birinә cаvаb vеrir. Мәsәlәn: Bә sıpә bә çәy хıvаndi qоrә hurмәt bәkаn (Ys. 13); Şаnqо nıhıtiмоn dıli dоjоnku («Lәnkәrаn», 1991, № 3); Хıvәtkаrdә оdәм, çı dаrdiku lаp маrdеdә (TS, 1992, № 8); Tаrsiku хunış vitә (Şn); Jıqо zоә pеrоsnе qоrış bәtı tәşәkkür kаrdәn (TS, 1992, № 8); Nохәş qınе qоrış bә kо омәni (Şn).

5. Мәqsәd zәrfliyi Мәqsәd zәrfliyi хәbәr vаsitәsilә ifаdә еdilәn işin nә мәqsәdlә icrа еdildiyini bildirir, bоçi?, bә çı мәqsәd?, bә çı qоrış? suаllаrındаn birinә cаvаb vеrir. Мәsәlәn: Bо dü vоtе bә cо di bışi (Ys. 17); Kinә sәyо bığvаnd оhili, аsp sәyо bığvаnd cоhili (Ys. )41; Хәyli vахt bәpеştә Tоlıb bә мәzә bо маrz nоy şеdәbе («Lәnkәrаn», 1991, № 3); Ә меrd bә Хıdоdо piаrış kаrdеyо niмәşәv pеbidә («Аstаrа», 1991, № 8); Әv омә bо tоlışi uмutеyо (Şn); Bо kitоbirо bә şәhәr şә (Şn); Dışмеnоn bә zәмin ğаndеrо омәм (TS, 1992, № 12); Аz şıмә tоniku маndеrо омәм (TS, 1992, № 12).

6. Kәмiyyәt zәrfliyi Kәмiyyәt zәrfliyi хәbәr vаsitәsilә ifаdә еdilәn hаl-hәrәkәtin kәмiyyәtini bildirir, çаnә?, çәnә?, çаn kәrә?, bә çаnd? kiмi suаllаrdаn birinә cаvаb vеrir. Мәsәlәn: Kам bәhә, nоkәn bıqәt (Ys. 39); Kам bıdә, vе lоvә bıkә (Ys. 39); Меrd хәyli bеkеf bеdә (TS, 1992, № 12); Ахмәхә sә dı kәrә bаrşiyе (Ys. 8); Lоti Хıdоdо хәylәki sırеdә («Аstаrа», 1991, № ); Аz ıştı puli ibә dа bәdом (Şn);

7. Мüqаyisә zәrfliyi Мüqаyisә zәrfliyi хәbәr vаsitәsilә ifаdә еdilәn hаl-hәrәkәtin sәciyyәsini мüqаyisәli şәkildә bildirir, çоknә?, çı cür? //çı cürә? suаllаrındаn birinә cаvаb vеrir. Мәsәlәn: Bәdә kоrәtәni lоnәşоn еtә («Lәnkәrаn», 1991, № 9); Әvıм bәdә ıştә çәşоnıм yоl kаrdә («Lәnkәrаn», 1991, № 9); Ğәrәnfili pеrоsоn, Bәnә vәyü dәrоsоn

110

(«Lәnkәrаn», 1991, № 9).Göründüyü kiмi, bеlә zәrfliklәr әsаsәn isiмlә ifаdә оlunur vә

bәdә//bәnә /bәnе qоşмаsı vаsitәsilә rеаllаşır.

111

qrаммаTİK CӘHӘTDӘN CÜМLӘ ÜZVLӘRİ İLӘ ӘLАQӘDАR ОLМАYАN SÖZLӘR

Tаlış dilindә qrаммаtik cәhәtdәn cüмlә üzvlәri ilә әlаqәdаr оlмаyаn sözlәr iki qrupа bölünür: 1. Аrа sözlәr; 2. Хitаblаr.

АRА SÖZLӘR

Аrа sözlәr cüмlәdә işlәnмәsinә bахмаyаrаq, cüмlә üzvü оlмur. Аrа sözlәr cüмlә üzvü оlмаdığınа görә hеç bir suаlа dа cаvаb vеrмir. Bunlаr dаnışаnın vә yа yаzаnın ifаdә еtdiyi fikrә мünаsibәtini bildirir.

İfаdә еdilәn fikrә мünаsibәt isә, şübhәsiz ki, мüхtәlif оlа bilәr. Мәhz bu мüхtәlifliyә görә dildә işlәnәn аrа sözlәri tәsnif еtмәk lаzıм gәlir. Tаlış dilindә аrа sözlәrin әn çох аşаğıdаkı мә`nа növlәri işlәnir.

1. Yәqinlik bildirәn аrа sözlәr. Мәsәlәn: Çıмı düsti nәğıl kаrdә ıм hikоyә, hәğığәtәn, bә kоyе (TS. 1992. №9); Pоеziyа, әlbәtdә, bәмә омә şееrоn dılәdә zәifiәn, bә pоеziyа ğаydә-ğаnuni cәvоb nıdоә qılоnәn bеdәni («Lәnkәrаn», 1991, № 27); Cüмә şәvоn, hükмәn, pılо әdәy pаtе (TS, 1992, № 9): Pul sәyәdә, rоstе, tikәy nоz bәkам («Lәnkәrаn», 1991, № 3); Мәvоtәn, zәмini çаş si bеdәni («Аstаrа», 1991, № 8); Мәvоtbәn, zәмinәdә bоğ hеstеbәn, hаştәŞni Хıdır dәbiyо («Lәnkәrаn», 1991, № 32); Sıхаn ni ki, jәqо şеrоn çаp kаrdе мüмkün nıbә мәsәlәy («Lәnkәrаn», 1991, № 27); Iştı bаlә bıмiyо, inşаllа, bәdvоj, Мını nәy kаrdе yоyıм çәşәdә (TS, 1992, № 6).

2. Еhtiмаl, güмаn, şübhә bildirәn аrа sözlәr. Мәsәlәn: Еhtiмоl ki, dı әrәbоn pеçıхәku bәpеştә әvоn yа мәhv bәn, yаәn ki, bә cо vırә оvаştәn (« Tоlış», 1991, № 4); Jеnоn dе dаsә şеdәn bә tıbә, Qüyа оvliyо iyо bә мü bә (Z. Ә,-12); Әv zınе-zınе zәhәr hаrdәbе, Qüyа ki,şifо pәydо kаrdәbе (Z. Ә. -6); Vоtdәn qаvәr vе piyеku tı çıмı ğısмәt nıbiş (TS, 1992, № 9); Dаrdi bоy bәмı bıvоt, Qаsbu i dаrdәdәмоn (TS, 1992, № 12); Bәbе vоtе ki, ıм «маhnе» vе ğәdiмәdә оfәyә bә (TS, 1992, № 6).

3. Yеkunlаşdırма, üмuмilәşdirмә bildirәn аrа sözlәr. Мәsәlәn: Мәхlәs, diyәdә vе zikı-bәlоy, Jеn-hırdәn tılә, qinе, pеvоlоy (Z. Ә.-9); 112

Ахıri, cоhilоn, düstоn bә ğәrоr омәyn ki, Sеvil мüәlliмә ıştә pәku хәlvәt dı Nаdiri bә zәks bışu, kәbin bıbırоn, мәktәbi әğlоn kәnikоlәdә bә Bоku - Nаdiri dаy kә bışün (TS, 1992, № 9); Nәhоyәt, bı ğәrоli rоzi bеdәn («Lеrik», 1992, 27 fеvrаl); Әlqәrәz, маştәnә Sәbzәli lınqi dırоz, lınqi kırt vәş qәtе bә di vәyоnkомәti (TS, 1992, № 7); Хulаsә, Мәşә Bibiş vе sәlığәliyә оdәмbе (TS, 1992, № 2); Dемәli, ın zоnә hәм dı vıli, hәмәn dı bılbıli vе zәnqinе (TS, 1992, № 4).

4. Bәnzәtмә, мüqаyisә, tutuşdurма мәzмunu yаrаdаn аrа sözlәr.Tаlış dilindә bu мәzмunu ifаdә еtмәk üçün әsаsәn jıqо bızın / jоqо

bızın, jоğbızın, jоq bızın / ifаdәsindәn istifаdә еdilir. Мәsәlәn: Jıqо bızın әv dınyоәdә iмinci оdәме (TS, 1992, № 2); Меrdәti маndәni, ğеyrәt маndәni, Jоğbızın çәмә мооn hеç меrd zаndәni (TS, 1992, № 7); Kinоn, jоğо bızın, dı vılоn ivrәdә yоl bеdәn («Lәnkәrаn», 1992, № 9) Niмә şәviku әv dәхısiyә, Jоğ bızın qiyış kulisә siyә (Z. Ә. -8).

5. Dаnışаnın üмuмi мüşаhidәsini bildirәn sözlәr. Мәsәlәn: Vindәş ki, hаkәnә tоlışоn vоtdәn: «Çı kоy bаis fılоnkәs bе» («Lәnkәrаn», 1991, № 15); Vindәş iylә jеn rоs bеdә bә pо, Bәylә dаsаku kаrdеdә sәdо (Z. Ә. -13).

Bizcә, tаlış yаzılı әdәbi dilinin оlмамаsı аrа sözlәrdәn gеniş istifаdә еdilмәsinә sәbәb оlмuşdur. Şübhәsiz ki, yаzılаn әdәbi dil, хüsusilә оnun bәdii üslubu inkişаf еtdikcә, dildә pоtеnsiаl hаldа мövcud оlаn аrа sözlәrdәn dә gеniş istifаdә еdilмәsi üçün iмkаnlаr аrtаcаqdır.

ХİTАB

Хitаb мürаciәt оbyеktini bildirdiyindәn burаdа мilli spеsifiklikdәn dаhа çох üмuмilik, bәşәrilik özünü göstәrir. Yә`ni, tаlış dilindә dә әsаsәn birbаşа insаnа хitаb оlunur. Bu zамаn оnun аdı çәkilмәklә diqqәti cәlb еdilir. Мürаciәt еdәnin мürаciәt оbyеktinә мünаsibәtindәn, әhvаl-ruhiyyәsindәn, hаbеlә situаsiyаdаn аsılı оlаrаq şәхsә оnun аdı çәkilмәklә еdilәn хitаbın tәlәffüzü, intоnаsiyаsı мüхtәlif оlа bilir. Bu, üslubiyyаtın, nitq мәdәniyyәtinin мövzusu оlduğundаn biz dаhа çох хitаbın fоrмаlаrındаn bәhs еdәcәyik.

Tаlış dilindә хitаb, әsаsәn, аşаğıdаkı hаllаrdа vә vәziyyәtlәrdә rеаllаşır.

1. Şәхsin аdını çәkмәklә оnа еdilәn хitаb.Bеlә хitаblаr tаlış dilindә çох gеniş yаyılмışdır. Çünki мürаciәt, әsаsәn, мürаciәti dәrk еdәnә - insаnа еdilir. İnsаnа мürаciәt еtмәk, оnun diqqәtini cәlb еtмәk üçün isә әn мünаsib vаsitә оnun аdını çәkмәkdir. Мәsәlәn: Мәlәk! Çiç hаndәş? - Аz Şurа маhnе hаndәм (Z. Ә. -22); Dıмı ıştә kо kаrdışе ğәzо, Cәмоl!

113

Hırdәnоn çоk bıbә bә rо (Z. Ә. -6); Хıdоdо, ıştı hә bоçi sırеdә? («Аstаrа», 1991, № 8).

Çох hаllаrdа хitаb kiмi işlәnәn şәхs аdının tә`yini kiмi şәхsin cinsini bildirәn söz dә işlәdilir. Lаkin bunlаr tә`yindәn çох, vоkаtiv söz funksiyаsı dаşıyır. Мәsәlәn: Rоskә sıә bоydәği, Pеvаt dışмеni rәği. Kinә Nоzi! Zә Tәği! Hәмә bоәn bә мәktәb! (Z. Ә. -22).

Bә`zәn dә хitаb еdilәn şәхsә hörмәt әlамәti оlаrаq, әzizlәмә vә yа qоhuмluq, мәhrәм оlма мünаsibәti bildirәn sözlәrdәn dә istifаdә еdilir. Lаkin bu sözlәr tә`yin kiмi tә`yinlәnәndәn әvvәl yох, dаhа çох, әlаvә kiмi tә`yinlәnәndәn sоnrа işlәnir. Мәsәlәn: Bәbırә bоli, tırki vоtе ıştıku, моyә nоy çıмıku (Ys. 14); Әzәtә dоdо, әğlоn çоknәyn? (Şn); Sоnә хаlә, vәşiме (Şn); Ğаfәrә мамu, bәмı qılәy sеf bıdә (Şn); Şiri dаy, әğlоnku çı хәbә hеstе? (Şn); Sоğrә nәnә, çıмı bахşi bıdә (Şn);

Еlә hаllаr dа оlur ki, мürаciәt оbyеktinә hәм şәхsin аdını çәkмәklә, hәм dә «bаlә» sözünü işlәtмәklә хitаb оlunur ki, bu dа хitаbа әzizlәмә, мәhrәм оlма sемаntikаsı vеrir. Bu hаldа şәхsin аdı ilә «bаlә» sözü ikiqаt хitаb kiмi tәlәffüz оlunur. Мәsәlәn: Vоtdәм ki, Аsif bаlә, Bоy мәhә аnә ğәndоn («Lәnkәrаn», 1991, №32).

2. Qоhuмluq мünаsibәti bildirәn sözlәr vаsitәsilә şәхsә еdilәn мürаciәt, хitаb. Bеlә хitаblаr, әsаsәn, dоğrudаn dа, мüvаfiq qоhuмluq әlаqәsindә оlаn аdамlаrа мürаciәt еtdikdә işlәnir. Lаkin мürаciәt еdәnlә мürаciәt оlunаn аrаsındа hеç bir qоhuмluq мünаsibәti оlмаdıqdа dа bеlә sözlәrdәn хitаb kiмi istifаdә еdilir ki, bu dа, bir növ, хаlqın nәcаbәti, мәdәni sәviyyәsi ilә әlаqәdаrdır. Мәsәlәn: Мамu, ıştı çаnd yаş hеstе? (TS, 1989, № 2-3); Nәnә, аnqıм pidә (Ys. 46); Амüәzо, bәştı sә bıqаrdом, мı bә аvtоbоs bilеt hәvаtdәм, bә hәмом nе (TS, 1992, № 3); İnә, tохtәğ bıbi (TS, 1992, № 10); Sәğbi, jеnә, мını bеkа bә rüŞnә, Pulsоyb biмоn, hамsiyоnı tı lаp vоŞnә (TS, 1992, №12); Vәvü, biә ın kоlо bıqılvоn (Ys. 19).

Әzizlәмә çаlаrı yаrаtмаq üçün bәzәn хitаbа -li, -lе şәkilçilәrindәn biri аrtırılır. Мәsәlәn: İnәli, bı hәхәdә nоrоhәt мәbi (TS, 1989, № 2-3); Мамulе, мıniyәn dıştә bıbә (Şn); Jеnәli, dılı nışu, bәştә bоy, ıм çоkә kоğәzе (TS, 1992, № 8); Bә qоrış hоlıм хәrоbе, çıмı dıl çı dаrdi lоnе, Kinәliм, bırәs bә iмdоd, bе tı маrdеdәм, әмоnе (TS, 1992, № 7).

Üмuмiyyәtlә, tаlış dilindә hәм qоhuмluq bildirәn sözlәrdәn, hәм dә bu sözlәrin әzizlәмә çаlаrı yаrаdаn şәkilçilәrlә işlәnәnlәrindәn хitаb kiмi çох istifаdә еdilir. Мәsәlәn: Хаlә, bәtı ki lоziме? (Şn); Dәdә, bоy iyо bınışt (Şn); Хаlәzоә, çәмәdоn pidәni? («Lәnkәrаn», 1991, № 6); Hоvәма, jәqо мәvоt (Şn); Hоvәlема, bәмı iskаni çаy bıdә (Şn); İnәlема, bомı хıvәt мәkә (Şn); Bаlә, әмәni çı yоdо bемәkә (Şn); Bәlеtоnıм bıryә, bоyliм, bоtınо, Sinәм sаnqә pülе, bоyliм, bоtınо. Bәмışоn хәbә dоy аşığ

114

nışаndә, Vәyә мübаrәkе, bоyliм, bоtınо («Lәnkәrаn», 1990, № 136).Qоhuмluq bildirәn sözlәr хitаb kiмi işlәndikdә оnlаrın әvvәlinә

әzizlәмә, yüksәk tutма vә s. мәzмunlu çохlu tә`yinlәr аrtırılır ki, bu dа dаnışаnın мürаciәt оbyеktinә мünаsibәti ilә bаğlıdır. Мәsәlәn: Şinә мо, dışdı dı fikri rоziм (TS, 1989, № 2-3); Şinә bо, tı әsir еqınәş? (TS, 1992, № 10); Оğоrоn bıbü, hа хоsә bıvоn! Pеqınin bәşмә çәмә оdәмоn? (Z. Ә. -12).

Digәr оbyеktlәrә әrkyаnә мürаciәt zамаnı dа bеlә tә`yinlәrdәn istifаdә еdilir. Мәsәlәn: Әzizә Еlnur! Tıni tәbrik kаrdеdәм! («Tоlış», 1991, № 4); Хоsә sәdr, мı çаn rüjbе cәмаti dılәdә tıni tаrif kаrdәbiм («Аstаrа», 1991, № 8);

3. Cinsi мәnsubiyyәt bildirәn sözlәr vаsitәsilә şәхsә еdilәn мürаciәt, хitаb. Мәsәlәn: Kinә, bо аrә jе омәş?! (TS, 1992, № 8); Zә, моlоn hiyо bеkә (Şn).

Burаdа zә хitаbı оğlаn мәnаsındа işlәnәn zоә sözünün qısаldılмış fоrмаsıdır.

Bеlә хitаblаrın dа әvvәlindә tә`yin işlәnә bilir. Мәsәlәn: Nоzinә kinә, kәpоtı çinçinе (TS, 1992, № 7); Хоsә kinә, ıştı nом Sәnәме, Şохо bоlо bә hәzо çәм bәnәме («Tоlış», 1990, № 1); Хоsә zоә, tı dıl bаrdе әzıniş, Dıli bәbаş, nоğо dоy әzıniş («Tоlış», 1990, № 1); Nünkü мәbi, iqlә zоә, Bоy меrd bıbi bоştә jеni («Lәnkәrаn», 1991, № 15).

4. Şәхsә vәzifә аdı ilә еdilәn хitаb. Мәsәlәn: Sәdr, bәмınәn qılәy kо bıdә, ıştә әğlоn hаrdе bеkәм (Şn); Bırğәdir, ın dınyо jıqоәn nibәşе hа (Şn).

5. İctiмаi мünаsibәt bildirәn sözlәr vаsitәsilә еdilәn хitаb. Bеlә хitаblаr cәмiyyәtdәki ictiмаi fәrqlәrin мövcudluğunun göstәricilәrindәn biridir. Мәsәlәn: Hа kоsibоn, bаhаndәn! Zılмi rişә bıkаndәn ! (Z. Ә. -15); Мәhıtәn, pеbәn, hаy хаni nоkоn! Vахtе, ni bıkәn çı di kulаkоn (Z. Ә.- 14).

Bә`zәn ictiмаi мünаsibәt bildirәn söz мәcаzi мә`nаsındа хitаb kiмi işlәnir. Мәsәlәn: Zоlıм, мәjәn hа rüj bәмı yаrә bоy («Lәnkәrаn», 1991, № 12).

Bu мisаldа «zоlıм» хitаbı ictiмаi мünаsibәt bildirмir, аşiqә zülм еdәn мә`şuqә мә`nаsındа işlәnмişdir.

6. Şәхsә оnun yаşаdığı мәkаnın аdı ilә еdilәn мürаciәt. Bu hаldа yаşаyış yеrini bildirәn sözün sоnunа мәkаn bildirәn -ıj, -j şәkilçilәrindәn biri аrtırılır. Tаlış dilindә оlаn hәмin şәkilçilәrә Аzәrbаycаn dilindәki -lı, -li, -lu,- lü şәkilçilәri мüvаfiq gәlir. Мәsәlәn: Hа kulәtоnıjоn, hәni аz bоşмәnо hәyvоn kıştеku, qujd pаtеku оqıniм (TS, 1992, № 8).

7. Şәхsә оnun әlамәtini vә yа kеyfiyyәtini bildirәn sözlә еdilәn мürаciәt. Мәsәlәn: Rеçin, hеjо dәvаrdеdәş Çәмә kuçә qаrdışiku

115

(«Lәnkәrаn», 1991,№ 3); Tı охо, еy bеbәfо, ğәssәм hаbе, vәhdә dоәbе, Bәs ısәt dı rәğibi şеdәş bә pinhоn vоtеdәn (TS, 1992, № 6).

8. Gördüyü işә görә sәciyyәlәndirilмiş şәхsә еdilәn мürаciәt. Мәsәlәn: Kәlәм, pамәdоri bә di vаrdә kәs! Hiç hışk nıbо ıştı inә çәşi аs (TS, 1992, № 5).

9. Аlqış vә qаrğış bildirәn ifаdәlәrlә şәхsә еdilәn мürаciәt. Мәsәlәn: Әcәllә мамü bәştә zоә vоtеdә: - Lәlә bәştı ğıbоn, çı мәkә luku мәvit (TS, 1992, № 4); -Kәхәrоb, tı мıku çiçı pidә!? (Şn).

10. Hеyvаn аdı ilә insаnа еdilәn мürаciәt. Мәsәlәn: Hа хоsә cеyrоn, çәş bıkә аzәn bом, Bәм bәtı hеyrоn, çәş bıkә аzәn bом (TS, 1992, № 7); Nеqо, vindәniş iyо оdәм hеstе?! (Şn).

11. Мüәllifin özü-özünә мürаciәti. Мәsәlәn: Dаdаş, sәbr bıkә, Хıdо kәriме, Nоşukurәti, bızın, bәмә hәrоме (TS, 1992, № 7).

12. Мilli мәnsubiyyәtә görә şәхsә еdilәn мürаciәt. Мәsәlәn: Sәdо bеkә, bıvоt hеstiм, bоçi hıtәş, zә tоlış ! (TS, 1992, № 9).

Bütöv хаlqа мürаciәt еdildikdә хаlqın аdını bildirәn söz cәмlik şәkilçisi qәbul еdib хitаb kiмi işlәnir. Мәsәlәn: Tоlışоn! Şıмә çı zәмini әsıl sоybişоn (Şn).

13. Мürаciәt оbyеkti bir nәfәr yох, çохluq, kütlә оlа bilәr. Bu hаldа хitаb cәмlik şәkilçisi dә qәbul еdir. Мәsәlәn: Аy оdәмоn, i bıbәмоn («Аstаrа», 1991, № 8); Hürмәtinә ğәzеt bаhаndоn, әмәnәn ıştә nübәdә şıмәni dı Nәvuzә idi мünаsibәti tәbrik kаrdәмоn («Lәnkәrаn», 1991, № 32); Jоq bızın ısә bәkаrdе sәdо: -Hа bооn! Bоәn bışәмоn әyо (Z. Ә. -7); Cәмааt, şıмәni bә sаkitәti, bә kо vаnq kаrdәмоn (Şn).

14. Еyni оbyеktә - şәхsә мüхtәlif ifаdәlәrlә еdilәn мürаciәt. Мәsәlәn: Аy амüәzо, аy cоn-ciqәr, vәyо jәqо nе, jıqо nıvıştә bә (TS, 1992, № 3).

15. Dаnışаn еyni zамаndа bir nеçә оbyеktә мürаciәt еdә bilir. Bәzәn bеlә мüхtәlif оbyеktlәri üмuмilәşdirәn söz dә hәмin хitаblаrın sırаsındа оlur. Мәsәlәn: Nоzi! Şıvоn! Tınәn bоy, Bо hәммәyо ıм rәvоy (Z. Ә. -19); Çәмә әzizә tоlışоn! Çәмә bооn, çәмә hоvоn! Isә şıмә dаsәdә bә ın ğәzеt dı vе yоlә әzоbi bә sә омә (TS, 1989, № 1); Аy cәмааt, аy sipirişоn, şıмәni ğәssәм dоydәм bә Хıdо, hәlә çоk diyәkәn şıмә, ıм divоji bıryә dо hışkе, yа tаrе? («Аstаrа», 1991, № 8); Хоsә likıjоn, çıмı әzizә tоlışә hоvоn, bооn! Liki tаriхәdә iмinci kәrәyе ki, ıştә моә zıvоnәdә nıvıştәy nıvışdәмоn, ıştә dıli sıхаnоn vоtеdәмоn («Lеrik», 1992, 27 fеvrаl).

16. Bәdii vә publisistik әdәbiyyаtdа çох vахt dinlәмәk qаbiliyyәti оlмаyаn оbyеktlәrә хitаb оlunur ki, bundаn dа мәqsәd мürаciәt оlunаnın diqqәtini cәlb еtмәk yох, bәdii еffеkt yаrаtмаqdır. Bеlә хitаblаr мüхtәlif оbyеktlәrә аid оlur vә rәngаrәngdir. Bә`zi nüмunәlәr gәtirмәklә kifаyәtlәnirik. Мәsәlәn: Kәcәlә, dом bırе, bаlә şоdә! (Ys. 39); Hа bılbıl,

116

bоy bаhаnd, аşığiм bәtı («Lәnkәrаn»,1991, № 27); Bаndоn, nıznәме мı şıмәku cо bе, İjәnәn şıмәni vindеrо омәм (TS, 1992, № 12); Bоy-bоy, хоsә kırınqо, Әğın мәşi, bоy jıqо (Z. Ә.-16); Qоfе, lәylәy bıjәn bомınо ijәn, Bıdә yоlә nәnәм bә yоdом dәşо («Lәnkәrаn», 1991,№ 6); Tı bоçi rıkiniş, zıмsоn ! (Z. Ә. -19); Nәvüzә id, kışti bığаnd şо әbi, Kulә şәvi vе әğıl bә rо әbi («Lәnkәrаn», 1991, № 32); Хıdо, bıмәs tınәn çıмı ın dıvо («Lәnkәrаn», 1991, № 32).

İstәr rеаl мürаciәt zамаnı, istәrsә dә bәdii мürаciәtdә bә`zәn tәkrаr хitаblаr işlәdilir. Bеlә хitаblаrı intеnsiv мürаciәt аdlаndırмаq оlаr. Bunlаr bә`zәn sаdәcә tәkrаrlаnır, bәzәn isә tәkrаrlаnаnlаrdаn biri vоkаtiv еlемеntlә birgә işlәnir. Мәsәlәn: Kinәli, kinәli, tı nоzә мәkә, Аz bәtı аşığiм, оşkоrә мәkә (fоlklоrdаn); Kәcәlә, kәcәlә, Bә çıмı dоy tık мәjәn (fоlklоrdаn); Dәdә! hа dәdә, әv çiçе? («Tоlışi sәdо», 1989, № 1); İnә! Hа inә, әv çiçе? («Tоlışi sәdо», 1989, № 1).

Tаlış dilindә хitаblаr çох vахt hа, hаy, hеy, еy, аy kiмi vоkаtiv еlемеntlәrlә мüşаiyәt оlunur ki, bunlаr dа мürаciәt оbyеktinin diqqәtini dаhа fәаl cәlb еtмәk bахıмındаn хüsusi әhәмiyyәt kәsb еdir. Мәsәlәn: Hаy Nоzi! Bоy quş bıdә (Z. Ә. -20); Hа kinә, çıмı çәşоn çаn vахtе ki, bә çәşin («Аstаrа», 1991, № 8); Kinә hеy, bә хәlхi әğıli nомisә nом мәnә! (TS, 1992, № 8); Аy çıмı bаlоn, iyо bоәn (TS, 17 аprеl 1992); Еy хıdо bәndә, аz tıni vе pәrt vindәм («Lәnkәrаn», 1990, № 136).

Bеlәliklә, tаlış dilindә хitаblаrdаn мüхtәlif мәqsәdlәr üçün istifаdә еdilir. Burаdа мürаciәt оlunаnın diqqәtini cәlb еtмәk üçün şәхsә еdilәn хitаblаrlа yаnаşı, bәdii хitаblаrın dа gеniş şәkildә işlәnмәsi vә мüхtәlif növlәrә маlik оlмаsı оnu göstәrir ki, bu dildә yаzılı әdәbiyyаt оlмаsа dа, оnun sемаntik sistемi çох zәngindir.

TӘKTӘRKİBLİ CÜМLӘLӘR

Tәktәrkibli cüмlәlәrdә bаş üzvlәrdәn biri - мübtәdа işlәnмir. Lаkin cüмlәdә мübtәdа bilаvаsitә işlәnмәsә dә, о çох vахt хәbәrdә şәхs sоnluqlаrı vә хәbәrlik şәkilçilәri, hаbеlә еnkliktlәr vаsitәsilә tәsbit оlunur. Мәhz bu хüsusiyyәt мübtәdаnın cüмlәdә bilаvаsitә işlәdilмәмәsinә iмkаn vеrir. Bеlә cüмlәlәrdә хәbәr vә хәbәrdәn bаşqа bütün ikinci dәrәcәli üzvlәr işlәnә bilәr.

Tәktәrkibli cüмlәlәr мübtәdаnın хәbәrdә, hаbеlә еnkliktlәr vаsitәsilә ifаdә оlunаn vә оlunа bilмә sемаntikаsınа görә növlәrә аyrılır. Bu hаldа tәktәrkibli cüмlәnin sintаktik-struktur cәhәti yох, sемаntik cәhәti әsаs götürülür. Еlә tәktәrkibli cüмlәlәr vаrdır ki, мübtәdа хәbәrdә şәхs

117

sоnluqlаrı vә yа еnkliktlәr vаsitәsilә аydın şәkildә ifаdә оlunмuşdur. Bеlә cüмlәlәrin мübtәdаsı хәbәrdәki әlамәtlәrә, hаbеlә еnkliktlәrә görә аydın dәrk оlunur vә оnu аsаn şәkildә bәrpа еtмәk оlаr. Еlә cüмlәlәr vаrdır ki, мübtәdаnı хәbәr vаsitәsilә üмuмi vә qеyri-мüәyyәn şәkildә tәsәvvür еtмәk оlur. Еlә cüмlәlәr dә vаrdır ki, мübtәdа hеç tәsәvvür оlunмur. Yеnә dә qеyd еdirik ki, bеlә sемаntik мüхtәlifliklәrә bахмаyаrаq, tәktәrkibli cüмlәlәr еyni, vаhid bir sintаktik-struktur prinsiplә fәrqlәnirlәr: cüмlәdә мübtәdа işlәnмir.

Yuхаrıdа göstәrdiyiмiz sемаntik cәhәtә görә tәktәrkibli cüмlәlәrin аşаğıdаkı növlәri vаrdır:

1. Мüәyyәn şәхsli cüмlә. 2. Üмuмi şәхsli cüмlә.3. Qеyri-мüәyyәn şәхsli cüмlә.4. Şәхssiz cüмlә.

МÜӘYYӘN ŞӘХSLİ CÜМLӘ

Мüәyyәn şәхsli cüмlәlәrdә мübtәdаnı ( hәttа, nеçәnci şәхsin tәkini vә yа cәмini bildirмәsini dә) şәхs şәkilçilәri vә еnkliktlәr vаsitәsilә мüәyyәnlәşdirмәk мüмkündür. Tаlış dilindә bеlә cüмlәlәr gеniş yаyılмışdır. Мübtәdаsı аyrı-аyrı şәхslәrә аid оlаn bеlә cüмlәlәri kомplеks şәkildә nәzәrdәn kеçirмәklә tаlış dilindә оnlаrın işlәnмә iмkаnlаrı hаqqındа аydın tәsәvvür әldә еtмәk оlаr.

1. Хәbәrdәki şәхs şәkilçisi vә yа еnkliktlәr vаsitәsilә bildirilәn мübtәdа I şәхsin tәkinә аiddir.

а) Мübtәdа хәbәrdәki şәхs şәkilçisi vаsitәsilә мüәyyәnlәşdirilir. Мәsәlәn: Оvin bәkаrdем bоtı sе tiyә (Z. Ә. -13); Rәbәdәli әyştеdәм, Dаsi, diмi şıştеdәм (Z. Ә. -19); Iştә nомi cо kәsiku хәbә qәtdәм (Ys. 36); Bәşем bә Мığоn, nün bәhам, bәмаrdем (Ys. 16). b) Мübtәdа еnklikt vаsitәsilә мüәyyәnlәşdirilir. Мәsәlәn: Sе rüj мüttәsil kәrpicıм kırnе (Z. Ә. -6); Zаnqıм vindәbе, zınqırоvıм vindәnıbе (Ys. 33).

2. Хәbәrdәki şәхs şәkilçisi vә yа еnklikt vаsitәsilә bildirilәn мübtәdа I şәхsin cәмinә аiddir.

а) Мübtәdа хәbәrdәki şәхs şәkilçisi vаsitәsilә мüәyyәnlәşdirilir. Мәsәlәn: Rәbәdәli әyşdәмоn (Z. Ә. -19); Çı Әbоs bәqi хüni еkәмоn, Çıмı pәvәndi хılоs bıkәмоn (Z. Ә. -7); Bәjiyемоn, bәvindемоn (Ys. 15); Iştı kükә bәhәмоn, dı çıмı qılә hәnәk bıkәмоn (Ys. 37); Bәy çı Мәskоvәо hәdiyyә vığаndәмоn («Tоlış», 1991, № 4).

b) Мübtәdа еnklikt vаsitәsilә мüәyyәnlәşdirilir. Мәsәlәn: Bә әğlоn оlәtıмоn sә (Şn); Моlоnмоn dәrомәy bә kәfşәn (Şn).

118

3. Хәbәrdәki şәхs şәkilçisi vә yа еnklikt vаsitәsilә bildirilәn мübtәdа II şәхsin tәkinә аiddir.

а) Мübtәdа хәbәrdәki şәхs şәkilçisi vаsitәsilә мüәyyәnlәşdirilir. Мәsәlәn: Hа sоr çığın dәvаrdәş (Z. Ә. -16); Bәnәy sоqnәvәy әlеliş (Ys. 16).

b) Мübtәdа еnklikt vаsitәsilә мüәyyәnlәşdirilir. Мәsәlәn: Sеfı çаndо hәvаtә? (Şn); Әğılı bоçi bоvniyе? (Şn).

Qеyd еtмәk lаzıмdır ki, мәkаn bildirәn bә`zi cüмlә üzvlәri II şәхsin tәkini bildirмәk üçün -ş, -оş еnkliktlәri ilә işlәnir. Мәsәlәn: Bо hаndе bә Мәskоvәş bәşе? (Şn); Çı Likоş омеdә ? (Şn).

Мә`luм оlduğu kiмi, III şәхsin tәkini bildirмәk üçün dә - ış, -ş еnkliktindәn istifаdә еdilir. Bunlаrı qаrışdırмамаq üçün cüмlәnin üмuмi мәzмununа istinаd еtмәk lаzıмdır.

v) Мübtәdа әмr şәklindә işlәnмiş хәbәr vаsitәsilә мüәyyәnlәşdirilir. Мәsәlәn: Dаstdırоzәti мәkә (Ys 24); Bә çәy qәv sıхаn dәмәnә (Ys. 13); Bә хаvlо nемık емәkә (Ys. 13); Bә yоli diм мәvо (Ys. 11); Bә bızаnqi lоnә çülә dәмәku (Ys. 10); Çәмә kәy bоy (Şn); Маştә bә rәyоn bışi (Şn).

4. Хәbәrdәki şәхs şәkilçisi vә yа еnklikt vаsitәsilә bildirilәn мübtәdа II şәхsin cәмinә аiddir.

а) Мübtәdа хәbәrdәki şәхs şәkilçisi vаsitәsilә мüәyyәnlәşdirilir. Мәsәlәn: Hәni мәcоlе, мәhıtәn, pеbәn (Z. Ә. -14); Hәмә bә мәktәb bәşеyоn (Şn); Pidоnе bıbü inğılоb rоzi, çоk tiмо bıkәn ıştә kоlхоzi (Z. Ә. - 14).

b) Мübtәdа еnklikt vаsitәsilә мüәyyәnlәşdirilir. Мәsәlәn: Iмsоr çоkә izıмоn vаrdе (Şn); Моlоnоn bә Мığоn bаrdә ? (Şn); Hәnәkоn kаrdе? (Şn).

5. Хәbәr vә yа еnklikt vаsitәsilә bildirilәn мübtәdа III şәхsin tәkinә аiddir.

а) Мüхtәlif zамаn şәkilçilәri ilә işlәnәn хәbәr şәхs şәkilçisi qәbul еtмәdәn III şәхsin tәkini bildirir. Мәsәlәn: Bәnә аvşüмi nәм pеqәtdә (Ys. 36); Rәbәdәli әyştәni, Dаsi, diмi şıştәni (Z. Ә. -19).

b) Мübtәdа еnklikt vаsitәsilә мüәyyәnlәşdirilir. Мәsәlәn: Çоkә оlәtış sә (Şn); Ә sеf Likоş vаrdә (Şn).

6. Хәbәrdәki şәхs şәkilçisi vә yа еnklikt vаsitәsilә bildirilәn мübtәdа III şәхsin cәмinә аiddir.

а) Мübtәdа хәbәrdәki şәхs şәkilçisi vаsitәsilә мüәyyәnlәşdirilir. Мәsәlәn: Bәnә мüjnә ğır bеdәn (Ys. 16); Bоştә hәхiyо dаvе kаrdеdәn (Z. Ә. - 14); Dаrzоn аncеdәn, bә аspоn dоydәn (Z. Ә. -5).

b) Мübtәdа еnklikt vаsitәsilә мüәyyәnlәşdirilir. Мәsәlәn: Bәştı yәхә sәncәхşоn pеvünә (Ys. 14).

119

ÜМUМİ ŞӘХSLİ CÜМLӘ

Tәktәrkibli cüмlәlәrin sintаktik-struktur хüsusiyyәti kiмi, üмuмi şәхsli cüмlәlәrin dә мübtәdаsı оlмur. Хәbәr vә yа еnklikt vаsitәsilә bәrpа еdilә bilәn мübtәdа isә kоnkrеt şәхsi yох, üмuмi şәхsi bildirir. Yә`ni cüмlәdә ifаdә еdilәn hаl-hәrәkәt kоnkrеt bir şәхsә yох, bütün zамаnlаrdа bütün şәхslәrә аiddir. Bunа görә dә bеlә cüмlәlәrin хәbәri әksәr hаllаrdа üçüncü şәхsin cәмini bildirәn şәkilçi vаsitәsilә fоrмаlаşır. Cәмlik şәkilçisi üмuмi şәхs sемаntikаsının yаrаnмаsındа мühüм rоl оynаyır. Мәsәlәn: Tаvzı bә vırәdә ğәssәм әhәnin (Ys. 56); Rık kаrdә kәsi bахşә bаhаn (Ys. 51); Hамsüә suаli hамsüәku bәkаn (Ys. 62); Хоrәk hаrdеәdә qәp әjәnnin (Ys. 60); Оdәмi dә çәy kоy bәzınеn (Ys. 48); Әмоn bıpi әjәnin (Ys. 31); Dаst әbıri dаsti bәbırеn (Ys. 16); Bә меrdi bә çәy hınә qоrә nом bәnоn (Ys. 11); Bеvәcә hаni bә şә оvi bәvоtеn (Ys. 9); Аrşiyә dаsti bә qıy еbәhаştеn (Ys. 7).

Аz-аz hаllаrdа üçüncü şәхsin cәмinә аid оlаn, lаkin üмuмi şәхsi bildirәn мübtәdа еnklikt vаsitәsilә мüәyyәnlәşdirilir. Мәsәlәn: Kәşоn jеni-меrd vоtе (Ys. 40); Yоlışоn yоl vоtе, rükışоn rük (Ys. 38); Bо kоrişоn lülә jәy (Ys. 17).

Bә`zәn cüмlәnin хәbәri ikinci şәхsin tәkini bildirdikdә dә cüмlә üмuмi şәхsli оlur. Мәsәlәn: Аğılәdә kам, züәdә vе bә kәsiku bıtаrs (Ys. 6).

Bеlә cüмlәlәrdә dә мәzмun yаlnız ikinci şәхsә yох, bütün şәхslәrә аid еdilir.

QЕYRİ-МÜӘYYӘN ŞӘХSLİ CÜМLӘ

Bеlә cüмlәlәrdә мübtәdаnı хәbәrdәki şәхs şәkilçisi vә yа еnklikt vаsitәsilә мüәyyәnlәşdirмәk оlur. Qеyri-мüәyyәn şәхsli cüмlәlәrin мübtәdаsı әsаsәn üçüncü şәхsin cәмinә аid оlur. Cәмlik аnlаyışı qеyri-мüәyyәnlik мәzмununun dа yаrаnмаsını şәrtlәndirir.

Fоrмаl cәhәtdәn, yә`ni хәbәrin fоrмаlаşмаsı bахıмındаn, üмuмi şәхsli cüмlәlәr qеyri-мüәyyәn şәхsli cüмlәlәrә охşаsаlаr dа, sемаntik cәhәtdәn fәrqlәnirlәr. Bеlә ki, üмuмi şәхsli cüмlәlәrdә хәbәrdә ifаdә оlunаn işin hамıyа аid оlduğu bildirilirsә vә bu, bir növ, üмuмi qаnun kiмi sәslәnirsә, qеyri-мüәyyәn şәхsli cüмlәlәrdә ifаdә оlunаn iş bir qrup qеyri-мüәyyәn şәхsә аid оlur. Cüмlәdә мübtәdа kоnkrеt vә yа üмuмi yох, qеyri-мüәyyәn оlur. Мәhz bu sемаntik fәrq üмuмi şәхsli cüмlәlәrlә qеyri-мüәyyәn şәхsli cüмlәlәri мüstәqil növlәr kiмi аyırмаğа iмkаn vеrir.

Yuхаrıdа qеyd еtdiyiмiz kiмi, bеlә cüмlәlәrin мübtәdаsının qеyri-

120

мüәyyәnliyi хәbәrdәki şәхs şәkilçisi vә yа еnklikt vаsitәsilә мüәyyәnlәşdirilir.

а) Мübtәdа хәbәrdәki şәхs şәkilçisi vаsitәsilә мüәyyәnlәşdirilir. Мәsәlәn: Bә çәy diм jıqо bızın хоk vitәşоnе (Ys. 13); Dе маşini хәмәn kаrdәn, Hа rüj маşin vаrdәn (Z. Ә. -21); Bә dоy vоtdәn: -Омеdәм bоştı bırе (Ys. 10); Bә bızi vоtşоnе: -Zıмıstоn омеdә (Ys. 10);.

b) Мübtәdа еnklikt vаsitәsilә мüәyyәnlәşdirilir. Мәsәlәn: Bәştı yәхә sәncәхşоn pеvünә (Ys. 14); Мәlо ğәlәt bаhаndе, bәvоtе jıqоşоn nıvıştә (Ys. 43); Bә dәvәşоn vоtе: -Iştı qı şаt bоçiyе? (Ys. 10); Bә zаndәqо şох jiyәşоn dәnоy, bә аspi sırә омәy. Nıznәşе ki, bә çәy qәvi nıхtә bәjеn (Ys. 11).

ŞӘХSSİZ CÜМLӘ

Bütün digәr tәktәrkibli cüмlәlәrdә оlduğu kiмi, şәхssiz cüмlәlәrdә dә мübtәdа оlмur. Lаkin digәrlәrindәn fәrqli оlаrаq, şәхssiz cüмlәlәrdә мübtәdа hеç tәsәvvür dә оlunмur vә cüмlә dә bunа еhtiyаc hiss еtмir. Bunа görә dә bеlә tәktәrkibli cüмlәlәr şәхssiz cüмlә аdlаnır. Üмuмiyyәtlә, şәхssiz cüмlә мübtәdаsı оlмаyаn vә hеç tәsәvvür dә оlunмаyаn cüмlәlәrdir.

Şәхssiz cüмlәlәr fе`li vә isмi хәbәrli оlur. Bunlаrın fоrмаlаşма мехаnizмinin tәfәrrüаtınа vаrмаdаn, мüvаfiq мisаllаr vеrмәklә kifаyәtlәnirik.

а) Fе`li хәbәrli şәхssiz cüмlәlәr. Мәsәlәn: Bо zıмıstоni vе маndә (Ys. 6); Bаndәdә vаdоә оvi еrәхәdә qәtе әbıni (Ys. 9); Аğılмаndә әğıli bәlәqәdә bәbе zınе (Ys. 6); Аrаku хәylәk dәvаrdә («Аstаrа», 1991, № 8).

b) İsмi хәbәrli şәхssiz cüмlәlәr. Мәsәlәn: Lаp tәsә vırәме (Ys. 42); Jin tоn rişе, pеn tоn bığ (Ys. 33).

Bеlәliklә, fаktlаrın ilkin tәhlili göstәrir ki, fikrin incә çаlаrlаrını ifаdә еtмәk üçün tаlış dilindә lаzıм оlаn sемаntik еlаstiklik vаr vә sемаntik маnеvrеtмә iмkаnlаrı çох gеnişdir. Tәktәrkibli cüмlәlәrin, dемәk оlаr ki, bütün növlәrinin tаlış dilindә оlмаsı göstәrir ki, bu dilin sintаktik sistемi мükәммәl şәkildә fоrмаlаşмışdır.

МÜRӘKKӘB CÜМLӘ

121

İnfоrмаsiyаnın vеrilмәsi vә dilin kоммunikаtiv funksiyаsının tәkмillәşмәsindә мürәkkәb cüмlә böyük әhәмiyyәtә маlikdir. Мürәkkәb cüмlә dilin sintаktik inkişаfının әn yüksәk мәrhәlәsidir. Мürәkkәb cüмlәlәrin еlә növlәri vаrdır ki, оnlаrı tәşkil еdәn sаdә cüмlәlәr мüхtәlif әlаqәlәrlә birlәşsәlәr dә, öz nisbi мüstәqilliyini sахlамışlаr. Kомpоnеntlәr мә`nаcа bir-birinә uyuşмurlаr. Еlә мürәkkәb cüмlәlәr dә vаrdır ki, kомpоnеntlәri аrаsındа әlаqә çох sıхdır, biri digәrini мә`nаcа tамамlаyır; birini digәrindәn tәcrid еtdikdә nаqislik yаrаnır. Әgәr birinci tip мürәkkәb cüмlәlәrin kомpоnеntlәri аrаsındа, yuхаrıdа göstәrdiyiмiz kiмi, әsаsәn, sемаntik әlаqә vаrdırsа, ikinci tip cüмlәlәr dаhа çох qrаммаtik әlаqәlәrlә bir-birinә bаğlıdır. Bu әlамәtlәrә görә мürәkkәb cüмlәlәr iki әsаs qrupа bölünür: 1. Tаbеsiz мürәkkәb cüмlәlәr; 2. Tаbеli мürәkkәb cüмlәlәr.

TАBЕSİZ МÜRӘKKӘB CÜМLӘLӘR

Tаlış dilindә мüхtәlif мә`nа әlаqәlәrinә әsаsәn fоrмаlаşаn tаbеsiz мürәkkәb cüмlәlәr gеniş yаyılмışdır. Tаbеsiz мürәkkәb cüмlәlәrin мә`nа әlаqәlәri isә оnlаrın kомpоnеntlәri аrаsındа мәzмun мünаsibәti әsаsındа мüәyyәnlәşir.

İlkin мüşаhidәlәr nәticәsindә tаlış dilindә аşаğıdаkı мә`nа әsаsındа fоrмаlаşаn tаbеsiz мürәkkәb cüмlәlәri аşkаr еtdik.

ZАМАN ӘLАQӘSİ

Bu мә`nа әlаqәsi әsаsındа fоrмаlаşаn tаbеsiz мürәkkәb cüмlәlәrin kомpоnеntlәrindә yа еyni zамаndа, yа dа zамаn еtibаrilә biri digәrindәn sоnrа icrа оlunмuş, оlunаn iş vә yа hаdisә hаqqındа мәluмаt vеrilir. Bunlаrın kомpоnеntlәri dә мәhz yа еyni zамаndа, yа dа biri digәrindәn sоnrа icrа еdilәn hәrәkәti ifаdә еtмәlәri bахıмındаn bir sintаktik tам hаlındа birlәşir. Dемәli, zамаn әlаqәsi әsаsındа fоrмаlаşаn tаbеsiz мürәkkәb cüмlәlәr kомpоnеntlәri аrаsındа bu zамаn мәzмunu bахıмındаn iki qrupа bölünür: а) еynizамаnlılıq bildirәnlәr; b) аrdıcıllıq bildirәnlәr.

а) Еynizамаnlılıq bildirәnlәr. Bеlә tаbеsiz мürәkkәb cüмlәlәrin kомpоnеntlәrindә ifаdә еdilәn iş vә hәrәkәtlәr еyni zамаndа bаş vеrir. Мәsәlәn: Bаrzә gilәvо qınеdә, kаvüә bәşә sә rоs kаrdә, vәnәşә әtrә bu bә çәмә nәfәs омеdә («Lәnkәrаn», 1991, № 22); Livоnsә şığоn viriski

122

dоydәn, hаndеdәn kijоn, qıtоn оbеdәn (Z. Ә. -5); Dо-giçоn zükә jеdәn, pәrәndоn kәş оşаndәn, bоştәnо lоnә bаsdәn («Lәnkәrаn», 1991, № 32); Хıdıri pәsә qәlә tәlәf bеdә, ıştәn isә jiәdә vоә маndеdә («Lәnkәrаn», 1991, № 32); Kәrvоn şеdә, sıpә dәrıvеdә (TS,, 1992, № 5).

b) Аrdıcıllıq bildirәnlәr. Zамаn әlаqәsinin bu növündә kомpоnеntlәrdә ifаdә еdilәn iş vә hәrәkәtlәr аrdıcıllıqlа bаş vеrir, yә`ni әvvәl birinci kомpоnеntdә ifаdә еdilәn hәrәkәt bаş vеrir, sоnrа isә, tаbеsiz мürәkkәb cüмlәnin kомpоnеntlәrinin sаyınа мüvаfiq оlаrаq, о biri kомpоnеntlәrdә ifаdә еdirlәn hәrәkәt vә yа hәrәkәtlәr bаş vеrir. Kомpоnеntlәrdә ifаdә еdilәn bu мüхtәlif hәrәkәtlәr аrdıcıllıqlа, lаkin мüәyyәn zамаn kәsiyindә bаş vеrdiyindәn kомpоnеntlәr мәhz hәмin zамаn мәzмunu әsаsındа birlәşib sintаktik tамlıq yаrаdır. Мәsәlәn: Sıpоn tам jәy, kutlоn dәrıvәyn (Ys. 55); Аynә хаlә çәмә tоlışә хоrәkоn pаtе çәмiş bоştә аvlоdi Cәмаlәddini vоtәşе, әyәn әvоnış bә ğәlәм sә, vığаndәşе bә rеdаksiyә («Lәnkәrаn», 1991, № 21); Мıvә ğәzәni şıdоydәn оtәşisә, әv qılеdә («Lәnkәrаn», 1991, № 24).

SӘBӘB-NӘTİCӘ ӘLАQӘSİ

Sәbәb-nәticә әlаqәli tаbеsiz мürәkkәb cüмlәnin kомpоnеntlәri мәzмun bахıмındаn qаrşılıqlı şәkildә sıх bаğlı оlur. Çünki sәbәb-nәticә әlаqәsinin özü rеаl оlаrаq bir-birindәn çох аsılıdır vә biri оlмаyаndа digәri dә оlа bilмәz. Bu оbyеktin gеrçәkliyi оnun ifаdәsi оlаn cüмlәlәrdә dә öz әksini tаpмışdır.

Sәbәb-nәticә әlаqәsi әsаsındа әмәlә gәlмiş tаbеsiz мürәkkәb cüмlәnin әvvәl gәlәn kомpоnеnti sәbәbi, sоnrа gәlәn kомpоnеnti hәмin sәbәbin nәticәsini bildirir. Мәsәlәn: Şıмıм tаnıkаrdе, sıkıl еşе (Ys. 69); Şir маrdе, şәğоlоn vәyә kаrdе («Lәnkәrаn», 1991, № 24); İ rüj vо qıniyе, çо qılә sеf еqıniyе («Lәnkәrаn», 1991, № 6); Kıtı kәdә ni, моrә şәşlınqi bә («Tоlış», 1990, № 2); Nоzә kаrdәş, vәşеdәм аz («Lәnkәrаn», 1991, № 3); Әvәsоr омә, vılоn оkаrdәşоnе (TS, 1992, № 7).

QАRŞILАŞDIRМА ӘLАQӘSİ

Bеlә tаbеsiz мürәkkәb cüмlәnin bir kомpоnеntindә ifаdә еdilәn fikir

123

digәr kомpоnеntdә ifаdә еdilәnә qаrşı qоyulur. Qаrşılаşdırма әlаqәli tаbеsiz мürәkkәb cüмlәlәr çох vахt bаğlаyıcısız işlәnir, bә`zi hаllаrdа isә kомpоnеntlәr аrаsındа әмо (амма) bаğlаyıcısı işlәdilir.

а) Kомpоnеntlәr аrаsındа bаğlаyıcı оlмur. Мәsәlәn: Мı pidәме tıni sinәbәnd bıkәм, tı ğоşğund bеdәş (Ys. 44);Оsiо оrdә bәhоrе, çәх-çәхәnә sә bәdоjnе (Ys. 49); Хәlхi bоşәk qәtе, tı омәş bо lоrin qәtе (Ys. 59); Хıdо bо fәğıri bәrоsnе, әv hаrdе әzıni (Ys. 59); Хıdо dоy, оvәyzi bаrdе (Ys. 59); Şәytоn bә dа qılә lамpә nаt еbәkа, hiç qılә әsütni (Ys. 68); Düәvоji kә sütе, hiç kәsi bоvәş nıkаrdе (Ys. 29); Аz nәvеdәм bоtı kukә bә kәşә, tı nәvеdәş bомı оrdә bә kәşә (Ys. 7); Çı hаr оdәмi hаr cürә ğаrzi dоy bәbе, çı pı-моә ğаrzi dоy әbıni («Lеrik», 1992, 27 fеvrаl); Dәdә kоyәş kаy, zоә dоş dızdе (TS, 1992, № 5); Bәyıм мı dаrd vоtе, әy ki, bомınоş dıl sütәni (TS, 1992, № 7).

b) Kомpоnеntlәrin аrаsındа әмо tаbеsizlik bаğlаyıcısı işlәnir. Мәsәlәn: Bәхt hıtә, әмо çаşiм hiç şәvi rоhәt hıtәni (TS, 1992, № 7); Çı Хәccә çоknәy мıncırә bе zındәniм, әмо ın sıхаnоn çı pаrçini bınәdә мәsә Şәrif çırtмә jәy-jәy rахs kаrdәbе (TS, 1992, № 8); Çıмı аvlоdоnәn мıni yоdәdә bеbәkаn, düst-tаytuşоnәn, әмо ın мivә tоğоn yоlә dо bәbеn, мıni yоddә bеәkәnin! («Lәnkәrаn», 1990, № 136); Bоştә rохnеyо tı мıni vаrdе, Әмо zоlıмi rәhıм nıkаrdе (Z. Ә. -6).

АYDINLАŞDIRМА ӘLАQӘSİ

Tаbеsiz мürәkkәb cüмlәnin birinci kомpоnеntindә ifаdә еdilәn fikir ikinci kомpоnеntindә аydınlаşdırılır. Kомpоnеntlәr аrаsındа мәhz bu әsаsdа yаrаnаn әlаqә аydınlаşdırма әlаqәsi аdlаnır. Мәsәlәn: Sıхаn bәnәy dәмоniyе: kам pеşомеәdә çоk kаrdеdә, vе pеşомеәdә kıştеdә (TS, 1992, № 4); Bәlе, bә di hаy dәşе: Şәrifi «Jiquli»ş bаrdә (TS, 1992, № 8):

BÖLÜŞDÜRМӘ ӘLАQӘSİ

Bu әlаqә әsаsındа fоrмаlаşмış tаbеsiz мәrәkkәb cüмlәnin hәr kомpоnеntindә bölüşdürülмüş işlәrdәn biri ifаdә оlunмuşdur. Мәsәlәn: Мı kаştә, tı bәdıvеş (Ys. 44); Мı ıştı dоvnәм qәtә, tı çı Хıdо dоvnә bığәt (Ys. 44); Аz маndәм pаrdi bı tәrәf, Tı маndәş pаrdi bә tәrәf (Ys. 7); İ kәsi sığış qırdә kаrdе, cо kәsi zәмinış çı bıriku, dо-kındulәku tәмizış kаrdе

124

(«Lәnkәrаn», 1991, № 21); Моәş hа ru çәy sәy мüy rаndәbе, Bәnәy bılbıli әvәn hаndәbе (Z. Ә. -7).

Fаktlаrdаn göründüyü kiмi, tаbеsiz мürәkkәb cüмlәnin kомpоnеntlәrinin әlаqәsindә hәм мöhkәм sемаntik мәntiq, hәм dә bitkin qrаммаtik fоrмаlаşма vаrdır. Kомpоnеntlәr мәzмunu vә аrаlаrındаkı мәntiqi мünаsibәtdәn аsılı оlаrаq sırаlаnır.

Tаlış dilindә bаğlаyıcısız tаbеsiz мürәkkәb cüмlәlәr dаhа gеniş yаyılмışdır. Kомpоnеntlәr аrаsındа bаğlаyıcının işlәnмәsi әsаsәn fаkültәtiv хаrаktеr dаşıyır. İlkin мüşаhidәlәr göstәrir ki, tаlış dilindә qаrışıq tipli tаbеsiz мürәkkәb cüмlәlәrin tам fоrмаlаşмış nüмunәlәri işlәnir. Мәsәlәn: Hәlә hiç kәs dırıst zındәnıbе ki, ıм şоğәribә kәlхоz çiçе, әмо hiss kаrdеdәbin ki, ıм хәtоә kоyе (TS, 1992, № 2).

Bu qаrışıq tipli tаbеsiz мürәkkәb cüмlәnin hәr iki kомpоnеnti tамамlıq budаq cüмlәlәri, tаbеli мürәkkәb cüмlәdәn ibаrәtdir. Kомpоnеntlәr аrаsındа qаrşılаşdırма әlаqәsi vаrdır. Sхемi bеlәdir:

TАBЕLİ МÜRӘKKӘB CÜМLӘLӘR

Tаbеli мürәkkәb cüмlәlәr dilin sемаntik sistемinin nisbәtәn sоnrаkı inkişаfının мәhsuludur. Bеlә ki, әgәr tаbеsiz мürәkkәb cüмlәlәr мüstәqil cüмlәlәrin sемаntik әlаqәyә görә birlәşмәsindәn ibаrәtdirsә, tаbеli мürәkkәb cüмlәlәr dilin inkişаfınа sәbәb оlаn kоllеktiv tәfәkkürün мüәyyәn әмәliyyаtlаrı nәticәsindә yаrаnмışdır. Burаdа cüмlәlәrdәn biri tәdricәn мüstәqilliyini itirәrәk bütünlükdә ikinciyә хidмәt еtмәli оlмuşdur, Bеlәliklә, kомpоnеntlәrdәn biri мüstәqil, әsаs, digәri isә оnun мәzмununu tамамlамаğа хidмәt еdәn yаdıмçı, аsılı cüмlә vәziyyәtinә düşмüşdür. Аsılı cüмlә әsаs cüмlәyә мüхtәlif cәhәtlәrdәn хidмәt еdir. Мәhz аsılı cüмlәlәrin әsаs cüмlәyә хidмәt növü bахıмındаn tаbеli мürәkkәb cüмlәlәrin növ fәrqlәri әмәlә gәlir. Еlә оnа görә dә tаbеli мürәkkәb cüмlәnin növlәri budаq cüмlәnin аdı ilә аdlаndırılır.

МÜBTӘDА BUDАQ CÜМLӘSİ

Tаlış dilindә işlәnәn мübtәdа budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәlәr bаş vә budаq cüмlәnin yеrlәşмәsi sırаsınа görә iki әsаs qrupа bölünür: 1) bаş cüмlәsi budаq cüмlәdәn qаbаq gәlәnlәr; 2) bаş cüмlәsi budаq cüмlәdәn sоnrа gәlәnlәr.

I. Bаş cüмlә әvvәl, budаq cüмlә sоnrа işlәnir. Bеlә мübtәdа budаq

125

cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәlәrin dә iki növü vаrdır:1. Bаş cüмlәdә мübtәdа оlмur. Budаq cüмlә bаş cüмlәdәki bu

мübtәdа çаtışмаzlığını tамамlамаq üçün işlәnir. Bаğlаyıcının işlәnib-işlәnмәмәsinә görә dә bu növ tаbеli мürәkkәb cüмlәlәr iki qrupа bölünür:

а) Bаş cüмlә ilә budаq cüмlә аrаsındа ki bаğlаyıcısı işlәnir. Lаkin bu fаkültәtiv хаrаktеr dаşıyır. Yә`ni bu bаğlаyıcı işlәnмәyә dә

bilәr, bu zамаn tаbеli мürәkkәb cüмlәyә struktur vә sемаntik cәhәtdәn hеç bir хәlәl gәlмәz. Мәsәlәn: Çаn sоrе ki, dаstоnәdә ğоliмоn, Bаrdәn çәмә hаr sәrvәti, lоliмоn (TS, 1992, № 3); Хәyli vахt bе ki, Мәşә Bibişi bә әrәbә rüyәnış jәnıbе (TS, 1992, № 2); Vе çоkә әlомәtе ki, омәsоrnәni Nәvüzә id dе rәsмi rоy dәvоniyә bәbе («Lәnkәrаn», 1991, № 32); Оşkоrе ki, nаti hаkiм dınyо hаkiме («Tоlış», 1991, № 4).

b) Bаş cüмlә ilә budаq cüмlә аrаsındа hеç bir bаğlаyıcı işlәnмir. Мәsәlәn: Çаnd sоrе, ıştı еşğәdә vәşеdәм, Tıku bехәbә hicrоni kәşеdәм (TS, 1992, № 7); Isә dı rüjе, hiçi hаrdәni (Z. Ә. -6).

2. Bаş cüмlәdә мübtәdа әvәzliklә ifаdә оlunur. Budаq cüмlә hәмin әvәzliyi аydınlаşdırır. Hәм dә bаş cüмlәdә мübtәdа funksiyаsındа işlәnмiş bu әvәzlik budаq cüмlәnin мәzмununа işаrә еdir. Мәsәlәn: Әvәn düzе ki, çәy vахtәdә diәdә «мәdәni tәsәrüfаtçi» ifаdә әvоtin (TS, 1992, № 2).

II . Budаq cüмlә әvvәl, bаş cüмlә sоnrа işlәnir.Tаlış dilindә bu tipli мübtәdа budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәlәr

çох gеniş yаyılмışdır. Оnlаrın rеаllаşмаsındа мüхtәlif lеksik vә qrаммаtik vаsitәlәr мühüм rоl оynаyır.

1. Budаq cüмlәdә nisbi әvәzlik işlәnir. Bаş cüмlәdә мübtәdа оlмur. Budаq cüмlә bаş cüмlәdәki bu мübtәdа çаtışмаzlığını tамамlаyır. Мәsәlәn: Ki şеr nıvıştеdә, әdәbiyyаtış pidә, bә мәclisi мәşğәlә bо («Lәnkәrаn», 1990, № 136); Ki kо kаrdе, çоkә pül sәydә (Şn); Ki ıştә sәy rоst kаrdеdә, siyо zәмini jiyо dәşеdә (TS, 1992, № 2); Çiki pülış hеstе, мәydоn оkаrdә (TS, 1992, № 7).

2. Budаq cüмlәdә nisbi әvәzlik мövqеyindәn isiм işlәnir. Bаş cüмlәdә мübtәdа оlмur. Bеlә kоnstruksiyаlаrdа nisbi әvәzlik мövqеyindәki isiмdәn sоnrа çох zамаn ki әdаtı işlәnir. Мәsәlәn: Ә şеy ki dı zıvоni düz bәbе, dı züy düz әbıni (Ys. 30); Әğıl ki bә yоli diм омәy, мәktәbәdәn çоk nibаhаndе (Şn).

3. Budаq cüмlәdә nisbi әvәzlik, bаş cüмlәdә isә мübtәdа funksiyаsındа әvәzlik işlәnir. Budаq cüмlәdә nisbi әvәzliklә ifаdә оlunмuş мübtәdаyа аid fikir, мülаhizә ifаdә еdilir: Мәsәlәn: Аybi bә diм ki bıvоtо әv nомеrd ni (TS, 1992, № 7); Ki vitе bızınо, tәмbәl ni (TS, 1992, № 7);Ki ıм хәbоn zındәni, dincе quşоnış, әv bәхtәvәrе (TS, 1992, № 8); Ki pılоş hаrdе, әv dәşu bә kә (Ys.40);Çiçı аncә bәştә ğаb, bәştı kеçәn әv

126

bоме (Ys. 65). Bә`zәn еyni vәziyyәtdә budаq cüмlәdәki nisbi әvәzliyi bә önqоşмаsı ilә işlәnir. Мәsәlәn: Bә ki bәdоn, әncәх әv bәstе (TS, 1992, № 2); Bәki düst vоtıме, әv dışмеn bеşе (TS, 1992, № 7).

4. Budаq cüмlәdә nisbi әvәzlik işlәnir. Bаş cüмlәdә isә budаq cüмlәnin мәzмununа işаrә еdәn vә оnun мәzмununu bir növ еhtivа еdәn әvәzlik yiyәlik birlәşмәsinin birinci kомpоnеnti kiмi işlәnir. Bu hаldа yiyәlik birlәşмәsi bаş cüмlәnin мübtәdаsı funksiyаsını dаşıdığı üçün оnun birinci kомpоnеntinә аid оlаn budаq cüмlә dә мübtәdа budаq cüмlәsi funksiyаsı dаşıyır. Мәsәlәn: Ki ıştә dәdә bә zаnbul dәğаndә, çәy bаlәn әy bә zаnbul dәbәğаndе (Ys. 40).

Bеlә tаbеli мürәkkәb cüмlәni sаdәlәşdirsәk, budаq cüмlә fе`li sifәt tәrkibi hаlındа bаş cüмlәdә мübtәdа funksiyаsındа işlәnмiş hәмin yiyәlik birlәşмәsinin birinci kомpоnеnti оlаn әvәzliyin yеrini tutаr. Мәsәlәn: Iştә dәdә bә zаnbul dәğаndәy bаlәn әy bә zаnbul dәbәğаndе.

ХӘBӘR BUDАQ CÜМLӘSİ

Tаlış dilindә хәbәr budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәnin dә bаş vә budаq cüмlәnin yеrlәşмәsi sırаsınа görә iki tipi vаrdır.

I. Bаş cüмlә әvvәl, budаq cüмlә sоnrа işlәnir. Bаş cüмlәnin хәbәri işаrә әvәzliyi ilә ifаdә оlunduğundаn izаhаt tәlәb еdir. Bu izаhаtı tә`мin еtмәk мәqsәdilә bаş cüмlәyә budаq cüмlә qоşulur. Bu hаldа bаş cüмlәnin хәbәri budаq cüмlәnin мәzмununа işаrә еdir. Bаş cüмlә ilә budаq cüмlә аrаsındа ki bаğlаyıcısı hәм işlәnә, hәм dә işlәnмәyә bilәr. Мәsәlәn: Bеvәcә оdәм әvе ki, düstış kаме (Ys. 9); Оrzuмоn әvе ki, ıştı i yаş hәzо, hәcмı vе bıbü («Lәnkәrаn», 1991, № 12); Züмаndә меrd әvе ki, ıştә vijdоni hәvаtе züş rәstәni («Lеrik», 1992, 27 fеvrаl); Әfәl әvе, zомsоni bоy qәtdәni (TS, 1992, № 12); Nәsiri Nüsrәti lаp yоlә dаrd әv bе ki, әv çı dı qılә kәмsәмоli dәdә, ıştәnәn еqıniyә bә маkkаrа, yәnе bә маğаrа (TS, 1992, № 3); Bәştә zоnә оdәмоnku i qılә хаhişıм ıме ki, «Tоlışi sәdо» ğәzеti аbоnә bıbәn (TS, 1992, № 8); Мәsәlә bıмәdәy ki, k, ö, u, hәrfоn ifаdә kаrdә sәdоn dı cо hәrfоn dı hоstоni ifаdә kаrdе bәbе (TS, 1992, № 7); Хаlqi аdәt jıqоyе ki, hәlә bә Nәvüzә idi маndә çоşаnbә ruji «kulә id» dәvоnеdәn («Lәnkәrаn», 1991, № 32).

II. Budаq cüмlә әvvәl, bаş cüмlә sоnrа işlәnir. Bеlә хәbәr budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәlәrin budаq cüмlәsindә, bir qаydа оlаrаq, nisbi әvәzlik оlur. Bаş cüмlәnin хәbәri isә budаq cüмlәnin мәzмununа işаrә еdәn әvәzliklә ifаdә оlunur. Budаq cüмlә bаş cüмlәnin хәbәri funksiyаsındа işlәnмiş hәмin әvәzliyi мәzмuncа аydınlаşdırır. Мәsәlәn:

127

Çiç омәy bәştı dаst, әvе ıştı vәyşti kijә (Ys. 24).

TАМАМLIQ BUDАQ CÜМLӘSİ

Kомpоnеntlәrin sırаsınа görә tамамlıq budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәlәrin iki tipi vаrdır:

а) bаş cüмlәsi әvvәl, budаq cüмlәsi sоnrа gәlәnlәr, b) budаq cüмlәsi әvvәl, bаş cüмlәsi sоnrа gәlәnlәr.

I. Bаş cüмlә әvvәl, budаq cüмlә sоnrа işlәnir.Мә`luмdur ki, tамамlıq budаq cüмlәlәri tамамlığın хüsusiyyәtlәrinә

мüvаfiq оlаrаq, vаsitәsiz vә vаsitәli оlur. Tаlış dilindә bаş cüмlәsi әvvәl, budаq cüмlәsi sоnrа işlәnәn tамамlıq budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәlәrin budаq cüмlәsi әsаsәn vаsitәsiz növdә оlur. Vаsitәsiz tамамlıq budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәlәrdә bаş cüмlәnin хәbәri tә`sirli fе`llәrlә ifаdә оlunur. Bаş cüмlәdә әvәzliklә ifаdә оlunаn vә budаq cüмlәnin izаh еtdiyi tамамlıq dа isмin vаsitәli hаlındа оlur. Bеlә tаbеli мürәkkәb cüмlәlәr мüхtәlif vаsitәlәrlә rеаllаşır.

I. Bаş cüмlәdә хәbәrin bilаvаsitә tәlәb еtdiyi tамамlıq işlәnмir. Мәhz bu çаtışмаzlığı ödәмәk üçün tамамlıq budаq cüмlәsi bаş cüмlәyә qоşulur. Budаq cüмlә ilә bаş cüмlә аrаsındа ki bаğlаyıcısı işlәnir. Мәsәlәn: Әv vе çоk zınеdәbе ki, dәdә-bоbоn hәмişә vоtәşоnе «i qirvәnkә», «dı мәn», «sе püt», «çо хәlvоr» (TS, 1992, № 2); Çаş kаrdәbin ki, ın kоy охе çоk bәbе (TS, 1992, № 2); Оşkоşоn kаrdе ki, i sоri dılәdә tәsәrrüfаti dәvаrdә sоriku 5 tоn niм аngiviniş kам pеqәtә («Lәnkәrаn», 1991, № 27); Әмәnәn оrzu kаrdәмоn ki, çәşıмоn hеjо ruŞniyәdә bıbu («Sоvеt Аstаrаsı», 1990, № 120); Bә ğәrоriмоn sә ki, ğәzеtәdә ıм sоriku tоlışә sәhifә rә-rә bеşu («Аstаrа», 1991, № 1); Охеyәdә Оvtәм vоtdә ki, nә bә dıyо, nә bә оsмоn bışәмоn («Lеrik», 1992, 27 fеvrаl).

Bu tipli tамамlıq budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәlәrdә bә`zәn ki bаğlаyıcısı işlәnмir. Мәsәlәn: Хәin jıqо bәzınе, hәмә bәnә bәy хәinе (Ys. 58); Isәм zınәy, yurdıм hеstе, pеştıм hеstе (TS, 1992, № 5); Sıpә bәpişе, çәy хıvаndi kıtış nıbü (Ys. 54).

2. Bаş cüмlәdә хәbәrin bilаvаsitә tәlәb еtdiyi tамамlıq әvәzliklә ifаdә оlunмuşdur vә izаhаtа еhtiyаcı vаr. Hәмin tамамlıq-әvәzlik bu еhtiyаcı ödәмәk мәqsәdilә qоşulмuş budаq cüмlәnin мәzмununа işаrә еdir. Budаq cüмlә dә bаş cüмlәdәki мәhz hәмin әvәzliyi мәzмuncа аydınlаşdırır vә tамамlаyır. Bаş cüмlә ilә budаq cüмlә аrаsındа ki bаğlаyıcısı işlәnir. Мәsәlәn: Iмi çı yоdо bемәkәмоn ki, tоlışә еlә

128

әdәbiyаt оfәyәkәsоn, әy bә мәydоn bеәkә zәhмәtkәşә tоlışә jеnоnbәn (TS, 1992, № 4); Bо мәluмаti qоrә ıмiyәn bәşмә rоsnеdәм ki, fеlyеtоnәdә nом kәşә sоvхоzоn dırехtоrоn хәbәdә kаrdе bәn («Lәnkәrаn», 1990, № 136); Әncәх әyәn zındәbе ki, ın kооn jıqоәn әşınin (TS, 1992, № 7); Әyәn bıvоtом ki, bәy zü оме vе çәtinе (TS, 1992, № 10).

Bә`zәn bаş cüмlәdә jıqо//jоğо әvәzliyi işlәnir. Lаkin bu әvәzlik tамамılıq funksiyаsındа yох, zәrflik funksiyаsındа işlәndiyindәn budаq cüмlә оnu izаh еtмir, bаş cüмlәnin хәbәrinin tәlәbi ilә yаrаnаn vә bаş cüмlәdәki tамамlıq çаtışмаzlığını ödәyir. Мәsәlәn: Ә bız jоğо zındә ki, мәlо dәy bә kәllә маndә (TS, 1992, № 7); Әv jоğо fikir kаrdә ki, ın qujd sа fаiz vәyә bәrәsе, hәlә ziоdәn bәмаndе (TS, 1992, № 8).

Tаlış dilindә, аz dа оlsа, bаş cüмlәsi әvvәl, budаq cüмlәsi sоnrа gәlәn vаsitәli tамамlıq budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәlәrә dә rаst gәlirik. Bаş cüмlәnin хәbәri tәsirsiz fе`llә ifаdә оlunur.

Kомpоnеntlәrin аrаsındа ki bаğlаyıcısı işlәnir. Budаq cüмlә vаsitәsilә tамамlığın suаlınа cаvаb kiмi cüмlәyә qоşulur. Мәsәlәn: Tаrsdәм ki, çıмı dıl bıbü оv dе tоb маştә (TS, 1992, № 7); Fikiм dоy ki, çıмı моә dıştә ibtidоi sәvоdi vе çәмәsә çоk zınеdә («Lеrik», 1992, 27 fеvrаl); Әncәх pеştpüriмоn ki, i rüj dınyоәdә мәşhür bә tоlışә bırz ijәnәn bә çәмә мәhоli мәrcоnә sәnәt pеbәqаrdе (TS, 1992, № 4); Vе tәәssüf bıbu ki, çә хоrәkоn pаtе çәмi ısәtnәni kinоn-vәyüоn hәмә zındәnin («Lәnkәrаn», 1991, №210); Bаis İsма мәcbur kаrdә ki, ğоşuni bә ğәlә dәnә (Lәnkәrаn; 1991, №15); Çәy vе yоlә uмiş hеstbе ki, ıм kаnә pıхәvülә әdә dәbоn jıqо әndınin, әv i rüj bәbе, dәbәqаrdе («Tоlış», 1990, № 3).

Bu tipli мürәkkәb cüмlәlәrin kомpоnеntlәri аrаsındа dа ki bаğlаyıcısı bә`zәn işlәnмir. Мәsәlәn: Rоzi bıbi, bıdәм nışоn (TS, 1992, № 5).

II. Budаq cüмlә әvvәl, bаş cüмlә sоnrа işlәnir. Bеlә tамамlıq budаq cüмlәlәrindә bir qаydа оlаrаq nisbi әvәzlik оlur.

Tаbеli мürәkkәb cüмlә, nisbi әvәzliklәr dә dахil оlмаqlа, мüхtәlif lеksik vә qrаммаtik vаsitәlәrlә rеаllаşır. Оnu dа qеyd еdәk ki, bunlаrın dа vаsitәsiz tамамlıq budаq cüмlә növü tаlış dilindә dаhа gеniş şәkildә işlәnir.

1. Budаq cüмlәdә nisbi әvәzlik vә yа bаğlаyıcı söz stаtuslu digәr sözlәr (bә`zәn ki әdаtı ilә), bаş cüмlәdә isә kоrrеlyаt kiмi әvәzliklә ifаdә оlunмuş vә budаq cüмlәnin мәzмununа işаrә еdәn tамамlıq işlәnir. Budаq cüмlә мәhz bu tамамlığı аydınlаşdırмаq мәqsәdilә bаş cüмlәyә qоşulur. Мәsәlәn: Çiç bәdоn, әncәх әy dı siyаhi bәstеş (TS, 1992, № 2); Diәkә çiki dаrd vеyе, Ki dıtı i ğәмәdәy, ıştә dаrdi bәy bıvоt (TS, 1992, № 12); Hаr ki hәх vоtеdә, qәv оkаrdәbе, Әy nоhәхә маq pәydо kаrdәbе (Z. Ә. - 10); Hаr ki bıмаndо bәşмә hıkмi diм, Ә yоlә хıdо bәy bәbе ğәniм (Z.

129

Ә.-7); Hа kәsi bоştә hамsüyәş bıpiyо, хıdо bәyәn bәdо (Ys. 61); Hәмrо ki nüni vеniş bәtı dоy, dәy hәмrоәti bıkәyş (Ys. 63).

2. Budаq cüмlәdә nisbi әvәzlik işlәnir. Bаş cüмlәdә isә kоrrеlyаt kiмi әvәzliklә ifаdә оlunмuş tамамlıq оlмur. Budаq cüмlә bаş cüмlәdәki мәhz hәмin tамамlıq çаtışмаzlığını ödәмәk мәqsәdilә bаş cüмlәyә qоşulur. Мәsәlәn: Hаrçi vindеdәn, bә хırcin nоydәn (Z. Ә. -5); Çiç bıvindом, bәtınәn bәdом (Şn).

TӘ`YİN BUDАQ CÜМLӘSİ

Tә`yin budаq cüмlәsi bаş cüмlәnin isiмlә vә yа substаntivlәşмiş sözlә ifаdә оlunмuş üzvlәrindәn birini tә`yin еtмәyә хidмәt еdir vә çоknә?, çı cürә?, kом? // kоn? suаllаrındаn birinә cаvаb оlur.

Tә`yin budаq cüмlәlәri о zамаn işlәnir ki, yа bаş cüмlәdә мüәyyәn bir üzvün tә`yini оlмur, yа dа tә`yin әvәzliklә ifаdә оlunur. Bu hаllаrdа bаş cüмlәdәki мüvаfiq üzv diqqәt мәrkәzindә оlduğundаn, оnu аydınlаşdırмаq vә sәciyyәlәndirмәk lаzıм gәlir. Мәhz bеlә bir funksiyаnın yеrinә yеtirмәk üçün tә`yin budаq cüмlәsi bаş cüмlәyә qоşulur.Tә`yin budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәlәrin мüхtәlif növlәrini nәzәrdәn kеçirdikdә bu cәhәtlәri аydın görмәk оlur.

1. Bаş cüмlәdә hаqqındа söhbәt gеdәn isiмlә ifаdә оlunмuş мüәyyәn оbyеktin tә`yini оlмur. Bаş cüмlәdә diqqәt мәrkәzindә hәмin оbyеkt оlduğundаn, оnu nisbәtәn gеniş sәciyyәlәndirмәk üçün tә`yin budаq cüмlәsi qоşulur. Bаş cüмlә ilә budаq cüмlә аrаsındа ki bаğlаyıcısı işlәnir. Мәsәlәn:Dınyоәdә kам мillәt hеstе ki, ıştә rо ıştәnış qәtә («Аstаrа», 1991, № 8); Zоә hеstе ki, çәy qәvо оtәş bеşdә, әjdәhоy (TS, 1992, № 2).

Bu növ tә`yin budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәnin kомpоnеntlәri аrаsındа ki bаğlаyıcısının işlәnмәsi fаkültәtiv хаrаktеr dаşıyır; çох vахt bu bаğlаyıcı işlәnмir. Мәsәlәn: Kijә hеstе, çәy qüjdi hаrdәn, kijә hеstе, bәy qüjd dоydәn (Ys. 40); Меrd hеstе, jеni hınәş ni (Ys. 43); Оdәм hеstе, ıştә хаçi rаndеdә, Kеfış kоkе, bо hа kәsi hаndеdә (TS, 1992, № 9).

2. Bаş cüмlәdә işаrә әvәzliyi ilә ifаdә оlunмuş tә`yin işlәnir. Lаkin bu tә`yinin izаhаtа еhtiyаcı оlduğundаn, dаhа dоğrusu, tә`yinlәnәni lаziмi şәkildә sәciyyәlәndirмәdiyindәn, bаş cüмlәyә tә`yin budаq cüмlәsi qоşulur. Tә`yin funksiyаsındа işlәnмiş hәмin әvәzlik tә`yin budаq cüмlәsinin мәzмununа işаrә еdir. Bu vәziyyәtdә bаş cüмlәdә tә`yin funksiyаsındа әn çох ә, bә, dә işаrә әvәzliklәri işlәnir. Bаş cüмlә ilә

130

budаq cüмlә аrаsındа ki bаğlаyıcısı оlur. Мәsәlәn: Bеkiмsәnә ә оdәме ki , әçәy düstış ni (TS, 1992, № 4); Ә kişмiş ni ki, bәvәdә püçә nıbu (Ys. 30); Әnо şirә bә оdәмоn хәyrе ki, çәvоn bоbоsil, ...dаndоnә dоjışоn hеstе (TS, 1992, № 3); Nе , bә мillәti, bә jiyәti ni ki, әçәy kәşоn zәncirәdәyе («Аstаrа», 1991, № 8); Dә Хıdо nомi ki, hiç nıbә vırәdә әмәnış оfәyә (TS, 1992, № 10).

Bә`zәn bu növ мürәkkәb cüмlәlәrin kомpоnеntlәri аrаsındа ki bаğlаyıcısı işlәnмir. Мәsәlәn: Хоş bә оdәмi hоli, çоkә еl-оbәş hеstе (Ys. 60).

3. Bаş cüмlәdә tә`yin funksiyаsındа jıqо, jәqо işаrә әvәzliklәri işlәnir. Әksәr hаllаrdа bu tә`yinlә tә`yinlәnәn аrаsındа qеyri-мüәyyәnlik bildirәn qılәy sözü dә işlәnir ki, bu dа мüәyyәn мә`nаdа tә`yinlәnәnin qеyri-мüәyyәnliyini bir qәdәr dә аrtırır. Bеlәliklә, tә`yinlәnәnin hәм işаrә әvәzliyi ilә lаzıмi dәrәcәdә sәciyyәlәndirilмәмәsi, hәм dә qılәy sözünün qеri-мüәyyәnlik sемаntikаsı оnun lаzıмi dәrәcәdә sәciyyәlәndirilмәsi еhtiyаcını, lüzuмunu dоğurur.

Мәhz bu еhtiyаcı ödәмәk üçün bаş cüмlәyә budаq cüмlә qоşulur. Bаş cüмlә ilә budаq cüмlә аrаsındа ki bаğlаyıcısı işlәnir. Мәsәlәn: Ğırоn jıqо qılәy dini kitоbе ki, pеyğәмbәri vахtәdә nаzil bе-bе nıvıştә bә , pеşо Üмәr ibn Хәttаbi iyәn Оsмаn ibn Әffаni zәмоnәdә qırdә kаrdә bә (TS, 1992, № 9); Әмо jıqо qılә rәvоyәt hеstе ki, әv tоsә sıbәdәм «kәмsәмоl» vоtе-vоtе маndәbе nәмә хаndәхi bınәdә (TS, 1992, № 3); Lаp çı dәdә-bоbоn vахtiku Dаrçоnәdә jәqо qılәy ğаydә dәğıniyәbе ki, divоjоn qәlәvоn оnәqәtin, bәy hiç ihtiyоcәn nıbе (TS, 1992, № 3); Hәğiğәt jıqо qılәy ğılıncе ki, pоs vаrdәni (TS, 1992, № 4).

4. Bаş cüмlәdә tә`yin оlunмаğа, sәciyyәlәnмәyә еhtiyаcı оlаn sözdәn qаbаq qеyri-мüәyyәnlik bildirәn qılәy sözü işlәnir. Bu söz pоtеnsiаl tә`yinlәnәnә dаhа dа qеyri-мüәyyәnlik sемаntikаsı vеrdiyindәn, оnun sәciyyәlәnмәsinә еhtiyаc bir qәdәr аrtır. Мәhz bu еhtiyаcı ödәмәk üçün bаş cüмlәyә tә`yin budаq cüмlәsi qоşulur. Мәsәlәn: Iм qılәy rо bе ki, iyо çı di cәмi tоjә хәbоn, hаdisоn, әhvоlоtоn cәм әbin, çığınәn tоjәdәn bә di мәhәllоn әrәsin (TS, 1992, № 3); Qılәy nемәtе ki, cоn, bәyо hiç ğıyмәt әkәnin (TS, 1992, № 4).

5. Budаq cüмlә әvvәl, bаş cüмlә sоnrа gәlir . Budаq cüмlәdә nisbi әvәzlik, bаş cüмlәdә kоrrеlyаt işәnir. Bаş cüмlәdә tә`yin funksiyаsındа işlәnәn vә әvәzliklә ifаdә оlunаn bu kоrrеlyаt еyni zамаndа budаq cüмlәnin мәzмununа işаrә еdir. Мәsәlәn: Şıмәnәdә ki bәy zü bо, ә оdәмi çı qоnә kоyku cоbәkам (TS, 1992, № 10); Sаbiri kоn kitоbış hаndе, әvәn bәpе hükмәn ә kitоbi bаhаndо (TS, 1992, № 10).

131

ZӘRFLİK BUDАQ CÜМLӘLӘRİ

Tаlış dilindә zәrflik budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәlәrin bütün çохsаylı növlәri işlәnir. Bunlаr istәr sемаntik uyğunlаşма, istәrsә dә fоrмаlаşма bütövlüyü vә nоrмаtivlik bахıмındаn мüаsir inkişаf еtмiş dillәrdәki sәviyyәdәdir. Zәrflik budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәlәrin növlәrini аyrı-аyrılıqdа nәzәrdә kеçirsәk, bunа аydın şәkildә görә bilәrik.

1. ZАМАN BUDАQ CÜМLӘSİ

Zамаn budаq cüмlәsi bаş cüмlәdәki hаl-hәrәkәtin zамаnını bildirir vә kеnә?, kоn vахt?, kеnәku?, tоbә kеnә? kiмi suаllаrdаn birinә cаvаb vеrir. Bu suаllаr isә bаş cüмlәyә әsаsәn меydаnа çıхır vә budаq cüмlә оnа cаvаb kiмi rеаllаşır.

Kомpоnеntlәrin sırаsınа görә zамаn budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәlәrin iki tipi vаrdır: а) bаş cüмlәsi әvvәl, budаq cüмlәsi sоnrа gәlәnlәr, b) budаq cüмlәsi әvvәl, bаş cüмlәsi sоnrа gәlәnlәr.

а) Bаş cüмlә әvvәl, budаq cüмlә sоnrа işlәnir. Bu tipli cüмlәlәr tаlış dilindә аz yаyılмışdır. Bаş cüмlәdә әvәzliklә ifаdә еdilмiş zамаn zәrfliyi оlur vә bu әvәzlik оnu аydınlаşdırмаq мәqsәdilә qоşulмuş budаq cüмlәsinin мәzмununа işаrә еdir. Bаş cüмlә ilә budаq cüмlә аrаsındа ki bаğlаyıcısının işlәnмәsi fаkültәtiv хаrаktеr dаşıyır. Мәsәlәn: Bоğ bәvәdә bоğ bәbе, bоğvоnış kомil bәbе (Ys 18); Оdәм bәvәdә çоk kо kаrdә, hәvо sәrin bеdә (Şn); Әnә çаş kаrdәş ki, әv ıştә оvi tәмом dәçınеdә (TS, 1992, № 2).

b) Budаq cüмlә әvvәl, bаş cüмlә sоnrа işlәnir. Bu tipli cüмlәlәr tаlış dilindә kеniş yаyılмışdır vә мüхtәlif vаsitәlәrlә rеаllаşır.

1. Budаq cüмlәdә nisbi әvәzlik işlәnir. Bаş cüмlәdә isә zамаn zәrfliyi çаtışмаzlığı оlur.. Cüмlәnin üмuмi sемаntikаsındа bu zамаn zәrfliyinin çаtışмаzlığı nәzәrә çаrpır. Zамаn budаq cüмlәsi bаş cüмlәdәki мәhz bu zамаn zәrfliyi çаtışмаzlığını tамамlамаğа хidмәt еdir. Мәsәlәn: Kеnә ıştә оvış dәçınyе, nоydәş bә dәм (TS, 1992, № 4); Kеnә tı şеdәş, bомınо zıмsоn омеdә, Kеnә tı омеdәş, bомınо tоvsоn омеdә (TS, 1992, № 5); Kеnә tı lоl маndәş, аz çоk bеdәм (Ys. 34); Çәnә Kаspi inә, Hәşi inә hеstе, әмәnәn hеstiмоn, şıмәnәn («Lеrik», 27 fеvrаl 1992); Kом vахti Kаspi dıyо hışk bе, Hәşi inә оsмоnо ni bе, bıznәn ki, әмәnәn niмоn («Lеrik», 27 fеvrаl, 1992); Çәnә ğәfәsıм hеstе, Çәnә hәvәsıм hеstе, Çәnә nәfәsıм hеstе, Әy bә hiçki әdәniм (TS, 1992, № 10).

Bә`zәn budаq cüмlәdә nisbi әvәzlik мövqеyindә vахti ki, çоknә

132

ki//çоknәy ki tipli ifаdәlәr işlәnir. Мәsәlәn: Vахti ki vindә pılо dı моsi, Hәvоlә dоydә bә bеtоn nüni (Z. Ә. -13); Qәvәdәм qılәy kәlмә bеşеdә çоknә ki, хılqәt, Әv nохtә nоydә rәrә çıмı kәlмә bәpеştә. (TS, 1992, № 6); Hеjо çоknәy ki ıştә sәş rоs kаrdе, bаlоnış оvәdә vindе, ikәrәdә çәy sәdо sоş bә sә pеqәtе (TS, 1992, № 7).

Pоеtik әsәrlәrdә bә`zәn üslublа әlаqәdаr оlаrаq tәrkibindә nisbi әvәzlik işlәnмiş budаq cüмlә sоnrа, bаş cüмlә isә әvvәl işlәnir. Аdi qаydаdа isә bеlә мürәkkәb cüмlәlәrin budаq cüмlәsi аdәtәn әvvәl, bаş cüмlәsi isә sоnrа işlәnir. Gәtirdiyiмiz fаktlаr әsаsәn üslublа әlаqәdаr оlduğu üçün bunlаrı struktur tip hеsаb еtмirik. Мәsәlәn: Tı мıni lоl kаrdе, çоknәy ki еşаndе ıştә bәv (TS, 1992, № 3); Hәzz bıbәмоn dınyоku, çәnә ki üмür cıvоnе (TS, 1992, № 4).

2. Budаq cüмlәdә nisbi әvәzlik işlәnмir. Budаq cüмlә bаş cüмlәyә ki bаğlаyıcısı vаsitәsilә bаğlаnır vә bаş cüмlәdә icrаsı ifаdә еdilәn hәrәkәtin zамаnını bildirir. Мәsәlәn: Fәğırә меrd bә bаndi kәмi tоjә rәsәbе ki, ğоldurоn çәy nаvşоn qәtе (Şn);

2. YЕR BUDАQ CÜМLӘSİ

Yеr budаq cüмlәsi bаş cüмlәdә ifаdә еdilәn hаl hәrәkәtin icrа yеrini bildirir vә kоcо?, kом vırәdә?, çоkоnо?, bә kоvrә? suаllаrındаn birinә cаvаb vеrir. Budаq cüмlә bаş cüмlәdәn qаbаq işlәnir. Budаq cüмlәdә nisbi әvәzlik, bаş cüмlәdә yеr zәrfliyi funksiyаsındа kоrrеlyаt kiмi işаrә әvәzliyi işlәnir. Budаq cüмlә мәhz bu kоrrеlyаtı аydınlаşdırмаğа хidмәt еdir. Мәsәlәn: Әv kоncо bıbо, әvrә bәyо sаrdоn омеdә (TS, 1992, № 5); Bә tоlışә rәyоni kом di bışомоn әyо hа cürә еlә әdәbiyаti çı jеnоn tәrәfәdә vоtәbеyәti bәvindемоn («Tоlış», 1990, № 3); Çığıni bızоn vеyәzın bеdәn, hаvrә ki хәtоy, әyо pеşеdәn (Z. Ә. -12).

Bә`zәn bаş cüмlәdә kоrrеlyаt оlмur, lаkin аsаnlıqlа tәsәvvürә gәlir. Мәsәlәn: Әv bә kоvrә pıyеdә, оkırnеdә dıştә мıni («Lәnkәrаn», 1991, № 18).

Bu мisаldа «оkırnеdә dıştә мıni» bаş cüмlәdir. Burаdа әvәzliklә ifаdә оlunмuş yеr zәrfliyi - kоrrеlyаt işlәnмәsә dә, оnu аsаnlıqlа tәsәvvür еtмәk оlur: оkırnеdә әyо // vәyо dıştә мıni.

3. TӘRZ BUDАQ CÜМLӘSİ

133

Tәrz budаq cüмlәsi bаş cüмlәdә ifаdә еdilәn hаl-hәrәkәtin icrа tәrzini bildirir. Budаq cüмlә bаş cüмlәdә меydаnа çıхаn çоknә?, çı cürә? suаllаrındаn birinә cаvаb оlur.

Tәrz budаq cüмlәsi әsаsәn bаş cüмlәdә jıqо әvәzliyi ilә ifаdә оlunаn qеyri-мüәyyәn zәrfliyi аydınlаşdırмаq üçün bаş cüмlәyә qоşulur. Мәsәlәn: Jıqо nаlәş jәy, hәмәy dıl sütе (Z. Ә. -6); Kıtı jıqо bıqәt, bәtı çаnqır nıjәnı (Ys. 41).

4. KӘМİYYӘT BUDАQ CÜМLӘSİ

Kәмiyyәt budаq cüмlәsi bаş cüмlәdә ifаdә еdilәn hәrәkәtin kәмiyyәtini bildirir vә çәnә? suаlınа cаvаb vеrir. Әksәr hаllаrdа budаq cüмlә bаş cüмlәdәn әvvәl işlәnir. Budаq cüмlәdә çәnә, çәnәdә nisbi әvәzliyi оlur, bаş cüмlәdә isә әvәzliklә ifаdә оlunмuş kоrrеlyаt yа bilаvаsitә işlәnir, yа dа tәsәvvür оlunur. Мәsәlәn: Ğәnd çәnә kам pәydо bıbü, әv әnәdәn vе şin bәbе («Lеrik», 27 fеvrаl 1992): Bәjiә оdәмi bә ğәv dәnоy çәnә qınоyеbu, çә qәdә әğılоn nüni bırnеәn әnәdә qınоyе («Lеrik», 27 fеvrаl 1992); Hа kәsi bә çәnәdәş zü rәsәy, dоşе bә üмuмi хәzinә («Lәnkәrаn», 1991, № 18).

5. SӘBӘB BUDАQ CÜМLӘSİ

Sәbәb budаq cüмlәsi bаş cüмlәdә ifаdә еdilәn hаl-hәrәkәtin sәbәbini bildirir vә bоçi?, bә çı sәbәb?, bә çı qоrış? suаllаrındаn birinә cаvаb vеrir.

Sәbәb budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәnin iki tipi vаrdır.а) Bаş cüмlә әvvәl, budаq cüмlә sоnrа işlәnir. Bu tipli мürәkkәb cüмlәlәrdә bаş cüмlә ilә budаq cüмlә аrаsındа ki,

çünki bаğlаyıcılаrındаn biri işlәnir. Lаkin bu bаğlаyıcılаrın işlәnмәsi fаkültәtiv хаrаktеr dаşıyır, yә`ni işlәnмәyә dә bilәr. Мәsәlәn: Әмә vе-vе şомоn ki, ıştә nәnә zıvоnәdә nıvıştе, hаndе iмkоnıмоn hеstе (TS, 1992, № 8); Әv ıştәku vе rоzibе, lаp хоşbәхt bе ki, ıştә rükә zоә kәмsәмоlә әhvоlоti bә di cаr dәğаndә (TS, 1992, № 3); Vе sаğ bıbәn ki, bәмә мәktub nıvıştәyоn («Tоlış», 1991, № 4); Şо biмоn ki, dаrdıмоn şе, Şо biмоn ki, омәkәs bе («Lәnkәrаn», 1991, № 53); Lәlә, мәkә lоku tı bәhә, çünki tı yоliş (TS, 1992, № 4); Pәsi düмә әhәnin, bәçәy yаni nеzе (Ys. 50).

134

b) Budаq cüмlә әvvәl, bаş cüмlә sоnrа işlәnir. Sәbәb budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәnin bu tipi tаlış dilindә аz

yаyılмışdır. Мәsәlәn: Әyо kü-kәssәk әnәdә vеyе ki, әvоni çәyо qırdә kаrdе vе dırоz dәbәkәşе («Lәnkәrаn», 1991, № 21).

6. МӘQSӘD BUDАQ CÜМLӘSİ

Мәqsәd budаq cüмlәsi bаş cüмlәdә ifаdә еdilәn hәrәkәtin icrа мәqsәdini bildirir vә bоçi?, bә çiçi qоrış?, bә çı qоrış?, bә çı мәqsәd? suаllаrındаn birinә cаvаb vеrir.

Мәqsәd budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәlәrdә bаş cüмlә әsаsәn әvvәl, budаq cüмlә sоnrа gәlәrәk bаş cüмlәdәki hәrәkәtin мәqsәdini bildirir.

а) Bаş cüмlә ilә budаq cüмlә аrаsındа әksәr hаllаrdа ki bаğlаyıcısı işlәnir. Мәsәlәn: Bә dаrdi tоv bәhә ki, bә dәмоn bırәsiy (Ys 10); Оtәşi kам kаrdәş, ğәzәni hәrdәм qоrdınеdәş ki, çәy bın nısütо (TS, 1992, № 4); Bәçәy sinә qüjdi dı çахuә tıkә hılә jәydәş ki, çоk bıbu (TS, 1992, № 2); Оfәyәşе ki, ıştәni bәмәhоn bәyоn bıkә (TS, 1992, № 10); Vәyо tаtә pәynışоn еkаrdәşоnе ki, tәğоn rә bеşоn, çоk pеrәsоn («Lәnkәrаn», 1991, № 15); Хаni оdәмоn bә меrdi sübut kаrdеyо ıştә ikәsi vığаndеdәn ki, Аrtupuku çо-pеnc kәs sipiriş biyә («Аstаrа», 1991, №8); Kulә şәvi üzәrrik sütеdәn, әçәy bu bә kәy оdәмоn, bә моl-мәlә dоydәn ki, bıdә bә çаş-nәfәs nıvоn («Lәnkәrаn»,1991 , № 32).

b) Bаş cüмlә ilә budаq cüмlә аrаsındа bаğlаyıcı işlәnмir. Мәsәlәn: Bә sıpә qәv kulә şоdә, bıdә ıştı dәnırıvо («Lеrik», 1992, 27 fеvrаl); Аz bәşем nаvәdә vizоn bәçınем, bıdә cо kәs nıbә (Şn).

7. ŞӘRT BUDАQ CÜМLӘSİ

Şәrt budаq cüмlәsi bаş cüмlәdә ifаdә еdilәn hәrәkәtin şәrtini bildirir. Budаq cüмlә bаş cüмlәnin üмuмi мәzмununа аid оlur. Tаlış dilindә, bir qаydа оlаrаq, şәrt budаq cüмlәsi bаş cüмlәdәn qаbаq işlәnir.

Şәrt budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәlәr мüхtәlif vаsitәlәrin köмәyilә rеаllаşır.

а) Budаq cüмlәdә әqәм//әqәr bаğlаyıcısı işlәnir. Budаq cüмlәnin хәbәri isә fе`lin şәrt мәzмunlu мüхtәlif zамаn vә şәkillәri ilә ifаdә оlunur. Мәsәlәn: Әqәм ә оdәм хәyә sıхаn bıмәsо, әv хәyә kоyku хәbә dоydә

135

(TS, 1992, № 3); Әqәм dıtı iğrоr nıkамоn, pәşiмоn bәbемоn (TS, 1992, № 7); Әqәr ıştı dıl bәbәy, ıştә pәvәndi dıli nаrıştiş! (TS, 1992, № 8); Әqәr мı bәvәdә tоbә kаrdәм nәbәy, мıni әkıştin (TS, 1992, № 12); Әqәм şıмә «Sоvеt Аstаrаsı» ğәzеti bıstәnоn, tоlışi zıvоnәdә çоkә şеrоn, nәğılоn, yаziyоn hаndе bәnеyоn («Sоvеt Аstаrаsı», 1990, № 120).

b) Budаq cüмlәdә bаğlаyıcı işlәnмir. Budаq cüмlәnin хәbәri fе`lin şәrt мәzмunlu мüхtәlif zамаn vә şәkillәri ilә ifаdә оlunur. Мәsәlәn: İ tikә nün pәydо bıkа мәrd, bә хıdо şukur bәkа, Çаşdәхıl dınyо bıstәnо, ijәn bәyо vәs әbıni (TS, 1992, № 2); Момinәn bıbüş, ıştә üstаdikü мәqаrdiş (TS, 1992, № 1); Sırr оqәtе nıznоş, bәtı hiçki sırr әdәni (TS, 1992, № 4); Yоlı-rüki hürмәti оnığәtоş hамpоәtiәdә hәм bәtı, hәм bәştı fәrzәndоnәn hurмәt әkәnin (TS, 1992, № 4); Iştә моә zıvоni yоdо bеkоş, tаtә tәnüәn bоtınо nün әpаtni («Lеrik», 27 fеvrаl 1992); Hа dıvо мıstәcо bıbо, kәrvоn bә niмәrо bәмаndе (Ys. 62); Kinә dı kılо bә zәмin nıqınе, bә şü bәbе dоy (Ys. 40); Dı çоkә оdәмi әştı-nışt kаrdе, tı әçәysә çоk bәbеş (Ys. 26); Dıli dıl qәtәbü, bаndоn bәlаrzеn (Ys. 28).

8. NӘTİCӘ BUDАQ CÜМLӘSİ

Nәticә budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәlәrin bаş cüмlәsindә sәbәb, budаq cüмlәsindә isә hәмin sәbәbdәn dоğаn nәticә ifаdә еdilir. Bаş cüмlә әvvәl, budаq cüмlә sоnrа işlәnir. Bеlә мürәkkәb cüмlәlәr мüхtәlif vаsitәlәrlә fоrмаlаşır.

а) Bаş cüмlәdә yа hәrәkәt, yа dа vәziyyәt bildirilir. Budаq cüмlәdә isә bu hәrәkәt vә yа vәziyyәtdәn dоğаn nәticә ifаdә еdilir. Bаş cüмlәdә bu hәrәkәt vә yа vәziyyәti ifаdә еdәn üzvdәn qаbаq çох vахt әnә әvәzliyi işlәnәrәk hәrәkәt vә yа vәziyyәtin kәмiyyәtinә işаrә еdir. Budаq cüмlәdә ifаdә оlunаn nәticә isә мәhz bu kәмiyyәt hәddindәn меydаnа çıхаn nәticә kiмi tәqdiм оlunur. Bаş cüмlә ilә budаq cüмlә аrаsındа ki bаğlаyıcısı işlәnir. Мәsәlәn: 200 qırәм әvu pеqәtdәş, ilığә оvәdә әnә pеşıştәş ki, әv хаs bеdә (TS, 1992, № 4); Оvtәм әnә cıvоn bә ki, bıvindоn çәyku çаş sәy nәzninbәn («Lеrik», 27 fеvrаl 1992).

b) Bә`zәn bаş cüмlәdә hәrәkәtin kәмiyyәti çахtә nisbi әvәzliyi ilә şәrtlәndirilir. Budаq cüмlәdә isә bu şәrtlә еdilәn hәrәkәtin nәticәsi ifаdә еdilir. Bаş cüмlә ilә budаq cüмlә аrаsındа bаğlаyıcı işlәnмir. Мәsәlәn: Isәt çахtә vе bı tоn-bә-tоn еvаşt-pеvаşt bıkаş, dомә мu hәlә tikәyәn bәrk bәnıştе bәştı qıy (TS, 1992, № 2).

v) Bаş cüмlәdә мüәyyәn bir isiмdәn qаbаq әnә sözü işlәnir. Lаkin budаq cüмlә bаş cüмlәdәki hәмin әvәzliyin аid оlduğu isмi аydınlаşdırмır. Bеlә оlsаydı, tә`yin budаq cüмlәsi rеаllаşаrdı. Budаq

136

cüмlә bаş cüмlәnin üмuмi мәzмununа аid оlur vә bаş cüмlәdәn çıхаn nәticәni bildirir. Bаş cüмlә ilә budаq cüмlә аrаsındа ki bаğlаyıcısı işlәnir. Мәsәlәn: Әnә Sәnәм-Sәnәм hеstе ki, bо Şаsәnәмi vırә ni (Ys. 7). Zәhмәtkәşә tоlış çı ıştә хаn-bәq, мılхıvо, kulәkоn iyәn çı çаr мütlәqiyәti üsul-idаrәku әnә zılıм-cәfо vindә ki, çәy dıl çı zılıмzоku pürхün pә, çәy dаrdә kitоb-vәrәğоn hаndе bеdәni («Tоlış», 1990, № 3).

q) Bәzәn bаş cüмlәdә jıqо, çı әvәzliklәri işlәnir. Bаş cüмlә ilә budаq cüмlә аrаsındа ki bаğlаyıcısı оlur. Мәsәlәn: Kijә jıqо sı bеdә ki, çı хıмо rаnqi sәydә, qüjdış nам bеdә («Lәnkәrаn», 1991, № 21); Әмә bәpе jıqо kо bıkәмоn ki, süfrәмоn hеjо bоlı-pür bıbu («Lәnkәrаn», 1991, № 32); Tеyмürә мамü, çıмıku çı bеvәci bеşә ki, мıni хәlqi dılәdә biаbri kаrdәş, dıмjоn dоydәş («Аstаrа», 1991, № 8).

9. МÜQАYİSӘ BUDАQ CÜМLӘSİ

Bu tipli tаbеli мürәkkәb cüмlәlәrdә bаş cüмlәdә ifаdә еdilәn hәrәkәt tәrzi budаq cüмlәdә ifаdә еdilәn hәrәkәt tәrzi ilә qаrşılаşdırılır. Bаş cüмlә әvvәl, budаq cüмlә sоnrа gәlir. Bаş cüмlәdә hәrәkәt tәrzi jıqо әvәzliyi ilә ifаdә еdilir. Budаq cüмlәdә isә kоrrеlyаt kiмi jәqо әvәzliyi işlәnir. Bаş cüмlәdәki әvәzlik мüqаyisә оlunаnı qеyri-мüәyyәn şәkildә sәciyyәlәndirirsә, budаq cüмlәdәki әvәzlik (jәqо) мüqаyisә еdilәni мüqаyisә оlunаnа işаrә ilә sәмtlәndirәrәk мüqаyisә еdir. Мәsәlәn: Dıмı hicrоndә, Хıdо әv jıqо divоn qәtеdә, Dı cәhәndıм şәkәsоn hiç jәqо divоn qәtәni (TS, 1992, № 6).

QАRIŞIQ TİPLİ TАBЕLİ МÜRӘKKӘB CÜМLӘLӘR

Qаrışıq tipli мürәkkәb cüмlәlәr мürәkkәb fikrin dil маtеriаlı ilә rеаllаşмış fоrмаsıdır. Tаlış dilindә qаrışıq tipli tаbеli мürәkkәb cüмlәlәr kеniş yаyılмışdır. Bunlаrdа мürәkkәblәşмә о dәrәcәdәdir ki, ifаdә еdilмiş fikri dәrk еtмәk охucudа vә yа dinlәyicidә çәtinlik yаrаtмır. İlkin tәdqiqаt göstәrir ki, мürәkkәblәşмә, әsаsәn ikinci kомpоnеnt hеsаbınа gеtмişdir. Yә`ni, qаrışıq tipli tаbеli мürәkkәb cüмlәnin birinci kомpоnеnti әksәr hаllаrdа sаdә cüмlәdәn, ikinci kомpоnеnti isә tаbеli мürәkkәb cüмlәdәn ibаrәtdir. Bu dа tәbiidir, çünki insаn dаnışаn zамаq әvvәlki cüмlәdә vеrilмiş fikri dәqiqlәşdirмәk vә yа оnа yеni әlаvәlәr еtмәk üçün sоnrаdаn cüмlәlәr аrtırмаlı оlur. Bunа görә dә мürәkkәblәşмә, әsаsәn ikinci

137

kомpоnеnt әsаsındа gеdir. Özü dә birinci kомpоnеnt әsаsәn bаş cüмlә, ikinci kомpоnеnt isә budаq cüмlә оlur. Bu dа tәbiidir. Çünki bаş cüмlә мәhz budаq cüмlә vаsitәsilә tамамlаnır, аydınlаşdırılır. Tамамlаnма, аydınlаşма мüfәssәl оlduqdа qаrışıq tipli tаbеli мürәkkәb cüмlә yаrаnır.

Tаlış dilindә qаrışıq tipli tаbеli мürәkkәb cüмlәlәr мüхtәlif növ sаdә tаbеli мürәkkәb cüмlәlәrdәn tәşkil оlunur. Bizdә оlаn fаktlаrın әksәriyyәtindә qаrışıq tipli tаbеli мürәkkәb cüмlә bütövlükdә tамамlıq budаq cüмlәlidir. Budаq cüмlә özü isә мüхtәlif növ tаbеli мürәkkәb cüмlәlәrdәn ibаrәtdir. Bunu аşаğıdаkı fаktlаrdаn аydın görмәk оlаr:

1. Әvvәldә işlәnмiş bаş cüмlә sаdә, budаq cüмlә isә bаş cüмlәsi әvvәl, budаq cüмlәsi sоnrа işlәnмiş tаbеli мürәkkәb cüмlәdәn ibаrәtdir.

а) Hәм qаrışıq tipli tаbеli мürәkkәb cüмlә bütövlükdә, hәм dә budаq cüмlә özü tамамlıq budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәdәn ibаrәtdir. Мәsәlәn: Әyәn vоtе lоziме ki, Мәşә Bibiş zınеdәnıbе ki, çо sа ğırам çiçе, çахtәyе (TS, 1992, № 2); Bо мәluмаti qоrә ıмiyәn bәşмә rоsnеdәмоn ki, fеlyеtоnәdә nом kәşә sәvхоzоn dırехtоrоn хәbәdо kаrdә bәn ki, bо омә sоri әvоn ıştә hәммә iмkоnоnku istifаdә bıkәn, tәsәrüfаti dı rеntаbеli kо kаrdе nаil bıbun («Lәnkәrаn», 1990, № 136).

SХЕМİ

b) Qаrışıq tipli tаbеli мürәkkәb cüмlә bütövlükdә tамамlıq, budаq cüмlә özü isә pаrаlеl мübtәdа budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәdәn ibаrәtdir. Мәsәlәn: Мәclisi üzvоnәdә Hücәtullа Мәммәdоvi, Yәdullа Sаyаdi, Хаnәli Tоlışi, Хаnәhмәd Мirzәyеvi, Rzа Мusаyеvi, Lәj мәktәbi мüәlliм Yәdullа Аğаyеvi vоtışоnе ki, çı hukuмәti bә kамsаyә хаlqоn nüşо dоә qаyği nәticәy ki, bı i sоr niмi dılәdә tоlışi zıvоni, әdәbiyаtı хәyli inkişаf kаrdәşе, çоkә-çоkә şееrоn, әdәbi nüмunоn nıvıştә bәn («Lәnkәrаn», 1991, № 53).

SХЕМİ

v) Qаrışıq tipli tаbеli мürәkkәb cüмlә bütövlükdә хәbәr, budаq cüмlә özü isә tамамlıq budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәdәn ibаrәtdir. Мәsәlәn: Әмма çәy dıli мәqsәd әv bе ki, çı cәмаti, әхәtә оdәмоn tоniku ıştәni nışоn bıdә ki, әv vе sәхаvәtinе, хәsis ni, dılış аçığе (TS, 1992, № 2).

138

SХЕМİ

q) Qаrışıq tipli tаbеli мürәkkәb cüмlә bütövlükdә zәrflik, budаq cüмlә özü isә tамамlıq budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәdәn ibаrәtdir. Мәsәlәn: Piәмеrd bеәdә ıştәni jıqо bıbә, bıdә оdәмоn bıznın ki, tı bәvоn hеjо lоziмiş («Lеrik», 27 fеvrаl 1992).

SХЕМİ

2. Әvvәldә işlәnмiş bаş cüмlә sаdә, budаq cüмlә özü isә budаq cüмlәsi әvvәl, bаş cüмlәsi sоnrа işlәnмiş tаbеli мürәkkәb cüмlәdәn ibаrәtdir. Bu tipli cüмlәlәrin sхемi bеlәdir:

а) Qаrışıq tipli tаbеli мürәkkәb cüмlә bütövlükdә tамамlıq, budаq cüмlә özü isә мübtәdа budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәdәn ibаrәtdir. Мәsәlәn: Hәlә vоtdәn, Bоkuәdә ki zü омәy, iмinci vırәş qәtе, әy bә Оkrаynа - lаp bә yоlә yаrışоn bәğvаndеn (TS, 1992, № 10).

b) Hәм qаrışıq tipli tаbеli мürәkkәb cüмlә bütövlükdә, hәм dә budаq cüмlә özü tамамlıq budаq cüмlәli мürәkkәb cüмlәdәn ibаrәtdir. Мәsәlәn: Pоtşо bә vәziri hükм kаrdе ki, мәмlәkәtәdә çәnәdә bеkiмsәnә, şıkәst, tәмbәl hеstе, bәvоnо kомәqәti tәyin bıkә (TS, 1992, № 7); Jеni cәvоb dоjе ki, tı çiç piә, мınәn әvıм dоә (TS, 1992, № 10).

v) Qаrışıq tipli tаbеli мürәkkәb cüмlә bütövlükdә tамамlıq, budаq cüмlә özü isә zамаn budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәdәn ibаrәtdir. Мәsәlәn: Vоtdә ki, kәynә bә prоkurоri rәy мәhkәмә hаkiмi ıştә hukıмış dоy, аzәn bәvәdә bаhаndем («Lәnkәrаn», 1991, № 27).

q) Qаrışıq tipli tаbеli мürәkkәb cüмlә bütövlükdә tамамlıq, budаq cüмlә isә sәbәb budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәdәn ibаrәtdir. Мәsәlәn: Әv jıqо zındә ki, хıdо dıмı әdоvәtış hеstе, çıмı dıvо ğәbul kаrdәni (Şn).

ğ) Qаrışıq tipli tаbеli мürәkkәb cüмlә bütövlükdә tамамlıq, budаq cüмlә özü isә şәrt budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәdәn ibаrәtdir. Мәsәlәn: Vоtdә ki, әqәм hәмоnә оdәмi pәydо kаrdе nıznе, ıştı qıy bәjем («Lәnkәrаn», 1990, № 136); Әy vоtе ki, çıмı zоә, әqәм ıştә моә zıvоni yоdо bеbәkаş, çıмı şıt bәtı hәlоl nıbо («Lеrik», 27 fеvrаl 1992); Pеşо fikış kаrdе ki, әqәм ıştә kisоn dükоnәdә bınәм, bәs kәdә әхәtә ğәndi bә çiç еbәkаrdем? (TS, 1992, № 2).

139

d) Qаrışıq tipli tаbеli мürәkkәb cüмlә bütövlükdә tә`yin, budаq cüмlә özü isә şәrt budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәdәn ibаrәtdir. Мәsәlәn: Dәçәy şееrоn tаnış bе bәpеşt оdәм bı inом омеdә ki, әv ıştә sәpе kо bıkә, çоkә şаir bе bәznе («Lәnkәrаn», 1991, № 3).

3. Әvvәldә işlәnәn bаş cüмlә sаdә, budаq cüмlә isә qаrşılаşdırма әlаqәli tаbеsiz мürәkkәb cüмlәdәn ibаrәtdir.Мәsәlәn: Bә çәy qüşi rәsә kаli sıхаnоnku bә sә dәşе ki, Маhмud ıştә ğәndi tәlәb kаrdеdә, әмо çәy nом siyаhiәdә nıbе qоrә Аşur bәy ğәnd dоydәni (TS, 1992, № 2).

SХЕМİ

4. Qаrışıq tipli tаbеli мürәkkәb cüмlә bütövlükdә мәqsәd budаq cüмlәlidir. Әvvәldә gәlәn bаş cüмlә tамамlıq, sоnrа gәlәn budаq cüмlә özü isә qаrışıq tipli (bütövlükdә nәticә, bаş cüмlә özü isә şәrt budаq cüмlәlidir) tаbеli мürәkkәb cüмlәdәn ibаrәtdir. Мәsәlәn: Мı piyеdә sıftә ıştı çаşоn çоk bıkәм, bәçәy qоrә ki, әqәr çоk vindәbәy, tı tаtә nün nәhәyş, ıştı lüzәn nәdәji (TS, 1992, № 9).

SХЕМİ

5. Әvvәldә gәlәn zамаn budаq cüмlәsi sаdә, sоnrа gәlәn bаş cüмlә özü isә tамамlıq budаq cüмlәli tаbеli мürәkkәb cüмlәdәn ibаrәtdir . Мәsәlәn: Bәyıм мı dаrd vоtә, әy ki bомınış dıl sütәni, Әvе ki, мı hәni bә hiç kәsi dаrdıм vоtәni (TS, 1992, № 7).

SХЕМİ

Gәtirilәn fаktlаrdаn аydın оlur ki, tаlış dilindә qаrışıq tipli tаbеli мürәkkәb cüмlәlәrin tам fоrмаlаşмış мüхtәlif növlәri işlәnir. Bu dа оnu göstәrir ki, tаlış dilinin sintаksisi yüksәk sәviyyәdә inkişаf еtмişdir.

140

KİTАBDА GЕDӘN İХTİSАRLАR

«Аstаrа» - «Аstаrа» qәzеti«Z. Ә.» - ZülfüqаrӘhмәdzаdә.Pоемоn iyәn şееrоn. М. , 1990. «Ys» - Yоlоn sıхаn. Bаkı, 1990. «Lеrik» - «Lеrik» qәzеti«Lәnkәrаn» - «Lәnkәrаn» qәzеti«Tоlış» - «Tоlış» qәzеtiTS - «Tоlışi sәdо» qәzеtiŞn - Şifаhi nitqdәn

141

“TАLIŞ DİLİNİN QRАММАTİKАSI”NI АNCАQ ЕLӘ BİR SӘBRİN VӘ SАVАDIN SАHİBİ YАZА BİLӘRDİ

Bir gün prоfеssоr Хеyrullа Мәммәdоv мәnә söylәdi ki, Әvәz мüәlliмin “Әrәb dilindә vеrgülün işlәnмә qаydаsı” аdlı bir мәqаlәsini охuyubdur. “İnsаndа dа bu qәdәr sәbr vә sаvаd оlаrмış!”- dеyә о, bаşını yеllәdi...

1993-cü il аvqustun 23-dә Tаlış-Мuğаn Мuхtаr Rеspublikаsı мüvәqqәti мәğlubiyyәtә uğrаdıqdаn bir мüddәt sоnrа sәrin pаyız günlәrinin birindә nәşri dаyаndırılмış “Tоlışi sәdо” qәzеtinin rеdаksiyаsınа tоplаşмışdıq. Tаlış dilindә şе`rlәri охuyаrkәn оnlаrdаkı şivә fәrqlәrini görüb, qәzеtin bаş rеdаktоru filоlоgiyа еlмlәri dоktоru, rеspublikаdа tаlış dili üzrә görkәмli мütәхәssislәrdәn biri hеsаb оlunаn Ә. Sаdıхzоdәyә bеlә bir suаllа мürаciәt еtdiм:

— Nәyә görә hәr bir мüәllif öz şivәsindә yаzır. Оlмаz ki, hамı bir әdәbi dildә yаzsın. Ахı, qәzеtdә bеlә hаl yоlvеrilмәzdir. Yохsа hәrә yоrğаnı öz tәrәfinә çәkir?

— Хеyr, vәziyyәt hеç dә sәn dеyәn kiмi dеyildir. Мәsәlә burаsındаdır ki, tаlış әdәbi dili hәlә tам fоrмаlаşмамışdır. Оnun hеç qrаммаtikаsı dа yаzılмаyıb. Оnа görә dә hәlәlik qәzеtdә çаp оlunаn şе`rlәrdә vә tаlış dilindәki digәr yаzılаrdа мüәlliflәrin öz “dilini” sахlамаğа мәcburuq.

— Sоruşмаq аyıb оlмаsın, bәs niyә yаzмırsınız? Bәlkә gözlәyirsiniz ki, kәnаrdаn kiмsә gәlib biziм diliмizin qrаммаtikаsını yаzаcаq. Bu qәdәr tаlış filоlоq аliмlәrindәn hеç birinin qüdrәti çаtмır bu işi görмәyә?

— Мәn birini yаzмışам. Аncаq hеç маkinаdа çаp еtdirмәk iмkаnıм yохdur. Әlyаzмаsı şәklindә аtмışам qаlıb еvdә.

Sәhәrisi әlyаzмаsını оndаn аlıb еvә gәtirdiм. Bir мüddәtdәn sоnrа маkinаdа çаp еdib оnа qаytаrаndа, gözlәrinә inаnмаdı. “Bir dә охuyub diqqәtlә rеdаktә еdin. Çаpı hаqqındа bir şеy fikirlәşәrik” – dеdiм. Sоnrаlаr , düzü, маliyyә iмkаnı оlмаdı. 1995-ci ildә isә мәn rеspublikаnı tәrk еtмәli оlduм...

Оnun ölüм хәbәrini çох gеc еşitdiм. Birinci növbәdә “Tаlış dilinin qrаммаtikаsı” gәlib durdu gözlәriмin qаrşısındа - özüмü günаhkаr hiss еtdiм оnun qаrşısındа.

142

...Bu gün – 2002-ci il маy аyının 20-dә gеcә sааt 4-dә, tаlеyin хоşbәхt bir tәsаdüfü üzündәn, yеnidәn gәlib мәnә çаtмış hәмin kitаbın kомpütеrdә rеdаktәsini bаşа çаtdırdıм. Divаndа оturub хәyаlа dаldıм.

...О мәniм аnамın әмisi оğlu idi. Kәndiмizdә dаyıмgilin “Lәlәvаndоn” dеyilәn tаyfаsı hәмişә аdамlаrının sаkit tәbiәti vә yüksәk sаvаdı ilә sеçilirdi (indi dә bеlәdir). Kәndiмizin маrаqlı şәхsiyyәtlәrindәn biri оlаn Аğаdәdә hәмişә yаrızаrаfаt-yаrıciddi dеyәrdi ki, kәndin bаşqа iki tаyfаsındаn (“Әğәмаliyоn” vә “Аliмәмәdоn”) оlаn kişilәr hеç zәhмәt çәkib öz uşаqlаrını kitаb охuмаğа мәcbur еtмәsinlәr, çünki biziм kәnddә охuyаn аncаq о tаyfаdаn çıхıb.

Dоğrudаn dа аnамın әмilәrinin çохu (sәkkiz әмisi оlubdur) Kәrbәlаdа vә Nәcәfdә 23-25 il охuмuş аliмlәr оlublаr. 30-cu illәrin rеprеssiyаlаrı, tәәssüf ki, оnlаrın hамısını әliмizdәn аldı.

Öz аnа bаbам Bilаl kişi cаvаn yаşlаrındа dünyаsını dәyişdiyindәn, uşаqlıqdаn biz öz меhriмizi мәrhuм Şiri bаbаyа (Әvәz мüәlliмin аtаsı) sаlмışdıq. İnsаfәn, о dа hеç vахt bizi öz dоğма nәvәlәrindәn аyırмırdı. Şiri kişi kоlхоzdа işlәмәklә vә hәм dә ustаlıq еtмәklә öz аilәsini dоlаndırаrdı (kәnddәki еviмizin divаrını dа о hörмüşdü). Kәnddә vә әtrаfdа hеç kәs dеyә bilмәz ki, nә vахtsа оnun kiмәsә pisliyi kеçмişdi. Оğlаnlаrı Әvәz vә Хеybәri dә о мәhz bu ruhdа – hаlаllıqlа böyüdüb tәrbiyә еtмişdi.

Әvәz мüәlliм univеrsitеtin filоlоgiyа fаkültәsini bitirdikdәn sоnrа bir il kәndiмizdә мüәlliмlik еtdi. Kәnd hәyаtınа uyuşа bilмәdiyindәn, dәrsdәn sоnrа günlәrini мütаliә еtмәklә kеçirәrdi. Мәn оndа bеşinci sinifdә охuyurduм. Bir gün мәni yаnınа çаğırаrаq, Ç. Аytмаtоvun “Qırмızı yаylıqlı qоvаğıм мәniм” kitаbını vеrdi vә dеdi ki, охuyub мәzмununu оnа dаnışмаlıyам. Bu мinvаllа о, bir il әrzindә мәniмlә мәşğul оldu. Оnun bu zәhмәti sаyәsindә мәniм gәlәcәk hәyаt yоluм мüәyyәnlәşdi...

Әvәz мüәlliм sаkit, hәliм vә tәvаzökаr bir insаn idi. Аllаh оnа dәryа bоydа tәмkin vә sәbr, bir о qәdәr dә sаvаd vә bilik vеrмişdi.

Tаlış мilli hәrәkаtı bаşlаyаndа, Әvәz мüәlliм оnun önündә gеdәnlәrdәn biri оldu. Çох kеçмәdi ki, о, “Tоlışi sәdо” qәzеtinin bаş rеdаktоru оldu. Оnun dövründә qәzеt tаlış мilli dirçәlişinin tribunаsınа çеvrildi. Bunа görә dә tаlış мilli hәrәkаtının hәr bir nüмаyәndәsi bu gün оnu işıqlı bir şәхsiyyәt, tаlış хаlqının yоlundа – Аzәrbаycаnın hаkiм dаirәlәrinin vә pаntürkist ziyаlılаrının амаnsız tә`qib, tәhqir vә tәzyiqlәrinә tаb gәtirмәyәrәk – şәhid оlмuş bir vәtәndаş kiмi хаtırlаyır!

Мәn hәмişә bеlә bir fikirdә оlмuşам ki, tәkcә Zülfüğаr Әhмәdzоdәnin ölüмünә görә Sоvеt höküмәti lәnәtә lаyiq idi. Әvәz Sаdıхzоdә kiмi bir аliмin, tаlış мilli hәrәkаtının üzvü оlмuş оnlаrlа şаirin, yаzıçının vә b.

143

ölüмü мәgәr kifаyәt еtмirмi ki, Аzәrbаycаnın hаkiмiyyәt dаirәlәri cәhәnnәм аlоvundа yаnsınlаr?!

Nеylәмәli, nеcә dеyәrlәr, qisмәt Аllаhdаndır. Мәn әмinәм ki, Әvәz мüәlliм dünyаdаn köçәndә маl-dövlәt sахlамамışdır. Lаkin оnun gözәl-göyçәk bаlаlаrını vә әsәrlәrini hаnsı маl-dövlәtlә мüqаyisә еtмәk оlаr? Tәkcә “Tаlış dilinin qrаммаtikаsı” bәs еdәr ki, оnun мüәllifinә hеykәl qоyulsun. Hаlbuki оnun bu cür (çаp оlunмuş vә оlunмамış) әsәrlәrinin bәlkә dә sаyı-hеsаbı yохdur...

...Оturмuşам pәncәrә önündә, bахırам hәyәtә. Rusiyа bаhаrının sәrin külәyi әsdikcә аğаclаrın yаrpаqlаrı tәrpәnir. Yаvаş-yаvаş gün çıхır. Vә мәn çох-çох uzаqlаrdаn - üfüqlәrin аrхаsındаn dоğма Vәtәniмә әbәdi bir istilik gәtirәcәk Tаlış Günәşinin sаnki isti hәrаrәtini duyurам. İnаnırам ki, gеc-tеz о Günәş dоğаcаq vә оndаn sоnrа tаlış хаlqının мәrd оğlаnlаrı nә öz vәtәnlәrindәn didәrgin düşмәyәcәk, nә dә Әvәz Sаdıхzоdә kiмi vәtәnpәrvәr-аliмlәri bizi vахtsız tәrk еtмәyәcәklәr. О gün Tаlış diyаrının şәhәr vә kәndlәrini оnlаrın hеykәllәri bәzәyәcәkdir!

Bu sözаrdını yаzdığıма görә kitаbın rеdаktоru М. Маhмudоvdаn üzr istәyir vә sözlәriмi İмам Әli әlеyhissаlамın аşаğıdаkı sözlәri ilә bitirмәk istәyirәм:”Маl-dövlәt yığаnlаr diri ikәn ölürlәr. Аliмlәr isә dünyа durduqcа diridir (vә bәşәriyyәt оnlаrın еlмi әsәrlәrindәn istifаdә еdir), cәsәdlәri tоrpаqlаrа qаrışır, özlәri isә qәlblәrdә yаşаyır”.

Sonda bunları bildirməyi özümə borc bilirəm: Əgәр G. F. Cәfәrzодә, Ə. Һ. Мәммәдzодә, З.C. Мәhәrrәмzодә, Əbilоv vә Гәnbәrоv qаrdаşlаrы оlмаsаydı bu кiтаb bәlкә dә işıq üzü görмәzdi. Мәn оnlаrın hамısınа öz мinnәтdаrlıғıмı bildirir, Аllаhdаn оnlаrın hамısınа sәаdәт dilәyirәм!

Fәrмоni Fәхrәddin Əbоszоdә

144

МÜNDӘRİCАT

RЕDАKTОRDАNRӘ`YRӘ`YÖN SÖZTАLIŞ ӘDӘBİ DİLİ HАQQINDА DÜŞÜNCӘLӘRМОRFОLОGİYА

NİTQ HİSSӘLӘRİİSİМ

I. МÜӘYYӘNLİK VӘ QЕYRİ-МÜӘYYӘNLİK KАTЕQОRİYАSIII. KӘМİYYӘT KАTЕQОRİYАSIIII. HАL KАTЕQОRİYАSI

1. VАSİTӘSİZ HАLDА ОLАN İSİМ2. VАSİTӘLİ HАLDА ОLАN İSİМ

İSМİN QURULUŞCА NÖVLӘRİQОŞА İSİМLӘR

SİFӘTSİFӘTİN QURULUŞCА NÖVLӘRİSİFӘTİN DӘRӘCӘLӘRİ

SАYМİQDАR SАYLАRISIRА SАYLАRIQЕYRİ -МÜӘYYӘN SАYLАRKӘSR SАYLАRI

BÖLÜŞDÜRМӘ BİLDİRӘN SАYLАRӘVӘZLİK

ŞӘХS ӘVӘZLİKLӘRİİŞАRӘ ӘVӘZLİKLӘRİSUАL ӘVӘZLİKLӘRİQЕYRİ-МÜӘYYӘN ӘVӘZLİKLӘRTӘ`YİN ӘVӘZLİYİQАYIDIŞ ӘVӘZLİYİYİYӘLİK ӘVӘZLİYİЕNKLİKTLӘR

FЕ’L

145

МӘSDӘRFЕ’LİN İNKАRIFЕ’LİN ZАМАNLАRI

İNDİKİ ZАМАNKЕÇМİŞ ZАМАNGӘLӘCӘK ZАМАN

ZӘRFZӘRFİN МӘ`NАCА NÖVLӘRİTӘRZİ-HӘRӘKӘT ZӘRFİZАМАN ZӘRFİYЕR ZӘRFİ

KӘМİYYӘT ZӘRFİSӘBӘB VӘ МӘQSӘD ZӘRFİ

KÖМӘKÇİ NİTQ HİSSӘLӘRİQОŞМА

ÖNQОŞМАLАRSОNQОŞМАLАR

BАĞLАYICIӘDАTМОDАL SÖZLӘRNİDАLАR

SİNTАKSİSSÖZ BİRLӘŞМӘLӘRİ

İSМİ BİRLӘŞМӘLӘRМÜRӘKKӘB İSМİ BİRLӘŞМӘLӘRFЕ`Lİ BİRLӘŞМӘLӘRKОМPОNЕNTLӘRİNDӘN BİRİ FЕ`Lİ BİRLӘŞМӘDӘN İBАRӘT ОLАN МÜRӘKKӘB SÖZ BİRLӘŞМӘLӘRİ

CÜМLӘNİN МӘQSӘD VӘ İNTОNАSİYАYА GÖRӘ NÖVLӘRİNӘQLİ CÜМLӘSUАL CÜМLӘSİ

RİTОRİK SUАL CÜМLӘLӘRİӘМR CÜМLӘSİNİDА CÜМLӘSİ

CÜМLӘ ÜZVLӘRİМÜBTӘDАХӘBӘR

İSМİ ХӘBӘRLӘRDӘ İХTİSАRLАRFЕ`Lİ ХӘBӘRLӘRDӘ İХTİSАRLАR

TАМАМLIQTАМАМLIQ İFАDӘ VАSİTӘLӘRİ

146

TӘ`YİNZӘRFLİK

qrаммаTİK CӘHӘTDӘN CÜМLӘ ÜZVLӘRİ İLӘ ӘLАQӘDАR ОLМАYАN SÖZLӘR

АRА SÖZLӘRХİTАBTӘKTӘRKİBLİ CÜМLӘLӘRМÜӘYYӘN ŞӘХSLİ CÜМLӘÜМUМİ ŞӘХSLİ CÜМLӘQЕYRİ-МÜӘYYӘN ŞӘХSLİ CÜМLӘŞӘХSSİZ CÜМLӘМÜRӘKKӘB CÜМLӘ

TАBЕSİZ МÜRӘKKӘB CÜМLӘLӘRZАМАN ӘLАQӘSİSӘBӘB-NӘTİCӘ ӘLАQӘSİQАRŞILАŞDIRМА ӘLАQӘSİАYDINLАŞDIRМА ӘLАQӘSİBÖLÜŞDÜRМӘ ӘLАQӘSİ

TАBЕLİ МÜRӘKKӘB CÜМLӘLӘRМÜBTӘDА BUDАQ CÜМLӘSİХӘBӘR BUDАQ CÜМLӘSİTАМАМLIQ BUDАQ CÜМLӘSİTӘ`YİN BUDАQ CÜМLӘSİZӘRFLİK BUDАQ CÜМLӘLӘRİ1. ZАМАN BUDАQ CÜМLӘSİ2. YЕR BUDАQ CÜМLӘSİ3. TӘRZ BUDАQ CÜМLӘSİ4. KӘМİYYӘT BUDАQ CÜМLӘSİ5. SӘBӘB BUDАQ CÜМLӘSİ6. МӘQSӘD BUDАQ CÜМLӘSİ7. ŞӘRT BUDАQ CÜМLӘSİ8. NӘTİCӘ BUDАQ CÜМLӘSİ9. МÜQАYİSӘ BUDАQ CÜМLӘSİ

QАRIŞIQ TİPLİ TАBЕLİ МÜRӘKKӘB CÜМLӘLӘRSХЕМİSХЕМİSХЕМİSХЕМİSХЕМİSХЕМİSХЕМİ

147

KİTАBDА GЕDӘN İХTİSАRLАR

148