TÜRK DİLİ VE EDEBiYATI - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/D00058/2005/2005_TEKCANM.pdfZehr oldı naşlb alJa bar erdi mul5:adder1 4. I:Iull5:ı ki edi büsegeh-i AJ:ımed-i server

F.1

CiltXXXIII

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ

Edebiyat Fakültesi

TÜRK DİLİ VE EDEBiYATI

Dergisi

2005

Kurucu:

A. Caferoğlu

TÜRK DİLİ VE EDEBiYATI DERGİSİ HAKEMLİ BİR DERGiDİR

HAZİRAN VE ARALIK DÖNEMLERİNDE OLMAK ÜZERE

YILDA İKİ KEZ YAYıMLANlR

İSTANBUL 2005

ÇAGATAY TÜRKÇESiNDE YAZlLMlŞ BİR HAZRET-İ

HÜSEYiN MERSİYESİ

Münevver TEKCAN *

A Hazret-i Huseyin's Mersiye Written in Chagatay Turkish

Abstract: The murder of Hz. Huseyin in Kerbela has been an important issue in Islamic history and has affected deeply people since it happened. This histarical event left social consequences. It also has reflected on literature. Many poems were written among Muslims about the death of Hz. Huseyin in Kerbela. This paper contains a transcriptian of the Hz. Huseyin's Mersiye written in Chagatay Turkish. It also gives translation, a grammatical index and a dictionary.

Keywords: Mersiye, Hüseyin, Chagatay Turkish.

Giriş

Kerbela (10 Muharrem H. 61/ 10 Ekim M. 680) olayı, İslam tarihinde önemli ve acı bir olay olarak yerini almış, meydana geldiği asırdan başlayarak geniş halk kütleleri üzerinde derin etkiler bırakmıştır. Kerbela'da şehit edilen Hz. Hüseyin (ö. 10 Muharrem 61/10 Ekim 680) gerek Peygamberin tarunu olması sebebiyle, gerek Kerbela'da gösterdiği metanet ve yiğitlik dolayısıyla İslam dünyasında çok sevilmiş ve yüceltilmiştir. Tarih bakımından olduğu kadar sosyal açıdan da önemli sonuçları bulunan ve etkisi günümüze kadar süregelen Hz. Hüseyin'in şehadetinin hikayesi edebi eserlere, çeşitli alanlardaki sanat eserlerine yansımıştır. Hüseyniye olarak adlandırılan mimari

Kocaeli Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi: munevvertekcan@ hotmai !.com

208 Münevver TEKCAN

eserler, taziye denilen bir çeşit tiyatro, konu ile ilgili resimler, minyatürler ve besteler bu çerçevede verilmiş eserlerdir.

Edebiyatta Maktel-i Hüseyn denilen bir tür, hacirnli bir şekilde kaleme alınan ve konuyu destani özellikler katarak işleyen eserlerdir. Kerbela' da Hz. Hüseyin'in şehit edilmesini konu alan mersiyeler ise başta divanlar olmak üzere değişik eserler içinde yer almaktadır. Daha Kerbela olayının ilk günlerinde söylenmeye başlanan ve önceleri yalnız Arap şairleri tarafından söylenen Kerbela mersiyeleri sonraları diğer müslüman milletiere mensup şairlerce de çok işlenerek geniş bir coğrafyaya yayılmıştır.

Doğu Türkçesi verimleri arasında da Hz. ~üseyin mersiyesi bulunmaktadır. Bizim yayma hazırladığımız metin, Ozbekistan Fenler Akademisi Ebu Reylıan Birwı( Nanızndaki Şarkşinas/ık Enstitüsü El Yazmalar Bölümü 'nde Envanter Numarası: 1590 olan Yesevi şairlerinin yazdığı hikmetlerin toplandığı müstensihi ve istinsah tarihi kayıt edilmemiş bir hikmet mecmuasında yer almaktadır. Mecmuanın 56b-58a yaprakları arasında yer alan Hz. Hüseyin Mersiyesi'nin şairi, 18. yüzyılda yaşamış asıl adı Sabir Hisariy olan Çağatay şairi, SaykaH malılasını kullanmıştır. Orta Asya halkları arasında yoğun çatışmaların olduğu bir zamanda eserler veren SaykaH'nin dönernindeki dini-mistik akım ve öncü halkçılık hareketi onun eserlerine de yansımıştır. (Eckman 1959: 380), (Özbek Sovet 1997: 444), Mersiye Terci-i Bend türünde kaleme alınmış 10 bentlik bir manzumedir. Kapalı /e/ ünlüsü, 4$ ile yazılsın ya da yazılmasın metnin çeviriyazısında gösterildi. Bu manzumenin ses ve şekil özellikleri dikkate alındığında Doğu Türkçesi yazı dili özelliği taşıdığı görülmektedir. Çalışmamız metin, metnin nesre çevirisi, dizin-sözlük ve tıpkıbasını bölürnlerinden oluşmaktadır.

56b Mersiye-yi ljazret-i imam lfüseyin bu turur vallahü a 'lem

I

mef ii lü me fa f lü me fa f lü fe ii lün

1. Ya ente J;.aldin, 'alim-i kül!, ğalıf

Çağatay Türkçesinde Yazilmiş Bir Hazret-İ Hüseyin Mersiyesi

3. Leblerge l:Ii.iseyn şeh ki edi ya'l5:üt-ı al)mer

Zehr oldı naşlb alJa bar erdi mul5:adder1

4. I:Iull5:ı ki edi büsegeh-i AJ:ımed-i server

MiıJ cebr i.i cefa birle l5:oyuldı aıJa hançer

5. Yüz derd ü firi:i15: ile öki.in ketti erenler

Biz hem kete-miz nevbet ile eındi yaranlar2

1. Ey sen hikmet sahibi, herşeyi bilen, en büyük yaratıcı,

Peygamber evladmm başlarına ne acayip hiil getirdin.

2. Bu şehziidelerin Hazret-i Ali'rıin gülleri olduğunu biliniz;

bu cihanm gül bahçesinden gül yanaklıları sundu.

209

3. Hüseyin şeh dudaklara yakuttu, ona zehir nasip olması mukadderdi.

4. Onun boğazı peygamberlerin önderi Ahmed'in öptüğü yerdi,· binlerce zulümle ona hançer koyuldu.

5. Erenler yüzlerce dert ve ayrılık acısıyla gittıler; ey dostlar, artık biz de sıramız gelince gideceğiz.

n 1. Ol ki.in ne kün erdi ki I:Ii.iseyn başını aldı

Ral:ım etmedi ol Şimr ki !Jançer bile çaldı

Bu mısrada, Hz. Hüseyin'in zehirtenerek öldürüldüğü ifade ediliyor. Ancak zehirlenerek öldürülen Hasan'dır. Hz. Ali'nin ölümünden sonra büyük oğlu Hasan Irak'da halife ilan edildi. Muaviye'nin ordularının gücü karşısında hilafetten vazgeçen Hasan, bir müddet sonra Medine'de zehirlenerek öldürüldü (H.49/ M. 669).

yaranlar her bendin son beyitinde .;~\ .H. biçiminde yazılmıştır.

210 Milnevver TEKCAN

57a 2. Başı kesilip pak beden bak üze l,

Çağatay Türkçesinde Yazilmiş Bir Hazret-İ Hüseyin Mersiyesi

3. Ol ~avm ki boldı bu 'azlzlerge cefakar

Ferman-her özi.iıJ biz ~ılalı barçasın efgar

4. J::I~ dedi ~llıl) şabr men im val}id-i ~ahhar

Ol ki.inde mela'ik öki.ini.ip yıglar edi zar

5. Yüz derd i.i fir~ ile öki.in ketti erenler

Biz hem kete-miz nevbet ile emdi yaranlar

211

1. O peygamberin çırasının ışığı gidince; Hazret-i Ali'nin gül bahçesinin gülünün öten bülbülii de gitti.

2. Güneş yanıp gök karardı, gül bahçesi kuruyup soldı; meleklerin hepsi yti Cebbtir demeye başladılar.

3. O kavim bu azizZere eziyet etti, ferman buyur da /ıepisini kıral ını.

4. Hak: "Sabredin benden başka kalıreden yoktur." deyince, o gün melekler acılar içinde içinde inleyip sızlarlar idi.

5. Erenler yüzlerce dert ve ayrılık acısıyla gittiler; ey dostlar, artık biz de sıranıız gelince gideceğiz.

IV I. Ol ki.inde felek titredi der-lerze uruhan

Taşlar yagar erdi ki bela badı ~uruban

2. Ol garicHer3 başıga her ne yaşuruhan

Ol keçe vi.i ki.indi.iz bu şıfatta öki.ini.iben

3. Matem-zedeler perde-i gamda oturuban

Şelı ta'ziyetin meclisini anda ~uruban

3 .;~ ~ .;\ j> biçiminde yazılmışdır.


4. Kim ehl-i melek l5:andli-i n ür lar ketUrüben

Bu şür bela külfet-i gamlarnı körüben

5. Yüz derd ü fir~ ile ökün ketti erenler


I. O gün, bela rüzgarlarının esrnesi ile taşlar yağardı ve gök sarsılnıalarla titrerdi.

2. O gece ve gündüzlerde bıı şekilde acılara boğularak o Tıaricflerin başına neler örtüldii.

3. Yas tutanlar ganı perdesinde oturarak, o padişalıın taziyet meclisini orada topladılar.

4. Bu bela acısının (üzüntü yükünil çeken) melek huylular nurdan kandiller getirdiler. ·

5. Erenler yüzlerce dert ve ayrılık acısıyla gittiler; ey dostlar, artık biz de sıramız gelince gideceğiz.

V

57b ı. Ey ah ne bo ldı anılJ dek şah-ı miikerrem4

Başın tizige algan uşol server-i 'alem

2. l]all5:ı ki edi büsegehi biitim u batem

Zalimler anı ~uım ete çün kestiler ol dem

3. Kürsl bile 'arş meh ol levh l5:alem hem

Der-girye edi şehni 'a2:asıda be-matem

4. Çölde[ki] vul)üş murg-ı heva dlde-i pür-nem

Yıglar edi ey taş yürek [ii] zübde-i adem

5. Yüz derd ii fir~ ile ökiin ketti erenler

Biz hem kite-miz nevbet ile emdi yaranlar

4 Bu mısraın vezni bozuk.

5

Çağatay Türkçesinde Yazilmiş Bir Hazret-İ Hüseyin Mersiyesi 213

I. Onun gibi cömertler cömerdi padişalıa ne oldu da, o alemierin önderi başını dizine dayadı.

2. Ne insanlar onun için cömert oğlu cömert demişlerdi; fakat o anda zalimler zulüm ederek onu kestiler.

3. Arş ile Kürsi ve ay ayrıca levlı ve kalem de o padişalıın matemiyle göz yaşlarına boğulmuşlardı.

4. Çöldeki havada uçan yabanf kuşlar da yaşlı gözlerle, ey yüreği taş kesilmiş kişi, bu seçkin insan için ağladılar.


VI

1. Şol demde y*ıldı atıdın ol şeh-i server

Her sarıga kişnep yi.igürür erdi tekaver

2. l:fazret başını kesti alı[ban] rakibler5

Ol at keliben şehni ayagıga l,coyup ser

3. Ijayme sarıga keldi revan dldeleri ter

Ehl-i I:ıarem ol atm körüp çıl,ctı ser-a-ser

4. Yol,c erdi atı listide İbn-i şeh-i l:faydar

Feryad uruhan barça boluhan dilleri ebter

5. Yüz derd ü firal,c ile ökiin ketti erenler


I. O anda o önder olan şelı atından yere yıkıldı ve at her tarafa · kişneyerek koşuyordu.

2. Vuruşanlar o yüce şahsın başını kestiklerinde, o at gelip şelıin ayağına baş koydu.

Bu mısraın vezni bozuk.


ı

3. Gözleri yaşlı olarak çadıra doğru geldi, Peygamberin yakınları o atı görünce hepsi (çadırdan) çıktı.

4. Hazret-i Ali'nin oğlu Hüseyin, atın üstünde yoktu; hepsi, gönülleri parçalanmış olarak feryat ettiler.


VII

1. Der erdi ki ol atke ba~ıp şehni ne ~ıldı!J Üstündeki ol ~amet-i zfbanı ne ~ıldı!J

2. Ol nesl-i şeh-i Yiisfn u Siilıii'm ne lpldı!J Ol nür çeragı Esedullah'nı ne l}ıldı!J

· 3. Ol serv-i revan-ı meh-i Zelıra'nı ne ~ıldıiJ Bol gam-zedeler hamesi hernam ne ~ıldı!J

4. Köp düşmen ara fıusrev-i tenham ne ~ıldıiJ I}.aysı yere ~aldı dürr-i yektanı ne ~ıldııJ

5. Yüz derd ü fira~ ile ökün ketti erenler Biz hem kete-miz nevbet ile emdi yaranlar

1. O ata bakıp "Şelıi ne yaptın, üstündeki o servi boyluyu ne yaptın?" diyorlardı.

2. O Yasin ve Taha surelerinde övülen padişalıın torununa ne yaptın? Allah'ın arslanının gözünün nurıma ne yaptın? (diyorlardı).

3. O Fatıma'nın ay yüzlü servi boylu oğluna ne yaptın; o ganıa. uğrayanların koruyucusu yiğide ne yaptın?

4. Çok düşman arasında yalnız başma olan padişaha ne oldu, nerede kaldı, o eşsiz inciyi ne yaptın?( diye soruyorlardı)

5. Erenler yüzlerce dert ve ayrılık acısıyla gittiler; ey dostlar, artık biz de sıramız gelince gideceğiz.

Çağatay Türkçesinde Yazitmiş Bir Hazret-i Hüseyin Mersiyesi

VIII

58a ı. Dedi ki ol at şah, şehadetke yetüşti

Bol cum'a küni tarf-i sa'adetke yetüşti

2. Köp tir bile zümre-i afetke yetüşti

Gül dek bedeni gar-ı cerahetke yetüşti

3. La'l lebi susızda l)araretke yetüşti

Eşreflıgıdın behre şerafetke yeti.işti

4. Ol kün ki' alamat-ı ~ıyametke yetüşti

Şehzadeler ol mülk-i belagatke yetüşti

5. Yüz derd ü fir~ ile ökün ketti erenler


215

1. O at: "Sultan, şehadete ulaştı ve cuma günü saadet ve kutluluğa kavuştu. " dedi.

2. Pek çok ok yarası ile belôya uğrayanZara katıldı; ve onım gül bedeni yara içinde kaldı.

3. Kıpkırmızı dudağı susuzluktan yandı, çok şerefli olduğundan Peygamber neslinden olanların sıkıntıianna katlandı.

4. O gün olup bitenler kıyametten işaretli, Peygamber torunları sanki belagat ülkesine ulaştılar.

5. Erenler yüzlerce dert ve ayrılık acısıyla gittiler; ey dostlar, artık biz de sıraınız gelince gideceğiz.

IX

ı. Şehni baberin eltip uşol esb-i bahadır

Başını [taş~a] urup neçe nale ~ılıp zar


2. Can berdi ay~dın yılplıp anda o candar

Körgeç anı J:ıalını b~ıp cem'-i dil-efgar

3. Der erdi ki ey J:ıakim-i küll-i 'alem-i esrar

Sendin özge yo].


4. Erler l,


A

'aceb Ar.: acaba.

'a. (ne 'a. l)al) I/I

adem Ar.: insane.

a. (zübde-i a.) V /4

afet Ar.: Büyük felaket, bela.

a.+ke (zümre-i a. yetiş-) VIII/2

ah : Ah, yazık.

a. VII Al}.med- i server: Hz: Muhammed pek çok medhedilmiş olan insanlığın önderi olan Hz.

Muhammed.

A. I/4

ai;ımer Ar.: kırmızı, kızıl.

a. (ya'lç.üt-ı a.) I/3

'alamat Ar.: izler, nişanlar.

'a.-ı lç.ıyamat+ke yeti.iş- VIII/4

'alem Ar.: ~ilem, dünya.

'a. 111, Il/3 'a. (server-i 'a.) V ll

'a. (klill-i 'a. -i esrar) IX/3

al-: almak.

a.-dı (başmı a.) II/I

a.-ğan (başın tizige a.) V/1

anda: orada.

a. IV/3, IX/2

'

aiJa: ona.

a. I/3, I/4

anı: onu.

a.+ı V /2, IX/2

anıiJ: onun.

a. dek V/I

ara: ara, arasında.

a. VII/4

'arız: yanak.

'a.-ı güller I/2

ariç.a: arka.

a.+larıda kakülleri X/3

'arş Ar.: dokuzuncu gök.

'a. (kürsi bile 'a.) V/3

'a.+a tüzel- II/3

ast: alt.

a.+ıda X/4

a.+ıda (köp at ayağın a.) JX/4

at (I): at.

a. VI/2, VIII/I,

a. (köp a. ayağın astıda.) IX/4

a.+m (ola.) VI/3

a.+ke (ola.) VII/I

a.+ı üstide VI/4

a.+ındın yılç.ıl- VI/I

at (ll): ad, isim.

a.+lı (I:lüseyn a.l]aridar) IX/4

Çağatay Ttirkçesinde Yazilmiş Bir Hazret-İ HUseyin Mersiyesi 219

ayag: ayak; krş. Ay~.

a.+ın (köp ata. astıda.) IX/4

a.+ıga (ser ~oy-) VI/2

ay~: ayak; krş. Ayag.

a.+dın (yı~ıl-) IX/2

ay-: söylemek.

a.-dı I/4, V/2

'a.Za Ar.: organ.

'a.+sıda (şehni 'a.) V/3

'aziz Ar. : ınuhterem, sevgili.

'a.+lerge (bu 'a.) III/3

B

bad Faı: : yel, rüzgar.

b.+ı (bela b. ~ur-) IV/1

bag Far. : bağ.

b.-ı nebl gülleri X/1

bahadır: yiğit.

b. (esb-i b.) IX/1

b~-: bakmak.

b.-ıp VII/1, IX/2

bar: var.

b. erdi I/3

barça: hep, biitlin.

b. VI/4

b.+sın (efkar ~ıl-)lll/3

baş: baş, öncü; başlangıç.

b.+ı kesit- II/2

b.+ın (tizige al-)V/1

b.+ını al-IJ/1

b.+ını kes- VI/2

b.+ını ur- IX/1

b.+ıga (ol l).ariciler b.) IV/2

beden Ar.: gövde, cisim, ten.

b. (pak b. ) II/2

b.+i (gül dek b.) VIII/2

bal).r Ar.: deniz.

b.-i şerafet+ke yetüş- VIII/3

bela Ar.: bela.

b. bad ı kur- IV /1

b. (bu ş ür b.) IV /4

belagat Ar.: güzel söz.

söyleme

b.+ke (ol miilk-i b.yetiş-) VIII/4

be-matem Ar.: mateınli, kederli.

b. V/3

ber-: vermek.

b.-di (can b.) IX/2

berna Far. : genç, yiğit

b.+nı (ne ~ıl-) VII/3

bil-: bilmek.

b.-iıJier J/2

bile: ile.

b. (bançer b. çal-) II/1

b. (kiirsl b. 'arş) V/3

b. (köp tir b. yetiş-) VIII/2


birle: ile. b. III/1

b. (mil) cebr ü cefa b.) I/4 b.+leri X/2

biz: biz.

b. I/5, II/5, III/3, III/5, IV /5, V /5,

VI/5, VII/5, VIII/5, JX/5, XJ5

b.+ge IX/4

b.+lere IX/3

bol: bu.

b. gamzede VII/3

b. cum'a küni VIIlll

bol-: olmak.

b.-dı V/1

b.-dı (cefakar) III/3

b.-up (~ulmet) II/3

b.-uban (dillerin ebter)VI/4

boyal-: boyanmak.

b.-dı (~ana b.) II/2

bu: bu (sıfat).

b.' azlz+lerge III/3

b. cihan giilşenidin I/2

b. şıfatta IV/2

b.şeh V/2

b. şür bela IV/4

b. yere IX/3

b. zaman IX/4

büsegeh Far.: öpülecek yer.

b.-i Al)med-i server I/IV

bülbül Ar.: bülbül.

c can: Far. can, ruh.

c. her- IX/2

candar Far.: canlı, diri.

c. (o. c.) IX/2

Cebbar Ar. : kuvvet ve kudret sahibi, Tanrı.

C. (ya I:Ia?:ret-i C.) III/2

cebr Ar.: zor, zorlama.

c. ü cefa birle I/4

cefa Ar.: eziyet, incitme.

c. (cebr ü c. birle) I/4

cefak:ar Ar. Far. : cef a eden

c. (bol-) III/3.

cem' Ar.: bütün, hepsi .

c.-i dil-efgar IX/2

cennet Ar. : cennet.

c. gülini X/2

cerahet Ar.: irin, yara.

c.+ke yetiiş- (lıar-ı c.) VIII/2

cihan Far.: dünya, alem.

c. (bu c. gülşenidin) I/2

cum'a Ar.: Cuma.

c. (bol c. ki.ini) VIIlll


ç çal-: vurmak.

ç.-dı (gançer bile ç.) Illi

ç.-ganı (surını)II/4

çerag Far.: mum.

ç. (nur-ı ç.-ı şeh-i mugtar) III/I

ç.+ı (ol nur ç.) VII/2

ç~-: çıkmak.

ç.-tı VI/3

çöl: çöl.

ç.+de V/4

çün Far.: çünkü.

ç. V/2, X/1

dem Far.: an.

d. (ol d.) V/2

D

d.+de (şol d.) VI/I

derd Far.: keder, üzüntiL

d. ü fir~ (yüz d. ile ket-) I/5, II/5,

III/5, IV/5, V/5, VI/5, VU/5, VIII/5,

IX/5, X/5

der-girye Far.: gözü yaşlı.

d. edi V/3

der-lerze Far.: titreyen.

d. ur- IVIl

dide Far.: göz.

d.-i pür-nem V/4

d.+leri ter VI/3

de-: demek, söylemek.

d.-di III/4, VIIlll

d.-r erdi III/2, VII/I, IX/3

dek: gibi.

d. (anıiJ d. şah-ı mükerrem) V/1

d. (gül d. bedeni) VIII/2

dil Far.: göni.il.

d.+leri ebter Vl/4

dil-efgar Far.: gönlü yaralı.

d.( cem'-i d.) IX/2

düldül Ar.: Hz. Muhammed'in Hz. Ali'ye hediye ettiği at.

d.+leri X/4

dürr Ar. : inci.

dürr-i yekta Ar.Far. eşi bulunmaz ın cı.

d.+nı (ne lpl-)VII/4

düşmen Far.: düşman.

d. (köp d. ara) VII/4

E

ebter Ar.: yararsız.

e.VI/4

efkar Ar.: düşünceler.

e. (barçasın e. Ipi-) III/3

ehl: Ar. ehil, sahip.

e.-i melek IV/4, VI/3

222 MUnevver TEKCAN

ekber Ar. : en büyük.

e. (balı~-ı e.) lll

ente Aı:: sen.

e. I/1

esb Far.: at, beygir.

e.-i babadır DUl

Esedullah k.a.: Hz. Ali,

Allah' ın Arslanı

E.+nı VII/2

esrar Ar.: sırlar.

e. (küll-i 'alem-i e.)IX/3

eşrefhg Ar. T. : şerefli.

e.+ıdın VIII/3

be-evlad Far.Aı:: evladına.

b.-ı peyember I/1

ey: ey.

e. V/1

e. taş yürek V /4

e. l;ıaklm-i küll-i 'alem-i esrar

IX/3

e-: ek fiil; krş. er-e.-di (ya'~üt-ı al}mer e. ) I/3 e.-di (kökde e.) II/2

e.-di (der-girye e.)V/3

e.-di (yıglar e.) III/4, V /4

e.-di {büsegeh-i Al}med-i server

e.) I/4

elt-: göndermek.

e.-ip (baberin) IX/1

emdi: şimdi.

e. I/S, II/S, III/S, IV /S, V /S, VI/S,

VII/S, VIII/S, IX/S, X/S

er- ek fiil; krş; e-e.-di (şeh-zadeler e.) I/2,

e.-di (bar e.) I/3

e.-di (ne kün e.) II/1

e.-di (der e.) III/2, VII/1, IX/3

e.-di (yag-ar e.) IV/1

e.-di (yügrür e.) VI/1

e.-di (yo~ e.) VI/4

eren: eren.

e.+ler I/S, II/S, III/S, IV/S, V/S,

VI/S, VII/S, VIII/S, IX/S, X/S

er: kişi.

e.+ler X/4

et-: etmek, yapmak.

e.-e (feryafd e.) II/4

e.-e (~ulm e.) V /2

e.-medi (ral;ım e.) Illi

F

felliık Far.:gök, dünya baht,

f. II/4, IV/1

ferman-her Far.: emirleri yerine getiren

f. III/3

Çağatay Türkçesinde Yazilmiş Bir Hazret-İ Htiseyin Mersiyesi 223

feryad Far.: bağırma çağırma.

f et- : feryat etmek II/4 f ur-: feryat etmek VI/4

fir~ Ar.: ayrılık, hüzün, sıkıntı.

f. (yüz derd ü f. ile) I/5, IV5, III/5, IV/5, V/5, Vl/5, VII/5, VIII/5, IX/5,

X/5

G

gaın Ar.: gam, tasa.

g.+da (perde-i g.) IV/3

g.+Iarını (külfet-i g. kör-) IV/4

gam-g"ar Ar.Far.: kederlenen, tasalanan

g. IX/3

gam-zede: gamlı, kederli.

g.+ler (bol g. l]amesi) VII/3

gehl Far.: bazen, arasıra.

g. I/4, V/2

gulgule Ar.: gürültü, kargaşa içinde bağrışma, feryat ve figan.

g. sal- (köklere) II/4

gül Far.: gül.

g. zar III/2

g. dek bedeni VIII/2

g. yüzleride X/2

g.+ini (cennet g.)X/2

g.+ler ('arız-ı g.) I/2

g.+leri (bag-ı nebi g.) XII

g.-i I:Jaydar I/2,

g.-i gi.ilşen-i kerrar III/I

gülşen Far. : gül bahçesi.

g.-i kerrar (gül-i g.-kerrar) III/1

g.+din (bu cihan g.) 1/2

H

gaber Ar.: haber.

IJ.+in (şehni D· elt-) IX/1 bak Far.: toprak.

b. üze ~al- Il/2

1;1~ Ar.: Tanrı.

I;:L III/4

~I.+nı sever ~ullar X/1

!}akim Ar.: herşeyi bilen, Tanrı.

IJ.-İ 'alem I/1, IX/3

!}al Ar.: durum.

1). (ne 'aceb 1).) I/1

balı~ Ar.: yaratan, Tanrı.

b.-ı ekber lll

!}al Ar.: hal, oluş, durum.

l).+ını (anı 1). ba~-) IX/2

game Ar.: kalem.

b.+si (bol gaınzede 1]. bernanı) VII/3

gançer Far.: hançer.

IJ. (~oyu!-) I/4


IJ. bile çal- II/I

bar Far.: diken; yara.

IJ.-ı cerahetke yetüş- VIII/2

l,lararet Ar.: sıcaklık, susuzluk

l].+ke yetüş~ VIII/3 ·

l,larem Ar.: harem.

1}. (ehl-i J:ı.) VI/3

barici Ar.: dıştan; dışardakiler; Hz. Ali'ye bağlı olup fakat sonradan terk edip, ihanette bulunan topluluk.

IJ.+ler (ol IJ.) IV/2

baridar Far.: satın alan.

IJ. IX/4

batem Ar.: cömert.

IJ. (l]atim u IJ.)V/2

batim Ar.: cömert.

1]. u l]atem V /2

barici Ar.:

l].+ler (ol 1].) IV /2

ljaydar k.a. : ljz. Ali

J:I. (gül-i l:I) 1/2

J:I. (İbn-i şeh-i 1;1.) Vl/4

bayme Ar.: çadır.

1]. sarıga VI/3

bazan Far.: gi.iz.

!J. ur- : yok olmak X/I l,lai:ret Ar.: yi.ice.

1,1. başını kes- VI/2

hem Far.: hem, ve, aynı zamanda

h. I/5, II/5, III/5, IV /5, V /3, V /5, VI/5, VII/5, VIII/5, IX/5, X/5

heme Far.: bi.itün.

h. (mela'ik) III/2

her Far.: her.

h. ne IV/2

h. sarıga Vl/1

heva Ar.: heves; hava.

h. (vul]üş-ı murg-ı h.)V/4

iju9a Far.: Tanrı.

IJ. (uşal şlr-i IJ. ulları) X/3 l,lul],c Ar.: boğaz.

l].+ı 1/4, V /2

burşid Far.: güneş.

IJ. (meh i.i IJ.) II/3

busrev Far.: padişah.

IJ.-i tenha+nı (ne ],cı!-) VII/4

ljüseyn k.a.: Hz. Hüseyin.

J:I. 1/3

J:I. başını al- Il/1,

J:I. atlı IJarldar IX/4

i ibn Aı::oğul.

i.-i şeh-i J:Iaydar Vl/4

ile: ile.

Çağatay Türkçesinde Yazilmiş Bir Hazret-İ HUseyin Mersiyesi 225

i. (yüz derd ü fir~ i. ket-) I/S, II/S, II/S, III/S, IV/S, V/S, VI/S, VII/S,

VIII/S, IX/S, X/S

i. (nevbet i. ket-) /S, II/S, II/S, III/S, IV/S, V/5, VI/5, VII/5, VIII/S, IX/5,

X/S

İsrafil k.a.: Hz. İsrafil.

i. II/4

K

],cahharAı:: kahreden, yok edici.

~· III/4

],ca],cşa-: kurumak, solmak.

~.-dı III/2

kaldil Far.: kakül.

k.+leri (ar~alarıda k.) X/3

~al-: kalmak.

~.-dı (!)ak i.izre ~.) II/2

~.-dı (~aysı yere~.) VII/4

~.-dı (at ayagın astında ~.)IX/4

],calem Aı::kalem.

~·ol (levh i.i ~.) V/3

],cam et Ar. : boy.

~.-i zibanı (ne ~ıl-) VII/1

],can: kan n.

~. (ol ~.) II/2

~.+a boya!- II/2

~.+lar tamuz-X/3

],candll Ar.: kandil.

~.-i nürlar IV /4

],canı: nerede.

~· IX/4

],cavm Ar.: kavim.

~·(ol~.) III/3

],caysı: hangi.

~· yereVII/4

kerrar Ar.: savaşta döne döne. saldıran

k. ( nevasiiz-ı gül-i gülşen-i k.)

III/1

keçe: gece.

k. (ol k.) IV/2

kel-: gelmek.

k.-di VI/3

k.-iben VI/2

kes-: kesmek.

k.-ti Vl/2

k.-tiler (başını k.)V/2

kesil-: kesilmek.

k.-ip (başı k.) II/2

ket-: gitmek.

k.-e-miz I/5, II/5, III/5, IV/5, V/S,

Vl/5, VII/5, VIII/5, IX/5, X/5

k.+ti I/5, ll/5, III/1, III/5, IV/5, V/5,

VI/5, VII/5, VIII/5, IX/5, X/1, X/1, X/2,X/2, X/3, X/3, X/4, X/4, X/S

ketür-: getirmek.

226 Mü nevver TEKCAN

k.-iiben IV /4

kim Far.: ki (ilgi zamiri).

k. III/I, IV/4, IX/3

]fıl-: kılmak, yapmak.

)f.-alı (efkar ]f.) III/3

]f.-dılJ (ne ]f.) Vlll1, VII/2, VII/3, VII/4

]f.-ılJ (şabr ]f.) III/4

]fırıl-: kırılmak; öldiiriilmek.

]f.-ıp (erler ]f.) X/4

]fıyamet Ar.: kıyamet.

]f. VIII/4

ki (I):Far.: ki (ilgi zamiri).

k. I/2, I/3, 1/4, II/1, 1111, II/2, III/1,

III/3, IV/1, V/2, Vlll1, VIII/4

ki (II) Far.: ki (bağlama edatı).

k. (dedi ki) VIII/1,

k. (der erdi k.) IX/3

k. (ya'nl k.) X/3

kişne-: kişnemek, hınçırmak.

k.-p VI/1

]foyul-: koyulmak; saplanmak

]f.-dı (bançer ]f. )1/4

)foy-: koymak.

J.c-up (ayagıga ser ~.)VI/2

kök: gökyüzü.

k. III/2

k.+de IJ/2

k.+lere II/4

köp: çok.

k. VII/4, Vlll/2, IX/4

kör-: görmek.

k.-iip VI/3

k.-üben IV /4

k.-geç IX/2

k.-geli X/2

köy-: yanmak.

k.-di 111/2

]ful: kul.

~.+ları (I:lak'nı sever~.) X/1

kur-: kurmak.

k.-uban IV ll

~.-uban (ta'ziyetin meclisini ~.)

IV/3

)furu-: kurumak.

~.-p 111/2

külfet Ar. : sıkıntı.

k.-i ğarnlarını kör- IV/4

küll Ar.: hep, bi.itiin, çok.

k. balı~-ı ekber lll

k.-i 'alem-i esrar IX/3

kün: giin.

k. (ol k.) 1111, VIII/4

k. (ne k. erdi) II/1

k.+i (bol cum'a k.) VIIlll

k.+de (ol k.) III/4, IVIl, X/1

Çağatay Türkçesinde Yazilmiş Bir Hazret-İ Hi.lseyin Mersiyesi 227

kündüz: gündüz.

k. (ol keçe k.) IV/2

kürsi Ar.: kürsi.

k. bile 'arş V/3

L

la'l Ar.: kırmızı, al.

1. lebi VIII/3

leb Ar.: dudak.

1. VIII/3

l.+lerge (ya'l,


n. ~ıl- DC/1

naşlb Ar.: Tanrı'nın kısmet ettiği şey.

n. ol- I/3

n. ~ıl- VII/1, VW2, VII/3, VII/4

nebf Ar.: haberci, peygamber.

n. (bag-ı n. gülleri) X/1

nesi Ar.: nesil, soy.

n. (ol n.-i şeh-i Yasin u Taha'nı) VII/2

neva-saz Far.: okuyucu.

n.-ı giil-i gülşen-i kerrar III/1

nevbet Ar.: nöbet.

n. ile I/5, II/5, III/5, IV /5, V /5, VJ/5, VII/5, VTII/5, IX/5, X/5

ne: ne.

n. V/1

n. 'aceb !)al I/1

n. kün IV1

n. (her n.) IV /2

neçe: ne.

n. nal e ~ıl- IX/1

nür: Ar. nur, aydınlık, parlaklık

n. (ol n. çeragı) VII/2

n.+lar (~andil-i n.) IV/4

n.-ı çeragı (uşal n.)III/1

o: o (sıfat).

o. candar IX/2

ol: o (sıfat).

o. at VI/2

o. at VIIlll

o. atke Vll/1

o. atnı VI/3

o. dem V/2,

o

o. gavaricler IV /2

o. ~amet-i zibanı vwı

o. ~an II/2

o. ~avm III/3

o. keçe IV/2

o. kiin Wl, VIII/4

o. kiinde III/4, IV/1, X/1

o. levh ü ~alem V /3

o. matemini ma'rekesi W3

o. mülk-i belagatke VIII/4

o. nesi-i şeh-i Yasin u Taha'nı VII/2

o. nür çeragı VII/2,

o. serv-i revan-ı meh-i Zehra'nı

Vll/3

o. şeh-i server VIII

o. Şimr II/1

ol-: olmak.

o.-dı (zehr o.) 113


otur-: oturmak.

o.-uban IV /3

ö ökün:acı.

ö. I/5, III/S, IV /5, V /5, VI/S,Vll/5, VTII/5, IX/5, X/SII/4, HIS

ökün-: pişman olmak; acı çekmek.

ö.-üp IIJ/4

ö.-üben IV /2

öz: kendi.

ö.+ülJ III/3

özge: başka.

ö. ( sendin ö.) IX/3

p

pak Far.: temiz

p. bedendin II/2

perde Far.: perde

p.-i gamda IV /3

peyember Far.: peygamber.

p.( be-evliid-ı p.) lll

piç Far.: büklüm, kıvrım.

p. üze X/2

pür-n~m Far.: nemli, yaşlı.

p. (dlde-i p.) V/4

ra.l;ım Ar.: acıma.

r. II/1

R

r~Ib Aı:: rakip, diişman.

r.+er VI/2

reviin Far.: yürüyen, giden; akma akış.

r. VI/3

r. (serv-i r.) VII/3

s sa'adet Aı:: saadet.

s.+ke yetiiş-VIII/I

şabr Ar.: sabır.

ş. III/4

sal-: salmak; göndermek.

s.-dı 11/4

s.-dılJ lll

saua: sana.

s. X/4

sarı: yan, taraf.

s.+ga VI/I, Vl/3

Şayi.caH k.a.: Sabir Hisariy.

Ş.+ı (dervr-i Ş.) X/4

ser Far.: baş.

s. Vl/2

ser-a-ser: baştan başa.

s. VI/3

230 MU nevver TEKCAN

server Far.: baş, başkan.

s.( Ai)med-i s.) I/4

s.(şeh-i s.) VI/I

s.-i 'alem V/1

serv -i revan Far.: servi boylu. ··

s. (ol s.-ı meh-i Zehra'nı)V1J/3

sen: sen.

s.+din IX/3

sev-: sevmek.

s.-er X/1

şıfat Ar.: sıfat.

ş. +ta IV/2

sun-: sunmak.

s.-dı l/2

sur Ar.: kıyamette Hz. İsrafilin üfleyeceği boru.

s.+ını JI/4

susız: susuz.

s.+da (ayrılma)Vlll/3

sünbül Far.: sünbül, güzelierin saçı.

s. +leri X/2

şaf~ Ar.: şafak.

ş. ıvı

ş

şah Far.: padişah; krş. Şeh.

ş. VIIJ/1

ş.-ı miikerrem V /1

şeh Far.: padişah; krş. Şah.

ş. ta'ziyetin meclisini kur- IV /3

ş. J:Iüseyin ş. I/3

ş. bu şeh V/2

ş.+ni azasıda (+ni genitif) V/3

ş. ayagıga VI/2

ş. baberin elt- IX/1

ş.+ni (ne ~ıl-) VII/1

ş.-i mubtar III/, IX/4

ş.-i server VI/1

ş.-i (İbn-i ş.-i J:Iaydar) VI/4

ş.-i (ol nesi-i ş.-i Yasin u Taha'nı)

VII/2

şehadet Ar.: tanıklık.

ş.+ke yetiş- VIII/1

şeh-zade Far.: şehzade.

ş.+ler I/2, VIII/4

şerafet Ar.: şerefli.

ş.+ke (behr-i ş.) VIII/3

Şimr k.a.: Kebela olayında Hz. Hüseyin'in başını kesen kişi.

ş. ıvı

şir Far.: arslan.

ş.-i ijuçla X/3

şol:şu.

ş. demde VIII

şiir Far.: gürültü.

ş. (bu ş. bela ) IV /4

Çağatay TUrkçesinde Yazilmiş Bir Hazret-İ HUseyin Mersiyesi 231

T

Tabii Ar.: Kuran'ın 20. süresi olup, ı 34 ayettir.

r.+nı (ol nesl-i ş.-i Yasin u T.) VII/2

tamuz-: damlatmak

t.-up X/3

tarfe Ar.: göz açıp kaparnada geçen zaman

t.-i sa'adetke yetüş- VIII/I

taş: taş.

t. (eyt. ylirek) V/4

t.+lar yag- IV /1

ta'ziyet Ar.: başsağlığı,

başsağlığı dileme.

t.+in (şeh tıneclisini kur-) IV /3

teköver Far.: koşucu, seğirtici.

t. VI/1

tenha Far.: yalnız, ıssız.

t.+nı (uusrev-i t. ne l,

232

ü.+ündeki ol J,camet-i

zlbanı VII/1

üze: üstünde.

i.i. (bak ü. ) II/2

i.i. (plç i.i.) X/2

V

val,ıid Aı:: tek, bir.

v.-i kahhar TII/4

ve Far.: ve.

v. (ol nesi-işeh-i Yasin

u Taha'nı) VII/2

vubüş Aı:: vahşi hayvanlar .

v.-1 ınurg-1 heva V/4

y

ya Aı:: ey.

Y· ente l~aklm-i'aleın I/1

Y· I;Iazret-i Cebbar III/2

yag-: yağmak.

y.-ar IV/I

ya'J,cüt Aı:: yakut.

y.-1 aJ:ımer I/3

yan-: yanmak.

y.-1p III/2

ya'nl Aı:: doğrusu.

y. X/3

yaran < Far.yiiriin.

Milnevver TEKCAN

y.+lar 1/5, II/5, III/5, IV /5, V /5, VI/5, VII/5, VIII/5, IX/5, X/5

Yasin Aı:: Kuran'ın 36. suresi olup, 183 ayettir.

Y. VIV2

yaşur-: saklamak, gizleınek, örtrnek

y.-uban IV /2.

yekta Far.: tek, eşsiz.

y.+nı ( dürr-i y. ne l,c1l-) VII/4

yer: yer.

y.+e VII/4, IX/3

yetüş-: yetişmek, ulaşmak.

y.-ti VIII/I, VIII/1, VIII/2, VIII/2, VIII/3, VIII/3, VIII/4, VIII/4

yıgla-: ağlamak.

y.-r edi III/4, V/4

yıl,cıl-: y1kılmak.

y.-d1 VI/1

y.-ıp (ayaJ,cdın) IX/2

yoJ,c:yok.

y.IX/3

y. erdi VI/4

yoJ,cal-: sona ermek.

y.-dı II/3

yüğür-: koşmak.

y.-iir er- VI/I

yürek: kalp, gönül.

Y· (ey taş y.) V/4

Çağatay Türkçesinde Yazilrniş Bir Hazret-İ Hüseyin Mersiyesi 233

yüz (I) : yiiz.

y.+leride (giil y.) X/2

yüz {Il): yiiz (1 00).

y. derd U fir~ ile I/5, II/5, III/5, IV /5, V /5, VI/5, VII/S, VIII/S, IX/5, X/5

z ~alim Ar.: zulmeden.

~.+ler V/2

zaman Ar.: zaman.

z. (buz.) IX/4

zar Far.: ağlayan, inleyen; ağlama. z. III/2, III/4, IX/1

zehrAı:: zehir.

z. l/3

Zehra: Hz. Fatma'nın lakabı

Z.+nı (serv-i revan-ı meh-i Z.)

VII/3

ziba Far.: siislii, yakışıklı, giizel.

z.+nı (kamet-i z.) VII/1

~ulm Ar.: zuliim, haksızlık, eziyet.

-?· et-: eziyet etmek V /2

~ulmet Ar.: karanlık.

-?· bol-: karanlık olmak II/3

zübde Ar.: seçkin.

z.-i adem V /4

zümre Ar.: ziimre, topluluk.

z.-i afetke yetüş- VIII/2

234 MU nevver TEKCAN

KAYNAKLAR

AKALIN, Mehmet, Tari/ıl Tiirk Şiveleri, Sevinç Matbaası Ankara 1979.

ARAT, Reşit Rahmeti, Kutadgu Bilig, lll İndeks, TUrk KültürUnU Araştırma Enstitilsil Yayınları 47, İstanbul 1979.

ATA, Aysu, Nasrii'd-dbı Bin Bulıanii'd-dbı Rabgıizl Kısasii'l Enbiya (Peygamber Kıssaları),l/ Dizin TUrk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1997.

ATALAY, Besi m, Mahmud Kaşgari Divanii Lligiiti 't Tiirk Dizini /V, TUrk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1986.

CLAUSON, Sir Gerard, An Etymological Dictinary of Pre-tlıirteentlı-Centruy Turkish, Oxford 1972.

ÇAÖLA YAN, SUnyamin Kerbela Mersiyeleri, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitilsil Eski TUrk Edebiyatı Doktora Tezi, Ankara I 997.

ECKMAN, Janos, "Die tschaghataische Literatur" PhTF 1: Plıilologia Tıırcicae Fımdenıetıta ll, Wiesbaden I 964.

ERASLAN, Kemal, Ahmed-i Yesevl Dfviin-ı Hikmetten Seçmeler, KUltUr Bakanlığı Yayınları 546, Ankara 199 1.

GÜNGÖR, Şeyma Hadikatii's Sii'eda, KültUr ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987.

Hisariy, Siibir( Saykalf), Mersiye-yi İmanı Qiisey11: Özbekistan Fenler Akademisi Ebu Reyhan Birunf Narnındaki Şarkşinaslık Enstittisil El Yazmalar BölUmü Envanter Numarası: 1590.

Özbek Sovyet Ansiklopediyası, 1997. "Saykali" mad., c. 9, s. 444, Taşkent

STEİNGASS. F., A Conıprelıensive Persimı-English Dictionary, (New Reprint), Beirut 1975.

Şeyh Şı,ıleyman Efendi, Liigat-ı Çağatay ve Türki-i OSman{, istanbul (H.1298).

YÜCE, Nuri, Mukaddinıetii'l-edeb, TUrk Dil Kurumu Yayınları 535, Ankara 1993.

Çağatay TUrkçesinde Yazitmiş Bir Hazret-İ HUseyin Mersiyesi 235

26b


27a


28a

Documents

TÜRK DİLİ VE EDEBiYATI - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/D00058/2005/2005_TEKCANM.pdfZehr oldı naşlb alJa bar erdi mul5:adder1 4. I:Iull5:ı ki edi büsegeh-i AJ:ımed-i server