Tmmob Su Raporu

TRK MHENDS ve MMAR ODALARI BRL

Kresel Su Politikalarve

Trkiye

TMMOB SU RAPORU

MART 2009

2

Kresel Su Politikalar ve Trkiye

1.Bask: ISBN: 978-9944-89-682-5

Trk Mhendis ve Mimar Odalar BirliiSelanik Cad. 19/1 Yeniehir / Ankara

Tel: (0312) 418 12 75 Faks: (0312) 417 48 24Web Sitesi: http://www.tmmob.org.tr

E-Posta: [email protected]

Kapak ve Sayfa DzeniDijle Gksoy Konuk

BaskKardelen Ofset

Tel: 0 312 435 37 90

Bask Tarihi 06.03.2009

2


NDEKLER

SUNU..........................................................................................................7

LK SZ........................................................................................................9

1. SU............................................................................................................111.1. Su Yaamdr................................................................................................121.2. Su Salktr.................................................................................................141.3. Su Haktr....................................................................................................14

2. SUYUN TCAR META HALNE GETRLMES ALIMALARI.......162.1. Kresel Etkiler............................................................................................172.1.1.Birlemi Milletler.....................................................................................17 2.1.2. Ekonomik birlii ve Kalknma rgt ................................................172.1.3.Dnya Bankas.........................................................................................172.1.4. Avrupa Birlii..........................................................................................182.1.5.Dnya Su Konseyi....................................................................................192.1.5.1. Dnya Su Forumu................................................................................202.2.Uluslararas Toplant ktlar....................................................................212.2.1. Stockholm Deklerasyonu........................................................................212.2.2. Dublin Beyan..........................................................................................212.2.3. Rio Deklerasyonu ve Gndem 21...........................................................212.2.4. Binyl Kalknma Hedefleri, Bonn Konferans ve Johannesburg Dnya Zirvesi...............................................................222.2.5. Sermaye rgtlerinde DSK Politikalar .................................................22

3. TRKYEDE SU HZMETLER...........................................................23

3.1. Su Hizmetlerinde Merkezi durum..............................................................243.1.1.Devlet Su leri Genel Mdrl...........................................................243.1.2. ller Bankas............................................................................................24 3.1.3. Ky Hizmetleri Genel Mdrl...........................................................253.1.4. Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl..........................................253.1.5 Tarm ve Ky leri Bakanl....................................................................253.1.6. evre ve Orman Bakanl......................................................................253.1.7. Salk Bakanl.......................................................................................253.2.Su Hizmetlerinde Yerel Durum...................................................................263.2.1.Bykehir Belediyeleri............................................................................263.2.2.Belediyeler................................................................................................263.2.3.l zel dareleri........................................................................................27 3.2.4.Kyler.......................................................................................................273.2.5. Yerel rgtler..........................................................................................283.2.5.1. Sulama Birlikleri...................................................................................283.2.5.2. Sulama Kooperatifleri...........................................................................293.3. Trkiyede Su Hizmetlerinin Grnm...................................................303.3.1.Sulama Ynetimi ve Katlmc zelletirme Projesi.................................313.3.2. Sulama Altyap Kredilerinde Dnya Bankas Koullar..........................32

3.3.3. Yerli Sermaye Ne Diyor?......................................................................333.4.Sular Hakknda Kanun ve Ynetmelikler...................................................333.5.Hukuksal Durum.........................................................................................343.6. Su Hizmetlerinde Kurumsal Dnmler...................................................34

4. TRKYEDE SU KRLL..................................................................374.1. Kullanlm Sulara ilikin Artma Hizmetleri.............................................374.2. me Suyu Artma Hizmetleri....................................................................38

5.TRKYE SU KAYNAKLARI VE KULLANIMI.....................................405.1. Trkiye Sular............................................................................................41 5.2. Sektrel Su Kullanm................................................................................425.2.1. Sanal Su..................................................................................................425.2.2. Tarmsal retimde Su Kullanm.............................................................435.2.2.1 Suyun Yanl Kullanm ve Tuz Birikimi, lleme...............................455.3. Gda Gvenlii...........................................................................................45

6. JEOTERMAL VE MNERALL SULAR.................................................466.1. Jeotermal Su Kaynaklar............................................................................46 6.2. Doal Mineralli Su Kaynaklar...................................................................47

7. SU SORUNLARI VE KLM DEM.................................................487.1. Kullanlabilir Su Potansiyelinin Deiimi...................................................49

8. PLANLAMA, PEYZAJ ve SU KAYNAKLARI........................................518.1.Rant Odakl Kentsel ve Sektrel Gelimenin Su Kaynaklarna Etkisi...............518.2.Peyzaj Plan ve Uygulamalarnn, Su Kaynaklarnn Korunmasna Etkisi............538.3.Kentler in Seilen Bitki Trlerinin klime Uyumu ve Sulama Yanllar.........55

9. ELEKTRK ENERJSNDE SU................................................................569.1. Su ve Elektrik (Hidrolik Elektrik Santralleri)............................................569.2. Yap let Devret..........................................................................................579.3. 4628 Sayl Elektrik Piyasas Yasas ve Su Kullanm Hakk Anlamas......58

10.KENTSEL SU HZMETLERNDEN ZELLETRME RNEKLER...6010.1. Su ve Trkiye...........................................................................................6110.1.1.Antalya...................................................................................................6110.1.2.eme-Alaat........................................................................................6210.1.3.zmit-Kocaeli...........................................................................................6210.1.4.Bursa.......................................................................................................6310.1.5.orlu-Tekirda........................................................................................6310.1.6.Gllk-Bodrum.......................................................................................6310.1.7.Ankara...................................................................................................6410.1.8.Edirne.....................................................................................................6510.1.9.Ktahya..................................................................................................6510.1.10. Trkiyenin Tamam............................................................................6610.2. Su ve Dnya.............................................................................................66

10.2.1.Meksika..................................................................................................6610.2.2.ili..........................................................................................................6610.2.3.Bolivya....................................................................................................6610.2.4.Peru........................................................................................................6710.2.5.Endonezya..............................................................................................6710.2.6.Gney Afrika Cumhuriyeti.....................................................................6710.2.7.Filipinler-Manila.....................................................................................6710.2.8. ngiltere.................................................................................................6810.2.9. Fransa....................................................................................................6810.3. Su Rveti................................................................................................68

11. KAMU ZARARI PROJELERDEN BAZI RNEKLER..........................6811.1.Melen Suyu...............................................................................................6911.2.Kzlrmak Suyu.........................................................................................7011.3.Ilsu Baraj Projesi......................................................................................7211.4.Munzur Projesi...........................................................................................7211.5.Yortanl Baraj Projesi.................................................................................72

12. SON SZ...............................................................................................73

KAYNAKA...............................................................................................76

6


7

TMMOB Su Raporu

6


7

TMMOB Su Raporu

SUNU

Alternatifi olmayan ve insanolu tarafndan retilemeyen doal kaynak; hava, toprak ve sudur. Bu doal kaynak da birbirleriyle ilikili ve ayrlamaz bir btn-dr. Btnn paralanmas tm yaam felakete getirir. Bu nedenle kaynan da temel yaam hakk olarak grlmesi ve kabul edilmesi gerekir. Hibiri ticari amalara alet edilmemelidir. Ancak sre, canllar temiz havaya, temiz suya ve topraa hasret brakacak ekilde gelimektedir. zellikle son yllarda su zerindeki bask hzl bir ekilde artmaktadr.

Uluslararas irketler oluturduklar kurumlar araclyla, salkl suya eriimin su-yun ticari meta haline getirilmesiyle mmkn olaca sylemleriyle, su hizmetlerinin zelletirilmesi iin almaktadrlar. Bu anlaylarn, DB, IMF ve BM araclyla egemen klmaya alanlar son olarak, Dnya Su Konseyini kurarak kendilerine kurumsal bir yap kazandrmlardr. Politikalarn egemen klmak amacyla da her ylda bir, Dnya Su Forumlarn dzenlemektedirler.

Dnya Su Konseyi, 1997 Marake, 2000 Lahey, 2003 Kyoto ve 2006 Meksikada olmak zere drt defa forum dzenlemitir. Bu forumlarn sonular suyun ticari bir meta haline getirilmesi gerektiini ortaya koymaktadr. Mart 2009da stanbulda dzenlenecek olan forumun sonular da bunlardan baka olmayacaktr.

TMMOB, su zerindeki kresel etkilerin lkemizdeki yansmalarn ve geleceine ilikin tespitleri kamuoyunun gndemine tamak amacyla, 2006 ve 2008 ylla-rnda, Su Politikalar Kongrelerini dzenlemi ve kongre sonularn kamuoyuyla paylamt.

2. Su Politikalar Kongresinin sonu bildirgesinde unlar yazldr: Dnya Su Forumunun 4.snn Meksikada yaplmasnn bir tesadf olmad, 5. Dnya Su Forumunun da stanbulda yaplacak olmasnn bir tesadf olarak grlmemesi ge-rektii bilinmelidir. Bata Latin Amerika lkeleri olmak zere, tm yoksul lkelerin, suyun zelletirme srecinde model lkeler olarak grld aktr. Meksika ve stanbul toplantlarn bu kapsamda deerlendirmek, Su Forumunun hazrlk sre-cinde zellikle sudaki zelletirme giriimlerine dikkat ekmek gerekmektedir.

Kongrelerimizin sonu bildirgelerinde belirtilen ve Su alma Grubumuzun ha-zrlam olduu bu rapordan da anlalaca zere, 5. Dnya Su Forumu, suyumuzu pazarlamann aralarn oluturmak zere lkemizde toplanmaktadr. Burada yapl-masn istedikleri uygulamalar, halkmzn suya eriimini kstlayacaktr. Bu duruma, mhendis, mimar ve ehir planclar olarak dur derken, ilgili her kesimin bir araya gelerek mcadele etmesi gerekliliini bir kez daha vurguluyoruz. Bu nedenle de onlarn Dnya Su Forumuna kar bizim Su Forumumuzu gerekletirmek iin her trl abay gsteriyoruz.

Bu raporumuz Mart 2009 tarihi itibar ile TMMOBnin su zelindeki grlerinin kamuoyu ile paylalmasn amalamaktadr. Bu raporumuz onlarn sylediklerine kar bir alternatif sylemdir. Dileimiz TMMOBnin bu raporu, konu ile ilgilenen ve emekten, insandan ve halktan yana bir aba ierisinde olanlarn bavuraca bir kaynak olur.

Bu raporun hazrlanmasnda emei geen TMMOB Su alma Grubu yeleri,

8


9

TMMOB Su Raporu

smail Kk, kran ahin, Fatma Bozbeyolu, Elif Bulut, Vedat zbilen, Nilgn Grer Tamer, Hseyin Yeil, Ikhan Gler, Gkhan Marm, Suat Dursun, Feyzullah Gke, Erdoan Ik, Selda Aydodu, Bnyamin Aydn, Yaar zmc, Utkan Gne, Erturul Canda, A.Deniz zdemir, Alaeddin Aras, .Ersin Grbalar, Seluk Uluata ve TMMOB teknik grevlisi Blent Aka arkadalarmza teekkr ediyoruz.

TMMOBnin sz insana, yaama ve gelecee dairdir. Bu raporumuz da yle alglanmaldr.

Mehmet SoancTMMOB Ynetim Kurulu Bakan Mart 2009

8


9

TMMOB Su Raporu

LK SZ

TMMOB Su alma Grubumuz, Ynetim Kurulunun alma Programyla, Su ve suya bal hizmetlerde evre ve insan esas alnarak suyun mlkiyeti ve hizmetlerinin kamuda kalmasnn salanmas amac ile 2009 ylnda yaplacak Alternatif Dnya Su Forumu almalarna katk salanmas konusundaki grevlendirmeyi yerine getirmek amacyla almalarna balamtr.

alma Grubumuz, bu kapsamda, ncelikle Dnya Su Konseyinin, felsefesinin, ilikilerinin uluslaras almalarnn nasl yrtldnn, yerel ayaklarnn nasl oluturulduunun, nerelere varmak istediklerinin, politikalarnn dier dnyada ve lkemizdeki yansmalarnn nasl gelitiinin kamuoyuyla paylalmas gerektiinden hareketle almalarna balamtr.

Bunun iin, ncelikle son yllarda kuraklkla ortaya kan su sorunlarnn sadece teknik bir sorun olmad gereinin de kamuoyu bilincine kararak, suyun uluslaras irketlere nasl balandnn belgelenmesi gerekiyordu.

Bu belgede, suyun yaamsal neminin yan sra, ekonomik deer haline dn-trlmesinde uluslararas irketlerin neler yaptklarn ve hedeflerine ulamak iin, saladklar yerel ilikilerle, acmaszca uyguladklar yntemlerin izlerini sergileyerek, 5. Dnya Su Forumunun lkemizde neden yapldnn anlamn ortaya koymaya altk.

Aslnda su konusunda corafyamzda neler yaplacann kararlarnn oktan veril-mi olduunun, forumun sadece kamuoyuna irin grnmek ve dnya turizmine(!) katk yapmaktan baka bir amac olmadnn gerei aktr.

Suyun tekniini bilen mhendis, mimar ve planclar olarak, su konusunu teknie ilaveten dier belirleyici unsurlarla izleyerek belgelemeye altk. Konular ve r-nekleri ksa bilgilendirmeler eklinde bilince karmay tercih ettik. zet bir alma olan bu belgeden hareketle konularn gelitirilmesi mmkndr.

5. Dnya Su Forumunun stanbulda yaplmas iin ok emek harcadklarn syleyenler ve bununla vnenler, su konusunda lkemizde yaplmak istenenleri kamuoyundan gizlemektedirler. Uluslararas irketler, su konusunda lkemizin kom-ularyla birlikte oluturaca pazarn byklnn farknda olduklarndan forumu stanbulda yapmaya karar verdikleri akca anlalmaktadr.

Bu toplantlar, suyumuzun her alanda zelletirmesinin ve suya eriimimizin daha da zorlatrlmasnn bir aamas olacandan, kar duru ekseninde almalarmza ara vermeden devam etmek zorundayz. Bu uygulamalarn rneklerini zet olarak raporumuza eklemeye altk.

Susuz bir yaamn dnlemeyecei bilinciyle, kresel politikalarla neler yaplmak istediini ve gelecekte yaplabileceklere dikkat ekmeye altk.

Bu almamzda bize gerekli kolayl salayan Birlik Ynetim Kuruluna ve TMMOB alanlarna alma grubu olarak teekkr ederiz.

TMMOB Su alma GrubuMart 2009

10


11

TMMOB Su Raporu

10


11

TMMOB Su Raporu

bu insanlar tm temizlik aralarndan, su borular ancak paralar verildii zaman dendii iin suyun kendisinden yoksun braklmlardr; akarsular da kirletildii iin, temizlik ynnden yararszdr. O insanlar btn pislii ve p, tm kirli suyu ou zaman iren lam ve dky, baka trl kurtulamadklar iin sokan ortasna atvermek zorunda kalmlardr. Bylece kendi evlerinin olduu blgeye hastalk bulatrmaya zorlanmlardr.1

Friedrich Engels

1- SU

Kapitalizm, sonsuz sermaye birikimine dayanan bir sistemdir. Uluslararas kapita-list sistem, dn,1970lerin banda iine dt sermaye birikim krizini, bugn dnya genelindeki ekonomik ve sosyal krizi kreselleme ideolojisi ve buna kout olarak biimlenen yeni liberal politikalarla amaya almaktadr. Bu politikalarn z ise metalatrma ve piyasalatrma ilikisini hem yatay hem de dikey olarak geniletmektir. Kapitalizm, bir yandan daha nce giremedii corafyalara yaylrken dier yandan piyasalatramad mal ve hizmetleri de kapsama abasndadr. Baz lkelerde daha nce piyasalamam olan su, elektrik, gaz gibi -doal tekel zellii tadklar iin kr oranlarnn yksek olmas beklenen- mal ve hizmetler sermaye iin ele geirilecek ilk hedefler arasna girmitir. Metalatrlan her trl iliki, sre, nesne hzla piyasann konusu haline gelmektedir.

Kapitalizm, sz konusu hedefleri dorultusunda, insanlk iin yaamsal neme sahip olan suya eriimi bir hak olmaktan karlmak istemektedir. Kresel su siyaseti ile su bir piyasa mal olarak deerlendirilmeye/grlmeye balamtr. Bu politikann bir sonucu olarak, kresel su siyasetinde suya eriim, insanlk iin kresel bir hak olmaktan kp, kresel bir hakszla dnmektedir.

Yaamn temel kayna olan suya ihtiya hibir zaman bitmeyecektir. Bu da sermaye tarafndan bir meta olarak grlen suyun deerini artrmaktadr. Daha nce kamu mal olarak grlen su, uluslar aras sermayenin ve tekellerin itahlarn kabartan bir piyasa mal haline getirilmitir.

Suyun, zel sektrn kr edebilecei, sermaye biriktirebilecei bir alan olarak kefedilmesi ile birlikte, kresel piyasa aktrlerinin bu alana girmenin eitli yollarn denedii grlmektedir. Su hizmetlerinin kamu hizmetleri dna braklarak yarat-lan ayrmcla eitli nedenlerle meruluk kazandrlmaya allmaktadr. Kresel su tekellerinin, en etkili sylemleri, suyun kt bir kaynak olduundan bahisle iyi ynetilmesi gerektii, iyi ynetimin ise piyasa koullarnda gerekletirilebileceidir. Kamu adna ynetimi elinde bulunduran devlet, halktan, yapt hizmetin bedelini alamad iin sular israf edilmektedir. Tasarruf, ancak su kesintileri gndeme geldiinde hatrlanmaktadr, oysa ki, piyasa koullarnda su tasarrufu mmkn mdr? Bu irketlerin rettikleri zmler ise bellidir, suya eriimin her kademesinde zelletirme uygulamalarna gidilmesi

1 Friedrich Engels, ngilterede Emeki Snfn Durumu, (ev. Yurdakul Fincanc), Sol, Ankara, 1997

12


13

TMMOB Su Raporu

Kresel su irketlerince oluturulan Dnya Su Politikalar, Avrupa Birlii (AB), Dnya Bankas (DB) ve Uluslararas Para Fonu (IMF) gibi sermayenin temsilcisi rgtlerce az gelimi veya gelimekte olan lkeler zerinde yaptrma dnmek-tedir. Yaptrm iin kurulan iliki havu-sopa ilikisidir. Yani AB, DB ve IMF, az gelimi veya gelimekte olan lkelerde yaplmas gereken su ve kanalizasyon ileri iin kredi verme koulu olarak, bu ilerin zelletirilmesini zorunlu klmaktadr. Su sektrnde kamu ve zel sektrn rollerinin belirlenmesine ynelik mzakereler, Dnya Ticaret rgt (WTO) ve Hizmetlerin Mbadelesine likin Genel Anla-mas (GATS) erevesinde srmektedir.

Bugn dnya su pazarn Avrupa irketi kontrol altna almtr. Bunlar Suez, Vivendi ve RWE dir. Bu irketler, btn dnya lkelerinde kentlerin su ve kanali-zasyon ilerinin zelletirilmesinden aslan payn almlardr ve almaktadrlar.

Dnya nfusunun henz %5inin suyunu uluslararas irketlerden ald ve su satlarndan elde edilen gelirin imdiden petrol gelirlerinin yarsna ulat g-rldnde, bu alanda ne kadar byk bir kr potansiyeli olduu anlalabilir. Bu irketler suyu yaam iin gerekli sosyal bir varlk olarak deil, pazar mekanizmalaryla ynetilecek ekonomik bir kaynak olarak grmektedirler.

Bu srete, kamu ynetimlerine ise su sektrne yatrm yapacak irketlerin krlarn garanti altna alma ve karlarna kabilecek riskleri en aza indirme, yani garantrlk grevi verilmektedir. rnein ili, DBnn koyduu bir koul olarak Suez Lyonnaise des Eaux irketine %33 kr pay garantilemitir. IMF, AB, DB, BM, su irketleri ve hkmetler arasndaki ibirlii bu irketlerin hkmet politikalarn kendi karlar dorultusunda etkilemelerine neden olmaktadr. Yurttalar ise bir kalkan olarak irketlerin nne atlmakta ve zamlarla boumaktadr.

Temiz sudan yararlanma bir insan hakk/kamusal bir hak iken, ancak bedelini deyebilenin hakk haline gelmitir ve artk su kullancs, su satan firmalarn mterisidir. Su faturalarn deyemeyenler su hakkn kaybetmekte, su tketim fiyatlandrmalar kr amac gtmeyen kamu kurumlar tarafndan deil de firmalar tarafndan belirlendiinden yurttalarn btesindeki fatura pay artmaktadr.

Suyun ticariletirilmesi, zelletirilmesi, metalatrlmas abalar yalnzca yoksul-larn temiz suya eriim hakkn tehdit etmekle kalmamakta, yeni baraj ve santral inaatlar yznden dnya halklarn ve gelecek nesilleri mevcut su havzalarnn tmyle kaybedilmesi, havzalardaki canl yaamn ve gen kaynaklarnn tahrip edilerek ekosistemlerin sona ermesi, tarihi ve kltrel mirasn yok edilmesi gibi telafisi mmkn olmayan tehlikelerle kar karya brakmaktadr.

1.1. Su Yaamdr

nsanolu nefes almadan belki 5-10 dakika, susuz birka gn, gdasz ise bir hafta kadar yaayabilir. Hava, su ve gda insanln deil tm canllarn hayatta kalabilmek iin ihtiya duyduu en temel, birincil gereksinimlerdir. Bu en temel gereksinimlere eriimin salanamamas yaamn sonudur.

Kii bana ylda 10.000 m3ten fazla su den lkeler su zengini saylmaktadr.

12


13

TMMOB Su Raporu

lkemizde bu kii bana den su miktar yllk 1.450 m3tr. Bu bakmdan ba-kldnda lkemiz su zengini deil, ancak kendi kendisine yeten bir lke konu-mundadr. Suyun blgesel dalmdaki farklar kii bana den su miktarlarn da deitirmektedir. Plansz kentleme ve gler belli blgelerdeki su streslerini daha da artrmaktadr. Bu nedenle, su streslerinin olumamas ya da iddetinin artrlmamas iin btnsel bir politikadan sz etmek gerekir. Bu politika, kentleme, sanayi, tarm, ormanclk, ulam, eitim gibi btn alanlar ilgilendirmektedir.

Dnya genelinde salkl suya erien nfusun toplam nfusa oran %82dir. Sana-yilemi lkelerde bu oran %99, gelimekte olan lkelerde %66, Afrikada %38, Asya ve Pasifikte %63, Latin Amerika - Karaipler ile Kuzey Afrika ve Orta Douda %77, Trkiyede ise %93tr. Trkiyede bu oran her geen gn azalmaktadr. Salklya suya eriim bedeli gn getike artmaktadr.

Tablo 1.1 Ktalara Gre Su Kaynaklarnn ve Nfusun Oran 2

Dnyada blgelere gre genel olarak kii bana gnlk su tketim miktarlar sanayilemi lkelerde 260, Afrikada 65, Asyada 140, Arap lkelerinde 150, Latin Amerikada 180 litredir. lkemizde ise kii bana gnlk su tketimi ortalama 100 litredir.

Bir insann, bir gnlk minimum su ihtiyac eitli almalarla belirlenmeye allmtr. Literatrde bir insann ime, yeme, banyo ve temizlik gibi temel ih-tiyalarn karlayabilmesi iin minimum 50 litre/gn suya ihtiyac olduu ifade edilmektedir. Bu rakam, ime suyu ve temizlik iin Dnya Salk rgt ve Dnya Bankas tarafndan verilen 20-40 litre/kii/gn alt snrna yakn bir deer olan 25 litre/kii/gn deerine (ayrca Birlemi Milletler Uluslar Aras mesuyu Temini ve Sanitasyon Bildirisi ve Gndem 21 Dnya Zirvesi deerlerine de paraleldir), banyo ve yemek piirmede kullanlan su ihtiyac da eklenerek, iklim, teknoloji ve kltr etkenlerinden bamsz olarak hesaplanmtr.

2 Kaynak: Birlemi Milletler, 2003, Birinci Dnya Su Geliim Raporu: nsan in Su, Yaam in Su.

Blm 4. Doal Su Dngs.UNESCO Yayn

14


15

TMMOB Su Raporu

Yurttalar, bir kiinin bir gnlk minimum su ihtiyac olarak hesaplanan miktardaki suya artsz eriebilmelidirler.

Tablo 1.2 Gnlk Temel me ve Kullanma Suyu htiyac 3

1.2. Su Salktr

Suya kamu deeri haricinde piyasa mal baknn yklenmesi ile su hakknn yannda ayn zamanda salk hakknn da ihlali gndeme gelmektedir.

Temiz suya ulalamad zaman suyla ilikili hastalklardan bahsetmek gerekir. Suyla ilikili hastalklar suyun salkl ve gvenli olmad, suyun organik (benzen, akrilamid, vb) ya da inorganik (arsenik, kurun, nitrat, vb) maddeler, insan ya da hayvan dksyla kirlendii durumlarda ortaya kar. Bu hastalklar ksa, orta ve uzun vadede grlebilir. Gerek Dnya Salk rgt (DS)nn yllar nce ifade ettii gibi, gerekse Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnda sosyal devlet anlaynn da bir uzants olarak her birey iin eit, ulalabilir ve cretsiz olarak salanmas ngr-len salk hizmetlerinin arasnda salkl ve gvenli su kavram da yer almaktadr. Satlabilir ve denetlenemeyen bir gereksinim haline dntnde su; her birey iin ulatrlmas gereken bir hak olmaktan uzaklar. O zaman da herkes iin salk hedefinin birinci adm en nemli gereksinim zerinden salanamam olur.

1.3. Su Haktr

Etik bir kavram olarak insan haklar insanlarn insan olmaktan dolay sahip ol-duklar dier bir ifadeyle insan olanaklarn gelitirilmesi iin gerekli haklar ierir. Kavramsal adan bakldnda suya eriim hakknn insan haklarndan biri olduu aktr. nk insanca yaamak iin gerekli en temel kouldur. Suyun insan yaam ve onuru iin hayat nemi dnldnde suya eriimin insan haklar kavram iinde deerlendirilmesi kanlmazdr.

3 klim, teknoloji ve kltrel farkllklardan bamsz olarak hazrlanan, insanlar iin tavsiye edilen gnlk temel ve kullanma suyu ihtiyalar GLEICK,H.Peter.2002. The Worlds Woter 2002-2003. The Biennial Report of Freshwoter Resources Island Pres. Washington D.C/S.S.A.2002

14


15

TMMOB Su Raporu

Sosyal adaletin salanmas temelinde su, kamunun kullanaca ve denetleyecei kamusal bir sudur. ncelikle insan hakk ve kamusal su balamnda kurgular olu-turulmaldr. Bu kodlama iinde su ele alndnda, ulusal devletlerin kamu hizmeti anlaynda yurttalar iin yeterli, temiz ve ulalabilir bir su miktarn salayacak hizmetleri yerine getirmesi gerekmektedir.

Su hakk, nsan Haklar Evrensel Bildirgesinde zellikle belirtilmemi olmasna ramen, yaam hakknn (3. Madde) suya eriimi kapsad iddia edilebilir. 1994 Uluslararas Nfus ve Kalknma Konferans Eylem Programnda, herkesin yeterli standartlarda yaama hakk iinde su ve saln korunmas da yer almtr. 1999da Genel Toplant Karar (53/175) temiz suyu temel insan haklarndan bir olarak tanmtr.

Mevcut su kaynaklarna eriimi salama ve keyfi su kesintileri veya su kaynaklarnn kirletilmesi gibi mdahalelere maruz kalmamay, su salama sistemi ve insanlarn su hakkndan eit biimde yararlanmalar iin uygulamalarn kamu eliyle yapl-masn, kamunun bunu ulusal strateji ve eylem planlar yoluyla hayata geirmesi gerekmektedir.

Su hakk ile ilgili devletin ykmll tam olarak tanmlanmam olsa da dev-let, su hakk asndan gvenli, ulalabilir su temin etmekle sorumludur. Devlet, toplumun tm kesimlerine gvenli, salkl su salamakla ykmldr.

Anayasann 56. maddesine gre ;... Herkes, salkl ve dengeli bir evrede yaama hakkna sahiptir. evreyi gelitirmek, evre saln korumak ve evre kirlenmesini nlemek Devletin ve vatandalarn devidir.

Yine Anayasann 168 Maddesi, Tabii servetler ve kaynaklar Devletin hkm ve tasarrufu altndadr. Bunlarn aranmas ve iletilmesi hakk Devlete aittir. Devlet bu hakkn belli bir sre iin, gerek ve tzelkiilere devredebilir. Hangi tabii servet ve kaynan arama ve iletmesinin, Devletin gerek ve tzelkiilerle ortak olarak veya dorudan gerek ve tzelkiiler eliyle yaplmas, kanunun ak iznine baldr. Bu durumda gerek ve tzelkiilerin uymas gereken artlar ve Devlete yaplacak gzetim, denetim usul ve esaslar ve meyyideler kanunda gsterilir. Demektedir.

Anayasann 17nci maddesine gre de; Herkes yaama, maddi ve manevi varln koruma ve gelitirme hakkna sahiptir...

Su haktr! Bir yaam hakkdr. cretini deyemeyenlerin elinden alnabilecek ticari bir mala dntrlemez. okuluslu irketlerin eline braklamaz. Ynetimler ncelikle, yurttalarnn bu en temel haklarn karlamak ve korumakla ykml olmak zorundadrlar. Dnya literatrnde bir kiinin minimum su ihtiyac olarak belirlenen deer baz alnmal ve bu miktar kadar su yurttalara cretsiz verilmelidir. Sularmz irketlerin eline braklmamaldr.

Her eye karn devlet yurttalarn anayasal hakkn iner ve ykmllklerini yerine getirmezse, toplum areyi 1793 Yurttalk Haklar Bildirgesinin 35. maddesinde yer alan; hkmet toplumun bir ksmnn ya da tamamnn aleyhine karar alrsa halk, haklarn korur hkmnde bulacaktr.

16


17

TMMOB Su Raporu

2-SUYUN TCAR META HALNE GETRLMES ALIMALARI

Tm dnya lkelerinde sular hemen hemen tmyle kamu mlkiyetindedir; su kaynaklar kamu kurumlar tarafndan ynetilmektedir. Gnmzde su hizmeti-nin Asya lkelerinde %99u, Afrikada %97si, Orta ve Dou Avrupa ile Gney Amerikada %96s, Kuzey Amerikada %95i, Bat Avrupa lkelerinde %80i kamu kurumlar tarafndan yrtlmektedir.

Dnya genelinde zel su piyasas son derece dardr. Bir baka deyile insanlarn ok kk bir blm su hizmetini zel irketlerden almaktadr. Son 20 yllk srete gelien ve suyu metalatran kresel politikalar sonunda dnya nfusunun yaklak %5inin kulland suyun ynetimi uluslar aras irketlere gemitir. 2000li yllarn balarnda dnyadaki su piyasasna hakim iki su irketin yllk gelirleri VVENDnin su ile ilgili blmnn 12.9 milyar Eouro, SUEZde 1.9 milyar Eourodur.

Su hizmetlerinin yan sra paketlenmi su sektrde hzl bir gelime gstermektedir. ebeke suyunun salksz olmas durumunda paketlenmi su sektrnn geliimin de n almaktadr. lkemizde paketlenmi su tketiminin %48'i Marmara, %19u Ege, %14 Anadolu, %12si Akdeniz, %4 Karadeniz ve %3 de Dou Anadolu'da gereklemektedir.

lkemizde ambalajl su tketim miktar kii bana yllk yaklak 80 litredir. Pa-ketlenmi su hizmeti veren 260 firma bulunmaktadr. Bunlarn 180 adedi damacana, 80 adedi de pet ie olarak dolum yapmaktadrlar. Pazar bykl olarak pet iede yaklak 165 milyon, damacanada 280 milyon dolar civarndadr. Sektr hzl bir ekilde bymektedir. Suyun pazar paynn yzde 70i ise yabanc irketlerin elinde bulunmaktadr.

ehirlerde ebeke suyunun birim fiyat ortalama olarak 1.5 TL civarnda, i-elenmi suyun birim fiyat ise 500 TL civarndadr. Arada 333 kat gibi bir fark bulunmaktadr.

Bu gstergeler suyun ticari meta haline getirilmesi iin uluslararas irketleri harekete geirmitir. Bu bakmdan su kaynaklarnn planlanmas tamamen ticari karlara gre dnlmekte ve su hizmetleri de hzla zelletirilmeye allmakta-dr. Trkiyedeki son zamanlarda karlan su kullanm anlamas ve benzeri yasa ve ynetmelikler de tamamen suyun zelletirilmesine hizmet etmektedir.

Ancak, paketlenmi ya da dier benzer ekillerde suyun ticaretinin yaplmas iin belli bir alm gcnn olmas da gereklidir. Btn bu gstergelerden hareketle suyun ticariletirilmesi iin ncelikli olarak seilecek blgeler belirlenmektedir. Paketle tanan sularn yan sra tarmsal sulama iinde geni bir hacim oluturan sulama suyunun ticareti de ekonomik anlamda nemli yer tutacann farkna varlm durumdadr.

Uluslararas kurum ve kurulular suya ilikin tespitlerini yaparlarken suyun gele-ceine ilikin tespitlerini de yapmaktadrlar. in zne dair sylenenler ve tespitler genel anlamyla doru olurken hizmet sunumuna ilikin konularda yorumlarn ticariletirmeler konusunda taraf olarak yapmaktadrlar.

16


17

TMMOB Su Raporu

2.1. Kresel Etkiler

Petrol 20. yzyl boyunca dnya iin ne anlama gelmise, su 21. yzylda o anlam devralacak grnmektedir. Bu ngr, temel insan ihtiyac olan suyun kresel stra-tejilere konu olmasna ve yzyllk stratejileri gelitirecek kresel yaplarn ortaya kmasna yol amtr.

Bu balamda, talep ynl su politikalarnn kurumsallamasn ve kresel ak-trlerin yaplanmalarn, hedeflerini ve oynadklar rol tanmladktan sonra artk Trkiyenin sular zerine oynanan oyunlar daha kolay anlalabilecek, Trkiyenin su politikalarndaki kresel dnm apak gzler nne serilebilecektir.

2.1.1. Birlemi Milletler (BM)

BM, Dnyadaki tatl su kaynaklarnn kapsaml deerlendirilmesini yaparak oluacak skntlara dikkat ektikten sonra, suyu toplumsal deil, ekonomik mal olarak tanmlamaktadr. Kamu desteklemelerinden arndrlmasn nerdii suda, fiyatlandrmay temel ilke olarak benimsemektedir.

2.1.2. Ekonomik birlii ve Kalknma rgt (OECD)

OECD, su kaynaklar ynetimini, ime, sanayi, sulama, rekreasyon, kullanma suyu nitelik ve niceliksel ynetimini kapsayan etkinlikleri tanmlayarak, uygulamada eko-nomik verimlilik salanmas iin, kaynak ynetimi politikalarnn evresel ve dier ekonomik politikalarla uyumlu hale getirilmesi gerektii, su kaynaklar ynetiminde, egdmsz uygulamalar olarak beliren kurumsal baarszlklarn, pazar baarszlk-larnn ve yeralt sularnn kullanm ve korunmasndaki ynetim baarszlklarnn dzeltilmesini vurgulamaktadr.

Sonu olarak, OECD, BM konferanslarnda ortaya kan politikalarn yannda yer alarak, su ynetiminde kamu mekanizmalarndan piyasa mekanizmasna geil-mesini, suyun arz odakl deil talep odakl ynetimini, fiyatlandrlmas gereken bir ekonomik mal olarak grlmesini istemektedir.

2.1.3. Dnya Bankas (DB)

Dnya Bankas, dnya genelinde, su kaynaklarnn yanl planlanmasndan ve evreye zarar verilmesinden hkmetleri sorumlu tutmaktadr.

DBnn su politikalarnda genel olarak yaklam, su sektrnde gelecekte karla-lacak sorunlara etkin ve eitliki zmler bulunmas, bu sektrde piyasa glerinin kabul edilmesine baldr eklindedir. DB, su hizmetlerinin kapsaml planlama ve fiyatlandrma ilkesi ile etkin ynetilebileceini savunmaktadrlar.

Su hizmetleri tanm, teknik olarak kaynaktan kullancya ulatrma ileri olarak alglanrken gnmzde teknik boyuta ek olarak, rgtlenme ve mali yapnn y-netimini de ierecek bir bak as egemen olmu ve su hizmetleri kavram ierik olarak geniletilmitir. OECD ve DB, lkeleri teknik, mali ve ynetsel iler btnne bal politikalara gre ynlendirmektedir.

DB, su ile ilgili alt yaplara yksek faizlerle krediler vererek kamuyu (zellikle byk ehir belediyelerinin su hizmeti veren birimlerini ) borlandrmakta, borcun geri denmesinde ise skntya den bu kurumlara su fiyatlarn artrmalar ya da bu hizmetleri satmalar konusunda bask oluturmaktadr. Alt yaplarn yenilemi

18


19

TMMOB Su Raporu

ve eksiklerini gidermi olan bu kurumlarn zerindeki basklar artmaktadr. Bask, zellikle su fiyatlarnn belirlenmesi konusunda olumaktadr.

Her ne kadar fiyatlarn belirlenmesinde yatrm maliyetlerinin farkll vurgulansa da bu durum hizmetten yararlananlar iin salkl suyun temininin nemi kavranarak yaplmaldr.

2.1.4. Avrupa Birlii (AB)

Suyun talep ynl kurumsallamas srecinde, Trkiye iin zel bir neme sahip olan ve bu alanda etkin kresel aktrlerden biri de Avrupa Birlii dir. AB, yelik srecinde olan lkelere uyumlatrma ad altnda, Su ereve Direktifini dayatmakta ve bylece Trkiyenin su politikalarn kendi karlar dorultusunda projelendirmeye almaktadr.

Avrupa Birlii, ye lkelerin su kaynaklarn, Birliin ynetim ve denetiminde olan su kaynaklar olarak alglamakta ve kaynaklarn ynetimi iin Btncl Havza Ynetimi politikasn uygulamakta ya da gndeme getirmektedir. Bu durum, AB Su ereve Direktifinin 12.maddesinde ye lkelerin birbiriyle entegre havza ynetimi zorunlu klnmtr eklinde ifade edilmitir. Bu zorunluluk, Su ereve Direktifiyle belirlenen su kaynaklarnn gelitirilmesi, mevcut kaynaklarn daha etkin kullanlmas, talep ynetimi, evresel etkilerin giderilmesi eklinde olumlanan su politikalarnn arkasndaki gerek niyeti de aslnda ortaya karmaktadr. Bylece, btncl havza ynetimi ile kaynaklarn kontrol kamunun temsilcisi olan devletin elinden alnarak, ABnin egdmnde sermayeye devredilmektedir.

Trkiyede,1980 ve 1990l yllar boyunca yeni liberal politikalar ve kreselleme sreci ile birlikte su politikalarnn dnmesinin nndeki engeller yava yava kaldrlm, AB mktesebatna uyum erevesinde birok yasal dzenleme yaplm ve yaplmaya da devam edilmektedir. Bu dzenlemelerin en kapsamls 26.05.2004 tarih ve 5177 Sayl, Maden Kanunu ve Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna likin Kanundur. Sz konusu yasa ile (Maden, evre, Orman, Kamulatrma, Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma, Milli Parklar, Milli Aalandrma ve Erozyon Kontrol Seferberlik, Belediye Gelirleri, Su ve Kanalizasyon dareleri Genel Mdrl Kuru-lu ve Grevleri, Maliye Bakanlnn Tekilat ve Grevleri yasalar gibi) birbirinden farkl grnen ancak birbirlerini havza ynetimi konusunda tamamlayan 10 adet yasa yeniden dzenlenmi, bylece devletin su havzalar zerindeki koruma ilevinin sonlandrlmasnn yan sra tarafsz devlet grnm de bitirilmeye allmtr.

Ocak 2009da ise, Anayasa Mahkemesi, 5177 Sayl Yasa ile deitirilen Maden Yasasnn 7. maddesinin birinci fkrasn, sekizinci fkrasn ve 10. maddesinin al-tnc fkrasn Anayasaya aykr buldu ve iptal etti. Yasann 7. maddesinin sekizinci fkrasnn yrrln durdurdu, iptal edilen dier maddelere ilikin yrrl durdurma istemini reddetti ve kararn resmi gazetede yaymlanmasndan balamak zere bir yl sonra yrrle girmesine karar verdi.

5491 Sayl Yasa ile deitirilen evre Yasasnn 10. maddesinin nc fkrasn, 12. maddesinin birinci fkrasnn ikinci tmcesinde yer alan veya Bakanlka uygun grlen dier kurum ve kurululara ibaresini ve geici 2.maddesinin birinci fkrasn Anayasaya aykr bularak iptal etti. ptal edilen 10. maddenin nc

18


19

TMMOB Su Raporu

fkras ile geici 2.maddesinin birinci fkrasna ilikin iptal hkmnn kararn Resmi Gazetede yaymlanmasndan balamak zere bir yl sonra yrrle girmesine karar verdi. Bu olumlu gelime ile birlikte, su alanlarnn geleceine dair yaamsal deerde bir adm atlm oldu.

Ancak, bilinmektedirki uluslararas irketler kendi taleplerinin nnde engel gr-dkleri her trl yasa ve ynetmelikleri deitirmek iin gereken btn admlar atmaktadrlar. Amalarna ulamak iin gerektiinde lkelerin anayasalarn kendi talepleri dorultusunda deitirmektedirler. Dier lkelerde olduu gibi bizim lke-mizde de anayasay deitirterek hedeflerine ulamay deneyeceklerdir.

2.1.5. Dnya Su Konseyi (DSK)

Su alannda kresel apta faaliyet gsteren irketler, kamu kurumlar, uluslararas rgtler, sivil toplum rgtleri a eklinde eitli esnek rgtlerin ats altnda hareket etmektedir. 1996 ylnda hkmetler, sektrdeki okuluslu irketler ve uluslararas rgtler (Birlemi Milletler ve Dnya Bankas gibi) bir araya gelerek, Dnya Su Konseyini kurmulardr. Konseyin kurulu amac, Dnya su politikas iin bir beyin takm oluturmaktr. Konseyin esas gndemi ise, Gndem 21in 18. maddesi kapsamnda sektr iin rotas belirlenen politikalarn uygulanmasn gvence altna almaktr. Konsey, Su Politikas (Water Policy) adnda yaynlad dergi aracl ile sektrdeki gelimeleri karar vericilere aktarmaktadr.

DSK kendisini ok paydal uluslararas bir platform, bir emsiye rgt olarak tanmlamaktadr. Su konusundaki benzer alarla arasndaki snr belirlemenin pek olanakl olmad bir a olan DSKnn, devletlerin evre ve su konusundaki bakanlklarn ve devlet kurumlarn, okuluslu ve yerel su irketlerini, BMye bal eitli kurulu ve programlarn, eitli uluslararas ve ulusal enstit ve vakf bir araya getirdii grlmektedir. DSKnn Trkiyeden de 40a yakn yesi vardr. Bu yeler arasnda DS, SK, GAP gibi kamu kurumlar, Su Vakf gibi vakflar ve su alannda faaliyet gsteren inaat irketleri vardr. Hiyerarik tarzda rgtlenmeyen DSKnn iinde , Suez, Vivendi, Behtcel ve RWE gibi zel su irketleri ile birlikte 300e yakn rgt yer almaktadr,. (Suez, Vivendi ve RWE gibi zel su irketleri ile birlikte politika oluturmaktadr).

okuluslu irketler ve onlarn manevi destekileri kresel su politikalarnda uygu-lama aralarn gelitirmek amacyla baka bir rgt olarak Kresel Su Ortakln kurmulardr. Sektrdeki sorunlar zecek pratik uygulama aralarn gelitirecek olan rgte sivil toplum rgtlerinin yan sra, okuluslu bankalar ve sektrdeki zel irketler de bu ortakln bir yesidir.

DSK ayrca, ulusal ve yerel su ynetimi ile ilgili kamu kurumlarn, kresel ynetici aktrleriyle bir araya getiren byle oluumlar, kamu kurumlarnn niteliini, politika-sn, ilevlerini derinden etkileyen dnmlere neden olmaktadr. Dnya Su Forum-larnn 5ncisinin hazrlk almalarn da yrten DS, bu srete dntrlerek kresel irketlerin karna alan bir yapya dntrlmeye allmaktadr.

DS ve ller Bankas Genel Mdrl, ulusal su ynetiminde ve planlamasnda sz sahibi, su konusunda yatrmlar yapan, teknik destek ve finansman kayna salayan kamu kurululardr. Ancak son yllarda su hizmetinin piyasalatrlmasn zorlayan

20


21

TMMOB Su Raporu

yeni liberal politikalar, hem DSnin hem de dier ulusal su ynetimi rgtlerinin ilevlerini yitirmesine neden olmakta ya da ilevlerini deitirmektedir. DS, Dnya Su Forumu hazrlk almalar kapsamnda, Trkiyede kamuoyu oluturmak iin grev stlenmitir. Burada kamuoyu oluturmann ne anlama geldii ise ok aktr Bu amala da blgesel toplantlar ile geni katlmlarn saland ve oluan ortak grlerin DSFna tand varsaym gibi yanl bir grnt oluturulmutur. Bylece kamu kurumlarnn da saygnl kamuoyun gznde drlmekte ve gven yitimine neden olunmaktadr. DSF deneyimi ile birlikte, DS, su kaynaklarnn pazarlamasn yapan, su iin yatrm gereksinimi olan blgeleri saptayan ve kresel sermaye ve yerel irketler arasnda araclk eden bir kuruma dntrlmeye allmaktadr. Bunun iinde DSKnn DSnin bilgi birikimine ihtiyac vardr. DSK amacna ulamak iin Dnya Su Forumlarn (DSF) dzenlemektedir.

2.1.5.1. Dnya Su Forumu (DSF)

Dnya Su Konseyi tarafndan dzenlenen Dnya Su Forumu, dzenlendii lke-lerde ve etkin blgesinde su ilerinin zelletirilmesini kolaylatrmay, bir yandan da zelletirmeleri merulatrmay hedeflemektedir.

DSK, 1997 Marake, 2000 Lahey, 2003 Kyoto ve 2006 Meksika olmak zere drt defa DSF forumu dzenlemitir. zellikle 3. ve 4. Forumlar ynetiim yaklam ve suyun ekonomik bir mala dntrlmesi kararlarnn zn oluturmutur.

Sz konusu toplantlardan ortaya kan nmzdeki yzyl iin bir dnya su g-r; Su kaynaktan emeye, kanalizasyondan artmaya ve dearja kadar, okuluslu irketlerin ve ok aktrl bir dnya su ynetiminin kontrol altnda ve ticariletirilmi bir anlay erevesinde temin edilmesidir.

DSKnn balca hedefleri arasnda, snraan nehir havzalarnda havza ynetimi, suyun arza gre zel sektrce ynetimi ve su kaynaklarnn kresel ticaret kural-larna gre iletilmesi konular yer almaktadr. Su ynetiminin dnyann en ciddi sorunlarndan biri olduu, zmnn de su ynetiminin serbest piyasa rekabetine almasnda yatt iddias temel alnmaktadr.

DSK ayrca, ulusal ve yerel su ynetimi ile ilgili kamu kurumlarn, kresel ak-trler ile bir araya getirerek, kamuoyu oluturmasnn yan sra, kamu kurumlarnn niteliini, politikasn, ilevlerini derinden etkileyen dnmlere neden olmay amalamaktadr.

24 Ocak 2008 tarihinde TBMMde 5732 sayl 5nci DSF Organizasyonu in ereve Anlama ile 5nci DSF Anlama Mektubunun Onaylanmasnn Uygun Bulunduuna Dair Yasa kabul edilmitir. Bu yasann genel gerekesinde DSK; Kar maksad gtmeyen, hkmetler ve siyaset d ayrmclk gzetmeyen, bir sivil toplum kuruluu olarak, DSF ise lkelerin sahip olduklar bilgi ve deneyimlerin paylalmasnn bir arac olarak tanmlanmtr.

Oysa DB, BM, OECD gibi kurumlarn politikalar DSKnin politikalarndan baka bir ey deildir. Bu oluumlar politikalarndan dolay tepki toplaynca yeni bir olu-umla politikalarn yaama geirmeyi amalamaktadrlar.

20


21

TMMOB Su Raporu

2.2. Uluslararas Toplant ktlar

Uluslararas kurulular politikalarn yaama geirmek iin kamuoyu oluturmay hibir zaman ihmal etmemilerdir. Bu amala suyun nemi srekli olarak gndemde tutularak suyun yokluuna ilikin korkular zerinden politikalarla suyun ticari meta haline getirilmesinin aralarn yaratmak amacyla, suyu dorudan konu eden deiik toplantlar yaplmaktadr.

2.2.1. Stockholm Deklarasyonu

Birlemi Milletler 5-16 Haziran 1972 tarihinde, svein Stockholm kentinde evre konusunda, Stockholm Deklarasyonu ad altnda yaynlad bildiride dier doal kaynaklarla birlikte su konusuna, evre ile ilgili 26 ilkeden yalnzca birinde yer vererek, su, toprak hava ve doal ekosistemlerin gelecek nesiller iin planlama ya da ynetim yoluyla korunmas gereini vurgulamtr.

2.2.2. Dublin Beyan

rlandann Dublin kentinde 26-31 Ocak 1992 tarihlerinde Uluslararas Su ve evre Konferans dzenlenmitir. Bu konferans 1977de Mar del Platadaki (Ar-jantin) Birlemi Milletler Su Konferansndan sonra, su konusunda yaplm en nemli konferans olmutur.

Bu konferans, suyla ilgili yeni bir evrensel bakn btn ayrntlaryla ekillendi-rilmesine tanklk ederek, suyun ekonomik bir meta olduu kabul edilmitir. Bugn Dublin ilkeleri olarak bilinen drt ilke; (1) tatl su, yaam, kalknma ve evre asndan vazgeilmez nitelikte, ancak kt ve zarar grebilir bir kaynaktr; (2) su kaynaklarnn gelitirilmesi ve ynetimi, her dzeyde planlamaclar, kullanclar ve politikalar belirleyenleri iin iine katan katlmc bir yaklama dayandrlmaldr; (3) suyun temininde, ynetiminde ve korunmasnda kadnlar merkezi bir rol oyna-maktadrlar; (4) su, birbirine alternatif btn kullanm biimlerinde ekonomik bir deere sahiptir ve bu anlamda suya ekonomik bir mal olarak baklmaldr eklinde belirlenmitir.

2.2.3. Rio Deklarasyonu ve Gndem 21

3-4 Haziran 1992 tarihinde, Brezilyada, Rio de Janeiroda toplanan BM evre ve Kalknma Konferans, 16 Haziran 1972de Stockholmde kabul edilen deklarasyonun ilkelerini Kabul ederek almalarna balamtr. Bu deklarasyon lkeler, toplumlar ve kiiler arasnda yeni ibirlii dzeyleri oluturarak yeni ve kresel bir ortaklk kurmak amacyla 27 ilke belirlemitir. Bu ilkelerde zellikle suya yer verilmezken, kabul edilen kararlardan bir dieri olan Gndem 21in 18 inci blm tatl su kay-naklarnn temini ve kalitesinin korunmas ve su kaynaklarnn gelitirilmesi, ynetimi ve kullanmnda entegre yaklamlarn uygulanmasna ; 21. blm de kat atklarn ve atksu ile ilgili sorunlarn evresel adan salkl ynetimi ne ayrlmtr.

Burada temel vurgu, birleik su kaynaklar ynetimi ile suyun hem sosyal hem de ekonomik bir mal olarak alglanmasna dayanmaktadr.

22


23

TMMOB Su Raporu

2.2.4. Binyl Kalknma Hedefleri, Bonn Konferans ve Johannesburg Dnya Zirvesi

2000 ylndaBirlemi Milletlerce aklanan Binyl (Milenyum) Bildirisinde 4 g-venli ime suyuna sahip olmayan dnya nfusunun, Dnya Srdrlebilir Kalknma Zirvesi sonucunda yaynlanan Eylem Plannda ise salk ve koruyucu salk (sanitas-yon) iin gerekli olan suya sahip olmayan nfusun, 2015 ylna kadar yarya indirilmesi hedefleri konulmu ve Birlemi Milletlere ye lkeler, uluslararas rgtler ve tm ilgililere bu hedeflere eriilmesi iin aba gstermeleri arsnda bulunulmutur. Ancak bugn itibaryla ortaya konulan hedefe ulamak zor grlmektedir. Hedef iin gerekli giriimler ye devletlerce yerine getirilmedii grlmektedir.

Bonn5 konferans sonucunda artk uygulama yapma zamannn geldii, dncede var olanlarn hayata geirilmesinin ve burada elde edilen deneyimlerin tartlmas gerektii zerinde durulmutur. Bunun iin de be anahtar konu zerinde nemle durulup dier ilgili konularn bunlarn nda gelitirilmesi savunulmutur. Bu be anahtar konu, yoksullar iin su gvenliinin salanmas, ademi merkeziyetilik, su ynetimi iin yeni ortaklklar, su havzas baznda ibirlii ve ynetiim olarak belirlenmitir.

Johannesburg Dnya Zirvesi6 BM tarafndan dzenlenmitir. Bu zirvenin amac 1992 ylnda Rioda yaplan evre ve Kalknma Konferansnda (Dnya Zirvesi ola-rak bilinir) ortaya konulan 21.yzyl kalknma yaklam (srdrlebilir kalknma) ve ilkelerinin on yl boyunca uygulanmas sonucunda ortaya kan yeni durumu deerlendirmek ve gelecek iin yeni bir yol izmektir. Yaplan deerlendirme so-nucunda be alanda yaplan alma ve uygulamalarn eksik kald belirlenmitir. Eksik kalan alanlar, su temini ve koruyucu salk (sanitasyon), enerji, salk, tarm, biyolojik eitlilik ve eko-sistemdir.

2.2.5. Sermaye rgtlerinde DSK Politikalar

DSK, su ktlnn insanln ortak sorunu olduunu ileri srerek su kaynaklarnn serbest kullanm ve ticaretini savunurken, aadaki ifadeleri kullanmaktadrlar.

Gney corafyasnda, kentlerdeki yksek nfus art su kaynaklar zerinde ar bask oluturmakta; su sunumunda ktlk yaratmaktadr.

Maliyetin altnda, yapay olarak dk fiyatland iin su tketiminden israf domaktadr.

Devlet ve yerel ynetimler, dk yatrm, poplizm ve yolsuzluk nedenleriyle bu ii becerememektedir.

Gvenli su retimi, datm iin hzl zelletirmeyle zel sektrn su retim ve datmn stlenmesi gerekmektedir.

4 www.un.org/millenniumgoals/5 www.water-2001.de/6 www.johannesburgsummit.org/

22


23

TMMOB Su Raporu

DSK tarafndan dzenlenen DSF da yukarda belirtilen gerekeler dorultusunda, su ilerinin zelletirilmesini kolaylatrmay ne karrken, bir yandan da zelle-tirmeyi kamuoyuna mal ederek merulatrmay hedeflemektedir.

3-TRKYEDE SU HZMETLER

lkemizde Su Ynetimi konusunda grev, yetki ve sorumluluklar bulunan kurumlar ve kurulularn arlkl alma konular (Tablo 3.1.) bakmndan szde belirsizlikler mevcuttur. Yeni karlmaya allan kanunlarla ve oluturulan kurum-larla bu belirsizlik anlalabilir hale getirilmeye allmaktadr. Bu durum grevin so-rumluluundan kamay da kolaylatrmaktadr. Uzun yllarda oluturulan kurumlarn kltrleri, bilgi ve tecrbe birikimleri tek kalemde yok edilmeye allmaktadr.

Su hizmetlerinin salanmasnda havza baznda planlamann gereklilii her bi-limsel platformda vurgulanmaktadr. Bunun tersine gr belirten yoktur. nk su hizmetinin su temininden balad artk her kesim tarafndan kabul edilmi durumdadr. Ancak su temininde suyun niteliinin ve niceliinin belirlenmeside ok nemlidir. Bu kapsamda bakldnda suya ilikin btn lmlerin (miktar, kalite gibi) tek bir elden yaplmas ve planlanmas gerekmektedir. Kalite deiimleri ancak su miktarlaryla deerlendirildiinde salkl olarak ortaya konabilir ve ger-eki planlamalar yaplabilir. Bu nedenle lmlerin ve planlamalarn tek bir elden yaplmas zorunludur.

Trkiyedeki yaplamaya bakldnda bu konuda bir dankln ve yetki karma-asnn olduu aktr. Bylece sorunun zmnn ortaya konulmasda mmkn olamamaktadr.Mevcut kanun ve ynetmeliklerin gcn kullanamayan kurumlar yeni yasalar kurtulu olarak grmektedirler. Oysa her yeni yasa suyun ticariletiril-mesi iin gerekli yaplar oluturmaktadr.

Havzalar aras su aktarmas da ulusal lekte planlanmad srece, daha nce

24


25

TMMOB Su Raporu

yaplm olan, dier (ime, kullanm, sulama, enerji) projelerin olumsuz etkilenecei bilinmektedir.

Uluslararas kurulularn basksyla, bu durumlara gzlerini kapayanlar sular ze-rindeki kamu etkisini zararl, israf gstermeye balamlardr. Su ynetimi tanm deitirilerek, yatrmlarla snrl olan tanm haklar, mlkiyet, rgtlenme boyutla-rn da ierecek ekilde geniletilmitir. Mhendislik hizmetinin ekli, tarafl siyaset etkisine sokularak su hizmetlerinin kamu elinden karlp piyasalatrlmasnn temelleri atlmtr.

3.1.Trkiyede Su Hizmetlerinde Merkezi Durum

me, kullanma ve sulama suyu konusunda, ulusal dzeyde rgtlenmi kurulu vardr: Bunlar, Devlet Su leri Genel Mdrl (DS), Ky Hizmetleri Genel M-drl (KHGM) (Kapatld), Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl (EE) ve ller Bankasdr. DSKnin istemleri dorultusunda srekli olarak yenilenen kanunlarla su havzalar konusunda yeterli olan kurumlarn yetkileri alnmaktadr.

3.1.1. Devlet Su leri Genel Mdrl (DS)

Devlet Su leri Genel Mdrl, 6200 sayl yasa ile 1953te kurulmu, lkemiz-deki btn su kaynaklarnn plnlanmas, ynetimi, gelitirilmesi ve iletilmesinden sorumlu, Merkezi Ynetim Btesine tabii genel bteli yatrmc bir kurulutur.

evre ve Orman Bakanlna bal bulunan Devlet Su leri Genel Mdrl 31/08/2007 tarih ve 26629 sayl Resmi Gazetede yaymlanan Babakanln teklifi ve Cumhurbakanl Makamnn onay ile Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlndan ayrlmtr.

Bir kamu kuruluu olarak; takn koruma, baraj yapm, sulu ziraati yaygnlatrma, hidroelektrik enerji retme ve byk ehirlere ime suyu teminini salar. DS Genel Mdrl faaliyetlerini; 6200, 167 ve 1053 Sayl Kanunlara gre yrtr.

1053 Sayl Kanunun 1968 ylnda yrrle girmesinden bu yana eitli tarihler-deki Bakanlar Kurulu Kararlar ile nfusu 100 000i aan 52 ehre ime, kullanma ve sanayi suyu salanmas konusunda Devlet Su leri Genel Mdrl yetki-lendirilmitir. Ancak 1053 Sayl Kanunun 10uncu maddesinin birinci fkrasnn deimesiyle, nfus kriteri ortadan kalkarak belediye tekilat olan 3225 yerleim yerine ime, kullanma ve sanayi suyu salanmas ve gerekli grd ncelikli atk su artma ile ilgili yatrm hizmetleri konusunda Devlet Su leri Genel Mdrl yetkilendirilmitir.

3.1.2. ller Bankas

ller Bankas Genel Mdrl, 1933 ylnda kurulmu Belediyeler Bankas ile 1935 ylnda kurulmu Belediyeler mar Heyetinin birletirilmesiyle 1945 ylnda, yerel altyap yatrmlarnn gerekletirilmesi amacyla kurulmu bir kamu tzel kiiliidir. ller Bankas, ulusal sularn ynetimi konusunda herhangi bir bamsz yetkiye sahip olmamakla dier iki kurumdan farkllk sergiler.

1945 ylnda kurulan ller Bankas, belediyelere su ve kanalizasyon ileri de dahil olmak zere altyap projelerine kredi amak iin kurulmu olmakla beraber ayn

24


25

TMMOB Su Raporu

zamanda yerel ynetimlere sz konusu projelerde teknik yardm da vermek amacyla yaplandrlmtr.

3.1.3. Ky Hizmetleri Genel Mdrl (KHGM)

KHGM ise, 09.05.1985 tarihli ve 3202 sayl yasa ile 2005 ylnda kapatlarak grevleri deiik kurumlara aktarld. Ancak kylere ilikin yrtlmesi gereken hizmetlerin nceki gibi yrmedii grnen bir gerektir.

3.1.4. Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl (EE)

14 Haziran 1935 tarih ve 2819 Sayl Kanun (Deiik madde: 18/04/2007-5627 S.K./13.mad) lkenin hidrolik, rzgr, jeotermal, gne, biyoktle ve dier yenilene-bilir enerji kaynaklar ncelikli olmak zere tm enerji kaynaklarnn deerlendiril-mesine ynelik lmler yapmak, fizibilite ve rnek uygulama projeleri hazrlamak; aratrma kurumlar, yerel ynetimler ve sivil toplum kurulular ile ibirlii yaparak pilot sistemler gelitirmek, tantm ve danmanlk faaliyetleri yrtmek zere grev-lendirilmitir. Bu greve bal olarak, EE suya bal btn lmleri ve su enerjisine bal projeleri yapmaktadr.

3.1.5. Tarm ve Ky leri Bakanl

Dier grevlerinin yannda, toprak, su, bitki, hayvan varl ve benzeri tabii kaynaklarn korunmas ve gelitirilmesi iin aratrma, inceleme, plan, program ve projeler yapmak, krsal yerleme birimlerinin yol, su, kanalizasyon, elektrik, iskan ihtiyalarn karlamak, bunlarn ekonomik ve sosyal tesislere, salkl ve modern fiziki yerleme imkanlarna kavumalarn salayacak politikalar gelitirmek, arazi toplulatrlmas yapmak ve bunlarla ilgili aratrma, envanter, plan, proje yapmak ve yaplmasn salamakla ykmldr.

3.1.6. evre ve Orman Bakanl

Her trl atk ve kimyasallarn yaratt kirlilik tespiti ve bunlara kar alnacak nlemlerle beraber, yenilenebilir enerji kaynaklar bata olmak zere temiz enerji kullanmn desteklemek, yer st ve yer alt sularnn, denizlerin ve topran korun-mas, kirliliin nlenmesi veya bertaraf edilmesi amacyla; hedef ve ilkeleri, kirletici unsurlar belirlemek, kirliliin giderilmesi ve kontrolne ilikin usul ve esaslar tespit etmek, uygulanmasn salamak, yer st ve yer alt su, deniz ve toprak kirliliine kar hazrlkl olmak, mdahale ve mcadele kapasitesini artrmak iin gerekli tedbirleri almak, aldrmak, acil mdahale plnlar yapmak, yaptrmak; evrenin korunmas ve yer st ve yer alt su, deniz ve toprak kirliliinin nlenmesi amacyla uygun teknolojileri belirlemek ve bu maksatla kurulacak tesislerin vasflarn saptamak, bu erevede gerekli tedbirleri almakla yetkilendirilmitir.

3.1.7. Salk Bakanl

Dier grevlerinin yannda iilecek ve kullanlacak nitelikte su temini, scak ve souk hamamlar ile imeceler tesisi,mezbaha inaat,mezarlklar tesisat, l defni ve nakli ileri ve lam ve mecralar tesisat ile ilgili salk dzenlemeleri yapmak ve denetlemek, insan saln tehlikeye drecek amillerle mcadele etmek mahalli idareler ilgili dier kurulularla ibirlii suretiyle evre saln ilgilendiren gerekli

26


27

TMMOB Su Raporu

tedbirleri almak ve aldrmak, Bulac, salgn ve sosyal hastalklarla savaarak koru-yucu, tedavi edici hekimlik ve rehabilitasyon hizmetlerini yapmakla ykmldr.

3.2. Trkiyede Su Hizmetlerinde Yerel Durumlkemizde nfusun %99u su hizmetini kamu kurumlarndan almaktadr. me

ve sulama suyu konusunda, ulusal dzeyde rgtlenmi kurulu vardr. Bunlar DS, KHGM (kapatld) ve ller Bankasdr. Su ve kanalizasyon hizmetlerinin g-rlmesini stlenmi yerel rgtler ise kyler, belediyeler, birlikler, kooperatifler, su ve kanalizasyon idareleridir.

3.2.1. Bykehir Belediyeleri1984 ylna kadar tek tip rgtlenmenin egemen olduu belediye sistemi, 1984 y-

lnda kurulan bykehir belediyeleri ile birlikte eitlenmitir. Bykehir belediyesi kurulmu olan yerlerde, su ve kanalizasyon hizmetleri bykehir belediyesinin grev ve yetki alan iinde kalmaktadr. Bykehir belediyesinin ile ve alt kademe belediyelerinin bu grev alannda hibir yetkileri yoktur. Bykehir belediyelerinde su ve kanalizasyon hizmetleri, bu belediyelere bal olan Su ve Kanalizasyon daresi Genel Mdrl rgtlenmesi eliyle yrtlmektedir. Bu dzenleme ilk olarak 1981 ylnda stanbul Su ve Kanalizasyon daresi (SK) kurularak stanbul iin yaplm, ancak dzenlemenin bykehir belediyesi unvan kazanan tm belediye-lerde uygulanmas ngrlmtr. SK Modeli, bykehirlerde su ve kanalizasyon hizmetlerinin grlme biimidir.

Bykehir olan illerimiz Adana, Ankara, Antalya, Bursa, Diyarbakr, Erzurum, Eskiehir, G.Antep, el, stanbul, zmir, Kayseri, Kocaeli, Konya ve Samsun'dur.

3.2.2. Belediyeler 1926 ylnda yrrle giren 811 sayl Sular Hakknda Kanuna gre, belediye

tzel kiilii bulunan yerlerde kamunun gereksinimini karlamaya ynelik sularn salanmas ve ynetimi belediyelerin grevidir. Sularn tesis, idame ve isale masraflar belediyeler tarafndan karlanr. Belde halknn kullanmna zg sularn kaynaklar belediye snr dnda bulunsa bile, su yollarnn ve kaynaklarn bakm ve onarm, temizlenmesi, suyun salk artlarna uygun bir halde bulundurulmas belediyelere aittir. Ortaklaa idare edilecek sular ise ilgili ehir ve kasabalarla kylerin Belediye Kanununa gre kuracaklar sulama birlikleri eliyle ynetilebilecektir.

9.7.2004 tarih ve 5215 Sayl Belediye kanununda Belediyelerin grevlerinden bazlar; Kanunlarla mnhasran baka bir kamu kurum ve kuruluuna verilmeyen mahall mterek nitelikteki her trl grev ve hizmeti yapar veya yaptrr, gerekli kararlar alr, uygular ve denetler. Belediye ncelikle imar, su ve kanalizasyon, ulam gibi kentsel alt yap; evre ve evre sal, temizlik ve kat atk; zabta, itfaiye, acil yardm, kurtarma ve ambulans; ehir ii trafik; defin ve mezarlklar; aalandrma, park ve yeil alanlar; konut; kltr ve sanat, turizm ve tantm, genlik ve spor; sosyal hizmet ve yardm, evlendirme, meslek ve beceri kazandrma; ekonomi ve ticaretin gelitirilmesi hizmetlerini yapar veya yaptrr. Bykehir belediyeleri ile nfusu 50.000i geen belediyeler, kadnlar ve ocuklar iin koruma evleri aar. eklinde belirlenmitir.

26


27

TMMOB Su Raporu

3.2.3. l zel dareleril zel idarelerinin kuruluu herhangi bir ekle bal deildir, ilin kurulmasna dair

kanunla kurulur ve ilin kaldrlmasyla tzel kiilii sona erer. l zel idaresi mahall mterek nitelikte olmak artyla; Salk, tarm, sanayi ve ticaret; ilin evre dzeni pln, bayndrlk ve iskn, topran korunmas, erozyonun nlenmesi, sosyal hizmet ve yardmlar, yoksullara mikro kredi verilmesi, ocuk yuvalar ve yetitirme yurtlar; ilk ve orta retim kurumlarnn arsa temini, binalarnn yapm, bakm ve onarm ile dier ihtiyalarnn karlanmasna ilikin hizmetleri il snrlar iinde kalmak ko-uluyla, mar, yol, su, kanalizasyon, kat atk, evre, acil yardm ve kurtarma, kltr, turizm, genlik ve spor; orman kylerinin desteklenmesi, aalandrma, park ve bahe tesisine ilikin hizmetleri belediye snrlar dnda, yapmakla grevli ve yetkilidir.

Kapatlm olan KHGMnn grevleri ksm olarak l zel darelerinin grev alanlarnda yer almaktadr. KHGM kapatldktan sonra ise ky ime sular ve KHGM sorumluluundaki sulamalarn sreklilii konusunda sorunlar balamas kanlmaz olmutur. Ky ime sularnn salanmas konusunda mahalli idareler grev stlenmi durumdadrlar. Ancak, su salanmas konusunda ncelikle, fizibilite ve projelerin yaplmas gerekmektedir. Mhendislik hizmetlerinin bu yap ile nasl salanaca konusunda endieler vardr.

Gerek DS gerekse KHGM tarafndan yapm tamamlanan tesisler ky tzel kiili-ine devredilmektedir. Eer birden fazla ky veya kyle birlikte belediye sz konusu ise devir, bunlarn kuracaklar birliklere yaplmaktadr. Tesislerin bakm ve iletmesi ky ihtiyar heyeti ya da birlie aittir.

3.2.4. Kyler442 sayl Ky Kanunu (18.3.1924) kyllere ve ky tzel kiiliine suyun korun-

masna ilikin verdii grevler; Kylnn mecburi ileri arasnda;- Stma, sivrisinek tarafndan aland ve sivrisinek de su birikintilerinde barnd ve redii iin her eyden evvel ky snr dahilindeki su birikintilerini kurutmak, -Kye kapal yoldan iilecek su getirmek ve eme yapmak, kyn itii su kapal geliyorsa yolunda delik deik brakmamak ve mezarlktan veya sprntlk ve gbrelikten geiyorsa yolunu deitirmek, - Kylerdeki kuyu azlarna bir arn yksekliinde bilezik ve etrafn iki metre eninde harl deme ile evirmek, -Kyn her evinde st kapal ve kuyulu veya laml bir hala yapmak ve kyn mnasip bir yerinde herkes iin kuyusu kapal veya laml bir (hala) yapmak, -Evlerden dklecek pis sularn kuyu, eme, pnar sularna karmyarak ayrca akp gitmesi iin st kapal aknt yapmak, -eme, kuyu ve pnar balarnda gbre, sprnt bulundurmayp daima temiz tutmak, ve fazla sular etrafa yaylarak bataklk yapmamas iin aknt yapmak, -Kyde su basmas olursa birleerek selin yolunu deitirmek, olarak tanmlanmtr. lerin yrtlmesi iinde Ky gelirleri, ky ilerini gren kyn aylkl adamlarnn aylk ve yllklariyle ky snrlar iinde yaplacak mecburi ky ilerine yetmezse, En yksek haddi yirmi liray amamak zere herkesin hal ve vaktine gre ky ihtiyar meclisi karariyle kyde oturanlara ve kyde maddi alakas bulunanlara salma salnr denmektedir.

Ky kanunu ky sularnn korunmasnda kylleri sorumlu tutmaktadr. lerle-yen yllarda karlan deiik kanunlarla kylere su salanmas ve alt yap ilerinin yrtlmesi konusunda merkezi kurumlara grev verilmitir. 2005 ylna kadar bu

28


29

TMMOB Su Raporu

konudaki grevi KHGM yrtmekteydi. Daha nce KHGM sorumluluunda olan ky kanalizasyon tesislerinin inaat, bakm ve onarm ve iletme hizmetleri l zel darelerine devredilmitir.

3.2.5. Yerel rgtlenmeler

Kentsel su ve kanalizasyon hizmetlerinin zelletirilmesi kadar sulama altyapsnda da hizmetlerin zelletirilmesi ve ticariletirilmesi dorultusunda DB kredilerinin katklar olmu ve 1993 ylnda sulama birlikleri modeli ortaya kmtr. Bu kapsamda DS sulamalar ve kapatlan KHGM sulamalar yerel birimlere devredilmektedir.

Bugne dek sulamaya alm olan alan 5,18 milyon hektar olup bu alann %21i halk sulamalar, %21i KHGM, %58i DS sulamalarndan olumaktadr. KHGM Mart 2005te kapatlm olup sulamaya at alanlarn sulamalar yerellere devre-dilmitir.

Tablo 3.2. DSnin Devredilen Sulamalarnn Devralan rgtlere Gre Dalm7

3.2.5.1. Sulama Birlikleri

DS tarafndan yaplan sulama sistemlerinin iletilmesine, baklmasna ve gerekti-inde de onarlmasna ynelik i ve ilemlerin, sistemlerden yararlananlar tarafndan yaplmasn salamak amacyla; ileri Bakanl tarafndan hazrlanan tzklerle sulama birlikleri kurduruluyordu.

lkemizde ilk sulama birlii, Korkuteli deresinden sulama yapan iki mahalle hal-knn anlamazl zerine kaymakamlk ve jandarmann zorlamasyla 6 mahalle, 2 ky ve yrenin ileri gelen bahe sahipleri tarafndan 1942de kurulan Korkuteli Sulama Birliidir.

Gemite bu birlikler, 1580 sayl Belediye Kanunu, 442 sayl Ky Kanunu, 5442 sayl l daresi Kanunu uyarnca yine ileri Bakanlnn hazrlad tzk esaslar erevesinde kurulabilmekteydi. Gnmzde 26.05.2005 tarih ve 5355 sayl Mahalli dare Birlikleri Kanunun 19. maddesine gre sulama birlikleri kurulabilmektedir. Buna gre sulama birlikleri, ancak yerel ynetimlerin iradesi zerine ve bunlarn aralarnda kurulabilmektedir.

7 http://www.dsi.gov.tr/hizmet/tarim.htm

28


29

TMMOB Su Raporu

Madde 19 - (Deiik madde: 29/12/2005-5445 S.K./2.mad) Sadece sulama amal olarak kurulan mahall idare birliklerinde birlik meclisi, 8. maddede belirtilen doal yeler ile belediye meclisi yeliine seilme artlarna sahip olan ve birliin sulama faaliyetinden faydalanan mlk sahibi iftiler arasndan birlik tznde gsterilen sayda seilecek yelerden oluur. Seim, ye mahall idare snrlar iinde birliin sulama faaliyetinden faydalanan iftilerin katlmyla o mahall idare meclisinin g-zetiminde yaplr. Arazinin be yldan fazla kiralanmas halinde birlik meclis yeliine seilme ve birlik meclisi ye seimlerinde oy kullanma hakk kiracya aittir. Birlik yesi mahall idarelerin birlik meclisinde ka ye ile temsil edilecekleri, o mahall idare snrlar iindeki sulanan alanlarn birliin sulama faaliyetinden faydalanan toplam alana oranna gre tespit edilir.

Bu birliklerde birlik bakan, ilk mahall idareler genel seimlerine kadar grev yapmak zere seilir.

DS sulamalarn devredilmesinin DB tarafndan desteklenmesini DSice geli-tirilen btn sulamalarda, sz konusu kanallarn iletme, bakm ve onarmlarnn yeterince yaplabilmesi ve ifti katlmnn salanmas iin DS Genel Mdrl yeni bir politika benimsemi ve 1993 ylndan itibaren iletme ynetimi sorumluluu ifti rgtlerine devredilmeye balanmtr. DSce yaplan devir almalar Dnya Bankasnca desteklenmi ve btn dnyaya rnek alma olarak gsterilmitir 8 eklinde ifade etmektedir.

Tm bu devirler, DSnin engin deneyime sahip teknik kadrolar, makina ve ekip-man donanm ile srdrd hizmetler, su kaynaklarnn sulamada kullanlmasnn gerektirdii koullar yok edilerek gereklemitir.

Bu anlalmas mmkn olmayan durumla, sulamann herkesin her koulda istedii gibi yapabilecei bir hizmet kolaylnda olmad, ne kadar ciddi teknik ve idari donanm isteyen iletmecilik olduu gzard edilmitir.

Katlmclk adna yaplandrlan Sulama Birlikleri, DS yaplandrlmasndan soyutlandrlarak, ileri Bakanl bnyesine sokulmutur. Sulama hizmetlerinin teknik ve donanm gereklilii hie saylarak, su kaynaklarnn gelitirilmesine ynelik bugne kadar yaplan yatrmlarn elden kmasnn zemini hazrlanmtr.

3.2.5.1.2. Sulama Kooperatifleri

Kooperatifler ise sulama birliklerinin benzer ilerini yapmak iin oluturulan rgtlenmelerdir.

DS sulama tesislerinin bir ksmn da 24.04.1969 tarih ve 1163 Sayl Kanuna (deiik 06.10.1988 tarih ve 3476 ve sayl kanun) gre kurulmu sulama koopera-tiflerine devir etmektedir.

8 http://www.dsi.gov.tr/hizmet/tarim.htm

30


31

TMMOB Su Raporu

Tzel kiilie sahip Sulama Kooperatifleri, yllar itibariyle Blge Birlikleri'nin faaliyete geirilmesinden sonra, 30 Nisan 2001 tarih ve 5284 sayl Ticaret Sicil Gazetesi'nde yaynlanan Sulama Kooperatifleri Merkez Birlii ile st rgtlenmesini de tamamlam tzel kiilie sahip kapsaml bir yaplanmadr.

Sulama Kooperatifleri Merkez Birlii'nin kurulu izni Tarm ve Kyileri Bakanl-'nn 20.04.2001 gn ve 131 sayl onay ile gereklemitir. Merkez Birliinin ksa ad TS-KOOPBRdir.

SS. Trkiye Sulama Kooperatifleri Merkez Birlii'nin grevleri arasnda, ortak birliklerinin amacna uygun yaplacak tesislerin programlanmas, planlanmas, pro-jelendirilmesi, inaat, iletilmesi, bakm ve kurulularla ibirlii salamak; ortak birliklerinin amacyla ilgili her eit makina, vasta, alet, ekipman, yedek para ve elektrik enerjisi, akaryakt gibi ihtiya maddelerini daha elverili artlarda temin etmek, kurulu ama ve alma konular ile ilgili gerekli tesisleri kurmak veya kurulmu teekkllere ortak olmak, tanr ve tanmaz mallar edinmek ve kamu kurum ve kurulular ile bankalardan salanacak kredi ilemlerinde ortaklarna ke-falet etmek, gerektiinde kredi kullanmak veya kullandrmak, bunun iin gerekli ipotek ilemlerini yapmak, gerek kiiler ve resmi kurulularca yaplacak her nevi yardm ve ba kabul etmek saylmaktadr.

Sulama Kooperatifleri DS-KHGM-TKB-TEDGEM arasnda yaplan protokol esaslarna gre, sulama sistemlerinin inasndan sonra tesisleri devir alarak, sulama iletme faaliyetlerini yrtrken, 2005 ylnda KHGM'nn kapatlmas ile birok sorun yaamaya balamtr. Kamu KHGM'n kapatrken merkezde yerine ikame edecek bir yap oluturmam, tarada l zel darelerini sorumlu tutmutur. Ko-ullarn belirsiz olduu yaplanmada l zel dareleri'nin gemie dnk yetersizlii gelecei planlamakta yeterli olamam, ifti ortada kalmtr 9.

3.3. Trkiyede Su Hizmetlerinin Grnm

ilebilir ve kullanlabilir su kaynaklar su havzalarnn bilinsizce/kastl olarak kirletilmesi sonucu yok olmaktadr. Bu durum suyun daha da kstl hale gelmesine neden olmaktadr. Su kaynaklar yok edilirken ya da daraltlrken nfusun artna bal olarak su talepleride artmaktadr. Bu nedenlerden dolay suyun ynetimi ve kullanm daha da nem arz etmektedir. Bylece meta ve satlacak mal durumuna getirilen su maliyeti ve kar zerinden politikalar retilmektedir. Bu da suyun ml-kiyetini gndeme getirmektedir.

lkemizde su varl ve ynetimi, tmyle kamu mlkiyetinde bulunmaktadr. Yzey sular iin yetkiler farkl kurululara datlmtr. Yzey sular ime ve kullan-ma, tarmsal sulama, sanayi, ulam, enerji retimi ve su rnleri yetitiricilii iin ok amal kullanlmakta ve buna kout olarak bu sular zerinde DS, ller Bankas, Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl (EE) gibi kamu kurulularnn yansra dier gerek ve tzel kiiler de almalar yapabilmektedirler. Genel olarak yzey sularnn ynetiminde de en genel ve kapsaml yetkilere DS sahiptir.

9 U. Halis TMMOB Su Politikalar Kongresi

30


31

TMMOB Su Raporu

Yer alt sular hakkndaki her trl ilemler iin yetkiler 167 sayl kanunla yetkiler DS Genel Mdrlne verilmitir. Ancak DS bu konusundaki yetkilerini genel idari ve siyasi nedenlerden dolay kullanamamaktadr.

Tarmsal sulama hizmetlerinde 1993 ylndan itibaren sulama birlikleri ve sulama kooperatiflerine devir ilemleri yaplmaktadr. Devir yaplan birlikler teknik yap ba-kmndan bu hizmeti yapabilecek durumda deildir. Hizmette aksamalar devam ettii srece hizmetlerin uluslararas irketlere gemesi kanlmaz olacaktr. Sonu olarak bu hizmetlerin maliyeti reticiye daha fazlaya mal olacaktr. DS, bu hizmetlerden el ektirilirken Ky Hizmetleri Genel Mdrl kapatlarak bu alandaki hizmetlerde zelletirmelerin n alacak ekilde yaplanmalara gidilmektedir.

Genel olarak siyasi basklar nedeniyle yanl/l yatrmlarn yapld grlmek-tedir. Siyasiler bu durumu hizmetlerin zelletirilmesinde dayanak olarak kullan-maktadrlar. Havza baznda planlamalar yaplmad srece su kaynaklarnn etkin ve verimli kullanlmas mmkn deildir.

Yaratlm olan ve her geen gn daha da artrlan su ktlklarnn ortadan kalkmas, ancak suyun ticari bir meta haline gelmesiyle mmkn olaca bilinmektedir. Btn almalar da bu anlay temelinde yrtlmektedir. Oysa suyun etkin kullanm konusunda tketicinin bilinlendirilmesi ve buna bal ebekenin kurulmas mevcut suyun miktaryla ilgilidir. Suyun ticari hale getirilmesi su miktarn artrmayacaktr. Ancak paras olann suya eriimini salar. Suya eriim hakk ticari bir ortamla sa-lanamaz. Trkiyede su hizmetleri ticari meta haline getirilmek iin uralmaktadr. Buda suya eriim hakknn nnde engeldir.

Su ticari meta haline getirildiinde fiyatlandrma sistemleri devreye girecektir. Uluslararas kurulular fiyatlandrma sistemleri olarak, pasif ticari sistemler, aktif ticari sitemler, blok fiyatlandrma yntemlerinin nermektedirler. Bu yapya geebil-mek iinde uluslar aras kurulularn ynlendirmeleri ile hareket edilmektedir.

Kresel su politikalarnn uzantsnda oluturulacak ulusal su politikas kapsamnda baz deiimler yaplmaya allmaktadr. nmzdeki srete atlacak admlar, ulusal su yasasnn karlmas, ulusal snrlar iinde yzey sular zerinde devletin hkm ve tasarruf yetkisinin snrlandrlmas, sulama ynetiminin kullanclara devri ile merkezi btncl bir su ynetiminden yerel ve paral bir su ynetimine gei ve KHGMden sonra DSnin de tasfiye edilmesi gibi konular sayabiliriz.

Bu konularda karlacak yasalarn su kaynaklarnn uluslar aras irketlere devrinin nn aacak ekilde olaca aktr.

Ancak su hizmetlerinde birlii ve tek elden yrtmeyi salayacak bir yaplanmann salanmas zorunludur. Byle bir durum hem suya ilikin bilgilerin eksiksiz ve tem-sili olarak toplanmasn salarken planlamalarn ve su teminlerinin havza baznda yaplmasnn nn aacaktr.

3.3.1. Sulama Ynetimi ve Katlmc zelletirme Projesi

Trkiyenin 1980li yllarla birlikte yeni liberal politikalara eklemlenme sreci kendini tarm sektrnde de belirgin bir ekilde hissettirmitir. Sulama alannda bu etkiler DBnn kredileri vastasyla sulama tesislerinin kullanclarna devri eklinde kendini gstermitir.

32


33

TMMOB Su Raporu

Drenaj ve tarla ii gelitirme projesi kapsamnda 1986da DBndan 255 milyon dolarlk bir kredi alnmtr. DS ve kapatlan KHGM tesislerinin devrini kapsayan proje sonunda DB durumu yle deerlendirmitir: Tesis edilmi bulunan ilerle ilgili maliyetlerin geri denmesi kredinin bir n art olmasna ramen, bu amaca ynelik ok az sonu alnabilmitir. Bu, DB iin kabul edilebilir bir durum deildir ve ilerideki projeler iin baka bir yaklam izlenmesi zorunludur. Dolaysyla, tarla ii gelitirme almalarnn gelecekteki uygulamasnda iftilerin mali katlmnn ve sorumluluklar paylamasnn zorunlu olduuna inanlmaktadr. Sonu, iftilere daha fazla iletme ve bakm sorumlu-luunun verilmesi gereidir.

Proje 1986-1992 srecini kapsyordu. 1992de bitmesi gereken projenin uzamas ve biraz para kalmas zerine DB yetkilileri: Sulama tesislerinin iletme, bakm ve yatrm cretlerinin tahsilatna ilikin tedbirler, Haziran 1993e kadar yrrle konmasa dahi, zellikle tesislerin iletiminin su kullanc birliklerine devri ve dier hususlarn incelenerek gelecekteki uygulamalara ynelik tedbirler konusunda a-lmalara balanabilmesi halinde, kredi kapanmas nlenecektir. Notunu dm ve bylece projenin devam iin bir esneklik salanmtr.

DS kurulduu 1953ten 1993e kadar ina ettii tesislerden yalnzca iletme bi-rimlerinden uzakta olan veya iletme tesisi kurulmas g olan ve ekonomik olmayan kk apl glet ve sulama tesislerinin iletmesini devrediyordu. 1993ten itibaren ise herhangi bir kstas ve ilke konmadan, yeterli alma ve aratrma yaplmadan, btn tesislerin devri amalanmaya balanm ve gereke olarak da DB tavsiyesi ile zelletirme uygulamalar gsterilmitir.

3.3.2. Sulama Altyap Kredilerinde Dnya Bankas Koullar

DB, 1998den balayarak etkisini bir st aamaya tamtr. Bu kurum ile Sulama Ynetimi ve Yatrmlarnda Katlmc zelletirme Projesi iin 37,5 milyon dolarlk kredi anlamas imzalanmtr. kraz anlamasna gre projenin amalar:

Tarmsal sulama ile ilgili kurumlar glendirmek,

Kamu sektrn, sulamalarn iletme ve bakm iin salad finansman ve sbvansiyon ynnden rahatlatmak,

Kamu sektrn, sulama ebekesi yatrmlarndaki finansman ve ynetim rol asndan rahatlatmaya ynelik sreci balatmak,

Tarmda verimlilik artna katkda bulunmak zere sulama sistemlerinin etkin ve devamllk arz edecek ekilde kullanmn tevik etmek,

Su kullanm organizasyonlarn glendirmek zere DS ve KHGMne yardmc olmak eklinde sralanabilir.

Dnemin, DS Genel Mdrnn 12 Ocak 1999 tarihinde Zaman Gazetesine projelerle ilgili verdii deme; DS zelletirme uygulamasnda bugn %83lk bir seviyeye ulat. Bugn lkemizde 300e yakn sulama birlii var. Yenileri de kuruluyor. Mevcudun %83 iftilerimize devredildi. Bylece Trkiyenin en byk gizli zelletir-melerinden birini gerekletirdik. Hedefimiz, 2000 ylna kadar tm alanlarn iletmesinin devredilmesi. DSnin bu almas dolaysyla DB, Trkiyeyi rnek lke olarak gsterdi.

32


33

TMMOB Su Raporu

eklindedir bu ifade projelerle ilgili ok eyi ifade etmektedir.

Yaplan bu projenin gerek amac, DS ve KHGMnn iletmecilikten sonra plan-lama ve yatrmlar gerekletirme alanndan da ekilmesi, tarifelerin pahallamas, su gibi temel bir hizmetten yoksul kesimlerin yararlanamamasdr.

3.3.3 Yerli Sermaye Ne Diyor?

Suyun metalatrlmasn ngren ideolojinin Trkiye temsilcilerinden olan T-SAD, Eyll 2008de Su Ynetimi ve Su Hizmetlerinin Etkinletirilmesi Dorultu-sunda; ebeke Suyu Hizmetlerinde zel Sektr Katlm; Dnya Uygulamalarnda Trkiye in Model Tartmas ve Trkiyede Su Ynetimi, Sorunlar ve neriler olmak zere iki rapor yaymlanmtr.

5. Dnya Su Forumuna hazrlk almalar kapsamnda dnlmesi gereken bu raporlar, zellikle su hizmetlerinin kamunun elinden kartlarak sermayeye devri iin bir klavuz ilevi tamaktadr. Byk lde bu konudaki uluslararas metinle-rin evirisine dayanan bu raporlarda Trkiyenin su ynetimi konusundaki zgn sorunlarnn aratrlmad grlmektedir. Bu bak as ise, hem sorunlarn hem de nerilen zm yollarnn belirlenmesinde izlenen yntem, TSADn konuyu k-resel aptaki yeni liberal politikalar kapsamnda deerlendirdiini gstermektedir.

TSAD Raporlar, dnya zerinde iilebilir su kaynaklarnn ktlnn neden-lerini lkelerde su kaynaklarnn etkinlikten uzak ynetilmesi, hizmet kalitesinin dkl ve bunun sonucunda ortaya kan negatif dsallklarda grmektedir. Ayrca,yine bu raporlarda, karlalan sorunlara ksa srede zmler retilememesi, su ve atk su hizmetlerinin kamu tarafndan desteklenmesi sonucunda maliyeti yan-stmayan dk fiyatlar nedeniyle suyun israf edilmesi, hizmet getirisinin maliyetlerin altnda kalmas, ar istihdam ve gerekli altyap yatrmlarnn hayata geirilememesi konularna deinilmekte ve zm nerisi olarak suyun bir meta olduu savyla ticariletirilmesi savunulmaktadr.

Raporlarn net olarak gsterdii tek ey, su piyasasnn sermaye asndan krl bir alan olduudur. Bu nedenle TSAD Raporlar Trkiyede ulusal ve yerel leklerde yrtlen su hizmetlerinde, kresel ve ulusal sermayenin taleplerini ortaya koyan nemli bir politik belgedir.

3.4.Sular Hakknda Kanun ve Ynetmelikler

Suyu ilgilendiren yasa ve ynetmelikler; Yeralt Sular Hakknda Kanun, Maden Sular retimi ve Kaplca Kurulmas Hakknda Kanun, Ky me Sular Hakknda Kanun, Takn Sulara ve Su Basknlarna Kar Korunma Kanunu, Bataklklarn Ku-rutulmas ve Bundan Elde Edilecek Topraklar Hakknda Kanun, Kura Arazisiyle Bah-elerin skasna Mahsus Kanal ve aylarn Sureti Tathir ve Tamiri Hakknda Kanun, Su rnleri Kanunu, Sulama Alanlarnda Arazi Dzenlemesine Dair Tarm Reformu Kanunu, Karasular Kanunu, Ky Kanunu, Jeotermal Kaynaklar ve Doal Mineralli Sular Kanunu, evre Kanunu, evresel Etki Deerlendirmesi Ynetmelii (ED), me ve Kullanma Suyu Temin Edilen ve Edilecek Olan Yzeysel Su Kaynaklarnn Kirlenmeye Kar Korunmas Hakknda Ynetmelik, nsani Tketim Amal Sular Hakkndaki Ynetmelik, Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii, Atksularn Kanalizasyon

34


35

TMMOB Su Raporu

ebekesine Dearj Ynetmelii, Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii, Ky Kanunun Uygulanmasna Dair Ynetmelik, Gayrishhi Messeseler Ynetmelii, Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii dir.

Trkiyede su ile ilgili bir ok kurum almaktadr. Sularn kullanlmasyla ilgili yasayla DS Genel Mdrl yetkilendirmitir. KHGM kurulduunda 500 litre/sn altndaki sulara ilikin almalar bu kuruma verilmitir. KHGM kapatldktan sonra l zel idareleri kylerin su ihtialar iin devreye girmitir. Ancak su kaynaklar-nn havza baznda deerlendirilmesi yaplmad srece suyun datm konusunda sorunlar yaanaca kesindir.

Kurumlar aras yatrmlarn akmasnn nedeni mevcut kanunlarn uygulanma-masndan kaynaklanmtr. Kapatlan KHGM havzalarda yapaca proje ve yatrmlar iin DS den izin almas gerekiyordu. Bu durumun yasal hale getirilmesinin mant havza baznda planlamann yaplmasn art komakt. Gelien srete siyasi basklar sonucu mevcut kanunlara uyulmamas bir alkanlk haline getirildi. Yaanan olum-suzluklar sonucunda da yeni bir su yasasnn gereklilii gndeme getirildi.

Bu konular iin yeni kurullar oluturulmasna gerek yoktur. Burada sorun DSye yetkilerinin kullandrlmamasdr. Yllarn birikimine sahip olan kurum zerindeki siyasi basklar ve siyasi kadrolamalar kaldrlarak kurumun grevlerini yerine ge-tirilmesinin n almaldr. Burada sorun siyasi bask ile kurum grevini yapamaz duruma getirilmemeli, siyasi destekle kurumun n almaldr.

3.5. Hukuksal Durum

Yargtay,1950 ylnda verdii bir kararda bir suyu veren yeralt glnn, suyun kaynad gayrimenkuln snrlar iinde kalamayacak kadar byk olmas veya suyun yeryzne kar kmaz bir dere haline gelmesi yahut suyun zel mlkiyete bal saylmas kamu iin zararl olaca hallerde kaynak, tanmazn mlkiyetine tabi deildir yargsyla bu tr sularn genel su saylacan kabul etmi, bunlar zel mlkiyet dnda tutmutur.

Uluslararas anlamalar ile de su hukukunda deiimlerin yaanaca bilinmeli-dir. Ayrca uluslararas irketler kendi amalarna ulamada lkelerin yasalarnda ve anayaslarnda grdkleri kstlar amak iin, lkelerin anayalarn dahi kendi talepleri dorultusunda deitirtmektedirler. Bu durumda hukukun ne ekilde de-itirilebileceininde iaretlerini vermektedir.

3.6. Su Hizmetlerinde Kurumsal Dnmler

1945 ylnda kurulan ller Bankas, belediyelere su ve kanalizasyon ileri de dahil olmak zere altyap projelerine kredi amak iin kurulmu olmakla beraber ayn za-manda yerel ynetimlere sz konusu projelerde teknik yardm salamak amac ile de yaplandrlmtr. Devlet Su leri Genel Mdrl 1953 ylnda ylnda kurulmu, 1960 ylnda gndeme gelen su sistemlerinin kurulmas ile ilgili grev ve finansmann baz belediyeler ve tm kylerden alnarak merkezi bir kurulua devredilmesi hususu sonucunda, kylerin ve nfusu 3000in altnda olan belediyelerin ime suyu ilerinin yrtlmesi DS Genel Mdrlne verilmitir. Bylece kk yerleimlerin ime ve kullanma suyu ileri iin gerekli harcamalar direkt Hazine gelirlerinden karlanm

34


35

TMMOB Su Raporu

olup, DS bu grevleri 1964 ylnda Kyileri Bakanlna devretmitir. 1968 ylnda yrrle giren 1053 sayl yasa ile nfusu 100.000den fazla olan ehirlere su sa-lama yetkisi, belediyelerin 30 yl sreyle faizsiz borlandrlmas yntemi ile DSye verilmitir. 1984 ylnda Bykehir Belediyelerinin kurulmaya balanmas ile ller Bankasnn byk lekli ehirlerde etki alan azaltlm ve su sistemler dorudan belediyeler tarafndan yaplmaya balanm, SK modeli su iletmecilii dnemine girilmitir ve bu model Bykehir belediyelerinin tamamna yaylmtr.

1980li yllarn ortalarndan itibaren ller Bankasnn grevleri, uluslararas ku-rulularn yaklamlar dorultusunda yeniden ekillenmeye balam ve ller Ban-kasnn hareket alan kstlanmtr. Bu sayede, su ve kanalizasyon hizmetlerinin finansman dorudan belediyelere braklm ve daha nceleri bavuru miktarlar ok ok az olan ticari ve d kredi kullanmnn artmas amalanmtr. Kentsel altyap alannda kamusal kredi salama ynnde Bankann boaltt alan uluslar aras fi-nansman kurulular tarafndan doldurulmutur. Bylece, su ve kanalizasyon yatrm-larnn yerelletirilmesi ile hizmetlerin zel sektre aktarlmas ve zelletirmeler hz kazanmtr. 1990l yllarn bandan itibaren, yeni liberal politikalarn suya ynelik etkileri daha fazla kentte kendisini gstermeye balam; yerelletirme politikalar ile zelletirme, alternatif finansman ad altnda d borlanma ve sonu olarak kamu hizmetlerinin piyasa koullarna gre cretlendirilmesi gndeme gelmitir.

2006 ylnda, ller Bankas ile Dnya Bankas arasnda 213 milyon Euroluk Bele-diye Hizmetleri Projesi imzalanm olup, bu proje ile ller Bankas yatrmlarnda d finansmann pay arttrlacaktr. ller Bankas, Dnya Bankasndan ald krediyi yerel ynetimlere kullandracak, kamu kredileri salayan bir kurum olmaktan kartlarak Dnya Bankasndan salanan krediyi, anlamada yer alan kstaslar dorultusunda yerel ynetimlere datma roln stlenen bir kurum olacaktr. ller Bankasna ynelik hazrlanm yasa taslana gre, ller Bankas lbank A.. olarak sadece yerel ynetimlere kredi kullandran bir arac kuruma dntrlmektedir.

lkemizde su ynetimi kamu mlkiyeti ve kamu iletmeciliinden alnarak, eko-nomik mal olarak kabul edip arz-talep odakl iletme sistemine gemenin alt yaps oluturulmaktadr. Su ve atksu sektr, yksek kar getirecek sektrlerden olduu iin bu sektrn zelletirilmesi iin youn basklar sz konusudur.

Kresel yardm kurulular, kalknma bankalar ve kresel su irketleri, dnya su siyasetinin oluturulmasnda byk lde yer almaktadr. Kalknma bankalar ve yardm kurulularnn basksyla ve/veya yardm/kredi verme koullaryla, gelimekte olan lkelerdeki kamu hizmetleri zelletirilmeye zorlanmaktadr. Bunun yannda bu zelletirilme ilerinin da almas koulu getirilmektedir. zellikle DB ve IMF bu ynde politikalar izlemektedir.

Su ilerinin, zelletirmeler ile amac sadece kar elde etmek olan irketlerin eline braklmas, hem su fiyatlarnn asgari cretle geinen yurttalarmzn aylk geliri-nin byk bir kesimi gasp edilmesine hem de parasn deyemecek ya da demesi mmkn olarak grlmeyen yoksul kesimlere su salanma ilerinin aksatlmas ya da topyekn salanmamasna kadar gidebilecektir. Temiz sudan yararlanma insani/kamusal bir hak iken ancak bedelini deyebilenin hakk olmakta ve su kullancs, su satan firmalarn mterisi konumuna getirilmektedir. Su faturalarn deyeme-

36


37

TMMOB Su Raporu

yenler su hakkn kaybetmekte, su tketim fiyatlandrmalar kar amac gtmeyen kamu kurumlar tarafndan deil de firmalar tarafndan belirlendiinden vatandan btesindeki pay artmaktadr. Su hizmetlerinin kamu hizmetleri dna braklarak yaratlan ayrmcla eitli sebeplerle meruluk kazandrlmaya allmaktadr. rnein, su israfn engelleyebilmek ve para kayna yaratabilmek iin suyun dier piyasa mallar gibi cretlendirilmesi gerektii savunulmaktadr.

Suya kamu deeri haricinde piyasa mal baknn yklenmesi ile su hakknn yannda ayn zamanda salk hakknn da, suya piyasa tarafndan biilen deeri karlayamayan insanlardan alnmas demek olacaktr.

Kreselleme srecinde, uluslararas kurulularn basklaryla, sular zerindeki kamu hizmeti tekeli (!) zararl ve israf gsterilmeye balanmtr. Su ynetimi tanmn deitirilerek, yatrmlarla snrl olan haklar, mlkiyet, rgtlenme boyut-larn da ierecek ekilde geniletmitir. Mhendislik hizmetinin ekli tarafl siyaset etkisine sokularak su hizmetlerinin kamu elinden karlp piyasalatrlmasnn temelleri atlmtr.

Kaynaklarn en uygun kullanmnn, en iyi biimde piyasa mekanizmalarnca salanabilecei ileri srlmektedir.

Piyasa mekanizmalar altrlarak fiyatlandrma temel ama olarak alnmaktadr. Buda hizmetin tamamen ticari mal duruma getirilmesi iin bedelini demedikleri eyin sorumluluunun stlenilmeyecei gerekeleri ileri srlmektedir. Burada ba-langta mlkiyetin kimde olduu sorun olarak grlmemektedir.

lkemizde nfusun %99u su hizmetini kamu kurumlarndan almaktadr. Su hizmetlerinin zelletirildii kentsel yerlemeler gnmzde az olmasna ramen zerinde durulmas gereken bir durumdur. Antalya Bykehir Belediyesi su ilet-letmesi zelletirilmesi tekrar kamuya dndrlmtr. Ancak zmit belediyelerine toptan su satan baraj iletmecilii devam etmektedir. Birok ehrimizin su iletmecilii ise ihale srecindedir. Su iletmecilii ou yerde ksm olarak zelletirilmitir. Bu zelletirmeler saya okuma, istasyon bakm gibi eitli para ilerin ihale edilmesi eklinde yaplmaktadr.

Tarmsal sulama hizmetlerinde 1993 ylndan itibaren sulama birlikleri ve sulama kooperatiflerine devir ilemleri yaplmaktadr. Devir yaplan birlikler teknik yap bakmndan bu hizmeti yapabilecek durumda deildir. Hizmette aksamalar devam etti srece hizmetlerin uluslararas irketlere gemesi kanlmaz olacaktr. Sonu olarak bu hizmetler reticiye daha pahalya mal olacaktr. KGHM'nn kapatlmas ve DS'nin bu hizmetlerden el ektirilmeye allmas, su hizmetlerinin zelletiri-leceinin habercisidir.

Su mlkiyeti ve su haklar yeni bir Su Yasas erevesinde dzenlenmeye, su-lama birlikleri iin zel bir yasa hazrlanmaya allmaktadr. Yerst sularndan ticari amala yararlanlmasn salayacak baka bir yasa hazrl gze arpmakta, yerel ynetimleri yeniden dzenlemeyi amalayan yasa tasarlarnda su ynetiminin il zel idareleri ve belediyelere devri ynnde hkmler yer ald grlmektedir. Sektr iinde belediye yatrmlarn gerekletiren ller Bankas, yatrm kapasitesi ve alma tarz deitirilerek, byk lde sistemin dna karlm bulunmaktadr. Bylece kentsel su ynetimi dorudan belediyelerin inisiyatifine braklmakta, bir

36


37

TMMOB Su Raporu

baka deyile kentsel su ynetimi yerelletirilmektedir. Kentsel ve tarmsal su yne-timinde yerelleme, zelletirme aray ve uygulamalarnn yan sra finansmanda d kredi kullanmnn yaygnlamas ile birlikte ilerlemektedir.

Kamu ynetiminin rol, reform ad altnda ne srlen yeniliberal yeni dzenle-meler ile su sektrne yatrm yapacak irketlerin karlarn garanti altna almak ve yatrm esnasndaki risklerini en aza indirmek olarak kkten deitirilmitir.

4- TRKYEDE SU KRLL

4.1. Kullanlm Sulara il

Documents

Tmmob Su Raporu